SaNARST SaNARST NAR

v. 2.0

2004 - 2010

g.g.

Yazarn Notu

Bu kitapta yer alan yazlar Austos 2004 - Eyll 2010 tarihleri arasnda, http://sanarist.blogspot.com adresinde yaynlanmtr. Yazlarn bazlar tercme, bazlar orijinal, bazlar da bu ikisinin bir karmdr. Kitap cretsiz datlmak zere hazrlanmtr, internet zerinden ya da baka yntemlerle paylalmasnda hibir saknca yoktur. Bununla birlikte kitab oluturan yazlar, akademik alnt kurallarn aacak miktarda baka mecralarda (kitap, web sitesi, vb.) yaynlanamaz. Bu kitapta yazlanlar sadece tavsiye niteliindedir. Yazar, yazlanlarn uygulanmasndan kaynaklanabilecek sorunlardan mesul tutulamaz, ama elde edilecek baarlarda kendini kk de olsa bir pay sahibi addedecektir :).

g.g.

indekiler

Yaratclk Ve Fikir Bulmak .....................................

Karakter.................................................................. 53 Motivasyon - stek - htiya..................................... 84 Diyalog.................................................................... 90 yk Yaps.............................................................102 Sahne.....................................................................144 atma...................................................................160 Truby.......................................................................166 Mckee......................................................................177 Trler - Aksiyon Ve Romantik Komedi.....................188 Alntlar - Tavsiyeler................................................209 Senaryo Yazma Pratii.............................................222 e Yarayan Teknikler..............................................234 Yazar Tkanmas.......................................................264 Genel...................................................................... 269

YARATICILIK ve FKR BULMAK

TEK DERSTE SENARYO YAZIMI Sempatik bir karakterin, gittike byyen, ve almas imkansz gibi grnen bir dizi engeli amasn ve byk bir arzuyu gerekletirmesini salayn. Bu 20 kelimelik cmle, hemen her baarl filmin yapt eyi zetlemektedir. Az sayda istisnada ana karakter, o byk arzuyu gerekletiremez (rn. Guguk Kuu, ya da Out of Africa) ya da arzusunun bir hata olduunu anlar (rn. Wall Street ya da Raising Arizona). Ama btn byk filmlerin z ayndr. Michael Hauge - "Writing Screenplays That Sell"den

EN BAST HKAYE TANIMI Hikye Nedir: "Bir hikaye genelde u unsurlardan oluur: (a) bir kiinin (b) bir frsat, bir sorunu ya da bir amac vardr (c) bu kii eitli engellerle ve/veya bir dmanla karlar, ve (d) bu kiinin kaybedecek bir eyleri (tehlike) ve (e) kazanaca bir eyler (dl) vardr." "A story is generally: (a) a person with (b) an opportunity, problem or goal (c) who faces obstacles and/or an antagonist, and (d) has something to lose (jeopardy) and (e) something to gain (stakes)." Kaynak: Complications Ensue'dan Alex Epstein

NEREDEN BALAMALI? Elinizde yazlmaya deer bir senaryo olduunu nasl anlarsnz? Daha dorusu, senaryo yazmaya ne zaman ve nereden balamal? Bu konuyu daha nce ele almtk biraz. Senaryoda hikaye mi nemlidir, yoksa karakter mi? sorusuna eitli cevaplar verildiini grmtk. (Ka yl nceki bir yazya atfta bulunduumu ben bile hatrlamyorum :) ) Ama burada bahsettiim biraz daha farkl: aklnza doluan bir sr sinematik dnceden hangisine dayanarak bir senaryo yazmaya balayabileceiniz. Ve bir senaryo yazmaya oturmak iin bu dncenin ne gibi niteliklere sahip olmas gerektii.
***

Bir senaryo yazmaya balamadan nce, elinizde, ok eitli ilgin olaylara kaynaklk edebilecek LGN VE ATIMA EREN MERKEZ BR SORUN/DURUM olmaldr. Bu yle bir durum olmaldr ki, 1) Bizzat bir sr ilgin olaya kaynaklk edebilecek kadar ilgin olmaldr (yani iki saati dolduracak kadar malzeme potansiyeli iermelidir) 2) Bu olaylar da ancak ve ancak iki ya da daha fazla tarafn atmasn gerektirecek nitelikte olmaldr. Ve bu atma da yle az buz deil, gerekten gl olmaldr. Elinizdeki fikirlerin senaryo haline getirilmeye deecek nitelikte olup olmadn anlamann yolu, bu iki kstasa uyup uymadklarna bakmaktr.
***

Benim Trk filmleriyle ilgili en temel eletirilerimin banda, aslnda bir film olacak kadar gl olmayan ve potansiyel iermeyen sorun/durumlarn film haline getirilmi olmas geliyor. En fazla bir ksa film olabilecek malzemeler, eitli iirme yntemleri ile iki saate kadar uzatlmakta, sonra da film diye nmze konuyor sk sk. Bunun nedeni bazen bulunan fikrin z itibariyle zayf olmasdr. Yani yazar yle bir konu seer ki, ne kadar zorlarsanz zorlayn, insanlarn ilgisini iki saat boyunca ayakta tutacak malzeme kmaz. Belki bu konu kendisi iin ok ilgin olabilir, ama sinema kitlesel bir elence olduu iin, genel izleyici kitlesinin ilgisini cezbetmez. Bazen de yazar, byk bir potansiyel ieren bir fikre sahiptir, ama bu fikri u noktalarna kadar tamamtr. Yani durumlar olabilecek en u noktalara kadar zorlamam, hikayenin ve karakterlerin u noktalarna kadar gitmemitir. Belki bunu yapmas gerektiini bilmediinden, belki acele ettiinden, belki de korktuundan. Hikaye, yeterince eker konmam tatllara benzer. Sebep her ne olursa olsun, bir fikrin yeterince ilgin olmamas, atmalarn u noktalara kadar tanmamas, senaryonun aleyhine iler. Bu da seyircinin sklmasna ya da yeterince heyecanlanmamasna neden olur. Sizin ise bir senarist olarak, vampirlerin sarmsaktan korkmas kadar korkmanz gereken bireydir seyircinin sklmas. *** te elinizdeki fikir bu zelliklere sahipse, yani yeterince ilginse ve byk atma potansiyeli ieriyorsa, ya da fikrinizi bu hale getirebildiyseniz, ite o zaman oturup karakterleriniz zerinde daha ayrntl bir ekilde almaya balayabilirsiniz. Eer bunu yapmadan karakterlere geerseniz, istediiniz kadar sayfalar dolusu biyografi yazn, onlara bir sr ilgin kiilik zellii verin vb., hikayenizin ilgin olmasn salayamazsnz. Zira hikayeden kaynaklanan sorunlar, karakterler ile zlemez ya da rtbas edilemez. 7

"Y FKR" PAHALI OLMAK ZORUNDA DELDR yi senaryo fikirleri, ille de yldz oyuncular, pahal setler, ya da zel efektler gerektirmez. Nispeten az parayla da ok kaliteli ve seyirciye cazip gelen filmler ekilebilir. Hem de bu her film trnde ("genre") olabilir. ("Tr" konusu yaknda geliyor) Bunun eitli rneklerini Amerikan sinemasnda gryoruz: "School of Rock": Film tipik bir "what if..." (... olsa ne olur?) senaryosu: "Sistem d bir rock', asl kimliini gizleyerek zel bir okulda retmen olarak ders verse ve rencilerinden bir rock grubu kurup onlar yarmaya soksa ne olur?" 35 milyon dolara mal olan filmin getirisi 131 milyon dolar olmu. "Blair Witch": Bir grup sinemac gen, Blair Cads ile ilgili bir belgesel film yapmak iin Maryland'de bir ormana giderler. Bir yl sonra, bu genlere ait filmler bulunur. Filmin maliyeti 35 (otuz be) bin dolar iken, getirisi 248 (iki yz krk sekiz) milyon dolar olmutu! Bu filmin ikincisi 15 milyon dolara yapld ama pek tutmad (toplam getiri: 47 milyon dolar), nk fikrin orijinallii kalmamt. "El Mariachi": Meksika'da bir kasabaya ayn gn bir gitarist (mariachi) ve intikam peindeki bir katil gelir. Fakat iki adam da birbiriyle kartrlr ve masum gitarist kendini kanl olaylarn ortasnda bulur. Filmin toplam maliyeti yaklak 200 (iki yz) bin dolar (prodksiyon maliyeti, R. Rodriguez'in cebinden kan 7000 -yedi bin- dolar). Sadece Amerika'daki getirisi 2 milyon dolar olmutu. Filmin, Antonio Banderas ve Salma Hayek ile yeniden evrimi yapld (Desperado), ama fanatikler El Mariachi'yi el stnde tutuyor. "My Big Fat Greek Wedding": Geleneklerine sk skya bal bir ailenin kz, bir Amerikalya ak olursa ne olur? Maliyeti 5 milyon dolar (+ 19 milyon dolar pazarlama), toplam getirisi ise 356 milyon dolar. Gelmi gemi en krl romantik-komedi. (Bu filmin bir Trk versiyonunun yazlm olmamas iin hibir neden yok.) "Clerks" (Tezgahtarlar): Kevin Smith'in efsanevi "ultra low budget" (ar dk bteli) filmi. Kevin Smith, kendisinin bizzat alt maazada, maazann kapal olduu gece saatlerinde ekmi bu filmi. Tezgahtarlarn komik hayatn anlatyor. Maliyeti 27 (yirmi yedi) bin, getirisi ise 3 milyon dolar. Tabii Kevin Smith'i sektre sokmasnn bedelini lmek mmkn deil. yi fikrin pahal olmadn gsteren daha ok sayda rnek verilebilir. Merakls "Sundance Film Festivali"ni ya da dier bamsz film festivallerini, internette bir aratrversin. Trk sinema piyasasnda bir ey yapmak isteyen gen senaristlerin ok iyi bir fikirle ortaya kmas gerekmektedir. nk halkn ortalama drama ihtiyac (evet, insanlarn byle bir ihtiyac vardr), hlihazrda TV tarafndan karlanyor. Fikriniz yle orijinal, ama yle uygulanabilir ("feasible") olmal ki, yapmclar insanlarn bu film iin sinemaya gideceine ikna olsun ve bu senaryoya para yatrsn.

SENARYO N FKR KAYNAKLARI 1) Kendi Hayal Gcnz: Eer bu siteyi takip ediyorsanz, yani sinema ile ilgili iseniz, mutlaka zaman zaman aklnza eitli film fikirleri geliyordur. Yani hayal gcnz aktiftir. Bilinaltnz, zaman ierisinde biriktirdii verileri harmanlayp yeni bir eyler retir ve bunlar belirli periyodlarla bilincinize postalar. Size den, bu fikirleri hemen bir yere kaydetmek, mmknse de gelitirmektir. Byk kk demeden bu fikirleri defterinize yazn, ve zaman zaman bunlara dnp bir ey kp kmayacana bakn. ki sene nce zayf gibi gelen bir fikir, iki sene sonra ok ilgin gelebilir. (Mutlaka bir fikir defteriniz olmal, mutlaka!) Kendi hayal gcnz dzenli olarak BESLEYN. Hayal gcnzn besini, bakalarnn hayalgc rnleridir. Hem kendi ilgilendiiniz alanda eserler okuyun ya da filmler seyredin, hem de sizinle tamamen ilgisiz konularda eserlere maruz brakn bilincinizi ve bilinaltnz. Eer siyaset ile ilgileniyorsanz, biyoloji ile ilgili filmlere de bakn, bilim kurgu ile ilgileniyorsanz pedagojiye de bir gz atn. (nl teknoloji irketi 3M, ar-ge blmndeki insanlara dzenli olarak, teknolojiyle hi alakas olmayan, farkl alanlardan gelen uzmanlarn konferanslar verdirtirmi. Bir gn balinalarn iletiim yntemleri hakknda bir uzman konuurken, izleyicilerden biri ayaa frlayp kendi odasna komu, nk aylardr kafasn megul eden bir sorunu, adam dinlerken zm). Size ok yakn gelmeyen mziklerin, kitaplarn, filmlerin de tadna bakn. Sklrsanz tabii ki brakn, ama sklmyorsanz, devam edin. Mutlaka bir ey bulabilirsiniz. 2) TV - Gazete - Dergi - Internet: Dnya tarihinde insanolu ilk kez bu kadar ok enformasyona maruz braklmaktadr. Senin grevin ey yazar, eer kabul edersen, bu enformasyon bombardmann szp, iinde dramatik potansiyel barndranlar ayrmak ve dosyalamaktr. (Bu dosyalama blm nemli. Obsesif bir titizlikle enformasyon dosyalamaktan bahsetmiyorum. Ama ilgin gelen fikirleri kesip bir dosyaya koyun. ok yorulduunuzda, ya da Writer's Block -yazar tkanmas- size geldiinde, bu dosyay kartrarak yaratclnz harekete geirebilirsiniz.) 3) Edebi eserler: Halihazrda yaynlanm bulunan hikaye ve romanlar da, senaryo iin kaynaklk edebilir. Ama burada dikkat edilecek bir ka nokta var. Birincisi: Eserin baars, szcklerin sanatsal bir biimde kullanlmasndan m kaynaklanyor, yoksa ierdii dramatik atmadan m? Eer birinci durum (sanatsal szck kullanm) sz konusuysa ve siz bunu fark etmeyip hikayenin/romann senaryosunu yazmaya kalkarsanz, sonu genelde baarsz olur. Ama baz eserlerin, sinemaya son derece uygun bir dramatik potansiyel ierdii de dorudur: Dv Kulb, Jurassic Park, Kurtlarla Dans, Aznlk Raporu, Ar Roman, Hababam Snf, vb. Edebi eserlerden yola kp senaryo yazarken dikkat etmeniz gereken bir dier nokta da eserin sahibi ile temasa geme zorunluluudur. Aksi takdirde istemeseniz de "hrsz" konumuna dersiniz. 4) Gerek Kiiler ve Olaylar: Baz insanlarn hayat gerekten de tam film konusudur. Eer yazar olarak bunu fark ederseniz, ve gerekli izinleri alrsanz, bu kii hakknda senaryo yazabilirsiniz. "Schindler'in Listesi" gerek bir insandan ve gerek olaylardan yola klarak yazlmtr. Yakn zamanda gsterilen "Terminal" de yle. (Spielberg, Terminal'de kendisinden esinlendii adama byk bir para demitir). Baka rneklere de bakalm: "A Beautiful Mind", gerekten izofren olan bir matematikinin hayatn anlatmaktadr. "JFK" de, Kennedy suikastini aratran gerek bir savcnn hikayesidir. "Erin Brokovich" de gerek karakterler ve olaylar zerine kuruludur. Yerli rnekler olarak Abdlhamit Derken, Cumhuriyet, vb. verilebilir. Bazen gerek ile kurgu birbiriyle harmanlanr, ve ortaya ok gzel sonular kar: Titanic, Bravehart, Ak Shakespeare byle filmlerdir. stanbul Kanatlarmn Altnda da byle bir Trk filmidir.

"Y SENARYO FKR" NEDR? nce neyin iyi senaryo fikri olmadn syleyelim: 1) Kendi hayat hikayeniz ... deildir. (Tabii eer Indiana Jones ya da James Bond deilseniz). Bir ok insann kendi hayatn roman ya da film konusu olmaya deer bulmasnn sebebi, hayatn meydana getiren olaylar bizzat, birinci elden yaam olmasdr. Yani bu olaylarn kendisi zerindeki duygusal etkisi ok byktr. Fakat ayn olay ikinci ya da nc kiilere anlattnz zaman, onlarda ayn duygusal tepki olumayabilir - hatta hibir tepki meydana gelmeyebilir. Bu nedenle, kendi hayatnz bir film yapma fikrini imdilik bir kenara koyun. 2) Sradan insanlarn hayatndaki sradan olaylar, kk gzellikler, farkedilmeyen aclar ... deildir. Unutmayn, seyirciniz de sradan bir insan neticede. O da evden kalkp sinemaya gelene kadar 3 film konusu olabilecek kadar olay yayor. Ama sradan insanlarn hayatndaki srad, byk olaylar, eer iyi ilenirse, ok iyi film senaryosu olur (bkz. "Yeni balayanlar iin talyanca", "Gemii Olmayan Adam", "Fargo") 3) Byk politik ya da dinsel sloganlar ... deildir. Senarist unu asla aklndan karmamaldr: Sinema ELENCE sektrnn bir daldr. Her ne kadar zaman zaman "sanat" olarak da adlandrlsa, asl amac, filmin yapmna katlan herkesin parasn fazlasyla geri kazanmasdr. Bu nedenle de bir biimde ELENDRMELDR. Ayrca, sinemann politik gc olduu dnem, TV'nin ortaya kyla sona erdi. Artk insanlar TV yoluyla propagandalarn yapyorlar. YLEYSE "Y FKR" NEDR? yi senaryo fikirlerinin baz zelliklerini sralayaym: 1) Fikir orijinaldir. Yani bir biimde izleyiciyi, gnlk hayatn monoton gereklerinin dna karmay vaad etmelidir. Ayrca, benzerleri sinemada ya da TV'de daha nce pek yaplmam olmaldr. Ya da benzeri yaplal uzun sre gemi olmaldr. Ve senarist, bu fikre orijinal bir yaklam eklemelidir. rnein Titanic'in fikri, aynen J. Cameron'un deyimiyle "Romeo and Juliet on a boat"tur - Romeo ve Juliet bir gemide'dir. (Orijinal fikirlerle ilgili olarak bkz. aalardaki bir yaz). 2) Fikir, iinde zdeleebileceimiz sradan bir insan, ya da sradan ynleri olan stn karakterleri iermelidir. Aadaki bir yazda deindiimiz dnyann en ok i yapan 15 filminin 15'inde de, byle karakterler vardr. Titanic'te Jack ve Rose, Yzklerin Efendisi'nde Frodo, Harry Potter'da Harry, Yldz Savalarnda Luke Skywalker, rmcek Adam'da Peter Parker, vb. Yerli filmlere de bir bakalm: Vizontele'de Deli Emin, Ekiya'da Baran, Komser ekspir'de Komser Cemil, Herey ok Gzel Olacak'ta Altan (C. Ylmaz), GORA'da Arif (C. Ylmaz). Hi hata yapmayan, stn insanlarn hikayeleri perdeden izleyiciye pek "gemez". 3) Fikir, iinde byk bir ATIMA, byk bir AKSYON potansiyeli iermelidir. "Ekiya" burada ok gzel bir rnek oluturur. Filmin daha ad bile bir ATIMA olaca mesajn vermektedir: Ekiya nce Berfo ile, sonra Mafya ile, sonra da polislerle atr. "Yldz Savalar"nda, daha filmin adnda sava vardr. (Bu filmin ad "Yldzlarda Piknik", konusu da buna uygun bir ey olsayd, ka kii izlerdi merak ediyorum.) Luke Skywalker adnda gen bir ifti, galaksiyi ele geiren mparatorlua kafa tutan asilere katlr ve onlarla birlikte atr. "Jurassic Park", yeryznde yaam en byk ve gl hayvanlarla, yeryznde yaayan en zeki canly (insan) kar karya getirmektedir. "Jaws", dev bir kpekbal ile onu ldrmek isteyen 3 kii arasndaki atmay anlatmaktadr. Rocky'nin rakibi, dnya ar sklet boks ampiyonudur. "Casablanca"da olaylar, insanlk tarihinin grd en acmasz insan gruplarndan birninin, NAZ'lerin glgesinde yaanr. imdi diyeceksiniz ki, "yi ama, bunlar genelde Amerikan sinemasndan rnekler. Adamlarn elinde imkan/para var ki byle eyler hayal edip ekiyorlar." Ben de diyeceim ki, "Senaryonuzda ille de dnyann ya da galaksinin geleceini tehlikeye atmanz gerekmiyor. Bir 10

mikrokozmos yaratn, onun iine genel zellikleriyle sradan insanlar koyun, sonra o sradan insanlardan ok daha gl dmanlar yaratn. Bu yeter." rnek mi istiyorsunuz? : "Evde Tek Bana" (Home Alone) filmi, bir evde yalnz kalan bir ocuun iki soyguncuyla mcadelesini anlatmaktadr. Ve btn baars, mekann ve mekandaki olanaklarn ok zekice kullanlmasna dayanr. Filmin maliyeti 15 (on be) milyon dolar, dnyadaki getirisi ise 533 (be yz otuz ) milyon dolardr. "Panik Odas" (Panic Room - David Fincher) da yine bir evde geer. Filmin balca karakterleri bir kadn, onun kz, ve soyguncudur. (Filmin maliyeti 48 milyon dolar, getirisi ise 196 milyon dolardr. Parann ounun yldz sanatlara ve grsel efektlere gittiini syleyebiliriz.) Jaws'un nemli bir blm denizdeki bir teknede, 3 adam ve 1 kpekbal arasnda geer. (Filmin maliyeti 12 milyon dolar, dnyadaki getirisi ise 470 milyon dolar. Spielberg'e dahi denmesinin sebebi bu olsa gerek). Robert Rodriguez, El Mariachi iin cebinden 7 (yedi) bin dolar harcamtr. Filmi beenen Columbia, bunun zerine 200 bin daha harcamtr. Filmin toplam getirisi, sadece Amerika'da 2 milyon dolar olmutur. Yapmcya, koyduu parann 10 katn getirmitir. (Film, bir kasabaya ayn gn gelen, ve grnmleri birbirine benzeyen bir gitarist ve bir katili anlatmaktadr)

11

TUTKULARINI TAKP ET! "Senaristlerin ne yazmas gerektii" ile ilgili bir yazm var aalarda bir yerde. Yaznn giriinde, byle bir cmleyi sarfetmenin bile ok tehlikeli olduunu sylemitim. nk senarist, "sana ne, istediimi yazarm" eklinde bir yant verebilir. Aslnda benim sylemek istediim tam da buydu: stediini yazmak. Bu konuyu tekrar gndeme getirmemin bir sebebi var. O da, yakn zamanda izlediimiz yerli filmlerin senaristlerin tutkulu olduu eyleri yanstmamas. Bu yazda bu durumun olas nedenlerini ele almak istiyorum. nce u saptamay yapmam gerek: Bu lke insanlarnn maruz kald formel (okulda verilen) eitim ile formel olmayan (okul dnda, ailede, arkada topluluklarnda vb. verilen) eitimde, insanlarn kendi gerek istekleri ile balantlar koparlr. imdi bu ne demek? diye soracaksnz. u demek: Her insann, karnnn ne zaman acktn, ne zaman uykusunun geldiini, ve benzeri bedensel ihtiyalarn bildii var saylr. Bu ihtiyalar o kadar doal kabul edilir ki bunlarda herhangi bir amann olabilecei dnlmez. "Ne demek yani canm! Bir insan karnnn acktn bilmez mi?" denir. Oysa, davran psikolojinin ok net bir biimde gsterdii zere, amaz dediimiz bedensel fonksiyonlarn kblesini artmak son derece mmkndr. nsanlarn biyoritmlerinin bozulmasnn yan sra, "normal"de zevk veren eylerin iren, "normal"de iren olan eylerin zevk verir hale gelmesi gayet olasdr. nsanlar yemekten tiksinebilir hale getirilebilir (bkz. Anoreksia Nervosa Blumia). Bedene ac veren uygulamalardan zevk alnmas salanabilir (bkz. Sado-Mazoizm). nsanlarn "ruh"lar, bedenlerinden daha fazla telkine aktr. Belirli bir miktar bask ya da telkinle, insanlarn ruhsal itkilerini ("impuls") ynetebilirsiniz. (Reklamclar ve siyasetiler temelde bu gerekten yola karlar). nsanlara istedikleri eyleri unutturabilir, istemedikleri eyi istediklerini zannettirebilirsiniz. Hele bu son sylediim, reklamclar tarafndan bire bir kullanr. Hepimiz ayn eitim tezgahndan getik, geiyoruz. Bu nedenle hepimiz ayn ekilde "gerek" isteklerimizden belirli bir lde koparlm haldeyiz. Ve bu koparma sreci hala devam ediyor. Neyin iyi, gzel, istenebilir bir ey olduunu bebekliimizden beri birileri bize sylyor: anne, baba, arkadalar, okulda retmen, askerde komutan, televizyondaki spiker ya da reklam gzeli, gazetedeki yazar... Herkes zihnimize bir ekilde ekil vermeye alyor. Peki bunlarn senaristlerin ne yazmas gerektii ile ne ilgisi var? u ilgisi var: Kendi iinizden gelen clz istek seslerini toplumun basksyla gz ard ederseniz, bir sre sonra bu sesleri duyamaz olursunuz. Bakalarnn size yapt telkinleri gerek istekleriniz zannedersiniz. Ama istek zannedilen byle bir telkinden yola karak yazacanz bir senaryo ya yarm kalr, ya da hakiki bir istekle yazlm senaryolarn ierdii prlty ve yaratcl iermez. Bu sesler, kulak verildike glenir, kendisini daha gl bir biimde ifade etmeye balar. nsan ruhundaki bu isteklerin besini, onlarn dinlenmesi, ve belirttikleri eylerin yerine getirilmesidir. Bylece bu istekler glenir, akl almaz yaratclkta rnler verilmesine neden olur. Ama gnn modalarna kaplanlar, bu gl yaratclk pnarndan faydalanamaz. "Ben de Tuna Kiremiti gibi yazarm" diyerek bilgisayarn karsna oturan adam, Tuna Kiremiti'den deflarca kt rnler verir. (Bunun "ne kadar" korkun olabileceini tahmin edebiliyor musunuz!). nemli olan, kendin gibi yazmaktr. "Ahmet Toprak" gibi yazmaktr - eer adamn 12

ad Ahmet Toprak ise. yi senaryolar ancak ve ancak byle ortaya kar: nsan ruhundan fkran bir tutkuyla. Tabii ki bu tutkuyu, baarl senaryolarda grlen teknik zelliklerle harmanlamak gerekir. Ama senaryonun malzemesi bu tutku olmaldr. (Not: Nevrozlarnz tutkularnzla kartrmaynz. Bu da ayr bir yaz konusu) zetle iyi senaryo, sadece tutkulu karakterler deil, tutkulu yazarlar da gerektirir.

13

ENERJ YNTEM "Ben kk bir kzken, resim izmek hayatm kurtard. Resim, kendi yarattm ve iinde bydmden ok daha mutlu olan bir dnyaya kamama olanak salad. Resim izerken kalemi o kadar ok bastryordum ki orta parmamn ekli bozuldu. Ama bu bana hala denen kk bir bedel gibi gelir. fkeme baktm zaman, izimlerime koyduum muazzam ENERJyi gryorum. Kalemi o kadar bastrmam, tamamen ENERJydi. Bazen rencilerimi, kendilerine verdiim yaz altrmalarn sanki hayat memat meselesiymi gibi yaparken gryorum. Bunu grdmde, kendi ilerindeki nemli bir kaynaa ulam olduklarn biliyorum. Bu kitapta ENERJ szcn kullandm zaman, yaz yazma drtsn kastediyorum. Ama en geni anlamyla ENERJ benim iin yaamn kendisidir. ENERJ, szcklerin ardndaki gtr. inizde bulunan ve sizi harekete geiren kuvvettir. Daha nce hi var olmam bireyi ortaya karma arzusudur. En derin duygularnza, en byk arzularnza, dlerinize, hayallerinize, yani varlnza ekil (vcut) verme tutkusudur. ENERJ, siz bir yer, yaratk, gzel bir aa, bir gn batm, ya da bir sanat eseri, senfoni, veya bir baka insan ile ruhen balant kurduunuzda akan kvlcmdr. ENERJ, sizin ile sizin dnzdaki birey arasnda kurulan, ve sizin dnyanz genileten, hayat grme ve hissetme biiminizi deitiren balantdr. Bireyi ilk kez btn plaklyla anladnzda, - bu ey ac veren, hatta kalbinizi kran birey olsa bile ortaya kan grnmez gtr ENERJ. Enerji, genelde korku kabuu iine hapsedilmi olan ve siz bu kabuu krdnzda ortaya kan grnmez gtr. ENERJ, hibir eyin sizi durdurmasna izin vermediinizde ortaya kan gtr. *** 1970'lerin sonlarnda, Amerika'da ve Avrupa'da birok sergi atktan sonra, grsel sanat yapma konusunda ok fazla ENERJ hissetmiyordum. Bununla beraber hikye yazarken ENERJ hissediyordum. Bu ENERJ ksa ataklar eklinde, genelde de sokakta yrrken geliyordu. Durup birka dakika boyunca srekli olarak yanmda tadm bir deftere hrsla, ENERJ tkenene kadar yazyordum. Daha sonra da yazdklarm gzden geiriyordum. Bu ekilde bir kitap dolusu hikaye yazdm. niversiteye gitmediim iin, kitabm yaynlandktan sonra yaratc yazarlk dersi vermeye baladmda, yazmay herhangi bir ekilde retmek zere programlanm deildim. Bu nedenle, ENERJM TAKP ETME srecime paralel bir yntem gelitirmekte zgrdm. Birok insann yazma konusunda hissettii korku bende yoktu. Ama hayatmn dier alanlarnda benim de birok korkum vard. Dokuz ya da on yandaydm, babamn verdii talimatlar dorultusunda bir havuzun kenarnda durmu, dal pozisyonu almtm. Sorun uydu ki korkudan donmu haldeydim. Ne yapacan (olacan) dnme sadece yap! dedi babam. Ama ben, korku dolu dncelerimi durduramadm. Ne yapacan (olacan) dnme, sadece yap! cmlesi hep aklmda kald. Babam bu bilgiyi zor yoldan renmiti. Aa Dou Yakasnda kk bir ocukken baz byk ocuklar onu Dou Nehrine atmlard. Babam da yzmeyi renmiti hem de ok abuk! Babamn deneyiminin ok u olduu sylenebilir, ama yllar sonra basknn ENERJnin yzeye (ortaya) kmasn saladn fark ettim. Bu da bende rencilerimle alrken zamanlayc 14

(kronometre) kullanma fikrini dourdu. Bir zaman snrlamas koymak onlar dnmek yerine eyleme gemeye zorlayacakt. Babamn bende sona erdirmeye alt dnce, u ya da bu zamanda hepimizi durduran dnceydi. Bu, bizim gereken yetenee sahip olmadmz, bu ie uygun olmadmz syleyen o kk eletirel sesti. Bizi yeni eyler denemekten alkoyan sesti bu. Dinlediimiz takdirde, bizi hayallerimizi yaamaktan alkoyan sesti. ENERJ YNTEM nedir? ENERJ YNTEM, yaratc ENERJNZLE balant kurmak ve szcklerinizin kesintisiz bir ekilde akmaya balamasn salamak iin ok hzl bir yoldur. Korku kabuunu krmann ve bastrlm ENERJyi serbest brakmaktan gelen ferahlama duygusu ile yazmann bir yoludur. Sizi durduran, ayn cmleyi btn gn boyunca tekrar tekrar yazmanza neden olabilen i sesin (i eletirmenin) yanndan (bypass) gemenin bir yoludur. Kendinizi, yaratmann bys iinde bir ocuk gibi kaybetmenize izin veren basit, elenceli bir yntemdir. Sizi heyecanlandran, size ilham veren kelimeler ve grntlerin ardndan gitmek anlamna gelir. YARATICI ENERJNZ TAKP ETMEK, iinizdeki kvlcm izlemek, onun sizi gtrd yere gitmek anlamna gelir. Bir kelimenin ya da grntnn ENERJsi olup olmadn nasl anlarsnz? inizde ufack da olsa bir duygu hissedersiniz. Gznz annda ona kayar. Kendinizi onu dnrken bulursunuz. ok gl bir arm yapar. Duygulanr veya heyecanlanrsnz. Kendinizi tedirgin veya rahatsz hissedersiniz."

Kaynak: The Playful Way to Serious Writing Roberta Allen

15

SENARST NE YAZMALI? Birine "-meli, -mal" ekiyle biten cmleler sylemek her zaman ok tehlikelidir. nk cevap ok hzl bir "hadi oradan" "sen kendi iine bak" ya da en kts "... diyosuuun!" olabilir. Buna ramen bu konuda bir iki ey sylemek istiyorum. 1) Senaristler "tutku" duyduklar konularda yazmallar. Yani yazdklarna kendileri inanmal, hem de ok inanmallar. "Biri bunu sylemeli" dediiniz eyleri yazn. nanmadnz bir konuda yazmak, STSNASIZ kt, bayat, yavan sonular verir. "Profesyonel yazar hereyi yazar" diyebilirsiniz. nanlarnzla taban tabana zt bir konuda yazmay deneyin de ne demek istediimi grn. (Sol grleriniz varsa, ve nnze A. atl'nn hikayesi gelse... ne yazabileceinizi dnn. Ya da feminist iseniz, bir maoyu ycelten bir senaryoyu nasl yazacaksnz, hayal edin.) 2) Senaristler bildikleri bir konuda yazmaldr. Ya da pek bilmedikleri bir konuda yazyorlarsa, mutlaka aratrma yapmaldrlar. tfaiyecileri anlatmak istiyorlarsa, itfaiyeciler ile taklmal, bo vakitlerini nasl geirdiklerini, en ok hangi arkcy dinlediklerini, aralarnda en sk tekrarlanan geyikleri renmelidir. Bunun iin kitap okumaktan daha etkili bir yntem, gidip o kiilerle rportaj yapmaktr. (Buna en somut rnek "Kurtlar Vadisi" dizisidir. Bir ok mafya dizisinin arasndan Kurtlar Vadisinin syrlmas, arkasnda Soner Yaln gibi bu konuda uzman bir aratrmacnn bulunmasndan kaynaklanyor). 3) Senaristler gncel eilimleri ("trend") gz nnde bulundurarak yazmaldr . Matrix'in 1999 ylnda yaplmas bir rastlant deil. rnein o film 1985'te ya da 1975'te yaplamazd, nk kiisel bilgisayarlar hi yaygn deildi, sanal gereklik kavram da yle. Ya da "Casablanca"y ele alalm. 2. Dnya sava srasnda (1942) ekilen bu film, savan yaralarnn kanad bir dnyada ak ve vatanseverlii ok baarl bir biimde ilemitir. (Filmin senaryosunun son anda, hatta bazen ekim gnnde yazldn biliyor muydunuz? Bu kadar acele ve bu kadar gzel yazlmas ok ilgin bence). 4) Senarist, kime hitap etmek istediini iyi bilmeli. Yani hedef kitlesini doru saptalamal. Her filmin belirli bir seyirci kitlesi vardr ve birilerini semek, dierlerini sememek demektir. ok az film her kesimden insana hitap eder (rn. "Titanic"). Setiiniz hedef kitlenin ilgi alanlarn bilin, nelerden holandn, nelere gck kaptn, dinledii mzikleri, nasl giyindiklerini, duyarsz ve duyarl olduklar noktalar. rnein 1980'den sonra doanlara 12 Eyll ykleri anlatmak ok manal deil, nk politik aktivizm bu kua hemen hi ilgilendirmiyor. 5) Senaristler "anlaml" bir konuda yazmal. Yani insan kardelerimizin hissettii ortak arzu ve aclar ile ilgili yazmal. ok kk bir insan grubunun zlemleri ya da skntlar geni bir izleyici kitlesine baarl bir biimde sunmak ok ama ok zordur. Kendinizi aniden marjinal bir konumda bulabilirsiniz. NEML NOT: Tabii ki aslnda "her konuda" senaryo yazlabileceini biliyorum. Belki yazlmal da. Ama senaristin hizmet ettii sinema sektr o kadar nazl, o kadar ticari bir sektrdr ki, senaristin yazarak para kazanmas ve sinema sektrnn mevcudiyetini srdrmesi iin, bence yukardaki neriler (en azndan bazlar) gz nnde bulundurulmaldr. Trk sinema sektrnn "nmevcut" durumda olmas da, bence biraz, bu nerilerde anlatlanlar (zellikle de 5. maddeyi) grmezden gelmesinden kaynaklanyor.

16

LHAM VE HKAYE CMLES Hollywooddaki senaryo hocalarnn en iyilerinden biri olan John Truby, Yazarlarn yzde doksan daha nermede / hikaye cmlesinde uvallyor diyor. Malum, biz de yaknda bir senaryo yazmaya balayacaz. Aadaki yaz, yollanacak fikirlerin bulunmasn kolaylatrmak ve bulunmu fikirlerin kalitesini ykseltmek iin konmutur. Yazar ve kayna en aada yer alyor. *** u bilgi sizi artabilir ama filmlerin ve neredeyse TV dramalarnn neredeyse % 60 mevcut hikayelerin uyarlamalardr. Bu hikayeler romanlardan, ksa hikayelerden, izgiromanlardan, eski TV dizilerinden, gazete makalelerinden, gerek insanlarn yaam yklerinden ya da dier TV programlarndan alnmadr. Bu en bata size garip gelebilir ama sinema ve TV dnyasnn izleyici saysn artrmak ve riski en alt dzeye indirmek isteyen bir sanayi dal olduunu dndnzde bunu o kadar da garip bulmayabilirsiniz. Ayrca, bir film irketinin pazarlama ve halkla ilikiler blmnn bir uyarlamay halka satmas, tannmayan bir senaristten gelen orijinal bir fikri satmasndan ok daha kolaydr. Ne yazk ki bir ok gen senarist mevcut bir eserin haklarn satn almak ya da nsatnalmak (? option, yani daha sonra satn almak iin n deme yapma - gg) iin yeterli paraya sahip deildir. Haklarna sahip olmadnz ya da yayn hakk sona ermemi (yani hikaye 200 yllksa; AB yasalarna gre bir eserin yayn haklar, eserin yazarnn lmnnn zerinden 70 yl getii zaman sona ermektedir) bir hikayeyi adapta etmeye balamak da riskli bir harekettir. Burada bile yayn haklar (copyright) konusu bir sorun tekil edebilir, rnein Disney irketi daha nce yaptklar bir adaptasyonun, yeni bir yayn hakk ile korunan yeni bir eser yarattn iddia edebilir. Ayn ekilde, bir gazete makalesine ya da birinin gerek hikayesine dayanarak bir hikaye yazmak istediinizde, eer bu hikayenin haklarna sahip deilseniz yine aleyhinize dava alabilir. Bu yzden bir mez olarak kendi fikrinizi bulmanz genelde ok daha pratiktir. Peki senaryo fikirleri nereden gelir? Bu sorunun cevab her yerdendir. te size birka rnek. Film ad filmin ad btn bir hikayeyi size verebilir. rn. Billi Gebert (Kill Bill) Son derece orijinal bir karakter rn. Alan Partridge Tarihi olaylar rn. Cesuryrek Ryalar ya da gndz dleri rn. Eer dnyadaki en byk seks sembol hayatnza girse ve sizi istese ne olurdu? Notting Hill Gelecekte geen bir ... olsa ne olurdu? hikayesi --- rn. Btn dnya aslnda bir yanlsama olsa ve aslnda biz, bizi elektrik elde etmek iin kullanan dev bir bilgisayara bal olsak, ne olurdu? Matrix Byk bir artc hikaye "twist"i rn. Altnc His lgin bir tema - rn. Gerek ebeveynlerinizin kim olduu hakknda ne biliyorsunuz? Big Fish Srad bir karakter - rn. Billy Elliot Srad bir yerdeki srad bir karakter Crocodile Dundee New Yorkta Bir vecize Mark Twain bir keresinde, on drt yadayken babasnn tam bir aptal olduunu dndn, ama yirmi bir yana geldiinde, bu yedi sene ierisinde babasnn ne kadar ok ey rendiine ok ardn sylemi. mkansz bir durum, rn. Telefon Kulbesi Belirli bir mekan rn. Souk Da Bildik bir hikayeyi aln ve yeni bir yere / ortama (setting) koyun rn. Ahlaksz gen kadnlar iin kurulmu olan bir Katolik reform evinde geen bir hapishane dramas Magdalena Kardeler Belirli bir film trn seviyor olabilirsiniz - rn. Canavar filmlerini seviyorsanz, yeni bir canavar dnebilirseniz. Ama yeni canavar bulamazsanz ne yazarsnz? The league of Extraordinary Gentlemen ya da Van Helsing.

TYO: Fikirler her yerden gelebilir. Onlar yazma srecini balatan hayati kvlcmlardr. yi 17

bir film fikrine sahip olup olmadnz anlamann en iyi yollarndan biri, kendinize u basit soruyu sormaktr: Eer bu hikayeyi bir bakas yazm olsayd, bir otobse binip sinemaya gider ve bu filmi seyretmek iin para der miydim? Eer cevabnz "evet"se, elinizdeki gerekten de iyi bir hikaye konusu olabilir. Eer cevabnz "hayr"sa, o zaman dnmeye devam edin. Film hikayeleri genelde byk hikayelerdir, hikayedeki karakterlerin hayatlarn deitiren olaylar anlatrlar. Ama una dikkat edin: iyi bir hikaye bulmak iin sadece ilk blmdr. Baarl olup olmayacanz belirleyecek ey, harika bir fikri mthi bir senaryoya dntrme yeteneinizdir. Her yapmcnn karsnn her yl onlarca iyi senaryo fikri kar, ama yapmclar her yl sadece birka iyi hikaye ile karlarlar. EGZERSZ: Bir egzersiz olarak gazetenin i ilanlar sayfasn ya da baka bir meslek rehberini an, rastgele bir meslek sein ve o alanda alan bir insann bana gelebilecek en ilgin ya da en zorlayc eyi dnmeye aln. Bunu yaptktan sonra belirli bir mekan dnn (rn. Byk bir alveri merkezi, bir benzin istasyonu, bir giyim maazas, ya da bir kale) ve bu mekann iinde ya da etrafnda gerekleebilecek en ilgin hikayeyi bulun. imdi ayn eyi sradan bir ev eyasyla yapn ve bu nesnenin cazip bir hikaye iin nasl bir k noktas oluturabileceini hayal edin. Bu size ar basit gelebilir ama bazen belirli bir nesne, ilginizi eken temalar yerletirebileceiniz, odaklanm bir ilham kayna olarak i grebilir. BAZI Y BLNEN FLMLERN HKAYE CMLES (Log-Line) Filminizin temel fikrini bir ya da iki cmle ile ifade edebiliyor olmanz, ba karakterin kim olduunu, ne istediklerini, ne yapmaya zorlandklarn ve ne olduunu anlatabilmeniz gerekir. Bu cmlelere hikaye cmlesi denir ve gazetelerin TV sayfasndaki zetlere benzerler. Baz yapmclar bu hikaye cmlelerine nerme (premise) de der. Senaristlerden, film ekimi iin para toplanrken ve daha sonra bu filmi halka satmak iin kullanlmak zere bu cmleleri yazmalar beklenir. Aada baz bildik hikaye cmlesi rnekleri bulunuyor. Bu filmleri daha nce grmediyseniz bunlar bulmaya aln nk bu kitap boyunca bu filmleri rnek olarak kullanacaz. Cesuryrek (yazan Randal Wallace) William Wallce bir ifti olarak huzurlu bir yaam srmek ister ama kars ldrldkten sonra ngiliz egemenliine son vermek iin skolar birletirir. Souk Da (yazan Anthony Minghella) Amerikan i sava iki sevgiliyi birbirinden ayrr. nman yaralandktan sonra Souk Dadaki Adaya dnmeye alr, orada onu Home Guardn katil lideri Teaguen elinden kurtarmas gerekecektir. Yzklerin Efendisi (1-3) (yazanlar Fran Walsh, Philippa Boyens, Stephen Sinclair [sadece ki Kule], Peter Jackson) Frodo Baggins Altn Yzk aldktan sonra onun Orta Dnyadaki en tehlikeli ve en ktcl silah olduunu ve Mordora giderek onu Crack of Dooma atmas ve dnyay kurtarmas gerektiini renir. Matrix (yazan Andy ve Larry Wachowski) Asi bir bilgisayar korsan Morpheus adl birini arayarak bulur. Morhpheus da ona kendisinin bilgisayarlarn rettii bir hayal dnyasnda yaadn syler. Morpheus Neoyu kurtarr, o da insanl kleletiren makinalara kar savaan asilere katlr. Notting Hill (yazan Richard Curtis) William Thacker sradan bir kitapdr ama nl bir film yldz dkkanna girince hayat deiir. Ama herkesin gz nnde bir ak yaamak kolay deildir ve Annann kalbini kazanmak ii akn yeterince gl olduunu kantlamas gerekmektedir. Altnc His (yazan M. Night Shyamalan) Bunalmdaki bir ocuk psikolou, hayaletler tarafndan rahatsz edilen bir ocua yardm etmeye alrken kendisinin de bir hayalet olduunu fark eder.

18

Billy Elliot (yazan Lee Hall) Yetenekli bir ocuk, fkeli aabeyi ile bunalmdaki babasn memnun etmek ile, onlarn utan verici bulduu balet olma istei arasnda kalmtr. Eer daha fazla rnee ihtiyacnz varsa nternet Film Veritabanda (http://www.imdb.com/) baka rnekler bulabilirsiniz. Burada da filmler hikaye cmleleri ile tantlmaktadr. TYO: Bir hikaye cmlesi yazmann tek bir doru yntemi yoktur ama hikaye cmleleri genelde aadaki eleri ierirler. 1) Ba karakterin ad. 2) Filmin getii yer. 3) Ne istediklerine dair bir fikir. 4) Onlar kimin ya da neyin durdurduu 5) stediklerini elde etmek iin ne gibi bir gl yenmek / zor ii yerine getirmek zorunda olduklar, ve 6) Yaadklar deneyimler sonucunda bir deiime urayp uramadklar. Hikaye cmleleri zaman zaman ikinci en nemli karakterin de adndan bahseder. Bu kii genelde dman olur. EGZERSZ: Temel forml kullanarak, seyrettiiniz son be filmin hikaye cmlelerini yazn. Daha sonra IMDBye gidin ve baka insanlarn ayn filmi nasl tanmladna bakn. Onlarnki mi daha iyi, sizinki mi? Eer onlarnki daha iyiyse, siz de baka be filmle ayn egzersizi tekrar yapn. *** Yazan : David Griffith Kaynak: www.scottishscreen.com

19

SAHL TARAMAK yi film fikirlerinin sevdiim yn, ok bariz olmalardr - geriye dnlp bakldklarnda tabii ki. rnein APOLLO 13' ele alalm. Hangi oyuncu o uzay giysilerinden birini giymek istemez ki? Kesin satar. AHLAKSIZ TEKLF - evlilik yemininizi bir milyon dolar iin bozar msnz? lgin. Hey, ya bir AK PERS (CUPID) perisi, avlarndan birine ak olduu iin grevini yapamaz hale gelirse? Gzeel. Bu filmlerin kendi deerlerinden bamsz olarak baktmzda, nermelerinin ("premise") bariz bir cazibesi olduunu grrz. Sanki Hollywood'daki binlerce insan, ellerinde byteler, bir sonraki harika film fikrini bulmak iin sahili taramakta, karlarna kan her kum taneciini alp evire evire incelemekte. Sonra birisi gnein altnda burunlarnn dibinde duran parlak deniz kabuuna iaret eder ve "Hey, bunu film yapalm" diye barr. Siz de o muhteem pembe ve beyaz burgulu deniz kabuuna bakarsnz ve onu skalam olduunuza inanamazsnz. "lgin Cazibe Unsuru" yazsnda, film fikirleri hakknda dnmenin farkl bir ynn nermitim. nsanlar "cezbeden" bir fikir semenin nemini vurgulamtm. Peki ama bunu nasl yapacaksnz? Bu yazda size elimden geldiince yardmc olacam. Bence bu tr fikirlerin baz ortak nitelikleri bulunuyor. Ve bu ortak nitelikleri bilmek de onlar bulmay biraz daha kolaylatrabilir. Tpk o deniz kabuklarnn yerini bulmak gibi. te benim iyi, salam, Hollywood-tarz satlabilir film dncesi ile ilgili son listem: A. DAHA BYK BR DNYANIN GZLER NNE SERLMES Tematik olarak en iyi film fikirleri dnyay, genelde dnldnden daha byk, daha byl, daha karmak bir yer olarak gsterir. Ya da hikaye, insan ruhunun genelde dnldnden daha byk, daha byl ve daha karmak olduunu ortaya koyar (benim en sevdiim tema - gg) B. EVRENSELLK Birok salam fikir bir biimde hepimizin paylat deneyimlerle - hatta yakndan bildiimiz deyimlerle - ilgilidir. rnein yatan altndaki canavar korkusu. Genken hissettiimiz BYK olma arzusu. imdi bunlar bulmak genelde zordur nk a) o kadar ortalktadrlar ki, grlemezler; ya da b) o kadar barizdirler ki clk kana kadar yaplmlardr. C. KLASK YANSIMALAR Bir ok popler film, Klasik Drama'nn temalarn kullanabilir, ya da bunlardan gelitirilebilirler. Hikayenizde klasik temalarn yansmalarn bulduunuzda doru iz zerinde olduunuz anlarsnz. rnein BABE'e bakn - hem izleyiciler, hem de eletirmenler beendi. Bu filmde "Watership Down", "Hayvan iftlii" "Grimm'in Peri Masallar", hatta "Rocky"den esintiler vardr. Bu film kimlik, kiinin kendine verdii deer, snf yaps ve kader gibi konular ele alyor. Barolnde konuan bir domuzun bulunduu bir aile filmi iin hi de az ey deil. D. BR DURUMUN MA EDLMES Genelde parlak film fikri bir durumu (hli) anlatr, ve siz de o durumu zerken II. ve III. Perdedeki sekanslarnz zersiniz. rnein New Yorklu bir polis kendisini Los Angeles'ta, otuz kiinin terristler tarafndan rehin tutulduu bir gkdelende skp kalm halde bulur. Bu durumun zlmesi de filmin 20

sekanslarn meydana getirir. Bir baka rnek: kendisini EVDE TEK BAINA bulan bir ocuun durumu; ocuk kendisini soygunculara kar savunmak zorundadr. Filmin sekanslar daha fikir dzeyinde bile bellidir: ocuun unutulmas, evdeki komik savunma, anne-babann ocuu kurtarmaya gelmesi. E. SAHNE ARKASI zleyiciler az kii tarafndan bilinen eyleri renmekten holanrlar. Bir filme gidip, kta zel bilgilerle donanm olmak ho bir deneyimdir. O filme gitmemi insanlar o filme sahip deildir. rnein "CANDIDATE" (ADAY) bize bir seimi kazanmann ardndaki hikayeyi gsterir. "BULL DURHAM" da ikinci beyzbol liginin dnyasn anlatmaktadr. TOP GUN jet plotlarnn eitim merkezinde geer. Benzersiz ortamlar ve konular etkili bir biimde kullanan dier filmler de unlardr: DOWNHILL RACER; DELIVERANCE; ALIENS; WHO FRAMED ROGER RABBIT? Bir ok iyi film bizi, normalde gidemeyeceimiz yerlere (ve durumlara) gtrmektedir. Eer film fikriniz sizi son derece gzel, ilgin bir yere gtryorsa... ve daha sonra size o yerin perde arkasn, gereini gsteriyorsa... o film fikri muhtemelen ok iyidir. F. Y ROLLER (Y ADLAR) ou zaman iyi bir film fikri, bir oyuncu iin gzel bir rol anlamna gelir. Eer Tom Hanks hikayenizi okursa, ve bala ak olan adam roln oynamak istese, ok iyi durumdasnz demektir. Ayn zamanda gl fikirler genelde basittirler, yle ki sadece isimleri bile onlar anlatmaya yeter: HAYALET AVCILARI, BYK, GELECEE DN, vb. Filminizin iyi bir adnn olmas son derece nemlidir - bu konuyu baka bir yazda uzunlamasna ele almak istiyorum. Bazen film fikriniz, yerleik bir trn belirli bir ynn alp tersine evirmek olabilir ("...ama bu kez hayaletler insanlardan eytan karyorlar!"). Bazen bir trn (janr) tamam, yeni film izleyicileri kua iin, yeni fikirlerle batan aa deiiklie uratlr. KUTSAL HAZNE AVCILARI, BODY HEAT ve STAR WARS bu kategoriye girmektedir. Dikkat: Bu ekilde ilgi ekici bir fikir bulmak ok zordur, ok miktarda ihlaml alma ve muazzam bir yetenek gerektirir. H. PARLAK FKR TEKRARLANAMAZ Bilimkurgu yazar Harlan Ellison iyi bir "parlak fikrin" en belirleyici zelliklerinden birinin, bir kere yapldktan sonra, bu fikrin tamamen tanmlanm ve aratrlm olmas, ve bu nedenle de bir daha bakasnn ele alnamamas olduunu sylemiti. SPLASH daha geliim aamasndayken bile baka yazarlarn uzun bir sre iin denizkz romans yapmasna engel olmutu. Jan De Bont'un "TWISTER" bu yaz yapma girdiinde, Hollywood'da yapm aamasnda olan 30 kadar hortum filmi kendini p kutusunda buldu. (Aslnda ayn temel fikre dayanan farkl filmler yaplabilir: "BIG", "VICE-VERSA", "LIKE FATHER, LIKE SON", ve "EIGHTEEN AGAIN", rnein -- ama anlalan bunun iin hepsinin ayn anda yaplmas gerekiyor!). I. BLNEN UNSURLAR yi film fikirleri genelde seyircinin bilgisi dahilinde olan unsurlar kullanrlar. rnein, ksa bir sre nce bir yazar bana bir fikrini anlatyordu: "Byl baca perileri bir ocuun en sevdii nln alarlara ve kayp Maypole lkesine gtrrler. ocuk da bir bisiklete ters binerek bu byl lkeye gider ve nln geri alr." Bu fikirde neyin yolunda gitmediini anlamaya altm. Ne de olsa Winnie the Pooh'da ayn derecede fantastik unsurlar bulunuyordu; MARY POPPINS ve STAR WARS'da da yle. Sonra olay anladm: bu unsurlardan hibiri benim zihnimde daha nce bulunmuyordu, bu da her bir unsur ile balant kurmay gletiriyordu. 21

Perileri daha nce duymutum, ama bacalarda yaayanlar deil. Ne zamandan beri ocuklar nlklerine ak oluyorlar? Bu da benim deneyim sahamn dnda kalyordu. Benzer bir biimde "Kayp Maypole lkesi" ve "Ters Binilen Bisiklet" de bilinmeyen unsurlard. Buna karlk, "YALANCI YALANCI" ("LIAR, LIAR") filmindeki unsurlar tek tek ele alalm: bir ocuk (bunu anlyorum) doumgnnde bir dilekte bulunur (tamam): yalanc ve gvenilmez bir avukat olan babas (bu da son derece inanlr bir ey) bir gn boyunca sadece dorular syleyecektir (h-h). Bu unsurlardan herbiri son derece tandk, hepsi halihazrda zihnimde bulunuyorlar, film yapmcs bunlar kolaylkla kullanabilir. Bu nedenle bu fikir ok kolay bir biimde pazarlanabilir, nk seyircide halihazrda ulalabilecek bir fikir zaten bulunmaktadr. (Yneticiler, hem yeni ve farkl, hem de denemi ve kantlanm bir ey istediklerini sylerken bunu kastediyor olabilirler). Bu nitelikleri bilmek umarm sizin bir sonraki byk film fikrini bulmanza yardmc olur. Eer yukardaki kriterlerin ouna ya da hepsine uyan bir fikriniz varsa, doru yoldasnz demektir. Eer biraz abalamanza ramen hala memnun olduunuz bir fikir bulamadysanz, u numaralar da deneyebilirsiniz: 1. Okuyun. Cidden. Hem de ok, ama ok okuyun. Okumak bir tr (janr) hakknda ok miktarda bilgi edinmenizi salar. Ve sizin belirli bir trde eitlemelere - daha nce yaplmam eitlemelere - gitmenizi salayacak olan ey, bu bilgilerdir. Okumak sizin unu da yapmanza neden olabilir: 2. Hikayelerin yayn hakkn satn aln. Bu son derece bariz grnyor ama genelde gz ard edilen bir yntem. Eer bir filme dntrlebilecek bir kitap ya da makaleye rastlarsanz, kendinizi dnyadaki hevesli senaristlerin %95'inden ayrdnz demektir. Sadece bunu yapmak iin bile deer. Eer fikriniz kendisini bir kitap olarak kantladysa, stdyolarn kendilerini daha rahat hissettiini unutmayn. 3. Farkl trleri (janr) kartrn. ok baarl bir drama olan "X-Files" aln ve bunu bir komedi olarak dnn, ortaya, Barry Sonnenfeld tarafndan ynetinen "Men In Black" tarznda bir ey kar. 4. Ortamlar deitirin/gncelletirin. "OUTLAND", uzayda geen bir "Kahraman erif"ti ("HIGH NOON" - tavsiye ederim, bulun, seyredin - gg). Steve Martin'in "Roxanne" da "Cyrano" hikayesinin harika bir yeniden anlatmyd. Eer o yapabiliyorsa, siz de yapabilirsiniz. 5. Fikrinizi son snrna kadar zorlayn. Bir ok senarist yarm bir fikir bulur ve sonra orada durur. 110. sayfada biten bir ok senaryonun aslnda 35. sayfada bitmesi gerekmektedir. nk senaryoda var olan hikaye miktar aslnda orada bitmektedir, sadece geri kalan sayfalar doldurmak iin uzatlmtr. 110 sayfada anlattnz hikayeyi 35 sayfada anlatmay deneyin. Ama bu muhteem bir 35 sayfa olacaktr! Daha sonra ayn hzda yazmaya devam edin. Grnrdeki bitiin tesine gemek bazen inanlmaz bir "srpriz dn"e ("twist") neden olur. 6. Bebeklerinizi ldrn. Btn yazarlarn zellikle holandklar baz fikirler vardr. nemli olan bu fikirlerden birine taklp kalmamaktr. O lanet eyi yazn ve sisteminizden atp kurtulun. Eer harikaysa, hikaye satlacaktr, eer deilse, bir sonrakine gein. Eer ayn sevgili fikri be yldr dzeltip durursanz, o "kariyerinizi kurtaracak" fikri bulamazsnz. 7. Akla ve tutkuyla yazn. Ticari olduunu dndnz eyleri unutun. Neden holanyorsunuz? Ne yapmay, incelemeyi, dnmeyi, konumay seviyorsunuz? Bu ister maara dal, model trenler, travestilik ya da parack fizii olsun, tutku duyduunuz ey byk bir olaslkla en benzersiz ve gl eserinize giden rehber olacaktr. lgin bir biimde bir projenin benzersiz, ticari olmayan ynleri genelde o projeyi ticari adan baarl yapan ey haline gelir. Tamam. Sanrm bu kadar balang iin yeter. 22

imdi. Gerekten o byk fikre sahip olduunuzu, doru yolu izlediinizi nasl bileceksiniz? te size bir ipucu: dier yazarlar sizin fikrinizi duyduklarnda suratlar aslyorsa, ya da baka yazarlar size bu hikayeyi birlikte yazmay teklif ediyorsa, doru yoldasnz demektir. Bir baka ipucu: yapmclar telefonlarnza cevap verir. Ve fikrinizin gerekten iyi olduunu bilmenizin en kesin yntemi: Senaryonuz satn alnr! Kaynak: http://www.wordplayer.com yazan: Terry Rossio (Terry Rossio'nun "Karayip Korsanlar" filmlerinin - 3'nn de - yazarlarndan biri olduunu sylemi miydim? Ayrca "Define Gezegeni" "Shrek" "El Dorado Yolu" "Zorro'nun Maskesi" "Kk Askerler" "Godzilla" ve "Aladdin"i de yazm kendisi. Bo adam deil yani ;) - gg)

23

SENARYO YAZMA SREC - BR RNEK Senaryo yazdm dnemde sre her zaman OK Y OLDUUNU DNDM BR FKR ile balard. Bu her zaman bamn etini yiyen ve ifade edilmesi gerektiini hissettiim birey olurdu. Bir sre sonra, hibir ekilde bir senaryo haline getirilemeyecek HARKA fikirlerin de bulunduunu fark edecek kadar akllandm. Bu nedenle zamanla, yazlmas bir seneye yakn bir sreyi alabilecek bir fikre kendimi adamadan nce yle durup derin bir nefes almam gerektiini rendim. Fikrin, senaryo haline getirilmeye deer olduunu anladktan sonra, sahneler, karakterler, an'lar, karakter dnmleri iin "gzel" fikirler toplamaya balar ve bunlar herhangi bir sreklilik ve form kaygsna dmeden panoya asardm. Bu sre, fikir toplama dnda baka bireyin basks olmadan, malzemenin bir araya getirilmesini ieriyordu. Bu fikirler kanlmaz olarak baka fikirlere yol ayor ve zamanla belirli bir gidi yolu ve sra hissi douruyorlard. Torba dolar gibi olduunda, bu malzemeleri hangi perdelere yerletireceimi belirlemeye balar ve bir yk haline getirirdim. "Ne olursa olsun yazmalym" isteine direnir, bu istein birikmesini bekler, bu arada zor ve skc saylabilecek hazrlk almalarn (aratrmalar - gg) yapardm. Tamamen gelimi bir oyun planm olduunda, yani tamamlanm hikayeler, gerek bir giri, gelime ve sonu ve "kendi kendini yazan sahneler" bulduumda, sanki o gece dn gecemmi gibi yazmaya koyulurdum. Kaynak: http://www.hollywoodscript.com/40tips.html

24

YARATICILIK HAKKINDA Her sanat dal gibi yazarlk da hereyden ncelikle yaratclktan beslenir. Sanat sanat yapan ey onun yaratc bir ura olmasdr. Daha nce yaplm bireyin tekrar, yaratclk saylmaz, bu yzden de nemsenmez. Bir robota keman aldrabilirsiniz, ama bu onun sanat icra ettii anlamna gelmez. Benzer bir biimde de baz yazarlar, baz mzisyenler, baz ressamlar, vb. iin ok iyi bir teknie sahip olduklar, ama yaratc yanlarnn zayf olduu iin eletirilirler. yleyse yaratclk denen bu hadiseyi iyi anlamak, iyi zmlemek, onu nasl uyandrabileceimizi, nasl harekete geirebileceimizi, nasl davet edebileceimizi renmek zorundayz. Bunun iin de ie, yaratclkla ilgili baz temel bilgilerden balayalm. 1) Yaratclk, herkeste var olan bir yetenektir! "Her ocuk yaratcdr" diyor Picasso, "nemli olan, byrken yaratc kalmaktr". Aadaki bir yazda, insanlarn bydke, zihinlerinin bir blmnde bir isel eletirmen oluturduklarn ve bunun da yaratclklarn gittike krelttiini anlatmtm. nsanlar kendi bilinaltlarndan gelen yaratc impulslar (itkileri) dinlemeye dinlemeye, hatta aka eletire eletire bu yaratclk pnarn kuruturlar. Bir sre sonra da toplumun kendilerinden bekledii eyler dnda hibir ey yapmayan robotlara dnrler. Hayatlarnda hibir heyecan, hibir yenilik, hibir orijinallik kalmaz. (Bkz. "Amerikan Gzeli"). Sanat dediimiz insanlarn dierlerinden bir fark varsa, o da, bu "ruhu/bilinaltn kalba sokma, sindirme, bastrma operasyonu"na kar biraz daha direngen, biraz daha isyankr olmalardr. Sradan insanlarn boynunu bkp koyunlamay kabullendii yerde sanat ac ekme pahasna isyan eder, kendisine bunu yapmaya alanlarla atmaya girer, gerekirse mekan ve ortam deitirir. Yani sanatlarn en byk fark yaratclklarnda deil, yaratc impulslar konusunda sindirilememelerindedir. 2) Yaratclk karman-orman, darmadank, dzensiz, ve izgisel (lineer) olmayan bir sretir! Eer yaratc insanlarn (yaratclnn lmesine ya da azalmasna izin vermeyenleri artk ksaca byle adlandracam) bu yaratc eylemleri son derece dzgn, dzenli, sral, adm adm ilerleyen bir biimde yaptn zannediyorsanz yanlyorsunuz. Yine aadaki bir yazda, insann bilinaltnn ileyi biimi hakknda bireyler anlatmtm. Bilinalt size yeni ve orijinal fikirleri srasyla vermez. Yani "Bak kzm, bu bir numaral fikir, biraz sonra da iki numaral fikri vericem, sonra da ..." eklinde almaz. Aksine "Bak evladm, bu elli drt numaral fikir... gerisi Allah kerim... Hadi bana eyvallah!" eklinde alr. Hatta fikirleri bir numarayla da vermez. Bilincinize bir grnt ya da bir sahne brakr, ve siz bunun filminizin giriinde mi, finalinde mi, yoksa ikinci perdesinde mi olduunu bir sre anlayamazsnz. Tabii bu durum geicidir. Eer sebat eder, bilinaltnzn size verdiklerini yarglamadan kabul eder, younlamay (konsantrasyon) baarr, ve bilinaltnz tahrik edebilirseniz, puzzle'n dier paralar da yava yava gelmeye balar. Ama bunlar sizin istediiniz srayla gelmez yalnz, bundan emin olun. Lakin eninde sonunda anlaml birey ortaya kmaya balar. Ve resmin btn belli olduka, fikirler artk daha hzl gelirler. Bu nedenle elinizin altnda bol bol not katlarnn olmas, yannzda srekli bir not defteri tamanz, yatanzn baucunda bir not defterinin ve kalemin (ve de elfenerinin) olmas ok ama ok iyi bir fikirdir. Sakn "u iimi bitireyim, sonra bu fikri yazarm" demeyin. Birok fikir ilk iki dakikadan sonra sobann zerine damlam kolonya hzyla uar gider, siz de arkasndan yasn tutarsnz. Madem bilinalt size birey vermi, enmeyin, kalkn, yazn. 25

3) Yaratclk ilhamla ilgili bireydir - ama o kadar da deil. lham dediimiz ey, artk bilinaltmzn fikirlerle dolup tat, ve biz istemesek de bilincimize bir sr orijinal fikri yamur gibi yadrd bir durumdur. Ama bu her zaman byle olmaz. Eer sadece ilham geldiinde yazarsanz, ar sakin bir yazarlk hayatnz olacak demektir, zira ilham hi gvenilmemesi gereken, ancak kafasna estiinde gelen bir misafirdir. Uyuturucu ve alkol vastasyla elde edilen ilham ise zaman zaman ie yaramakla birlikte yaratc ahs ldren bireydir, bu nedenle tavsiye olunmaz. Ama yaratclnz gdklamak ve harekete geirmek mmkndr. Mesela her yazarn tercih ettii bir alma mekn vardr. Bazlar kendi odasnn sessizliinde yazmay tercih ederken bazlar parklarda, dierleri de kafelerde yazmay tercih eder. Bu tamamen kiiliinize bal bireydir. Mesela ben masaba insanym. Ayrca yazarken kullandnz favori bir ara da olabilir. Kimi elle yazar, kimi bilgisayarda. Kimi kurun kalemi sever, kimi tkenmezi ya da Pilot kalemi. Kimi tam bir sessizlik ister (bkz. "gezgin"), kimi de mzik dinlemeyi sever. Kimileri gndz alr, kimileri gece. Bir ok durumda insan, durup dururken yaratc olamaz. Bu yaratcl harekete geirecek bir odak noktasna, bir uyarana ihtiya duyar. Yani sfrdan yaratcla ynelmek yerine, daha nceden belirlediiniz bir konuda yaratc olmak daha kolaydr. Hikayenizin belirli bir ynne odaklanmak, yaratc enerjilerinizin iini kolaylatrr. "Bu hikayeyi nasl daha iyi hale getirebilirim" gibi ar geni bir odak yerine "Bu hikayenin giriini nasl gelitirebilirim" eklindeki daha spesifik bir odakla hareket etmek, ileri ok daha hzlandracaktr. Yaratcl harekete geirmenin bir yolu da, bilinaltnza eitli veriler (ben bunlara "yem" diyorum) gndermektir. Dergi okuyun, gazete okuyun, kitap okuyun. Bakn bakalm bu verilerden hangisine tepki verecek bilinaltnz. Hangi haber, hangi olay - siz kendinizi hi zorlamadan - kendiliinden dikkatinizi ekecek. Bu da ok iyi bir yntemdir. Ama dikkatli bir biimde kullanlmaldr. Zira kendinizi "bilinaltm yemliyorum" diye saatler hatta gnler boyunca tek bir kelime bile yazmazken bulabilirsiniz. ahsi deneyimim TV ve internetin hemen hibir yaratc katksnn olmadn ynnde. TV ve internette (rn. Ekiszlk, itiraf.com, ya da youtube gibi konsantrasyon dman sayfalardan) uzak durun. Daha geleneksel yntemlerle bilinaltnza yem atn: yani dergiler, kitaplar, gazeteler, kendi alannda tecrbe sahibi insanlar. Okuduunuz ya da duyduunuz yirmi eyden belki sadece biri gerekten ilginizi ekecek, bilinaltnza "Bak bu ilgin, bundan bireyler kar" dedirtecektir. Ama o bir ey, sizin senaryonuzun k noktas, ya da zerinde altnz sahnedeki sorunun zm olabilir. 4) Yaratclk ayr, yarglama (deerlendirme) ayr srelerdir. Bu iki ilem neredeyse birbirinin zdddr. Zira birinde olabildiince ok ey retme, dierinde ise bu retilenlerden hangisinin eldeki i iin faydal olduunu seme ve dierlerini de atma vardr. Daha ak bir biimde sylersek ilkinde bilinalt n plandadr, dierinde ise bilin. Eer bu iki ilemi ayn anda ya da ok ksa srelerle arka arkaya yapmaya kalkarsanz, ikisinden de verim alamazsnz. Bu ayn anda arabann hem gaz pedalna hem de frenine basmaya benzer. Hibir sonu elde edemezsiniz. Yaplmas gereken, bu ilemleri doal sralarna koymaktr. nce yaratc sreci yaamalsnz. Sizi ilgilendiren konuda olabildiince ok fikir retmelisiniz. Bunlar balangta aklnza gelen her fikir olabilir, ama bir sre sonra sizi zellikle etkileyen, duygusal olarak size dokunan fikirler retmeye balayacaksnz. rettiiniz fikirlerde kendi kiiliinizin yansmalarn grebilirsiniz. Bu esnada baka d kaynaklardan da yararlanabilirsiniz. Bir baka filmde ya da kitapta grdnz fikri alp, zerinde oynayarak ona yeni bir soluk, taze bir bak as verebilirsiniz. Bunda da hibir 26

saknca yoktur. Dpedz alnt yapmadnz srece, esinlenme, sanatn btn dallarnda grlen bir durumdur. Deerlendirme bundan sonra gelir. Daha nce de belirttiim zere yaratc sreten hemen sonra deil de, bunu birka saat, hatta mmknse birka gn sonra yapmak en iyisidir. Zira bu arada bilinalt bo durmaz, bilincinize vermi olduu fikirler arasnda bir sralama yapar: nem sralamas, kalite sralamas, vb. Baz fikirleri atmak, bazlarn deitirmek isteyebilirsiniz. Bazlar iinize sinecek, bazlarn ise imdilik dosyalayp rafa kaldrmanz gerekecektir. 5) Korkmayn, fikirler gelecektir. zm bulacaksnz. Yazarlarn zaman zaman yaadklarn en byk korkulardan biri, "Ya orijinal, kaliteli, iyi bir fikir bulamazsam?"dr. Bu, yeni bir hikaye ile ilgili en temel fikir olabilecei gibi, ellerindeki hikayenin belirli bir yn (rn. bir karakter, bir sahne, bir diyalog, bir olay rgs) ile de ilgili olabilir. Hatta bu korku, eer bir teslim tarihi ("deadline") sz konusu ise, panik noktasna kadar ulaabilir. Oysa endieye hi mahal yok. O fikri bulacaksnz. Zira o fikir bir yerlerde var. Yani sorun varsa, zm de vardr. Sadece bu zm sizin istediiniz, beklediiniz, umduunuz ey olmayabilir. Ya da istediiniz zamanda zuhur etmeyebilir. Ama zm vardr. Bunun iin zihninizi gerekten de olmadk seeneklere ak hle getirmeniz gerekiyor. Yani yar bilinli bir ekilde, "zmn belirli kstaslara uymas gerektiini" dnyorsanz, "zmn neye benzemesi gerektii ile ilgili" belli belirsiz beklentileriniz varsa, bilinaltnza uyguladnz ("empoze ettiiniz") bu beklentiler, zmn (zmlerin) gelmesinin nndeki en byk engel olabilir. Daha nce de belirttiim gibi, bilinalt ile pazarlk olmaz. O ne verirse onu alacaksnz. Aldklarnz zerinde daha sonra oynayabilir, bunlar deitirebilirsiniz. Ama aklnza hangi fikrin geleceini siz belirleyemezsiniz. Rahat olun. Alc bir halde olun. Oyunbaz olun. Elenin. Geveyin. Denemekten ve tekrar denemekten (bakn, bilerek "yanlmak" demiyorum, zira yaratclkta yanlmak diye birey yoktur, sadece o meseleye uygun olmayan zmler vardr) ekinmeyin. Ve yeteneinize olan gveni asla kaybetmeyin. Yaratclk, insan zihninin sonuna kadar zgr olduu, bilinaltnn rahat rahat kendini ifade edebildii, duygularn cotuu, son derece elenceli ve zevkli bir sretir. Eer zevk almyorsanz, sklyorsanz, bunalyorsanz, hatta ac iinde kvranyorsanz, bireyleri yanl yapyorsunuz demektir. Bu yazdaki maddeleri tekrar tekrar okuyun, nerede hata yapyor olabileceinize bir bakn. Sonra da bunlar dzeltmeye aln. ***

nsan, hayatnn her aamasnda ayn derecede yaratc deildir. Gen insanlarn yaratcl, biraz daha olgun insanlara gre nispeten daha azdr. Zira faydalanacaklar kaynaklar saysal olarak dierleri kadar fazla deildir. Ama zaman, bu a eninde sonunda size kapattracaktr. Bu yzden endielenmeyin. Kendinize, gerekletiremeyeceiniz ykseklikte hedefler de koymayn. Sahip olduklarnz, doru bir yaklamla ele alnrlarsa, son derece orijinal eylere kaynaklk edebilir. nk yeryznde sizin gibi ikinci bir insan yok. Olaylar sizin gibi yaayan ve yorumlayan ikinci bir insan evlad bulunmuyor, bulunmad, bulunmayacak. Bu da sizin yeni fikirler retmenizi, en azndan eskilerine yeni bir bak as getirmenizi garantileyen birey. Kendinize gvenin.

27

FKR BULMA ZANAATI I - DUYGUSAL ERK Her senaryonun temelinde bir fikir vardr. Bu fikrin sahip olmas gereken zelliklerden biri atmadr. Herhangi bir atma vaat etmeyen fikirlere dayal filmlere insanlar gitmek istemezler. nk atmasz hikayeler ilgin deildir. Ama atma bir film fikrinin sahip olmas gereken tek zellik deildir. zdeleebileceimiz ilgin karakterler, bu karakterlerin urunda abalad ilgin bir ama (ve bu amac gerekletiremedikleri takdirde kaybedecekleri eyler: "stakes") da bir filmi ilgin ve gitmeye deer eylerden biridir. Peki ama btn bunlar iinde barndran bir fikri nasl bulacaz? Bu tr fikirler bulmak sadece yetenek meselesi midir, yoksa bizim yapabileceimiz bireyler de var m bu fikirlere ulaabilmek, onlar yakalamak iin? *** ncelikle unu sylemem gerekiyor. Tek bana iyi bir fikir iyi bir senaryo iin yeterli deildir. Zaman zaman (hatta sk sk) iyi bir fikrin kt bir senaristin elinde nasl boa harcandn grebilirsiniz. Bu biraz da senaristin yazarlk tecrbesi, yaratcl, ve teknik bilgisiyle ilgilidir. Ama bu durumun bir baka nedeni de o fikrin, o yazar iin yeterince anlam, duygusal nem tamamasdr. Yani yazar, o fikrin iini belili bir duygusal ierikle dolduramamtr. Hatta o fikri umursamam bile olabilir. Evet, iyi hikayelere neden olan fikirler, yazarlar iin bir anlam ifade ederler, hem de derin bir anlam. Yani o fikre kaynaklk eden duygu, yazarn kafasndan ve gnlnden bir trl skp atamad bir histir. Ne kadar zaman geerse gesin yazarn iinde canl bir biimde yaar. Sizi terk eden bir sevgili gibi, size yaplan bir hakszlk gibi, kaderin acmasz bir biimde elinizden ald bir yaknnz gibi eylerin yaratt duygulardr bunlar. Ama fikirlerin tek kayna bu tr duygusal travmalar olmak zorunda deildir. nsan trnn bir yesi olarak size dokunan, sizi derinden etkileyen idealler de vardr mutlaka. Kimileri iin bu adalettir, kimileri iin gerektir, kimi iin sevgidir. Herkesin ruhunda byle, dokunulduu zaman annda tepki veren, yara gibi, hakknda sabahlara kadar bkmadan usanmadan konuabileceiniz, uruna kavgaya girebileceiniz hassas noktalar vardr. te iyi fikirler, yazarlarn ruhundaki bu travma kkenli duygulardan ya da hassas noktalardan doar. *** Peki ruhunuzdaki bu yaralar ya da hassas noktalar nasl bulacak ve onlar ifade eden hikayeleri nasl kefedeceiz? Bunu yapabilmek iin ncelikle kendinizi tanmanz gerekiyor. Ruhunuzdaki bu hassas noktalar kefetmeli, zeri kabuk balam ama bir trl iyilememi bu yaralar tekrar demelisiniz. Kendinize u sorular sorun: hayattaki hangi kavram ya da his iin gecenizi gndznze katabilir, ya da bir kavgaya balklama atlayabilirsiniz? Hangi kavram uruna iinizi bir saniye dahi dnmeden brakabilirsiniz? Hangi duygu iin elinizdeki btn mal mlk gznz krpmadan verebilirsiniz? (Bu ne yazk ki biraz da yala ve yaam tecrbesiyle balantl bireydir. Gen insanlar, henz yaam tarafndan yeterince snanmadklar iin, bu gibi konularda pek net olmazlar, olamazlar. Ama korkmayn, zamanla geen bir durum bu: Sonuta hepiniz bunlar anlayacak kadar yalanacaksnz. Ama bu her yal insann da bu konularda bilgili olduu anlamna da gelmez. Yani "kendini bulmak, kendini bilmek" yala balantl bireydir, ama ya bu konuyla ilgili tek koul deildir.) 28

Ya da gemite ruhunuzda alan hangi yaralar, cesaretiniz ya da gcnz olmad iin rtbas ettiniz? Hangi dostun ihaneti, hangi sevgilinin aldat, hangi karlk bulamam ak, ya da ruhunuzda derin bir iz brakan travma (bir kaza, doal afet, bir aile yesinin kaybedilmesi, karlan bir frsat), o dnemde kendisiyle uraacak halde olmadnz (ya da dpedz korktuunuz) iin bilinaltnza itildi - ve sadece zaman zaman, benzer bir durumu anlatan bir filmle ya da kitapla karlatnzda, gzlerinizi yaartacak kadar eelenip, sonra tekrar bilinaltnn lo koridorlarna srgn gnderildi? *** Aslnda bu iki ey, idealler ve gemi ac dolu deneyimler, "karakter" dediimiz eyin de zn olutururlar. Bir baka ekilde ifade etmek istersek, sadece kendi karakterinize uygun fikirler bulmalsnz. *** nanmadnz, sizin iin duygusal bir karl olmayan fikirler ile hi uramayn. Para iin bile. Zira bu tr senaryolar iin bulacanz her diyalog, her olay, her karakter yapay, duygusal enerjiden, elektrikten yoksun, donuk, yzeysel, ve aslnda seyirci iin de bir zaman kayb olacaktr. "Benim bu hikayeyi anlatmam gerekiyordu" demediiniz her hikaye, ilgili herkes iin bir zaman ve enerji israfdr. *** inizdeki bu hassas noktalar bulmak iin zaman zaman i dnyanza dnmeniz gerekiyor. Yani gnlnzn lo, hatta karanlk labirentlerinde yolculuklara kmanz, orada bulacaklarnz gn na karma cesaretini gstermeniz gerekiyor. Kendi kusurlarnzla, gnlnze alan yaralarla, gemite size yaplan ve unutmak iin ok aba harcadnz hakszlklarla tekrar yzlemeniz, onlar kucaklamanz, ve bir anlamda terapi niyetine onlar nce bir fikre, sonra da bir senaryoya dndrmeniz gerekiyor. Bu tr isel yolculuklar iin kendi kendinizle zaman geirmeye almalsnz. D dnyann yapay uyaranlarndan ("televizyon, mzik, internet, gazete-dergi, gereksiz arkada sohbetleri") uzak zaman dilimleri yaratmal ve samimi bir biimde kendi iinize ynelmelisiniz. Ve orada greceiniz eyden korkmamalsnz. Zira ieride sizden bakas yok. Belki ok sevmediiniz bir versiyonunuz ile karlaacaksnz. Ya da kapatlmam hesaplar bulabilirsiniz orada. Tatsz ocukluk anlar, sizinki gibi hassas bir ruha yaplmamas gereken yzlerce krc davrann izleri, kendinize bile itiraf edemediiniz korkaklklarnz, ya da hem bakalarna hem de kendinize sylediiniz yalanlar, yalanlar, yalanlar ... erisi de ne kadar kalabalkm deil mi? *** te bunlar hepsi, bir fikre kaynaklk edebilir. Ya da nce ilgin bir fikir bulup daha sonra bu duygulardan birini bu fikrin temeline oturtabilir, bu duyguyu o fikre yedirebilirsiniz. Ama ne olur sizin iin duygusal bir deeri, arl, nemi olmayan fikirler ile vakit kaybetmeyin, kendinizi de, biz seyircileri de boa yormayn.

29

FKR BULMA ZANAATI II - BEYN FIRTINASI NASIL YAPILIR Beyin Frtnasnn temelinde, bir sorun ile ilgili en doru zmn ille de grnrdeki en mantkl zm olmayabilecei ve bu zme de geleneksel yntemlerle varlmayabilecei varsaym yatar. Herkesin saatlerce mantkl mantkl konutuu toplantlarda hibir ie yarar zmn ortaya kmamas sonucunda bu yntemin gelitirilmi olmas pek muhtemeldir. Peki bir beyin frtnas toplantsnda neler olur? En az iki, en fazla bir oda dolusu insan bir masa etrafnda toplanrlar. Katlmclar iin rahat bir ortam yaratlr. Toplantnn amac, belirli bir sorun iin zm retmektir. Bir beyin frtnas toplantsnda, st dzey yneticilerin olamamas tercih nedenidir. Zira bu kiilerin varl, dier katlmclar olumsuz ynde etkileyebilir ve kendilerini aka ifade etmekten kanmalarna, ilerine kapanmalarna, yeni ve orijinal fikir retememelerine neden olabilir. Bir beyin frtnas toplantsnda nce sorun net bir biimde ifade edilir. Sonra da katlmclardan, bu sorunun zmn salayabilecek her trl fikri retmeleri, bunu yaparken de kendilerini mantk ve olabilirlik parametreleri ile kstlamamalar istenir. Katlmclarn syleyecei hibir fikir "kt, yanl, ya da sama" olarak nitelenmez. En acayibinden en olanakszna kadar her trl fikri retmeye tevik edilirler. Burada toplanty yneten kiinin ve katlmclarn tavr ok nemlidir. Hikimse, sylenen sama fikirleri aalayc ya da kmseyici bir tavr taknmaz. Hatta ynetici nce kendisi sama baz fikirler reterek katlmclarn rahatlamasna vesile olur - eer katlmclar ilk kez byle bir toplantya katlyorsa. Zira en ufak bir tersleme bile katlmclarn kapanp yaratc fikir retiminden vazgemesine neden olur. Bu aamada ama, olabildiince ok sayda fikir retmektir. Niteliklerine, uygulanabilirliklerine, maliyetlerine, vb. baklmadan fikirler retilir. Yani burada nemli olan saysal okluktur. Bu fikirler bir tahtaya yazlr ya da bir deftere kaydedilir. Bu arada bu fikirler arasnda etkileim de olabilir. Birinin syledii ilgin ama sama bir dnce, bakasnn zihninde farkl bir alma neden olabilir ve bu ikinci kii, ilkinin fikrini alp baka bir boyuta tayabilir. Bu, beyin frtnasnda olabilecek, hatta olmas beklenen ve istenen bir durumdur. Belirli bir noktadan sonra serbest fikir retimine son verilir. Fikirler organize edilir. Bariz bir biimde sama olanlar ya da uygulanmas imkansz olanlar ayklanr. Sonra geri kalan fikirler zerinde tartmaya geilir. Baz fikirlerde deiiklik yaplr, baz farkl fikirler birletirilir. Ve en sonunda nihai bir fikir listesi oluturulur. Toplantnn yneticisi katlmlara teekkr eder ve toplanty bitirir. Bu bir karar alma toplants olmad iin retilen fikirler daha sonra ilgili ve yetkili kiiler tarafndan tekrar ele alnr. *** Beyin frtnas yntemi yeni deildir. Ta 1930'larda ortaya kmtr. Dnyann her yerinde, zellikle de irketlerde kullanlan bir yntemdir. Ama senaryo yazarlarnn kullanmamas iin de hibir neden yoktur. Bu yntemin senaryo yazarlar asndan nemi byktr. Zira senaryo yazmak, srekli olarak sorunlara zm bulmaktan ibaret bir sretir. Buradaki en byk sorun da "yaratclk"tr. Yani senaryo yazar srekli olarak ilgin karakterler, ilgin olaylar, ilgin durumlar, ilgin diyaloglar yaratmak zorundadr. Bu balangta byk bir sorun tekil etmez. Zira senarist(ler), kafalarnda belirli karakterler ve olaylar olduu halde yazmaya otururlar. Ama bir sre sonra bunlar tkenir, yazar(lar)n yaratcl sanki bitmi gibidir. te byle bir durumda, (ve aslnda da en bata, yani senaryonun ats kurulurken bile) beyin frtnas uygulanabilir. Yazar(lar), senaryonun getirdii kstlamalar bir kenara brakp 30

beyin frtnas uyguladklar zaman, daha nce ksz gibi grnen durumlar iin zm retilebilir. *** Burada anlattm beyin frtnas, irketlerde kullanlan yntem olduu iin birden fazla kiinin katlmn gerektiriyor. Senaryo yazm gruplar da bu yntemi kullanabilirler. Ama eer tek bana yazyorsanz, bu beyin frtnas yapamayacanz anlamna gelmez. Siz de kendi banza bir beyin frtnas seans baarl bir biimde uygulayabilirsiniz: 1) Kendinize rahat, ses ve benzeri dikkat datclardan uzak bir ortam yaratn. Masa bana gein. ay kahve serbest. Ama televizyon, radyo, internet, telefon yok. 2) nnze bol miktarda bo kat aln. Bunlar rahat rahat harcayabileceiniz trde ve miktarda katlar olsun. Acmayn yani. 3) Yapmak istediiniz eyi, zmek istediiniz sorunu bir kada ak bir biimde yazn: "Yeni bir film/dizi projesi iin fikir" ya da "X karakterinin bana filmin 2. perdesinde gelebilecek olaylar" gibi. 4) Konuyla ilgili olarak aklnza gelen her trl fikri yazmaya balayn. Bu aamada hibir ama HBR fikri "sama, anlamsz, komik, uygulanamaz" deyip daha zihninizdeyken engellemeyin. Eer engellerseniz, bilinaltnz size baka fikir gndermeyi keser. Eer engellemezseniz, bir sre sonra ok ilgin ve ie yarar fikirler bulmaya baladnz greceksiniz. 5) Sayfalar sayfalar sayfalar dolusu yazn. (Yazarken de kendinizi kasmayn. dev hazrlamyorsunuz!). 6) Artk makul bir sre sonra (kahve ya da siz bittiinizde ya da yeni bir fikir bulamadnzda) beyin frtnas seansna son verin. Ama hemen bulduklarnz deerlendirmeye gemeyin. Bir iki saatlik bir ara iyi olur. 7) Arada da dinlenin. 8) Tekrar masa bana gein ve fikirleri incelemeye balayn. Burada da asla ve asla kendinize kar aalayc, kmseyici bir tavr taknmayn. Bulmu olduunuz fikirleri, kategorize etmeye aln. Daha da nemlisi, fikirler arasnda ie yarar olanlar, iinde bir "cevher", bir "elektrik", bir "enerji" barndranlar, yani potansiyeli ("gizilgc") olanlar ayrn, ayr bir kada yazn. 9) Bu fikirler arasnda baz sentezler yapabilirsiniz. Yani farkl birka fikri birletirip ortaya yeni bir fikir kartabilirsiniz. 10) Hemen oturup bu fikirleri hayata geirmeye, gelitirmeye balamayn. Beyin frtnas rahat bir ortamda ve ekilde yaplmasna karn yorucu bir sretir. Biraz (belki bir gn kadar) ara verin. Bylece o fikirlere kar yeni bir perspektif edinebilirsiniz. 11) Sonra da bu fikirlerin size en uygun olann seip onlar gelitirmeye ve yazmaya balayabilirsiniz. (Gelecek Yaz: "Mkemmeliyetilik ve imizdeki Eletirmen")

31

FKR BULMA ZANAATI III - "MKEMMELLYETLK VE MZDEK ELETRMEN" Aada, bu konuyla ilgili yazacam duyurduum yaznn ilk msveddesi yer alyor. Bu yazy daha sonra dzeltmeyi umuyorum. Bu ilk hali. Ama daha fazla bekletmek istemedim. Zira derdini yeterince anlatabilen bir yaz oldu. Lakin hemen ktsn almayn, nk ileride biraz deiecek. *** Gnlk hayattaki davranlarmzda, szlerimizde, yaptmz ilerde iyi, ok iyi, hatta mmknse mkemmel olmaya alrz. Bu nitelikleri tayan ilerin bizi baarl ve mutlu edeceine inanrz. Bu nitelii tayan ilerin bize evremizden getirecei olumlu geribildirimler de bu abamzn ardnda yatan bir dier nedendir. Aksi durumlarda, yani davranlarmzn, szlerimizin, ilerimizin yeterince iyi olmamas durumunda ise toplumsal geribildirim genelde olumsuz olur. Amirlerimiz, ebeveynlerimiz, arkadalarmz ya da sevgililerimiz bizi yanllarmzdan dolay knarlar. Hatta onlardan nce biz, bu tr hatalar yaptmz iin kendimizi dpedz azarlarz. "Nasl byle bir aptallk yaptm?!" "Ne kadar da beceriksizin tekiyim!" "Benden adam olmaz!" imizde sanki bir eletiren, bir de eletirilen vardr. Bu isel eletiri mekanizmas, gn boyu peimizi brakmaz. Sabah uyandmz andan gece bamz yast koyduumuz na kadar srekli olarak bu isel eletirmenin yorumlarna maruz kalrz. Etrafmzda bakalar olmadnda bile kendi kendimizi deerlendirmeye devam ederiz. Sanki srekli bir performans testi halindeyizdir. Tek bamza yemek yerken atal yere drsek bile, "Off, ne kadar sakarm!" dncesi beynimizden imek hzyla geer. Bazen bu yle hzl olur ki, farkna bile varamayz eletirinin. Sadece iimizden bir sknt/bunalma duygusu uyanr ve sonra da geer. Eer zelde yazarlk, genelde sanatlk gibi yaratc bir ile urayorsanz, bu iimizdeki eletirmen ile sk sk karlam olmalsnz. Zira iiniz gerei srekli olarak yeni, orijinal, ve iyi bulular yapmak zorundasnzdr. Bu ise iimizdeki eletirmenin fazla mesai yapmas iin mkemmel bir frsattr. Bulduunuz her fikir, her sahne, her kompozisyon, her melodi bu iimizdeki eletirmenin olumsuz yorumlarna maruz kalr: "Yeterince iyi deil" "Sen kendine sanat m diyorsun?" "Yeteneksiz bir yazar olduunu herkes anlayacak" "Kendini kk dreceksin... yine!" "Bence sen bu ii brak ve bir markette tezgahtarla bala." Sradan insanlarda ortalama bir dzeyde ileyen bu isel eletirmen, sanatlarda birka kat daha gelimitir. Zira bir ev kadnn yapt yemein yenilebilir dzeyde gzel olmas kfidir, ama bir sanat iin sradanlk, ortalama olmak, "kfi olmak" en byk kusurdur. Sanat "iyi" deil, "ok iyi" veya "mkemmel" olmaldr. Daha aas kurtarmaz. Bu yzden de onlarn iindeki isel eletirmenin deerlendirme kstas da "mkemmel"dir. Bunun altndaki nitelikte herey isel eletirmen tarafndan acmaszca eletirilir. (Bu eletirilerin ne kadar ac verdiini anlatmama gerek var m? Var ise, bu yaznn muhatab siz olmayabilirsiniz.) Baz insanlar, kendilerindeki bu "mkemmelliyeti" tavr bir "stnlk gstergesi" olarak sunarlar: "Ben, eserlerimde mkemmelden aasn kabul etmem." "Mkemmel" kavram ile birlikte gelen olumlu anlamlara kanan dier insanlar da bu tavrn ok doru, hatta en doru birey olduunu zannederler: "Tabi canm, sanatta mkemmelden aas olur mu?" *** Oysa mkemmellik bir yanlsamadr. Gerek hayatta ulalmas imkansz olan bir ta, gerekletirilmesi mmkn olmayan bir kstastr. Ve insanlar, davranlar, ya da retimleri bu kstasa gre deerlendirmek, istisnasz olarak o insanlara, davranlara, ya da retimlere hakszlk etmek demektir. ***

32

Sanatlarn, zellikle de yazarlarn bu isel eletirmenden ekmedikleri kalmaz. Bu isel eletirmenin "mkemmelliyet" kstaslarna uyan fikirler bulamadklar iin haftalarca ya da aylarca ellerine kalem almazlar, alma cesaretini gsterip bireyler yazdklarnda ise mkemmel olmas iin o kadar ok ve sk deiiklik yaparlar ki ortaya ilk yaratmn cokusundan eser tamayan, ucubik eyler kar. (Gen yazarlarn, deerlendirme iin bir bakasna verdikleri eserleri hakknda geribildirim almaya gittiklerinde ilk syledii ey u olur: "Durun siz sylemeyin: Berbat olmu deil mi?" sel eletirmen i banda!) Mkemmeliyet kstasn kullanan isel eletirmen en byk darbeyi, sanatnn yaratclna vurur. Sanatnn yaam kayna olan bu melekesi, eletirmenin acmasz darbelerinden sonra nce trsar, sonra klr, en sonunda da kurur kalr. Artk ancak alkol ve benzeri uyarclar sayesinde, o da zaman zaman aa kmaya balar. *** Yaratclk, insann bilinaltndan bilinstne denmi bir duygu ve dnce kanal gibidir - bir su kanal dnn, ama iinden fikirler, kavramlar, duygular akyor. Bu kanaldan neyin, ne zaman ve ne kadar akacana bilinalt karar verir. Bizim bulu, keif, yaratm, ilham dediimiz eyler, bilinaltmzn bize (bilincimize) bu "yaratclk kanal" ile verdii eylerdir. nsann bilinaltnn ilgin bir zellii vardr. Onu kontrol edemezsiniz ama geici bir sre iin bastrabilir, basklayabilir, susturabilirsiniz. Ama sadece geici bir sre iin. Bilinalt kendisine yaplan ve kendisine atlan hibir eyi unutmaz. Hepsini alr, deerlendirir, ve uygun bir zamanda size aynen geri iade eder - genelde de birka misli bytlm ve byk lde arptlm olarak. Ama bu, bilinaltnn kt, korkun bir canavar olduu anlamna gelmez. Aslnda biz bilinaltmzz. Yani btn duygularmzn ve dncelerimizin kkeni bilinaltmzdadr. Eer bu kkler olmasayd, bunlarn hibiri olamazd. Bu yzden bilinaltn olumsuz birey gibi grmemek, yle dnmemek gerekiyor. Peki neden bilinalt diye birey var. Bunun nedeni basit. Eer biz, bir insan olarak, ilk doduumuz andaki gibi snrsz ve sorumsuz isteklerimizle yaamaya devam etseydik, bizim bir tr olarak hayatta kalmamz salayan medeniyeti kuramazdk. Kurtlar, akallar, baykular gibi olurduk. Medeniyetin kurulmas ve yaatlmas, her yeni doan insann, baz isteklerini bastrmas, bilinaltna itmesiyle mmkndr. Bu bilinaltna itme srecine, sosyalleme denir. Birey nce anne babasyla, sonra arkadalar ve toplumun geri kalanyla sosyalletike kendi isteklerini bilinaltna itmeyi, toplumun normlarna uymay renir. "Kt, ayp, yanl" gibi kavramlar, bireylerin bu normlar renmesinde kulland ya da kullanlan kavramlardr. te birey olarak bu normlar renirken, etrafmzda anne babalarmzn ya da bizden sorumlu otoritelerin olmad dnemlerde dahi davranlarmza ekil vermek, iyi, doru, gzel davranmak amacyla bu otoriteleri "iselletiririz" ("introjection"), ruhumuzun bir paras haline getiririz. Ruhumuzda, sanki kendimizden, bizden bamsz bir yarg, bir eletirmen olutururuz, "unu doru yaptn, bunu yanl yaptn" diyen. te bu, bizim isel eletirmen dediim eydir. Ve bu eletirmenin bulunmas son derece normal, hatta gerekli bireydir. Gereksiz olan ey, bu eletirmenin fazla mesai yapmas, zellikle de bizi, yani sanat hassasiyetine sahip kiileri (evet, yle bir grup vardr her toplumda), yaratclktan alkoyacak kadar acmasz bir biimde yarglamas, eletirmesidir. Zira yaratcln kayna olan bilinalt, bu isel eletirmenin eletirilerine maruz kalnca, artk eskisi kadar ok ey ve sk gndermemeye balar. nsanlarn "yaratclm kaybettiim" dedii eylerin banda bu gelir (dier nedenlere sonra deineceiz). Genliinde ya da amatrlnde son derece yaratc olan insanlarn, ya ilerledike ya da o sanatn profesyonel evrelerine girince yaratc cokusunu kaybetmesinin temel nedeni de budur. Bu isel eletirmen, eskisinin birka kat bykle ve iddete ular. Yaratcln kayna olan bilinalt da artk birey yollamay keser. (Peki bu durumda sanatlar, bu isel eletirmeni susturup bilinaltlarna tekrar ulamak iin ne yaparlar dersiniz: ALKOL ile bilinlerini bulandrrlar, bu esnada isel eletirmen faal olamad iin

33

akllarna gelenleri yazarlar ya da izerler. Sonunda da gen yata karacier yetmezliinden terk-i diyar ederler!) *** Bir nceki yazda beyin frtnasn ele almamn nedeni, oradaki "Hibir fikrin aptalca ya da komik bulunmamas" uygulamasnn yaratclk zerindeki olumlu etkisini gstermekti. Siz de bu fikri dnnce dahi bir ferahlama hissetmiyor musunuz, iinizde lk ve rahatlatc bir lodos esmiyor mu? "Her trl fikri retebilirim ve beni kimse eletiremez - sen bile, ey gck i eletirmen!" te bu konuan, bu rahatlayan, bu lodosu estiren ey bilinaltnzdan bakas deildir. *** Yaratclk, ok zel bir sretir. Bilincin nispeten sakin olduu, isel eletirmenin ise tamamen sustuu bir ortam ister. (Bu susturma iinin alkolle yaplmasna SON DERECE KARI olduumu sylememe gerek var m?) Bilinalt size nce sama sapan eyler gnderir. Bunlar sanki, isel eletirmenin ortalkta olup olmadn snamak iin bilince atlan yemlerdir. Eer isel eletirmen ortalkta ise ve aklnza gelen ilk fikrin zerine atlayp "HAH! Bu NEKKADDARDA sama bir fikir! Aptalsn sen olum/kzm!" diyorsa, bilinalt kendi cevherlerini yollamay keser. Zira ne yollarsa yollasn, isel eletirmenin kurban olacan bilir. Eer isel eletirmen ortalkta yoksa, bilinalt kendi bulularn, kendi sentezlerini nce yava, sonra giderek artan bir hzla bilince aktmaya balar. (sel eletirmenin tamamen devre d olduu iki durum, bir Trk atasznde ok gzel bir biimde anlatlmtr, bilirsiniz: Trkn akl ya kaarken, ya ... ! Gerisini anladnz. Bu saptamann doruluu karsnda hayrete dmemek elde deil. Ama insanlarn bu saptamay Trkleri -kendilerini- aalamak iin kullanmalar ise, baka bir yaznn konusu olan baka bir hayretin vesilesi). sel eletirmenin tamamen devre d olduu durumlarn banda uyku gelir. Bu nedenle birok akll yazar, yataklarnn hemen yan banda bir kat ve kalem bulundururlar. sel eletirmen i gremez hale geldiinde, bilinalt da yaratclk kanalnn vanalarn aar ve bulularn yollamaya balar. Benzer bir durum, gndelik hayatn hayhuyu iinde de geerlidir. Kendi yaratclk alanmzn dndaki bir ile urarken, isel eletirmenimiz i banda olmad iin (en azndan, o yaratclk alanyla ilgili olarak bizi eletirmediinden), aklmza aniden bir fikir gelebilir. Bir ok yaratclk sorunumuzu ok alakasz yerde (di fralarken, durakta otobs beklerken, ya da bambaka bir iin ortasnda) zmemizin nedeni, isel eletirmenimizin yaratc bilinaltmz zerindeki basksn hafifletmi olmasdr. Eer bilinaltnz rktp karmamak istiyorsanz, onun size verdii hereyi ama HEREY yarglamadan kabul etmeniz gerekiyor. Bu yzden aklnza gelen her trl fikri hemen -HEMENbir kenara not etmeli, yine yarglamadan bir deftere yazmalsnz. Eer yarglarsanz, bilinalt suyu keser, ona gre. Size gelen hereyi hemen kullanmak zorunda deilsiniz, hatta bunlardan bir blm tamamen sama gibi grnebilir en bata. Ama birok yazar, bu sama grnen ilk fikirlerin daha sonra nasl harika eserlere dntn bildiinden, kendilerine ltfedilen bu nimeti geri evirmez, bir kenara not eder, dosyalar, ve zaman zaman da onlara geri dner, acaba bunun geri kalann alglayabilecek hale geldim mi diye. Yaratc insanlarn yapmas gereken ey, bilinaltnn kendilerine verdii eyler arasnda, uyumlu bir birliktelik oluturanlar bir araya getirmek, dierlerini de darda brakmaktr "atmak" deil, "darda brakmak". Bir yazar, ne yazacana karar veremez, neyi eserinin iine koyabileceine karar verebilir ancak. Tabii bu bahsettiim, aklla, bilinle yazlan, ve istisnasz kupkuru olan, ruha dokunmayan, iimizde bireyler oluturmayan eserlerle ilgili deil. Bu tr eserler veren insanlar ve bunlar bir halt zannedip yceltenler de var ne yazk ki. Ama iindeki sanatyla bark olanlarn bu tr eserleri anlamas ve deerlendirmesi 1-2 saniyeyi amayan bireydir. (Bir karlatrma iin Ahmet Hamdi Tanpnar'n "Huzur"u ile Orhan Pamuk'un herhangi bireyini arka arkaya okuyun).

34

u da nemli: Yazmak iin oturduunuzda, deerlendirme ilemini sonraya brakn. Hem yaratma, hem deerlendirme ayn anda olmaz. Deerlendirme varsa yaratma yoktur. Kural bu. Ve bunun pazarl da yok. Yani bilinaltnz bunun aksine ikna edemezsiniz. nce yazn, yaratn... zerinden birka saat, mmknse en azndan bir uzun uyku gesin, sonra deerlendirme yapn. Ve dediim gibi bu deerlendirmeyi de "Allahm ne kadar aptalca eyler yazmm" eklinde deil de, basit bir eleme olarak yapn. Zira bilinalt bu "aptalca" deerlendirmelerini duyar (ne de olsa sizin ruhunuzu bir paras, hatta byk paras) ve bir sonraki yaratm sreciniz biraz daha sancl olur. Bir sre sonra, eer bu sylediim yntemi uygularsanz, yaratm srecinin daha sancsz olduunu grrsnz. Fikirler artk daha kolay gelmeye balar. Hatta nceki fikir tkanklnz hatrlayp, bu kadar ok ey yaratmanza aabilir ve bunlarn kalitesiz olduunu bile dnebilirsiniz. Oysa durum bu deildir, sadece isel eletirmeni susturdunuz ve bilinaltnz size hediyelerini gndermeye raz olmutur, o kadar.

35

EVLENLECEK KIZLAR, SENARYO OLACAK FKRLER Ayrm duymusunuzdur: Elenilecek kzlar vardr, evlenilecek kzlar vardr. Ayn eyi erkekler iin de sylemek mmkn: Elenilecek erkekler ve evlenilecek erkekler vardr. Burada bu ayrmn altnda yatan nedenleri ayrntl olarak ele alacak deilim. Ama herhalde una kimse itiraz etmez: evlenilecek kiiyi belirlerken, onun uzun sreli bir iliki kurma ve devam ettirme yeteneklerine baklr esas olarak. Yani ksa vadeli, gnl elendirme tarz bir ilikide aranan zellikler bakadr, evlilik iin aranan zellikle bakadr. Ayn ey, senaryo olacak fikirler iin de geerlidir. Ksa film olabilecek fikirler farkldr, bir ksa hikaye olabilecek fikirler farkldr, televizyon dizisi olabilecek fikirler farkldr, sinema filmi olabilecek fikirler farkldr. Bu ayrm yapamyorsanz, kendinizi aniden yanl bir fikir zerine kurulmu uzun vadeli bir iliki iinde bulabilirsiniz! Haftalar, aylar, hatta belki yllar boyunca, film olamayacak, olmamas gereken bir fikir zerinde alabilirsiniz. Bunu fark ettiinizde vakit ok ge olabilir. Bu ayrm yapabilmek bizimki gibi senede ortalama 30 film ekilen bir sektrde ok byk nem tar. Az miktardaki kaynaklarn doru tahsisi, sinemamz iin lm kalm meselesi niteliinde bir tercihtir. Hollywood gibi kendi arkn dndrebilen dev sektrler, bu alanda yaplabilecek hatalar belirli bir yere kadar tolere edebilir, zira bir stdyonun baarl bir filmi, baarsz on filminin zararn karlayp kar bile brakabilir. Ama Trk sinemasnda yanl bir fikre yatrm yapmak, o yapmcnn ihya olmas ile imha olmas arasndaki seime denktir. Bu nedenle hangi fikre yatrm yapacanz ok iyi semeniz gerekir. SENARYO OLMAYA DEER BR FKRN ZELLKLER 1) Senaryo haline getirilecek fikrin, ncelikle ok salam bir atma iermesi gerekir. Bu o kadar gl bir atma olmaldr ki, fikir bir iki cmleyle ifade edildiinde bile atmann bykl, seyircide ilgi uyandrmaldr. Ne demek istediimi anlatmak iin baz rnekler vereyim: Matrix: Makinalar (Bilgisayarlar) varlklarn srdrebilmek iin gerekli olan enerjiyi elde etmek amacyla insanlar kleletirmi ve onlar sanal bir dnyaya hapsetmitir. nsanlar, bu sanal dnya hapishanesinden kurtulmak iin Neo adl bir bilgisayar korsan nderliinde savarlar. Sadece yukardaki iki cmle bile, makinalarla insanlar arasnda muazzam bir atmann olacana iaret etmektedir. Filmi izleyenler, filmin hemen sahnesinin buram buram bu atmayla dolu olduunu da hatrlayacaklardr. (Bu arada, Matrix, "Zorunlu Mfredat"n bir paras. Yani elinizin altnda mutlaka bir DVD'sinin olmas gerekiyor. Zira bu filme sk sk atfta bulunacaz.) Ak Shakespeare: lhamn kaybetmi ve be parasz olan William Shakespeare, ksa bir sre sonra evlenecek Lady De Lesseps'e ak olur ve Romeo ve Juliet'i yazmaya balar. Lady de Lesseps de, o dnemde kadnlarn sahneye kmas yasak olduu halde, erkek klna girerek bu oyunda oynamaya balar. Bu fikrin de iinde bir ok atma barndrdn sylemeye gerek yok. Shakespeare ilhamn kaybetmitir (i atma) ve paraszdr (d atma). Evlenecek olan bir kadna ak olur ve onunla ilikiye girer (d atma). Lady De Lesseps de, kadnlarn sahneye kmas yasak olduu halde oyuncu olmakta srar etmekte ve klk deitirip sahneye kmaktadr (d atma). Titanic: Farkl ekonomik snflara ait nianl bir gen kadn ile bekr bir gen adam, bir gemi yolculuu srasnda tanr ve birbirlerine ak olurlar. Ne yazk ki bulunduklar gemi, birka gn sonra feci bir ekilde batacan bildiimiz Titanic'tir.

36

Burada da ok eitli ve gl atmalar var: st snftan bir kz ile alt snftan bir erkek birbirlerine ak oluyorlar. Ayrca kz, zengin bir adamla da evlenmek zere. Bu iki durum da ortalama bir filmi gtrmeye yetecek kadar atma (kiisel atma) barndryor. Ama bu kiileri, bir de tarihin en byk deniz kazalarndan birini yaayacak olan Titanic'e koyduunuz zaman, yaanacak atmalar tam anlamyla tavan yapyor (d atma). Ak genler hem kzn ailesi ve nianlsyla, hem de batmakta olan gemi ve iindekilerle, sonra da buz gibi denizle mcadele etmek zorunda kalyorlar (kiisel ve d atma). Gemi batarken yolcularn birbirleriyle ve fiziksel ortamla (gemi, souk hava, souk deniz) verdikleri mcadele de filmdeki atmalar eitlendiriyor. Netice: Tarihin en yksek haslatl filmi! Amerikan Gzeli: Lester Burnham (Kevin Spacey), kendi ruhuna ihanet ettii iin, zevkten, heyecandan, cokudan uzak, donuk bir hayat yaamaktadr. Kznn arkadana duyduu ilgi ile tekrar hissetmeye balad heyecan, komusunun olundan edindii uyuturucu ile birleince, karsnn muhalefetine karn iinden geldii gibi davranmaya balar. inden ayrlr, arabasn satar ve yeni bir spor araba alr, spora balar. Benzer isel deiimler karsnn, kznn, ve komularnn ocuunda da meydana gelir. Bu film bol miktarda isel ve kiisel atma ieriyor. Karakterlerin hepsi, filmin bandaki donuk hayatlarn terk edip (nispeten) daha cokulu, daha anlaml hayatlar srmeye balyorlar. Ama bu geliim isel ve kiisel atmalarla meydana geliyor: Lester, kars ve patronuyla atyor. Kars Lester ile atyor. Kz, hem annesi, hem babas, hem de yzeysel arkada ile atyor. Komunun ocuu, babasyla atyor. Komu, kendisiyle atyor (adam, ecinsel eilimleri ile yzlemek zorunda kalyor). Filmde deiim geirmeyen tek karakter, Lester'n komusunun ruhsal adan iyice dengesini kaybetmi kars. *** Bu konu sandnzdan ok daha nemli ve ne yazk ki gen yazarlarn en byk hatalarndan biri, hikayenin merkezine yeterince gl bir atma yerletirmemeleri. Bu yzden konu iyice netleene kadar bu yazya baka rnekler ekleyeceim. Arada bir uramanzda fayda var.

37

BR DE BURADAN BAKIN: RAY BRADBURY'YE GRE YARATICILIIN KAYNAI Ray Bradbury ile yaplan bir rportajdan ksa bir blm yer alyor aada. Bradbury'yi bilen bilir, ama bilmeyenler iin, kendisinin bilim-kurgu ve fantezi yazarlarnn en nde gelenlerinden biri olduunu sylemekle yetinelim. "From the Dust Returned"de hikayeye kaldnz yerden devam etmek zor muydu? Hayr, hayr. Kontrol bende deil. Btn ii bilinaltm yapyor. Bilinaltm bireyi yapmaya hazr olduunda yapyor. Ben bu gibi eyler hakknda dnmem - bunlar kendiliinden meydana gelir. Zaman geer, bazen ileri daha abuk bitirirsiniz, bir hafta ya da bir ay iinde, bazen ise iki ya da yl alr, bu hikayede ise 55 sene ald. Bu arada bu hikayenin paralarn yazyor muydunuz? Oraya buraya notlar alyordum, ama zerinde ok almadm. Belki ylda bir kere. Gelecekte Elliot ailesiyle ilgili daha ok yazmak isteyebilir misiniz? Neyi neden yaptnz asla bilemezsiniz. Ben kendi iimi asla akl yoluyla aklamaya almadm: hikayeler nerden geliyor, neden o ekilde geliiyorlar, bunlar gerekten de bilmiyorum. Btn bunlar benim iin hl bir sr. Bence insanlar bu nedenle yazdklarm seviyor, zira bunun ok drst bir eser olduunu, son derece sezgisel olduunu ve ryalara benzediini biliyorlar. Bu eyler bana ou zaman sabah 7 civarnda uyanrken gelir. Ben bireyler hayal etmem, ama uyanma ile tam uyanklk arasnda, zihninizin gevemi olduu ve aklnza bireylerin geldii bir dnem vardr, ite tam bu srada yataktan frlarsnz ve koup bunlar yazarsnz. Bu bana hep olur. Bu size hep byle mi olmutur? Eserlerimin yaklak %60'nda byle olur. Ben hayal kurmaya inanmam. nsanlar "Hi bir hikaye hayal ettiniz mi?" diye sorarlar. Bu benim bama hi gelmemitir. Ben insann uyanrken, akl yoluyla (entelektel olarak) dnmedii o gevemi hle inanyorum. Bu esnada, tamamen uyank olmadnz bir hlde alglarsanz hereyi. Bu 50 ya da 40 veya 20 sene nce de aynen bu ekilde mi oluyordu? Hayr, yaklak 40 sene nce gevemeyi ve daha ok keyfime bakmay rendim. Bundan elli sene nce hikayelerim hakknda ok fazla dnrdm. Gevemenin faydasn ve sezgisel tarafmn keyfini kartmay hayatmn daha sonraki dnemlerinde rendim. *** Kaynak: http://www.indiebound.org/author-interviews/bradburyray

38

ORJNAL FKR - 1 Senaryolarn baarl olmasn salayan en nemli etkenlerden biri de, senaryoya kaynaklk eden fikrin orijinalliidir. Bir fikir ne kadar orijinalse, seyirci tarafndan beenilme olasl da o kadar fazla olur. Orijinal fikirlere dayanan filmlere rnek olarak "Jurassic Park" "The Matrix" ya da "Monsters Inc" (Sevimli Canavarlar) verilebilir. Jurassic Park'ta, 60 milyon yldr yeryznde yaamayan bir canl trnn, yani dinozorlarn, tekrar retilmesi ve insanla karlamas fikri ileniyordu. "The Matrix" filminde, iinde yaadmz dnyann, bilgisayarlar tarafndan retilen sanal bir dnya olduu fikri ileniyordu. "Sevimli Canavarlar"da ise, Canavarlarn, kk ocuklar korkutarak, onlarn "lk enerjisi"nden faydalanmas fikri ele alnyordu ("lk enerjisi" ha... Vay canna, fikre baknz!). Bu filmler kadar i yapmayan, ama yine ok orijinal bir fikre dayanan bir film var: "GATTACA". (Yanl hatrlamyorsam bu film Trkiye'de gsterime girmedi, ama VCD olarak Pinema Palermo tarafnda yaynland.) Filmin dayand ilgin fikir u: Pek de uzak olmayan bir gelecekte, insanlar, doacak ocuklarnn zelliklerini "sipari" edebilmektedir. Bunu da genetik bilimindeki gelimeler sayesinde yapmaktadrlar. Artk btn hastalklar, daha domadan nce bebein genlerinden kartlmaktadr. Hatta bebein sa, gz, ten rengi ve cinsiyeti bile nceden belirlenmektedir. Bu ekilde genetik olarak "smarlanm" insanlara "VALID" (Geerli) denmektedir. Ismarlanmam, doal yntemlerle doan insanlara ise "INVALID" (Geersiz) denmektedir. Ve bu dnyada, Geerli insanlar lehine bir ayrm yaplmaktadr (rnein ie alrken). Hikaye bu ortamda geer. Doutan Geersiz olan Vincent adl bir gen, sadece Geerlilerin yapabilecei bir ie, yani uzaya gitmeye kar byk bir arzu duymaktadr. Genetik yapsnn uygun olmamas, onu bu ryay gerekletirme fikrinden alkoymaz. Bir baka Geerlinin (Jerome ile ilk nemli rolnde Jude LAW) kan ve idrar rneklerini kullanrak ve kendini de gelitirerek, insanlar uzaya gtren GATTACA adl irkete girer, ve uzaya gitmeye hak kazanr. Fakat Vincent'in uzaya gitmesine bir hafta kala GATTACA'da ilenen bir cinayet, btn alanlarn sorgulanmasna neden olur. Bu, Vincent'in foyasnn ortaya kma riskini dourur. Acaba Vincent bu soruturmay atlatp arzusunu yerine getirebilecek, yani uzaya gidebilecek midir? Bilim kurgu gibi grnen, ama gereklemesine ok az kalm bu dnyann mkemmel bir eletirisidir GATTACA (yazp yneten: Andrew NICCOL). "nsan ruhunun geni yoktur" anafikri, sadece kaliteli genlere sahip olmann, bizi insan yapmaya yetmediini ok gzel anlatr. 20-30 yl sonrasnn bu klasiini karmayn. Kendinizi zayf ve yenilmi hissettiinizde de ok ie yarayacaktr.

39

ORJNAL FKR 2 - "TELEFON KULBES" Yakn zamanda sinemalara urayan en orijinal fikirli filmlerden biri de "TELEFON KULBES" ("Phone Booth") idi. Joel Shumacher'in ynettii (barolde Colin Farrel, yaknda BYK SKENDER olarak karmza kacak) bu film, senaryo asndan gerekten de hem ok ilgin bir fikre dayanyor, hem de bu fikrin yol at btn glklerin altndan kalkmasn biliyor. Filmin konusu ksaca yle: "Stu" (Colin Farrel), medya yldzlar ile yayn kurulular arasnda araclk yaparak geimini salayan biridir. i gerei srekli olarak yalan sylemekte, ya da gerekleri saptrmaktadr. Bu tavr kiisel ilikilerinde de srdrmektedir: karsna ve asistanna da yalan sylemektedir. Evli olduu halde, nl olmak isteyen gen bir oyuncu adayn yataa atmaya almaktadr. O oyuncuya da eitli yalanlar syler. Stu'nun hayat yalandr yani. Bir gn, bir telefon grmesi yapt telefon kulbesindeki telefon alar. Ve Stu, belki hayatnn en iyi hatasn yaparak telefona cevap verir. (Neden en iyi olduunu filmin sonunda anlyoruz). Telefondaki ses, Stu'yu uzaktan izleyen ve drbnl tfeini u anda ona dorultmu bir adama aittir (Keifer Sutherland). Ve telefon kulbesinden kt takdirde Stu'yu vuracan syler. Bunun zerine Stu ile telefondaki adam arasnda ok ilgin diyaloglar balar. Telefondaki adam Stu hakknda hereyi bilmektedir. Karsnn nerede altn, yataa atmaya alt gen kz, btn yalanlarn. Stu buna sinir olur, ama yapabilecei bir ey yoktur. Fakat telefondaki adam, karsn ve mstakbel sevgilisini arayp onlara btn gerekleri itiraf etmesini ister. Stu itiraz eder, ama eli tfekli adam, talebinde ciddidir, onu buna zorlar. Bu srada Stu, kendisini telefon kulbesinden karmaya alan bir pezevenk ile tartmaya balar. Telefondaki adam, pezevengi tfeiyle ldrr, ama herkes cinayeti Stu'nun ilediini zanneder. Bu cinayet zerine iin iine polis de girer (Forest Whitekar). Gerilimin yava yava artt ve finalde patlama noktasna geldii mthi bir film "TELEFON KULBES". Ve, arl birinde olmak zere, iki mekanda geiyor. lk mekan, uzun bir stedicam ekimi: New York sokaklar. kinci mekan ise, Telefon Kulbesi'nin bulunduu sokak. O kadar. "Telefon Kulbesi", iyi film iin pahal mekanlara, grsel efektlere, ya da byk setlere gerek olduunu zannedenler iin hzlandrlm bir kurs niteliinde. yi bir film iin gereken ilk ve en nemli eyin iyi bir senaryo olduunun somut bir kant. Ayrca, dar bir alanda oluturulan dramatik gerilimin en iyi malzemesinin "insan ruhu" olduunu da gsteriyor bize.

40

PARLAK FKR FETHETMEK Hollywood'da (sinema) ve New York'ta (edebiyat - tiyatro), "fikir" kraldr. Bir yazar ya da senarist olarak baarl olmak iin, baarl bir biimde kurgulanm bir romandan ya da gzel bir biimde ynetilmi bir filmden daha fazlasna ihtiyacnz vardr. Hakknda konuulacak, heyecan yaratacak, ve doru insanlarn kendisiyle ilgilenmesini salayacak bir fikre ihtiya duyarsnz. ok iyi bir fikrin belirli bir anatomisi ve yaps vardr. Bir konuyu harika, bir bal ilgi ekici, bir fikri de heyecan verici yapan ey de tanmlanabilir ve renilebilir. Parlak Fikri ("High Concept" - baz yazarlar "Hook" diyorlar buna - gg) anlamak, bunu baarmann anahtardr. Peki PARLAK FKR nedir? Basit bir biimde ifade edersek parlak fikir, bir ka szckle ifade edilebilen ve herkes tarafndan kolayca anlalabilen, merak uyandrc bir fikirdir. Texas eyaleti byklnde bir astroid dnyaya doru hzla yaklamaktadr. te bu parlak bir fikirdir. Herkes bunun tam olarak ne anlama geldiini bilir. Bu fikir insanda bir duygusal tepki uyandrr ve sadece dokuz kelimeyle ifade edilen bu fikir ile izleyiciler filmin ne hakknda olduunu bilirler: Kyamet. Parlak bir fikir yaratmak iin fikrinizi en gl ve z (ksa, "concise") eklinde formle edebilme yeteneini gerektirir - fikrinizi olabildiince ksa ve harika ("marvelous") yapabilmelisiniz. Ne kadar az szck kullanrsanz, fikriniz o kadar parlak olur. Jack Nicholson Kurt Adam'dr (eski filmleri bilmeyenlere hatrlatalm, J. Nicholson'n byle bir filmi var, tipi de cuk oturuyor. - gg). Film pek iyi olmad, ama fikir harikayd - ok etkili bir parlak fikirdi. imdi, bu parlak fikir dncesi, byk film stdyolarnn sanat bomak ve krlarn artrmak iin uydurduklar bir ey mi? Anlalan yle. Peki bir kymet-i harbiyesi var m? Bence var. Jerry Bruckheimer, James Cameron ve Steven Spielberg gibi son derece tantanal, ticari filmler ekmek istiyor olabilirsiniz, ya da "Altnc His", "Ordinary People", ya da "Harry Potter" gibi nl hikayeleri filme dntrmek istiyor olabilirsiniz. Bence her iki durumda da parlak fikir nemlidir. nce unu syleyeyim: fikrinizi, bir ka kelimeyle ifade edilebilecek gl bir eye indirgeyebilmek iin, hikayenizin ne olduunu ok iyi bilmeniz gerekiyor. Bir baka deyile, gerek bir parlak fikir yaratabilmek iin, hikayenizin btn yapsal unsurlarn ok iyi renmekle kalmayp, ayn zamanda hikayenizin tam zne de ulamanz gerekiyor. kinci olarak "parlak fikir", bakalaryla kurduunuz iletiimi son derece kolaylatran bir kestirme zmdr. Eer projeniz byk bir stdyo ya da yaync tarafndan satn alnacaksa ya da finanse edilecekse, fikrinizin sadece merak uyandrc deil, ayn zamanda ksa da olmas gerekir. Bu fikir, stdyonun emir-komuta zinciri ierisinde kolayca ilerleyebilmeli ve kendisini duyan herkesi, sizin sunuunuzu dinlemeye, senaryonuzu okumaya, ya da filminizi izlemeye istekli hale getirmelidir (Ama fikrinizi bu mekanizmaya sokmadan nce noterden adnza tasdik ettirmeyi sakn unutmayn - gg) . Bylece bu insanlarlar fikrinizi dinleyip, senaryonuzu okuyup, filminizi seyrettikten sonra, bunu emir komuta zincirindeki bakalarna anlatabilir ve onlarn merakn uyandrabilirler. Eer bir fikrin anlatlmas ya da anlalmas zor ise, bu emir-komuta zincirinde asla yukarlara doru ilerleyemeyecektir. Tepedeki insanlar bunu asla duyamayabilirler. Aradaki kademelerde (tercme esnasnda) kaybolup gidebilir. Parlak fikir, srecin hem balangcnn hem de sonunun nemli bir blmn tekil eder. Srecin balangcnda fikir, hikayenizi yaratmanza ve (yapmcya/yayncya) satmanza yardmc olan gl bir tohumdur. Srecin sonunda ise hikayenizi pazarlamanz iin kullanacanz yz haline gelir. Halkn, kitabnzn kapanda ya da filminizin afiinde grecei ey bu parlak fikirdir. Ve burada da grevinizi ok az sayda szckle gerekletirmek zorundasnzdr. Bu nedenle burada bahsettiimiz ey, bu srecin her iki ucunda da ie yarayacaktr. Ve daha en bata, pazarlanabilir bir fikriniz olduunu bilmek son derece iyi bir eydir. Bu hedefinizi gerekletirmenizde size yardmc olabilecek drt unsur vardr. 41

* * * *

BYLEYC BR KONU HARKA BR BALIK/AD TETKLEYC OLAY, ki bu hikayenizin sorununu tekil eder, ve OLTA, ki bu da hikayenizin benzersiz zelliini ya da zel koullarn ortaya koyar.

(DKKAT: Burada, Hollywood'un "HOOK" -kanca- konusunda yaad terminolojik bir karmaaya tank oluyoruz. Bir ok yazar "kanca"y "parlak fikir" - "high concept" - ile ayn anlamda kullanrken -ben de bunlardanm- baz yazarlar kancay, hikayenin sadece en banda, seyircinin dikkatini hikayeye vermesini salayan ilgin/arpc olay olarak kullanmaktadr -bu makalenin yazar da kancay bu anlamda kullanyor. Bu nedenle siz bu makaleyi okurken "parlak fikir" ifadesinin yerine "kanca"y koymal, "hook/kanca" yerine de "olta"y koymalsnz. Hikimse size hayatn ok kolay olduunu sylemedi, deil mi :) - gg) BYLEYC KONU nedir? Byleyici konu, ad stnde, kendi bana bile merak uyandrc olan bir konudur. Hikaye sadece konusuyle bile ilgilimizi eker. Bu son derece nemlidir. Ksa bir sre nce bir kitapya gitmitim. lk masann nnden getim ve gzme bir kitap takld. Sonra yirmi adm yrdm, durdum, ve geri dndm. Gzme taklan kitabn bal uydu: "Kleopatra'nn Gizli Gnlkleri." Dnyann en nl aklarndan birinin srlarn renme dncesi bana ok cazip gelmiti. Gemite ie yaram dier konulardan bazlar nelerdir? nsann iine eytan girmesi, para, cinsellik, iktidar (g), dinozorlar, UFOlar, skandal nitelikli ak hikayeleri, seri katiller, uzayllar, klonlama, bir kazadan sonra hayatta kalanlar, sonsuz genlik byle baka bir sr konu bulabileceinizden eminim. Benim en houma gidenlerden bazlar unlar: adalet, lmszlk, gizem, ve mumyalar. Bana bir piramidin iinde geen gizemli bir hikaye verin, ister ndiana Jones olsun, ister Brendon Fraser ("Mumya"daki ocuk gg), ya da Donald Duck (izgifilm), hemen tm dikkatimi veririm. Kar koyamam bile. Bu nedenle sizi ve ulamak istediini seyircileri gerektenden byleyecek konular bulmanz son derece nemlidir. Her hal ve krda, hikayenizin, kendi bana bile merak uyandrc olan bir konuda olmas iinizi ok kolaylatrr. Byleyici konuyu bulmak, sizi, hikayenizin aslnda ne hakknda olduunu kefetmeye iten eylerden biridir. HARKA BALIK nedir? Harika bir balk size hikayenin ne hakknda olduunu - byleyici konuyu - sylemekle kalmaz, ayn zamanda eserinizin trn (janr) de belirtir, yani o trle balantl olarak itahnz kabartr. Bir gerilim, gizem, ak hikayesi, macera vb. ile balantl duygular uyandrr. Bu farkl trlerin her biri, farkl bir duygusal macera balatr. By iyi bir konudur. Konusu by olan bir eser iin "Merlin" iyi bir balktr (isimdir) nk Merlin bu olayla balantldr. Kyamet de bir baka popler konudur. "Armageddon" da bu konu iin iyi bir balktr (Armageddon, ncil'de kyameti anlatmak iin kullanlan bir szcktr gg). Bu szc duyar duymaz eserin dnyann sonu ve bu olayla balantl olaylar ve duygular ile ilgili olduunu anlarz. Felaketler. "Titanik"ten daha iyi bir isim mi olur? Kayp medeniyetler. "Atlantis" hereyi anlatyor. Cinayet. te bu benim favorilerimden biri: "Kara Dul". Harika bir film deil ama harika bir isim. Baka baz gzel film adlar: "Ak ekspir". Derhal ilgilenmeye baladm. "Mkemmel Cinayet" ("The Perfect Murder"). Grdm. "Altnc His", "Roswell", "Acil Servis" ("ER"), "Kzlar p", "Yldz Savalar", "Gladyatr", "Jurassic Park", "Mumya", "Harry Potter ve Ate Kadehi". Sann aldm. "Titanik", "Roswell", "Altnc His" gibi szckler, belirli bir konudaki nemli olaylarla ilikilendirilmi szcklerdir. Ve seyirciye, bu filmde hissetmeyi bekleyecekleri duygular tehis etmelerinde yardmc olur. (Bizden bir rnek "anakkale" olabilir - gg). Harika bir balk (isim) bulmak sizi konuyu ve tr (janr) - seyircier tarafndan deneyimlenen duygularn kaynan - kefetmeye zorlar. Eer bir balk (isim), nceden bilinmek istenen hereyi sylyorsa, o zaman ok iyidir. Harika bir balk bulduunuzda, sizi bir keif (REVELATION) gibi arpar. ok heyecanlanrsnz. ok iyi bir balnz ve byleyici bir 42

konunuz varsa, yolun yarsn katettiniz demektir. nc unsur, TETKLEYC OLAY'dr. Tetikleyici olay, sorunun balangc ya da nedenidir. Eylemin (aksiyonun) nedenidir. Hikayede, bu olay nedeniyle aksiyona geilmesi gerekir. Teksas eyaleti byklndeki bir astroid dnyaya arpmak zeredir. Harekete geilmelidir. Astroidin yok edilmesi ya da ynnn deitirilmesi gerekmektedir. Mahallede bir seri katil vardr. Harekete gemek gerekmektedir. Adam yakalanmaldr. Evin kapsnn nne bir bebek braklmtr. Bebee baklmas gerekmektedir. stilac bir orduyla savalmal ve ordu yenilmelidir. Patlayan bir volkandan kalmas gerekmektedir. nsan yiyen bir kpek balnn ldrlmesi gerekmektedir. Byk bir yangnn sndrlmesi gerekmektedir. Korkun bir hastalk tedavi edilmelidir, vs.

Eer bir konuda MD harekete geilmesi gerekiyorsa, bunun tetikleyici bir olay olduunu bilirsiniz - yani bir sorun varsa ve bununla ilgili olarak yaplacak bir ey sz konusuysa. Tetikleyici olayn ne olduunu bulmak sizi, hikayenizin sunduu sorun ile yzlemeye zorlar. Hikayeler sorunlar hakkndadr. Bu btn hikayelerin n kouludur. Elinizde bir sorun vardr ve bu sorun zlr. Bu durum (sorun) hikayenin olmazsa olmazlarndandr - o olmadan bir hikaye de olmaz. Hikaye ne kadar byk ya da kk olursa olsun, bir soruna odaklanr. O hikayedeki herkes de bir biimde bu olayla ilgili (balantl) olur. Ve hikayedeki herkesin yapt herey bir biimde bu olayn sonucunu etkiler. Bu sorunun ortaya nasl ktn ve nasl zlebileceini gstermek, hikayenin ruhunu oluturur. OLTA, sorunun benzersiz bir yndr ve ilgin olasklara iaret eder. Sorunu evreleyen zel bir kouldur ve kaybedilecek eyleri (DL; "STAKES") ve ilgimizi artran bir eydir. Susan bir spermarkette deil de Bermuda eytan geni'nde kaybolur. Yanardan teki ln ortasnda deil ehrin gbeinde patlar. Bir bebek sevecen bir bakcnn deil de bekar erkein kapsnn nne braklr. Bahtsz aklar bir kilisede deil de Titanik'te karlarlar. Bir kadn karr ve kocas fidyeyi demeyi reddeder. eytan, ergenlik andaki bir kzn bedenine girer.

Kanca, tehtidi daha tehlikeli ve merak uyandrc yapan bir gle iaret eder. ldren Cazibe'de (Fatal Attraction) baarl bir avukat, sradan bir "teki kadn"la deil de gzel bir psikopatla evlilik d bir iliki yaar. Olta'y bulmak sizi, hikayenizin benzersiz olan tarafyla yzlemeye iter. Bu, hikayenizi taze yapan benzersiz bir zelliktir. Sorunu saptar ve gl iyice vurgularsnz. te o mehur drt unsur bunlar: Byleyici bir konu, harika bir isim, tetikleyici olay ve olta. Bunlarn hepsi bir ka kelime ile ifade edilebilir. Eer bir parlak bir fikir yaratacaksanz, bu drt unsurun iinize ok yaradn greceksiniz. Bu yaznn ana fikri, bu unsurlardan faydalanarak son derece gl bir tohum retebileceinizdir. Bu tohum sadece harika bir hikaye yaratmanza yardmc olmakla kalmayacak, ayn zamanda srecin en banda (yapmcya) ve en sonunda (seyirciye) hikayenizi satmanz da salayacaktr. yazan: James Bonnet

43

LGN CAZBE UNSURU ("STRANGE ATTACTOR") Evet, ie koyulalm artk. Bir senaryo yazar ve acemi bir film yapmcs olarak (bu yaznn 1997'de yazldn hatrlataym - gg) insanlar bana senaryolar gnderir. ehirdeki herkes gibi ben de bir sonraki harika senaryoyu bulmak, bir sonraki byk yetenei kefetmek isterim. Yzlerce senaryo okumu ve bunlar hakknda yorum yazm biri olarak, karlatm en byk sorunu syleyeyim: yi bir fikrin ("concept") olmamas. ou zaman senarist, en iyi haliyle bile Hollywood'da satn alnmayan bir fikri semi olur, daha en bata. Hayal krklm gittike artar. Oturmu, hem yaps, hem karakterleri, hem diyalou, hem de tasvirleri kabul edilebilir, hatta ok iyi olan bir senaryo okuyor olurum. Yine de iten ie, bu senaryonun, brakn ekilmeyi, hayatta satn alnmayacan bilirim. Hayal krklm genelde ikiye katlanr, zira bunun neden satn alnmayacan aklamak son derece zordur. Tm diyebildiim, filmin k noktasn oluturan fikirde bir eylerin eksik olduu olur. Ne gibi eyler? Eskiden bunu aklayacak bir szck yoktu. Ama artk var. Bir szck uydurdum. Aslnda fraktal geometriden bir szck grubu arakladm. Bu, sipari zerine yazlmayan senaryolarn ounun mahrum olduu ey... LGN CAZBE UNSURU'ydu ("STRANGE ATTRACTOR"). lgin cazibe unsuru nedir, ve buna neden ihtiya duyarsnz? Bu anlattklarm kulaa aptalca geliyor, ama ltfen sabredin. "lgin" ("benzersiz" anlamnda) ile "cazibe" ("ekici" anlamnda) szcklerini yan yana koyarsanz, "ilgin cazibe unsuru"nu ya da "hem benzersiz hem de ekici olan ey"i elde edersiniz. Bu da u anlama gelmektedir: filminizin temelini oluturan fikir benzersiz - daha nce yaplmam - bir ey olmaldr, ayn zamanda insanlar kendisine "cezbetmelidir" (ekmelidir). Fikrinizde ekici, heyecanlandrc, ve merak uyandrc bir yn olmaldr. Bu ey yle yeniliki, o kadar cazip olmaldr ki Hollywood'daki insanlar "neden bunu nce ben dnmedim" diye balarn talara vurdurmaldr. Balarn o kadar sert vurmaldrlar ki, bu fikri ilk nce siz bulduunuz iin size uvalla para vermeyi istemelidirler. Buna bir "kanca" diyebilirsiniz, ya da bir numara, ya da beklenmedik hikaye dn ("twist"). Hollywood buna bazen parlak fikir ("high concept") de demektedir. Bu da bir ya da iki cmlede ifade edilebilen film fikri anlamna gelir. lgin cazibenin yerine parlak fikir de diyebilirsiniz, ama bence ilgin cazibe unsuru daha iyi bir tanm. Ksa, basit bir film fikri, eer insanlar cezbetmiyorsa, neye yarar ki? rnein: Haksz yere hapse atlm bir adam davasyla ilgili soruturmay hapishane hcresinden yrtr. Tamam, bu biraz ilgi ekici. Bu "parlak fikri" bir senaryo yazmak iin kullanabilirsiniz. Bu senaryo da iyi bir film iin bir k noktas oluturabilir - ama burada ok sayda ey, filmin nasl ekildiine baldr. Film en sonunda ekilse bile bu fikri seyirciye satmak zor olacaktr. Bu yzden stdyo (yapmc) bak asyla bu "parlak fikir"in ok byk bir heyecan oluturmas pek muhtemel deildir... ya da yeni bir senaristi hemen film dnyasna sokmaz. Bundan biraz daha iyi (tamamen ticari adan, yani Hollywood'a sat asndan iyi) olan bir baka fikir de u olabilirdi: 44

Haksz yere hapse den bir adam, astral projeksiyon (ruhun lmeden, bilinli olarak bedenden ayrlmas) yaparak hapishane hcresinden kmay renir; adn temize karmak iin gerek katilin yerini bulmas gerekmektedir. (Hey, en iyi senaryo fikirlerimi burada yaynlayacam dnmediniz, deil mi?) Ne kadar uyduruk gibi grnse de bu fikirde belirgin bir ilgin cazibe unsuru bulunmaktadr bu da astral projeksiyon yoluyla hapishaneyi terketme numarasdr. Belki de bu film bir komedi olarak ilenebilir, zgrlk ve snrlarn stesinden gelmekle ilgili ho tematik ifadelere yer verilebilir. Sanrm ne demek istediimi anladnz, hem de yukardaki nispeten kt rnee ramen. te size baz daha iyi rnekler: * Gen bir adam kazara gemie gnderilir, burada annesiyle babasnn birbirine ak olmasn salamak zorundadr, daha sonra da gelecee dnmelidir. * Eski medyumlardan oluan bir grup aratrmac, New York ehrinde hayalet avlama irketi kurarlar. * Bir savunma avukat, mvekkiline ak olur. Dava ilerledike, birlikte olduu adamn masum mu yoksa katil mi olduundan emin olamaz. * Kt bir ocuk, yatann altnda bir canavar yakalar. Sonra karanlk bir dnyaya girer, burada kendisi de neredeyse bir canavara dnr. * Gen bir adam sevgilisine bir ayrlk mektubu yazar ve bunu expres kargo ile gnderir. Ama daha sonra fikrini deitirir ve mektubu btn lke boyunca takip eder, ve bu yolculuk srasnda birine ak olur. Bu fikirlerde bize "aha!" dedirten bir eyler var. Bu fikirleri gelitirmenin ilgin durumlara yol aacan ve ekici dramalara neden olacan hissediyoruz. yi bir cazibe unsuru tam da bunu yapmaldr: insanlar meraklandrmal, onlar kendisine ekmelidir. En iyi ilgin cazibeler, insanlk hallerinin spesifik (kendine zg), evrensel, ve (mmknse) daha nce hi yaplmam ynlerine eilir. Peki. Sanrm imdi "bu gerekten de gerekli mi?" diye dnyorsunuz? Bu adam ne zaman senaryo yazmaktan bahsetmeye balayacak. unun altn hemen izmeliyim: EVET BU OK GEREKL. zellikle de ilk kez senaryo yazanlar iin. Yapmak istediklerinizi bir dnn. unlar yapmak istiyorsunuz: - Bir yapmcnn, mrnn belki de yln sizin projenizi gerekletirmek iin harcamasn salamaya, - Yapm srecindeki dier insanlarn fikrinizi beenmesini, ve her yl aldklar binlerce senaryo arasndan sizin senaryonuzu semesini salamaya, - Bir ynetmenin, senaryonuzu, kariyeri boyunca ynetecei az saydaki filmden biri olmaya deer olduunu dnmesini salamaya, - Bir stdyo yneticisinin bu filmi yaparak milyonlarca dolar riske atmasn, sonra da bu filmi tantmak iin milyonlarca dolar harcamasn salamaya, - Eletirmenlerin, bu filmin, o sene yaplan dier filmlerden daha iyi olduunu dnmesini salamaya,

45

- Dnyann drt bir tarafndaki insanlarn filminizi, belki de bir ka defa, grmek iin para harcamasn, belki de bu filmi arkadalarna tavsiye etmelerini, hatta DVD'sini kiralamalarn salamaya alyorsunuz. Btn bunlar yapabilmek iin filminizin iinde bir cazibe unsuru bulunmasn salamanz iyi olur. Bunun ne olduunu tam olarak biliyorsunuz. Grdnz zaman bunu hemen tanyabilmeli ve ondan bahsedebilmelisiniz, tpk karakterlerden, temadan ve olay rgsnden hemen bahsedebildiiniz gibi. lgin cazibe unsuru. Size sipari edilmeyen senaryonuzu ("spec script") bu unsur olmadan yazmaya balamayn. Bir sonraki yazda, ilgin cazibe unsurunun nasl bulunacan greceiz. Copyright 1997 Terry Rossio http://www.wordplayer.com/

46

NEML BR SENARYO KAVRAMI: "KANCA" Holywood senaryolarnda en ok nem verilen zelliklerden biri, senaryonun bir "hook"unun (imdilik "kanca" diyelim, "olta" ya da "engel" de olabilir ) olmasdr. "Kanca"s olan senaryolarn ekilme olasl daha yksektir. De nedir bu "kanca"? "Kanca" senaryonuzun temelini oluturan, okuyucunun ve izleyicinin hemen ilgisini eken, yeni, orijinal, dikkat ekici fikirdir. Uzun uzadya tanmlamaktansa baz rnekler verelim: ntihar etmek zere olan bir adamn karsna bir melek kar ve ona, eer kendisi hi yaamasayd hayatn nasl olacan gsterir. ("It's a Wonderful Life") Birbirinden nefret eden iki kii, birbirlerini tanmadan mektuplarlar ve ak olurlar. ("The Shop Around the Corner", "You've Got Mail") Bir grup isiz ngiliz, biraz para kazanmak iin bir striptiz ovu yapmaya karar verirler ("The Full Monty" - Anadan Doma) Alayc bir reklamc, aniden kadnlarn zihninden geenleri okuma yeteneini kazanr. ("What Women Want" - Kadnlar Ne ster) Bir avukat, aniden yalan syleme yeteneini kaybeder. ("Liar Liar" - Yalanc Yalanc) sinemac, efsanevi bir cadyla ilgili bir belgesel yapmak iin bir ormana giderler. Bu kasetler, onlarn kaybolmasnn ardndan bulunmutur. ("The Blair Witch Project" - Blair Cads) Bir kuklac, John Malkovich'in beynine giden gizli bir tnel bulur. ("Being John Malkovich" - John Malkovich Olmak) Kalabalk bir otobse bir bomba konmutur. Otobs 75 km/s hzn altna inince bomba patlayacaktr. ("Speed" - Hz Tuza) Bir adam, yerini bir klonun aldn renir. ("The Sixth Day" - Altnc Gn)

Trk filmlerinde de kanca'ya ok rastlyoruz: Hal satcs bir Trk uzayllar tarafndan karlr. (GORA) len bir rencinin hayaleti, SS'ye hazrlanan rencilere dadanr. (Okul) D dnyadan kopuk bir kye ilk kez bir televizyon gelir.(Vizontele) Komser Cemil, lmekte olan kzn mutlu etmek iin, banda bulunduu karakoldakiler ile "Pamuk Prenses"i sahneler. (Komser ekspir) Bir kasabann ortasndan geen dikenli tellerin, aileleri, arkadalklar, aklar nasl bldnn hznl ve komik yks (Propaganda) 35 yl sonra hapisten kan Baran, intikam almak ve akn bulmak iin hi bilmedii stanbul'a gelir (Ekya)

Kancaya sahip hikayelerin bir senaryoya dnmesi nispeten daha kolay, bu tr senaryolarn da ekilme ihtimali daha yksektir. nk seyirci seyredecei filmin neye benzeyeceini bir iki cmle ile anlamak ister. Kolay gibi grnse de, kanca bulmak o kadar basit bir i deildir. Neticede 120 sayfalk bir senaryoya dnecek bir fikir, her ke banda karnza kmaz. Tavsiyem, elinizi kanca bulmaya altrn. "Beyin frtnas" yapn bol bol, bir sr (onlarca, hatta yzlerce) bir iki cmlelik abuk subuk fikir retin. Greceksiniz, aralarndan bir ka tanesi hikayeye, bir tanesi de senaryoya dnecek gte olacak. (Bu yaznn hazrlanmasnda ksmen Alex Epstein'n yazsndan faydalandm.)

47

KANCA AVI Genelde yapmclardan, menejerlerde ve yazarlarn uramak zorunda olduu dier insanlardan, hikaye sunumlarnda ya da senaryolarda daha fazla "kanca" olmasn istediklerini duyarsnz. Bir kancann tam olarak ne olduu nadiren dile getirilir; sadece ondan bir tane istemektedirler, o kadar. Albert Brooks'un "The Muse" filmindeki yazarn karlat trden bir sorundur bu: herkes ona "ltsn kaybettiini" syler, ama adamcaz bunun ne olduunu hibir ekilde anlayamaz. Ama aklansn ya da aklanmasn, "kanca" kavram kanlmaz bir eye dnmektedir, tpk "Karakter Dnm" ya da "Dn Noktas" ("Plot Point") ya da "Parlak Fikir" gibi. Biz de bu nedenle bu kavram aklayp aklayamayacamza bir bakalm dedik. Kanca'ya bakmann bir yolu da onu, hikayenizi harekete geiren ve temel atmay, elenceyi, ve ilginlii yaratan bir paradoks (ikilem), bir srpriz, ya da atlan temeldeki ("setup") beklentilerin tersyz edilmesi olarak grmektir. Bu uyumsuzluk ("discrepancy"), ztlk, ya da farkllk karakterinizin iinde olabilir, dnda olabilir, ya da bunlarn her ikisi de olabilir. Eer isel bir ztlk varsa, bunun nedeni karakterin, kendisiyle atmal bir iliki iinde olmasdr, bu atma onun muhakemesini (karar verme yeteneini) de etkiler ve onun kiiliinde, dzeltilmesi gereken bir kusura dnr. Bir ok iyi karakterin kusurlar bulunur nk onlarn varsaymlarn arptan gemi yaamlar vardr ve snrl bir yaam ve kendini deerlendirme gr iinde saplanp kalmlardr. Bu da, karakterin ayana taklan ve hedefine ulamasna engel olan bir ahlakszla (vice"), karakter bozukluuna ya da yanl alglamalara neden olur. Bir ok film, kendisini yeterince tanmayan karakterler hakkndadr. Neden? nk bu durum gerek hayatta da geerlidir. Bu yzden bu karakterlerin mcadelelerine ve baarlarna gnlden katlrz nk onlar bizi, umutlarmz, korkularmz, ya da hayallerimizi yanstrlar. sel atmas olmayan karakterler (yan karakterler ve "gezgin melekler" westernlerdeki ve sava filmlerindeki iyi adam kahramanlar gibi - hari) ya zdrap verecek lde skcdr, ya da inanlmayacak raddede tam, duygusal adan salam insanlardr. Bir ok hikaye, kendi baarlarnn nnde duran kusurlu insanlar hakkndadr. Bu insanlarn kusurlar en azndan ksmen elde etmek istedikleri ya da ihtiya duyduklar eyi elde etmelerine mani olur. Peki bu bilginin, "Kanca" ile ne ilgisi var? Ksa sre nce ok baarl olan "Kadnlar Ne ster" (Mel Gibson) filmini ele alalm. Bu filmde, yetenekli ama bencil ve duygusal olarak sar olan kadn dkn bir adam, kadnlarn ne dndn gerekten duyabildiini fark eder, ve bu dnceleri dinleme sreci iinde daha iyi bir insana dnr. Bu, zamannda son derece baarl olan bir baka hit filmin, "TOOTSIE"nin kancasna yaplan yeni bir yorumdur. "Tootsie"de de yetenekli ama bencil bir adam ayn eyi, bir kadn gibi giyinerek yapar. "Ak Shakespeare"deki kanca/srpriz, dnyann en byk yazarn "yazar tkanmas" yaarken grmemizdir: grmeyi umduumuz hafif kel bilge adam yerine, bize gen ve deneyimsiz bir ekspir gsterilir. Bu ekspir ancak olgunlatka ve akn ne olduunu rendike yazabilecektir. Birbiriyle taban tabana zt iki karakteri zorunlu bir iliki iine sokarak da bir KANCA yaratabilirsiniz: "Tuhaf ift"te ("The Odd Couple"), dnyann en titiz insan dnyann en pasakl insan ile birlikte yaamak zorunda braklr. Her ikisi de kendi eytanlarnn (sorunlar) yan sra bir de ev arkadann eytanlar ile uramak zorunda kalr. Temel "Uyumsuz arkada" hikayesi diyebileceimiz "Cehennem Silah"nda Danny Glover'n karakteri yaamay seven bir aile adamdr, orta Mel Gibson'n karakteri ise intihar eilimi olan dul kalm bir polistir. Bu ztlarn atmasnn sonucu genelde uzlama ve kendini bulma olur: biz, olduumuzu sandmz kii deilizdir; ihtiya duyduumuzu sandmz eye ihtiya duymamaktayzdr aslnda; sevdiimizi sandmz kiiyi aslnda sevmemekteyizdir; nefret ettiimizi sandmz kiiyi aslnda sevmekteyizdir; asl ihtiyacmz zgven iken dardan birilerinin bize yardmc olmasn istemekteyizdir, vesaire... Dsal olarak da atma, karakterin iine dt durumla da ilgili olmaldr. in ilgin yan 48

"Kanca", en ok bilinen hikaye yaplarndan biri olan "sudan km balk"ta kendini ok bariz bir biimde gsterir. Bu hikaye yapsnda bir karakter, onun aina olduu ortamlarla taban tabana zt bir ortamn/durumun iine konur. Eer bu ztlk ve atma potansiyeli yeterince komik, korkutucu ya da merak uyandrc ise, "Kanca"nz buldunuz demektir. Karakterinizi farkl bir yere gtrebilirsiniz: "Coming to America"da Afrikal bir prens New York ehrine uyum gstermek zorundadr. Ama bu yolu denemek zorunda deilsiniz. "Yalanc, Yalanc"nn kusurlu karakteri, btn gn doruyu sylemek zorunda olan yalanc bir avukattr. Buradaki karakter fiziksel olarak farkl bir yerde olduu iin "sudan km balk" gibi deildir; onun "balk"l, ayn mekan iinde farkl bir biimde davranmak zorunda olmasndan kaynaklanr bu ekilde de bildik olan ey bilinmeyene dnm olur. Baka baz rneklere bakalm. Yakn zamanlarda gsterilen "See Spot Run" filminin de gl bir kancas var: ksz ve yetim olarak bym ve kpeklerden nefret eden bir postac, eitli olaylar sonucu, ok sevdii kadnn ocuuna ve mafya tarafndan lm listesine alnm bir FBI kpeine bakmak zorunda kalr. Kahramanmz, hakknda hi bilgi sahibi olmad iki eyle uramak zorundadr: ocuk ve kpek. in iinde bir de artk kendisinin de peine den mafya vardr. "Big Daddy"nin nermesi de buna benzer bir eydir: beceriksiz ve kaba bir bekar adam, kendisinin ahlakl biri olduunu kantlamak ve ryalarnn kadnnn kalbini kazanmak iin bir ocuk evlat edinir. "Billy Elliot"ta bir ocuk dans etmenin zevkine varr ama ne yazk ki herkesin, dansn aptalca ve sadece kzlar iin olduunu dnd bir fabrika kasabasnda yaamaktadr. Bir sre sonra vizyona girecek olan "Courier" filmi de, bulunmak istemeyen insanlar bulup onlara paketlerini ulatran bir kurye hakkndadr. yleyse "Kanca"nn nemli bir blmnn, ztlarn atmasndan kaynaklandn syleyebiliriz. Burada, bildik olan bir ey, bilinmeyenle, kendi aslna ters den bir eyle karlar. Bylece hikye yeni ve ilgin bir hl alr. in srr tam doru karakteri ve ve o karakter iin en doru eilkiyi, srprizli durumu ya da ters yz oluu bulmaktr. Burada dikkat etmeniz gereken bir ey var: eer bu elikiyi hikayeniz iinde ok ge ortaya koyarsanz, ki burada ge ile 10. sayfay kastediyorum, okuyucunun ilgisini kaybetme riskiniz vardr. Ana karakterle duygudal salamak iin bu elikiyi - Kanca'y - erkenden hikayenize sokmalsnz ve hikayeniz ilerlemeye balamaldr, nk bu eliki izleyiciye ya da okuyucuya u soruyu sorduracaktr: "Bu kahraman, elinde B yokken, A'dan C'ye nasl gidecek acaba?" rnein, eer Rocky bu kadar baltaya sap olamam bir tip ("loser") iken ve hocas onu spor salonundan kovarken, Apollo'yu nasl dvecektir? Yazar, bu durumu daha hikayenin ilk bir ka sayfasnda ortaya koyarak, erkenden bir saldr noktas oluturuyor. Saldr noktas, hikayenin merkezi atmasnn ortaya kt ve hikayenin temel eyleminin kendisini aka belli ettii yerdir. Baz formller bu saldr noktasnn senaryonun yaklak olarak %10'unda gereklemesi gerektiini syler - buna %10 kural denir. Ama %10 bile hikayeye ok ge bir giritir. inde zengin olaslklar barndran benzersiz bir eliki ya da "yanl-mekan" ("dislocation") durumu eer ilk bir ka sayfada yer alrsa, senaryoyu okuyan kii yle yerinde bir dorulur, dikkatini toparlar, ve onu senaryonuzun devamn okumaya sevk eden sorular sorar. u konuda ok net olmamz gerek: Baz ok iyi filmlerin hi Kanca's yoktur. "Amerikan Gzeli" "Kaplan ve Ejderha" "Children of Paradise" "Cesuryrek" ve "Fanny ve Alexander" kancasz klasiklerdir. Ayrca Kanca'nn, senaryonun yazm kalitesi ya da filmin kalitesiyle de bir ilgisi yoktur. Eer kancalar yeterince gl ise, ok berbat filmler bile giede baarl olabilir; bu tr filmler sanki icrann (ekimin) ktlne ya da oyuncu seimi, ynetmenlik, hikaye deiiklii talepleri gibi. felaketlere kar bir bakla sahiptir. Bu fikirler "kendilerini sattrrlar". Sizin greviniz de, eer kabul ederseniz, byle bir kanca bulmak, ve daha sonra da klielerden olabildiince bamsz bir biimde, btn insaniyet ve zgrlnz kullanarak bu kanca etrafnda bir hikaye oluturmaktr. te bundan sonra senaryonuzu satabilir ve filminizin ekilmesini beklemeye balayabilirsiniz. Yazanlar: William Missouri Downs ve Robin U. Russin

49

BR SENARST'N CNA LHAMI Stuart Beattie'nin Hollywood'un en gzde senaristi olma maceras, Sydney'de bir taksinin arka koltuunda otururken aklna gelen acayip ve iddet dolu bir dnceyle balad. Beattie o gn yle dnm: "Eer ben bir katil olsaydm ne olurdu? Eer taksi Kingsford Smith Havaalan'ndan, Sydney'in banliylerinden birinde bulunan evime giderken ofrle ho be etseydim, ofr arka koltukta oturan manyaktan hayatta haberdar olamazd." Bu dnce Beattie'nin aklna bundan 14 yl nce, kendisi daha 18 yandayken gelmi. Beattie bu acayip hikayeyi bir senaryoya dntrd, ve getiimiz Pazartesi gn bu Avustralyal gen adam, Los Angeles'in tarihi Orpheum Salonu'nun nndeki krmz halnn zerinde, Collateral'in prmiyeri vesilesiyle Tom Cruise ile birlikte duruyordu. "Olay ok acayipti" diyor Beattie. "Taksi ofryle gzel gzel sohbet ediyorduk, daha nce hi tanmam olmamza ramen. Beni eve getirdiinde yle dndm: sanki yllardr ok yakn iki arkadamz gibi bunca sre konutuk, oysa ben rahatlkla manyak bir katil olabilirdim, ve adam bunu kesinlikle bilemezdi." Screenwritersutopia.com'dan (2004-08-18)

50

"NEM VERDNZ EY YAPIN" Her insann yaamndaki deneyimler, o insann ruhunda bakalarnnkine benzemeyen izler brakr. Siz bu izlerin farknda olsanz da olmasanz da bu izler hayatnz nasl yaayacanz, bu hayattaki araynz, ve bir sanat dal vastasyla neleri kesin bir dille syleyeceinizi belirler. Bu gerei grmezden gelebilir ya da herhangi bir zel iz tadnz inkr edebilirsiniz, ama bu tavrnz, bu izlerin sizin zerinizdeki etkisini ortadan kaldrmaz. Ya da hayatnzda tekrar tekrar ortaya kan bir rntnn ("pattern", model) olduunu kabul edebilirsiniz. Bu meydana geldiinde (yani hayatnzda tekrarlanan temay fark ettiinizde) - bu tek banza da olabilir, bir arkada ya da psikoterapist vastasyla da olabilir bizi bunca yldr belirli eyleri yapmaya sevk etmi olan eyi kefetmekten kaynaklanan bir coku ve rahatlama duygusu hissederiz. Heraklit, "nsann karakteri, onun kaderidir" demitir. Kk bir toplulukta yayorsanz, dierlerinin, tadklar izlere gre hareket ettiini zaman iinde grebilirsiniz. Ama insann bu durumu (yani tadmz izlere gre hareket ettiimizi) grmesi zordur. Ben de 30'larma gelene kadar bu durumu kendimde gremedim. Bir alma programnn bir paras olarak, yapm olduum btn belgeselleri seyretmem ve kendim hakknda bir deerlendirme yazmam gerekiyordu. Yaptm belgesellerin hepsi farkl konularda olmasna karn, hepsinde var olan ve benim o gne kadar gzmden kam ortak bir temalarnn olduunu fark edince dehete dtm. Bu tema "Birok insan kendisini hapsedilmi hisseder, ama yaratc olanlar uyum salamay, isyan etmeyi ve kamay baarabilir" idi. Nasl olmutu da 20'den fazla film yapm ve bu tek sabit temay fark etmemitim? Bu temann nedenlerini yava yava fark etmeye baladm. Ben 2. Dnya Savandan sonra ngiltere'nin krsal kesimine yerletirilmi bir ailede yetimitim. Biz orta snf aileydik ve krsal kesimde yaayan yoksul ailelerden kopuk yayorduk. Bir yabanc olan babam, uzun yllar ticari gemilerde alt iin hi evde olmazd. Annem ise komular ile hibir ortak nokta bulamyordu. Ben de mahalli okula gidiyordum ve konuma biimimle dalga geen ocuklar ile uramak zorunda kalyordum. Benimle alay ediyor, eyalarma imreniyorlard; bazen de saldrya uruyordum. Mahalli halktan daha "stn" olduumuzu dnyordum. Zaman iinde baz karsamalar yapmtm: ounluu oluturan insanlardan farklydm ve onlar tarafndan kabul edilmeyen biriydim, ve bu durumla tek bana baakmam gerekiyordu nk yetikinler ok meguld. Zor durumlardan, insanlar gldrerek kurtulabildiimi, ve evin dnda tamamen farkl bir insana dnmenin en iyisi olduunu fark etmitim. Daha sonra ngiltere'nin krsal kesiminin ektii aclar ve nasl smrldklerini tarih kitaplarnda okuduum zaman, benim temsil ettiklerime olan dmanlklarn anlayabilmitim. Korkum ortadan kaybolmutu, onunla birlikte kkleri derinlere uzanan bir snf stnl duygusu da yok olmutu. Kraliyet Hava Kuvvetlerindeki askerlik arkadalarm ile olan ilikilerim ise - ki okuldaki durumum rahatlkla burada da tekrar edebilirdi - son derece farkl ve tatmin ediciydi. Filmlerimdeki ortak tema, sosyal bariyerin her iki tarafnda da yaam olmaktan ve benimkine benzer glkler yaayan insanlar ile duygudalk (empati) kurmamdan kaynaklanyordu: beyazlarn mahallesinde yaayan bir zenci, musevi olmayanlar arasnda yaayan bir musevi, yetikinler arasnda yaayan bir ocuk. Bu unsurlarn izini tayan herhangi bir hikaye beni heyecanlandryor, nabzm hzlandryordu. Ama uzun yllar (ve yirmi ksr film) boyunca, "hayatn birbirini takip eden hapsolunma hallerinden olutuu, ve ancak azimli bir aznln bunlardan kama olaslnn bulunduu" dncesini tadm fark etmemitim. Belki bu iz benim ailemden geliyordu, zira her kuak baka bir lkeye tanmt.
Kendi gemi deneyimlerinizi ok iyi anlamann size yardm m edeceini, yoksa ykc bir etkisinin mi olacan, ve bunu yaparken bir psikoloa gitmenin ie yarayp yaramayacan merak ediyor olabilirsiniz. Bu konuda her insan iin verilecek cevap farkl olacaktr, ama psikoterapi uzun ve zorlu bir itir, ve bu yntemi bavuranlar genelde sadece mutsuzluklarndan kurtulmay amalamaktadr. Sanatla uramak ise farkl bireydir, nk burada, dzen yaratma ve anlamlar oluturma ve ileri srme merak ve gds vardr. Sizi buna en iyi hazrlayan eyi yapmalsnz.

(Kaynak: "Directing: Film Techniques and Aesthetics" , s: 26-27, Michael Rabiger) 51

KARAKTER
KARAKTER K KELMEDEN OLUUR: BASKI ve SEM Aadaki yazlarda sk sk karakter yaratmaktan ve karakter trlerinden bahsettik. "e dnk - da dnk karakterler" "A tipi - B tipi karakterler" "Kendine gvenmeyen karakterler", vb. Tabii bir karakterle ilgili nitelikler bunlarla snrl deildir. Karakteriniz yardmsever mi, deil mi? Korkak m, deil mi? Dedikoducu mu, deil mi? zverili mi, bencil mi? Drst m? Bunlar da karakterinize, hikayenizin ihtiyalar dorultusunda derinlik katan baka zelliklerdir. Diyelim ki bir senaryonuz iin bir karakter yarattnz: bu kiinin da dnk, A tipi, ama korkak biri olmasn istiyorsunuz. nk hikayenizi anlatabilmeniz iin byle birine ihtiyacnz var. Peki bu kiinin bu karakter zelliklerini hikayede nasl verirsiniz? Bu karakterin kendisi iin "Ben da dnk, A tipi ama korkak biriyim" demesi mi lazm? Ya da bir arkada onun iin bu szleri mi sarf etmeli? Kesinlikle hayr! Bunlar, bir kiinin karakter zelliklerini seyirciye anlatmann en kt yollarndandr. (Yine de ok sktnz zaman kullanlabilirler - zellikle de ikincil ve ncl karakterler iin. nk ortalama bir hikayede her karakterin zelliini dramatize etmek mmkn deildir. Zaman yetmez.) Filmin ba kiilerinin karakter zelliklerini gstermenin en iyi yolu, onlar BASKI altnda SEM yapmaya zorlamaktr. Karakter konusunda bu iki szck, byl gibidir: BASKI ve SEM. Yani filmin ba kiisine, onun hayatndan bir yerden bir BASKI uygulamalsnz. D ya da i koullar onu belirli bir konuda harekete gemeye ZORLAMALI. Kahramannz, evinde koltuunda rahat rahat otururken aklna aniden bir fikir gelip "Yahu, ben unu yle yapaym" diyerek harekete gememeli - genelde hikimse byle harekete gemez zaten. Mutlaka bir zaruret sz konusudur. te kahramannz harekete geiren ey, BYK BR ZARURET olmal. Onu iliklerine kadar zorlamal, terletmeli, sktrmal. Bu zorluk karsnda kahramannzn bir ka seenei olmal. Bunlardan kimi "doru" seeneklerdir, kimi de "yanl" seeneklerdir. Seyirci genelde doru ile yanln ne olduunu iyi bilir - eer bilmiyorsa, siz onlara durumla ilgili yeterince bilgi vermediniz demektir. Kahramannz, ite bu bask altnda yapt seimle ve belirledii hareket yn ile kendi karakterini ortaya koyar. Ondan nce ve ondan sonra kendi kiilii hakknda ne dediinin hibir nemi yoktur. nemli olan zor zamanlarda ne yaptdr. Kahramannza uyguladnz bask ne kadar byk olursa, onun hakknda elde edeceimiz bilgi de o kadar gerek ve derin olur. Kahramannz ne kadar ok eyi tehlikeye atarsa, o zellii o kadar belirginleir. Yal bir kadn yoldan kardan karya geiren insann iyilikseverlii ile kendisinin dahil olmad bir trafik kazasndaki yarallar hastaneye gtren kiinin iyilikseverlii arasnda derece olarak fark vardr. Bir karakter, doruyu sylemenin kendisine bir ey kaybettirmeyecei bir durumda doruyu sylerse, bu seim onun hakknda ok fazla ve nemli bilgi vermez. Ama bir kahraman, yalan sylediinde hayatn kurtaraca bir ortamda doru sylemeyi tercih ediyorsa, bu seim DRSTLK'n bu insann karakterinin ok nemli bir parasn oluturduunu gsterir. (McKee, sayfa 101) *** 52

Bu konuyla ilgili olarak aklma gelen ilk rnek, "rmcek Adam 2" filminden. Filmin banda kahramanmz zor gnler geirirken gryoruz: Peter bir pizzacda datc eleman olarak almaktadr. Ama anlalan imdiye kadar hep ilerini aksatmtr. Bunun nedeni ise ayn zamanda rmcek Adam olmas ve insanlara yardm etmesidir. Filmin ilk sekansnda, pizza dkkannn sahibi Peter'a son bir ans verir: ok ksa bir srede, tkank bir trafikte, ok uzak bir mesafeye gitmesi gerekmektedir, aksi takdirde Peter, ok ihtiya duyduu bu iten olacaktr (= BASKI). Peter pizzalar alr ve yola koyulur. Trafik ok skk olduu gibi dier aralar da onu sktrarak iini zorlatrrlar (= BASKI). Siparii zamannda gtremeyeceini (ve iten atlacan) anlayan Peter giysilerini deitirir ve rmcek Adam olarak pizzalar gtrmeye karar verir. Peter binadan binaya sallanarak gidecei adrese doru yol alrken iki kk ocuun bir topun peinden koarak yola frladn ve bir kamyonun da hzla ocuklara doru ilerlediini grr (= BASKI). Peter pizzalar bir balkona koyar ve ocuklar kurtarr (= SEM)! Bu hareketi Peter'a ok zaman kaybettirir. Peter pizzalar vaktinde yetitiremedii iin ok ihtiya duyduu iinden atlr. Bu sekans bize Peter'n bakalarn kurtarmak iin kendi hayatn tehlikeye atmaktan ekinmeyen biri ( = bir KAHRAMAN) olduunu, BASKI altnda yapt bir SEM ile gsteriyor. Biz de hi dnmeden ikna oluyoruz. Bu mesajn baka (ve yanl) bir biimde verilme abas u olabilirdi: Peter bir barda tant bir kzla iki ierken ona uzun uzadya kendisinden bahseder, "Ben aslnda yle biriyim, byle biriyim" diye. Kz da ikisinin zerinden glmseyerek Peter' seyreder ve aklndan "Ben senin asl niyetini ok iyi biliyorum" cmlesi geer. ***
Bir baka rnek de "Matrix"ten. Filmin balarnda Neo, kuryenin kendisine getirdii telefondan Morpheus ile konuur. Morpheus onu kendisini tutuklamak zere gelen Ajanlara kar uyarr. Neo da onun szn dinleyerek ajanlardan bir sre kaar, binann dna kar. ok kritik bir anda, bir pencerenin kenarndan sallanrken (arkasnda Ajanlar, nnde binadan dme tehlikesi = BASKI) Neo kamaktan vazgeer ve teslim olur. Neo'nun bu anda yapt SEM, onu film boyunca takip edecektir. Ta ki filmin finalinde, kendisine gerekten NANARAK Ajanlar alt edene kadar. te tam o anda Neo "Seilmi Kii" hviyetini kazanr, daha nce ise sadece bir adaydr. nk bunu bask altndaki seimleri ile kantlam deildir. *** Bu durum gerek hayatta da byledir aslnda. nsanlarn size ne kadar "canm, cicim, dostum, sevgilim" dedii nemli deildir. nemli olan, ZOR zamanlarda (= BASKI) o "canmn, cicimin" ne yapmay tercih ettiidir (= SEM): Kap gidiyor mu, kalp dayanyor mu? Uzaktan seyrediyor mu, yoksa yardm m ediyor? Yalana bavurup paay kurtaryor mu, yoksa doruyu syleyip skntya m katlanyor, vb. *** Kahramannzn hangi zelliini n plana karmak istiyorsanz, ona uygun bir bask oluturmanz gerektiini unutmayn. Cesaretini gstermek istediiniz bir insann yardmseverliini gsterirseniz, izleyici "Ne oluyoruz?" der. Ya da bir insann korkakln gstermek istiyorsanz onu korkutucu bir ortama koyun, elenceli bir ortama deil. Bu tr basklar genelde film boyunca devam eder ve en byk bask filmin doruk noktasnda gelir. Ama o zamana kadar kahraman hakknda az ok bir fikir edinmi olmamz gerekir. Bu da filmin yaklak ilk 10 dakikasnda edinilir. te bu ilk 10 dakikaya, kahramannzn film boyunca tekrar tekrar sorgulanacak karakter zellii ile ilgili bask dolu bir sahne koymanz yerinde olur.

53

ORJNAL KARAKTERLER YARATMAK Sinema seyircisi, zaten kendi sradan hayatndan bunalm, ilgin bir eyler grmek iin onca paray bastrp ve enmeden kalkp sinemaya gitmi kiidir. Bu nedenle de srad olaylar, srad ortamlar, orijinal (ilgin anlamnda) insanlar grmek ister. Orijinal karakterlere rnek olarak Hannibal Lecter' (Anthony Hopkins - Kuzularn Sessizlii), Yzba John Miller' (Tom Hanks - Er Ryan' Kurtarmak) ya da Peter Parker' (Tobery Maguire) verebiliriz. zleyiciler olarak bu karakterlerin ne yapacan, srad olaylara nasl tepkiler vereceini grmek isteriz. Orijinal karakterler yaratrken u konulara dikkat edin: 1) Kahramannz tanyn. Bir ok senaryo retmeni, senaryoyu yazmaya balamadan nce, kahramannzn biyografisini yazmanz neriyor. Bu biyografi 3 sayfa ila 30 sayfa arasnda olabilir. Kahramann fiziksel zelliklerinden hangi liseyi bitirdiine, ka karde olduundan ekonomik durumuna kadar hereyi bu biyografide anlatmalsnz. Senaryonuzda kullanacak olsanz da olmasanz da bu zellikleri bilmelisiniz. 2) Karakterinizin, senaryoda grlen ynlerini daha detayl aratrn. rnein kahramannz bir polis ise, polislikle ilgili geni bir aratrma yapn. Mmknse polisler ile konuun. nternetten polis sitelerini aratrn. Polislerin sorunlarn renin (rn. Neden bu kadar ok intihar vakas grlyor polisler arasnda, vb.) 3) Klieleri krn. Bir mahallenin muhtar genelde erkek oluyorsa, sizin muhtarnz kadn olsun. Kahve fal yerine kazandibi fal bakn (bu rnek Avrupa Yakas'ndan). Alien filminin en byk zellii, ba karakterin (Temen Ripley) kadn olmasdr. Eer Ripley erkek olsayd, o film o kadar tutmayabilirdi. 4) Temel insan gdlerini bilin (bkz. Maslow'un "htiyalar Piramidi") ve karakterinizi bu gdlerden biri ile hareket ettirin. O zaman gerekten gl bir karakter yaratm olursunuz. rnein babalk gdsn ele alalm. Kayp Balk Nemo, oluna kavumak isteyen bir babann hikayesidir. Marlin (Nemo'nun babas) oluna kavumak iin neredeyse bir denizi batan sona geer. Jedi'nin Dn'nde (Star Wars - Episode VI) de Darth Vader, olunu kurtarmak iin, Gcn Karanlk Ynnn bandaki kiiye, yani mparatora kar kar. Mrs. Doubtfire'da da Robin Williams, ocuklarn daha ok grmek iin kadn klna giriyordu. Grld gibi gd ayn, ama da vurum ekilleri farkl. evrenizde, okuduklarnzda, izlediklerinizde bu gdleri tehis etmeye aln. Eer karakterinize byle gl bir gd verirseniz (ocuunu koruyan bir anne - "Terminator 2"; zgrlne kavumak isteyen bir adam - "Shawshank Redemption" Esaretin Bedeli, vb.), emin olun seyirci koltuuna akl kalacaktr.

54

SENARYODAK KARAKTERLER Bir senaryoda olmas gereken 4 ana karakter unlardr: 1) 2) 3) 4) Kahraman Dman Destek Romantik lgi

imdi bu karakterleri teker teker inceleyelim: 1) Kahraman (Hero): Ana karakterdir. Onun d motivasyonu (daha sonra greceiz) filmin hikayesinin ilerlemesini salar. zleyiciler kahraman ile zdeleirler ve onun vastasyla eitli duygular yaarlar: onun iin ve onunla birlikte sevinirler, zlrler, korkarlar, heyecanlanrlar, vb. Perdede en ok grlen kiidir. Kahramann bir d motivasyonu ve bir atmas olmaldr. motivasyonu ve i atmas da olabilir ama bunlar ille de grmek zorunda deiliz. 2) Dman (Nemesis): Bu karakter, kahramann hedefine ulamas nnde engel tekil eden kiidir. Dman, "kt adam" da olabilir, bir rakip de, hatta iyi bir insan da. Yani dman demek, ille de Darth Vader ya da Agent Smith demek deildir. Eer kahramanmz bir sporcu ise, dman baka sporculardr, ama bu dier sporcular ille de kt kiiler olmak zorunda deildir (rnein Rocky 1 ve 2'deki Apollo Kt Adam deildir, Rocky 4'teki van da yle). yle bir kural vardr: "Kaliteli kt adamlar, kaliteli filmler yaratr" (Bkz. Aalardaki bir yaz). Dman ne kadar gl ise, hikayeniz o kadar etkileyici olur. Rocky 1'deki Apollo Creed, Rocky'nin mahallesinde yaayan baka bir boksr deildir, dnya ar sklet boks ampiyonudur! Ayn ekilde Darth Vader'in bu kadar etkileyici olmas G' en az Obi-Wan kadar iyi kullanmasnda yatmaktadr. Terminator 1'de Arnold Schwarzenegger'in canlandrd robot, neredeyse yokedilmesi ve durdurulmas imkansz olduu iin bu kadar etkileyicidir. Terminator 2'deki T1000 modeli (Robert Patrick) de ayn nedenden dolay bizi heyecanlandrr. Dman, gzle grlebilen, belirli bir karakter olmaldr. "Mafya" "doann gleri" ya da "dnyadaki ktlkler" gibi belirsiz bir ey olmamaldr. Eer kahramannz terristlere kar mcadele ediyorsa, terr saldrsnn btnn temsil eden bir terrist yaratn ve bu kiiyi kahramannzn dman olarak senaryoya koyun (rnein Gerek Yalanlar - True Lies filmindeki Arap Terrist gibi). En nemli kurallardan biri, dman ile kahraman arasndaki nihai arpmay gstermenizin gerekliliidir. Yani filmin sonunda kahraman ile dman feci ekilde kapmaldr. (Matrix Revolutions'n sonundaki kapma; mparator'un -Empire Strikes Back- sonundaki Luke ile Darth Vader arasndaki kapma, Ekiya'nn sonunda Baran (. en) ile Berfo'nun (K. Usluer) yzlemesi + Baran'n mafya ile hesaplamas, vb.) Bir ok filmde, bu son atma, ayn zamanda btn filmin zirvesini (climax) de oluturur. Bu olayda kahraman, d motivasyonunu gerekletirmekte ya baarl olur ya da baarsz. 3) Destek (Reflection): Bu karakter, kahramann d motivasyonunu gerekletirmesine yardmc olur. Destek, bir arkada da olabilir, i arkada da, e de, sevgili de. Yeter ki kahramann amacn gerekletirmesine destek olsun. rnein Rocky 1 filminde Rocky Balboa'nn Destek'i antrenrdr. Terminator 2 filminde Sarah Connor ve John Connor, Arnold'a yardm etmektedirler. rek filminde de Eek, rek'in desteidir. Destek karakterinin iki nemli ilevi vardr filmlerde. Birincisi, kahramana yardm ederek hikayenin inanlrln artrr. rnein Karete Kid 1 filminde retmen Miyagi olmasayd Daniel (R. Macchio) baarl olamazd. kincisi, Destek, kahramann kendisi, d motivasyonu, sevgilisi, vb. hakknda konuaca biridir. Kahramann bu konularda kendi kendine konumas hi 55

inandrc olmaz. 4) Romantik lgi : Bu karakter, kahramann cinsel ya da romantik ilgisidir. Kahramannzn d motivasyonu, bir baka karakterinin sevgisini kazanmak ya da onunla birlikte olmak ise, o karaktere "romantik ilgi" denilebilir. Bir karakter, eer kahramann d motivasyonunun en azndan bir blm onun akn kazanmaksa, "romantik ilgi" olabilir. Bu drt kategorinin en nemlisi "KAHRAMAN"dr. Dier karakterler olmayabilir de. rnein "lk Kan" filminde John Rambo'nun bir Romantik lgisi bulunmamaktadr. Ama dman (erif Teasle) ve Destek'i (Ordukaki Albay') vardr. UYGULAMA Yukarda anlatlanlar Ekiyafilmi zerinden inceleyelim: Kahraman: Tartmasz Baran. nk ana hikaye onun hikayesi. Baran hapisten ktktan sonra kyne dner, ne olduunu renmek ister. Kendilerini jandarmaya ihbar edenin arkada Berfo olduunu renir. Berfo ayrca Baran'n sevgilisi Keje'yi de satn alp stanbul'a gitmitir. Hikaye artk bellidir: Baran stanbul'a gidecek, Berfo'dan intikamn alacak, sevgilisi ile tekrar bir araya gelecektir. Dman: Berfo (K. Usluer). Baran'n onu ortadan kaldrmas iin iki sebep vardr. Kendisini ihbar etmi olmas ve sevgilisini alm olmas. Destek : Cumali (U. Ycel). Cumali, Baran'n hedefine ulamasna yardmc olur, hi bilmedii stanbul'da kaybolmasn engeller, ona kalacak bir yer gsterir. Romantik lgi : Keje (. Hrmeri). Baran'n stanbul'a geliinin ikinci ana nedenidir. Baran bunca yl, onunla birlikte olmak iin beklemitir (Kritik alnt: "..keje.. keje.. beni hapiste vurdular keje.. lmedim.. hastalandm.. bir cierimi orda braktm, gene lmedim.. ok dvdler beni.. kan kustum, ama lmedim.. yaadm.. seni bir kez daha grebilmek iin yaadm.. imdi bana dediler ki; kimse sesini duyamyormu.. susmusun.. benimle de konumayacak msn keje.. sesini duyamayacak mym..?") Ekiya tabii ki sadece bunlardan ibaret deil. Ama temel baars, karakterleri yerli yerine oturtmasndan kaynaklanyor (Senaryo Yavuz Turgul). NOT: Bu yaz, Michael Hauge'un "Satan Senaryolar Yazmak" (Writing Screenplays That Sell) kitabndaki bilgilerin tarafmdan yorumlanmas ile oluturulmutur.

56

SANA YLE GICIIM K HAKKINDA BR SENARYO YAZACAIM! Filmlerde ve dizilerde izleyip de houmuza giden ba ya da yan karakterlerin, gerek hayatta karmza ksalar ne kadar gck olacaklarn hi dndnz m? Mesela "24" dizisini ele alalm. Oradaki en gck tip kimdir derseniz Chloe O'Brian olduu konusunda herhalde genel bir fikir birlii vardr. Ama dizide Jack'ten sonra (ve bazen ondan da ok) en faydal kii de Chloe'dir. Kadnn (stn bilgisayar yeteneklerinin yan sra) bir sr olumsuz zellii vardr: suratszdr, yz bir gn glmez, srekli ters cevap verir, kendi bildiinden amaz, asi bir karakteri vardr, kural inemekten ekinmez, vb. Chloe O'Brian Trkiye'de ortalama bir devlet dairesinde alsa, ok ksa bir srede ssz bir kasabann postanesine memure olarak srlrd. Ama gelin grn ki "24" dizisi onsuz dnlemeyecek bir hal alm durumda. Gregory House'u ele alalm. Altnc sezon hari, tamamen ba belas bir doktordur. Ukaladr, kendini beenmitir, hibir kural ve prosedr dinlemez. Etrafndakileri srekli olarak aalar, onlarla dalga geer, zel hayatlarna burnunu sokar, ilikilerini baltalar, vb. House'un Trkiye'deki bir devlet hastanesinde altn hayal edebiliyor musunuz? Ne kadar bilgili ve yetenekli olursa olsun, eminim rntgen cihaz olmayan bir hastaneye rntgen mtehasss olarak yollanrd. E, o da orada rahat ederdi muhtemelen. TV'de "Doktorlar" dizisini seyredip milletle kafa bulurdu. Sinemadan rnek verelim: "Iron Man"deki Tony Stark' ele alalm. Bu kendini beenmi, bencil, dncesiz, ar risk seven adamn bir ailesinin olmamasna amamak lazm. Zira kars ve ocuklar her akama babamz eve dnecek mi diye endie etmekten kafay yerlerdi. Duygusal iliki kurduu iki kiinin (Pepper ve Rhody) de ona aslnda parasal ve mesleki bann olmasna da amamak gerekir. Zira normal hayatta hi kimse bu kadar bencil birini ekmez, ekemez. Annda basar tekmeyi. Kadn ya da erkek, fark etmez. Aslnda filmler de (1 ve 2) biraz bu temalar iliyor. Ne kadar zengin olursanz olun, ne kadar lks iinde yayorsanz yaayn, insani balar kuramadnz mddete mutsuzluk iinde debelenirsiniz. Btn o debdebe de bu mutsuzluu (geici ve baarsz bir ekilde) maskelemeye yarar, o kadar. *** Sanrm demek istediimi anlatabildim. Filmlere ya da dizilere kahraman olan tipler, gnlk hayatta deli gibi gck olduumuz, nefret ettiimiz, bize byk aclar tattran ya da tattrma potansiyeli olan tiplerdir. Bu kiilerin hayatmzda deil de perdede ya da TV'de olmasndan dolay bir miktar rahatlama da hissederiz. "Allah'tan House gibi bir kocam, Chloe gibi bir karm yok" demisinizdir, eminim. Yine de hastalandnzda ya da bilgisayarsal bir sorununuz olduunda onlarn cep telefonuna sahip olmak hi de fena olmazd. Duyacanz bir sr fraya katlanacak siniriniz varsa tabii ... Benim burada size vermek istediim iki adet tavsiye var: 1) Karakterlerinizi yaratrken, gerek hayatnzdaki kriterlerin biraz daha dna kn. Gerek hayatta kabul edilebilir olan snrlar ile dramatik eserlerde kabul edilebilir olan snrlar farkldr. Dramatik eserlerde biraz daha abartabilirsiniz. Gerek hayatta "hayatta olmaz" diyeceiniz eyleri (bilimkurgu tr fantastik eylerden bahsetmiyorum) dramatik eserlerde kabul ettirebilirsiniz. nsan davranlarnda biraz (hatta bazen ok fazla) abarty dramatik eserler kaldrabilir. Kahramanlarnz ve yan karakterlerin biraz gck, egzantirik, abartl, aal olmasndan ok korkmayn. Eminim seyircinin houna gidecektir.
2) Gnlk hayatnzda sizi gck eden karakterlere (becerebilirseniz) farkl bir gzle bakn. Size attklar kazklar, verdikleri sknty ya da ektirdikleri aclar bir yana brakabilirseniz, bu karakterlerden hikayeniz iin ok ilgin malzemeler kabileceini greceksiniz. Bu insanlarn sizi zme sebeplerini zaten biliyorsunuz, bu zelliklerini alp biraz daha parlatn, abartn, baka zelliklerle birletirin. Eminim ilgin karakterler bulabilirsiniz. Kt adamlarda olduu kadar iyi karakterlerde de bu ynteme bavurabilirsiniz. (Benim kt adamlara koyduum adlar, gerek hayatta gck olduum tiplere aittir. Bylece onlarla negatif de olsa- bir duygusal ba kurmam kolaylar.)

57

BAST HKAYE, KARMAIK KARAKTER Basit hikaye, karmak karakter...

58

KARAKTER DEM ve YAPI Sinema-TV dnyasnda sk sk duyacanz zere, senaryo demek, YAPI ("structure") demektir. Bu nedenle, doal olarak, karakterler de yapnn bir parasdr. Karakter deiimi ("character arc"), karakterinizin, yazdnz hikayede rol alarak deneyimledii deiim yolculuudur. Karakterinizin geirecei deiime karar vermek iin nce hikayenizin sonucuna karar vermeniz gerekir. Hikayenizin sonucu, iki kriter grubuna gre deerlendirilebilir: 1) baar / baarszlk 2) istenen / istenmeyen. Her iki kategoriden birini seerseniz, drt olas sonu elde edersiniz. 1) stenen baar - Temel mutlu son. Burada ana karakter dllendirilir, kt adamlar cezalandrlr ve gn kurtarlr ("Oz Bycs", "Casablanca" "Sleepless In Seattle") 2) stenmeyen baarszlk - Trajedi. Bir keder, mutsuzluk ya da lm hikayesi. Burada kahraman ya iyi bir durumdayken bunu kaybeder, ya da daha en batan lmcl bir kusura sahiptir. ("Titanic", "Amadeus", "An American Werewolf in London") 3) stenen baarszlk - Burada kahramanlar istediklerini elde etmezler, ama bu srete nemli bir ders renmi ya da istemeden daha iyi bir dle kavumu olurlar ("Risky Business", "Clockwork Orange", "Thelma & Louise") 4) stenmeyen baar - Burada kahraman istediini elde etmitir, ama bu sre iinde varlklarnn nemli bir blmn - ruhlarn, sevdii birilerini, kendi yaamlarn kaybetmilerdir. ("Baba", "Affedilmeyen", "Bulworth") Eer karaktere ve yapya ezamanl olarak yaklarsanz, bu iki sorunu ayn anda zebilirsiniz. Ayrca bu ikisini daha en batan birletirmi olursunuz. (Kaynak: Hatrlamyorum).

59

ERKEK DNMLER (MALE ARCS) Hikayelerin byk bir blmnde kahraman(lar) bir dnm geirir. Buna karakter dnm ("character arc") denir. Her filmde kahraman dnm geirmez (rn. James Bond - "Casino Royal" hari). Bu tr filmler genelde aksiyon filmleridir. Ama genel olarak ana karakter(ler), balarna gelen olaylar sonunda bir deiim geirirler. Bu, seyircinin hayat deneyimleri ile de rten bir durumdur, zira onlar da hayatlar boyunca yaadklar olaylar sonunda deiim geirmilerdir. Burada dikkat edilmesi gereken, bu deiimin mmkn mertebe organik olmasdr. Yani kahraman bana gelen olaylarn ona dayatt deiime nce direnmeli, sonra yava yava bu diren gevemeli, bir noktada tamamen krlmal (muhtemelen nc perdede) ve yaad olaylar sonucunda hayata, kendine ve insanlara kar daha derin bir igr gelitirmelidir. Kahramann bana gelen olaylar, (aada anlatld gibi ilgin ve atmal olmalarnn yan sra) onu deiime sevk edecek nitelikte de olmaldr, yani o tr olaylar seilmelidir. Kahramann film boyunca deiime direnmesi, sonra da tek bir olayla dnme uramas inandrc deildir. Aada, erkek ba karakterlerde grlen dnmlerden bazlar yer almaktadr. Bunlar daha ok ilikiler ile ilgili dnmlerdir. Baka tr filmlerde baka dnmler de gerekleebilir. (Kadnlarn dnm ile ilgili yaz, daha sonra gelecek). Yaznn, gerek hayatta karnza kan erkeklerle ilgili ne kadar ok ey sylediine de dikkatinizi ekerim. *** 1. Olan dnm (bazen, ama her zaman deil, Dalgac) Bu, kalbinde hala bir ocuk olan ve bymeyen adamla ilgilidir. Adam sorumsuzdur, olgunlamamtr, kaktr ve ok elencelidir. Dnm: Filmin sonuna gelindiinde, artk bym bir adama dnmtr. Yani gerek bir i bulmu, nianlanm, ya da evlenmi ve/veya muhtemelen bir ocuun bakmn stlenmitir. rnekler: "Sper Baba"daki ("Big Daddy") Adam Sandler; "Kaza Kurunu"ndaki ("Knocked Up") Seth Rogen, "Krk Yllk Bekar", "The Hangover" (bir grup adam bekarla veda partisinde damad Las Vegasta kaybederler ve dnden nce adam bulmak zorundadrlar). Tonlarca film bu dnmn eitli varyasyonlarn takip eder: aslnda ocuk olan ve ok elenen adamlarn bir ekilde hayatlarnda sorumluluk almay kabul etmeleri gerekir. Sk grlen trler: Komediler, Romantik Komediler 2. kolik Bu, ailesi ve kars/sevgilisi pahasna srekli olarak alan adamdr. Bu, dramatik bir dnmn neeli karldr: o kadar ok yaplmtr ki artk suyu kmtr. rnein "Evan Almighty" ("Aman Tanrm 2"). Bu forml artk ie yarayabilir mi? Belki, ama ilgin bir yaklam/srpriz gerekiyor. Ama ltfen senaryonuza Senin tek dndn iin! ya da Ofiste ok fazla zaman geiriyorsun! diyen kadn karakterler koymayn. Ltfen, ltfeeen. Dnm: Bu filmin sonunda bu karakter ailenin, ilikilerin ve insanlarn ne kadar nemli olduunu fark eder. rnekler: Jim Carrey, "Yalanc Yalanc"; Adam Sandler, "Click"; Don Draper, "Mad Men" vb. Sk grlen trler: Komediler, aile filmleri, romantik komediler, dramalar 3. Yalnz Adam 60

Bu, kimseye ihtiyac olmayan, muhtemelen iki ien, ve size bakmak kadar kolaylkla suratnza bir tane indirebilecek biridir. Gl, sessiz, sert bir tiptir. Western filmlerinde bu adamlar dnm geirmez. Genelde acl ve duygusal olarak kopuk/uzak bir tiptir. Dnm: Filmin sonunda bu karakter bir santim kadar ilerleme kaydetmitir, ama bu onun iin kilometrelere edeerdir. Kendisi dnda birisine nem vermitir. "rnekler: "Casablanca"da Humphrey Bogart. "Benden Bu Kadar"da ("As Good As It Gets") Jack Nicholson.. Sk grlen trler: Dramalar, Dramediler (yani Drama-Komedi karmlar, rn. "Ally McBeal", "House", "Scrubs") 4. Yaral Adam Bu adamn, gemiinde yaad ve atlatmas gereken bir travmas vardr. Ya sevdii birini kaybetmitir, ya da bir ey yapmtr ve bu olayla baramamaktadr ve kendisini sulamaktadr. Gemiinde, kendisini kurtarmak zorunda olduu bir ey vardr. Dnm: Filmin sonunda, kahramann ruhundaki (gemie ait) eytanlar karlr ve gemiin yaralar iyileir. rnekler: "Cehennem Silah"ndaki Gibson/Riggs, "Die Hard"ta Bruce Willis, "24" dizisindeki Jack Bauer. Sk grlen trler: Aksiyon, Drama *** Eer 5. bir dnm olacak olsayd, o da Sk Dost filmleri (Buddy Films) olurdu (erkek Romantik Komedileri) Not: Erkek dnmlerinin ou, ballktan korkan erkeklerle ilgilidir. *** Kaynak: http://bluestockingla.blogspot.com/2007/12/there-are-only-four-malecharacter-arcs.html

61

KADIN DNMLER (FEMALE ARCS) 1) Kadn, kendini gerekletirmeye doru ilerler (Milyon Dolarlk Bebek). 2) Kadn, kendi iinde bir cehenneme doru gider (Rosemary'nin Bebei). 3) Kadn, kendisi iin yaratt bir psikolojik hapis iindedir (Benden Bu Kadar'daki kadn garson). Buradan kar / kmaya alr. 4) Kadn, toplumsal bir hapis iindedir (Ak ekspir'deki Lady Viola). Buradan kar / kmaya alr. 5) Kadn, durumsal hapis ierisinde (Erin Brokovich). Yani koullar, ekspir andaki kadar kt olmasa da ekonomik koullar vb. insan hapsedebiliyor.Kadn da buradan kar / kmaya alr.

62

BR TRAVMA YETER Yazdnz karakterlere, zellikle de ba karakterlere, bir derinlik katmak istiyorsanz, bunun en kestirme yolu, onlara gemilerinde yaadklar bir travma vermektir. Bu travma ve onun karakteriniz zerinde yaratt etki, aniden o kiiyi hayat daha derinlemesine alglayan ve yaayan biri haline getirir. Artk bu kii iin yzeysel aclar, yzeysel sevinler, yzeysel hazlar anlam tamaz, ya da ok az tar. Yaad travma bu kiiyi hayat okyanusunun daha derinliklerine ekmitir. Burada biraz daha az k vardr, biraz daha az neesizdir etraf. Ama gerekliin daha geni bir ksmn grrler. Bir ok film bu tr karakterlerle doludur. Aklma hemen Casablanca geliyor. (Eer bu sitenin okurlar arasnda hala Casablanca'y yedi sekiz defa seyretmemi biri varsa, hzla ak bir pencereye doru koabilir. Pencereye geldiinizde durmanza gerek yok, yola devam edin!). Casablanca'nn kahraman Rick, ok sevdii bir kadn tarafndan ok sebepsiz bir ekilde, yeterince aklama da yaplmadan terk edilir. Rick de bu terk ediliin sonunda yklr, hayata ve insanlara kser. Sinik ("cynical") bir adama dnr. Bizdeki filmlerden yine Ekiya'y rnek vereceim. Baran'n travmas, hem hapiste yatmas, hem de sevdiinden kopmasdr. Bu ikisi ayn anda meydana gelmitir. Ama bu olay onu hayatnn geri kalan blmnde bir hayalet gibi takip etmitir. Ve bu iki meseleyi de zmek iin ta stanbul'a gelir ve gemiinin eksik paralarn tamamlar. ok sevmediim bir film olmasna karn giedeki baars inkar edilemeyen "Babam ve Olum"da da bu travma olay vardr. Hem de iki kiide. Hem babada, hem de oulda. Baba, darbe ncesinde olu giderken bu travmay yaamtr, oul ise karsn kaybettiinde (ve darbe sonrasnda yaadklarnda). Bu ac olaylar bu iki karakteri de deitirmi, derinletirmitir. (Aman Allah'm: "Recep vedik"te bile var bu travma hadisesi!) Eminim sizin de hayatnzda, banza geldikten sonra btn hayat grnzn deitiren, insanlar ve olaylar grmek iin kullandnz gzlnze belirli bir renk katan bir travma vardr. Ya da olacaktr! zlmeyin. Hayatn hepimize yetecek kadar trajedisi var o hain kesesinde. Ac ekenler (ekmi olanlar) arasnda, henz ekmemilerin fark etmedii bir lisan vardr. Bu insanlar birbirlerini daha iyi ve kolay anlarlar. Ayaklar suya ermitir. Etraflarnda bo bo konuan insanlarn kendilerine den bu "ac pay"n henz teslim almadklarn bilirler. *** Senaryo yazmna geri dnersek: Karakterinizin sadece ilgin deil, derin de olmasn salamak istiyorsanz, onun gemiine hakiki bir travma koyun. Bu travma, hikayenizin gidiatyla dorudan ilgili de olabilir (travmann bu kullanmna dikkat etmek gerekir), ilgisiz de olabilir (bu daha ilgintir). Bir yazar olarak greviniz, bu travmann ilgi ekici olmasn salamak ve gnmzdeki (yani izlediimiz hikayedeki) etkilerini de ilgin bir biimde yanstmaktr. Travma, eer hikayenin tam merkezinde deilse, yani yemein ana malzemesini oluturmuyorsa, abartlmamaldr. Birden fazla travmal bir insann hikayesi insann iini karartacak kadar karanlk ya da gerek d olabilir. Seyircinin kahramannz iin sempati duymasn istiyoruz, onunla alay etmesini deil. Bir ok eski Trk filminde (ve hemen btn Kk Emrah filmlerinde) travmalarn bu abartl kullanm, filmlerin gereklik duygusuna byk zarar vermitir. Sizin yapmanz gereken ey, bu "ac"y, yemein btn tadn bastrmayacak miktarda kullanmaktr. Travmalarn sadece dramlarda deil, komedilerde de kullanlabildiini ve bu filmlere beklenmedik bir derinlik kattn da sylemeliyim. Ama bu konuyu siz aratrn artk, beni uratrmayn!

63

KENDNE GVENMEYEN KARAKTERLER YARATIN Scarlett OHara ("Rzgar Gibi Geti"nin kahramanlarndan biri) bir daha asla a kalmayacana yemin etmiti. Jay Gatsby, (Muhteem Gatsbynin ba karakteri), eski zengin kz arkadan etkilemek iin fiyakal gmlekler satn almt. Winston Smithin (1984) fare korkusu, sevgilisini Byk Biradere ihbar etmeye itmiti onu. Gen bir yazarken, bu hatrda kalan karakterlerin verdii dersi grmezden gelmitim. Kardeim Senin yazdn karakterlerin hepsi ok haval (cool) demiti. Doru sylediini kabul etmek zorunda kalmm. Yazdm kahramanlarn hepsi bendim sadece daha oturakl, kadnlar karsnda daha gvenli, atma karsnda skunetini kaybetmeyen ve sk yumruk atabilen bir halimdi. Ama SUPERMANin bile Kriptonite ihtiyac vardr. (Bilmeyenler iin not: Superman adl kahraman, sadece Kriptonit adl madde karsnda btn stn glerini kaybetmektedir - gg). Sizin yarattnz kahramanlarn da ayn derecede zayflatc / zararl bir eye ihtiyac vardr: onlar olaanst eyler yapmaya itecek, isel bir gvensizlik duygusu (insecurity). Bu, dram ile melodram arasndaki hayati farktr. Melodramda insanlar, aptalca ya da eften pften eyler yznden olaanst eyler yaparlar. Byle davranrlar nk byle davranmak zorundadrlar. nk yazar, okuyucularn heyecanlandrmak iin baka bir yol dnememitir. Belki biz eski zengin kz arkadamz etkilemek iin zel olarak dikilmi gmlekler satn almayabiliriz ama Jay Gatsbynin duygularn anlayabiliriz; hepimizin gemite kaybettii bir ak vardr. Biz, en derin duygularmzla hareket etmeyiz, bu da bizim bu ekilde (yani en derin duygularn dinleyerek) hareket eden insanlardan yani yazdnz gibi karakterlerden holanmamza neden olur. Karakterlerini sakin, yetenekli ve hereye hazr gibi grnebilirler ama bu grnmlerinin altnda kayg iinde kvranyor, ak acs ekiyor ve geri dn olmayan kayplar iin iin iin alyor olmallar. Onlarn grevi, insanln hikayesini yeniden canlandrmaktr. Bu, Cennetten kovulmu, dman bir dnyada sava veren, gnahlarnn affedilmesini ve yeniden Cennet'e dnmeyi arzulayan insann hikayesidir. Karakterinizin gemiinde bir aamada her ey iyidir, iler yolunda gitmektedir. Sonra korkun bir ey olmutur: bir kardei lmtr, babas iflas etmitir ya da ldrmtr, sevgilisi gitmitir, bir sava lkeyi altst etmitir. Kahramann dengeli dnyas parampara olmutur ve karakteriniz o gnden beri tekrar o denge halini salamaya almaktadr. te bu nedenle Scott Fitzgerald (Muhteem Gatsbynin yazar) Karakter, hikayedir / olay rgsdr (Character is plot) demitir. Ve olay rgs, bu cennete yeniden ulamak iin gsterilen sistemli ya da doalama abalardr: len kardein intikamn almak, babann borlarn demek, giden sevgiliyi bulmak, sava kazanmak ister. Bazen olay, gerei anlamaktan ibarettir: kahramann ailesi yoksuldur ya da utan verici bir srr saklamaktadr. Ya da kahraman bir ekilde dier insanlardan farkldr. Neden her ne ise, karakterinizi byk lde gvensiz ve gven halini tekrar ele geirmeye alan azimli biri yapar. Ama bu, herhangi bir gvensizlik olmamaldr. Bu gvensizlik, hikayenizin temasn yanstmaldr. Gatsby, kendini gelitirme ve snf atlama eklinde ifade edilebilecek Amerikan ryasna inanan yoksul bir ocuktur. Daisy onu reddedip zengin Tom Buchanan setiinde, Gatsby iki kaakl ve dier yasad faaliyetler ile zengin olarak kzn sevgisini kazanmaya alr. Ve Amerikan ryasnn bir parodisi haline gelir. Karakterinizin isel gvensizliini bulmann bir yolu, onun hayat hikayesini ve kiisel zelliklerini yazmaktr. Bunu yaptnz zaman sadece karakterinizi deil, onun babaannesini de hayal etmeniz gerekecektir. Bylece karakterinizle ilgili nemli ayrntlar ortaya kacaktr. 64

Belki karakterinizin babaannesinin kanserden dolay yava yava lmesi, onda byk bir lm korkusu meydana getirmitir. Bu da ona, ani bir lme neden olabilecek riskli hareketlerde bulunma zelliini vermitir. Kadn kahramannzn elde edilmesi g erkeklere duyduu ilgi, gen bir kz iken kendinden byk bir olana ak olmasndan kaynaklanabilir. Bir baka deyile, kahramannzn gvensizlii onu sonu gelmez dertlere sokmaldr. Hikayeniz, yanl hedeflenmi bir aktan, ok byk bir arzudan ya da intikam arayan bir nefretten kaynaklanan bir acnn aratrlmasdr. Belki karakterleriniz bu deneyimde bir eyler renecek ve daha iyi, daha gvenli insanlara dneceklerdir; belki de byle olmayacaktr. Her halkrda okuyucularnz, karakterlerinizin baarl ya da baarsz olmasna neyin neden olduunu anlayabilmelidir. Kahramannz iin geerli olan ey, kt adamnz iin de geerlidir. Eer kt adamnz sadece bir psikopatsa ya da acmasz bir biimde ktlk yapyorsa, melodramatik olurlar. Onlar da harekete geiren nedenler varsa bunlar yle nedenler olmaldr ki onlarn, gc nasl suistimal ettiklerine aldrmamalarn yol amaldr kahramannza kar gelmek iin gerek nedenleri olabilir. Bu da onlar, byk buran herhangi bir kt adamdan ok daha korkutucu yapar. ... Son bir tavsiye: bize, kadn kahramannzn ulalmas zor erkekleri arzuladn sylemekle yetinmeyin. Onun, bu tr erkeklerin resimlerini yaptrd defterini gsterin; kadn, bu tr erkeklerin evlerinin ve brolarnn nnden geerken, onlarn kz arkadalaryla konumalarn gizlice dinlerken gsterin. Brakn biz, yani okuyucular, bu insann bir sorunu olduuna karar verelim; o zaman btn bunlar 20 sene nce balatan adamla karlatnda, onun adna gerekten zlebiliriz. Ama zlmekle de kalmayz daha sonra olacaklar renmek iin hemen sayfay eviririz. *** Kaynak: Crawford Kiliann yazsnn bir blm. Not: Aslnda roman ve hikaye yazm ile ilgili olan bu yaznn senaryo yazm iin de geerli olan baz ilkeleri anlattn dndm iin kendisini buraya aldm.

65

KARAKTER BLGSNN SENARST'E KATKISI Son yazlarda insan karakterini oluturan eitli eleri ve ka tr karakter olduunu grdk. Bu konuda sylenecek ok daha fazla ey bulunduu kesin. Ama yerimiz ve zamanmz dar. Bu nedenle imdiye kadar grdklerimizi yle bir toparlayalm ve yolumuza devam edelim. TEMEL GDLER: Her insan, doutan gelen baz gdler (motivler) tarafndan hareket ettirilir. Bunlar hayatta kalma, gvenli bir ortamda yaama, evresindeki insanlarla sevgi ve saygya dayal ilikiler kurmaktr. (Maslow) SENARST N ANLAMI: Bu temel ihtiyalardan birinin ya da bir kann tehlikeye girmesi ok gzel senaryolar retir. Seyirciler de bu gdlere / ihtiyalara sahip olduklar iin, kahramanlarla kolaylkla zdelik kurarlar. "Titanic" filminin felaket ncesi blm, Rose karakterinin, para iin ruhunu satp satmamasyla ilgilidir. Jack'in de yardmyla ruhunu satmamay tercih eder. Filmin felaket sonras blmnde ise en temel gd olan "hayatta kalma" arzusunun kendini ifade ediine tank oluruz. zellikle de geminin batmaya yakn olduu zamanlarda insanlarn zverili, digerkam tavrlar ile bencil tavrlar arasnda ok ho tezatlar izleriz. KLK TPLER: nsan karakterleri farkl farkldr. Kimi iednk bir yaam srmekten holanr, kimi ise da dnk bir davran biimini benimser. (Myers-Briggs) Kimi karar verirken duygularyla, insancl bir biimde hareket eder, kimi ise duygularn hi kartrmadan, nesnel bir biimde hareket eder. SENARST N ANLAMI: Karakterinizin ne tr davran benimsediini bilmek, bana gelen olaylarda nasl tepki vereceini nceden kestirmenize ve hikayenizi ona gre kurmanza yardmc olur. zleyiciler tutarl karakterler grmek ister. Bir insan filmin banda ekingen biri olarak gsterdiyseniz ve hikayede bu insann deimesi iin hi bir sebep yoksa, bu insann hikaye sonunda da ekingen biri olarak grlmesi gerekir. Srf hikaye daha ilgin olsun diye karakterlerde temelsiz deiiklikler yapmak, izleyicinin kopmasna neden olur. Yakn zamanda sinemada gsterilen "COLLATERAL" filminde buna bir rnek gryoruz. Filmdeki katili canlandran Tom Cruise, filmin bandan sonuna kadar tutarl bir kiilik sergiler. Adamn belirli bir hayat gr vardr. Ve lene kadar bu gre sadk kalr. Katilin esir ald taksi ofr Max (Jamie Fox) ise filmin bandan sonuna kadar yaylan bir deiim geirir. Filmin banda sakin, yumuak bal, insancl ve ekingen biriyken, filmin sonunda giriken, sevdii insan korumak iin eline silah alp adam ldrebilen biri haline dnr. Bu dnm filmin tmne yaylr. Biz de inanrz. ENEGRAM: Her insann topluluk iinde grd fonksiyon farkldr. Kimi ncdr, kimi estettir (sanat), kimi balaycdr, kimi ktmserdir, kimi de aktr. SENARST N ANLAMI: Lajos Egri'nin ok gzel bir sz var: "Birbirine benzer karakterlerden oluan bir oyun, davullardan oluan bir orkestraya benzer". Seyirciler birbirinden farkl karakterlerin ayn olaya nasl farkl tepkiler verdiini grmekten holanrlar. Senaristin bunu gz nnde bulundurarak birbiriyle atmal bir ilikiye girecek karakterleri hikayesine koymas doru olur. Bu durum zellikle bir topluluun hikayesi anlatldnda geerlidir. "Er Ryan' Kurtarmak" filmindeki takm oluturan karakterleri hatrlayn. Yzba Miller, Caparzo (Vin Diesel), Tercman, Yahudi, Keskin Nianc... Bu insanlarn hepsinin karakterleri, hikayenin ilgin bir biimde ilerlemesine yardmc oluyordu. Caparzo'nun Yzba'y dinlemeyerek Fransz aileye yardm etmek isterken vurulmas, daha sonra onu vuran keklikinin ("sniper") Keskin Nianc tarafndan ldrlmesi, Yahudinin esir dm Alman askerlerine kendisinin Yahudi olduunu sylemesi... farkl kiilerin hikayeye nasl hizmet ettiinin gzel bir rneidir.
SONU: Senaryonuz iin karakter yaratrken gzlemlerinizden yararlandnz kadar aada sunulan psikoloji bilgilerinden de faydalanabilirsiniz. Karakterlerin tutarl olmas iin biraz psikoloji bilmenin ok yararl olaca kanaatindeyim.

66

KARAKTERLERN RUHSAL SALII Filmlerdeki karakterlerin ruhsal sal, senaryo yazarlnn nemli bir cephesini oluturur. nk izlenmeye deer filmler her zaman, kahramann ya da kahramanlarn psikolojik durumu ile ilgili bir deiim hakkndadr. zleyiciler kendilerinin psikolojik olarak mkemmel yaratklar olmadklarn bildikleri iin, kendilerine benzer insanlarn d dnya ile mcadele ederken i dnyalarnda yaadklar atmalar izlemekten zevk alrlar. Bu nedenle hikayenizin ba karakterini yaratrken ona baz ruhsal eksiklikler vermeniz son derece faydal olur. Btn karakterlerin son derece salkl ortamlarda yetimi olduu, salkl kararlar alabildii, hi bir dengesizlik gstermedii hikayeler pek ilgimizi ekmez. Yalnz burada kanlmas gereken nemli bir tuzak vardr: O da bir karakterin davranlarn sadece gemiindeki bir travmaya atfetmektir. rnein Charles Bronson filmlerinde kullanlan yntem budur. Sokak serserileri Charles Bronson'un karsn ve kzn ldrrler. Charles amca da film boyunca bunun intikamn alr. Bu tr bir "motivasyon" son derece yzeyseldir. zleyicide derin bir duygu ve kavray oluturmaktan uzaktr. Sinema tarihi bu yzeysel yntemi kullanan binlerce kt filmle doludur. Trk filmlerinde de sk sk bu "tek motivli" hikayeleri grrz. Bu tr bir hikayecilik hatasna dmemek iin psikolojik sorunlar yakndan tanmak lazm. Nevrozdan balayarak daha ar ruhsal rahatslklara kadar uzana bir yelpazede bilgi edinirseniz, yazdnz hikayelerin ok daha derin ve etkili olduunu grrsnz. (Bu konuyla ilgili olarak aada bir yerlerde baz kitaplar nermitim. Piyasada baka bir sr kitap daha bulunuyor.) Yalnz "karakterimi psikolojik adan gereki yapacam" diye kendinizi kasp ok derin analizlere ve gerekelendirmelere girmeyin. Karakterlerinize baz psikolojik sorunlar verin ve bunlar da detaya girmeden ksaca aklayn, yeter. *** Filmlerde ilenen ruhsal sorunlar hakknda daha fazla bilgi iin buraya (http://www.fortunecity.com/lavendar/westside/177/abnorm.html) bakabilirsiniz. eitli filmlerde grlen ruhsal sorunlara rnekler bulabilirsiniz. (ngilizce)

67

ZMLENMEM CNSEL GERLM (UST): DZ ve FLMLERN TADI TUZU... Baarl dizilerin en nemli unsurlarndan biri de CG'dir (bkz. balk; ya da orijinal adyla UST - "Unresolved Sexual Tension"). Her iyi dizide merkezi karakterler arasnda CG vardr. Yani kahramanlar (kar cinsten olanlar kastediyorum) arasnda bir cinsel ekim vardr, ama bu cinsel ekim dizi boyunca tatmin edilmez, bir gerginlik olarak hep vardr. Zaman zaman ak, genelde de rtk bir biimde, ana karakterler arasndaki ilikiyi tatlandrr. Arasnda CG olmayan karakterleri seyretmek pek ho deildir. Bu nedenle akll yazarlar ana karakterler arasnda bu gerilimi yaratr ve dizinin sonuna kadar devam ettirirler. Baz rnekler vermek iyi olacak: Ya yeterince ileri olanlar, barollerinde Bruce Willis ve Cybill Shepard'n olduu MAV AY dizisini hatrlayacaklardr. Bu dizide karakterler arasndaki cinsel gerilim dizinin en ho ynlerinden birini oluturuyordu. Yazarlar ok byk bir akllklk yaparak bu gerilimi dizinin sonuna kadar devam ettirmilerdi. Ne zaman ki Edison (B.W.) Hayes (C.S.) ile yatt, dizinin gizemi byk lde kayboldu. Bundan ksa bir sre sonra da dizi bitmiti zaten. Milattan sonraki dizilerden de rnek vereyim: rnein bu aralar CNBC-E'de tekrarlar tekrarlanan "Gilmore Kzlar". Anne Lorelai ile kafe sahibi Luke arasnda ok ho bir cinsel gerilim var. Birbirlerini sevdikleri ve birbirlerini arzuladklar kesin ama her ikisi de bunu aka ifade etmiyorlar. Brakn ifade etmeyi, kendilerine bile aka sylemiyorlar. Ama eitli vesileler bularak birbirlerinin hayatlarna karmay baaryorlar. Filmin en ho alanlarndan birini, bu ikili arasndaki CG oluturuyor. SCRUBS'ta da byle bir durum vard. J.D. ile Eliot arasndaki CG, birinci sezonun en ho ynn oluturuyordu. kinci sezonda yazarlar Eliot'u bir baka adama ak ederek senaryonun genel gidiini tehlikeye attlar. Ama sonraki sezonda bu adam devre d brakarak J.D. ile Eliot arasnda yeniden bir CG oluturmay baardlar. Bizden rnek verirsek, "Avrupa Yakas"nda Asl ile Cem arasnda bir CG olduunu syleyebiliriz. Dizinin en baarl olduu zamanlar, bu CG'nin baskn olduu zamanlard. Cem ilgisini bakalarna ynelttii zaman dizi o kadar tat vermiyordu, bana gre. Cennet Mahallesi'nde de benzer bir CG durumu var diyebiliriz. ki ba karakterin bir araya gelmemesi, diziyi ilgin yapan unsurlarn banda geliyor. CG sadece dizilerde ie yaramyor. Filmlerde de ok sk karmza kyor. "Matrix"'te Neo ile Trinity arasndaki gerilim ilk aklma geleni. "Kuzularn Sessizlii"nde de Clarice ile Jack Crawford (Clarice'in FBI'daki amiri) arasnda hi ifade edilmese de ok garip bir cinsel gerilim vard. "Gladyatr"de de Maximus ile mparator'un kzkardei arasndaki CG hafif olmasna karn filme renk katyordu. Yalnz, dizilerden farkl olarak filmlerde, genelde bu CG filmin sonlarna doru zlr. Yani duygular aka ifade edilir. Ama taraflar bir araya gelebilir de, gelmeyebilir de. *** Senaryo yazarken CG'nin ok dikkatli bir biimde uygulanmas gerekiyor. Ak ak sylendii zaman bysn byk lde kaybediyor. nemli olan imalarla, beden diliyle, bir bakla, bir ses tonuyla ifadesini bulmas ve karlkl olmas. Tek tarafl olduu zaman "sapklk" gibi duruyor. Tabii ki taraflardan birinin dierinden nce bu yola kabilir, yani biri dierinden holanmaya daha nce balayabilir, ama dierinin de ok ge kalmamas gerekiyor.

68

"A" TP DAVRANI vs. "B" TP DAVRANI Bu davran trleri arasndaki ayrm Friedman ve Rosenman adl iki Amerikal kalp cerrah tarafndan yaplmtr. Bu doktorlar, kendi hastalarnn genelde A tipi davran sergilediini fark etmiler, bylece davran tr ile kalp rahatszlklar arasnda balant kurmay baarmlardr. "A" TP DAVRANI A tipi davran biimi iinde olan kimseler, youn drtleri olan, saldrgan, ihtirasl, rekabeti, yaplmas gereken birok iin basksn zerinde hisseden ve zamana kar yaran insanlardr. Bu insanlar kendilerini hi bitmeyen bir mcadele iinde hissederler. Mmkn olan en ksa srede evrelerinden en fazla eyi elde etmek isterler. Bunu da ayn evreyi paylaan insanlara kar ve onlara ramen elde etmeyi tercih ederler. A tipi davran biiminde olan insanlar belirleyen ana zellik unlardr: 1) Rekabet iinde baarya ulama abas 2) Abartlm bir zaman darl 3) Saldrganlk ve dmanlk A tipi davran biimini benimsemi bir kiinin kesin bir konuma biimi vardr. Bu kimseler konumalarn belirli bir noktaya ynelik srdrrler ve baz kelimeleri patlayc olarak vurgularlar. Sk ve kuvvetli jestlerle konuurlar. Cmleler arasnda kuvvetli nefes aralklar bulunur. Bu insanlar kendileri ve bakalar iin yksek bir beklenti (ideal - ama) dzeyi koyarlar ve bunun gereklememesi durumunda kuvvetli bir rahatszlk duyarlar. Bu kimseler "baarlarnn" az ve ksa bir mutluluk verdii, harekete ynelik insanlardr. Bu tr bireyler kendileri ve bakalar ile srekli bir yar iindedir. Zaptetmek iin gsterdikleri gayrete ramen dmanlk ve fke duygular kolayca ortaya kabilir. Bu insanlar ounlukla kendisiyle megul ve "benmerkezci" kiilerdir. ounlukla hayatn dier cephelerini ve ailelerini ihmal ederler. Kendilerini ilerine vermilerdir. Bu kimseler bir arkadalarn ziyarete veya diiye gittikleri zaman bile telefonla i grmesi yaparlar. Doktora ok seyrek olarak giderler. Bu kimselerin bir ruh sal uzmanna gittikleri neredeyse grlm ey deildir. Bir kalp krizi srasnda bile yardm istemeyi reddettikleri ve geciktirdikleri iin lenlerin says inanlmayacak kadar yksektir. Bu insanlar doktora gtren en nemli hastalk peptik lserdir. ounlukla sigara ierler. Pipo ile zaman kaybetmezler. Restoranda vb. bekletilmekten holanmazlar. Yemeklerin tadna bakmadan tuzlarlar, byk bir aceleyle yerler. Kendilerine, salklarna ve tatile ok az zaman ayrrlar. Fizik egzersiz iin zamanlar ok azdr. Yaptklar zaman da bakalaryla ya da kendileriyle yarrlar. "B" TP DAVRANI B tipi davran benimseyenler rekabeti deildir. A'lar kadar gdlenmemilerdir. Sabrldrlar. Onlarla anlamak kolaydr. Asla fke nbetleri geirip kendilerini kaybetmezler. Son derece rahat insanlardr. Kendileriyle ve evreleriyle barktrlar. Kzgnlk duygusu tamamalar, yaadklar i huzurundan kaynaklanr. Duygularn gzelce ifade edebilirler. Stresle etkili bir biimde baa kabilirler. ok gdlenmi ve baar dkn olmamalarna karn i hayatnda A'lar kadar baarldrlar.
***

unu belirtmek gerekiyor: Dnyada hi kimse A tipi davran biiminin btn zelliklerine sahip deildir. B tipi davran zelliklerini tayan bir ok insan, A tipi davran biimi gsterebilir. Yani her insan A tipi veya B tipi davran biiminin farkl zelliklerini kiiliinde barndrabilir. 69

ENEGRAM - 9 Kiilik Tipi Deneyimli senaristler hikaye (plot) ve karakterin Siyam ikizlerine benzediini iyi bilirler. Eer kardelerden birinde lmcl bir hastalk varsa dieri de ayn kaderi paylaacak demektir. Salam yapl bir hikayeye sahip olmak her senaryonun olmazsa olmaz bir zelliidir, ama sadece iyi bir yapya sahip olmak, davranlar hem kanlmaz hem de artc olan karakterlerin olumasn garanti etmez. Enegram denilen kiilik tipi sistemi orijinal ve ok boyutlu karakterler yaratmada ok faydal olabilmektedir. Bu sistemdeki dokuz temel tipi bilmek, karakterler arasndaki atmalar daha da iddetlendirmemize ve dramatik durumlarn daha ilgi ekici olmasna yardmc olabilir. Hikaye trleri (janr) ile Enegram tipleri arasndaki balantlar bilmek, seyircilerin neden gerilim, romantik komedi, bilim-kurgu ve dier trlere kar bir cazibe duyduunu daha iyi anlamamz salar. DOKUZ TP * Eletirici : lkeli, dzenli, kendinden phe eden, abuk kzan/alngan. Eletirici tipler kt ya da yozlam olarak grlmekten korkarlar. (To Kill a Mockingbirdteki Gregory Peck) * Ak : Besleyici, batan karc, duygusal, gururlu. Aklar sevilmemekten ve takdir edilmemekten korkarlar. (Dead Man Walkingdeki Susan Sarandon) * Baarl : Enerjik, pragmatik, gl gdleri olan/azimli, kibirli. Baarllar baarsz/kaybeden kiiler olarak grlmekten korkarlar. (Jerry Maguiredaki Tom Cruise) * Estet (Estetie, gzellie nem veren): Orijinal, tutkulu, bunalml, kskan. Estetler sradan insanlar olarak grlmekten korkarlar. (Out of Africadaki Meryl Streep) * Analizci: Gzlemci, bamsz, "cool" (serin), cimri. Analizciler bakalar tarafndan ezilmekten/yenilmekten korkarlar. (The English Patienttaki Ralph Fiennes) * Ktmser : Sadk, otorite bilinci tayan, pheci, endieli/kaygl. Ktmserler bakalar tarafndan desteklenmemekten korkarlar. (Norma Raedeki Sally Field) * yimser : Cokulu/heyecanl, eitliki, kendi arzularna dkn, , amatr. yimserler mahrum kalmaktan ve ac ekmekten korkarlar. (My Dinner with Andredeki Andre Gregory) * nc : kna edici, etkileyici, mcadeleci, arl, intikamc. ncler alt/dk/aa bir pozisyonda bulunmaktan korkarlar. (Pattondaki George C. Scott) * Balayc: Kabullenici, cmert, dikkati kolayca dalan, tembel/uyuuk. Balayclar atmadan ve uyumsuzluktan korkarlar. (Fargo Frances McDormand) Judith Searle kaynak: www.writersstore.com

70

YARGILAMA vs. ALGILAMA Yarglama ve Alglama, daha dzenli bir yaam tarzyla, daha esnek bir yaam tarz arasndaki tercihimizi gsterir. Yarglayc tutumu tercih eden insanlar (Y), yaamlar planl ve dzenli olduunda mutlu olurlar. Genellikle kararlar kolayca verebilirler ve bunlar pek deitirmeden uygularlar. Sabah uyandklarnda o gn ne yapacaklarn biliyor olmay yelerler ve planlarn deimesi onlar rahatsz eder. Y'ler yaamlarnn bir amac olmasn isterler ve beklenmedik ya da deien durumlara ayak uydurmakta zorlanrlar. Genellikle bir aciliyet duygusu iindedirler. Bir seferde bir i yapmay tercih ederler. Bir proje yarm kaldnda huzursuz olurlar. Alglayc tutumu tercih edenler (A) daha rahat ve geni insanlardr. Yaamlarnn belli bir evrede olmasndan holanmazlar. Ancak gerektiinde karar verirler. Genellikle daha fazla bilgi toplayana kadar kararlar ertelerler. "Bakalm neler olacak" eklinde hareket ettikleri iin de, kararlar son ana brakrlar. (Byle bir tutum Yarglayclar dehete drr). A'lar sabah uyandklarnda nlerindeki gnn kendileri iin srprizlerle dolu olabileceini hissetmekten mutluluk duyarlar. Beklenmedik olaylar ya da durumlara A'lar daha iyi uyum salarlar. Kendilerini hayatn akna brakrlar. nlerinde ok zaman olduu duygusunu tarlar. Bekleyip neler olacan grmekten mutluluk duyar. Genellikle ayn anda yryen bir sr projeye giriirler. Bir projeyi tamamladklar zaman huzursuz olurlar! nk bir kapy kapattklarn ve bunun dnsz bir ey olduunu hissederler. A'lar yaam severler ve baarlara daha az ilgi duyarlar. Amerikan halknn %55'i Yarglayc, %45'i Alglaycdr. (Trk halk hakknda ne yazk ki ilgili veriler elimde yok.)

71

DNME vs. HSSETME Dnme ve Hissetme, kararlarmz nasl verdiimizi ve olaylar hakknda nasl sonu ve yarglara ulatmz gsterir. Dnme ilevini yeleyen kiiler (D) aklc ve mantkldr, daha kesin fikirli, tarafsz ve nesneldir. Bir durumu dardan deerlendirebilirler. Bu insanlar duygularn daha az gsterme eilimindedirler. yi irdeleme yapabildikleri iin genellikle kararlarna bal kalrlar. nsanca duygularnn pek etkisine kaplmazlar. Hisseden tiplerin mantksz ve beceriksiz olduklarn dnebilirler. Standartlara ve ilkelere inanan D'ler, genellikle hafifletici nedenlere pek prim vermezler. Duygular gl olsa bile pek gstermezler. ster erkek ister kadn olsun, D'ler dier insanlara ho olmayan eyleri daha rahat syleyebilirler ve ilerine gelmese bile doruyu syleme eilimindedirler. Beenilen insan olmaya uramazlar. Hissetme ilevini yeleyen kiiler (H), insan ilikilerindeki uyuma daha ok nem verirler. nsanlarn gereksinimleri, koullar, kiisel duygular ve sadakatten etkilenirler. Hisseden tipler dier insanlarn duygularyla zdeleir. Kararlarnn insanlar nasl etkileyeceine nem verir. Hissedenler duygularn gsterme ve bakalarna sempatiyle yaklama eilimindedirler. Kararlarnn ouna kendi kiisel zelliklerini katarlar ve birini memnun etmek iin kendi yollarnn dna kabilirler. Dnen tiplerin souk ve insanlktan uzak olduklarn dnebilirler. Hissedenlerin duygular genellikle ortadadr. Yzlerinden ve bedenlerinden aka anlalr. H'ler ho olmayan eyler sylemekten kanrlar ve karlarndakini incitmemek iin gerei sylemekte zorlanrlar. H'ler insanlarn kendilerini sevmesini isterler. Dier insanlardan scaklk ve onay grmeyi isterler. Erkeklerin %65'i D iken %35'i H'dir. Kadnlarda ise bu durum tersinedir. Kadnlarn %65'i H iken %35'i D'dir.

72

DUYUMSAMA vs. SEZGSELLK Duyumsama ve Sezgisellik, evremizdeki dnyay nasl fark ettiimizi ve bilgileri nasl aldmz gsterir. Vereceimiz kararlar ve bunlar nasl uygulayacamz, evremizdekileri nasl algladmza ya da nelere dikkat ettiimize baldr. Duyumsayan (Du) kiiler bilgiyi be duyu kanalyla alr. Bu insanlar her eyi adm adm ele alr. Sorunlara sistemli bir ekilde yaklar. Sabrla kesin veriler elde etmeye alr. Direktifleri okur ve buna gre hareket eder. Herey harfi harfine olmaldr. Kesin ve ayrntl eylere dikkat eder, resmin btnn gremeyebilir. Gereklere nem verir. Gereki biridir. Bugnde yaar. Aya yere basar. Olmakta olan, olabilecek olana tercih eder. Bu nedenle olaslklar aratrmayabilir. Gemiin nemli olduuna ve kararlarmz gemi deneyimlere dayandrmamz gerektiine inanr. Belirli ve llebilir eyleri sever. Yararl olmay severler. Sezgisel (S) insanlar bilgiyi daha geni bir biimde alrlar. Verileri farkl paralar olarak deil de bir btn olarak zmserler. Yaratcdrlar. Hayal gleri genitir. Deiiklik ve eitlilii sever. Sezgisel tipler baz gerekleri ve direktifleri atlayarak tasarlar kendi bildii gibi ele alabilir. Ayrntlardan ok btne dikkat etme eilimindedir. yi gzlem yapamayabilir. Gnlk yaamn gereklerinden ok fikirler ve olaslklar ilgisini eker. Gelecekte olabilecekleri dnr. Gelecekte yaama eilimindedir. Elindekini deitirip iyiletirme yollarn arar. u anki durumun daha iyi olabileceini hisseder ve bunu gerekletirmenin yollarn aratrr. Yaratc olmay sever. ABD'de yaplan aratrmalar genel nfusun %75'inin Du, %25'inin de S olduunu ortaya koymutur.

73

DIADNKLK vs. EDNKLK Dadnklk (D) ve ednklk (), dnyaya kar tutumumuzu, yani insanlar ve nesnelerden oluan d dnyaya m, yoksa dnceler ve tasarlardan oluan i dnyay m yelediimizi gsterir. Dadnkler kendilerini harekete geirmek ve enerjilerini arj etmek iin dier insanlarla etkileime girme ihtiyac duyarlar. D'ler kolayca konuur ve kendilerini ifade ederler. ekingen deil dost canlsdrlar. D'ler kolay karar verip eyleme geerler, sorunlarla annda urarlar. Herkes hakknda haber almay severler. lgi alanlar geni ve da dnktr. Daha hzl ve yksek sesle konuurlar. Bazen syleyeceklerini ellerini kullanarak ifade ederler. ednkler daha ok yalnz kalmaya gerek duyarlar. Onlar iin en deerli ey, dnmeye ayrabilecekleri zamandr. Bu zaman iinde sorunlar dikkatlice dnrler. leri D'lere kyasla daha yava yaparlar. Eyleme gemeden nce dnmeyi yelerler. Daha sabrldrlar. Dier insanlardan haber alana dek beklemek eilimindedirler. Daha yava ve olaslkla daha alak sesle konuma eilimindedirler. Beden ve yz ifadelerini daha az kullanrlar. ABD'de yaplan aratrmalara gre genel toplumun %75'inde dadnklk, %25'inde de iednklk grlmektedir. D ve 'lerin cinsiyete gre dalm eittir. D'ler daha ok sayda olduu iin 'ler kendilerini, daha dadnk ve dostcanls olmak iin bask altna alnm hissederler. Evde D ve 'ler birlikte yaamakta zorlanabilirler. Her ikisi de dierinin kendisine veremeyecei eyin ihtiyacndadr. D'nin herey hakknda konuma gereksinimi 'nin enerjisini tketir. D 'den yant alamazsa daha ok konumaya alr! 'ler ile karlaldnda, bu insanlarn en iyi ynlerinin ilerinde gizli olduunu unutmamak gerekir. Gnlk iletiimde bu ynlere ulamak zordur. 'ler karsndakini iyi tandktan ve ona gvendikten sonra en iyi ynlerini ortaya koymaya balarlar. Bir ok iftin D ve tercihleri farkldr ve en bata birbirlerine cazibe duymalarnn nedeni de bu zt zelliklerdir. D'ler 'lerin sessiz gcne doru ekilirler ve bunun kendi canllklarna bir denge getirdiini hissederler. 'ler ise D'lerin aklna ve dost canls tutumlarna ekilirler. Ne var ki birlikte yaamak tamamen farkl bir deneyimdir. Bir ein tutumunu anlamak, geinmeyi kolaylatrabilir.

74

KLK TPLER (Meyers - Briggs) nsanlar e ayrlr. Say saymasn bilenler ve say saymasn bilmeyenler ... bu kadar basit deil tabii. Psikologlar ok uzun bir sre insanlar kiiliklerine gre ayrmaya almlardr. Bu yazda bu amala oluturulan yntemlerin ok ie yarayanlarndan birini ele alacam: MEYERS-BRIGSS Kiilik Envanteri. Bu ynteme gre insanlarda toplam drt ift kiilik zellii grlmektedir: Dadnklk (D) - ednklk () Duyumsama (Du) - Sezgisellik (S) Dnme (D) - Hissetme (H) Yarglama (Y) - Alglama (A)

imdi bunlarn hangi kiilik zelliklerine karlk geldiini ksaca grelim: DIADNKLK - EDNKLK Bunlar, i dnya ile d dnya arasndaki tercihimizi belirler. Dadnkler, kendilerini harekete geirmek ve enerjilerini arj etmek iin dier insanlarla etkileime girme ihtiyacndadr. ednkler ise daha ok yalnz kalmaya ihtiya duyarlar. Onlar iin en deerli ey dnmeye ayrabilecekleri zamandr. (John Dunbar / Kevin Costner - "Kurtlarla Dans") DUYUMSAMA - SEZGSELLK Bunlar, evremizdeki dnya hakknda bilgileri nasl edindiimizi belirler. Duyumsayan kii genelde gereki, pratik ve aklcdr. Belirli ve llebilir eyleri sever. Pratik sorunlar kolayca halleder. Direktifleri izler, yerleik yntemleri kullanr. Sezgisel insanlar ise verileri paralar eklinde deil de bir btn olarak alglar. Hayal gc genitir. Direktifleri atlayp ileri kendi sezgilerine gre yrtmek isteyebilir. Olaslklara aktr. (rn. "24" dizisindeki kural tanmaz Jack Bauer) DNME - HSSETME Bunlar, karar verme srecimizin gstergesidir. Dnerek karar verenler bir durumu dardan deerlendirebilir. yi irdeleme yaparlar, insanca duygulara pek kaplmazlar. (Scott Guber Boston Public) Hissetme yn baskn insanlar ise insan ilikilerinde uyuma nem verir. Kararlar daha kiisel ve znel bir tarzda verir. (Steve Harper - Boston Public) YARGILAMA - ALGILAMA Bunlar, daha dzenli bir yaam tarzyla, daha esnek bir yaam tarz arasndaki tercihimizi gsterir. Yarglayc tutumu tercih eden insanlar, yaamlar planl ve dzenli olduunda mutlu olurlar. Genellikle kararlar kolaylkla verirler. Alglayc tutumu yeleyenler ise daha rahat ve geni insanlardr. Ancak gerektiinde karar verirler. Hereyin ak ulu ve deiken olmasn isterler. Kendilerini yaamn akna brakrlar. (rnek: CNBC-E'deki "Two and a Half Men" dizisinin zt kardeler.) Kiilik zellikleri bu kadarla bitmiyor. Her insann kiilii bu drt zelliin kombinasyonundan. Yani kimileri DDuDY (Dadnk - Duyusal - Dnen - Yarglayc) iken kimileri de SHA (ednk - Sezgisel - Hisseden - Alglayc) olabiliyor. Ya da baka kombinasyonlar grlebiliyor. Bu bilgileri byk lde "Kiiliinizi Tanmann Yollar" (Rota Yaynlar) kitabndan derledim. Kitab zelde senaristlere, genelde herkese tavsiye ederim. Karakter yaratrken, ya da zaman zaman kendinizle bouurken, neyi niye yaptnz anlamanza ok yardmc olacaktr. leriki yazlarda bu kiilik tiplerini daha ayrntl olarak ele alacam.

75

KARAKTERLER VE HTIYALARI - BAZI RNEKLER zleyicinin bir karakter ile zdelemesi ve o karakteri beenip btn filmi onunla yaamas, sadece zdeleme yntemlerinin kullanlmasna bal deildir. Ana karakterin film boyunca tatmin etmeye alt ihtiyacnn da makul ve anlalr olmas gerekir. Eer ortada byle bir ihtiya yoksa, hangi yntemi kullanrsanz kullann izleyici o karakterle zdelemeyecektir. Hikayesi iyi yazlm bir ok film, byle bir ihtiyatan yoksun olduu iin giede baarsz olabilmektedir. Aadaki yazda ele alnan ihtiyalarn sinemadaki rneklerine bir bakalm. BLSEL HTYA: Bu temel bir ihtiya deildir. Yani insann hayatta kalmas iin gerekli deildir. Ama son zamanlarda en ok konuulan filmlerden biri olan "The Matrix" bu ihtiya zerine kuruludur. Neo (Thomas Anderson), hayatyla ilgili baz derin sorular sormakta ve bunlarn cevabn aramaktadr. Filmin reklamnda kullanlan "What is the Matrix?" sorusu bile, filmdeki temel ihtiyacn, bilgi edinme ihtiyac olduunu ortaya koymaktadr. ESTETK HTYA: "Gerek" bu balk altnda ele alnmtr. Bu da temel bir ihtiya deildir. Ama bazen insanlar hayatlarn ve btn temel ihtiyalarnn giderilmesini tehlikeye atarak bu ihtiyac gidermeye alrlar. "Bakan'n Btn Adamlar" byle bir filmdir. Bu filmde Dustin Hoffman ve Robert Redford'un canlandrd iki gazeteci, her ne pahasna olursa olsun gerei ortaya karmak iin abalar, hatta hayatlarn tehlikeye atarlar. SEVG VE AT OLMA: Kendine uygun bir e bulma, bu e ile bir aile kurma, bu aileye ait olma istekleri, bu ihtiyacn tezahrleridir. Bir takm tutmak, bir dine inanmak (ksmen), milliyetilik de bu ihtiyacn farkl yansmalardr. "Kayp Balk NEMO" filminin bu kadar tutulmasnn altnda yatan en temel nedenlerden biri bence bu ihtiyac ilemesiydi. Bir babann kayp yavrusuna kavuma yks herkesi ok derinden yakalayan bir temadr. Bir filmde ne kadar temel bir ihtiyac ele alrsanz, o kadar geni bir izleyici kitlesine hitap edersiniz. nk bir ihtiya ne kadar temel ise o kadar kltrler stdr. nsanlarn hayatta kalma abalarnn ilendii felaket ve korku filmlerinin dnyann her yerinde bu kadar tutulmasnn temel nedeni de budur. Ama sadece bir ihtiya zerine kurulu filmler genelde yavan olur. Bir alt dzey ihtiya ile bir st dzey ihtiyacn karlanma abalar ayn hikayede ele alnabilirse bu ok etkileyici olur. rnein "TITANIC" filmindeki Rose (Kate Winslet) karakteri, hem "Kendini Gerekletirme", hem "Sevgi ve Ait Olma" hem de "Hayatta Kalma - Fizyolojik" ihtiyalarn karlamaya almaktadr. "Billy Elliot" filminde Billy "Kendini Gerekletirme" ihtiyacn karlamaya alrken Billy'nin babas ve aabeyi "Fizyolojik htiyalar"n karlamak (iten kovulmamak, ilerine geri dnmek) derdindedir. Ama dikkat edin. Bir filmde ikiden fazla ihtiyacn karlanmasn ele almak genelde risklidir. Hikayeyi toparlayamayabilirsiniz. Bu nedenle balangta sadece iki ihtiyac ele almanz doru olur.

76

TEMEL NSAN GDLER nsanlar neyi neden yapar? Bu sorunun cevab, insann temel ihtiyalarn inceleyen psikologlar tarafndan ok net bir biimde verilmitir. zellikle Abraham H. Maslow adl "hmanistik" psikolog, bu konuyla ilgili ok ayrntl ve gzel eyler sylemitir. (Trke'deki en nemli kitab "nsan Olmann Psikolojisi") Temel htiyalar Bu ihtiyalar hiyerarik bir zellik gsterirler. Yani ancak daha temeldeki bir ihtiya karlandktan sonra daha st dzeydeki bir ihtiya kendini gsterebilir (istisnai durumlar vardr, ama genel kural budur). Aadaki sralamada en temel ihtiya "fizyolojik ihtiyalar"dr. Bir insan temel fizyolojik ihtiyalarn giderdikten sonra gvenlik, sevgi ve sayg ihtiyalarn gidermeye abalamaya balar. 1) Fizyolojik htiyalar: Yemek, su, s, cinsellik. 2) Gvenlik htiyalar: Tehditkar olmayan, dzenli, ngrlebilir ortamlarda bulunma ihtiyac. 3) Sevgi ve ait olma ihtiyac: Karlkl sevgi alveriinin yaand ilikiler kurma ve bir gruba ait olma ihtiyac. 4) Saygnlk ihtiyac: nsann kendisi hakknda olumlu bir gre sahip olma ve bunu devam ettirme ihtiyac. Bakalarnn nazarnda da saygdeer biri olma ihtiyac. Maslow'un piramidinde bu ihtiyalara "eksiklik" ("deficiency") ihtiyalar da denir. nk organizma, bu ihtiyalardan biri eksik olduunda harekete geer. nsan harekete geiren motivler bunlarla snrl deildir. Bu ihtiyalar karlandktan sonra, adna "meta ihtiyalar" ya da "byme ihtiyalar" denen bir baka grup ihtiya ortaya kar. Bunlar da aadaki gibidir. 5) Bilisel htiyalar: Bilgi edinme ihtiyac, simetri ihtiyac. 6) Estetik htiyalar: yilik, gzellik, gerek/hakikat, adalet 7) Kendini gerekletirme: Kiinin tm potansiyelini kullanabilmesi, kendini yaratc ve retken biimde ortaya koyabilme ihtiyac Bu ihtiyalarn kendini senaryo yazmnda nasl gsterdiini baka yazlarda ele alacam.

77

KARAKTERN NEM Daha nce (26 Ekim 2004) "Orijinal Karakter Yaratmak" diye bir yaz yazmtm. Ama karakter yazma konusunun ilenme zamanna asl imdi gelmi bulunuyoruz. "Karakter mi hikaye mi daha nemlidir?" sorusu en az 2000 yllktr. Aristo sormutur ve "hikaye" diye de kendi kendine cevaplamtr. Ama daha sonra, zellikle de gnmzn kuramclar ve yazarlar, "Hadi oradan" eklinde cevap vermilerdir Aristo'ya, "asl nemli olan karakterdir". Ben de bu ekoln taraftarym. Neden olduunu aklayaym: Her hikaye, izleyicinin karakter zerinden yaad bir deneyimdir. Eer hikayeyi belirli bir yne akan bir nehre benzetirsek, karakter o nehirde yol almamz salayan sandal gibidir. O sandala bineriz (zdeleme) ve sandaln gittii yere (d motivasyon) gideriz. Eer ortada bir sandal yok da bir sr odun paras varsa (karakter haline gelememi tipler), bunlardan birine tutunmak zorunda kalrz. Neticede akntlar, girdaplar arasnda ok heyecanl, bol aksiyonlu bir yolculuk yaparz belki ama, bunun doyurucu olduu sylenemez. En azndan ben yle dnyorum. Karaktere nem vermeyen filmler genelde aksiyon filmleridir - "Con Air" byle bir filmdir. Kim, neyi, niin yapyor sorular ya hi yantlanmaz, ya da ok yzeysel olarak geitirilir. Genel olarak seyirci bu tr filmlere zaten karakter izlemek iin gitmez. ki ho saat geirmek iin gider. Ama bu tr filmlerde bilen karakter hakknda bir eyler sylemek, filmdeki aksiyonun gcn byk lde artrabilir. Aksiyon dndaki film trleri, karakterin yeterince ilenmemesini affetmez. Korku filmleri bile byledir. Karakterin neyi neden yaptna dair inandrc ve insancl nedenler ("background") renirsek, onunla daha derin bir duygusal balant kurarz. Ve filmin izleyici zerindeki etkisi bir ka kat artar. Umursamadmz birinin kafasna meteor dse klmz kprdamaz, ama uygun bir biimde zdeleme saladmz kiinin eline ine batsa bizim de canmz yanar. Bu tr filmlere rnek olarak "Yasak liki"yi verebilirim. C. Eastwood'un bu kk bayaptnda Meryl Streep, iftlikte yaayan bir ev kadnn canlandryordu. Kadnn monoton hayat iindeki yalnzl o kadar gzel bir biimde veriliyordu ki, sanrm filmi izleyen herkes, filmin sonunda kadnn C. Eastwood ile gitmesini istemitir. Karakterin yeterince ilenmemesi, Trk filmlerinde genel olarak grdmz bir sorundur. Son yllarn favori tr "komedi" olduu iin genel olarak karakterler yzeysel bir biimde geitirilmektedir. "Neredesin Firuze"de Ferhat'n (zcan Deniz) neden arkc olmak istediini bilmeyiz mesela. Olamaynca da ok nemsemeyiz. Oysa "Full Monty" ("Anadan Doma") filmini hatrlayn. Bir grup isiz ngiliz'in para kazanmak iin bir striptiz ovu sahneledii film. Filmde, her karakterin neden para kazanmak zorunda olduunu tek tek reniyorduk. Bu sayede bir yandan glmekten krlrken dier yandan "paraszlk insana neler yaptryor" diyerek onlarn duygularn paylayorduk. Oysa Firuze'de karakterler ok yzeysel kalyordu. Sadece doum srasnda karsn kaybeden adam hakknda biraz zlyorduk o kadar.

78

LGN YAN KARAKTERLER "Tutan Dizi Yazmak" yazsnda, kaliteli dizilerde bulunmas gereken eleri sralarken "ilgin yan karakterler"i de saymtm. Bu yan karakterler, aslnda grndnden daha byk ilevler yklenirler. Dizinin ana karakterleri nispeten aklc davranrken, bu yan karakterler istedikleri kadar samalayabilir, bylece seyircinin dizi izlemekteki birincil motivasyonunu, yani skntdan kurtulma isteini tatmin ederler. Baz yabanc rneklere bakalm: "COUPLING" dizisinin ilk iki sezonunda en ilgin karakter kimdi sizce? Bu soruya "JEFF"ten baka bir cevap olacan sanmyorum. Kadnlarla ilgili bu kadar az deneyim yaam bir insann, ilikiler hakknda bu kadar ok (ve sama) kuram retmi olmas bile tek bana ok komik. Dizinin son sezonunda Jeff karakteri ayrlm, yerine Oliver diye bir tip koymaya almlard, ama tutmad ve diziye son vermek zorunda kaldlar. (Alnacak ders: Yan karakterler bazen dizinin kaderini etkileyecek kadar nem kazanabiliyor.) "SEINFELD"e bakalm. zleyicilerin yars, "Dizide en ok hangi karakteri seviyorsunuz?" sorusuna ne cevap vermiler biliyor musunuz? COSMO KRAMER! Sadece kapdan girii bile bir ekol olan, acayip sa kesimli, belirli bir ii bulunmayan, durmadan Jerry'nin dairesine dalp buzdolabndan yiyecek bir eyler alan, arada srada "parlak" fikirler reten bu adam, 9 sezon (169 blm) neticesinde dizinin en sevilen karakteri haline gelmi. (Alnacak ders: izleyiciler, dizilerde herkesin akl banda davrandn grmek istemiyor. Arada bir samalayan karakterler de grmek istiyor. Hatta onlara baylyor.) Yerli rneklere de bakalm: "AVRUPA YAKASI" dediiniz zaman, aklnza ilk hangi isimler geliyor? Asl ile Volkan m? ehsu ile Selin mi? Benim aklma ikinciler geliyor nk insan beyni, yaps itibariyle srad olan daha ok hatrlar. Bence hem konuma ekilleri, hem de grntleri ile eksen karakterlerden daha dikkat ekiciler. (Alnacak ders: lgin yan karakterler her ekonomik snftan, her kltrel arkaplandan olabilir.) "EN SON BABALAR DUYAR"n ilk blmlerindeki en ilgin tip kimdi sizce? Damat Kadir deil mi? Her iinde mutlaka bir sahtekarlk olan bu adam, dizinin tuzu biberiydi. Her blmde ortaya kurnaz bir fikirle kmasn ve sonunda da cezasn bulmasn bekliyorduk. lerleyen blmlerde ailenin anne babas diziden ayrlnca, yazarlar/yapmc yky Kadir'in zerine kurmaya karar verdiler. Dizi devam ettiine gre, maliyetini yeterince karlyor olmal. Ama o ilk sezondaki aile scaklndan da bir eyler kaybettiini dnyorum. (Alnacak Ders: Seyirci bu lgn tipleri genelde yan karakterler olarak grmek istiyor, eksen karakter olmalarn pek istemiyor, nk onlarla zdeleme kurmak daha zor.) (Karlatrnz: OCUKLAR DUYMASIN'daki Light Selami'nin OCUKLAR NE OLACAK'ta eksen karakter haline gelmesi.) "EKMEK TEKNES"ndeki KRL (Kadir pdemir) ve CENGZ (Peker Akaln) de, sradlklar ile diziye renk katan, pek makul olmayan davranlaryla da dramatik frsatlar yaratan tiplerdir. Yan karakterlerle ilgili bu durum, sinema filmlerinde de vardr. Bu gibi karakterler filmlerde de son derece ilevseldir, ba karakterlerin yapamayaca sama ama ie yarar eyleri yaparlar. "NOTTING HILL" deki Mike (Hugh Grant'in ev arkada), "LETHAL WEAPON 4"teki Joe Pesci, "STAR WARS" filmlerindeki CP3 ve R2D2 karakterleri bunlara rnektir.

79

KALTEL "KT ADAMLAR" Bir ok senaryo hocas, iyi bir filmin en nemli koullarndan birinin, kaliteli bir "kt adam" ya da "dman" yaratmak olduunu sylerler. Buradaki kaliteli szc, kt adamn gerekten de bizi derinden etkileyebilecek bir biimde kt olduunu anlatmakta kullanlmaktadr. Kt adamn kaliteli olmas, kahraman ile kt adam (ya da dman) arasnda gerekleecek atmann da kalitesini belirler. Eer kt adammz s ve mizahtan yoksun olursa, kahramanla aralarndaki atma da tatsz olur. Kaliteli kt adamlara en yakn rnek, "The Matrix" filmindeki "Ajan Smith"tir. Ajan Smith, hem yaratc bir biimde ktdr, hem de mizah duygusuna sahiptir. stelik zaman zaman filozof gibi konumay da unutmaz (lk filmde Morhpeus'a ikence yapt sahne). Bir baka kaliteli kt adam rneini "lk Kan" filminde gryoruz. John Rambo'nun karsndaki kt adam, kasabann erifidir. Bu kt adamn kaliteli olmasnn sebebi, aslnda tamamen kt olmamasdr. erif, ortalama bir insan gibi dnr ve kasabasn, bela karacak yabanclardan korumak ister. Bunun iin de John Rambo'ya kasabay terk etmesini syler. Ama zaten lkesi iin savamaktan dengesi bozulmu olan Rambo, bir de kasabaya alnmak istemeyince i inatlamaya biner. Son kt adam rneimiz de LEON'dan. Leon bir kiralk katildir. Ama senarist bize bu katili "kahraman" olarak sunmay baarr. Eer bir katili kahraman kabul ediyorsak, kt adam katilden de kt olmak zorundadr. Bu da Stan'dir (En iyi performanslarndan birinde Gary Oldman). Stan kirli bir polistir, uyuturucu iine bulamtr, ve bu uurda kadn, ocuk demeden herkesi ldrmektedir. Ama Stan'i ilgin klan baz zellikleri vardr: mizah anlay, sulular koklayarak bulmas, ve klasik mzik sevgisi. Stan, sk bir BEETHOVEN hayrandr. Jurgen Woff ve Kerry Cox, "Successful Scriptwriting" (Baarl Senaryo Yazm - Trke'ye henz evrilmedi) adl kitabnda boyutlu kt adam yaratmann en nemli artlarndan birinin, kt adamlarn davran motivasyonlarna dair bir iki ipucu vermek olduunu sylerler. zleyicilerin, kt adamn motivasyonunu hakl bulmas gerekmez, sadece kendince de olsa bir motivasyonu olduunu bilmeleri yeterlidir. Bir ok filmin baarsz olmasnn sebebi, kt adamlarn sadece ktlk yapmak iin kt olmalardr.

80

CHARLIE HARPER VE CHRISTIAN TROY: DON JUAN'IN K CNBC-E'de yaynlanan "ki Buuk Adam" ("Two and A Half Men") ve "Kes Yaptr" ("Nip/Tuck") dizilerinde birbirine benzeyen iki karakter var: Charlie Harper ve Christian Troy. Charlie Harper, Los Angeles'te yayan ve TV ve sinema iin mzik yapan bir besteci. Yakkl bir gen adam ve bu yakkllndan sonuna kadar faydalanyor. Gmlek deitirdiinden sk sevgili deitiriyor. Genel olarak da bunu onlarn kalbini krarak yapyor. Ama bu durumdan rahatsz deil gibi. nk hayatn ayn ekilde devam ettiriyor. Christian Troy ise yakkl bir estetik cerrah. Sadece bu iki zelliin yan yana gelmesi bile onu kadnlarn ilgi oda haline getiriyor. O da bu durumdan sonuna kadar faydalanyor. Spor arabalar, k giysiler, vb. yardmyla ok youn bir sevgili trafii yayor. Ne kadar ho ve imrenilesi yaamlar deil mi? Ama senaristler bize sadece bunlar sunmakla yetinmiyorlar. Charlie Harper'n annesi ile ok salksz bir ilikisi olduunu reniyoruz. Charlie, despot ve ilgisiz annesinden alamad ilgiyi sk sk deitirdii sevgililerde aramaktadr. Kadnlar ile kurduu ilk iliki (i.e. annesiyle kurduu iliki) salksz olduu iin, bir ilikiyi uzun sre devam ettirme yeteneinden de mahrumdur. Bu anlamda Charlie'nin bir zavall olduunu gryoruz. Yaad hayatn cilas ne kadar parlak olursa olsun, aslnda altnda mutsuzluk ve gvensizlik iinde kvranan hastalkl bir ruh yatmaktadr. Benzer bir durum Christian Troy iin de geerlidir. Dizide Christian'n gemii hakknda ok fazla bilgi verilmez. Ama Christian'n kadnlara kar tavr onun psikolojisinin de pek salkl olmadna iaret eder. Dizinin senaristleri, Christian'n k giysiler ve spor arabalar ile oluturduu yaam tarznn aslnda byk bir gvensizlii gizlemek iin oluturulmu bir tr perde olduunu bize gsterirler ("anlatmazlar"). Kurduu eitli ilikilerde bu gvensizlik ve sakatlk zaman zaman aka ortaya kar. *** Trk film ve dizilerinde, insanlarn psikolojik sakatlklarnn dramatik durum yaratmakta kullanlmasna pek rastlamyoruz. Tabii ki senaristler bize karakterlerin gemileri hakknda bir iki ipucu veriyorlar. Ama bunlar genelde bizi yeterince ikna edecek derinlikte olmuyor. "ocukken bama u geldi, ben ondan byle oldum" (bkz. "Beyaz Gelincik") eklinde ar indirgemeci yaklamlar, Trk sinema-TV'sinde en sk rastlanan ruhsal analiz znrln oluturuyor - imdilik. Oysa insan (izleyiciler), karakterlerimize hayat dar eden bu psikolojik sakatlklarn biraz daha ilenmesini istiyor. Karakterlerin d motivasyonlar ile bu sakatlklar arasnda gl bir balant kurulmas, karakterlerin bu sakatlklarn az da olsa bilincinde olmas (tamamen bilincinde olmas 1) imkansz 2) dramatik adan zararl), filmlere-dizilere byk derinlikler katacaktr. Hele Charlie Harper ve Christian Troy gibi, grnte ok cazip hayatlar sren insanlarn aslnda ne kadar arpk bir ruh yapsna sahip olduklarnn bize DRAMATZE EDLEREK gsterilmesi, film izleme zevkimizi byk lde artracaktr. Eer bir de karakterin bu ruhsal sakatlnda, filmin 2 saatlik (dizinin 50 saatlik) sresine yaylan ve son derece salam nedenlere dayanan (i.e. neden sonu ilkesine uygn) bir deiim ("Character Arc") meydana gelirse (bkz. "Son Samuray") "yeme de sinemada yat" tadnda bir dramatik deneyim yaam oluruz.

81

KT ADAMLARIN KTLK KAYNAI: SALAM BR FELSEFE Filmlerde, kahramann istedii eye ulamasn engelleyen bir kt adam (ya da adamlar) bulunur. Bu kt adamn orada bulunmasnn amac, hayat kahramana gereksiz yere dar etmek deildir. Kt adam da bir eyler istemektedir ama onun istedii eyler, kahramann istedikleri ile taban tabana zttr. Bu sayede bir atma doar ve bu atma da seyredeer bir hikayeye kaynaklk eder. yi filmlerde, kt adamn istedii ey ve yaam felsefesi gerekten de anlaml ve mantkldr. Kt adam sadece bir noktada yanlmaktadr ve o nokta, kahramanmzn deerleri ile taban tabana zttr. Yani kt adam da mutlu olmak istemektedir ama bu mutluluu ona getirecek eyde ya da o eyi elde etme ynteminde bir sakatlk vardr. Yine de bu durum, kt adamn yaam felsefesinin ve eylemlerinin tamamen bo olduu anlamna gelmez. Aslnda kt adamlar, senaristlerin, iinde yaadklar toplumu eletirmek iin kullanabilecekleri belki de en gl silahtr. Kt adamlar dnce ve eylemleri ile toplumu ve onun deerlerini silkeler, tehdit ederler. Bunu bo laflarla deil eylemlerle gerekletirmeleri onlar daha elenceli, daha seyredeer klar. Bu kadar laf kalabal yeter. Biraz rnek grelim. Birinci rnek "The Matrix"ten. Kt adammz, Ajan Smith. Ajan Smith btn film boyunca isyanclar doduklarna piman etmekle kalmaz, bunun doru olduuna da inanr. Ve inanlarn Morpheus'a ikence yapt sahnede ayrntl bir biimde aklar. nsanlarn bir virs, bir hastalk; kendilerinin de deva olduunu syledii bu sahne, gerekten de ok sk bir sistem eletirisidir. kinci rneimiz "Point Break"ten ("Krlma Noktas"). Kt adammz Bodhi (P. Swayze). Banka soyan bir srf etesinin lideri olan Bodhi, eylemleri ile insanlar uyuuk yaamlarndan uyandrdklarna samimi bir biimde inanmaktadr. Getirdii sistem eletirisi yine ok skdr ama eylemleri sonunda insanlar lmeye balaynca bu eletirinin bir yerinde bir hata olduunu dnmeye balarz. ( Bu srf soygunlularn, eski Amerikan bakanlarnn maskelerini takarak soygun yapmalar da ok manidardr.)
nc rneimiz, "X-Men"den. Kt adam Magneto, ortalama insanlarn ne kadar tutucu, korkak ve acmasz olduunu yaayarak renmitir. Ve bununla savamaya kararldr. Karsnda ise iyi adam Xavier ve dier X-Men'ler bulunmaktadr. Her ne kadar bir ok insann cann yaksa da Magneto'nun filmde dile getirdii eletirilerde byk bir hakllk pay olduunu grmemek imkanszdr. Son rnek yine bir James Cameron filminden: "Gerek Yalanlar" ("True Lies"). Bu filmde hatrlarsanz Arap terristler Amerika'ya birka atom bombas sokuyor ve bunlarla lkeye antaj yapmaya kalkyorlard. Kt adamn 1. Krfez Sava ile ilgili olarak syledikleri gerekten de i burkucuydu ("lkemizin bombalanmasn evlerinizde televizyondan ma seyreder gibi seyrettiniz" mealinde bir eyler). Esas olarak Amerikan i piyasas iin film yapan Cameron, bu kt adam hem de komik bir biimde ldrmek zorunda olduunu biliyordu - yle de yapt. Yine de senaristin ne demek istediini anlayan anlad. (Cameron'un bu filmi, 11 Eyll ile ilgili bir kehanet nitelii tamaktadr bence. Her ne kadar 11 Eyll'n bir Amerikan tezgah olduuna dair ok nemli deliller bulunsa da, bu film, byk bir hakszla uradn hisseden Irakllarn hissiyatn ok iyi yanstmaktadr.) *** Bizlerden bir rnek veremeyeceim. nk aklma gelmiyor. nk bizdeki "kt adam"larn genelde ok yzeysel izildiini dnyorum. Oysa kt adamlar ve onlarn planlar, bir senarist iin yazlmas en elenceli ve yaratclk gerektiren eylerdir. Bizdeki kt adamlarda ise pek fazla derinlik, belirli bir hayat gr ve bu hayat grden kaynaklanan kt eylemler bulunmaz. Zihnimi zorlamama karn ne Ekiya'da, ne stanbul Kanatlarmn Altnda'da da, ne de en ok i yapan 15 Trk filminde, yukarda andm rneklerdeki kadar ciddi bir kart kutup (kt adam) bulamadm. Yakn zamanlarda televizyonda izlediimiz dizilerden rnek verecek olursam, "Kurtlar Vadisi"ni anabilirim. Kt adamdan geilmeyen bu dizide (bu nedenle ad "Kurtlar Vadisi"), kendine zg ilgin motivasyonlar olan bir ok tip vard. Bence bunlarn en nemlisi de akr'd. Ama akr'n seyirci tarafndan kt adam olarak alglanmam olmas 1) hem vahim 2) hem de doru zdeleme tekniklerinin her yerde geerli olduunun bir kant.

82

MOTVASYON - STEK - HTYA

SENARYONUN EN NEML ES - "DI MOTVASYON" D motivasyon, bir karakterin, filmin sonunda elde etmeyi umduu, baarmay istedii eydir. Hikayeyi ileri gtren, kahramann bu d motivasyonudur. Onun bu istei, hikayenin omurgasn meydana getirir. ( motivasyonu sonra greceiz) D motivasyonun en byk zellii, gzle grlr, somut bir ey olmasdr. "Mutlu olmak" "yalnzlktan kurtulmak" "zengin olmak" gibi ifadeler, bir d motivasyon deildir, nk yeterince somut deildirler. "En iyi arkadann evliliini engellemek" somut bir amatr (En yi Arkadam Evleniyor - Julia Roberts). "Las Vegas'n en byk kumarhanelerinden birini soymak" da somut bir amatr (Ocean's Eleven - George Clooney). Kahramann her istei, d motivasyon deildir. rnein Gladyatr filminde Maximus, en byk isteinin emekli olup iftliinde ailesiyle yaamak olduunu syler. Ama bu Maximus'un d motivasyonu deildir. Onun d motivasyonu, Roma'ya bir gladyatr olarak dnp ailesini ldren imparatordan intikam almaktr. Senaryo, balangta zdeletiimiz kahramann, bu amac gerekletirip gerekletiremediini anlatr. Kahramann bu amac gerekletirmesini ister, onunla sevinir, onunla heyecanlanrz. Yzba Miller'n er Ryan' bulmasn ister, Marlin'in olu Nemo'ya kavumasn en az onun kadar arzularz. Kahramann bu gzle grlr motivasyonu, btn senaryonun EN NEML ESdir. Ne karakterler, ne grsel efektler, ne de diyaloglarla ya da hareketle yaratlan komedi, bu kadar byk bir nem tar. Bu omurgadan yoksun, ya da zayf bir d motivasyonlu filmler bu eksiklerini genelde yldz oyuncularla ya da gz boyayan grsel efektlerle kapatmaya alrlar, ama nafile. Byle bir filmi izleyen seyircide bir tatminsizlik, bir tamamlanmamlk duygusu kalr. Baarl baz filmlerde kahramanlarn d motivasyonlar yledir: rmcek Adam : Peter Parker/A Yeil Cin'i durdurmak istemektedir. E.T. : E.T'nin en byk amac evine dnmektir. Jurassic Park : Arkeolog Alan'n amac, kendisinin ve dier insanlarn Park'tan sa salim kmasn salamaktr. Kaak (The Fugitive) : Dr. Kimble'n amac, karsnn ldrlmesi olaynda masum olduunu kantlamak ve katili bulmaktr. The Matrix : Neo'nun amac, insanlar makinalarn egemenliinden kurtarmaktr.

83

Y FLMLERN ORTAK ZELL: BYK STEK Baz filmleri tekrar tekrar seyrediyorum. rnein "Terminator 2" filmini ka defa seyrettiimi hatrlamyorum. "You've Got Mail"i de. "The Matrix"i en az 20 kez izlemiimdir. "Titanic" de 20'ye yaklat saylr. "Casablanca"y 10-15 defa. Animasyonlar arasndaki favorilerim ise "Kayp Balk Nemo" ve "Buz a". Her ikisini de yaklak 10'ar kez izlemiimdir. Baz filmleri ise 10 dakika bile izlemeye dayanamyorum. Film, hibir gelecek vaadetmediini o kadar ksa srede belli ediyor ki, zamanm harcamaya demez diyorum. Eer zamanm varsa, kt ama yeni bir filmi izlemektense, iyi bir eski filmi izlemeyi tercih ediyorum. Peki, bu filmler nasl oluyor da kendilerini tekrar tekrar izletmeyi baaryorlar? Bununla ilgili ok ey sylenebilir. Ve bunlarn ou da senaryo teknii ile ilgili olacaktr. Ama benim fark ettiim tek bir ortak nokta var: yi filmlerin hepsinin merkezinde, bir eyi OK STEYEN bir karakter bulunuyor. Bu karakter, tutkuyla yle yanyor ki, zdeleme salandktan sonra biz de onunla ayn eyleri hissetmeye balyoruz. nne kan ve almas imkansz gibi grnen engelleri o aarken biz de bir tatmin duyuyoruz. Sonuta onunla birlikte seviniyor, ya da onunla birlikte kahroluyoruz. Ama film bittiinde, derin bir tatmin duygusu yayoruz. Yukarda adn zikrettiim filmlerin hepsinin hikayelerinin merkezinde, bir eyi ok isteyen bir karakter ya da karakterler var. "Terminator 2" de bir John Connor' ldrmek, dieri ise kurtarmak isteyen, gelecekten gelen iki mthi robot var. "Matrix"de, insanl makinalarn egemenliinden kurtarmak isteyen Neo var. "Titanic"te, nce annesinin ve toplumsal snfnn basklarndan, sonra da batmakta olan gemiden kurtulmak isteyen Rose var. "You Have Got Mail"de, kk kitap dkkann dev gibi bir kitap maazasna kar savunmaya alan Catherine Kelly var. "Casablanca"da, eski sevgilisini Nazilerin eline dmekten kurtarmaya alan Rick var. "Kayp Balk Nemo"da, olunu bulmaya alan Marlin var. "Buz a"nda ise, bir insan yavrusunu, zor doa koullarndan ve da panterlerinden korumaya alan Manfred ve Sloth var.

Hep "Byk stekler" sz konusu. Trk filmleri arasnda neden en ok "Ekya"y sevdiimi de bu durum aklyor sanrm. Orada da, 30 yl sonra intikam almak ve sevgilisine kavumak isteyen Baran var. Dier Trk filmlerinin beni ok cezbetmemesinin balca nedenleri de bu: perdede tutkuyla yanan birileri grmyoruz. Ne "Hrsz Var"da, ne "Ereti Gelin"de, ne "Mustafa Hakknda Herey"de, ne "GORA"da, ne de dierlerinde byle bir istek gryoruz. O nedenle bu sitede daha ok yabanc filmlere yer veriyorum. Yabanc hayran olduum iin deil, insan ruhunu ateleyen filmlerin (imdilik) daha ok dardan (genelde de, her nedense, Amerika'dan) gelmesinden. *** Peki neden bu byle? Neden Trk senaristleri, tutkuyla cayr cayr yanan insanlar yaratmay tercih etmiyorlar? Bunun nedeni, acaba "kltr"mzden kaynaklanyor olabilir mi? Yani bir eyi istediimiz zaman, o eyi elde etmek iin aktif bir biimde abalamak yerine, dua etmeyi tercih etmemiz olabilir mi? Herkeste grlen ataletin dna kmaktan korkmamz, yani sosyal bask olabilir mi? ("imdiye kadar kimse baaramad, sen mi baaracaksn?" cmlesinin bu kadar tandk gelmesi, sizin de iinizi fkeyle doldurmuyor mu?) steklerimizi gerekletirmenin 84

yolunu tam olarak bilmiyor olabilir miyiz? "Neden-sonu" ilikisine inanmamamz olabilir mi? "Sen ne yaparsan yap, herey olacana varr?" eklindeki bir dnce tarz olabilir mi? Eer biz byle dnyorsak, bizden de tutkulu senaryo karakterleri pek kmaz. *** Yukarda andm yabanc filmlerdeki karakterlerin ortak bir zellii, bir Trk'n abalamaktan vazgeip ileri "Allah"a havale edecei noktada, kontrol kendi ellerine almalar ve harekete gemeleri. Jack ve Rose'un geminin son anlarna kadar gemide kalma abalar, Neo'nun Ajanlar ile sonuna kadar mcadele etmesi, Sarah Connor'un, olunu kurtarmak iin son ana kadar direnmesi... hep bu yaklama rnek. Baran'n da, herey bitti denilebilecek bir anda harekete gemesi de byle bir yaklamdan kaynaklanyor. *** Yukarda eletirdiim ve bizde yaygn olarak grlen "eylemsizlik" taraftar yaklam, her sektrde grlyor. Ama en yaygn olarak grld alanlardan birinin sinema sektr olduunu syleyebilirim. Film ekmek isteyenlerin karsna hep, bunu "neden yapamayacaklarn" syleyen insanlar kar. Acaba bu insanlar yardmc m olmaya alyorlar, yoksa kendi baarszlklarnn ortaya kmasn engellemek iin bakalarnn da baarsz m olmasn istiyorlar (bilinli ya da bilind bir biimde)? Eer yleyse, iyi senarist olma meziyetlerinin arasna bir yenisini daha eklemek gerekiyor: Seici Sarlk. Size "yapamazsn, edemezsin, baaramazsn" diyenleri duymamak!

85

BYK STEK RNE: AMADEUS Bir hikayeyi anlatmann bir ok yolu var. Hikayenin merkezine kahraman koyabilirsiniz. Kahramann hikayesini bir arkada zerinden anlatabilirsiniz. Veya kahraman dmann gznden anlatabilirsiniz. Bu son yntem, sinema tarihinde pek grlmyor. En gzel rneklerinden biri AMADEUS (ynetmen Milos Forman). Hikayeyi, Amadeusun dman Salierinin gznden izliyoruz. Salierinin hissettii kskanlk, Mozartn yeteneini daha da yceltiyor. nk kahramann arkadann kahraman vmesi normal bir durumdur. Ama dmann kahraman vmesi, kahramann yeteneine duyduu kskanlk, kahraman ok daha kaliteli bir biimde yceltir. Bu anlatm tarznn bir avantaj da, atmann genelde grlmeyen cephesini (yani dman cephesini) bize gstermesidir. Bu filmin en byk zellii, filmin ba anti-kahramannn (Salieri) hissettii istein bykl. Salieri, Mozart ortaya kana kadar, orta dzeydeki yetenei ile sarayda kendine yer edinmi, halinden memnun bir adam. Ama Mozart Viyanaya gelince ve kral kendine hayran braknca, kahroluyor. Saraydaki konumu tehlikeye girdiinden deil, kendisinin yeteneinin ne kadar snrl olduunu gsterdiinden. Tanr kendini ifade etmek iin bu kaba, grgsz, baya adam neden seti? diye dinsel bir bunalma da giriyor, daha nce nnde dua ettii sa heykelciini atee atyor. Salieri Mozartn nn kesmek iin elinden geleni yapmakla birlikte dier yandan ona byk bir hayranlk duymaya da devam ediyor. Mozartn evine yollad hizmetiden bilgi alp almalarn takip ediyor. Onun operalarnn sahnelenmesine engel oluyor. Ama sahnelenenlerin hepsine de gidiyor. nk ne kadar kt adam olsa da Salieri kaliteli sanat eserini tanyor ve takdir etmeyi biliyor. Bu onun elikisini meydana getiriyor. (Mozartn mziini hem ok seviyor, hem de Mozart deli gibi kskanp ondan nefret ediyor.) Bu eliki Salieriyi iki boyutlu, yzeysel bir karakter olmaktan kartp boyutlu hale getiriyor. Salieriye kzdmz kadar ona acyoruz da. Salierinin en byk istei Mozart gibi olmak. Olamaynca da onun nn kesmek. Adamn bu uurda Mozartn lmne yol at bile sylenebilir. Salieri kimliini gizleyerek Mozarta bir requirem (at) smarlyor. Sonra da o at bitirmesi iin adam, byk bir kriz geirdii gece sabaha kadar altryor. Requiem bitiyor, ama Mozart da lyor. Salierinin hayali, Mozartn cenazesinde, kendisinin (Salierinin) yazd sanlan bu atn alnmas. Ama bu gereklemiyor. Byk Mozartn cenazesine 6-7 kii katlyor, o kadar. Amadeus filmi aklmzda, Mozart'n byk yetenei kadar (ve aslnda daha ok) "Mozart gibi olmay deli gibi isteyen, ama olamaynca da onun nn tkayan Salieri" ile aklmzda kalyor.

86

GLADYATR VE TERMNAL: STEK VE STEKSZLK "Gladyatr" filmini mutlaka hatrlyorsunuzdur. Ridley Scott'un bu ilgin filmini ilk kez seyrettiimde baz yerlerini sevmemitim. Hikaye ok ar ilerliyor gibi gelmiti. Daha sonra tekrar izlediimde bu izlenimimin doru olduunu ama Scott'un bunu bilerek tercih ettiini fark ettim. Scott, tkr tkr ileyen bir hikaye anlatmak yerine, zaman zaman son derece yavalayan, sonra aniden hzlanan, ve en sonunda da byk bir finalle ii bitiren bir hikaye anlatmay tercih etmi. Bu adan BRAVEHEART'tan ya da SON SAMURAY'dan ok farkl bir yaps var. Bu filmler, eimi gittike artan kaygan bir zeminde gidiyormucasna ilerliyordu. Gladyatr byle deildi. Burada deinmek istediim, Gladyatr'n anlat tarz deil. Hikayeyi gtren, kahramann d motivasyonu. Filmin banda, Roma'nn en baarl generali olan MAXIMUS (R. Crowe), bir sava sonrasnda mparator'a evine gitmek istediini syler. Ama mparator'un olu mparatoru ve Maximus'un ailesini ldrp tahta geince, Maximus Roma'ya dnp yeni mparator'dan intikam almak ister. Film, Maximus'un intikamn almasyla sona erer. Bizi filmin sonuna kadar ekrana / perdeye balayan "acaba Maximus intikam alabilecek mi?" sorusudur. Ve filmin sonunda da bu sorunun yantn reniriz. Bu adan bakldnda Gladyatr, yaln bir dramatik yapya sahiptir. Hikaye anlatma teknikleriyle oynamaz. En geleneki yaklam benimser ve seyirciyi tatmin eder. Ridley Scott, elindeki malzemenin gl tarafna bakm, ve bu gl tarafn da "Gladyatr gsterileri" olduunu grm. Bu nedenle hikaye anlatmyla pek fazla oynamam. Grsellii n planda tutmu. (Gerekten de 2000 yl ncesinin Roma grntleri tek kelimeyle nefes kesiciydi). *** "Terminal" filminde ise Viktor Navorzski (T. Hanks) adl Krakhozia'l bir adamn, lkesinde darbe olmasndan dolay Amerika'daki JFK havaalannda skp kalmas anlatlyordu. imdi, bu ilgin bir fikir olmakla beraber (bir insann ne kendi lkesine gidebilmesi, ne de havaalannn dna kabilmesi) bir hikayeyi gtrmeye yetmez. Spielberg bunu fark etmi. Bu nedenle Tom Hanks'in karakterine kk kk istekler ve amalar vermi. Bu isteklerin banda havaalannda hayatta kalmak, para kazanmak, ve bir hostes olan sevgilisiyle (C.Z. Jones) yaknlamak yer alyor. Bu isteklerin karsna da havaalannda yaamann getirdii fiziksel zorluklar, yasal engelleri, Viktor'a kafay takm bir gvenlik amirini ve sevgilisinin sevgilisini koymu, dramatik gerilim yaratmak iin. Baarl da olmu. Bu zt kuvvetler, seyircinin ilgisini belirli sreler iin ayakta tutuyor, ama Tom Hanks'in mthi oyununu seyrederken bile kendimize u soruyu sormadan edemiyoruz: "Bu adam ne yapmak istiyor?" Spielberg, "bir adam hem 9 ay havaalannda kalsn, hem de ilgimizi ekecek bir istee sahip olsun"un zor bir koul olduunu fark ederek (zira gl istei olan biri, 9 ay bir yerde tklp kalmay kabul etmez, edemez, etmemelidir), ok iddial davranmam. Viktor'a, lm babasnn bir isteini yerine getirmek gibi, zamana yaylabilen, sempatimizi kazanan, ama o kadar da gl olmayan bir motiv vermi. Buna gre Viktor, babasnn ok sevdii bir caz sanatsnn imzasn almak iin New York'a gelmi ve havaalannda taklp kalmtr. Spielberg, bunun (Gladyatr'deki "intikam alma istei" kadar) ok gl bir motiv olmadn bildii iin Viktor'un temel motivasyonunu hikayenin sonuna kadar saklam hatrlarsanz, filmin bandan beri Viktor'un elinde bulunan fstk kutusunda ne olduunu ancak filmin son eyreinde renebiliyorduk. Spielberg, Viktor'un havaalanndan kp bu istei yerine getirdii anda da hikayeyi bitirmi. nk Viktor, havaalanndan kt andan itibaren karsnda, dramatik bir gerilim yaratacak hibir zt g bulunmuyordu. Dramatik gerilimsiz hikaye olmayacan ok iyi bilen Spielberg, 5 dakika iinde hikayeyi balam ve filmi bitirmi. Spielberg'in bu filmi, Tom Hanks'in mthi oyununa ve film iin hazrlanan dev sette gerekleen mthi ekimlere ramen pek fazla i yapmamt. Bunun nedenlerinin birinin, kahramann filmi gtrecek gte ok net bir motivasyonunun olmamas olduunu dnyorum.

87

STEK ve HTYA Daha nceki yazlarda, bir film kahramannn en nemli zelliinin bir eyi istemesi olduunu belirtmitim. Bu istein, hikayeyi ileri gtren motor olduunu da sylemitim. "Bu istek olmadan hikaye ileri gitmez" diye de eklemitim. Ama karakterle ilgili koullar "istek" ile snrl deildir. Bir baka kavram daha var ki, karakterimize derinlii o katyor. Bu kavram da "HTYA"tr. htiya, zaman zaman kahramanmzn bile farknda olmad bir eydir. rnein kahramanmzn "kendine gvenmeyi" renmesi gerekmektedir. Ruhsal olarak biraz daha olgunlamasnn nndeki engel budur: kendine gvenmemektedir. Ya da "insann ancak derin ilikiler ile mutlu olabileceini" renmesi gerekmektedir. Bu, srekli olarak yzeysel ilikiler kuran ya da bir iliki gerekten de derinlemeye baladnda ortadan kaybolan bir kahraman iin geerli olabilir. Peki "ihtiya"n "istek"ten fark nedir? stek, kahramann hikaye boyunca elde etmeye alt, kendisinin ak seik bir biimde bilincinde olduu eydir. "Yalanc Yalanc" filminde Fletcher (Jim Carrey), bir davay kazanmay istemektedir. Ayrca olunu ve eski karsn yeniden kazanmay da istemektedir. Jim Carrey'nin film boyunca peinden kotuu iki istek bunlardr. Ama Jim Carrey'nin ihtiyac "drst olmay" renmektir. Hayatta gerek mutluluu bulmak iin drstln nemini kavramak zorundadr. Hem mesleinde hem de kiisel ilikilerinde drstln deerini renme ihtiyac iindedir. Film boyunca bana gelen btn olaylar ona bu ihtiyacn gstermeye alr. Filmlere derinlik katan ey, kahramanlarn bu isel ihtiyalarn yava yava fark etmeleri ama balangta (hatta filmin nemli bir blm boyunca) buna direnmeleridir. Yine "Yalanc Yalanc"dan rnek vereyim: Eer Jim Carrey neye "ihtiyac" olduunu filmin en banda fark etse ve "Evet ya, ben drst bir insan olaym bundan sonra" dese, ortada ne bir hikaye olurdu, ne de o byk kahkaha tufan. Burada, temel insan psikolojisi bilgisi devreye giriyor: nsanlar, yap itibariyle MUHAFAZAKAR'drlar. Deiimi sevmezler, zorunda kalmadka da deimezler. Bunun biyolojik nedenleri vardr. nsan vcudu milyonlarca ylda gelitirdii mekanizmalar hemen bir rpda deitirmek istemez. "Homeostasis" denilen i dengeyi korumak iin hep belirli rutinleri takip etmek ister. Ama insan insan yapan bir dier zellik de muazzam gelime kapasitesidir. nsan, bedeninin tutuculuuna zihinsel olarak kar koyabilir. Bedeni bir ey isterken ruhsal olarak baka bir eyi isteyebilir. O zaman bir atma ortaya kar. Ve bu atmadan da daha gelimi bir insan zuhur eder. Fakat ne olursa olsun deiim, o insann "kapasitesi" kadar olur. nsanlar deiim kapasitelerini aan taleplerle karlatklarnda ezilirler, depresyona girerler, vb. Demek istediim, insan bedeninde ve ruhunda deiim kabiliyeti kadar (ve hatta daha gl olmak zere) muhafazakarlk da vardr. Ve iyi senaryolar, insan ruhunun deiime direnen bu taraf zerine kurulur.

88

DYALOG
DYALOG YAZMA TEKNKLER Senaryo yazarlnn en nemli olan ama en az dikkat edilen alanlarndan biri diyalog yazmaktr. Gzel bir hikaye, kt yazlm diyaloglar yznden ok zayflayabilecei gibi, normalde vasat saylabilecek bir hikaye de gzel diyaloglar sayesinde seyredeer bir hal alabilir. Ben Trk filmlerindeki diyaloglar genelde beenmiyorum. Bunun birka nedeni var. Birincisi, konuan insanlarn hep akllarndan geen ilk eyi dorudan sylemesi. Yani insanlar ne dnyorlarsa dorudan onu sylyorlar. Bu gereki bir diyalog yazarl deil. Zira insanlar hemen asla akllarndan geeni dorudan sylemezler. kincisi, bu tr diyaloglar seyircinin zihinsel katlmna da olanak tanmyor. Yani karakterin sylemek istedii ey ile seyircinin duyduu ey ayn ise, seyircinin bu szleri zihninde incelmesine, deerlendirmesine, karsamalarda bulunmasna gerek kalmyor. nc neden, Trk filmlerindeki karakterlerin hemen hi yaratc konumamas. Yani imalar, kinayeler, kelime oyunlar.. ya hi yok ya da ok kalitesizler. Son olarak da, iyi diyalog yazma tekniklerinden mahrumlar. Belki de en nemli neden bu. Hemen btn diyaloglar, teknie dayal bir yaratclktan mahrumlar. *** Burada David S. Freemann (Beyond Structure seminerini veren ahs) diyalog yazma ile ilgili baz tekniklerini aktarmak istiyorum. Bu teknikleri renmeye ve izlediiniz filmlerde de bunlar yakalamaya aln. Eminim diyalog yazma becerileriniz baya ilerleme gsterecektir. Diyalog Yazma Teknikleri 1) Geciken Cevap A karakteri B karakterine bir cevap verdiinde, B hemen cevap vermez. A ve B baka konulardan bahsetmeye devam ederler. Belki de B yeni bir konu aar. B cevab konumann baka bir yerinde, belki de ok alakasz bir yerinde verir. Bu gecikme, Bnin kiilii ya da sorulan konu ile ilgili farkl anlamlarn domasna yol aar. 2) Anlaml Sessizlik Nasl mzik seslerden ve onlar arasndaki boluklardan oluuyorsa, diyalog da szlerden ve onlar arasndaki sessizliklerden oluur. A karakteri bir ey syledikten sonra B cevap vermesi gerekirken cevap vermiyorsa, bu (hikayeye gre) ok ilgin anlamlarn ortaya kmasna neden olur. Bazen iki (ya da daha fazla) kiinin konumalar gerekirken hi konumamalar, sahneye, herhangi bir szden daha byk bir derinlik katar. 3) Birbirinin Szn Kesmek Gnlk hayattaki konumalarmz ile filmlerde grdmz diyaloglar birbirinden olduka farkldr. Filmlerde daha rafine (artlm) bir dil ve slup kullanlr. Gnlk hayatta iki kii konuurken szlerini srekli keserler, kekelerler, konudan konuya atlarlar, vb. Oysa kstl bir sre iinde derdini anlatmak zorunda olan filmde karakterler tane tane ve birbirlerinin szn pek kesmeden konuurlar. Ama gerektii yerde birbirlerinin szlerini kesebilmelidirler. Yani diyaloglara bir miktar gerekilik ve hz kazandrmak istiyorsanz, karakterlerinizin birbirinin szn kesmesini, normal akan bir diyaloun szn kesilmesiyle birlikte aniden baka bir yne kaymasn salayabilirsiniz. 4) Karakter Aslnda Ne Demek stiyor? 89

nsanlar, toplumsal ortamlarda gerek duygu ve dncelerini gizleme eilimindedirler. Bunun nedeni bu duygu ve dncelerin genelde evrelerindekileri kzdracak ya da zecek nitelikte olmasdr. Filmlerde ise genelde gnlk hayatn monotonluunun ok tesinde iddetli olaylar yaanr ve bunlar da karakterleri derinden etkiler. Gerek duygular ve dnceler bu gibi durumlarda da aka ifade edilmez. Ancak karakterlerin szck seimleri, tonlamalar, ya da yaptklar sz oyunlar veya dil srmeleri, gerek duygu ve dncelerine iaret eder. Sizin de karakterleriniz akllarna gelenleri ya da hissettiklerini aynen sylyorlar ise diyaloglarda sorun var demektir. Tabii ki senaryonuzdaki herkesin bulmaca gibi konumasndan bahsetmiyorum. Ama her duygunun annda ve aynen ifade edilmedii de bir gerektir. Bunu da gz nnde bulundurun. 5) Cmle paras Gnlk konumada kullanlan slup, yaz dilinde kullanlan sluptan olduka farkldr. Gnlk konumalarda edilgen yap sklkla kullanlr. Yani yklem cmlenin en sonunda olmayabilir. Deiebilir yeri bazen. Ya da cmleler itinayla tamamlanmayabilir. Baz cmleler yarm braklabilir. Bunun nedeni, o cmlenin getii sahnenin, cmlenin devamnda ne sylenecei ile ilgili yeterince bilgi iermesidir. Yani o sahneden, cmlenin devam tahmin edilebilir. Bu ilgin bir yntemdir ve seyirciyi filme biraz daha fazla dahil eder. Zira yarm kalan cmlenin geri kalan blmn her seyirci kendi kafasndan tamamlar. (Oceans Eleven filmleri, bu gibi eksik braklm cmleler konusunda ok sayda rnek ierir). 6) Kendi konusundan ayrlmamak ki kii konuurken genelde ayn konudan bahsederler. Ama durum her zaman byle olmayabilir. A karakteri 1) Belli bir konu zihnini ok megul ettii iin, ya da 2) B karakterinin amak istedii konudan kanmak istedii iin, kendi istedii konuda konumaya devam eder. Bu da grnrde acayip bir durum yaratr. Ama aslnda karakterlerin ncelikler hakknda izleyiciye ok nemli ipular sunar. Sizin karakterleriniz de sanki ok iyi hazrlanm bir PPT sunumu gibi hep ayn konudan bahsetmek deildir. Ortama biraz anari, biraz kaos katn, bakalm ne olacak. *** Diyalog yazmakla ilgili teknikler sadece bunlarla snrl deil. Ama en belli ballar bunlar diyebilirim. Siz de David S. Freeman'n yaptn ("tersine mhendislik" / "reverse engineering") yaparak, burada anlatlmayan teknikleri bulabilirsiniz. Kaynak: David S. Freeman (Yorumlarn ou gezgine ait).

90

DYALOG YAZMA SANATI Diyalog yazmak senaryo yazarlnn en elenceli blm gibi gzkse de, bu inan sadece acemiler arasnda yaygndr. Onlara gre "diyalog yazmaktan kolay bir ey yoktur". Oysa durum hi de byle deildir. Diyalog yazmak senaryo yazarlnn en klfetli yanlarndan biridir. Elenceli taraf, 20-30 defa yazdnz bir sahnenin iyi ilediini grmektir, o kadar. Ama o noktaya varana kadar kelimenin tam anlamyla "ananz alar". Konuyu ayrntsyla ilemeden nce ok basit bir geree (ve bunu grememekten kaynaklanan ok byk bir hataya) iaret edeyim: PERDEDE GRNEN KARAKTERLERE SYLETMEYN! Trk Filmlerinin en bariz hatalarndan biri budur: "Ne o? Alyor musun?" sendromu. Bunu sakn yapmayn. Meer ki espri amal olsun. *** Michael Hauge'a gre diyalog yazarken senarist iki durumdan birini yaar: Birinci durumda senarist sahne baln yazar, tasviri yazar, sonra da sahnedeki karakterleri konuturmaya balar. nce biri bir ey der, sonra da dieri ona karlk verir. Karakterler tam kendilerine uygun szleri, en doru zamanda ve en doru biimde sylemektedir. Konumalar son derece akc, yaratc ve elenceli bir biimde ilerler. Senaristin yaratclnn had safhada olduu bu tr durumlara son derece nadir rastlanr. Eer kendinizin byle "yaratc bir hal" iinde olduunuzu hissederseniz, parmaklarnz artk tulara basamayacak kadar yorulana dek yazmaya devam edin. Byle bir durumda asla yazarken kendinizi sansrlemeyin. Brakn aksn. Naslsa ikinci, nc msveddeleri yazarken tekrar tekrar zerinden geeceksiniz. Bir yazar hem ak halinde olup hem de kendini kontrol edemez. Bu nedenle kendinizi eletirmeden yazmaya devam edin. Unutmayn, uzun bir sahneyi ksaltmak, ksa bir sahneyi uzatmaktan her zaman daha kolaydr. Bu nedenle 3 sayfa olmas gereken bir sahne, sizin bu "ak" halinde olmanzdan dolay 15 sayfaya karsa zlmeyin, yazmaya devam edin. *** kinci durumda ise senarist u haldedir: Sahne baln yazar, birka tasvir cmlesi yazar. Sonra 15 dakika boyunca ekrana ya da sayfaya bakar. Kendi kendine "Bunlar imdi ne diyecek?" diye dnr. Sonra da kalkp buzdolabna gider ve yiyecek bir eyler aramaya balar! Bu noktada senaristte nce gizli, sonra da ak bir Panik hali balayabilir. "Eyvah, TIKANDIM" dncesi paniin daha da bymesine yol aar. (Trk senaristlerinin genelde sigara ve alkol eliinde almasnn nedeni, bu uyarc ve uyuturucularn yaratt ortak ve garip etki ile bu tkanma duygusunu amaya almalardr.) Byle bir tkanma duygusuna kaplmamann ilk art diyaloglarn, senaryonun en nemli blm olmadn hatrlamaktr. Senaryonun en nemli blm, aadaki yazlarda uzun uzadya ele aldmz hikaye yaps ve karakterlerdir. Hikaye yaps (plot) ve karakterler doru olarak oluturulduktan sonra, diyaloglar halletmek nispeten daha kolaydr. Diyalog yazmak da, tpk hikaye yazmak (3 perdeli yap) ve karakter gelitirmek (karakterin gemii ile ilgili sorular yantlamak) gibi teknik bir meseledir aslnda. Bu teknii bir stteki yazda okuyabilirsiniz. 91

KT DYALOG - Y DYALOG yi diyaloglarn nasl yazldn anlamak iin, kt diyaloun ne olduunu renmekte fayda vardr. Diyalog yazmnda yaplan hatalar genelde 3 trdr: 1) Tm karakterler ayn ekilde konuurlar. Filmdeki (ya da dizideki) karakterlerin hepsi, eitimlerine, ekonomik ya da sosyal durumlarna bakmakszn ayn tarzda konuurlar. Burada "tarz" ile neyi kastettiimi biraz amam gerekiyor: Konuurken kullanlan cmlelerin uzunluu ya da ksal, kullanlan szcklerin tr, cmlerlerin devrik olup olmamas ya da belirli bir yrenin azn yanstp yanstmamas, "tarz" belirler. Eer senaryonuzdaki herkes ayn ekonomik ve sosyal durumda ise, benzer bir biimde konumalarnda bir saknca yoktur. Ama o zaman bile, kadnlar ile erkeklerin konumalarnda byk farkllklar olduu unutulmamaldr. Bir insann bir eyi nasl syledii unlardan etkilenir: eitim, anne-babann konuma tarz, nerede bydmz, yamz, iimiz, vb. Altrma: 1 sayfa boyunca farkl karakterlerin ayn konudaki konumalarn yazn. Bu, herhangi bir gnlk mesele olabilir. 2) Belli bir insann, hayatn her durumunda ayn ekilde konumas. lmle kar karya kalan insann konumas ile marketten ekmek alan insann konumas farkldr. Kullanlan szckler, cmle uzunluklar, verilen es'ler tamamen farkldr. Bu sorunu amak iin kendinizi, yazmakta olduunuz karakterin yerine koyun ve diyaloglar yle yazn. 3) Yazarlar karakterlerine bir sr aklama yaptrrlar. Oysa gnlk hayatta o kadar ok aklamal konuulmaz. "Selin, sen benim en iyi arkadam olduundan, kocan Mustafa'nn ok itiini ve alt irkettei yneticilik iinin tehlike olduunu syleyebilirim." Bunun yerine bilgiyi yava yava, farkl yerlere szdrrn. Farkl sahnelerde verin. Senaryo yazmnda ok miktarda bilgiyi gze batmayan bir biimde vermenin ok etkili bir yntemi vardr: hikayeye, olan bitenden haberi olmayan birini sokun. Bu bir polis, gazeteci, ya da yeni bir komu olabilir. O kii olaylar renirken biz de onunla beraber bilgileniriz. Bazen hereyi sylemek gerekmez. Baz bilgileri seyircinin doldurmasna izin vermek daha "interaktif" bir senaryoya olanak tanr. (Ama ok nemli bilgilerde bunu yapmayn. rnein filmin sonuna kadar sakin bir ev kadn olan kahramannz, filmin sonunda eline K-47'yi alp milleti indirmesin. Eer byle bir ey yapacaksa kadnn babasnn eski bir asker olduunu ve kzna arada srada silahla at yaptrdn mutlaka daha nceden renmeliyiz.) Bazen bir hareket / davran / grnt, bir diyalogdan ok daha fazla bilgi aktarr. niversite diplomalar ile vnen bir adamn "Ben iki niversite bitirdim, 3 mastr yaptm" vb. diye bbrlenmesi yerine, adamn iyerindeki bir duvara asl olan diplomalar grebiliriz. inin alkolden dolay battn anlatan bir adam, kendisine sorulan "Ne oldu?" sorusuna, "ler yolunda gitmiyordu, karmla da sk sk kavga ediyordum, sonunda kendimi ikiye verdim" eklinde cevap vermesi deil, sadece kadehini gstererek "te bu oldu" demesi ok daha 92

etkileyicidir. *** Diyalog yazma yeteneinizi gelitirmek iin evrenizdeki insanlarn konuma biimlerine alc bir gzle bakn. Asansrdeki, otobsteki, dkkandaki insanlar gzlemleyin: Nasl konuuyorlar? Uzun cmleler mi, ksa cmleler mi kullanyorlar? Ne tr kelimeleri tercih ediyorlar? Mesleklerine ait szckleri neler? Gnlk hayatta ne kadar ok tekrar, ne kadar ok konuma hatas yaptmz fark ederseniz armayn. Bir senaryodaki konumalar bu kadar tekrarl ve hatal olamaz. nk film / TV izleyicileri konumalarn (ve hikayenin) akc bir biimde ilerlemesini ister. Ama hikayenize biraz gerekilik duygusu katmak istiyorsanz makul miktarda tekrara ve hataya yer verebilirsiniz. (Kaynak: "Successful Scriptwriting" Jurgen Woff ve Kerry Cox; yorumlarn nemli bir blm gezgin'e ait)

93

YK YAPISI
KAHRAMANLA ZDELEME "Her senaryonun amac, izleyicide duygu uyandrmaktr". Michael Hauge'a ait bu sz, senaryolarn birinci ilevini ok net bir biimde zetliyor. Seyircinin bir filmi izlerken eitli duygular yaayabilmesi iin uyulmas gereken en temel kural, perdede grd insanlarla zdelemesini salamaktr. Seyirci, bir biimde kahraman ya da kahramanlar iin zlmeli, endielenmeli, sevinmelidir. Eer byle bir zdeleme salanamazsa, senaryo ne kadar ustaca yazlm olursa olsun, seyircide bir etki brakmaz. Seyirci "Bana ne X'ten" der, ve salondan omuz silkerek kar. Byle bir durumu ksa bir sre nce "TROY" filminde grdk. Seyircinin, yknn kahraman olan Ail ile zdelemesi salanamamt (Nedenleri aada aklanyor). Sonuta, hayatta tek derdi "unutulmamak" olan Ail'in (Brad Pitt tarafndan canlandrlmasna ramen) yaadklar ve lm bizi pek de etkilemedi. Oysa, benzer tarzda bir film olan "BRAVEHEART"ta -Mel Gibson'n "Cesuryrek"i- seyircinin, filmin kahraman William Wallace ile zdelemesi ok baarl bir biimde salanyordu. Filmin Trkiye'de 100 -yz- hafta vizyonda kalmas biraz da bundan kaynaklanyordu. KAHRAMANLA ZDELEME NASIL SALANIR? Kahramanla zdeleme salamak, ok zor bir ey deildir. ok basit kurallar vardr. Bu basit kurallarn, senarist tarafndan yaratc bir biimde yorumlanmas, senaryonun baarsnn temel artlarndan biridir. Kahramanla (ya da herhangi bir karakterle) zdeleme yaratmann kurallar: 1) Kahramana kar sempati, acma duygusu uyandr. zleyici haksz bir durumdan dolay kahraman iin zlsn. Bu, en hzl zdeleme yntemidir. Hikayenin ne kadar banda yaplrsa o kadar etkili olur. (TITANIC'te Jack -DiCaprio- Rose'u -Winslet- kurtard iin haksz yere sulanr. RMCEK ADAM'da Peter Parker' (Tobey Maguire) grdmz ilk sahnede Peter okul otobsn kard iin komak zorunda kalr, otobsn fr sadistlik edip durmaz, ama M.J.'nin talebi zerine durmak zorunda kalr. Peter otobse bindii an, hi kimse onun kendi yannda oturmasn istemez. Peter Mary Jane'e glmserken okulun kabadaylarndan biri Peter'a elme takar, ve Peter yz st der. Bu kesinlikle ok baarl bir giritir. Dakika bir, gol bir!) 2) Kahraman tehlikeli bir duruma sok. nsanlar, tehlikedeki birini grnce otomatik olarak onun iin endielenirler. Bu, insan kardelerimize kar duyduumuz igdsel balantdan kaynaklanr. (INDIANA JONES filmleri hep, Indiana Jones'un tehlikede olduu bir olayla balar) 3) Kahraman, sevilebilir bir insan yap. Bunun iin: a) Kahraman iyi, ho biri olsun (Hugh Grant'in canlandrd karakterler, rnein NOTTING HILL'deki William Thacker) b) Kahraman komik biri yap (ENEMY OF THE STATE'de Will Smith'in canlandrd karakter, iyi bir avukat olmann yan sra, az iyi laf yapan, komik biridir). c) Kahraman iinin ustas yap (JURASSIC PARK'taki arkeolog Alan -Sam Neil- kendi alanndaki en iyi arkeologdur. SPEED -Hz Tuza- Filminde Kenau Reeves'in canlandrd karakter hem espriteldir hem de bomba uzmandr. Film baladnda da bir asansrdeki bombay etkisiz hale getirmeye almaktadrlar. - yani 2 numaral maddeye de uygun bir zdeleme var.)

94

4) zdelemeden sonra kahramann karakter hatalarn gster. Bylece kahramann bizim gibi biri olduunu grr ve kendimizi ona daha yakn hissederiz. (JURASSIC PARK filmindeki arkeolog Alan, kendi alannda ok iyidir, ama ocuklar sevmemek gibi bir kusuru vardr.) Burada dikkat edilmesi gereken nokta, nce zdelemenin kurulmas, sonra kusurlarn gsterilmesidir. 5) Kahraman hikayenin olabildiince banda gster. Film izlemeye baladmzda ilk grdmz insanla zdelememiz daha kolaydr. Filmin banda bir sr baka insan grdkten sonra Kahraman grrsek, zdelememiz (imkansz deil ama) biraz daha zor olur. 6) Karakteri, kendi gcyle temas halinde gster. Yani karakter, kendisinin en byk gcn/yeteneini baarl bir biimde kullanyor olsun. Bu, baka insanlar zerindeki bir g olabilir (BABA). Yaplmas gerekeni tereddt etmeden yapma yetenei olabilir (CNBC-'deki "24" dizisinde Jack Bauer -Keifer Sutherland-). Ya da duygularn, bakalar ne de diye dnmeden ifade edebilme yetenei olabilir. (AS GOOD AS IT GETS'te, -Benden Bu Kadar- Jack Nicholson'un canlandrd karakter.) 7) Karaktere bildik hatalar ver. Bu hatalar hepimizin bildii ve makul grd hatalar olabilir. (rnein CESURYREK'te William Wallace'n -M. Gibson- en byk hatas, sevgilisine duyduu aktr. Ve bu aktan dolay hayatn kaybedecektir.) 8) yky kahramanla birlikte yrt. Yani izleyici, olaylar ve bilgileri, kahramanla birlikte rensin. Bylece ister istemez o kiiyle bir zdeleme kurulur. Bu yazdaki bilgiler temel olarak Michael Hauge'un, "SATAN SENARYOLAR YAZMAK" ("Writing Screenplays That Sell") kitabndan alnm ve zenginletirilmitir.

95

SENARYO YAPISI KONTROL LSTES Senaryo yapsyla ilgili bunca yazdan sonra, dier konulara (rn. sahne yazm, diyalog yazmak, vb.) devam etmeden nce, bilgileri yle bir toparlayalm. Bunu da bir kontrol listesi eklinde yapalm. Yazdnz bir hikyeyi senaryoya dntrmeden nce bu listeye bakarak incelerseniz, (varsa) eksiklerini daha kolay grebilirsiniz. 1) Senaryodaki her sahne, her olay ve her karakter, kahramann d motivasyonuna bir biimde katkda bulunmaldr. Bunun iin de kahramannzn ok net belirlenmi bir d motivasyona ihtiyc vardr. Yazdmz ok komik, ok heyecanl ya da ok duygusal bir sahneyi, hikayenin merkezinde yer alan olayla ilgisi yoksa, deitirmeniz ya da tamamen karmanz gerekebilir. Hibir sahne tek bana, kahramannzn d motivasyonundan daha nemli deildir. 2) Senaryonuzun balarnda, hikayenin nereye doru gideceini belli edin. Alta, okuyucunuzun/seyircinizin zihninde bir soru yaratn. Bylece o da hikayenizin sonuna kadar size bal kalr. rnein "Rocky"nin alndan ksa bir sre sonra, filmin sonunda gerekleecek byk man sonucunu reneceimizi biliriz - ama man sonucunu imdiden kestiremeyiz. "Matrix"in ilk yarsnda da Morpheus Neo'ya "eninde sonunda birileri Ajanlarn karsna dikilecek" der. Biz bu kiinin Neo olduunu biliriz, ama bu mcadeleden sa kp kmayacan kestiremeyiz. 3) atmann iddetini yava yava artrn. Kahramann nndeki her engel, bir ncekinden biraz daha zor olsun. rnein "Gladyatr" filminde Maximus'un nne kan dier gladyatrler filmin sonuna doru daha usta savalar arasndan kyordu. En sonunda karsna kan kii de mparator oluyordu. Maximus normal artlar altnda mparator'u kolaylkla yenebilecekken mparator hile yapyor ve Maximus'u arenaya kmadan nce ar bir biimde yaralyordu. Bu nedenle bu son dv, Maximus iin en zor dv oluyordu. 4) Hikayenizin hzn gittike artrn. Hikaye doruk noktasna (climax) doru yaklatka momentum da artmaldr. Bu sadece aksiyon filmleri iin deil, komedi ve dramalar iin de geerlidir. 5) Aksiyon ve mizahta tepe ve vadiler yaratn. Senaryonun duygusal olarak ok gl anlarn, daha hafif sahneler izlemelidir. Bylece seyirciler bir nefes alabilirler. Ayrca siz de (yazar olarak) bir sonraki daha yksek zirveyi kurmaya balayabilirsiniz. 30 dakika sren etkili bir aksiyon sahnesi diye bir ey yoktur. (Sanrm bu yzden "Matrix 2" ve "Matrix 3", 1.si kadar sevmedim. "Matrix 2"deki o uzun araba kovalama sahnesi ve 3'n finalindeki o uzun sava sahnesi bana biraz tatsz gelmiti. "Yzklerin Efendisi"ndeki ok uzun sava sahneleri de, onca grsel efekte ramen, bir noktadan sonra etkileyiciliini kaybediyordu.) Mizahta da ayn durum sz konusudur. Ne kadar komik olursa olsun 90 dakika sren bir espri yoktur. 6) zleyicide / okuyucuda bir beklenti yaratn. Biri senaryonuzu okuduunda, bir sonraki sahned neler olduunu tahmin etmeye alr. Ama her zaman hakl kmak istemezler. Seyirciyi / okuyucuyu hikayeye balayan ey, hikayenin nereye gittii ile ilgili beklentilerdir

96

7) Okuyucuya stn pozisyon verin. Yani izleyici / okuyucu filmdeki karakterlerin bilmedii bir eyi bilsin. rnein "Mesajnz Var" (You've Got Mail) filminde Kathleen Kelly'nin (Meg R.) yazt ve ak olduu adamn, ayn zamanda onun en byk rakibi olan Joe Fox (Tom H.) olduunu filmin ilk yars boyunca sadece biz seyirciler biliriz. Bu teknik, beklenti yaratma teknii ile birlikte kullanldnda son derece etkili olur. Beklentiyi yaratan ey, seyircinin stn konumudur. Seyirci kahramanlarn, kendisinin zaten bildii eyi rendiinden olacaklar grmeyi bekler. 8) Seyirciyi artn ve beklentileri tersine evirin. Beklenti ok gl bir yapsal aratr, ama her zaman seyircinin / okuyucunun olacaklar nceden tahmin etmesini istemezsiniz. Bazen seyirciyi artarak onlar, daldklar gvenlik duygusundan karabilirsiniz. rnein "Aznlk Raporu" filminin ok kritik bir sahnesinde, filmin kahraman John Anderton'un, kehanette ngrld gibi olunun katilini ldreceini zannederiz. Ksa bir sre sonra John bunu yapmaktan vazgeer. Kaderinin kontroln eline alr ve kehanetin aksine adam ldrmekten vaz geer. Biz de rahatlarz, nk zdeletiimiz kahramann katil olmasn istemeyiz. Ama hemen sonra, Leo Crow (John'un olunu ldrm gibi yapt takdirde ailesi para alacak kii) kendini John'a zorla ldrtr. Bir anda btn beklentilerimiz suya der. Kahramanmz gerekten de (istemese de) katil olmutur; kehanet sistemi ilemektedir. Biz de byk bir heyecanla olacaklar bekleriz. 9) Okuyucuda merak uyandrn. Bir karakter, olay ya da durum balangta tam olarak aklanmazsa ya da kahramann hikaye boyunca bir sorunun cevabn bulmas gerekiyorsa, seyirci sonucu renmek iin hikayeye balanr. "Matrix" filminde "Matrix nedir?" sorusunun cevabn bulmak isteriz. Benzer bir film olan "Dark City"de de bu acayip ehirde neler olduunu renmek iin filmin sonuna kadar heyecanla bekleriz. "Bourne Identity" filminde Jason Bourne'un (Matt Damon) gerek kimliini kefetme srecine biz de gnll olarak katlrz, vb. 10) Hikayenin nemli olaylarnn ipucunu nceden verin (foreshadowing). nceden ipucu vermek, karakterlerin hareketlerini ya da yeteneklerini daha inanlr klar. rnein eer sradan bir kadnn hikayenin bir noktasnda eline silah alp isabetli atlar yapmasn istiyorsak, bunun ipucunu nceden vermeliyiz. (Bu kadnn babas polis olabilir ve kzna zaman zaman arka bahede silahla at yaptrm olabilir.) Bylece o sahne daha inandrc olur. "Terminator 3"teki senaryo hatalarndan biri budur: Film boyunca sakin bir veteriner olan Catherine Brewster filmin finalinde eline bir otomatik tfek alr ve ok isabetli bir biimde ate eder. Biz de "ne oluyor burada?" deriz. nk bu davrann gerekleebileceine dair daha nce bize hibir ipucu sunulmamtr. Bu noktada film inandrclndan bir eyler kaybeder. "Terminator 2" filminde ise "nceden ipucu verme" ynteminin doru kullanmn grrz: John Connor' (ocuk) ilk tandmzda, alnt bir kredi kartyla bir bankadan para ekmektedir. Bu yeteneini daha sonra, Syberdyne irketinde bir kapy aarken kullanr. Eer en bataki para alma sahnesi olmasayd, kk bir ocuun elektronik bir kapy amasna inanmazdk ve film de inandrc olmazd. 11) Karakterin deitiini ve gelitiini gstermek iin baz durumlar, nesneleri ve diyaloglar senaryo iinde tekrarlayn.

97

Yine "Terminator 2"den bir rnek. John Connor Arnold'a "Hasta la Vista" demeyi retir. Filmin sonundaki kritik bir anda Arnold bu cmleyi tekrarlar. Bu da robotun zaman iinde insanslatnn bir kantdr. "Braveheart" filminde de bu teknik kullanlr. Filmin kahraman William Wallace, ocukken ok isabetli bir biimde ta frlatma yeteneine sahiptir. Bu yeteneini daha sonra kyne dndnde, arkada Hamish'e kar kullanr. Filmin daha ileriki bir sahnesinde bir grup ngiliz askeri, skoyallar bir keye sktrdnda, askerlerin komutannn kafasna bir ta frlatlr. Bu, ngilizleri pusuya drm olan William Wallace'tan gelen bir tatr. Son rnek de "Son Samuray"dan. Yzba Algren (Tom C.), sopayla nasl savamas gerektiini renirken, "akn" (transandantal) bir zihin haline girmesi gerektiini renir. Bu sayede rakibinin darbelerini nceden grebilmektedir. Algren bu becerisini, filmin ilerleyen bir blmnde, kendisini pusuya drmek isteyen Japonlara kar da kullanr. 12) Kahramanlardan birini tehlikeli bir duruma sokun. Hikayenizin nemli karakterlerinden birini tehlikeye atmak, seyircinin hikayeye duygusal olarak daha fazla balanmasn salar. Karakterlerden birine yaklaan bir tehlike olduu srece seyirci / okuyucu o karakterin o belay atlatp atlatmadn renmek isteyecek ve filmi izlemeye / senaryoyu okumaya devam edecektir. Bu teknik sadece gerilim filmleri iin deil, komediler ve dramalar iin de geerlidir. 13) Hikayeniz inanlr olsun. Seyircinin / Okuyucunun hikayeye olabildiince byk bir bir duygusal ba ile balanmasn salamak iin hikayeniz "kendi kurallar iinde" mantkl ve inanlr olmaldr. Bir senaryoda istediiniz her ey olabilir: insanlar uabilir ("Superman"), gzden kaybolabilir ("Hollow Man" - Kevin Bacon), zaman ve mekan iinde hareket edebilirler ("Terminator", "Uzay Yolu"), lm ve yerekimini yenebilirler. Ama gerek hayatn kurallarn deitirecekseniz, kurgusal karakterlerinizin ve dnyanzn parametreleri ve snrlar seyirciye net bir biimde seyirciye aklanmaldr. Bunun en gzel rneklerinden birini "Matrix"de gryoruz. Birbirini izleyen bir ka sahnede Morpheus Neo'ya "Matrix"in zelliklerini anlatr: Matrix'i asl gereklik deil sanal bir gereklik olduunu, kendine zg kurallar bulunduunu, bu kurallarn bazlarnn esnetilebildiini, bazlarnn ise krlabildiini syler. "Star Wars" 1 ve 2'de (Episode 4 ve 5) de Ben Kenobi ve Yoda, gen Jedi valyesi Luke Skywalker'a G'n zelliklerini ve onu nasl kullanabileceini anlatrlar. Bu anlatmda sonra hem kendilerinin hem de Luke'un sergiledii baz doast yeteneklere amayz. Hatta en ok bunlar grmek isteriz. 14) Seyirciye bir eyin nasl yaplacan ayrntsyla retin. Eer kahramann bir eyin nasl yapldn renmesi gerekiyorsa, hikaye duygusal olarak daha da ekici olur. nk izleyici de o karakterle birlikte bir eyler renir. "Karate Kid"de Ralp Macchio'nun karatenin inceliklerini reniine tank oluruz. "Rocky"de Stallone profesyonel boksrl renirken "Parann Rengi"nde Tom Cruise Paul Newman'dan bilardo tekniklerini renir. 15) Hikayenize hem mizah hem de ciddiyet katn. Eer ar bir trajedi yazyorsanz, hikayenize arada srada hafif, elenceli anlar katn. nk gerek hayatta da durum byledir: en ciddi ya da hznl anlarda bile komik bir eyler olur. Bu olaylar, o zc n yaayanlarn duygusal olarak boalmasna / rahatlamasna olanak tanr.

98

"Titanic"in batndan sonra Jack buz gibi souk suyun iinde yzerken Rose'a "Three Star irketine ok sert bir ikayet mektubu yazacan" syler. "Son Samuray"n finalinde de benzer bir komiklik vardr: Samuraylar intihar niteliindeki son saldrlarn yapmadan nce Katsumoto Yzba Algren'e, kendisine daha nce anlatt "Thermapoli" savann neticesinin ne olduunu sorar. Yzba Algren de herkesin ldn syler. Bu, o nn ciddiyetiyle bir tezat yaratan komik bir szdr. "Pulp Fiction" (Ucuz Roman) ise neredeyse tamamen bu teknik zerine kuruludur. Film boyunca "adam ldrmek" gibi ciddi bir i yapan kiralk katillerin aralarnda geen geyik muhabbetini dinleriz. Yaplan iin ciddiyeti ile konuulanlar arasnda yle bir tezat vardr ki glelim mi, dehete mi delim bilemeyiz. Bunun tersi de geerlidir: Komedi yazyorsanz, ne kadar gln olursa olsun, hikayenizi ve karakterlerinizi ciddiye aln. Onlar zor durumlardaki gerek insanlar gibi sunun. "Bu naslsa ucuz bir komedi, bu yzden ne yaptmzn hibir nemi yok" diye dnmeyin. Buna bizden bir iki rnek vereyim: "ocuklar Duymasn" dizisinin bu kadar baarl olmasnn temelinde yatan zelliklerden biri, o kadar glmece arasna zaman zaman son derece duygusal anlar koymasyd. zellikle de Haluk ile Meltem'in ayrlma kararnn yaratt hzn ve bundan haberdar olmayan dier karakterlerin yaratt komedi ok gzel bir tezat oluturuyordu. "hretler Kebaps"nda da buna benzer sahneler vard. Ali Kran'n evine yeni tand srada, daha sonra orta olacak Baba ile yapt "babasz bymek" zerine konuma, diziye ok gzel bir tat katmt. Garson Oral'n anasyla yapt duygusal konumalar da dizinin havasn bir anda deitiriyor, karakterlere ve durumlara bir derinlik katyordu. (Bir blmde Oral'n ld zannediliyor, bir anta dolusu para iin birbirini yiyen ekip bu paray Oral'n annesine yollamaya karar veriyordu. Gerekten ok duygusal bir and. Oral'n aniden dirilip "sterseniz paray ben elden gtreyim" demesiyle glmekten yerlere yuvarlandm hatrlyorum.) 16) Filminize etkili bir giri yapn! Senaryonun ilk 10 sayfas, btn senaryonun en nemli 10 sayfasdr. Seyirciyi derhal duygusal olarak yakalamalsnz. Bunu yapmann en kestirme yolu heyecanl bir aksiyon sahnesi koymaktr. "Kutsal Hazine Avclar"nn giriindeki o muhteem aksiyon sahnesinden sonra Indiana Jones 20 dakika boyunca bir sigorta poliesi okusa bile seyirci "ne olacak acaba?" diye filmi izlemeye devam ederdi. Ama her filmin bana bu kadar aksiyon koyamazsnz. Bir ok film gndelik hayatn yaayan sradan insanlar anlatr. O zaman da okuyucuyu baka bir biimde yakalamalsnz: mizah ("Benden Bu Kadar"), bireyler olacana dair bir nsezi, kkrtc bir karakter, hatta ilgin ve srad bir mekan. 17) Hikayenizi etkileyici bir biimde bitirin. Ticari adan baarl btn filmlerin iki ortak zellii vardr: 1) Film hakknda yaylan olumlu sylentiler. 2) Filmi tekrar tekrar izleyen seyirciler. Eer filminizin etkileyici bir finali olmazsa bunlarn ikisini de baaramazsnz. Etkileyici bir finalin iki esi vardr: doruk ("climax") ve doruk sonras. Doruk, 3. perdenin ikinci yarsnda, kahramanmzn en byk engelle karlat andr. Doruk, filminizin duygusal olarak en yksek noktasn oluturur. Ve kahramannzn d motivasyonunu baarp baaramadn net bir biimde ortaya koymaldr. Dorukta Kahraman ve Dman (Nemesis) son kez arpr. Hikayenizin doruu ile ilgili hibir belirsizlik olamaz. Kahramannz d motivasyonunu ya elde eder ya da edemez. Seyirci bir buuk saattir bunu renmek iin beklemitir. Onlar muallakta brakamazsnz.

99

Doruk sonras, doruu izleyen duygusal snme / azalma srecidir. Dorukta yaanan yksek duygulardan sonra, hikayeyi filmin sonuna tayan ve seyircinin doruktaki duygular hazmetmesine olanak tanyan sahnelerdir. Bazen bu sahneler ok uzun olabilir (Titanic). Ama baz filmlerde son derece ksadr ("Rocky", "Er Ryan' Kurtarmak"). Filminizin sonu, seyircinizin duygusal olarak en tatmin edici bulaca son olmaldr. Bu, ille de filminize mutlu son vermeniz gerektii anlamna gelmez. Ama finaliniz bir biimde insan ruhunun yceliini korumal, gelecee doru bir umut, bir gelime, insanlk durumuyla ilgili bir aydnlanma iermelidir. "Guguk Kuu"nun sonunda kahramanmz Jack Nicholson lr. Ama film boyunca kendisine arkadalk eden ef, kendisinden hi beklenmeyen bir ey yapar ve akl hastanesinden kaar. Bu bize insan ruhunun hapsedilemeyeceine dair ok gl bir mesaj verir. Benzer bir durum "Er Ryan' Kurtarmak"ta da vardr. Filmin sonundaki byk sava sahnesinde, Tercman Upham'a gck oluruz. nk korkaklndan dolay, ondan daha nce zdeletiimiz bir askerin lmne izin verir. Fakat daha sonra Upham "titreyip kendine gelir" ve daha nce kendisini kandran bir Alman askerini ldrerek gzmze girer. zetle unu sylemek istiyorum: Seyirci "hayatn zor olduunu, hayatn krc olduunu, hatta hayatn traji olduunu" duymak ister, ama hayatn b.ktan olduunu duymay istemez. Zaten bu ynde son derece gl pheleri vardr. Ama bu duygusunun pekitirilmesi in 10 YTL vermeyecektir. (100 binden az seyirci eken Trk filmlerine baktnz zaman, artc bir biimde bu filmlerin nemli bir blmnn bu mesaj verdiini grrsnz) Son olarak: eer mmknse, filminizi mutlu bitirin. nk "mutlu son satar". Seyirciler sinemaya sorunlarn zldn grmeye, grnte zlmesi imkansz sorunlarla bouan ve onlarn stesinden gelen kahramanlarla zdelemeye giderler. Bu da seyirciye bir umut ve tatmin duygusu verir. Kendi hayatlar filmde anlatlanlardan daha kt bile olsa. zellikle de yazarlk kariyerinizin balarndaysanz, seyirciye mutlu son vermek, baka iler almanz kolaylatracaktr. (kaynak: Michael Hauge, "Writing Screenplays That Sell" - 1988; yorumlarn ou gezgin'e ait)

100

OLAY RGS: 22 ADIM Olay rgs ("plot"), farkl eylem hatlarnn hikaye iinde bir kilim gibi dokunmasndan meydana gelir. yi olay rgleri 22 adm zerine kuruludur. Bu admlar her hikayenin temel talarn oluturur. Bu 22 adm, dramatik akn 22 admdr. Bunlar hikayenizde ne olmas gerektiini sylemezler. Size olaylar, seyirci iin olas en dramatik biimde nasl sralayacanz gsterirler. Eer bu 22 adm incelerseniz bunlarn, kahramanmz amacna ulamak ve hayati bir meseleyi zmeye urarken, kahraman ile dman arasnda yaanan mcadelenin ayrntl bir koreografisini sunduunu grrsnz. Bir hikayede 22'den daha fazla ya da daha az adm bulunabilir. Bu da hikayenin trne ve uzunluuna baldr. rnein ksa bir hikaye ya da bir durum komedisi, hikayenin ksa sresi ierisinde sadece 7 byk adm gsterebilir. Uzun metrajl bir film, ksa bir roman, ya da bir saatlik bir TV dramas ise bu 22 admn hepsini kapsar. Daha uzun bir roman, fazladan srprizler ierir, ve 22'den daha fazla adm ierebilir. 22 adm, her trl kurgu ("fiction") yazmnda byk bir yardmcdr. Ama bunlar uygularken esnek olun. Her iki hikaye bu 22 adm biraz farkl bir biimde iler. Sizin olay rgnz ve karakterleriniz iin en uygun sralamay siz bulacaksnz. 22 YAPITAI 1. KENDYLE LGL BR GERE KEFETME, HTYA, ARZU Kendiyle ilgili bir gerei kefetme ("self-revelation"), ihtiya ve arzu, karakterinizin hikaye boyunca geirecei deiimin tamamn ifade etmektedir. Bunlar, kahramannzn yapaca yapsal "yolculuk"tur. Bu nedenle, ilk nce bunlar belirlemek gerekir ki hikayenizdeki dier btn admlar sizi gitmek istediiniz bir yere gtrsn. 2. HAYALET ve BALAM Hayalet, kahramannzn gemite yaad ve onu hala rahatsz eden / etkileyen olaydr. Bu olay, kahramannzn psikolojik ve ahlaki ("moral") ihtiyacnn kaynan meydana getiren ak bir yaradr. Hayalet, kahramann iinde bulunan bir dman, bir kar-arzu, kahraman eyleme gemekten alkoyan bir korku olarak da grlebilir. ok nadiren de olsa bir hikayede hayaletin bulunmas imkansz olabilir nk kahraman hikayenin en banda cennet gibi bir dnyada yaamaktadr. Balam, kahramannzn iinde yaad dnyadr. Arenadan, doal ortamdan, havadan (iklimden), sosyal aamadan, aletlerden, binalardan, sokaklardan, odalardan, yerlerden, ve deerlerden meydana gelen balam, hem kahramannz etkiler hem de onun kiiliinin bir davurumudur. 3. PROBLEM / HTYA Problem, kahramann hikayenin bandan beri kar karya olduu glktr. Kahraman sorunun ne olduunun farkndadr, ama bunu nasl zeceini bilememektedir. htiya, kahramann, daha iyi bir hayat srmek iin yerine getirmesi gereken eydir. Genel olarak kahramann, bu ihtiyac karlayabilmesi iin byk bir zayfln stesinden gelmesi gerekir.

101

Psikolojik bir ihtiya son derece kiiseldir. Kahramann bir zayfl vardr, ya da onda birey eksiktir. Ama bunun kahraman dnda kimse zerinde olumsuz bir etkisi bulunmaz. Ahlaki bir ihtiya, kiinin bakalarna kar doru bir biimde davranmay renmesini gerektirir. Bir baka deyile kahramanmz hikayenin banda dierlerini incitmektedir. Ahlaki bir ihtiyac olan bir karakterin her zaman bakas zerinde dorudan olumsuz bir etkisi vardr. Hayaleti, balam, sorunu ve ihtiyac hep birlikte dndnz zaman, hikaye anlatm sanatnda tr al olduunu grrsnz: TOPLULUK (CEMAAT) AILII: Burada karakter, arazinin, insanlarn ve teknolojinin mkemmel bir uyum iinde olduu bir cennet iinde yaamaktadr. Bunun sonucu olarak kahraman mutludur - hibir sorunu yoktur, varsa bile bu sorun son derece nemsizdir - ama ayn zamanda saldrya da aktr. Saldr ksa bir sre sonra, ya ieriden ya da dardan gelecektir. "Meet Me in St. Louis" bu scak, cemaat alnn bir rneidir. HIZLI AILI: Okuyucuyu ilk 10 sayfada yakalamay amalayan bu klasik al aslnda bir ok unsurdan meydana gelir. Kahramann gl bir hayaleti vardr, bir klelik dnyasnda yaamaktadr, bir ya da daha fazla sorunu vardr, ve hem kiisel hem de ahlaki bir ihtiyac vardr. Bir ok iyi hikaye bu al kullanr. YAVA AILI: Yava al, yazarn hibir al yapsn koymad bir al deildir. Bu tr allar daha ok bir amac olmayan kahramanlara odaklanan hikaye trlerinde grlr. Bu gibi insanlar var olmakla birlikte, onlarla ilgili hikayeler son derece yavatr. Kahramann "kendiyle ilgilili olarak kefedecei gerek", gerek arzusunu renmek olduu iin, bu tr hikayelerin ilk eyrei ilginlikten ve momentumdan yoksundur. Sadece "Rhtmlar zerinde" (On the Waterfront) ve "Asi Genlik" (Rebel Without A Cause) gibi az sayda film bu tr hikayeleri baaryla anlatabilmitir. 4. TETKLEYC OLAY Tetikleyici olay, dardan gelen ve kahramann bir ama edinmesini ve harekete gemesini salayan bir olaydr. Tetikleyici olay, ihtiyatan arzuya geitir. Hikayenin en banda - ihtiya/sorun aamasnda - kahraman bir ekilde paralize (fel) olmutur. Kahraman bu fel halinden kartp harekete zorlayacak bir olay gereklidir. Anahtar Kural: Hikayeniz iin gerekli olan ideal ya da gerekli tetikleyici olay bulmak iin, "yamurdan kaarken doluya tutulmak" deyimini aklnzda bulundurun. Bir baka deyile en iyi tetikleyici olay, kahramana, hikayenin bandan beri yaamakta olduu sorunlar at hissini vermelidir. Oysa kahraman, bu olay nedeniyle hayatnn en byk glnn iine dmtr. rnein "Sunset Boulevard" filminde Joe, arabasn ele geirmek isteyen iki kii tarafndan kovalanrken, arabann lastii patlar. Joe arabasn Norma Desmond'un bulunduu yola sapar ve adamlardan kurtulduunu dnr. Oysa iinde asla kamayaca bir tuzaa dmtr. 5. ARZU Arzu, kahramann hikayedeki zel amacdr. Ama hikayenin banda dk dzeyde olmaldr ki hikaye ilerledike gittike artsn. Bu da ortalarda hikayenin yavan olmasna ve kendini tekrarlyor hissi vermesine engel olur. unu aklnzdan karmayn: yeni bir arzu hatt yaratmak istemiyorsunuz, asl istediini arzunun iddetini ve onu elde etmek iin ortaya konanlarn deerini artrmak. 102

6. MTTEFK(LER) Kahraman belirli bir arzu elde edince, dman (rakibi) yenip amacna ulamasnda kendisine yardmc olacak mttefikler bulur. Bir mttefik, kahramann fikirlerini paylat s bir insan deildir. Mttefik, kahramannz tanmlamann (zelliklerini belirgin bir hale getirmenin) en nemli yollarndan biridir. Pf Noktalar: Mttefike de bir arzu hatt vermeye aln. Bu da, onu gelitirmek iin nispeten az bir zaman olmasna karn, mttefikin tam bir insan gibi grnmesini salar. rnein "Oz Bycs"nde Korkuluk bir beyin istemektedir. Mttefiki asla kahramandan daha ilgin bir insan yapmayn. "Her zaman en ilgin karakterle ilgili hikayeyi yazn" kural, eski ama gzel bir kuraldr. 7. DMAN / GZL Byk hikayeler iki bacak zerinde yrr: kahraman ve dman. Bu her hikayedeki en nemli ilikidir. Eer dman doru bir biimde yaratrsanz, hikaye gzel bir biimde ilerleyecektir. Eer kahraman doru bir biimde yaratmazsanz, hikayeyi ne kadar ok tekrar yazarsanz yazn, hibir ey deimeyecektir. Doru dman, kahramannzn en byk zayflna en iyi ekilde saldrabilecek dmandr. Kahramannz ya o zayfl yenip geliecektir (byyecektir), ya da yok olacaktr. Gizemin (gizliliin) dmanla iki ekilde balants vardr: Gizli bir dman yenmek ok daha zordur. Ortalama hikayelerde kahramann grevi dman yenmektir. Ama iyi hikayelerde kahramann, iki blmden oluan bir grevi vardr: nce dmann kim olduunu bulmal, onu sonra yenmelidir. Bu da kahramann iini ok daha zorlatrr ve baarsn bok daha byk bir hale getirir. rnein Hamlet, kraln gerekten de babasn ldrp ldrmediini bilmemektedir. Othello da Iago'nun kendisinin peinde olduunu bilmez. Kral Lear, hangi kznn kendisini gerekten sevdiini bilmemektedir. Gizem ve dedektif hikayeleri, eksik bir unsurun yerini doldurmak iin gizeme ihtiyac duyarlar. Dedektif hikayeleri, hikayenin sonuna kadar dman kasten gizledikleri iin izleyicinin, kahraman ile dman arasnda sregitmesi gereken atmann yerine bir ey koymas gerekmektedir. Bu tr hikayelerde gizem, normal hikayelerde dmann hikayeye girdii ana denk gelen bir zamanda hikayeye sokulur. 8. DMAN-MTTEFK Dman-mttefik, kahramann dostu gibi grnen ama aslnda dman olan ya da dman iin alan bir karakterdir. Dman-mttefik her hikayede bulunmaz, ama hikaye anlatc iin son derece faydal bir aratr. Bir ok hikayedeki olaylarn sras, kahramann, dmann gerek gcn kefederken att admlar tarafndan belirlenir. Dman-mttefik, dmann gcne derinlik katmann mkemmel bir yntemidir, ve hem kahraman hem de seyircii buzdann su altnda kalan blmn de grmeye ve hikayenin sonunda kahraman gerekte neyin beklediini kefetmeye zorlar. Dman-mttefik aslnda doas itibariyle karmak bir karakterdir. Bu karakter her zaman hikaye srasnda byleyici bir deiim gsterir. Kahramann mttefikiymi gibi davranarak, kendisini yle (mttefikmi gibi) hissetmeye balar. Bylece dman-mttefik bir ikilem ile

103

kar karya kalr: dman iin almaktadr ama kahramann kazanmasn ister. (En gzel rneklerinden birini "Buz Devri 1"deki Diego'da gryoruz - gg). 9. KENDYLE LGL 1. GERE KEFED VE KARAR: ARZUNUN VE MOTVN DEMES Hikayenin bu aamasnda kahraman, onu bir karar almaya ve yeni bir ynde hareket etmeye zorlayan byk bir bilgi edinir. Bu bilgi ayn zamanda kahraman, arzusunu ve motivini ya da eyleme geme nedenini deitirmeye iter. 10. PLAN Plan, kahramann dmann yenmek ve amacna ulamak iin kullanaca ynergeler btndr. Dikkat: Kahramannzn bu plan batan sona aynen uygulamasna imkan vermeyin. Dmann hareketleri kahraman, plann deitirmeye ve seyirciyi artmaya itmelidir. 11. DMANIN PLANI VE ESAS KARI-SALDIRI Kahramann nasl bir plan varsa ve kazanmak iin eitli giriimlerde bulunuyorsa, dmann da bir plan vardr. Gl bir dman bir plan yapmal ve kahramana saldrmaya balamaldr. 12. EYLEMLER Eylemler, kahramann dman yenmek ve kazanmak iin giritii faaliyetlerdir. Her hikayenin en byk blm olan eylemler, kahramann plan le balar ve grnteki (zahiri) yenilgiye kadar devam eder. Eylemler srasnda kahraman genelde dman karsnda yenilgilere urar. Bunun sonucunda kahraman umutsuzlua kaplr ve sk sk gayri ahlaki eylemlerde bulunmaya balar. Pf Noktas: Eylemler srasnda hikaye kendini tekrarlamamal, gelimelidir. Bir baka deyile hikayede hep ayn vuruu ("beat") yapacanza eylemi deitirin. rnein bir ak hikayesinde, nce plaja giden, sonra sinemaya giden, sonra da parka giden ak karakterler hep ayn vuruu yapmaktadr. 13. MTTEFKN SALDIRISI Eylemler srasnda kahraman umutsuzlua kaplr. Baarl olmak iin gayriahlaki hareketlerde bulunmaya balar. Bu da mttefikin kahramana kar kmasna neden olur. Mttefik kahramann vicdan haline gelir, ona "Ben, hedefine ulamanda sana yardmc olmaya alyorum, ama u anda yaptn ey yanl" der gibidir. Genelde kahraman kendi eylemlerini savunmaya alr ve mttefikin eletirilerini kabul etmez. Mttefikin saldrs hikayeye ikinci bir atma dzlemi katar (birinci atma dzlemi kahraman ile dman arasndakidir). Bu da kahramann sorununu daha da artrr ve onu, deerlerini ve yaam biimini sorgulamaya iter. 14. GRNTEK (ZAHR) YENLG Eylemler srasnda kahraman dman karsnda yenilmektedir. Hikayenin te ikisi ila drtte civarnda kahraman grnte bir yenilgi yaar. Kahraman amaca ulaamayacan ve dmann kazandn dnr. Bu kahraman iin hikayedeki en kt andr.

104

Grnteki yenilgi, her trl hikayenin genel yapsnda nemli bir vurgu ann tekil eder. Ayn zamanda kahraman yenildikten sonra ayaa kalkara hikayenin sonunda kazanmaya zorlar. Grnteki yenilgi kahraman asndan byk ve mahvedici bir an olmaldr. Seyirci kahramann gerekten de iinin bittiini dnmelidir. Hikayede sadece tek bir grnte yenilgi olmaldr. Kahraman hikaye boyunca eitli gerilemeler yaayabilir ve yaamaldr da; ama hereyin aka bitmi gibi grnd tek bir an olmaldr. Aksi takdirde hikaye ekilden ve dramatik gten mahrum olur. Bu olay, bir fnn iinde tepeden aa yuvarlanmas gibi dnn. Bu yuvarlanma srasnda bir ka defa baz tmseklere arplacak, en sonunda da bir tuvara toslanp f paralanacaktr. 15. KNC GERE KEFED ve KARAR: TAKINTILI GD, DEEN ARZU ve MOTV Grnteki yenilgiden sonra kahraman hemen her zaman ikinci bir gizli bilgi renir, bir ifaat yaar. Kahramann, yaad eyin sadece grnte bir yenilgi olduunu ve zafere hala ulaabileceini anlamas iin byle nemli bir bilgi almas gerektii aktr. Bu olay zerine kahraman tekrar oyuna girmeye ve tekrar amacn peinden gitmeye karar verir. Bu ikinci ifaatn kahraman zerinde ateleyici bir etkisi vardr. Daha nce hedefe ulamak iin bir cazibe hissetmekteyse de imdi hedefe ulamak onun iin bir taknt haline gelmitir. Kahraman kazanmak iin gerekten de hereyi yapmaya hazrdr. Ksacas kahraman, kazanma aray iinde zalimleir. Bylece bu bilgi sayesinde g kazanmsa da, eylemler srasnda yaamaya balad ahlaki iniinde devam etmektedir. kinci ifaat kahraman, arzu ve motivini deitirmeye de sevk eder. Burada da hikaye yeni bir yn kazanr. 16. SEYRCYE YAPILAN AIKLAMA Seyirciye yaplan aklama, kahramann deil ama seyircinin ok nemli bir bilgiyi rendii andr. Genelde -ama her zaman deil- seyirci, kahramann mttefiki gibi grnen bir karakterin aslnda dman olduunu ya da esas dman iin altn renir. Hikayenizde dman-mttefik yoksa bile, seyirciye yaplan aklama, birka nedenden dolay son derece deerli bir andr. Genelde hikayenin yava bir blmnde heyecan verici bir duygu patlamas salar. Seyirciye, kahramann mcadele etmekte olduu kiilerin gerek gcn gsterir. Seyirciye, gizli olarak yaplan baz eylemleri dramatik ya da grsel bir biimde gsterir. En nemlisi de seyirciye yaplan aklama seyirciyi kahramandan ayrr. Bir ok hikayede seyirciler bilgileri kahramanla ayn anda renir (Fars tr komediler bir istisna tekil eder). Seyirciye yaplan aklama srasnda seyirci ilk kez kahramandan nce bir ey renir. Bu da seyircinin kahramandan uzaklatrlmasna (koparlmasna) yarar, bylece seyirci kahramann geirmekte olduu deiim srecinin tamamn grmeye balar. (Matrix 1 filminde bu an, seyircinin Cypher'n hain olduunu rendii andr.) 17. 3. GERE KEFED ve KARAR nc gerei kefedi, gerei kefedilerin en bydr; bu anda kahraman, dman yenmek iin ihtiya duyduu hereyi renir. 105

Eer hikayenizde bir dman-mttefik varsa, kahraman bu anda seyircinin dman-mttefik hakknda zaten bildii eyi renir. Eer dman-mttefik yoksa, kahraman dmanla ilgili nihai gerei renir. Kahraman, gerek dmannn ne kadar gl olduunu rendiinde, atmadan kanmak isteyebilir diye dnebilirsiniz. Tam aksine, bu bilgi kahraman daha gl klar, nk artk dmanla ak bir biimde savaabilecektir. 18. KAPI, GET, LM ZYARET Hikayenin sonlarna doru kahraman ile dman arasndaki atmann iddeti artarken, kahraman zerindeki bask neredeyse dayanlmaz bir hal alr. Kahramann seenekleri azalr, kahramann gemek zorunda olduu yer daralr. Son olarak kahraman dar bir kapdan gemek ya da uzun bir geit (koridor) boyunca ilerlemek zorunda kalr. Dahas, kahraman "lm" ziyaret eder. Efsanelerde kahraman gerekten de yeralt dnyasna gider ve ller lkesinde kendi geleceini grr. Modern hikayelerde ise kahraman kendi lmlln farkeder (hisseder), hayatn sonlu olduunu grr. Bu fark edi kahraman atmadan alkoymak yerine, onu savaa girmeye sevk eder. Kahraman yle dnr: "Eer hayatmn bir amac olacaksa, inandm eyleri savunmak iin mcadele vermeliyim." Kap, geit, ve lm ziyaret sk sk hikayenin dier blmlerinde de bulunabilir. rnein kahraman, grnteki yenilgi srasnda lm ziyaret edebilir. Kahraman son sava srasnda geit boyunca ilerleyebilir, tpk Yldz Savalar'nn finalindeki siper sava gibi. Ya da kahraman savatan sonra geitten geebilir, "On the Waterfront"un sonunda Terry Molloy'un yapt gibi. 19. SAVA Sava, kimin amacna ulaacan belirleyen nihai atmadr. En az ilgin olan sava ekli, byk, iddetli bir atmadr. Bu sava, taraflarn uruna savat deerlerin en ak ifadesi olmaldr. Bizi asl, hangi gcn daha stn olduu deil, hangi dncelerin, hangi deerlerin daha stn olduu ilgilendirmelidir. Bu an srasnda: Btn karakterler ve btn eylem hatlar bir arada toplanr (bir araya gelir, birleir); Sava, mmkn olan en dar alanda gerekleir; Kahraman genelde ihtiyacn giderir ve arzusunu yerine getirir; Kahraman dmana ok benzemektedir. Ama bu benzerlik ierisinde kahraman ile dman arasndaki farkllk da en belirgin haldedir; Hikayenin temas, izleyicinin zihninde en ak haliyle tezahr eder. Bu deerler atmasnda seyirci, hangi eylem ya da yaama tarznn daha stn olduunu aka grmeye balar. 20. KENDYLE LGL GERE RENME Sava snamasn yaayan kahraman deiime urar. lk kez kendisinin kim olduunu ok derin bir biimde renir. Aldatc d grn ok edici bir ekilde ortadan kalkmtr ve gerek benlik aa kmtr.

106

Kendisi hakkndaki gerek ile karlamak kahraman ya yok eder - "Oedipus Rex" ve "The Conversation"da olduu gibi - ya da onu daha gl klar. Eer kendiyle ilgili gerei renmek psikolojik olduu kadar ahlaki de olacaksa, o zaman kahraman bu anda bakalarna kar doru davranma biimini de renmelidir. Harika bir "kendiyle ilgili gerei renme" yle olmaldr: Daha fazla dramatik etki yaratabilmesi iin ani olmaldr. Olumlu ya da olumsuz bir ekilde, kahraman iin sarsc (tahrip edici, yok edici) olmaldr. Kahramann o ana kadar sahip olmad yeni bir bilgi iermelidir. Kahraman, bakalaryla olan ilikilerinde hangi hatalar yaptn fark etmelidir. Dikkat: Kahramann kendisi hakknda rendii eylerin gerekten anlaml olmasna, sadece kulaa ho gelen szckler ya da yaamla ilgili basmakalp szler olmamasna dikkat edin. 21. AHLAK KARAR Kahraman, kendisi hakknda bir gerei renip doru davranma yntemini rendikten sonra bir karar almal ve ahlaki bir biimde hareket etmelidir. Ahlaki karar, iyi eylem biiminden biri arasnda seim yapt andr. Bu eylem biimlerinden her biri belirli bir deer ve yaam tarzn temsil etmektedir. Ahlaki karar kahramann, kendisi hakknda rendii gerein bir kantdr. Kahramann bu eyleminde, kahramann dnt yeni kiiyi grrz. 22. YEN DENGE Arzu yerine getirildikten ve ihtiya karlandktan sonra (ya da trajik bir biimde karlanmadan brakldnda) herey normale dnr. Ama arada byk bir fark vardr. Kahraman, kendisi hakknda rendii yeni ey ile artk daha st ya da daha aa bir pozisyondadr. (Kaynak: John Truby'nin "Blockbuster" adl senaryo yazma programnn "HELP" blm.)

107

OLAY RGS YARATMANIN 10 KURALI 1) Hibir ey Rasgele Gereklememelidir. Hikayedeki her eyin bir nemi olmaldr: bu ister simgesel olsun, ister hedeflenen doruk an (climax) iin olsun. Btn adlar, btn yerler, btn eylemler ve olaylarn bir amac olmaldr. Senaryonuzdaki bir unsurun gerekliliini test etmek iin kendinize u soruyu sorun: Neden o yer deil de bu yer? Neden o isim deil de bu isim? Neden baka bir ey deil de bu eylem, bu konuma... vb. Bu sorunun cevab okuyucuyu, hikayenin akla uygun olduuna ikna edebilmek iin; hikayenin temas ile ilgili bir mesaj okuyucuya aktarabilmek in; okuyucuyu hikayenin sonundaki zirveye hazrlamak ve bylece bu zirvenin hem akla hem de hikayenin temasna uygun olmasn salamak iin olmal. 2) Hikaye, Glk indeki Karakterden Doar. yi huylu bir adam, hedeflerine, karakterine hi uymayan saldrgan bir hareketle ulaamaz. Ama bu adamn karakterinin bastrlm yn ile ilgili az da olsa bir eyleri nceden gstererek okuyucuyu hazrlamsanz, stres altnda bu bastrlm yn ortaya kabilir. Yalnz bu stresin de hikayenin koullar gz nnde bulundurulduunda akla uygun olmas gerekmektedir. 3) Her Karakterin Kendi Kiisel ve Acil Gndemi Vardr. Bir karakterin, kendi kiisel gndemini brakp baka bir eyle ilgilenmesi iin ok iyi nedenler olmaldr. Eer byle nedenler yoksa hikaye ok ey kaybeder. Karakterin yaad aciliyet hissini paylamayabiliriz ama yapmakta olduu eye neden bu kadar nem atfettiini anlayabilmeliyiz. Gerek bir motivasyon olmadan hareket eden bir karakter, tanm itibariyle melodramatiktir, (yapmas anlaml olduu iin deil) sadece okuyucuyu heyecanlandrmak iin sra d eyler yapar. 4) Bir Hikayedeki Olay rgs, Tek Tek Karakterlerin Olay rglerinin Bir Sentezidir. Her karakterin kendi kiisel gndemi vardr; bu gndem, dier karakterlerin gndemi ile atarak ya da uyuarak deiiklie urar. Her ey kt adamn istedii gibi olmaz, ayn ey kahraman iin de geerlidir; her ikisi de birbirlerine engel olurlar, sonra da bask altnda doalama olarak yeni yollar bulmak zorunda kalrlar. Eer kahraman kuzey batya gidiyorsa ve kt adam da kuzey douya gidiyorsa, hikaye onlar aa yukar kuzeye doru gtrr en azndan ikisinden biri bir avantaj elde edene kadar. 5-) Olay rgs Hikayeden ok Daha nce Balar. Hikaye, olaylarn son derece kritik ve geri dndrlemez bir hal ald bir anda balamaldr. Eer gerekirse daha sonra, hikayenin balangcndan nceki olaylar hakknda flashbackler, aklamalar veya sonu karmalar ile bilgi verebilirsiniz. 6-) nemli Unsurlar Daha nceden Sezdirin Hikayenin ilk blm bir tr kehanet gibidir. kinci blm ise bu kehaneti gerekletirir. Her nemli karakter, yer ya da nesne, hikayede nceden sezdirilmelidir. Gkten inen Deus ex machina zmler kabul edilemez; kahramannz kurtarmak iin apkadan tavan karamazsnz. Ama olacaklar da aynen gstermezsiniz okuyucularnz olacak olaylar tamamen grmek istemezler; hele de karakterleriniz bunlar kendileri gremeyecek kadar aptalsa. in pf noktas udur: hikayeniz iin gerekli olan eyi, okuyucunuzu onun nemine ok 108

uyandrmadan koyun. zellikle de ans ve rastlant, yknn gidiatn etkileyecekse, ok dikkatli bir biimde hazrlanmaldr. 7-) Ne Tr Bir Hikaye Anlattnz Unutmayn Her hikaye, bireyin toplumla olan ilikisinin hikayesidir. Komik bir hikaye, toplumdan soyutlanm birinin mevcut bir toplulua kabul edilmesi ya da kendi topluluunu oluturmas yoluyla elde ettii toplumla btnlemeyi anlatr. Bu btnleme genelde bir evlilik ya da len ile sembolize edilir. Trajik bir hikaye ise, toplumla btnleik bir insann toplumdan soyutlanmasn anlatr. lm, bu soyutlanmann bir semboldr sadece. Olay rgs ne tr bir hikaye okuduumuz hakknda bizi belirli bir lde muallakta tutmaldr. Olann kz elde ettii bir komedi bile olsa, komik zirve (olann bunun nasl baard) bizim iin bir srpriz olmaldr (Nottin Hill - gg). Eer kahramann sonunun felaket olacan biliyorsak bile, bu d, bildiimiz ama yeterince nem vermediimiz bir eyden kaynaklanmaldr (Carlitonun Yolu, Cesuryrek gg). 8-) ronik Olay rgleri, Yzeysel Anlamlar Tersyz Ederler. Burada, normalde arzulanan bir hedef bize ok itici gelir: kahraman biriyle evlenir, ama yanl kz seer ve hikayeyi bir trajediye evirir. Ya da kahraman lr, ama bunu yaparak toplumsal olarak kabul edilebilir bir hale gelir ya bir ehir olur ya da bir kurtarc. 9-) Kahraman En Sonunda Olaylarn Kontroln Ele Geirmelidir. Her hikayede kahraman bir sre pasiftir, sadece olaylara tepki verir. Ama bir noktada, olaylarn denetimini ele geirmeye almaldr. Bu bir kar-ititir, hikayenin bir st vitese getii andr. Baz durumlarda, birden fazla iti ve kar-iti olabilir; hikayenin balarnda, kar-iti, kahramann karakterinin belirlenmesine yardmc olur ve onu, hikayenin ileri blmlerinde olacak daha ciddi atmalara (ve kar-itilere) msait bir pozisyona getirir. Her sahnenin kahramann nne bir sorun kardn syleyebiliriz; onun tepkisi, kar-ititir. Hikayenin genel yaps asndan baktmzda, bu kar-iti genelde, kahramann ilk plan baarsz olduktan sonra ortaya kar; olan olaylardan baz dersler almtr ve imdi bunlar hikayenin zirvesine yaklarken kullanacaktr. 10-) Olay rgs Karakteri Dramatize Eder Eer btn edebiyat, insann kim olduunu arayn bir hikayesi ise, olay rgs bu arayn yol haritasdr. Her olay, her tepki, karakterlerin kimliklerinin bir ynn aa karmaldr. Olay rgsn oluturan unsurlar, cesur ya da korkak, aptal ya da zeki, eli ak ya da cimri olma frsatlar vererek karakterlerin kimliklerini dramatize ederler (canlandrarak gsterirler). Bu frsatlar, anlatmakta olduunu hikayeye uygun iddetli basklar eklinde gelirler. Sadece i olsun diye konan olay rgs unsurlar bir dv, cinsel yaknlama, uursuz bir haber olaya dahil olan karakterlerin kiiliklerini aydnlatmyorsa, hikayeye gereksiz yere yk olurlar. Buna karlk okuyucu, bir olay rgs aracyla dramatize etmediiniz (canlandrarak gstermediiniz) bir karakter zelliine inanmayacaktr. Kaynak: Crawford Kilian

109

3 HKAYE YAPISI McKee, hikayeleri ana yap grubuna ayryor. Bunlarn neler olduunu bilmek, yazacanz senaryonun kaderini olumlu ynde etkileyebilir. 1) KLASK YAPI ("Classical Design") Bu yap, "Temel Hikaye" ("Archplot") olarak da bilinir. Burada aktif bir kahraman ("protagonist") vardr. Bu kiinin somut bir amac bulunmaktadr ve bu amaca ulamak iin de ounlukla dsal dman glerle mcadele eder. Bu tr hikayeler genel olarak izgisel bir anlatma sahiptir. Yani olaylar balar, devam eder ve biter. Olaylarn getii ortam (dnya, gereklik) tutarldr, yani belirli kurallar vardr ve bu kurallar hikaye boyunca deimez. (Bu kurallar ille de gerek dnyann kurallar olmak zorunda deildir. Hikaye, kendi gereklii iinde belirli kurallar da oluturabilir - rn. "Yldz Savalar" ya da "Matrix". Ama bir kere bunlar oluturulduktan sonra deitirilmezler). Hikayedeki olaylar, bu kurallar dorultusunda, ak bir nedensellik iinde yaanr. Yani belirli nedenler, bu kurallar sayesinde, belirli sonulara neden olur. Bu tr hikayelerin net, ak bir sonu vardr. Hemen hibir ey muallakta kalmaz. RNEKLER: Thelma ve Louise, Shine, Wanda Adnda Bir Balk, Titanic, vb. 2) MNMALST YAPI ("Miniplot") Minimalist hikayeler "hikayesizlik" anlamna gelmez. Bu tr hikayeler de en az "Temel Hikaye" kadar iyi bir biimde icra edilmelidir. Minimalist hikayeler izleyicinin ilgisini ayakta tutacak lde "temel hikaye" unsurlarndan faydalanrlar, yalnzca bunu yaln ve ekonomik bir biimde yaparlar. Yine de bu trn iyi rneklerini seyredenler evlerine "ne kadar da gzel bir hikaye" diyerek giderler. Minimalist hikayelerde birden fazla kahraman olabilir. Bu kahramanlar d dnyann gerekleri ile deil de birbirleriyle ya da kendi i meseleleriyle urarlar ("Yeni Balayanlar in talyanca"). Ayrca bu kahramanlar pasif tipler olabilirler ("Gemii Olmayan Adam"). Bu tr hikayelerin kesin, net bir biimde bitmesi de gerekmez. Baz eyler muallakta kalabilir. Bu tr filmlerin sonunda izleyici hikayenin nasl devam edebileceini sinemadan ktktan sonra da uzun uzadya dnr. RNEKLER: Fatih Pelle, Paris Texas (W. Wenders), vb. 3) ANT-YAPI ("Antiplot") Bu tr hikayelerde "Klasik Yap"nn unsurlar tersyz edilir. Geleneksel anlatm tarzlar ile elikili yaklamlar benimsenir. Hatta formel ilkelerle dalga geilir. Neden sonu ilkesindense rastlantlar nemlidir (Not: "Klasik Yap"da da rastlantlara yer verilebilir ama neredeyse sadece 1. Perdede). Zaman izgisel deildir. Yani hikaye gemi ve gelecek arasnda gidip gelir ("Ucuz Roman"n hangi teknii kullandn renmi oldunuz). Olaylarn getii, kahramanlarn yaad dnya da tutarl bir gereklie sahip deildir. Yani hayat yneten sabit kurallar olmayabilir. RNEKLER: Kayp Otoban ("Lost Highway"), Wayne'in Dnyas, Endls Kpei ("Un Chien Andalou"), After Hours, vb. Kaynak: "Story" - Robert McKee.

110

CMLEDEN YKYE (3 PERDELI YAPIYA GIRI) Diyelim ki elimizde bir cmlelik bir senaryo fikri var. Bu bir cmleden, senaryonun temelini oluturan hikayeye nasl ulaacaz? Burada "3 perdeli yap" (3 Act Structure) yardmmza kouyor. Aristo zamanndan (hatta daha ncesinden) gnmze kadar kullanlan bu yapy aslnda hepimiz genel hatlaryla biliriz: Giri (Serim) Gelime (atma) Sonu (zm)

Bu yap tiyatroda yzyllar boyunca kullanlmtr. Ama yz yan yeni devirmi olan sinemada (zellikle de ticari sinemada) daha bir "zellemi"tir, yani kendine has baz zellikler edinmitir. Bu yapnn sinemada kullanmn yakn zamanda en iyi analiz edenler Syd Field ve Michael Hauge olmutur. Senaristin "sanat" yn, ruhunda serbest uu halindeki duygu ve dnceleri byle bir kalba sokmakta isteksiz olabilir. Bu son derece anlalr bir duygudur. Ama bu 3 perdelik yap, birileri ya da kanunlar tarafndan zorla dayatlan bir ey deildir. Yzyllar boyunca sren deneyimler sonucunda, "izleyici" denen insan kitlesinin, bir yky en kolay nasl anlad ile ilgili gzlemlere dayanan bir "neri"dir. Bu neriye uyabilir, uymayabilir, baz taraflarn alp baz taraflarn deitirebilirsiniz. Ama undan emin olun: izleyicilerin byk bir kesimi, bu yapya uygun olarak yazlm senaryolardan holanmaktadr. Bir sonraki yazda, 3 perdelik yap ile ilgili ok nemli, temel nitelikli bilgiler bulacaksnz. Bundan sonra da, bir ok filmin bu yapya ne kadar uyduunu inceleyeceiz.

111

MKEMMEL BR PERDEL YAPI RNE: DEVLET DMANI Tony Scott'un zaman zaman aabeyinden (Ridley Scott: Gladyatr, Blade Runner, Thelma ve Louis) kat kat daha iyi i kartabildiinin bir kantdr Devlet Dman. En byk zellii de tekrar tekrar seyredilmeye dayankl olmasdr. Filmin en byk arts, ok ama ok salam senaryosu. Tamamen 3 Perdeli Yap'ya oturtulmu bir senaryosu var. Filmin mesaj da ok nemli: Devlet, kendi gvenliini salamak iin istihbarat toplarken zel hayata mdahale edebilir mi? (Bu soru, yllk kii bana ortalama geliri 30 bin dolar olan lkede - ABD - bir film konusu olabiliyor ama yllk ortalama geliri 3 bin dolar civarnda gezinen bir lkede - Trkiye - ne yazk ki pek fazla ele alnamyor.) Filmin artlar saymakla bitmiyor: bir an dahi nefes aldrmayan (yani, sadece gerektii kadar nefes aldran) bir ritmi var. Bu adan "The Matrix" filmine ok benziyor. Ama film sadece hzl deil; bu kadar hz, ok sk rlm bir neden-sonu a ile birlikte gelince, film seyri mkemmel bir zevk halini alyor. Senaryodaki artmalar da ok gzel. Hemen hibir zaman koltuunuza yaslanp, gidiatn kavradnz bir hikaye izlemiyorsunuz. Her an karnza yeni bir ey kyor. Hele filmin finali, yani "kahramann tamamen kaybettiini dndmz an"da ortaya kan zm (burada da "Star Wars", Blm 4'n finalini hatrlayn), ok gzel. Filmin oyunculuu, mzikleri ok gzel. Kurgusu mkemmel. Will Smith ve Gene Hackman ok gzel bir ikili oluturmular. (Will Smith'in en sevdiim ikinci filmi bu. Birincisi "Ben Robot"). Yan oyuncular da ok gzel olunca, arivinizin ba kesindeki yeri almay ve belirli aralklarla seyredilmeyi hak eden bir film haline geliyor. Bir gn byle bir Trk filmi izlersem, gzlerim ak gitmeyecek.

112

K VE DAHA FAZLA KOLLU HKAYELER Yazdnz bir senaryonun yksek bir ritme sahip olmasn, en azndan skclk tuzana dmemesini istiyorsanz, hikayenizi A ve B kollarna bln. Yani filmi izlerken bir A kolundan bir sahne izleyelim, bir B kolundan. Bu yntemi kullandnz zaman, hikayenizi oluturan sahneler kubak olarak yle grnecektir : A - B - A - B - A - B ... Bu yntem seyircinin ilgisini hep ayakta tutar. nk seyirci, yaklak 3 dakikadan (3 senaryo sayfasndan) uzun bir sre hep ayn karakterleri grmek istemez. Sklr. Baka bir mekan, baka karakterleri grmek ister. Bir senaristin yapabilecei en byk hatalardan biri, hikayeyi kendi istedii gibi anlatmak iin skc olma riskini gze almasdr. Bu riski sakn almayn! Baarl senaryolarda genelde bu A - B ynteminin kullanldn gryoruz. Genelde A kolu kahraman, B kolu da dmann yaptklarn anlatr. Zaman zaman bu iki kol kesiir, sonra da ayrlr. Genelde filmler, bu iki kolun birlemesi ile son bulur. Hatta ok baarl senaryolarda, hikayenin A, B, C, D gibi alt kollara ayrldn fark ediyoruz. "Titanic" bu konuda mkemmel bir rnektir. Film boyunca farkl insanlarn hayatlarn grrz. Bu nedenle (art, sahneler mkemmel yazld ve ne uzun ne ksa olduu iin) 3 saatin nasl getiini anlamayz. Hikayeyi ikiden fazla kola ayrdnz zaman, sahneleri hep ayn srayla vermek zorunda deilsiniz. Yani sahne sralamas her zaman A-B-C-D-A-B-C-D... olmak zorunda deildir. A-BC-D-B-A-D-C ... gibi kark bir dzen de tutturabilirsiniz. Bu, hikayenizin nasl ilerlediine baldr. (Bu kark dzen, seyirciyi artmakta da ok ie yarar. Seyirci bir sonraki sahnede kimi greceini tahmin edemez hale gelir.) Ama hikayeyi 2'den fazla kola ayrmak, ancak senaryo yazm konusunda ustalatnz zaman kullanmanz gereken bir yntemdir. Senaristliinizin ilk yllarnda tercihiniz 2 koldan ilerleyen hikayeler olmaldr. HKAYE KOLLARINA BR RNEK: TERMINATOR 2 Hikayenin 4 koldan ilerlemesine ve zaman zaman bu kollarn birlemesine en gzel rnek "Terminator 2" filmidir. imdi bu filmi, "kol baznda" (ok acayip bir deyim oldu) inceleyelim: "Terminator 2" genel olarak, biri John Connor'u korumaya, dieri de ldrmeye alan iki Terminatr'n hikayesini anlatmaktadr. Filmin en banda hikaye 4 kola ayrlr: Eski Terminatr (Arnold), yeni Terminatr (T-1000), ocuk (John Connor) ve hastanedeki annesi. Bu drt koldan (terminatrler ve ocuk kollar), birinci perdenin dnm noktas olan Alveri Merkezi ("Mall") sahnesinde birleir. Bu sahnede eski Terminatr yeni Terminatr ile kaprken ocuk kaar. Tekrar 4 kollu hikayeye dnlr. Sonra eski Terminatr ocuu yanna alr (su kanalndaki dehet motosikletli kovalama sahnesi) ve hikaye tekrar 3 kola dner. Bir sre sonra, ocuk annesini kurtarmaya karar verir. Bir kez daha btn hikaye kolar birleir: hastanede. Bu sahneden sonra kol says tekrar ikiye kar: eski Terminatr + ocuk + annesi ile yeni Terminatr... Film, hikaye kollarnn ok baarl bir biimde ayrlp birlemesiyle devam eder. Bu nedenle "Terminator 2" de bir kere seyretmeye baladnzda, bitirmeden bandan kalkamadnz filmlerdendir. Hikaye kollarn ayrp birletirirken gz nnde bulundurulmas gereken en nemli kstas "neden-sonu" ilkesidir.

113

Bu ilke gerekten de ok nemlidir. Seyirci, olaylarn nedenine ve onlarn kanlmaz sonucuna ikna olduu srece kendisini filme kaptrr. Aksi takdirde kandrldn (manipule edildiini) dnr ve filmle ve karakterlerle kurduu zdeleme ban koparr. Ne yazk ki Trk filmleri, "neden-sonu ilkesi"ne ballk konusunda genelde snfta kalrlar. zleyiciler, izledikleri olaylarla ilgili olarak "evet ya, bu baka trl olamazd" duygusuna kaplMAZlar. Hatta "ne sama, kahraman yle deil de byle yapamaz myd?" diye dnrz sk sk. Bunun nedeni, senaristlerin hikayeyi, kurduklar temelin gtrd yere deil, kendi keyiflerinin istedii yere gtrmek istemeleri ve bir durumun btn olas sonularn bulmak in yeterince kafa patlatmamalardr. Bunun sonucu olarak biz de seyirci olarak ikna olmaz ve filmden koparz. (Aln size gzel bir senaryo kitab ismi: "Temelinin ("set up") gtrd yere git!" ;) Ve bir kt rnek: SITH'N NTKAMI George Lucas'n yazp ynettii Star Wars dizisinin n-blmlerinin ("prequel") son paras olan bu filmde, Lucas baz sahnelerde yukarda anlattm yntemi kullanmaz. Filmin ilk yarsnda arka arkaya adete ayn hikaye koluna ait sahne grrz: A - A - A. (Hangi sahneler olduunu sylemeyeceim, siz bulun). Sonu, tahmin edebileceiniz gibi, hikayenin hafife sarkmas, izleyicinin de biraz sklmasdr. EV DEV: Bundan sonra izlediiniz filmlerde hikayelerin kollarn bulun ve nasl sralandklarna bakn. Bir bakasnn hikayesini nasl kurguladn izlemek ok ilgin bir deneyim olacak.

114

3 PERDEL YAPI HAKKINDA BR KA SZ DAHA Yazdm bir mail'den alntlar: 3 Perdeli (dikkat edin, "Perdelik" deil) Yap ve senaryo yazm ile ilgili dier bilgiler hakknda ilk kez ayrntl bilgi edinince keyfim kamt. Bir dosya dolusu film fikrim aniden 2. hatta 3. lige dmt. Ama ie artk yle bakyorum: eer bu bilgileri kullanarak senaryo yazarsam, filmin baarl olma ihtimali ok daha ykselir. nk hemen tm baarl senaryolar bu yapy ve bu bilgileri kullanyorlar. Her film 3 perdeli yapy kullanmaz. Hatta bizzat bu yapnn ngrdnn zddn yapan filmler de vardr: "Pulp Fiction" bunlardan biridir. Avrupa filmleri arasnda da 3 perdeli yapy ok gevek kullanan ya da hi kullanmayanlar var. Ve gayet de baarllar. 3 Perdeli Yap bir neridir, izleyicinin alglama rntlerinin ("pattern") uzun yllar incelenmesi sonucunda ortaya kmtr. Ve derdini anlatmakta yazara yardmc olmay amalar. Bir deli gmlei deildir, daha ok, terzilerin kulland patron kalplar gibi dnlebilir. Kalplar her insan iin hemen hemen ayndr, ama elbisesi dikilen kiinin zgn beden yapsna gre baz deiiklikler yaplr.

115

"BABA 1" VE 3 PERDEL YAPI Sinema tarihinin en iyi filmlerinden biri olan Baba 1'in de 3 perdeli yap kullandn fark etmek, beni pek artmad. Laf uzatmadan, analize geelim: Aama 1 - Serim: Film, bir dn sahnesiyle alyor. Don Corleone'nin ("Baba" - Marlon Brando) kz Connie evlenmektedir. Bir yandan mzikler alnr, arklar sylenir, danslar edilirken, dier yandan Don Corleone karanlk ilerini srdrmektedir. eitli insanlar Baba'dan eitli isteklerde bulunur. Baba da onlarn bu isteklerini yerine getireceini syler. Filmin bu sahnesinde grdmz herkes, filmin ilerleyen blmlerinde farkl dramatik grevler stlenir. Bu nedenle, nispeten uzun olsa da, bu dn sahnesi, filmin iskeletinin atlmas asndan son derece fonksiyoneldir. Bu dn sahnesinde aileyi tanrz: Don Corleone, oullar Sonny (James Caan), Fredo (John Cazale), Michael (Al Pacino), Connie, (Talia Shire) ailenin danman Tom Hagen (Robert Duvall), Connie'nin kocas, ve Baba'nn yardmc adamlar Clemenza ve Tessio. Bir sonraki sahnede, ailenin danman olan Tom Hagen, Johnny'nin iini halletmesi iin California'ya yollanr. Burada bir film yapmcsn ikna etmesi gerekmektedir. Yapmc nce Tom'un isteini geri evirir, ama daha sonra "ikna" edilir. Dnm Noktas 1 - Frsat: Sollozzo ("Turk"), Don Corleone'ye gelerek, uyuturucu iine girmesinde kendisine yardmc olmasn ister. Ondan para ve nfuz yardm ister. Don Corleone onu reddeder. Aama 2 - Yeni Durum : Don Corleone, Sollozzo'yu takip etmesi iin Luca Brazzi'yi grevlendirir. Ama Solozzo Luca'y ldrr. Tom'u rehin da alr. Dnm Noktas 2 - Planlarda Deiiklik: Sollozzo'nun adamlar Baba'ya suikast dzenler ama Baba be kurun yemesine ramen hayatta kalmay baarr. Aama 3 - lerleme : Sonny, bu suikaste hemen tepki vermek ister, ama Tom ona engel olur. Michael, suikasti renir ve ailesinin yanna gelir. Aile meclisi, bu olaya nasl tepki vereceini tartr. nce, suikast srasnda Baba'nn yannda olmas gerekirken olmayan (ve kar tarafa satld anlalan) Paulie ortadan kaldrlr. Michael sevgilisine, ailesinin yanna dnmesini syler, nk "ilerinden" dolay onu bir sre gremeyecektir. Michael, babasna hastanede dzenlenecek olan suikaste engel olur. Hastanedeki yatann banda babasna, bundan sonra hep yannda olacana sz verir. Michael, hastaneye gelen polis yzbas McCluskey tarafndan yumruklanr. Bu polisin Sollozzo ile balants olduu anlalr. Michael, Solozzo ve bu polis yzbas ile bir akam yemei yiyecek ve durumun ne olacan konuacaktr. Dnm Noktas 3 - Dn Olmayan Nokta : Michael, bu yemek srasnda her ikisini de ldrr. Daha nce bir sava kahraman olan Michael, artk geri dnlmez bir biimde ailesinin karanlk ilerine bulamtr. Aama 4 - Engeller/ Zorluklar : Michael Sicilya'da saklanmaktadr. Orada bir kz ile tanr ve onunla evlenir. Filmin banda evlenen Connie'nin evlilii ise pek iyi gitmemektedir. Kocasndan srekli dayak yemektedir. Sonny bu nedenle bir kere Connie'nin kocasn sokak ortasnda dver. Adam yine Connie'yi dvnce, Sonny iyice sinirlenir ve adamn peine der. Fakat bu bir tuzaktr ve Sonny bir suikaste kurban gider. Michael da kendisine dzenlenen bir suikastten kl pay kurtulur. Ama bu suikast srasnda 116

karsn kaybeder. Dnm Noktas 4 - En Byk Aksilik: Nispeten iyileen Don Corleone, byk mafya babalar arasnda bir toplant dzenler, ve kendisinin Sonny'nin intikamn almayacan syler. Bu toplantda uyuturucu ii ile ilgili kararlar da alnr. Mafya aileleri arasnda bir bar ortam oluur. Ama en nemlisi, Don Corleone bu toplantda, bunca yldr kendisiyle gizli bir sava yrtenin Tataglia deil de Barzini olduunu renmitir. Aama 5 - Son Hcum : Michael Amerika'ya dner ve babasnn yerine geer. leri artk o ynetmektedir. Aile Nevada'ya tanmaya karar vermitir. Las Vegas'ta bir kumarhaneyi satn almak ister, ama kumarhanenin sahibi Moe Green Corleone'lerin artk zayf olduunu syleyerek Michael' reddeder. Michael Ayrca eski sevgilisi Kay'e (Diane Keaton) de geri dner. Don Corleone Michael'a ailenin iinde bir hain olduunu syler. Ona gre Barzini'nin toplant isteini ileten kii, ayn zamanda haindir. Bir sre sonra Don Corleone, torunuyla sebze bahesinde oynarken lr. Artk ailenin banda sadece Michael vardr. Baba'nn cenazesinde Barzini, Michael'dan bir toplant talep eder. Michael da kabul eder. Toplant isteini Michael'a bildiren kii, Tessio'dur. Dnm Noktas 5 - Zirve : Michael, kz kardei Connie'nin ocuunun vaftiz trenine "vaftiz babas" sfatyla katlr. Bu srada Michael'n adamlar, Corleone'lerin btn dmanlarn (hain Tessio ve kumarhaneci Moe Green dahil) teker teker temizler. Son olarak Michael, aileye ihanet eden ve Sonny'nin lmne neden olan kayn biraderini ldrtr. Artk Corleone'ler en byk mafya ailesidir. Aama 6 - Sonu: Corleone ailesi, filmin bandan beri kald malikaneden tanmaktadr. Bu srada Connie gelir ve Michael', kocasn ldrtmekle sular. Connie gittikten sonra, kars da Michael'a bu iddiann doru olup olmadn sorar. Michael karsna yalan syler. Kars gittikten sonra, eitli insanlar, yeni "baba"nn elini perler. Michael artk su, iddet, ve yalanlar zerine kurulu bir imparatorluun tek yneticisidir.

117

"BENDEN BU KADAR" - BR "KOMED NASIL YAPILIR" DERS Ba rollerini Jack Nicholson ve Helen Hunt'un paylat "Benden Bu Kadar" ("As Good As It Gets"), btn dnyada 313 milyon dolar i yapm, Nicholson'a bir Oscar kazandrmt. Film, ok iyi bir komedi olmasnn yan sra ok kaliteli bir senaryoya da sahip. Senaryo 3 perdeli yapya bire bir uyuyor. Nasl olduunu grelim: AAMA 1 - SERM : Filmin ilk blmnde 3 ana karakteri tanyoruz: Melvin evinde roman yazan bir yazardr. Simon, Melvin'in kap komusudur ve bir ressamdr. Carol (Helen Hunt) ise Melvin'in gittii bir restorandaki garsondur. Melvin sadece onun kendisine hizmet etmesini kabul etmektedir. Bu karakterler hakknda eitli bilgiler de ediniriz: Melvin obsesif-kompulsif bir tiptir, Simon ecinseldir, Carol'n ise solunum yolu rahatszl olan olundan dolay neredeyse hibir zel hayat yoktur. DNM NOKTASI 1 - FIRSAT: Simon, kendisine modellik yapmas iin sokaktan bir gen seer ve bu gence ertesi gn evine gelmesini syler. AAMA 2 - YEN DURUM: Model gen, Simon'n evine gelir ve Simon onun resmini yapmaya balar. Bu arada Melvin de restoranda Carol'a, olunun nesi olduunu sorar. Carol da anlatr: olu nefes almakta glk ekmektedir. DNM NOKTASI 2 - PLANLARDA DEKLK: Model gen, kendi arkadalarn hrszlk yapmalar iin Simon'n evine alr. Simon hrszlardan ok kt bir dayak yer. AAMA 3 - LERLEME: Simon hastanelik olur. Yz haat olmutur. Simon'n kpeine Melvin bakmaya balar. Melvin ve kpek ok iyi anlarlar. Bu olay Melvin ile Simon arasnda bir arkadaln balamasna vesile olur. Simon hastanede kald srede maddi olarak da iflas etmitir. Btn tandklar ona, hastanedeyken bile kendisini aramayan anne-babasndan yardm istemesini syler, ama Simon buna yanamaz. Carol'n ocuu ar bir rahatszlk geirdii iin gen kadn restorana gitmeye arar verir. Bunun zerine Melvin, Carol'n evine zel bir doktor yollar. Bu olay Carol iin gerek bir mucizedir, ama gen kadn bunun karl olarak Melvin'in kendisiyle birlikte olmay istediini zanneder. DNM NOKTASI 3 - DN OLMAYAN NOKTA : Melvin, Frank'in (Simon'n sevgilisi ve menajeri) ricas zerine Simon' arabayla anne babasna gtrmeyi kabul eder. Carol' da bu yolculua davet eder. Gen kadn teklifi kabul eder. AAMA 4 - ENGELLER / ZORLUKLAR: Melvin, Carol ve Simon yola karlar. Carol ile Simon ok iyi anlamaya balarlar. Bu durum Melvin'i rahatsz, hatta mutsuz etmektedir. Melvin Carol' ecinsel Simon'dan kskanmaktadr. DNM NOKTASI 4 - EN BYK AKSLK: Melvin Carol' yemee karr. ok iyi giden yemek, Melvin'in syledii bir ey yznden mahvolur. Carol Melvin'i restoranda brakp gider.
AAMA 5 - SON ZORLAMA : Simon ailesiyle grmekten vazgeer. Bu yolculuk srasnda kendini bulmu, gveni yerine gelmi, tekrar almaya balamtr. Ama Melvin ile Carol'n aras buz gibidir. l, New York'a geri dnerler. Carol Melvin'in yannda bulunmaktan mutsuz olduunu syler. Evsiz kalan Simon Melvin'in yanna tanr. Melvin Carol' ok zlemektedir. Ama ne yapacan bilmez haldedir. Carol'a telefon eder. Gen kadnn da kafas karktr. Simon Melvin'e Carol'a gitmesini syler. Melvin bu fikri kabul eder. DNM NOKTASI 5 - DORUK : Melvin gecenin bir yars Carol'n evine gider ve hissettiklerini gen kadna syler. Ve tekrar birlikte olmaya balarlar. AAMA 6 - SONU: Melvin ve Carol bir eyler yemek iin sabahn drdnde bir frna girerler. Mutlu son.

118

"ER RYAN'I KURTARMAK" - 3 PERDEL YAPI 3 Perdeli Yap yazs okumaktan bkmaya baladnz tahmin ediyorum. Ama bu yazlarla gstermeye altm bir ey var: o da, byk ve baarl filmlerin rastlant eseri ya da byk ilhamlar sonucu olumad. Sadece doru tekniklerin kullanlarak yaratld. Ve Trkiye'de de iskeleti salam, dnya apnda senaryolar yazlabilecei. SANARST'in ilk yazlarndan biri olan "Son Samuray: Aslnda Hi De Zor Deil"de buna iaret etmeye almtm. imdi bunu biraz daha bilgiye dayal bir biimde yapmaya alyorum. Er Ryan'a (btn dnya haslat: 480 milyon dolar) gelirsek: Aama 1 - Serim: ki blmden oluuyor. Birincisinde yal bir adamn askeri bir mezarla yapt ziyareti gryoruz. Zaman, gnmzdr. Bu ahsn kim olduunu daha sonra reneceiz. kinci sahnede Omaha Kumsal'na yaplan kartmay gryoruz. Yl 1944. Kumsala kan yzlerce askerin arasnda Yzba Miller (Tom Hanks) ve takm da bulunmaktadr. Bu sahne yaklak 25 dakika sryor. (Filmin tamam 2 saat 42 dk. olduuna gre, kabul edilebilir bir sre). Daha sonra, len askerlerin ailesine taziye mektuplarnn yazld merkezi gryoruz. Mektup yazan kadnlardan biri, Ryan ailesinden gencin de ldn fark ediyor. Bu ailenin 4. ocuu da Fransa'nn i blgelerinden birine indirilmitir. Amerikan Genel Kurmay Bakan, bu drdnc ocuun orada bulunup ailesinin yanna getirilmesini emreder. Dnm Noktas 1 - Frsat: Yzba Miller'a yeni grevi verilir: James Francis Ryan' bulmak ve geri getirmek. Aama 2 - Yeni Durum. Yzba Miller ekibini toplar ve yola koyulur. Askerlerin arazide yapt uzun bir yry gsteren bu blm, giriteki iddet dolu sahnelerden sonra bilerek ritmi drr, havay yumuatr. Diyaloglar vastasyla ekipteki askerler ve Yzba Miller hakknda eitli bilgiler reniriz. Ekibe yeni katlan Onba Upham, eitli sorular sorarak bizim de bilgilenmemizi salar. Dnm Noktas 2 - Planlarda Deiiklik: Miller ve ekibi, yklm binalardan oluan bir Fransz kasabasna gelirler. Aama 3 - lerleme : Burada Amerikal askerler ile Almanlar atma halindedir. Yine iddet dolu sahneler. Miller ve Ekibi de bu atmalara katlr ve bir noktada Caparzo (Vin Diesel) ldrlr. Miller, buradaki askerler arasnda bir Ryan bulur, ama bu, arad Ryan deildir. Ekibimiz, ilerinin hi de kolay olmadn, kendilerinin bu i srasnda lebileceini fark eder. Miller ve ekibi geceyi bir kilisede geirir. Askerle sohbet ederler. Bu da bize nefes alma frsat ve karakterleri daha yakndan tanma frsat veren bir sahnedir. (Spielberg'in ritmi nasl ayarladna dikkat.) Ertesi gn ekip, bir hava indirme blne ular. Burada Miller'n askerleri, lm askerlerin knyelerine bakarak Ryan' bulmaya alr. Ama Miller bunun dier askerlerin moralini bozduunu fark ederek farkl bir yntem izler. Dier askerlerin arasna dalar ve Ryan' tanyan birinin olup olmadn sorar. Dnm Noktas 3 - Dn Olmayan Nokta: Bir asker Miller'a Ryan' tandn ve onun nerede olduunu syler. Aama 4 - Engeller/ Zorluklar : Yzba Miller ve adamlar, Ryan' bulmak zere yola karlar. Bir telsiz istasyonunda Alman askerleri ile atrlar ve bir adamlarn daha kaybederler. Bu durum, ekipteki askerlerin moralini ok bozar, hatta biri ekipten ayrlmaya bile kalkr. Ama Miller'n grevini tamamlamaya azimli olduunu grnce gitmekten vazgeer. Miller ve adamlar bir arazide ilerlerken bir Alman tank grrler. Tank, baka bir grup Amerikan askeri tarafndan havaya uurulur. Ve bu grubun yelerinden biri de James Francis 119

Ryan'dr. Miller Adamn bulmutur. Dnm Noktas 4 - En Byk Aksilik: Miller Ryan'a kendisini gtrmek iin geldiini, kardelerinin ldn syler. Ryan ok zlr, ama geri dnmeyi reddeder. Arkadalar ile kalp, kprnn savunmasna katlacaktr. Bunun zerine Miller ve ekibi de kalmaya karar verir. Aama 5 - Son Hcum: Bu kprnn savunulmas son derece nemlidir. Ve ok ksa bir sre sonra Almanlar'n buradan gemek iin byk bir saldr yapacaklar bilinmektedir. Kpry savunan Amerikan askerleri ise say ve cephane asndan kt durumdadr, ama ellerinden geleni yapacaklardr. Burada da yine ok dingin ve etkileyici bir sahne var: Alman saldrsndan nce, yklm kasabann bo sokaklarnda Edith Piaf arklar yanklanr. Askerler arasndaki konumalar, bize onlar hakknda daha fazla bilgi verir. Artk Ryan' da tanmaya ve sevmeye balarz. (Zaten arkadalarn terk etmeyerek, son derece onurlu bir harekette bulunmu, ve kalbimizi kazanmt). Fakat bu sakin sahne Almanlarn gelmesi ile son bulur. Amerikal askerler ellerinden geldiince Almanlar'a kar savarlar. Miller'n ekibinden bir ok asker lr. Almanlar, yava yava da olsa kprye doru ilerlemektedir. Dnm Noktas 5 - Zirve : Filmin zirvesi, kpr zerindeki savatr. Amerikal askerler kpry korumak iin canla bala savarlar. Hatta Yzba Miller vurulur. Kpry havaya uuracak mekanizma ne yazk ki almaz. Ama son anda Amerikan uaklar imdada yetiir ve Alman aralarn bombalar. Muharebe kazanlmtr. Ama bu arada Yzba Miller lr. Ryan'a syledii son szleri "Senin iin yaplanlar hak et"tir ("Earn this"). Aama 6 - Sonu: Tekrar filmin bandaki mezarla ve yal adama dneriz. Bu yal adamn Er Ryan olduunu anlarz. Ryan'n ziyaret ettii mezar ise Yzba Miller'a aittir. Ryan, "hak etmek" iin elinden geleni yaptn syler. Film biter. ************* Sava filmlerinin kendine zg bir ok zellii vardr: "insan ldrme" olaynn askerler zerinde yaratt ruhsal tahribat, uzun sredir savamann ve evden uzak olmann verdii moral bozukluu ve alayclk ("cynicism"), uzun bir sre birlikte olan askerler arasnda oluan dostluk ve alt kltr (bunun Er Ryan'daki en gzel rnei "Fulbar" szcyd. Askerler, Almanca olduunu sandklar bir szce olumsuz bir anlam yklemilerdi ve hep onu kullanyorlard, oysa Almanca'da byle bir szck yoktu, ama alt kltr yle glyd ki Almanca bilen Onba Upham bile daha sonra bu szc kullanmaya balamt), ve savarken bu dostlardan bazlarn kaybetmek ve buna ramen yoluna devam etmek zorunda olmak. Er Ryan, bunlar ve daha fazlasn son derece baarl bir biimde kullanyor. Ve filmden ktmz zaman ruhumuzda kalan en derin iz "savan korkunluu" oluyor. Yzba Miller'n ve dier askerlerin lm, tam anlamyla boazmz dmlyor. Ama bu etki, sadece korkun sava grntleri gsterilerek yaratlmyor. Karakterlerin uygun bir biimde tantlmas, zdelemenin yaratlmas, ve perdeli yapnn kullanlmas ile meydana getiriliyor. "Bizde de ne hikayeler var! anakkale'de, Kurtulu Sava'nda, Kore'de..." diyerek sava filmi ekmeye hazrlananlarn, hikaye tekniine ok ama ok dikkat etmeleri gerekir. Aksi takdirde, anlattklar olaylar ne kadar gerek olsa da, film, istedikleri etkiyi yaratamayabilir. Bunun sulusu da hikaye olmaz. Senarist ve ynetmen olur.

120

3 PERDEL YAPI Gzel Ama ... Aklnza bir senaryo fikri geldii zaman, zerine hemen 3 perdeli yap kalbn geirmeyin. Bu fikir ile oynayn, "brainstorming" yapn, aklnzdan bir trl kmayan ve "bu sahne filmde mutlaka olmal" dediiniz sahneleri bir kenara yazn. O sahneler, her ne kadar imdi birbirinden bamsz olsa da, zaman iinde bilinaltnz (ya da bilinciniz) bu sahneleri birbirine balayacak gzel bir yk yaratacaktr. Yaratclnza gvenin. Yani panie kaplmayn. Bir filmi gzel ve ekici klan zelliklerin banda "artc" olmas gelir. Srpriz dnler, umulmadk virajlar, izleyiciye keyif verir. Bunlarn yava yava ortaya kmasna izin verin, ama biraz aratrma yapmann da bir zarar olmaz. Elinizde yeterince hikaye malzemesi olutuktan sonra 3 perdeli yapy kullanmaya balayn.

121

3 PERDEL YAPI RNE 2 - "SON SAMURAY" - SERM VE FIRSAT "Son Samuray"n (2004) senaryosu da, tpk rmcek Adam gibi, aada anlattmz 3 perdeli yapya uyuyor. Son Samuray, 140 milyon dolara malolmu, 435 milyon dolar getirmiti. AAMA 1 : SERM / GENEL DURUM Senaryonuzun alndaki %10'luk blm, okuyucuyu ve izleyiciyi, hikayenin balangtaki ortamna ekmelidir. (lk 10 sayfa kuraln hatrlayn) Burada kahramanmzn gnlk hayatn gstermeli, ve (kahramana hakszlk yapldn gstererek, kahraman tehlike altnda gstererek, kahramann sevilebilir, komik, ve/veya gl biri olduunu gstererek) onunla zdeleme salanmaldr. SON SAMURAY'da Serim : Senaryo, Japon Adalarnn grntleri ile balyor. Anlatc, Japonya'nn nasl yaratld ile ilgili bir efsane anlatyor. Sonra kendi dncesini sylyor: "Bana gre Japonya, onur iin hayatn vermeye hazr bir avu cesur insan tarafndan yaratlmtr" (Bu sahnenin amac, en ksa yoldan, filmin bir lke -Japonya- ile ilgili olduunu anlatmak. Gzel grntler ve otantik mzik, atmosferi hemen oluturuyor. Anlatcnn bahsettii "onur" iin lmeye hazr insanlar ise, filmde izleyeceimiz atmann ipucunu veriyor.) Daha sonra bir tepenin zerinde meditasyon yapan bir Japon grrz. Japon, meditasyon srasnda bir vizyon grmektedir: Bir ormanda, japon savalar tarafndan kuatlm olan beyaz bir kaplan, evresini saranlarla cesur bir biimde mcadele etmektedir. (Henz adn bilmediimiz ve Anlatc'nn onur iin hayatn hayatn vermeye hazr insanlardan bahsederken perdede grdmz bu adam Katsumoto'dur. Grd vizyon ise, gelecekte meydana gelecek bir olay haber vermektedir. Bunu henz bilmesek bile, vizyon grmek olay bile tek bana ilgin.) Bir sonraki sahnede, kalabalk bir insan topluluunun nnde yeni Winchester tfeini tantan bir adam (McCabe) gryoruz. Bu adam, silahn niteliklerini anlatmas iin bir sava gazisini, Yzba Algren'i sahneye aryor. Yzba Algren sahnenin arkasndaki bir odada iki imekle meguldr ve arld halde sahneye kmaz. McCabe sahne arkasna gider, biraz nce sahnede vd Algren'e hakaretler yadrarak onu sahneye karr, ve bunun son gsterisi olduunu syler. (Burada, Algren ile zdelemenin temelleri atlyor. Algren fena halde sarhotur. Acaba neden imektedir? Bir sava gazisi olduu halde hakaretlere uramas, onunla zdelemeyi balatr.) Algren sahneye kar, silah tantmaya balar. Ama bir sre sonra, nceden hazrlanm metnin dna kar ve savan vahetini kendi szckleriyle anlatmaya balar. Hemen sonra da tfei doldurup, seyircilerin arkasndaki baz eyalara byk bir isabetle ate etmeye balar. Silah McCabe'e verir, ve tekrar sahne arkasna gider. Bu arada, seyircilerin arasnda, beyaz sal beyaz bykl bir adam dikkatimizi eker. (Burada Algren'in gemii hakknda bilgi ediniyoruz. Belli ki Algren kzlderililere kar savam bir askerdir, ve vicdan, yaptklarndan dolay rahat deildir. Tfei ile seyircilerin arkasndaki baz eyleri tam isabet vurmas da zdelemeyi artryor - kahramann yapt ite -silah kullanma/askerlik- iyi olmas ve kendi gcyle temas halinde bulunmas kural) DNM NOKTASI 1 : FIRSAT Senaryonun %10'luk blmnn bitiminde, kahramanmza yeni bir frsat sunulmaldr. Bu da onda yeni ve grlebilir bir istek uyandrmaldr. Bylece kahraman, yolculuuna balar. SON SAMURAY'da Frsat : 122

Bir sonraki sahnede Algren'i bir binadan karken grrz. Binann dnda onu, seyircilerin arasnda grdmz beyaz sal beyaz bykl adam (avu Gant) beklemektedir. Algren'e bir i teklifi olduunu syler. Sonraki sahnede ise Algren ve avu Gant, byk ve lks bir restorana girerler. Gant, Algren'i bir masaya gtrr. Masada bir ka Japon ve Algren'in eski komutan Albay Bagley oturmaktadr. Bagley, Japonlarn ordularn modernletirmek, bunun iin de Amerika'dan eitmen tutmak istediklerini syler. Yzba Algren'e ayda 400 dolar teklif ederler. Algren fiyat 500 yaparak kabul eder. Japon grubun bandaki Omura, imparatorun yeni bir dman olduunu syler: bu, Katsumoto adl bir samuraydr. Algren, yeni Japon ordusunu, bu dmana kar eitecektir. Sahnenin devamnda Algren ile komutan Bagley'in arasnn iyi olmadn reniriz. Bagley, gemii unutmay teklif eder, ama Algren kabul etmez. Bagley'e olan nefreti yle byktr ki, onu bedavaya bile ldrebileceini syler. (Bu sahnede kahramanmz Yzba Algren'e bir frsat sunuluyor, o da bunu kabul ediyor. Filmin ilerleyen blmlerindeki atmann da ipular veriliyor: bastrlmas gereken bir asi vardr - Katsumoto. Fakat Algren ile Bagley arasndaki srtme de ileride bu alanda bir eyler olacana iaret ediyor.) (Burada dikkatimizi eken bir baka nokta daha var: Filmin banda i arkada olarak sunulan Omura ve Albay Bagley, aslnda filmin ilerleyen blmlerinde Algren'in en byk dman olacaktr. Yine en bata "dman" olarak nitelenen Katsumoto da, Algren'in en yakn dostu haline gelecektir. Benzer bir yntemin -deien roller- rmcek Adam'da da kullanldn grmtk.)

123

3 PERDEL YAPI RNE 1 - RMCEK ADAM" rmcek Adam 1'in (2002) David Koepp tarafndan yazlan senaryosu, aada anlattmz 3 perdeli yapya neredeyse bire bir uyuyor. Filmin 800 (sekiz yz) milyon dolar i yaptn dnrseniz, senaryosunu incelemeye deer bulabilirsiniz. AAMA 1 : SERM / GENEL DURUM Senaryonuzun alndaki %10'luk blm, okuyucuyu ve izleyiciyi, hikayenin balangtaki ortamna ekmelidir. (lk 10 sayfa kuraln hatrlayn) Burada kahramanmzn gnlk hayatn gstermeli, ve (kahramana hakszlk yapldn gstererek, kahraman tehlike altnda gstererek, kahramann sevilebilir, komik, ve/veya gl biri olduunu gstererek) onunla zdeleme salanmaldr. RMCEK ADAM'da Serim : Senaryo bir okul otobsnde balar. Peter Parker, rencilerle dolu bir okul otobsnn yannda komakta, bararak otobs durdurmaya almaktadr. En sonunda Mary Jane'in (M.J.) mdahalesi ile otobs durur. Peter otobse biner, fakat kimse onu yanna oturtmaz, hatta onunla alay ederler. Son olarak da biri ayana elme takarak Peter' yere drr. (Bu sahnede Peter'n bir Lise rencisi olduunu, -d ses yardmyla- M.J.'i sevdiini, ama arkadalar tarafndan pek sevilmediini reniriz. Peter'a yaplan l hakszlk -otobs ofrnn kasten durmayp Peter' koturmas, insanlarn ona yer vermeyip onunla alay etmesi, ve son olarak da ona elme takmas- sonucunda gen adamla zdeleme de salanr.) Bir sonraki sahnede niversite nnde duran Peter, M.J.'nin kendisine el salladn zannederek ona el sallar. Ama M.J., Peter'n arkasndaki kz arkadalarna el sallamaktadr. (Peter yine aptal durumuna drlerek zdeleme glendirilir.) zleyen sahnede Norman Osborn ve Harry Osborn ile tanyoruz. Zengin bir bilim adam olan Norman Osborn (W. Dafoe) olu Harry'yi, Rolls Royce'u ile okula brakmaktadr. Babas ile tartan Harry arabadan inip Peter'n yanna gider. ki gencin arkada olduklarn anlarz. Hemen sonra Norman Osborn yanlarna gelir ve Harry'ye unuttuu okul antasn verir. Harry de Peter ile babasn tantrr. Peter, Norman'n makalelerini okumu ve ok etkilenmitir. Norman da, bu gen dahiden ok holanmtr. (Bu sahne, Peter'n arkada Harry ile Peter'n gelecekteki dman Osborn'u bize tantyor. Fakat senaryo, mstakbel dmanlar nce birbirine arkada yaparak, ilgin bir durum yaratyor. Peter'n gen bir dahi olduunun belirtilmesi de onunla zdelemeyi artryor.) Bir sonraki sahnede, okul otobsnn tad renciler, Columbia niversitesi'nin bir laboratuarn gezmektedir. Liseli rencileri gezdiren rehber, rmcekler hakknda bilgiler verir, bu laboratuarda rmceklerle ilgili genetik deney yapldn, ve u anda 15 adet sper rmcekleri olduunu syler. Fakat rmceklerden biri kayptr. Sahnenin devamnda Peter ile okulun kabadaylar arasndaki ekime, Peter'n M.J.'e olan ilgisi fakat kendinde yeterli cesareti bulamamas, onun yerine Harry'nin (Peter'dan rendii bilgileri kullanarak) M.J.'le sohbet etmesi, en sonunda da Peter'n cesaretini toplayarak M.J.'e yaklamas anlatlyor. (Btn bunlar, hem Peter'la zdelemeyi artryor, hem de senaryonun ilerleyen blmlerinde karmza kacak durumlarn ve atmalarn temelini atyor). DNM NOKTASI 1 : FIRSAT Senaryonun %10luk blmnn bitiminde, kahramanmza yeni bir frsat sunulmaldr. Bu da onda yeni ve grlebilir bir istek uyandrmaldr. Bylece kahraman, yolculuuna balar. RMCEK ADAM'da Frsat :

124

Bu, M.J.'nin fotorafn ekmekle megul olan Peter'n, kayp rmcek tarafndan srld sahnedir. Bylece Peter Parker, bu sper rmcein sahip olduu zellikleri kazanr. AAMA 2 : YEN DURUM Hikayenin %10'u ile %25'i arasndaki blmde kahramanmz, karsna kan frsattan kaynaklanan yeni duruma tepki verir. BU yeni ortama alr, neler olup bittiini anlamaya alr; ya da genel amacn gerekletirmek iin bir plan yapar. RMCEK ADAM'da Yeni Durum : Peter Parker rmcek tarafndan srldktan sonra kendinde baz deiiklikler gzlemeye balar. Olayn ertesi sabah gzlklere artk ihtiyacnn olmadn, ve vcudunun bir nceki geceye gre ok daha kasl olduunu fark eder. Sonraki bir sahnede Peter filmin bandaki gibi yine otobs kovalamaktadr. Ama bu kez otobsn yanna aslm olan afi Peter'n eline yapr. Peter buna anlam veremez. Okula gider. Okul yemekhanesinde yemek yerken, yanndan M.J. geer. Fakat gen kz slak zeminden dolay kayar ve dmeye balar. Peter sadece onu tutmakla kalmaz, yemeini de yere dmeden yakalar. M.J. (romantik ilgi) Peter'n bu hareketinden etkilenir. Hemen sonrasnda Peter, bir ataln eline yaptn fark eder. Hemen sonra da kolundan frlayan bir a, biraz ilerdeki yemek dolu tabldota yapr. Panie kaplan Peter, a hzla ekince, ala birlikte gelen tabldot, Peter'n arkasnda oturan Flash'n (Peter'a filmin bandan beri eziyet eden, okulun kabadays) zerine dklr. Peter hibirey olmam gibi yemekhaneden kaar. Ama Flash peindedir. Okuldaki dolabna giden Peter, "rmcek hissi" sayesinde Flash'n arkasnda olduunu ve kendisine yumruk atmak zere olduunu fark eder ve bu yumruktan kamay baarr. Sonra da, kendisinden hi beklenmeyen bir eviklik ve g ile Flash' bir yumrukta devirir. Kendi yaptklarna aran Peter, koarak okuldan uzaklar. Bir ara sokaa girer. Ve kendisindeki deiimlerin sebebini anlar: bu, dn kendisini sran rmcektir. Bunu fark edince, biraz igdsel bir biimde, arkasndaki dz duvara trmanmaya balar. Evet, Peter bir rmcek gibi dz duvara trmanabilmektedir. Sonraki sahnede Peter' atlarn zerinde srarken grrz. (Dorudan "The Matrix"e yaplan bir gnderme!) Peter yeni glerini denemektedir. Son olarak, sokan karsndaki bir binann zerine, kolundan kan a yardmyla, ksmen baarl bir atlay yapar. (Bu arada eitli sahnelerde, Norman Osborn'un projesinin tehlikeye girdiini, Osborn'un "performans artrc" denen bir maddeyi kendi zerinde denediini, bunun sonucunda fiziksel olarak ok glendiini ama akl saln da yitirdiini grrz. Belli ki bir taraftan rmcek Adam yava yava ortaya karken, dier taraftan da Norman Osborn onun en byk dman olarak belirmektedir. Fakat bu, B hikayesidir. A hikayesini, yani senaryonun ana eksenini Peter'n hikayesi oluturur.) DNM NOKTASI 2 : PLANDA DEKLK Hikayenizin drtte birine geldiinizde, kahramanmza yle bir ey olmal ki, kahramann balangtaki arzusu net bir sonucu olan, spesifik, gzle grlr bir hedefe dnmeli. Bu, kahramanmzn d motivasyonunun akland/belirlendii andr. (Syd Field'a gre "Plot Point 1") RMCEK ADAM'da Planda Deiiklik : Peter Parker artk yeni kimliinin ve glerinin tam olarak farkndadr. Fakat hl gizli gizli sevdii M.J.'e alacak hlde deildir. M.J.'in Flash'n arabasndan ok holandn grnce, Peter da araba almak dncesine kaplr. Ama paras yoktur. Para kazanmann yolunu da, yine 125

araba dergisinde grr: Amatr Greilere dakika ringde kaldklar takdirde, 3 bin dolar verilmektedir. Peter buraya katlmaya karar verir. Kendine bir kostm tasarlamaya ve a frlatma becerisini gelitirmeye balar. AAMA 3 : LERLEME Hikayenin %25'i ile %50'si arasndaki sre boyunca, kahramanmzn hedefe ulamada kulland plan ie yarar gibi grnmektedir. RMCEK ADAM'da lerleme : Peter Parker, "Amatr Greiler Aranyor" ilanna bavurur. Bu, Peter'n paraya -> arabaya -> M.J.'e ulama plandr. Peter ringe kar ve Kemik Kran ("Chainsaw") deden bir zbandutla kapr. Bir ara dayak yese de, sonunda adam fena halde pataklar. Fakat 3 bin dolarn almaya gittiinde, organizatr ona sadece 100 dolar verir, nk Peter adamn iini 3 dakikadan nce bitirmitir. Peter buna itiraz eder, ama organizatr "bu benim sorunum deil" diyerek Peter' odasndan karr. Peter odadan kar ve asansre gider. O srada bir hrsz organizatrn odasna dalar ve silah zoruyla adamn btn parasn alr. Sonra da koarak brodan kar, Peter'n arm olduu asansre biner ve kaar. Peter btn bu olanlar seyretmekle yetinir. Hem polis hem de organizatr, neden hrsz durdurmad sorar, ama Peter, bunun kendisinin sorunu olmadn syler. Dv salonundan kan Peter sokakta yrrken bir eyin etrafnda toplanm bir kalabalk grr ve igdsel olarak aralarna girer. Yerde amcasnn yattn grnce ok arr. Bir araba hrsz amcasn vurmu ve arabasyla kamtr. Yaral yal adam orackta, Peter'n gzleri nnde lr. Peter da yeri tespit edilen katilin peine der. Peter binalarn arasnda a frlatarak umaya balar. (Bu kendi kendine belki asla cesaret edemeyecei bir eydir. Ama u anda amcasnn katilini yakalamak gibi gl bir motivasyonu vardr.) Ve ksa bir sre sonra da araba hrszn eski bir binann iinde kstrr. Fakat araba hrsznn yzne k vurunca, Peter, amcasn ldren adamla, kendisinin kamasna izin verdii hrszn ayn kii olduunu grr ve ok arr. Yani Peter, kendi bencillii, kendi sorumsuz davran yznden amcasnn lmne neden olmutur. Aya taklan adam bir ka katlk binadan derek lr. . (Bu arada Yeil Cin'in, Norman Osborn'u iinden eden adamlar ldrdne tank oluruz. rmcek Adam'n muhtemel ve mstakbel dman, ktlklerine balamtr.) DNM NOKTASI 3 : DN OLMAYAN NOKTA Senaryonuzun tam ortasnda (yaklak 60. sayfada), kahraman kendini amacna tamamen adamaldr. Bu na kadar kahraman geri dnme, planndan vazgeme, ve filmin bandaki gibi yaama ansna sahipti. Ama bu noktada kahraman btn gemileri yakmaldr. (Syd Field'a gre "Midpoint") RMCEK ADAM'da Dn Olmayan Nokta : Peter mezuniyetinden sonra kendi odasna gider. Halasyla bir sre konuur. Amcasnn lm onu hl ok etkilemektedir. Tek bana kald bir anda, artk bir kutuya kaldrd eski rmcek adam giysisini ve rmcek adam kostm eskizini karr. Ve zihninde amcasnn szleri yanklanr: "Unutma, byk g, byk sorumluluk gerektirir." Bu, Peter'n -belli ki bir sredir rafa kaldrd- rmcek adamla dnmeye karar verdii andr. Bundan sonra byk glerini, insanlarn iyilii iin kullanacaktr. AAMA 4 : ENGELLER, ZORLUKLAR, BYK KAYIP TEHLKES

126

Senaryonun %50'si ile %75'i arasndaki blmde, gzle grlr amac gerekletirmek gittike zorlar. Bu aamada kahramanmz baarsz olduu takdirde kayb, balangca gre ok daha fazla olacaktr. RMCEK ADAM'da Engeller : David Koepp'in senaryosunda rmcek Adam'n nnde bir ka engel/tehlike bulunmaktadr. Bunlardan biri, yaad ehirdeki sululardr. Dieri, rmcek Adam' kt tantmaya alan gazete sahibi Jonah Jameson'dur. ncs, Peter'n sevgisini bir trl M.J.'e aamamas sonucunda gen kzn, Peter'n en yakn arkada Harry Osborn ile kmaya balamasdr. Sonuncusu ise ehre musallat olan Yeil Cin'dir. Norman Osborn, irketinin elinden alndn renince, irketin ynetim kurulunu bir festival gn toptan ortadan kaldrr. Ama karsna ilk kez rmcek Adam kar, ve ksmen de olsa ona engel olur. Hikayenin bu aamasnda, Yeil Cin'in d motivasyonu nem kazanyor. Yeil Cin, stn glerini kullanarak ehirde hakimiyet kurmak istemektedir. rmcek'i de yanna almaya karar verir. Ona birlikte almay teklif eder. Ama rmcek onu reddeder. Yeil Cin btn abalarna karn, rmcek'i alt edememektedir. Bu arada rmcek Adam adam ile, onun Peter Parker olduunu bilmeyen M.J. arasnda duygusal bir yaknlama olur. Buna paralel olarak, Harry Osborn ile M.J.'in aras gittike bozulmaktadr. Hikayedeki nemli herkesin topland bir kran Gn yemeinden Norman Osborn, Peter Parker'n rmcek Adam olabileceinden phelenir. Bunun zerine rmcek Adam'a farkl bir noktadan saldrmaya karar verir. ("Dmann hassas noktas beyni ya da vcudu deildir: kalbidir!") Onun sevdii insanlara saldracaktr. lk olarak Peter Parker'n halasna saldrr. Kadn hastanelik olur. (Burada Koepp ok gzel bir hareketle, skc olabilecek hastane sahnesini, Peter-M.J.-rmcek arasnda duygusal bir yaknlamann kurulmas iin kullanr). Fakat Yeil Cin'in rmcek'e yapaca ktlkler bununla bitmeyecektir. DNM NOKTASI 4 : EN BYK AKSLK 120 sayfalk senaryonun yaklak olarak 90. sayfasnda, kahramanmza yle bir ey olmal ki, izleyici onun hereyini kaybettiini dnmelidir. (Syd Field'a gre "Plot Point 2") RMCEK ADAM'da En Byk Aksilik : Yeil Cin, M.J.'i karm ve bir kprnn zerine yerletirmitir. Ayn zamanda, kprnn yanndaki ocuk dolu bir telefirii de ele geirmitir. Yeil Cin her ikisini de elinde tutar, belli ki ikisini de kprden aa atacaktr. rmcek Adam' ahlaki bir seim yapmak zorunda brakr: ocuklar m kurtarmaldr, M.J.'i mi? AAMA 5 : SON HCUM / ZORLAMA Yenilmi ve hrpalanm olan kahramannz, sahip olduu hereyi riske atmaldr. Tm gcn ve cesaretini, hedefine ulamak iin kullanmaldr. RMCEK ADAM'da Son Hcum : rmcek Adam, nce M.J.'i kurtarr. Sonra da ocuklarla dolu teleferii gvenli bir biimde bir teknenin zerine indirir. DNM NOKTASI : 5 DORUK

127

Filmin doruunda bir ka ey birden olmaldr: kahraman, btn hikayedeki en byk engelle karlamaldr; kendi kaderini belirlemelidir, ve d motivasyon meselesi tamamen hallolmaldr. Hibir film, kahramann byk meselesinin hallolmas ile sona ermez. Artk yolculuunu bitirmi olan kahramann yeni hayatn da gstermelisiniz.

RMCEK ADAM'da Doruk : Filmin doruu, rmcek Adam ile Yeil Cin'in ykk bir bina iinde bire bir kapt sahnedir. Yeil Cin, rmcek'i ldresiye dver. rmcek'in kolunu kaldracak hali kalmaz. Ama Yeil Cin'in M.J.'i de ldreceini sylemesi, rmcek'e son bir kuvvet verir ve bununla da dmann alt eder. AAMA 6 : SONU Baz filmlerde, doruk noktasndan sonra gsterecek pek bir ey kalmaz. Bu tr filmlerde yazarn amac, seyirciyi arm/afallam ya da mutlu/memnun halde brakmaktr. Bu yzden doruk, filmin sonlarna yakn bir yerde meydana gelir. Ama bir ok romantik komedide, gizem filminde ve dramada, sonu senaryonun en son 5 ila 10 sayfasn oluturur. RMCEK ADAM'da Sonu: rmcek Adam'n sonucunda biri uzun, dieri ksa iki sahne var. lki, rmcek'in, Norman'n cesedini evine brakt sahne. kincisi de Norman Osborn'un cenazesinin olduu sahne. Bu sahnede, Koepp ilgin bir ey yapyor: Harry, rmcek Adam'dan intikam almaya yemin ediyor, ama ayn zamanda ailesinin tek bireyinin Peter olduunu sylyor. (Buna benzer bir sahneyi aada incelemitik: You've Got Mail). Daha sonra M.J. ile Peter arasndaki sahneye geiyoruz. M.J., aslnda Peter' sevdiini fark etmitir ve bunu ona syler. Ama rmcek Adam'lk sorumluluunu omuzlarnda tayan Peter, ii yansa da, gen kzn akna karlk vermemeyi tercih eder. (NOT: Bu film de nemli lde "kimliini gizleme" temas etrafnda dnmektedir. Tpk You've Got Mail, Superman ya da Batman gibi. Bu temann ayrntl bir deerlendirmesini, John Truby'nin yaklamn incelerken greceiz - yaknda)

128

3 PERDEL YAPI - DKKAT! OK NEML BR YAZI! M. Hauge, perdelik yapy, eitli alt blmlere ayrmtr. Bunlar yledir: Serim (Aama 1 + Dnm Noktas 1 + Aama 2) Gelime (Dnm Noktas 2 + Aama 3 + Dnm Noktas 3 + Aama 4) zm (Dnm Noktas 4 + Aama 5 + Dnm Noktas 5 + Aama 6) imdi bu aama ve dnm noktalarn teker teker inceleyelim. Bu ayrm, ok kat gibi grnse de senaristin iini byk lde kolaylatrmaktadr. AAMA 1 : SERM / GENEL DURUM Senaryonuzun alndaki %10'luk blm, okuyucuyu ve izleyiciyi, hikayenin balangtaki ortamna ekmelidir. (lk 10 sayfa kuraln hatrlayn) Burada kahramanmzn gnlk hayatn gstermeli, ve (kahramana hakszlk yapldn gstererek, kahraman tehlike altnda gstererek, kahramann sevilebilir, komik, ve/veya gl biri olduunu gstererek) onunla zdeleme salanmaldr. DNM NOKTASI 1 : FIRSAT Senaryonun %10luk blmnn bitiminde, kahramanmza yeni bir frsat sunulmaldr. Bu da onda yeni ve grlebilir bir istek uyandrmaldr. Bylece kahraman, yolculuuna balar. (Bu, Neo'nun Morpheus ile tanmaya gtrld andr). AAMA 2 : YEN DURUM Hikayenin %10'u ile %25'i arasndaki blmde kahramanmz, karsna kan frsattan kaynaklanan yeni duruma tepki verir. BU yeni ortama alr, neler olup bittiini anlamaya alr; ya da genel amacn gerekletirmek iin bir plan yapar ("Yalanc Yalanc"daki -Liar LiarFletcher, kendisinin gerei sylemek zere lanetlendiini kavrar; "Mrs. Doubtfire" da ocuklarn grmek iin bir plan yapar.) Bir ok filmde kahraman bu yeni duruma isteyerek, byk bir heyecan ve beklenti duyarak girer, ya da en azndan yeni sorunun kolayca zlebileceini dnr. Ama atma gelitike/ilerledike, karsndaki engellerin sandndan da byk olduunu fark eder.

DNM NOKTASI 2 : PLANDA DEKLK Hikayenizin drtte birine geldiinizde, kahramanmza yle bir ey olmal ki, kahramann balangtaki arzusu net bir sonucu olan, spesifik, gzle grlr bir hedefe dnmeli. Bu, kahramanmzn d motivasyonunun akland/belirlendii andr. (Syd Field'a gre "Plot Point 1") AAMA 3 : LERLEME Hikayenin %25'i ile %50'si arasndaki sre boyunca, kahramanmzn hedefe ulamada kulland plan ie yarar gibi grnmektedir. (Grevimiz Tehlike 2'de Ethan Hunt, kt adama iyice yaklar.) Bu aamada da atma vardr, ama kahramanmz karsna kan engelleri aabilmektedir. DNM NOKTASI 3 : DN OLMAYAN NOKTA Senaryonuzun tam ortasnda (yaklak 60. sayfada), kahraman kendini amacna tamamen adamaldr. Bu na kadar kahraman geri dnme, planndan vazgeme, ve filmin bandaki gibi yaama ansna sahipti. Ama bu noktada kahraman btn gemileri yakmaldr. (Syd Field'a gre "Midpoint") AAMA 4 : ENGELLER, ZORLUKLAR, BYK KAYIP TEHLKES 129

Senaryonun %50'si ile %75'i arasndaki blmde, gzle grlr amac gerekletirmek gittike zorlar. Bu aamada kahramanmz baarsz olduu takdirde kayb, balangca gre ok daha fazla olacaktr. DNM NOKTASI 4 : EN BYK AKSLK 120 sayfalk senaryonun yaklak olarak 90. sayfasnda, kahramanmza yle bir ey olmal ki, izleyici onun hereyini kaybettiini dnmelidir. ("Benden Bu Kadar"da - As Good As It GetsCarol, Melvin'i terk eder. "The Matrix"te Morpheus yakalanr.) (Syd Field'a gre "Plot Point 2") AAMA 5 : SON HCUM / ZORLAMA Yenilmi ve hrpalanm olan kahramannz, sahip olduu hereyi riske atmaldr. Tm gcn ve cesaretini, hedefine ulamak iin kullanmaldr. (The Matrix'te Neo, Morpheus'u kurtarmak iin tekrar Matrix'e girer.) DNM NOKTASI : 5 DORUK Filmin doruunda bir ka ey birden olmaldr: kahraman, btn hikayedeki en byk engelle karlamaldr; kendi kaderini belirlemelidir, ve d motivasyon meselesi tamamen hallolmaldr. (Bu, Rocky 1'in finalindeki byk ma, "Er Ryan' Kurtarmak"ta Almanlarn kpry ele geirmek iin yaptklar son saldr, "The Matrix"te de Neo ile Ajanlar arasndaki son kapma ve kovalamacadr.) Hibir film, kahramann byk meselesinin hallolmas ile sona ermez. Artk yolculuunu bitirmi olan kahramann yeni hayatn da gstermelisiniz. AAMA 6 : SONU Baz filmlerde, doruk noktasndan sonra gsterecek pek bir ey kalmaz. (rnein "Thelma & Louise"de doruk noktas, iki kadnn arabayla uurumdan atlamasdr. Film bu grntyle sona erer.) Bu tr filmlerde yazarn amac, seyirciyi arm/afallam ya da mutlu/memnun halde brakmaktr. Bu yzden doruk, filmin sonlarna yakn bir yerde meydana gelir. Ama bir ok romantik komedide, gizem filminde ve dramada, sonu senaryonun en son 5 ila 10 sayfasn oluturur. ("Er Ryan' Kurtarmak"ta doruk noktasndan -kprnn savunulmas ve Yzba Miller'n lmesi- sonra, Ryan' ailesiyle birlikte mezarlkta grrz. Ryan, Yzba Miller'n mezarn ziyaret etmektedir. "The Matrix"te Neo ile Trinity pr, sonraki sahnede Neo'nun "Sistem"e telefon ediini ve uuunu grrz.) (Makalenin orijinalini http://www.screenplaymastery.com/structure.htm adresinden bulabilirsiniz)

130

"TITANIC" VE 3 PERDEL YAPI Bu filme ksa bir analiz yapmak biraz ironik, ama baka arem yok. Aksi takdirde o kadar uzun bir analiz yapmak zorunda kalrm ki, kimse okumaz. AAMA 1 - SERM : Kk denizaltlarn Titanic'e girmesi ve bir kasay yzeye karmalar, ama kasann iinden "Okyanusun Kalbi" adl elmasn kmamas. Yal Rose'un izledii TV program sonucu, Titanic'teki aratrmaclar aramas. DNM NOKTASI 1 - FIRSAT : Rose'un, torunuyla birlikte aratrma gemisi Keldysh'e gelmesi. AAMA 2 - YEN DURUM : Yal Rose hikayesini anlatmaya balar: ("Flashback") Gen Rose'un annesi ve nianlsyla Titanic'e binmesi. Jack Dawson'un da Titanic biletini kazanmas. Rose'un, nianls ile pek anlaamadn gsteren sahneler. Jack ise resim izmekle meguldr. DNM NOKTASI 2 - PLANLARDA DEKLK : Bilinmeyen bir nedenle Rose intihara kalkr ama Jack onu ikna eder ve suya dmekten kurtarr. AAMA 3 - LERLEME : Jack, Rose'un nianls Cal tarafndan yemee davet edilir. Bu yemekten sonra da Jack Rose'u 3. snf yolcularn elencesine gtrr. Rose orada gerekten ok elenir. Cal, Rose'un Jack ile yaknlamasn tasvip etmez. Ama yaad (ve yaayaca) hayattan mutsuz olan Rose, Jack'in vaad ettii zgr yaam tercih eder. DNM NOKTASI 3 - DN OLMAYAN NOKTA : Jack ile Rose, geminin ambarnda seviirler. Hemen akabinde Titanic buz dana arpar. (Cameron'dan ok akllca bir dnm noktas seimi) AAMA 4 - ENGELLER / ZORLUKLAR : Rose ve Jack, ilikilerini Cal'e ve Rose'un annesine sylemeye karar verirler. Ama Cal, Jack'i hrszlktan tutuklattrr. Bu arada geminin bataca kesin olarak anlalmtr. Yaplacak tek ey, yolcular tahliye etmektir. Ama gemideki cankurtaran sandallar, yolcularn ancak yarsn alabilecek kapasitededir. Rose, tam cankurtaran sandalna binecekken vazgeer ve Jack'i bulmaya karar verir. Jack'in tutuklu bulunduu blm ksmen su altnda olduu iin bu ok zor olur, ama en sonunda iki gen ak, byk engelleri aarak gverteye kmay baarrlar. DNM NOKTASI 4 - EN BYK AKSLK : Jack ve Cal Rose'u bir cankurtaran sandalna bindirirler. Rose bu kez de yar yoldaki sandaldan gemiye geri atlar ve Jack'e koar. Cal iki a ldrmeye alr, ama baaramaz. AAMA - 5 - SON HCUM : Geminin bat yaklamaktadr. Jack ve Rose'un hayatta kalma abalarnn yan sra, dier yolcularn da bu can pazarnda nasl davrandklarn izleriz ibretle. DNM NOKTASI 5 - DORUK : Bu, geminin ortadan blnd, ardndan da tamamen suya batt sahnedir. nce Jack ve Rose da gemiyle birlikte suya gmlr, sonra su yzne karlar. AAMA 6 - SONU : Jack souktan lr. Rose ise geri dnen bir cankurtaran sandal tarafndan kurtarlr. ("Flashback" biter) Yal Rose, kurtulduktan sonra neler olduunu anlatr. Elmasn hl kendisinde olduunu sylemez. Herkes uyurken elmas okyanusun derinliklerine brakr. Sonra da yatanda lr, ve ldkten sonra Jack ile buluur.

131

 PERDEL YAPININ NMETLER: "GAZAP ATE"NN KT RNE Senaryo dnyasnda zaman zaman "3 Perdeli Yap" aleyhine sesler ykselir. Bunlarn banda da benim ok sevdiim kuramclardan biri olan John Truby gelir. Bu itirazclar genelde yle der: "3 Perdeli Yap hep birbirine benzeyen filmlerin ortaya kmasna neden oluyor. Gerek bir yaratclk iin 3 Perdeli Yap'nn terk edilmesi gerekir." 3 Perdeli Yap'nn, senaristin hareketlerini ksmen kstlad dorudur. Hele Michael Hauge'un versiyonu, bu kstlamalar iyice artrr. Ayn zamanda bir "sanat" da olan senarist, bu tr kstlamalardan rahatsz olabilir. stedii gibi yazmak isteyebilir. Ama sinema, gerek bir sanatnn sahip olduu zgrlkleri bir senariste tanmayacak kadar ticari bir uratr. Milyonlarca dolarn yatrld bir urata, senaristin sanatsal zgrl deil, yapmcnn para kazanma kaygs baskndr. Bu nedenle de gemite denenmi ve baarl olmu formllerin kullanlmas hakl grlebilecek bir yaklamdr. Bununla birlikte, ticari sinema yapmaya alan baz insanlarn bile bilerek ya da bilmeyerek bu formllerden (burada, Perdeli Yap'dan) yeterince faydalanmad grlebilir. Bu, tahmin edilebilecei zere, riskli bir harekettir. Ve genelde de ticari baarszlkla sonulanr. Bunun rneklerinden biri, yaknlarda sinemalara urayan "Gazap Atei"dir ("Man on Fire"). Filmin ynetmeni, "Devlet Dman"nda mkemmel bir i karm olan Tony Scott. Barolnde ise Denzel Washington. (Kk kz rolnde kim var bilin bakalm: Dakota Fanning. "Dnyalar Sava"ndaki lklar hala kulaklarmzda!) Film 70 milyon dolara mal olmu ( + 30 milyon dolar pazarlama) ve btn dnyada 118 milyon dolar getirmi. Yani giede "baarsz" olmu. Filmin ticari bir amala ekildii kesin. yle olmasa ynetmenliini Tony Scott yapmaz, barol de D. W. oynamazd. Senaryo da buram buram "ticari" kokuyor zaten: Zengin bir Meksikal ailenin kz karlr ve D.W. onu bulmak iin ortal birbirine katar. Byle bir filmi 3 Perdeli Yap'ya oturtmak en iyisidir. Filmin "birinci dnm noktas"na ("frsat") D.W.'n koruma olarak ie alnmasn koyarsnz. "Yeni durum" blmnde koruma ile kz arasndaki ilikiyi gelitirirsiniz. "kinci dnm noktas"nda ("planlarda deiilik") kzn karlmasn gsterirsiniz, vb... Film bylece son derece yksek bir hzla ilerler. Ama "Gazap Atei"nin senaristi bu yolu tercih etmiyor. Kzn beklediimiz karln (bekliyoruz, nk filmin bandan itibaren srekli olarak - hatta biraz fazlaca - Meksika'daki adam karma olaylarndan haberdar ediliyoruz) filmin "orta noktas"na ("Midpoint") brakyor. Oysa orta nokta, "dn olmayan nokta"dr. Yani bu senaryoya gre, D.W.'nin kz bulmak iin tam bir azimle harekete gemesi gereken noktadr. Senarist, karl bu kadar ge koyarak bizi skyor. Gya bu arada kz ile adam arasndaki ilikiyi gelitiriyor. Ama bu kadar gelimi bir ilikiye gerek olmadn fark edememi. (Kzn yzme yarmasna hazrlanmas, tam bir vakit kayb). Bunun sonucunda, D.W.'nin kz bulmak iin harekete gemesi filmin ok ileri bir zamanna kalyor. Hele kzn hayatta olduunu filmin neredyese sonuna kadar renmemesi, D.W.'nin d motivasyonunu ok zayflatyor. Biz de hikayeyle birlikte "srklenmiyoruz". Sadece bakyoruz, yoldan geen biri gibi. Peki bu hatalar kim yapyor? Senarist. Ama bu hatalar fark etmek zorunda olan kim? Ynetmen. Ve yapmc. Ama yapmclar bir iki nl oyuncunun ismiyle kandrp filmin baarl olacana inandrmak mmkndr. Ama ynetmenin, kt senaryoyu ya da senaryodaki hatalar derhal fark etmesi gerekir. Ama "Devlet Dman"nda bizi uuran Tony Scott, burada yerlerde srndryor. ok da benzer olmayan bir "Koruma" hikayesini, baroln Kevin Costner'n oynad "BODYGUARD"da grebilirsiniz. Sinemalarda oynadnda ok baarl olmutu (1992'de 410 milyon dolar) ve 3 Perdeli Yap'y son derece baarl bir biimde kullanyordu. Yapmcsn ve 132

oyuncularn ihya etmiti. "Kurtlarla Dans" filmiyle zaten n tavan yapm Costner'a tavan deldirmi, Whitney Houston'a ise hayatnn tek baarl roln oynatmt. 3 Perdeli Yap'nn bir baarl, bir de baarsz uygulamasn (daha dorusu uygulamamasn) grmek iin bu filmleri arka arkaya seyredebilirsiniz. Ama bence "Gazap Ateini" seyretmeseniz de olur. Her ne kadar senaryo hocalar "yi senaryo yazmak iin kt filmler de seyretmek gerek" dese de, ben byle bir ey deme sorumluluunu alamam. nk insan hayatnn en nemli unsuru "zaman"dr. Ve benim sylediim bir eyden dolay zaman kaybetmenizi kesinlikle istemem. Eer yine de kt film izlemek istiyorsanz, bunu 5'e 1, ya da en iyisi 10'a 1 eklinde oranlayn. Yani 10 iyi filme karlk 1 kt film izleyin. Aslnda bu kadar ok iyi film bulmanz bir sre sonra ok zorlaacak ve - sinema eletirmenlerinin de "katksyla" - eninde sonunda bir sr kt film izleyeceksiniz zaten. Bu kt filmleri izlerken kendinizi "Ben bu filmi 'eitim amal' izliyorum zaten" diye teselli edebilirsiniz.

133

HKAYE GRLER Ana akm ("mainstream") filmlerin senaryolarnda kullanlan eitli giri teknikleri vardr. Yani yazar, "u hikayeye nerden ve nasl girsem" diye dnrken, aadaki yollardan birini ya da bir kan kullanr. 1-) Kahraman aksiyon iinde (Rocky 1'in daha ilk sahnesinde Rocky'yi ringde dvrken grrz. Bu giri bize, kahramanmzn ne yaptn, hayatnn nasl kazandn, ve hikayedeki en nemli aksiyonun ne olduunu anlatr.) 2-) Byk olaydan nceki sradan hayat (Gelecee Dn 1 filminin banda Marty McFly' gnlk hayatn yaarken grrz.) 3-) Kahramansz aksiyon (Burada ilk olarak Kahraman deil, kahramann dmannn bir i evirdiini grrz. Kahramanmz daha sonra bir biimde bu aksiyona tepki verecektir) 4-) Yeni gelen biri (Kurulu bir dzene yeni katlan biri -rnein bir irkete yeni alnan eleman, bir polisin yapt soruturma, vb- girdii ortamla ilgili srekli sorular sorar, bylece onunla birlikte seyirci de bilgilenir) 5-) Montaj (Kahramann hayatn zetlemek iin, ok ksa sahneler hzl bir biimde arka arkaya konur. TOOTSIE filminde, Dustin Hoffman'n canlandrd aktrn kendine oyuncu olarak i aradn ama bir trl kabul edilmediini ksa sahneler eklinde grrz.) 6-) PROLOG (Ana olaydan bir sre -uzun ya da ksa bir sre olabilir bu- nce yaanan ve hikayeyi tetikleyen olay grrz. BENC ELEMENT filmi byle balar. Film, asl hikayeden yaklak 300 yl nce, Msr'da geen bir olayla, uzayllarn gelip 5. Element'i almasyla, balar.) 7-) Geridn / FLASHBACK (nce nemli bir olay grrz. Sonra da bu olayn nedenlerini renmek iin gemie dneriz. Kodad: KILIBALII byle balar. nce polisler ile Travolta arasndaki pazarla ve byk patlamaya tank oluruz. Sonra da bu noktaya nasl gelindiini renmek iin aylar ncesine dneriz) NOT: Yukardaki bilgiler Michael HAUGE'un "Satan Senaryo Yazmak" ("Writing Screenplays That Sell") kitabndan derlenmi, ve rneklerle zenginletirilmitir.

134

ETKL FLM GRLER - 4 "GREVMZ TEHLKE 2" Grevimiz Tehlike 2'nin ilk 10 dakikas ana sahneden oluuyor. Birinci sahnede, laboratuvardaki bir bilimadamnn kendi vcuduna bir virs aladn gryoruz. Bu bilimadamnn, 20 saat iinde Dimitri adnda bir adamla bulumas gerekmektedir. Bir bilim adamnn kendine gizlice bir ey alamas yeterince ilgin bir durum. Ama devam var. kinci sahnede, bu bilim adamn bir uakta gryoruz. Yannda da birinci Grevimiz Tehlike'den tandmz "Ethan Hunt" (Tom Cruise) oturuyor. Ama bilimadam ona srekli olarak "Dimitri" diyor. kilinin konumasndan, virsn ve tedavisinin u anda bilimadamnn yannda olduunu reniyoruz. Bundan hemen sonra bulunduklar uak, birileri tarafndan kurnaz bir biimde ele geiriliyor (oksijen maskesi numaras gzel). Bilimadam ve korsanlar hari herkes baylyor. Dimitri bilimadamn ldryor ve virsn bulunduu antay alyor. Dimitrinin, aslnda Tom Cruise olmadn, geree ok benzeyen bir maske kullandn gryoruz. Daha sonra btn korsanlar paratle uaktan atlyorlar ve uak bir daa aklyor. (Burada ok gzel bir gei var: Daa aklan uan alevlerinin iine dalp kendimizi kaya trman yapan Tom Cruise'un yannda buluyoruz) Gerek Ethan Hunt, kaya trman yapmaktadr. Bu "gerek" bir kaya trmandr. Herhangi bir bilgisayar efekti ile retilmemitir. Bu nedenle tehlikelidir. (zdeleme ile ilgili aadaki yazy hatrlayn: "Kahramanla zdeleme salamann en emin yollarndan biri, kahraman tehlikeli bir pozisyona koymaktr.") Hatta bir yerde Ethan kayalardan srklenerek der. Acaba tamamen decek mi diye nefesimizi tutarz. Hayr, dmez. Ve kayalarn en stne kmay baarr. En ste ktnda, bir helikopter belirir ve Ethan'a zel bir gzlk ulatrr. Bu gzl takan Ethan kendisine yeni bir grev verildiini renir. Btn bu olaylar tam tamna 10 dakika srer. Ne bir saniye eksik, ne bir saniye fazla. nanmazsanz DVD'nin saatine bakn. Ynetmen John Woo sanki "Aln size 10 dk. kural ile ilgili bir ders" diyor bize. Kk bir not: 2000 ylnda gsterime giren "Grevimiz Tehlike - 2"nin toplam haslat 545 milyon dolar. Buna DVD ve TV gelirleri dahil deil.

135

ETKL FLM GRLER - 3 - CAZCI KARDELER "Blues Brothers" (Cazc Kardeler) filminin senaryosunun ilk 10 dakikasna bakalm: Filmin banda Chicago grntleri gryoruz. Buras bir sanayi ehridir. Sonra sabahn ilk klar ile, bir hapishane perdeye geliyor. Gardiyanlar bir mahkumu (Jake - John Belushi) uyandrp hapse girmeden nce sahip olduu eyalar geri veriyorlar ve adam hapishanenin n kapsna koyup serbest brakyorlar. (6 dk. 20 saniye) Kapnn nnde, Jake'i eski bir polis arabas beklemektedir. Ama iinden polis deil de, Jake'in kardei Elwood kar. Bir sre arabayla giderler, bu arada araba hakknda konuurlar. Jake, arabay beenmemitir. Ama ofr koltuundaki kardei arabann iyi olduunu syler. Bunu kantlamak iin de, bir nehrin zerindeki yarya kadar ayrlm kprnn zerinden uarak geer. Evet, Jake ikna olmutur. Btn bunlar tam tamna 10 dk (=10 sayfa) iinde olur. Bu 10 dk iinde unlar reniriz: 1-) Jake eski bir mahkumdur. 2-) yknn hapis knda balam olmas, Jake'in sua (= maceraya) eilimli olduunu gsterir. 3-) Jake'in bir de kardei (Elwood - Dan Aykroyd) vardr. 4-) Her ikisi de batan aa siyah giymektedir. Ve serin ("cool") tavrlar vardr. 5-) Yarya kadar alm bir kprnn zerinden atlayacak kadar macerac, ve bunu sradan bir olaym gibi karlayacak kadar da serin kanldrlar. Bu 10 dakika bize seyretmeye deer bir film ile kar karya olduumuzu gstermeye yetiyor. Biraz daha sabredersek (ki bu giriten sonra hi sorun olmuyor), 16. dk'ya kadar, Jake ve Elwood'un byd yetimhanenin satlmak zere olduunu, ve onlar yetitiren rahibenin bu sattan sonra byk skntlar ekeceini reniyoruz. Yetimhanenin borcu olan 5000 dolarn 11 gn iinde yatrlmas gerekmektedir. Ve rahibe, Jake'in yasad yollar ile elde edecei paray kabul etmeyeceini ok ak bir biimde ifade eder. 16 dakika iinde, ok komik iki tipi tanyor, ve 11 gn iinde baarmak zorunda olduklar zor bir grev olduunu reniyoruz. 23. dakikada ise bu grevi nasl baaracaklar ortaya kyor: "Grubu tekrar bir araya getirmek ve verecekleri konserden kazanacaklar para ile yetimhaneyi kurtarmak." Hikayenin geri kalan blm ise, sinema tarihine mal olmu durumda zaten.

136

ETKL FLM GRLER - 2 - "LEON" Daha nce (aada) bahsettiimiz "lk 10 Sayfa" kuralna uyan bir baka film de LEON'dur (Sevginin Gc). Bu ilk 10 sayfay okuduunuz anda zaten kendinizi ok gzel bir filmin iinde bulacanzdan emin oluyorsunuz. Filmin ilk 10 dakikasnda sadece 2 sahne bulunuyor: Leon'un "i"i ald ve lokantada geen ilk sahne, ve uyuturucu satcs Mr. Jones'un otel odasnda geen ikinci sahne. lk sahnede ok yaln bir anlatmla LEON'un "i"i alna tank oluruz. (Bu yalnln sebeb-i hikmetini daha sonra reniriz: Leon pek de zeki biri deildir). Lokantann sahibi, Leon'a, fotorafn gsteridii bir adamn, Morizio adl birinin ilerine kartn syler. Leon'un grevi, fotoraftaki adamn Morizio'yu dinlemesini salamaktr. Leon fotoraf alr ve stn ier. (St buluuna dikkat). Bu sahne sadece filmin balangcndan 2 dk 50 sn sonra biter. kinci sahnede fotoraftaki adamn Mr. Jones adnda biri olduunu reniriz. Mr Jones ve 6-7 adam bir otele gelirler. Mr Jones, bir kadnla birlikte olacak, adamlar da etraf gzleyecektir. Ayrca yanlarnda ykl miktarda kokain vardr. Bir sre sonra, kadnla iini bitirmi Mr. Jones'a otel lobisinden bir telefon gelir. Arayan kendi adamdr ve lobideki birinin (kim olduunu grmeyiz) Mr. Jones ile konumak istediini syler. Hemen sonra, telefon eden adamn ldn grrz. Jones panie kaplr, dier adamlar alarma geirir. Hepsi eli silahl olan adamlar derhal nlemlerini alrlar. Ama Leon hepsini teker teker ldrr. En son Mr. Jones kalr. Leon, boazna bak dayad Mr. Jones ile Morizio arasnda bir telefon grmesi yaplmasn salar. Sonra da hayalet gibi ortadan kaybolur. Bu etkili giri tam tamna 10 dakika srer. Ne bir dakika eksik, ne bir dakika fazla. Artk seyirci, Leon'un kim olduunu ve bundan sonra neler yapacan renmek istemektedir. Senarist bu istei 10 sayfada / 10 dakikada yaratmay baarmtr. Sahnede iyi bir film izleyeceimizi gsteren bir ok unsur vardr: 1) Uyuturucu, uyuturucu satcs, ve eli silahl adamlar (Ellerindeki silahlar, olas bir atmaya dalalet ediyor) 2) Bir kadn (ok fonksiyonel olmasa da sahneye bir renk katyor) 3) nsanlar ustaca ldren kiralk katil 4) ok akll bir biimde dzenlenmi silahl atmalar "Leon" filmi iddeti zendirmesi ve "pedofili" (sbyanclk) iermesi nedeniyle eletirilmiti. Filmin btnne (zellikle de "Ynetmenin Kurgusu"na) bakarak bu sulamalarn yer yer hakl olduunu syleyebiliriz. Ama filmin girii kesinlikle etkilidir, bu nedenle de baarldr.

137

ETKL FLM GRLER - 1 - "AZINLIK RAPORU" Holywood'da senaryolar deerlendirilirken yle bir kural vardr: Bir senaryo okuyucuyu 10 sayfa (yani 10 dk) iinde iine ekmiyorsa, o senaryo okunmaz bile. Bu u demektir: bir senarist, yapmcnn dikkatini ekebilmek iin, 10 sayfalk bir ansa sahiptir. Bu nedenle bu ilk 10 sayfalk ansn ok iyi kullanmak, ok etkili bir giri yapmak zorundadr. Etkili girilerin en nemli ve yakn rneklerinden birini AZINLIK RAPORU'nda gryoruz. Philip K. Dick'in bir hikayesinden uyarlanan bu filmin girii, insan yaka paa hikayenin ortasna atmaktadr. Senaristler (Scott Frank ve Jon Cohen), hikayenin geecei yakn gelecei yaklak 15 dakika iinde bize anlatmay baaryor. Bunu nasl yaptklarna bir bakalm: Film, flu, iie gemi ve bozulmu ("distorted") baz grntlerle balar. Ama bu grntlerden bir adamla bir kadnn sevitiini, ve bir cinayet ilendiini anlarz. Sonra filmin kahraman John Anderton'n SU NCES (Pre-Crime) kurumuna giriini grrz. arkada John'a, bir adamla bir kadnn ldrleceini syler. John da, bu "kehanette bulunan" "pre-cog"lardan alnan grnt ve sesleri analiz etmeye balar. Bunlar, blk prk grntlerdir. John'un yapmas gereken ey, cinayet gereklemeden (ki kahinlerin sylediine gre bu cinayet, yarm saat iinde ilenecektir) cinayet mahallini ve katili bulmak, ve mmknse katili engellemektir. John elindeki verilerden anlaml bilgiler edinmeye alrken, Adalet bakanlndan gelen Danny adl bir mfetti de "Su ncesi" mekanizmasnn nasl ilediini renmek iin John'un yardmclarna sorular sorar. Onunla birlikte biz de "Su ncesi"nin ne olduunu ve Kahinlerin ne i yaptn reniriz. Zaman gittike daralmaktadr. John, en sonunda cinayet mahallini saptar ve sadece bir iki saniye farkla cinayeti nlemeyi baarr. Cinayet sona erdikten sonra Kahinler hala cinayetin grntlerini alglamaktadr. Kahinlerden sorumlu kii, "yansma" ("echo") denen bu grntleri siler, ve mfetti Danny de bunu grr. Btn bu olaylar 15 dk. iinde olur. Senaryo sadece giriiyle bile takdiri hak ediyor. nk yazarlar ve ynetmen, bu 15 dakika iinde bizi hem koltuklarmza yaptryor, hem de film boyunca ihtiya duyacamz en nemli bilgileri bize ok etkili bir biimde veriyor: 1 -) Hikayenin gelecekte getiini reniyoruz: Yl 2054 2 -) Su-ncesi diye bir polis departman olduunu reniyoruz. 3 -) Kahramanmzla (John Anderton) hemen tanyoruz, ne i yaptn gryoruz. 4 -) Ksa bir sre sonra bir cinayet ileneceini reniyoruz. 5 -) John ve adamlarnn grevi bu cinayeti ilenmeden nlemek. John acaba baarabilecek mi? diye merak ediyoruz. 6 -) Su-ncesinin nasl ilediini, "hikayeye yeni giren adamn sorular" yntemiyle biz de reniyoruz. 7 -) Cinayetin nasl son anda engellendiini gryoruz. 8 -) Kahinlerin, cinayetten sonra bile baz grntler aldn ve bunlarn silindiini gryoruz. (Balangta nemsiz gibi grnen bu detay, filmin sonundaki "zm"de anahtar bir rol oynuyor.) Yazarlara ve ynetmene (S. Spielberg) helal olsun demekten baka bir ey kalmyor bize.

138

Y BTR BEN! Filmlerin ve TV dizilerinin balanglar kadar bitileri de nemlidir. nk seyircinin aklnda, ey kalr: filmin balangc, filmdeki ilgin anlar ve filmin bitii. Bilisel psikolojide buna kvet etkisi diyorlar bildiim kadaryla. Ba ve ayaklar kvetin dnda kalan bir adamn grntsne gnderme yaplarak. "Bir stanbul Masal"nn sonunun mutsuz bitmesi gerektiini yazmtm aada. Yazarlar, ynetmen ve yapmclar tercihlerini aksi ynde kullandlar. Seyirciyi ihya ettiler gya. Ama artc derecede dk bir rating de aldlar. Bence bunda "mutlu son" seiminin bir pay olmutur. Zira dizi o noktaya kadar, Esma ile Selim'in bir araya gelemeyeceine, hatta gelmemesi gerektiine iaret eden bir temel atmt ("set up"). Sondan bir nceki blmde Demir bile aabeyine bunu ok gzel bir biimde zetlemiti: aknza sahip kmadnz. Bunca blm boyunca akna sahip kmayan insanlarn son blmde de mutsuz bir biimde ayrlmas gerekiyordu. Ama olmad. Esma'nn Selim'i tercih etmesi, bence, eski Trk filmlerindeki kr kzn bir araba kazas sonucu gzlerinin almasndan biraz daha hallice bir davrantr. (Benim "Bir stanbul Masal" iin dndm final ise yle: Selim, babasnn cenazesi dolaysyla stanbul'a gelir, babasn gmerler, bu arada Esma da dn hazrlklar yapmaktadr. Selim tekrar denize alr, ama anakkale Boaz'ndan geerken Ayvalk'ta olduunu rendii Esma'nn yanna gitmeye karar verir. Dn gn gecesi Selim'in teknesi ok kt bir frtnaya yakalanr. Tekne batar. Selim ar yaral bir biimde kurtulur. Ertesi gn olur. Esma ve damat aday, dn deniz kenarndaki bir mekanda yapmaya karar vermitir. Dn seremonisi balar. Tam o srada yaral Selim sahile vurur! Esma gelinlikleri iinde Selim'e koar, onu kollarna alr. Selim'in son szleri "Ben bir eeim" - ya da ona benzer bir ey - olur! Rating rekorlar krlr.) zlediimiz finalin, dizinin btnlne ihanet etmesinin yan sra, anlamsz bir tarzda bittiini de sylemeliyim. Bunun nedeni de, dizinin sondan bir nceki sahnesinde (dolmuun yannda yaanan sahne) kucaklaan Selim ile Esma'dan, derhal dn sahnesine geilmesi. Bir kadraj numaras ile gerekleen bu gei bizi gerek bir dne deil, dizinin retilmesine katkda bulunan insanlarn boy gsterdii (ve bylece manevi olarak kendini tatmin ettii) bir sahneye gtryor. Henz kahramanlarn kavumasn duygusal olarak sindirmeden, yapmc, ynetmen, senarist, k ve bilumum (o an iin grlmesi gereksiz) insanla burun buruna geliyoruz. Doal olarak da "ne alaka?" diyoruz. ok ilgin bir zamanda konulan ok ilgin bir "yabanclatrma efekti"! Bu kadar uzun sre izleyiciyi kendine balamay baarm bir dizinin daha gzel bir biimde bitirilebileceinden emindim. Tatmin edici olmayan bir baka final de, hatrlarsanz, "Asmal Konak"tayd. Dizinin finalinin sinemada oynayacan renince ne hissettiniz? Aldatldnz deil mi? Ama yine de izleyiciler Asmal Konak'n filmine koa koa gittiler. Ve gerekten de kt bir filmle karlatlar. Hem hikaye asndan tatmin edici deildi, hem de sinemasal adan. (Asmal Konak'la ilgili olarak sylemem gereken bir ey daha var: Bu diziden sonra onun dzeyinde bir dizi daha kmad. Ne Haziran Gecesi, ne Bir stanbul Masal, ne Savcnn Kars, ne de Melekler Adas. Ben olsam, kadroyu yeniden toplar, biraz daha zenginletirir, ok salam bir atmaya dayal bir yky, olaylarn zerinden 3 sene gemi gibi anlatmaya balardm. Devam dizisi ekmekle ilgili olarak, James Cameron'un T1 ile T2'sini iyice analiz etmelerini de tavsiye ederim.) "ocuklar Duymasn"n da ne kadar kt bittiini yazmama gerek yok herhalde. Trk televizyon tarihine "gelmi gemi en iyi sitcom" olarak geebilecek bir dizinin "yapmc hatasndan dolay en kt biten dizi" olarak anlmaya mahkum olmas ilgintir. yi bitmeyen dramatik eserler sadece TV dizileri deil. Bazen ok iyi balayp ok iyi giden 139

filmler de kt (yani tatmin etmeyen bir biimde) bitebiliyor. Buna en iyi rneklerden biri "NAAT"tr. Filmin finaline gelindiinde ynetmen bizden finali tahmin etmemizi istiyordu! 2 ksr saat boyunca zdeletiimiz karakterlerin akbetini "tahmin edin" diyordu bize. Hatrlarsanz filmin finalinde, kahramanlarmz tutuklanyor ama onlar kurtaracak olan video kaset esas kzn eline geiyordu. Bu kasedin polisin eline geecei ve kahramanlarmzn serbest braklaca kesin. Ama insan yine de bunu grmek istiyor, tahmin etmek deil. O kadar kalkmz, sinemaya gelmiiz, bfeciyi ihya etmiiz ve sen bize eli yz dzgn bir final bile vermiyorsun. Sonra da "ben bu filme bir milyon dolar yatrdm, seyirci niye gelmedi?" diye soruyorsun. Filmi eksin verdiin iin, yani finalini vermediin iin gelmedi! Oysa "Ocean's Eleven" yle bitmiyordu. Filmin sondan bir nceki sahnesinde Ocean'n polisler tarafndan alnp gtrldn gryorduk. Son sahnesinde ise Brad Pitt ve Julia Roberts Ocean' hapishanenin knda bekliyorlard. Seyirci de iki saat boyunca birlikte zlp sevindii kahramann sonunu renerek sinema salonundan mutlu bir biimde ayrlyordu. zetle sylersek, filmlere etkili giriler yapmak kadar, etkili klar da yapmak gerekiyor.

140

"BR STANBUL MASALI" NEDEN MUTSUZ BTMEL "Bir stanbul Masal"nn akllarda kalmas, izleyicide en st dzeyde etki brakmas iin mutsuz bitmesi gerekiyor. nk mutlu biten diziler ya da filmler (ve dier dramatik eserler) bizde o kadar kalc etki brakmyor. "Hzn" seven bir milletiz. Neredeyse tamamen bu duygu zerine kurulu bir mzik trmz var: Trk Sanat Mzii. (Bunun Amerikanca'daki karl "Blues" olsa gerek. Kelimenin tam anlamyla "hzn" demek) Bir de mutsuz sonlarda, tatmin olmam isteklerin aklda kalclk zellii mevcut. Yani bir istek (bu bir nesneye ynelik bir istek de olabilir, bir kiiye ynelik istek de) tam olarak tatmin olmadnda, zihinde daha kalc bir yer ediniyor. Hatta bilinalt bu tatminsiz istek zerinde alarak onu yceltiyor. O kii ya da ey, olduundan daha byk bir eye dnyor. Bu konuda yalnz deiliz. Hollywood'da da bu tr filmler, sinema tarihinin ke talardr. En bata "CASABLANCA"y rnek verebilirim. Eer bu filmin sonunda Rick, sevgilisine kavusayd, emin olun bugn kimse bu filmi hatrlamazd. "Bridges of Madison County" ("Yasak liki" - Clint Eastwood, Meryl Streep), "Forrest Gump", "TITANIC", hep byle filmler. En sonu mutsuz bittii iin seyircinin boaznda bir dm, yreinde bir yara izi olarak kalyorlar. Bunun nedeni, hemen herkesin ruhunda, mutsuz bir akn izlerinin bulunmas olabilir. nsan zihninin "tamamlama" zelliininin (Bkz. "Gestalt Psikolojisi") tatmin edilmemesi olabilir. Mutlu aklara kar duyduumuz gizli "gck" olabilir. Daha aklma gelmeyen bir ok ey olabilir. Ama uras kesin: Eer yazarlar, "Bir stanbul Masal"nn akllarda kalmasn istiyorlarsa, diziyi mutsuz sonla bitirmeliler.

141

SENARYO HIZI Senaryoda anlatlan yknn belirli bir hzda ilerlemesi gerekir. Yani belirli bir hzn altna dmemesi, berlili bir hzn da stne kmamas gerekir. ok yava ilerlerse, seyirci sklr Bu, bir senaristin ileyebilecei en byk gnahtr. ok hzl ilerlerse, seyirci zihinsel ve duygusal olarak ykden kopabilir. Bu da senaristin hi istemedii bir eydir. AIRI YAVA ANLATIM Baz noktalarda senarist, seyircinin kavray gcne dayanmak zorundadr. Yani, yknn iki noktas arasnda yle bir gei yapmaldr ki, seyirci, bu iki nokta arasndaki boluu kendi zihninden doldurabilsin. Bunun bir rneini "Patch Adams" filminin finalinde gryoruz. Hunter "Patch" Adams (Robin Williams), okuldaki bir arkadandan yardm ister. Konu, Patch Adams'n okuldan atlmasdr. Dekan, Patch'i okuldan atmaya karar vermitir, Patch de buna kar ne yapabileceini, okuldan bir arkadayla konumaktadr. Arkada, "Eyalet tp komitesine bavur, onlar da dava almasn nlemek iin kendi soruturmalarn yapar ve bir karara varrlar" der. Hemen bir sonraki sahnede kendimizi, oktan kurulmu olan Komitenin Patch Adams hakknda karar verilecek oturumunda buluruz. Artk filmin finalindeyiz. ki saattir finali beklemi olan seyircinin, daha fazla ayrntya tahamml yoktur. Senarist, seyircinin, Patch'in Komiteye bavurduunu, ve bu bavuru sonucunda bir soruturma aldn, ve bu soruturmann karar aamas iin toplanldn anlayacan var sayar. Ve iyi yapar. nk bunu hemen anlarz. Bu teknie (yanl hatrlamyorsam) "Eksiltileme" deniyor. (Bu yntem filmlerin "kurgu" aamasnda da ok kullanlr.) Bir ok yerli filmin (ve dizinin) en byk sorunu, yeterince eksiltileme kullanmamasdr. rnein kahramanmz i yerinden kp evine gidecektir. Senaristin yapmas gereken ey, 1-) Adamn iten ktn 2-) Adamn eve girdiini gstermektir. Bu kadar. Tabii aradaki srete nemli bir ey yoksa. Ama genelde acemi senaristler u admlar gsterir. 1-) Adam iten kar 2-) Adam garaja ya da otobs durana gider 3-) Adam arabasna ya da otobse biner 4-) Adam yolda ilerler 5-) Adam evinin nnde aratan iner. 6-) Adam evinin merdivenlerinden kar 7-) Adam evine girer. Ortalama bir senaryoda, ilk ve son admlar gstermek yeterli. (Tabii adamn hayatnn ne kadar skc olduunu gstermek istiyorsak, btn bu sreci gstermekte bir saknca yoktur, hatta gereklidir de). AIRI HIZLI ANLATIM Senaristler bazen, olaylarn neden-sonu ilikisinin seyirci tarafndan tam olarak sindirilmesine olanak tanmadan, bir sahneden dierine atlarlar. Seyirci "Dur bi dakka, n'ooluyoruz? Bu kadn lmemi miydi?" gibi sorulara yant ararken kendini hikayenin bambaka bir aamasnda bulur. Bu durum genelde, senaristin de yazd eyden pek emin olmad durumlarda meydana gelir. Bilgi olarak emin olmad konular hemencecik geerek, asl "vurucu" sahneye ulamaya alr. Ama unu unutur: Bir sahneyi vurucu klan, bizi o sahneye hazrlayan nceki sahnelerdir. Yani hibir sahne tek bana vurucu deildir, her "byk" sahne, kendisinden nce gelen sahnelerin yaratt beklenti ve gerilim miktarnca byktr. Ar hzl ilerleyen bir yk, bu tr byk sahnelerin olumasna olanak tanmaz. Bu tr sahnelere burada rnek veremeyeceim. rnek olmadndan deil, her taraf bunun rnekleriyle kaynadndan. TV'yi an, kalitesiz olduunu 30 saniyede anladnz bir filmi ya da diziyi 5 dakika seyredin. Hikayenin nasl "uarcasna" ilerlediine aacaksnz. Neymi? Demek ki senarist izleyiciyi ne ok aptal, ne de ok akll yerine koymalym.

142

SAHNE
SAHNE YAZARKEN - BM Senaryo yazmnn edebi yazm trlerinden farkl olduu aktr. Senaryoda daha ok grsel anlatma nem verilir. Yani yazdklarnz bir biimde perdeye yanstlabilecek eyler olmaldr. Senaryo yazarken uyulmas gereken baz kurallar vardr. Bunlardan bazlarn aada sraladm: 1) Oyuncularn senaryonuzu nasl oynayacana dair parantez ii aklamalar yapmayn. Bir senarist olarak sizin greviniz karakterlere ne yapacaklarn ve neler syleyeceklerini yazmaktr. Ama oyunculara nasl oynayacaklarn sylemek sizin greviniz deildir. Parantez iine yazacanz bu tr talimatlar okuyucunun dikkatini datr. STSNA: Bu gibi parantez ii aklamalarn gerekli olduu durumlar da vardr. Eer sahnede ikiden fazla karakter varsa ve kahramannz herkese deil de bu karakterlerden sadece birine dnp konuuyorsa, bunu parantez iinde belirtmeniz gerekir. 2) Kamera hareketleri yazmayn. Filmi kafasnda ekmi olan senaristler, kafalarndaki bu filmi kada da dkmek isterler. Bu nedenle perdede neyin grndn neyin grnmediini ayrntl bir biimde yazarlar. Bu YANLITIR! Senaryonuzu yazarken OMUZ EKM, YAKIN EKM, GEN AI, vb. ifadeler kullanmayn. Neyin nasl grneceini belirlemek, film ynetmeninin ve grnt ynetmeninin iidir. Ayrca bu tr ifadeler, senaryonun okunmasn da zorlatrr. STSNA: Perdede neyin grnd, eer hikaye anlatm asndan ok nemliyse, kamera hareketleri verilebilir. rnein, bir katilin kimliini seyirciden gizlemek istiyorsanz, yle yazabilirsiniz: YAKIN EKM'de, deri eldiven giymi bir elin, masann zerinde duran baa uzandn grrz. 3) Bir sahneye her zaman bir tasvirle balayn. Yani sahne balndan (YER. ZAMAN.) hemen sonra diyaloglara gemeyin. Aada, hatal bir rnek gryorsunuz. . ARABA. GNDZ. Murat Ben de seni zledim. 4) Tasvirlerinizin biraz edebi olmasnda saknca yoktur. rnein "Eski bir kamyon" yerine "ehirler aras yollarda on binlere kilometre yol almaktan yorulmu, artk emekliye ayrlma vakti gelmi bir kamyon" demek, okuyucunun zihninde daha canl bir imge (grnt) yaratr. Bu yntemi insanlar tasvir ederken de kullanabiliriz. rnein "Krklarnn sonunda, yorgun grnl bir kadn" yerine "Aye Hanm, hayatn ocuklarna ve kocasna adam olmann bedelini, yzndeki krklklarla ve sandaki ak tellerin artmasyla demiti. Ama buna hi de piman deil gibiydi" derseniz, ok daha spesifik bir resim izmi olursunuz.
Abartmamak kaydyla, detay vermek iyidir. "Dank bir gen odas" yerine "Yerlerde dergiler, masann zerinde dank halde duran CD'ler, uzun sredir tozu alnmam bir bilgisayar ve duvarlarda arkclarn dev posterleri: BRITNEY SPEARS, BEYONCE, ENRIQUE IGLESIAS" Zengin bir dil kullann. Sadece "gitti" demek yerine "yrd, kotu, srnd, sinerek ilerledi, ileri frlad, utu" gibi canl ifadeler kullanabilirsiniz.

143

SAHNE TRLER ki sahne tr vardr: 1) Olaylarn grsel olarak anlatld sahneler. Bu sahnelerde olay sadece grntler vastasyla anlatlr. rnek: Braveheart'taki sava sahneleri. 2) Diyalog sahneleri. Bu sahnelerde hemen hi aksiyon yoktur. Bilgiler grnt vastasyla deil, sahnedeki kiilerin konumalaryla seyirciye aktarlr. rnek: Rezervuar Kpekleri'nin giriinde, kafede oturan soyguncular arasndaki konuma sahnesi. Bu ayrm, sadece teknik amaldr. nk bir ok sahne, bu iki trn karmndan meydana gelir. Hatta, bu ikisinin karmndan meydana gelen sahneler, tek tre bal kalan sahnelerden daha iyidir denilebilir. Hibir diyaloun olmad uzun aksiyon sahneleri ya da hibir aksiyonun olmad uzun diyalog sahneleri genelde seyirciyi skar. Hareket halindeki insanlara bir eyler syletmek ya da konuan insanlar hareket ettirmek, hikayeye dinamizm katan ok etkili bir tekniktir.

144

SAHNE NEDR Filmler "sahne" dediimiz birimlerden oluur. Sinemada hikayeler sahneler vastasyla anlatlr. Bu nedenle, senaryo yazmak eylemi aslnda, arka arkaya gelecek sahneler yazmaktan baka bir ey deildir. Sahne, zaman ve mekan birlii olan bir olay ya da durumdur. Yani ayn zaman ve mekanda geen bir olay, bir sahne meydana getirir. Mekan ya da zaman deitii zaman sahne de deiir. rnein kahramanmz evinin salonunda telefonla konuuyorsa, bu bir sahnedir. Kahramanmz evden sokaa ktnda yeni bir sahneden bahsediyoruzdur artk. "AIK SHAKESPEARE" filminden bir rnek grelim: . SHAKESPEARE'N ODASI. GN Bir binann at katnda kk bir oda. zerinde eitli eyalarn ve buruturulmu katlarn bulunduu dank bir raf. Nesnelerin arasnda bir kuru kafa ve zerinde STRADFORF-UPONAVON yazan bir fincan grrz. eitli aralklarla bu rafa doru buruturulmu kat paralar atlr. Katlar atan kii, masasnn zerine eilmi ve byk bir dikkatle bir eyler yazan WILLIAM SHAKESPEARE'dir. Ne yazdn grrz: Will, tekrar tekrar imzasn atmaktadr. "Will Shagsbeard... W Shakspur... William Shasper...". Yazdklarndan memnun olmaz, kad buruturur ve atar. Will sabrszlanr. Aniden ayaa kalkar, yatann bulunduu yere kar ve izmelerini giymeye balar. Tam bu srada kap alr ve HENSLOWE ieri girer. Nefes nefesedir ve ayaklar acmaktadr. HENSLOWE Will! Oyunum nerede? Ltfen bana bitmek zere olduunu syle. Ltfen bana yazmaya baladn syle. (umutsuz) Baladn m? WILL (izmeleriyle urarken) Yldzlarn ateten olutuundan phe et. Gnein hareket ettiinden phe et. HENSLOWE Hayr, hayr, buna vaktimiz yok. Edebiyat yapma. Oyunum nerede? WILL (parmayla alnna vurur ve kapya ynelir) Hepsi burada kilit altnda. HENSLOWE krler olsun! (sonra, pheli) Kilit altnda m? WILL lham perimi bulana kadar. DI. SOKAK. WILL'N EVNN DIINDA. GN. Will ehrin kalabalk bir blgesinde yaamaktadr. Sokak satclar bararak mallarn satmaya almakta, insanlar ilerine gitmektedir. HENSLOWE belirli bir yne doru hzla gitmekte olan WILL'e yetiir. 145

HENSLOWE (yetiir) Bu seferki ilham perin kim? WILL Her zamanki gibi Afrodit. HENSLOWE "Dog and Trumpet"in arkasnda "i yapan" Afrodit Baggot mu? WILL Henslowe, sen ruhsuz bir adamsn, ruh eini arayan bir boluu nasl anlayabilirsin ki? (Kaynak: "Shakespeare in Love", Mark Norman ve Tom Stoppard, sayfa 5-6) Yukardaki rnekte, mekanda meydana gelen bir deiiklikten dolay sahne deimektedir. Shakespeare ve Henslowe evden sokaa knca yeni bir sahne balar. Bazen mekandaki herey ayn kalmasna karn, zamanda meydana gelen bir deiiklik de sahne deiimi gerektir. Aadaki rnek, Terminator 2 filminden. 90. . BENZN STASYONU. GECE. Terminatr, istayonun ofis blmnde, pencerenin nnde ayakta durmaktadr. Sessiz ve hareketsiz bir biimde geceyi izlemektedir. Sadece gzleri oynamakta, arada srada yoldan geen arabalara bakmaktadr. ZNCRLEME GE: 91. . BENZN STASYONU. GNDZ. Ayn grnt. Ofisin pencerelerinden imdi de gne girmektedir. Terminatr hi hareket etmemitir. (Kaynak: "Terminator 2: Judgement Day" ekim Senaryosu, James Cameron ve William Wisher)

146

SENARYO, PERDE, SEKANS, SAHNE... VURU (BEAT) Her filmin perdelerden, her perdenin sekanslardan, her sekansn da sahnelerden olutuunu biliyoruz. Peki sahneler neden oluur? "Tasvir ve diyaloglardan" diyeceksiniz. Doru, ama eksik bir cevap. Sahneler "vuru"lardan (BEAT) oluur. *** "Vuru" nedir. "Vuru" snrl (snrlandrlm, "contained") bir andr. Karakterlerin ruh halini ya da niyetini deitirecek bir ey olduununda "vuru" da deiir. Ynetmenler ve oyuncular sahnelerin duygusunu ve altmetnini daha iyi anlayabilmek ... iin onlar "vuru"lara blerler. rnek: Bir Dedektif, bir pheli ile grmek iin sorgu odasna girer. Vuru Bir: Dedektif sorgu odasna girdiinde, pheli ile aralarnda sessiz bir etkileim (bakma) olur. Vuru ki: pheli, kendisini bu kadar beklettii iin Dedektife kr. Vuru : Dedektif bu kmaya, pheli'yi su ile ilikilendiren bir delili adama gstererek karlk verir - bu kanl bir gmlek olabilir. Vuru Drt: Bu fiziksel delil pheli'yi geici olarak susturur. pheli, kanl gmlei nasl aklayacan dnmeye balar. Vuru be: Dedektif saldrya geer ve gmlekle ilgili daha ayrntl sorular sormaya balar. Vuru Alt: pheli dnmeyi brakr ve terlemeye balar. Vuru Yedi: Dedektif konuurken pheli'nin etrafnda dnmeye, kiisel alanna girmeye balar. pheli "zlecek" gibidir. Vuru Sekiz: pheli zlmek yerine Dedektif'in cebinden bir kalem kapar ve adamn gzne saplar...

Byk (gzel) sahnelerde ok sayda vuru vardr ve bunlar da, hikayeyi, karakteri ya da duygular ortaya koyan srprizler ve artc diyalog, jest (bedensel hareket) ve eylem dnleri ("twist") ierirler. Yazm olduunuz ve iyi olduunu dndnz bir sahneye bakn. Bu sahneyi vurulara bln; neden iyi olduunu daha iyi greceksiniz. Bu sahnede byk bir ihtimalle izleyicileri karakterlere ve aralarndaki atmalara balayan ok ey olup bitmektedir. Benzer bir biimde eer iyi olmayan (yrmeyen, ilemeyen) sahneleriniz varsa, bu sahneleri vurularna blnce neden iyi olmadn kefedebilirsiniz. Karakterlerinizin nanslarn ve onlarn atmalarn ortaya koyarken, izleyicilerinizi artacak ve heyecanlandracak vurulara ihtiyacnz vardr. Kaynak: (http://breakingin.net/script-market-news22.htm) *** ,"Vuru" (BEAT) szc zaman zaman "Es" anlamnda da kullanlr. Yani bir karakterin kendisine sylenen ya da yaplan bir eyi sindirmesi iin geen ksa sre, ya da karakterin bir eyleme gemeden nceki ksa duraksamas da "vuru" (ya da "es") szc ile ifade edilir.

147

SAHNE YAZIMINDA ESZ BR YARDIMCI ! Bir sahneyi yazmaya balamadan nce aadaki sorular cevaplarsanz, iinizin son derece kolaylatn greceksiniz. Bu sorularn, zellikle "Yazar Tkanmas" yaadn dnenler iin son derece faydal olduu kanaatindeyim. 1) Bu Sahnedeki AMACIM Nedir? Bu, bir sahne yazarken gz nnde bulundurmanz gereken en nemli meseledir. nk bu ama, yazmakta olduunuz sahneyi hikayenizin omurgasna balar. Ayrca sahnenin, kahramannzn d motivasyonuna katkda bulunmasn mmkn klar. Sahnenizin, hikayenin genel balam iinde neye hizmet ettiini bilmeniz gerekir. Diyaloglarnz ne kadar komik, dramatik ya da orijinal olursa olsun, eer yazdnz sahne kahramannzn d motivasyonuna katkda bulunmuyorsa, ya o sahneyi deitirmelisiniz, ya da btnyle atmalsnz. 2) Sahne Nasl SONA ERECEK? Yukardaki soruda bahsedilen amac belirledikten sonra, sahnenin sonucunu belirleyin. Hemen hemen btn sahnelerin sonunda mevcut mesele halledilir ama tamamen zlmeyen bir eyler de braklr. Bu da senaryoyu okuyan kiinin okumaya devam etmesini, seyircinin de dikkat kesilmesini salar. (leride ok sayda rnek greceiz) 3) Bu Sahnedeki Her Karakterin AMACI Nedir? Yazdnz her sahnedeki her karakter bir ey STEMELDR. Bu istek, karakterin eylemlerini ve syleyeceklerini belirler. (leride ok sayda rnek ) 4) Bu Sahnedeki Her Karakterin TAVRI Nedir? Sahnedeki her karakter, olan biten hakknda neler hissediyor? Genelde karakterlerin tavr okuyucu tarafndan bilinmez, ama yazar olarak, karakterlerin gerekte neler hissettiini hep bilmeniz gerekir. 5) Sahne Nasl BALAYACAK? Karakterleriniz, yaratmakta olduunuz duruma nasl sokacaksnz? Titanic filminin intihar sahnesinin (bkz. Aalarda bir yer) amac Jack ile Roseu tantrmaktr. Yazarn (J. Cameron) bu sahneyi yazmaktaki amac, aralarnda muazzam bir ekonomik ve sosyal fark olan iki genci, ok derin bir iliki kurmalarn salayacak ekilde tantrmaktr. Roseun intihara yeltenmesi ve Jackin onu vazgeirmesi, bunu mkemmel bir biimde salar. Jack ile Rose baka ekillerde de tanabilir miydi? Tabii ki. Peki bu kadar etkili olur muydu? Hi sanmam. (Kaynak: Michael Haugeun Writing Screenplays That Sell. 5. Maddedeki yorumlar gezgine ait)

148

SAHNE YAZIMINA GEMEDEN NCE YAPILACAK SON EY: SAHNE LSTES Filminizin sinopsisini yazdnz diyelim. Yani: hikayenizi 3 perdeli yapya oturttunuz, karakterleri doru bir biimde yarattnz, kahramann d motivasyonunu net olarak belirlediniz ve bu motivasyonun nne atmay yaratacak engelleri kardnz. Btn bunlar 3-4 sayfalk bir sinopsiste baardnz. Peki bu 3-4 sayfalk sinopsisten 120 sayfalk senaryo aamasna nasl geilir? Genel uygulama nce, 30-40 sayfalk bir tretman yazmaktr. Tretmanda, sinopsiste anlatlan olaylar ok daha ayrntl bir biimde ilersiniz. Ama hemen hi diyalog kullanmazsnz. Tretman yazdktan sonra genelde hemen senaryo aamasna geilir. Senaryo yazarken artk olaylar "sahne" dediimiz blmlere ayrmanz gerekmektedir. Bir sahne, zaman ve mekan birlii olan bir birimdir. Yani bir olay anlatrken, zamanda ya da mekanda bir deiiklik olursa sahne deiir. (Sahne yazma konusuna daha sonra ayrntl bir biimde gireceiz). Sahne yazmna gemeden nce, ok faydal olduunu dndm, ama bizde pek kullanlmayan bir teknik nereceim. Bu tekniin ad: SAHNE LSTES yapmak. SAHNE LSTES nedir? Sahne listesi, bir senaryoyu oluturacak btn sahnelerin, (daha senaryo yazlmadan nce) bir iki satrlk cmleler eklinde alt alta sralanmasdr. Peki ne ie yarar?
ok ie yarar. ncelikle senaristin, senaryosunun nereden gelip nereye gittiini iki- sayfa zerinde grmesini salar. Senarist, yz sayfay akn bir ynda kaybolmak yerine, sadece iki- sayfa iinde hikayenin btn olaylarn grebilir. Bylece senaryo zerindeki hakimiyeti artar. Senaryo bir kere yazldktan sonra sahne eklemek ya da karmak ok zordur. Eklenen ya da kartlan sahnenin dier sahnelere olan etkisini kestirmek gtr. Oysa bu ilem (sahne ekleme ve karma), sahne listesi zerinde ok kolay ve etkili bir biimde yaplabilir. Sahne listesine TITANIC filminin tam ortasndan ("midpoint") bir rnek vereyim: Jack Rose'un n resmini izer. Yal Rose, kendisini dinleyenlere "o an" neler hissettiklerini anlatr. Rose, Jack'in izdii resmi Cal'in kasasna koyar. Cal'in yardmcs Lovejoy'un gelmesi zerine genler sitten kaarlar. Lovejoy ile genler arasnda, geminin koridorlarnda kovalamaca yaanr. Jack ve Rose geminin ambar blmne gelirler. Kaptan geminin komutasn yardmcsna, sonra o da kendi yardmcsna brakr. Cal odasna gelir ve Rose'un Jack ile birlikte gittiini anlar. Jack ve Rose ambardaki bir arabann iinde seviirler. Gemideki iki grevli, genleri bulmak iin ambara gelir. Jack ile Rose gverteye karlar. Gzcler nlerindeki buz dan fark ederler ve kaptan kkne haber verirler. Haberi alan kaptan yardmcs geminin ynn deitirmek iin elinden geleni yapar ama gemi buzdana arpar.

Grld gibi, sahne listesinde ne bir tasvir ne de bir diyalog vardr. Sadece o sahnedeki en nemli olay, bir iki satrlk bir cmleyle anlatlr. Ve bir sahne listesinin 3 sayfay gememesi gerekir. Geerse, amacndan sapm olur. Ayrca sahne listesi yazarken her sahne yazlmaz. "Gei" niteliindeki kk ve nispeten nemsiz sahneleri yazmasanz da olur. Hatta yazmamanz gerekir. Bu tekniin, batl rneklerine nispetle "karmaklktan" uzak, basit kalan Trk senaryolarnn daha karmak, daha zeki, daha yaratc olmasna yardmc olaca kanaatindeyim. (Sahne listesi bilgisi JOHN TRUBY'den alnmadr. rnekler ve aklamalar gezgin'e aittir.)

149

GELER yi filmlerin bir zellii de, balamalar ile bitmelerinin bir olmasdr. Yani filmin bana bir oturursunuz, bir bakmsnz yazlar akmaya balam. Bu tr filmler ya gibi kayar gider. Oysa o kadar ok olay grm, o kadar ok insan tanm, bir o kadar da farkl mekana gitmisinizdir ki film boyunca! Ama film size bunlar son derece doal, organik bir biimde sunmutur, yle ki hi yadrgamamsnzdr. Bunu salamann en birinci yolu, hikayenizin salam bir "neden-sonu" ilikisi iermesidir. Yani hikayenizde ortaya kan kii ve olaylarn ok mantkl nedenlerle orada olmas, ve yaanan sonularn da kanlmaz (ama ilgin) olmas gerekmektedir. Yaanan sonular asndan, eer seyirci "Ama bu ok mantksz, normal insan yle deil de byle yapar" diyorsa, hikayeniz inandrclk asndan bir zaafiyet ierisinde demektir. Ya da filminizde olan her olay son derece mantkl ama ilginlikten uzaksa (baz yarm aklllar bu konudaki beceriksizliklerine "sinemada gereklik" savunmasn getiriyorlar) o zaman da skc bir senaryo yazdnz demektir. Karakterlerin olaylar karsndaki tepkileri, sinema salonunun kapsnn dndaki hayattan baya farkl olmaldr. Eer olmazsa, seyircileri o kapdan ieri sokamazsnz. Darda bedavas var nk! Ama salam bir neden-sonu ilikisi de tek bana, "ya gibi kayan" hikayeler oluturmaya yetmez. Filmin temel birimi olan sahneler arasnda da nedensel, yumuak, ve en nemlisi anlaml geiler olmaldr. Bir sahne bitince, ekranda grnen en son ey ile, yeni sahnede ekranda grnen ilk ey arasnda anlamsal bir balant varsa, seyirci filmden ok daha byk bir zevk alr. Ben bile "vay be, adamlar geiler iin bile kafa yormu, helal olsun" diyorum byle geiler grnce ve daha da keyifleniyorum. Peki bunu nasl yapyorlar? Yani bu anlamsal balantlar nasl buluyorlar? "Yaratclkla" diyeceksiniz. Eh, ksmen doru. Ama her yaratcln temelinde, yaratclkla hi ilgisi olmayan (daha dorusu, eski kuaklarn yaratclklarnn yerlemi ve kanksanm hali olan) TEKNK BLGNN bulunduunu unutmayn. Evet, sahneler aras geite de byle bir teknik bilgi birikimi var. Aada bu bilgilerin anlatld bir liste veriyorum. Bu liste Robert McKee'nin "STORY" adl kitabnda anlatlan (s: 301) bir blmden ("Principle of Transition") alnmtr. GELER 1) Bir Karakter zellii Benzer: mark bir ocuktan, ocuksu bir yetikine gei. Zt: Acayip grnml bir kahramandan k grnml bir dmana gei. 2) Bir Eylem Benzer: n sevimeden, sevime sonrasna gei. Zt: Gevezelikten souk bir sessizlie gei. 3) Bir Nesne Benzer: Bir serann iinden ormana gei. Zt: Kongo'dan Antartikaya gei. 4) Bir Szck Benzer: Bir szcn ya da cmlenin bir sahneden dierine tekrarlanmas. Zt: ltifattan lanetlemeye gei. 5) Bir Ik zellii Benzer: Gn doumundaki glgelerden, gn batmndaki glgelere gei. Zt: Maviden krmzya gei. 6) Bir Ses Benzer: Bir sahile vuran dalgalardan, uyuyan birinin nefes alp veriine gei. 150

Zt: nsann derisini okayan bir ipekten, dililerin gcrtsna gei. 7) Bir Fikir Benzer: Bir ocuun doumundan, uvertre (klasik mzik paralarnn giri blm) gei. Zt: Bir ressamn bo bir tuvalinden, lmekte olan bir adama gei. *** Bir de bu geilerin melezleri vardr. (McKee amcamz unutmu, ben tamamlayaym): Bazen bir nceki sahnede szl olarak bahsedilen bir eyin grnts ya da sesi (ya da benzeri) bir sonraki sahnede grlr. rnein ilk sahnede bir karakter bir kiiden bahseder, ikinci sahnenin ilk grnts o kii olur. Ya da ayn karakter bir olaydan ya da halde bahseder, ikinci sahnenin ilk grnts ise o olay andran bir eydir. Buna Titanik filminden bir rnek verelim: Rose Titanik'e binerken yle bir sz syler "Dardan bakldnda iyi bir kzn isteyebilecei hereye sahiptim. imden ise lk atmak geiyordu" Bir sonraki grnt, geminin - insan ln andran bir ses karan - dddr. Ama Cameron bununla yetinmez, bu ddkten geriye doru ekilerek zoom out - Jack'in (Leo Di Caprio) poker oynad kahvehaneye ularz. Cameron bu geilerle bir tala iki ku vurur: nce Rose'un ln gemi dd ile somutlatrr, sonra da bu ddkten hikayenin dier kahramanna organik bir gei yapar. *** Bundan sonra film izlerken, senaristin ve ynetmenin sahneler aras geii nasl saladna dikkat edin. Ve siz de senaryolarnzda (abartya kamamak artyla) bu tr geiler bulmaya ve kullanmaya aln. (Geen sene Oscar alan "Crash" filminde bu tr geilerin bolca kullanldn hatrlyorum. Bir ara bu geilerle ilgili bir rnek liste de hazrlamak iyi olacak.). Kolay gelsin.

151

SAHNEYE GR VE IKI - REVISITED Sahne yazm ile ilgili olarak sylenebilecek en nemli eylerlerden biri sahneye ne zaman girilmesi gerektii ile ilgilidir. Bu konuyla ilgili olarak ana prensip udur: "Sahneye olabildiince ge girip sahneden olabildiince erken kn." Dinlemesi ve sylemesi ho olan bu cmle acaba neyi anlatmak istiyor? Bir sahneye balamadan nce gz nnde bulundurmanz gereken baz eyler var. Bunlar yle sralayabiliriz: Bu sahne, ana hikayenin hangi aamasnda yer alyor? Bu sahne, ana hikayeyi nasl ileri gtryor? Bu sahnede kimler var? Sahne nasl balyor ve nasl bitiyor?

Michael Hauge'un ok isabetli bir tespiti var. Diyor ki: "Sahnenin nasl biteceini bilmeden, sahneyi yazmaya balamayn." Yani, sahnedeki kiilerin arasnda geen diyaloglar, yaanan olaylar nerede son buluyor? Son bulmuyorsa nerede kesiliyor? Bunlar bilmeniz lazm. Ancak ondan sonra yazmaya balayabilirsiniz sahneyi. *** Sahneye nasl gireceiz? Bu konunda en sk yaplan hatann, sahneye erken girmek olduunu syleyebilirim. Yani yazar sahneye, nemli ve ilgin bir olay olmadan ok nce girer. Gya seyirciyi o nemli ana "hazrlar", ondan sonra o sahnenin anahtar olay gerekleir. Ama o zamana kadar seyircinin ilgisi byk lde azalm olur. Seyirci sklmaya balar. O sahnedeki nemli olay da etkisini kaybeder. Yazar sahneye, ya nemli olaydan hemen nce, ya da olmu bir nemli olaydan hemen sonra girmelidir. Yani izlemeye baladmz insanlar ya ilgin bir olay yaayacak ya da yaam olmaldr. Bu ilgin olayn beklentisi veya arpc sonular seyirciyi sahneye balar. Titanik filminden bir rnek vereyim. (Hep bu filmden rnek vermemin iki nedeni var: Birincisi, neredeyse ezbere bilmem. kincisi de, bu siteyi takip eden herkesin bu filmi grm olduu ynndeki varsaymm. Eer hala grmediyseniz, boaz manzaral bir intihar tavsiye ediyorum :) "ntihar Sahnesi" olarak adlandrdm (ve aalarda bir yerde uzun uzadya incelediim) sahnede Rose, geminin gvertesinde alayarak komaktadr. Neden aladn bilmeyiz. Ama tahmin edebiliriz. Rose'un annesiyle ve nianlsyla ilgili sorunlar vardr. Bu ikisinden biriyle ya da her ikisiyle fena halde tartm olabilir. Bu yle byk bir tartmadr ki Rose'u intiharn eiine getirmitir. Ama senarist (James Cameron) bize bu tartmay gstermemeyi tercih etmitir. nk byle bir tartma yaanabileceinin ipularn bize daha nce vermitir. Ve bu tartmay izleyicinin hayal gcne brakmtr. (Daha nce, bu tr eksiltilerin izleyiciyi de hikayeyi yazma / yaratma srecine katarak etkileimli bir ortam yarattn sylemitim). Eer klasik bir Trk senarist olsayd, byk bir ihtimalle bize adal bir tartma sahnesi sunmaktan kendini alamazd. Biz de ayla bayla seyrederdik. ***

152

Peki sahneden ne zaman ve nasl kacaz? Bizde bu konuda yaplan en nemli hatann ise, sahneden ok ge kmak olduunu syleyebilirim. Yani asl (anahtar) olay yaandktan, nemli bilgiler konuulduktan sonra bile karakterler sahnede dolamaya ve konumaya devam ederler. Bu genelde, yazarn houna giden baz diyaloglar atmaya kyamamasndan (yani "kill your babies" prensibini uygulamamasndan) veya seyircinin zekasna gvenmeyip, ayn eyleri tekrar tekrar sylemesinden kaynaklanr. Eer sahnede sylemek ya da gstermek istediiniz eyi syleyip gsterdiyseniz, en ksa srede (bazen hemen) kmak ve baka bir sahneye gemek yerinde olur. Bu, filmin ritmini hzlandrr, izleyiciye tatmin edici bir seyir deneyimi yaatr. Sahne biterken, sonraki sahnelere sarkan baz eyler brakmay unutmayn. Yani her sahnede baz meseleler halledilmeli, ama sonraki sahnelerde ele alnacak baka yeni meseleler oluturulmaldr - ki izleyici "ne olacak" diye merak etsin. Buna yine "ntihar Sahnesi"yle rnek vereyim: Sahne biterken senarist bir ka eyi baarr. Jack ile Rose arasnda ok ksa srede ok etkili bir yaknlk salar. Rose'un intihar etmeye kalkacak kadar umutsuz olduunu gsterir. Jack'in, tanmad bir insann peinde buz gibi denize atlamay gze alacak kadar maceraperest olduunu gsterir. Ayn zamanda ne kadar esprili olduunu da grrz. Bunlarn yan sra, Jack ile Cal (Rose'un nianls) arasndaki ilk srtme yaanr. Ayrca Jack, Rose'u kurtarmasnn dl olarak 1. snfta akam yemeine davet edilir. zleyiciler "acaba bu 3. snf yolcusu gen, 1. snf yemekte neler yapacak" diye byk bir merak duymaya balarlar. Neymi? Her sahnede baz meseleler halledilmeli, baz yeni meseleler yaratlmalym ki hikaye ilerlersin. *** Bir de "ikin Sahne" olarak adlandrlabilecek sahneler var. Yani bir sahnede zekice ve yaratc bir biimde halledilebilecek meseleler anlamsz uzun diyaloglar ile ele alnr. Ve izleyiciyi bayar da bayar. Buna en iyi rnei GORA filminde gryoruz: Arif ile Bob Marley Faruk'un, Faruk'un odasndaki sahnesi. O kadar gereksiz diyalog, o kadar ilevsiz duraksamalar (es), o kadar az malzeme var ki bu sahnede, insan "bitse de gitse" diye dnyor. En fazla 45 saniyelik bir malzemeyi 3 dakikaya yaynca byle oluyor. (O sahnenin temel sorunlarndan biri de oyunculukla ilgili. Anlalan az prova edilmi ya da doalamaya braklm. Ve olmam.) "ikin Sahne" sendromuna dmemenin yolu, o sahnede ne yapacanz ok iyi bilmektir. Bunu biliseniz, senaryonuzun tekrar yazmlarnda (ki bu kanlmaz bir eydir), ikinlik yaratan fazlalklar atabilirsiniz.

153

GL SAHNELER - 1 Gl bir sahne yazmak iin ille birilerinin hayatnn tehlikede olmas gerekmiyor (ama en gl sahnelerin genelde "hayat-memat" meseleleri etrafnda dnd de bir gerek). "NOTTING HILL" filminin sonlarnda, Anna Scott'un (Julia Roberts) William Thacker'a (Hugh Grant) sevgili olmay teklif ettii sahne de, mkemmel yazlm bir sahnedir. Filmin bu sahnesine gelene kadar hem adam hem de kadn, hem ok iyi zaman geirmiler, hem de zaman zaman birbirlerinin kalbini krmlardr. En son kalbi krlan William'dr (Anna'nn kendisi hakknda "yle biri ite" dediini duymutur, film setinde). Sz geen gl sahne ise, William'n kitap dkkannda geer. Anna ile William bir sre kitapda ayakta konutuktan sonra Anna can alc cmleyi syler "I am also just a girl, standing in front of a boy, asking him to love her" (Ben ayn zamanda, bir ocuun karsnda durmu, ondan kendisini sevmesini isteyen sradan bir kzm da) der. (Bu sahnenin bu kadar gl olmasn salayan eylerden biri de, J. Roberts'in en gzel performanslarndan birini gstermi olmasdr). Buna ramen William kzn teklifini kabul etmez. Ve Anna duygusal olarak dalr. (Bu kadar byk bir duygusal sarsnt, bu kadar minimalist oyunculukla ancak anlatlabilir). William' yanandan per, ve dkkandan kar. Sadece iki kiinin ayakta durup konutuu bir sahneyi bu kadar gl yapan ey her iki karakterin de plak bir ruh ile konumalarndan kaynaklanmaktadr. Her ikisi de krlm ve zlmtr. Ama her ikisi de aslnda birbirini ok sevmektedir. Buna ramen bir araya gelmeleri mmkn olmaz. GL SAHNELER - 2 zleyenin aklndan kmayacak sahnelerden biri de James Cameron'un "ABYSS" filminde vardr. Filmin ikinci yarsnda Bud (Ed Harris) ve Lindsey (M. Mastrantonio) kk bir denizaltnda mahsur kalrlar. Denizalt su almaktadr, kullanlabilir tek bir dalg giysisi vardr, ve gitmeleri gereken petrol arama istasyonu ok uzaktr. Zaman kstldr: kimin dalg giysisini giyeceine karar vermeleri gerekmektedir. Eskiden evli olan Bud ve Lindsey ok hzl bir biimde tartrlar ve Lindsey Bud' giysiyi giymeye ikna eder. (Tipik, gl Cameron kadn). Biraz sonra denizalt tamamen su dolacak ve Lindsey "resmen" boulacaktr. Su dolar, ve Lindsey, eski kocasnn kollarnda gz gre gre boulur. Fakat sahne bununla bitmiyor. Bud, lm olan Lindsey'i ana istasyona kadar gtrr. Orada havuzun kenarnda kadna suni teneffs ve elektrook uygular. Lindsey geri dnmez! Bud, "resmen" eski karsn ldrm ve geri getirememitir. Herkes (Bud dahil) Lindsey'den midi keser. Fakat Bud daha sonra tekrar Lindsey'e masaj uygulamaya balar ve kadn canlanr! Cameron'un yazd belki de en etkilici sahne bylece biter. Bu sahnenin gc, bir insann, sevdii bir baka insan iin gz gre gre lmeyi kabul etmesindedir. (Ayn tema, yine Cameron'un yazp ynettii Titanic'in sonunda da grlebilir). Doa koullarnn yaratt d bask da, bu sahnenin gcn artran baka bir etkendir

154

GL SAHNELER - 3 Bir ok filmden geriye, bizde gl bir etki brakan sahneler kalr. Bir filmin kalitesi aslnda, bu gibi sahnelerin varl ve doall (yani hikayenin gidiatna uygunluu) ile llebilir. Byle gl bir sahneyi SON SAMURAY'da da gryoruz. Bu, Yzba Algren'in (T. Cruise), alayn hazr olmadn gstermek iin bir Japon askerden kendisine ate etmesini istedii sahnedir. Bu sahnede Algren'in komutan, hibir ekilde hazr olmayan Japon askerlerinin, isyanc Katsumoto'ya kar savamas gerektiini sylemitir. Algren ise bunun bir intihar saldrs olacann farkndadr. nk Japon askerler henz tfek doldurmay dahi renememitir. Dncesinin doruluunu kantlamak isteyen Algren, eitmek iin abalad bir askerden kendisine ate etmesini ister, hatta adam buna zorlar. Acemi asker, byk bir stres ile tfeini doldurmaya alr. Bu srada, zaten Kzlderililere yaptklarndan dolay kendisinden nefret eden Algren'in syledii sz ok etkilidir: "Shoot me God damn it!" (Vur beni kahrolas!). Yani Algren bir yandan askerlerin hazr olmadn gstermeye almakta, bir yandan da artk yaamaya deer bulmad bu hayatna son verdirmeye almaktadr. Acemi asker en sonunda tfeini doldurmay baarr ve Algren'e "doru" ate eder. Ve tabii ki skalar. Algren bu mustarip hayat yaamaya devam edecektir. Bu sahne bize (ve sahnedeki dier insanlara) bir ok eyi retir: Algren'in korkusuzluunu, intihar eilimini, kendi yargsna olan gvenini, komutan Albay Bagley'e kar olan nefretini, acemi Japon askerlerin gerekten hazr olmadn, ve Albay Bagley'in muhakeme zayfln. Sahnenin bu kadar gl olmasn salayan bir baka etken de, otantik Japon mzii. Flt ile gerilimin nasl trmandrldna dikkat. GL SAHNELER - 4 Romantik komedi filmlerinde grlen en gl sahnelerden birini de "You've Got Mail" filminde gryoruz: Joe Fox (Tom Hanks), internetten tant kz ile bulumaya gider, ama uzun sredir yazt, hatta holand kzn, ticaret hayatndaki azl rakibi Kathleen Kelly (Meg Ryan) olduunu fark eder. Bu fark edi an, aslnda senarist asnda ok nemlidir. Joe Fox, bu ac gerei kabul edip evine de dnebilirdi. Ama ok gzel bir dramatik sahne frsat da kam olurdu. Bunun yerine Fox, kzn bekledii kafeye girer ve rakibinin masasna oturur. Fox'un, bekledii kii (ki o da internette tant kiiden holanmaktadr) olduunu bilmeyen Kelly, Joe Fox'a demediini brakmaz: "You are nothing but a suit!" (Sen takm elbisesinden baka bir ey deilsin!). Ama bundan hemen nce de, bekledii kiinin ok komik ve ok duyarl olduunu syler - o kiinin bizzat Joe Fox olduunu bilmeden. Ortada ok komik bir durum vardr. K. Kelly'nin bahsettii "yeryznn en duyarl insan" ile "kalbinin yerinde bir yazarkasa" olan kii aslnda ayndr. Bu diyaloglar bize, birini "gerekten tanmann" aslnda ne kadar zor bir i olduunu ok arpc bir biimde anlatr. Sahnenin bir baka fonksiyonu ise, K. Kelly'nin kendi iinde bir aama (breakthrough) kaydetmesi ve duygularn "spontane" bir biimde da vurabilmesidir.

155

GL SAHNELER - 5 zlerken donup kaldm sahnelerden biri de James Cameron (Titanic, Terminator 1-2) tarafndan yazlm olan Krlma Noktas'nda (Point Break) bulunuyor. Gerekten de ok gzel yazlm bir senaryodur. Bigelow da hakkn vererek ekmitir. Keanu Reeves'in ilk byk rollerinden biridir. Ve film tekrar tekrar seyretmeye kar dayankldr. Sadede gelelim: Filmin kesinlikle en gl sahnesi, Keanu'nun canlandrd gen polisin, sevgilisini rehin tutan Bodhi'nin (Patrick Swayze) peinden, uaktan paratsz atlamasdr. Evet, adam, uaktan paratsz atlyor - elinde bir revolver silah olduu halde. Amac da Bodhi'yi havada yakalamak ve beraber yere dmek. Bunu baaryor da. Cameron ok da gzel bir ikilem yaratyor - Keanu ya elindeki silah brakp parat aacaktr, ya da Bodhi ile beraber yere aklacaktr. Keanu ok hzl bir biimde karar veriyor ve silahn (elindeki tek avantaj) brakp paratn ipini ekiyor. Ve iki gen adam, paratn ge almasndan dolay, byk bir hzla yere iniyorlar. James Cameron'un yazd ve ok sk bir sistem eletirisi de ieren bir film. Keanu'nun ans olsa gerek, 90 yllarn, belki de 20. yzyln en sk sistem eletirilerinden biri olan "The Matrix"te oynamak da yine ona nasip olmutu. GL SAHNELER - 6 Yakn zamanda izlediimiz en gl sahnelerden birini "Dikey Limit" (Vertical Limit) filminin banda gryoruz. Filmin alnda, bir baba, oul ve kzdan oluan bir ailenin bir daa trmanmakta olduunu grrz. Fakat bir aksilik olur ve bu kii ayn ipte, havada asl kalr - fakat ip kiiyi tayamayacak haldedir. pteki sralamada en altta duran baba, ocuklarn kurtarmak iin kendi hayatn feda eder ve bakla kendi ipini keserek aa der/atlar. Aile balarn hayat memat meselesi ile balayan gzel bir giri. Filmin devam bu kadar etkileyici deil, ama bu giriten sonra ne olursa olsun filmi sonuna kadar izliyorsunuz. GL SAHNELER - 7 "KOD ADI: KILIBALII" filminde de bir ka gl sahne var. Bunlardan biri, filmin bandaki "patlama" sahnesi. CGI ile geleneksel ekimlerin ok gzel bir biimde yapld bu sahne, aslnda "The Matrix"te kullanlan yntemin ("bullet time" - Neo'nun atda Ajan'n kurunlarndan kan gsteren sahnede kullanlmt) biraz daha abartlm hali. Yine de etkileyici olduu kesin. Normalde bir saniyeden ksa bir srede olup biten bir olay hem yavalatlm olarak, hem de 360 derecelik bir bak asyla izliyoruz nk...
Filmi izleyenlerin aklnda kalacak bir baka sahne ise, bilgisayar korsan "Byk Stan"in 60 saniye iinde Amerikan Savunma Bakanlnn bilgisayarn "hack" etmek zorunda kald sahne. Sahnede bir ka unsurun bir araya gelmesi sahneyi dikkat ekici klyor: Stan'in bu ii 60 saniyede yapmak zorunda kalmas, bana birinin silah dayam olmas, ve bir kadnn bu srada Stan'e oral seks yapmas. Bu son eklenti, sahneyi ayn zamanda komik yapan iyi bir bulu bence. Filmdeki etkili sahnelerden biri de John Travolta'nn Halle Berry'yi vurduu sahnedir. Burada da Stan'in, boazndan asl Halle Berry'yi kurtarmak iin ok ksa bir srede bir bilgisayar ilemi yapmas gerekmektedir. Stan, kadn boulmadan bu ii yapar, ama Travolta yine de Halle'i vurur. Stan'in btn abas bir anda anlamszlar. Bu gibi gl sahnelerine ve iyi oyuncularna karn Kl Bal ok baarl bir film deildir. Bunun temel nedeni ise sonunu iyi balayamamasnda yatar. Bu, ne yazk ki burada tartlamayacak kadar uzun bir konu. Ama filmin sonunda derin bir tatmin duygusu yaamamamz, bu gerein en basit kant saylabilir.

156

HANG SAHNELER ATMALI? Senaryo yazmak, hangi sahneleri senaryoya koymak gerektiini semek kadar, hangilerini koymamay semeyi de ierir. Bir senaryo yazarken aklnza gelen ve gerekli olduunu dndnz her sahne kendine senaryoda bir yer bulamamaldr. Bir sahneyi senaryoya koyarken baya ince eleyip sk dokumalsnz. Ama neye gre? Asl soru bu sanrm. Yani bir sahneyi "neye, hangi lte gre" senaryoya koyup koymamaya karar vermeliyiz? Birinci kstas, o sahnenin hikayenin gidiatnda nemli bir rolnn olmasdr. Yani o sahnede olan olaylar ve / veya diyaloglar, sizin senaryo ile anlatmak istediiniz hikayeyi bir ya da bir ka adm ileri gtrmelidir. Hikaye, bir nceki sahneye gre biraz daha ileri gitmi olmaldr o sahnenin sonunda. kinci kstas, o sahnenin iyi bir biimde yazlm olmasdr. Bir sahne sadece hikayeyi ileri gtryor diye senaryoda kendine yer edinemez. Bu ii, elenceli ya da dikkat ekici bir biimde yapmaldr. Bu nedenle ben senaryolarm yazarken, bir sahneyi yazp bitirdikten ve (biraz beklettikten) sonra "bu sahneyi nasl daha elenceli, daha ritmik yapabilirim?" diye kendime soruyorum. Size de tavsiye ederim. nc kstas, sahnenin ierdii malzemenin miktaryla ilgilidir. Bir sahnede anlatlan bilgi ya da olay, eer baka bir sahneye eklenecek bir cmlelik sz ile de k bir biimde aktarlabiliyorsa, o zaman bu ikinci yntemi tercih ederim ve o kk olay ya da bilgi iin ayr bir sahne yazmam. Bu hem yapmcnn ok houna gider (maliyetler azald iin), hem de izleyicinin (herey gzne sokulmad, izleyicinin zekasna atfta bulunulduu iin). Bu sitede "iyi" olarak nitelenen filmlerin hepsi ("Matrix", "Titanic", "Ekya", vb.) bu tr sahnelerden olumaktadr. Sahneler hem hikayenin ilerlemesi iin gerekli, hem iyi yazlm, hem de yeterince malzeme iermektedir. Siz de senaryonuzu bitirdikten sonra sahneleri tek tek ele aln ve yukarda anlatlan kstaslara uyup uymadklarna bakn. Uymuyorlarsa, uydurmaya aln. Uymamakta diretenleri de senaryonuza almayn.

157

DEEN GR AILARI Bir hikayede, senaryoda, romanda, vb.'de iki insan arasnda geen her sahne, una indirgenebilir: Karakter A: "Ben bir ey istiyorum." Karakter B: "O eyi elde edemezsin." zm Evet, fazla bir basite indirgenme oldu. Ama boaznza kadar bir metne daldnz srada, sizin cannza okuyan ey de budur aslnda. imdi, yazarlarn genel eilimi, bir sahneyi yazarken, "ben bir ey istiyorum" diyen kiinin zihniyetini benimseyerek (o kiinin zihnine brnerek) yazmaktr. Bu da ok doaldr. Sizin bu hikayeyi yazmanz salayan ey genelde, o bir ey isteyen karakterin hikayesini anlatmak iin duyduunuz istektir. Olsun. Ama bunun sonucunda, B Karakteri ya pasif bir engel olarak kendini gsterir, ya da, bizim (yani yazarn), Karakter A'nn nne kabilecek en ilgin engel olduunu dndmz eye gre seimler yapar (yani atma ilgin olsun diye abuk subuk seimler yapabilir - gg). atmaya u ynden bakmak daha yararl olacaktr: Karakter A: "Ben bir ey istiyorum." Karakter B: "Ben baka bir ey istiyorum." zm Bir sahneye, bu zihniyetle (bu zihniyete brnerek) girmek, benim senaryo yazarken en ok kullandm yntemlerden birini kullanmanz ok daha kolaylatrr: bak alarn deitirmek (yani, farkl bak alarna brnmek - gg) ve ikincil karakter, o sahnenin ana karakteriymi gibi sahneyi yazmak. Vites deitirin. Oturun ve, rnein, o sahnedeki DER kahraman oynamas iin ok byk bir aktrn tutulduunu varsayn (hayal edin). Sizin greviniz de o roln oynanmasn daha ilgin hale getirmek olsun. Ya da kendinizi B Karakterinin yerine koyun. Karakter A'y, sizi elde etmek istediiniz eyden alkoyan hyarn teki yapn. imdi, Karakter B'nin belirli bir niyeti, belirli bir gds var. Ve bu nedenle Karakter A'nn hayatn ok ama ok zorlatracaktr. te imdi bir atmanz var. Bir SAHNE'niz var artk. imdi Karakter A'nn biraz daha fazla uramas, biraz daha ilgin olmas gerekiyor sizi alt edebilek iin. Belki bu sayede hikayenizde yeni bir "karakter" (tip'in kart olarak - gg) yaratm, yeni bir ses bulmu oldunuz. ok nadiren de olsa, aslnda yanl karakterin hikayesini anlattnz fark edebilirsiniz! (Kaynak: Kung Fu Monkey - http://kfmonkey.blogspot.com; Thursday, January 06, 2005'ten alnt)

158

ATIMA
BABAMIN BANA YAPMADII YLK: Baz konular var ki, tekrar tekrar ele alnmas elzem, ve hatta kanlmaz. "atma" bunlardan biri. Daha nce atmay, bir hikyedeki atan gler baznda ele almtk. Demitik ki, "Bir hikyenin var olabilmesi iin, o hikyede bir atma olmaldr. Yani hikyenin kahraman bir ey istemeli, onun dman da kahramann bu eye ulamasna engel olmaya almaldr." Bu konuyla ilgili ayrntl yazlar var gemi "postalarda". Merak edenler aadaki yazlar ya da yandaki (sa yan) arivleri okusun. Bu yazda bu atma konusunu biraz daha detaylandracak ve sonra da onu sahne baznda ele alacam. *** "atma" dediimizde aklmza hemen birbirine zt iki g gelir. Senaryolarda bu gler genelde u ekildedir: insana kar insan, insana kar topluluk, insana kar toplum, toplulua kar topluluk, insana kar doa. McKee bu ztlklar daha net bir biimde ortaya koyar. Der ki, eit atma vardr: 1) atma 2) Kiisel atma 3) D atma Bunlar da yle aklar: ATIMA: nsann kendi iinde yaad atmadr. nsann kendi duygular bazen birbiriyle atr. Can bir ey yapmak isterken, vicdan ona baka bir ey yapmasn syler. Ya da iki istek birbiriyle atr. (Burada hibir d etken sz konusu deildir.) "Aznlk Raporu"ndan bir rnek verelim. Filmin orta noktas saylabilecek sahne, John Anderton'un bir otel odasnda, ocuunu kardn sand adam ldrmeye teebbs ettii andr. Burada John Anderton silahn, olunu karan adama (en azndan o yle sanmaktadr) dorultmutur. Onu ldrp ldrmemek arasnda bir seim yapmak zorundadr. Ve bu seimde iki duygu birbiriyle atmaktadr: Olunun lmnn intikamn alarak acsn hafifletmek ve adam adalete teslim etmek. John, kendisiyle byk bir mcadele vererek ikincisini tercih eder. Sahnenin devamn biliyorsunuz. Bu atma sadece duygular arasnda olmayabilir. Duygular ve dnceler arasnda da olabilir. Beden ile zihin arasnda da olabilir. Bedenin baz istekleri ile baz dnceler ya da inanlar arasnda bir atma yaanabilir. "Gln Ad" ve "Kara Cbbe" ("Black Robe") filmlerinde bu duruma uygun rnekler vard yanl hatrlamyorsam. Bu filmlerin her ikisinde de inanc ile cinsel istekleri arasnda kalan Hristiyan din adamlar yer alyordu. KSEL ATIMA: Bu tr atma, kiiler arasndaki atmay anlatr. Yani kahraman ile arkada, sevgilisi, 159

annesi-babas, vb. arasnda yaanr bu atma. Bu atmann zellii, kahraman ile "yakn evresindeki insanlar" arasnda yaanmasdr. Yani kahraman ile kardei arasndaki atma "kiisel atma"dr, ama kahraman ile yoldan geen biri ya da gck olduu patronu arasndaki atma "d atma"dr (bkz. aas). Genellikle televizyon dizileri bu atma trn ok kullanrlar. Ortalkta birbiriyle zt eyler isteyen birbiriyle alakal bir sr insan vardr. Durmadan da bcr bcr konuurlar. Sadece bu tr atmay kullanan dramatik yaplarda pek fazla aksiyon yoktur. DI ATIMA: Bu tr atmada kahramanmz ile d dnya kar karyadr. Bu d dnya a) Kahramanmzn tanmad biri b) eitli kurumlar (sosyal kurumlar ya da irketler) c) Doa koullar olabilir. Grld gibi bu atma kaynaklar, kahramanmzn iinden ya da yakn evresinden deil, dardan gelmektedir. McKee, u rnekleri vermektedir: Toplumsal kurumlarla ve bireylerle olan atmalar: devlet / vatanda, kilise / mmin, irket / mteri nsanlar arasnda olan atmalar: polis / sulu, patron / ii, mteri / garson, doktor / hasta nsan yapm ya da doal evreler ile olan atmalar: zaman, mekan ve bunun iindeki herey D atmaya "Yarndan Sonra" ("The Day After Tomorrow") filmindeki iklim koullar rnek olarak verilebilir. "Dnyalar Sava"ndaki uzayllar da bu tr bir d atma kaynadr. *** yi hikyelerde bu atmalarn de bulunur. Filme derinlik katan ve seyri gzelletiren de budur. Bunun nedeni bizim insan olarak da bu dzeyde atma yaamamzdr: herhangi bir gn kendisi ile (duygu ya da dnceleriyle veya bedeniyle) atmaya girmeyen var m aranzda? Ya da sevdii insanlarla eitli uzlamazlklar yaamayan? Ya da d dnyadan bir dmanlk ya da en azndan bir glk grmeyen? te bu nedenle, kahramanlarmzn da bu dzeydeki atma kaynaklar ile boumasn isteriz. TITANIC'ten rnek verelim: Filmin kahraman olan Rose, kendisi ile atma halindedir. inde bulunduu sosyal ortamdan nefret etmektedir ama kendisinde, kendisini bu ortamn dna karacak gc ve cesareti de bulamamaktadr. Bu, bir i atmadr. Ayn Rose, nianls Cal ve annesi ile de srekli atma halindedir. Bu da kiisel atmadr. Son olarak da, gemi buzdana arptktan sonra doa koullarna kar byk bir mcadele verir. Bu da d atmadr. MATRIX'ten rnek verelim: Neo, kendisinden emin deildir. Gerekten de "seilmi kii" midir acaba? Bu, i atmadr. Nebukadnezzar'n mrettebatndan Cypher Neo'yu ve dierlerini fena halde satar. Bu, kiisel atmadr. Son olarak da Neo Ajanlar ile kyasya mcadele eder. (Ayrca gemidekiler de "sentinel"ler ile bouur). Bu da d atmadr. RMCEK ADAM 1'den bir rnekle bitirelim: Peter Parker kendisi ile mcadele etmektedir. Doru olan nedir?: stn glerini kullanarak para kazanmak m yoksa karlksz olarak baka insanlara yardmc olmak m? Bu, i atmadr. Parker, sevdii insanlar ile de atma halindedir. Amcasyla, Mary Jane ile (bu atma 2. filmde dorua kar), arkada Harry Osborn ile. Bu da kiisel atmadr. Parker d dnya ile de atma halindedir: Yeil Cin ile ve onun yaratt eitli tehlikeli durumlarla, New York'taki eitli sulularla ve yangn vb. gibi felaketlerle. rmcek Adam'n baars, filmin herhangi bir saniyesinin atmasz olmamas ile 160

ok yakndan alakas vardr. (EKYA'daki atma trlerini de siz bulun) *** Gelelim babamn bana yapmad ve benim size yapacam iyilie. Tabii ki para vermeyeceim, bir eyler anlatacam. O da u: "Yazdnz her sahnede atma olsun." Bu kadar. (te babam bana bunu sylemedi. Bu bilgiye ulaana kadar ne kadar bo atmasz - sahne yazdm, anlatamam.) Sanrm biraz amam gerekiyor. yle diyeyim. Sahnenizde ne oluyor olursa olsun, bu sahneyi eer ilgin, izlenmeye deer, komik, elenceli klmak istiyorsanz, sahnenize yukarda anlatlan atma tarzndan birini ya da bir kan (en fazla tane var zaten) koyun. Sahneniz aniden renklenecek ve okunmas / izlenmesi zevk veren bir eye dnecektir. Size nce bir kt rnek, bir de iyi rnek vereyim. Kt rnek "Organize ler"den. Filmi izleyenler hatrlayacaktr, bir sahnede Ylmaz Erdoan ile Tolga evik deniz kenarnda konumaktadr. Gya bu duygusal bir sahnedir. ki "konuan kafa" (Amerikallar byle derler, "talking heads") bir sr laf sylerler, fonda deniz olduu halde. Bize seyirci olarak "bitse de gitsek" dedirten sahnelerden biridir. Zira bir atma yoktur bu sahnede. Tamam, bu iki karakter arasnda bir atma yok, hikaye icab; ama en azndan karakterlerin i atmas ya da d atmas olabilirdir. Nasl m? "Terminator 2" filminin orta noktasndan (yani Sarah Connor ve avanesi Meksika civarna gittikten) sonra, John Connor (ocuk) ile Arnold (Terminator) arasnda bir diyalog geer. Bu sahnede John, Arnold'a annesini anlatmaktadr. Ama bu arada Arnold da kamyoneti tamir etmektedir. Yani konumalarn zemininde aslnda (ok nemsiz gibi grnse de) d dnya ile yaanan bir atma vardr. Bu iki tip bir banka oturup da o konutuklarn konuabilirlerdir. Ama hayr, Cameron bu sahnede dahi ufak da olsa bir atma unsuru koyar. nsanlar (seyirciler) belki bilinli olarak bunu bir atma olarak alglamayabilirler, ama neticede ilgin bir ey olmaktadr. Bir makina (Arnold) bozuk bir kamyonet ile cebellemektedir. Ve bu sahnenin, deniz fonu nnde dikilip konuan iki tipten ok daha ilgin olduu kesindir. Bu konuyla ilgili binlerce rnek vermek mmkn. Ama imdi uraamayacam. Artk siz, sevdiiniz bir filmi seyrederken, "ben bunu neden seviyorum?" sorusunun yantn en azndan bir blmnn bu olduunu biliyorsunuz. yi senaryo yazmak da, bu tr atmalar (tabii ki suni deil, gereki olanlar) yaratmaktan geiyor. *** te size babanzn bile yapmayaca iyilik bu. Bu bilgi: Her sahnenize bir tr atma koyun. atma, kiisel atma, d atma. Emin olun, bu atmalar gereki olduu (yani hem hikyenin gereine, hem de gndelik hayat gereine uyduu) srece, yazdklarnzn seyrine doyum olmayacaktr.

161

SENARYODA ATIMA Senaryoda atma olmasndan bahsedilir hep. atma, ille de kahraman ile dmannn birbirine tekme tokat girmesi (rn. Matrix 1'de - Neo ile Agent Smith'in kapt Metro sahnesi) deildir. Duygusal ya da dnsel dzeyde de atma olabilir. Bunun en gzel rneklerinden birini "Titanic" filminin "intihar" sahnesinde gryoruz. ntihar sahnesi, filmin balarnda, Titanic'in k blmnde geer. Bir nedenle morali ok bozulmu olan Rose (Kate Winslet) alayarak ve koarak geminin k blmne gelir. Buradaki parmaklklar trmanr, dier tarafa geer, ve hafife arkaya doru sarkar. Denize dmesi ve lmesi iin ellerini brakmas yeterlidir artk. O srada Jack (Leonardo Di Caprio) gelir ve Rose ile konumaya balar. Jack ile Rose'un niyetleri farkldr. Rose intihar etmek istemektedir, Jack ise onu vazgeirmek niyetindedir. Jack, Rose atlarsa kendisinin de atlayacan syleyerek gen kadnn dikkatini datr, ayrca ona istemedii bir sorumluluu (Jack'in de suya daldnda lmesi ihtimali) ykler, ve onu intihar fikrinden biraz uzaklatrmay baarr. Daha sonra Jack "Hi Wisconsin'e gittin mi?" diye sorar. Rose, sorunun alakaszl karsnda biraz daha durumundan kopar. Jack Wisconsin'deki klarn soukluundan, bir keresinde buz tutmu bir glde balk tutarken buzun krlmas sonucu souk suya dnden bahseder. Rose atlad takdirde yle souk bir suyla karlaacaktr. Bu son rnek Rose'u iyice ikna eder. Jack son olarak Rose'un bir lgnlk yaptn syleyerek ikna operasyonunu tamamlar. Bu sahnenin bu ilk blmnde, birbirine zt iki niyetten doan bir atma vardr. Bu atma Rose'un intihardan vazgemesi ve gverteye dnmeye karar vermesiyle sona erer. Ama sahne bitmez. Jack Rose'u parmaklklardan yukar ekerken, gen kadnn aya kayar ve Rose geminin arkasndan dmeye balar. Jack son anda onu yakalar. Gen kadn artk geminin arkasnda sallanmaktadr ve onu hayata bal tutan tek ey, Jack'in elidir. Rose, ilk trmanma denemesinde baarsz olur, neredeyse tekrar denize der, ama Jack yine onu tutar. kinci seferde Jack gen kadn gverteye ekmeyi baarr. Bu blmde de atma vardr. Ama bu kez iki gencin ortak niyeti ile doa gleri (daha spesifik olmak gerekirse yerekimi, buz gibi deniz, ve dt takdirde Rose'u paralayabilecek olan pervaneler) atma halindedir. Bu atma da gen kadnn gverteye ekilmesi ile son bulur. Ama bitmedi. Cameron (filmin senaristi ve ynetmeni), bu sahneden sonuna kadar faydalanmaya kararldr - her iyi senarist ve ynetmen gibi. Rose'un geminin arkasnda sallanrken att lklar duyan tayfalar geminin k blmne gelirler ve yksek snf grnml Rose'u yerde yatarken, alt snf grnml Jack'i de onun yannda diz km halde grrler. Grne (ve duyduklar seslere) gre alt snftan bir adam, st snftan bir kadna tecavz etmektedir. Derhal yetkili birini arrlar. Bu ksa blmdeki atma Jack ile tayfalar arasndadr. (Gelen tayfalardan biri Jack'e "Geri dur, ve bir santim bile hareket etme" diye barr. Jack de syleneni yapar.) Sahnenin son blmnde Jack, Rose'un kocas Cal, Cal'in arkadalar, ve gemi mrettebat ile kar karyadr. Herkes hl Jack'in Rose'a tecavze yeltendiini sanmaktadr. yle ki gen adamn bileklerine kelepeleri takarlar. Hatta Cal, Jack'in zerine yrr, "Nasl olur da nianlma dokunursun!" diye barr. O srada Rose hatann kendisinde olduunu, pervanelere bakmak iin eildiinde ayann kaydn ve dtn, Jack'in de kendisini kurtardn syler. Bunun zerine Jack serbest braklr, hatta Rose ve Cal ile yemek yemeye davet edilerek dllendirilir. Cameron'un bu sahnedeki baars, atma odan baarl (yani akla son derece yakn) bir biimde srekli kaydrmasndadr: 162

nce Jack X Rose, sonra Jack+Rose X Doa Gleri, sonra Jack X tayfalar, son olarak da Jack X Cal+Arkadalar+Mrettebat

zleyicinin ilgisini ayakta tutan ey, bir sahnede yukarda anlatlanlar gibi zt glerin atmasnn bulunmasdr. Yukardaki sahneyi bir de atmasz haliyle dnelim: Rose koarak geminin k blmne gelir, parmaklklar trmanp arka tarafa geer. O srada Jack gelir ve Rose'a intihar etmemesini syler. Rose hemen ikna olur, parmaklklarn bu tarafna geer. (Diyelim ki burada aya takld ve iki gen de yere dt). Oradan gemekte olan tayfalar "ne oluyor burada" diye sorarlar, Jack de durumu anlatr, ve tayfalar ikna olurlar, "Peki tamam" derler. Yine raslant eseri Cal ve arkadalar gvertede gezerken Jack'i Rose'un tepesinde grrler, onlar da gelir, "ne oluyor" diye sorarlar, bu kez Rose olanlar anlatr, ve herkes ikna olur. Rose scak sitine, Jack de 3. snf kamarasna dner. Ne heyecanl (!), ne ilgi ekici (!) deil mi? Tuttuunuz nefesinizi brakabilirsiniz artk. Senaristin atmal sahne yazarken dikkat etmesi gereken nemli bir nokta da, atan glerin, anlaml bir nedenden dolay atmasn salamaktr. Yani srf hareket olsun diye kahramann nne nereden ve neden kt belli olmayan engeller koymamak gerekir. Bir senaryo, sadece duygularmza deil, zekamza da hitap ederse, yani bize "Evet, kahramann bu durumda byle davranmaktan baka aresi yoktu" dedirtirse, unutulmaz filmler arasna girer.

163

"SHARK TALE"DE ATIMA VE KARAKTERLER "Shark Tale"deki temel atma, balklar ile kpekbalklar arasndaki dmanlktr. Kpekbalklar, resifte yaayan dier balklara korku vermektedir, nk bazen onlar yemektedirler. Senarist, bu ezeli atmadan yola kyor. Kpekbalklarna kafa tutar gibi yapan Oscar', ve hi de kpekbal gibi olmayan (aslnda bir vejeteryan olan) Lenny'yi yan yana getiriyor. Oscar da, Lenny de kimlik/kiilik sorunu olan karakterler: Oscar, bir kpekbal katili olmad halde, yle grnmeyi seiyor. Lenny de bir vejeteryan olmasna karn, dlanma korkusuyla bunu dier kpekbalklarndan gizliyor. Filmin anafikri (Lajos Egri'nin tabiriyle "nermesi"), "ancak kendimizi olduumuz gibi kabul ettiimiz takdirde mutlu olabileceimiz"dir. Oscar, "nemli biri" olma saplantsndan kurtulduu zaman gerek ak bulur; Lenny de, babasna, kendisini olduu gibi kabul etmesini syledii zaman onunla tekrar bir araya gelebilir. Filmdeki karakterleri de yle sralayabiliriz. Kahraman: Oscar Destek: Sykes ve Lenny Romantik lgi: Angie Dman: Don Lino ve dier kpek balklar

Ayrca zt dnyalar (yani resifte yaayan balklarn dnyas ile kpekbalklarnn dnyas) oluturan bir sr sevimli yan karakter bulunuyor. Ama kiisel dncem, "Finding Nemo"nun (toplam haslat: 865 milyon dolar) ok daha iyi ve derinlikli bir film olduu ynnde. nk Nemo'da senaryonun dayand duygu olan "babalk duygusu", Shark'taki (toplam haslat: 230 milyon dolar - imdilik) "kendin olma" duygusundan ok daha gl, ok daha igdsel, ok daha evrenseldir. Bu kadar ok insan derinden etkileyebilmesinin de bundan kaynaklandn dnyorum.

164

TRUBY
JOHN TRUBY KMDR? Arada srada bu sitede John Truby adl bir zatn yazlarn gryorsunuz. Eminim "Bu adam da kim?" diye bir kez sormusunuzdur. Aada, hazretin kendi sitesinden alnan tantm bilgilerini bulabilirsiniz: John Truby, Houston Uluslararas Film Festivali'nde En yi Drama dln alm ve Hollywood Film Festivali'nde En yi Film dalnda aday olmu "All-American Boy" adl filmin yazar ve ynetmenidir. Truby, dnyann eitli yerlerinde 22 000 renciye "22 Admda Harika Senaryo Yazmak" ve "Tr" ("Genre") derslerini vermitir Ayn zamanda Disney Stdyolar, Sony Pictures, FOX, HBO, Alliance Atlantis ve Cannell Stdyolar iin hikaye danmanl ve senaryo doktoru olarak hizmet vermitir. Avrupa'da ise BBC, RAI, LUX, TV4 ve sve MTV'si iin danmanlk yapmtr. rencileri arasnda, aadaki filmlerin yazarlar/ynetmenleri/yapmclar yer almaktadr. * * * * * * * * * * * * * * Shrek Pirates of the Caribbean The Mask of Zorro Nightmare on Elm Street Outbreak Scream Sleepless in Seattle Back to School The Addams Family Kiss of the Spider Woman Beetlejuice Valley Girl The Negotiator Star Wars

165

TRUBY ve KLTR Daha nce anlatlan toplumsal sistemler ve aamalarn her biriyle balantl bir kltrel aama vardr. Vahi doa ve ky aamasnda "utan kltr" Kasaba ve kk ehir aamasnda "sululuk kltr" ehir ve baskc ehir aamasnda "amoral kltr" (ahlakd kltr)

vardr. imdi bunlar teker teker ele alalm. 1. Vahi doa ve ky aamasnda "utan kltr" Utan kltrnn deerleri "grn, baar, fiziksel yetenek, g, cesaret, an-hret, gurur, onur, tren, ifade edilmeyen duygular ve hatralar"dr. Bu, "erkek deerleri"nin baskn olduu bir kltrdr. - an-eref, bir kahramann tanrlara benzer bir hal almasdr. - ronik bir ekilde, bu kltrde kahraman kendisini lmek suretiyle gerekletirir. - Bu kltrde ar gurur neden zararldr? nk gurur kahraman utancn ya da kamuoyunun basklarna kar korur / bak klar. Bu kltrde baarszlk durumunda yaanan temel duygu utantr. - nsanlar motive eden (gdleyen) ey ve ahlak, bakalarnn gznde baarl olmaktr. 2. Kasaba ve kk ehir aamasnda "sululuk kltr" Sululuk kltrnn deerleri barnma ("accommodation"), iyi geinme, adil davranmak, sadakat, gvenilirlik, kendini feda etme, (baarl olmann aksine) doru olan yapmaktr. Bu,"kadn deerleri"nin baskn olduu bir kltrdr. Bu kltrdeki temel deer sululuktur. Sululuk kltr, kasaba-kk ehir aamasndaki her toplumun doal kltrdr. Burada motiv (gdleyici) ve ahlaki kurallar bireyler tarafndan iselletirilmitir. (Yani vahidoa-ky kltrnde olduu kadar byk bir d bask yoktur) 3. ehir ve baskc ehir aamasnda "amoral kltr" (ahlakd kltr) ehir, ailenin aleyhine (aileye zarar verecek ekilde) bir ekilde byr. Ailenin sorumluluklarndan bir ounu stlenir. Bu da insanlarda bir yabanclama ve gayriahsilik duygusu yaratr. Bu durumda birey kendi bana kalr. Bunun sonucu olarak bu dnya "hibireyin deeri yok" / "herey deersizdir" der. Bunun sahte bir deer olduunu unutmayn. Bu dnce kiiyi, ykm yoluyla g duygusunu hissetmeye sevk eder. rnek: Brazil, ebeke (Network)

166

TRUBY - TOPLUMSAL AAMA Bir kahraman bir topluma yerletirmenin en etkili yolu, onu belirli bir toplumsal aamaya yerletirmektir. Toplumsal Aama, her toplumun byrken mutlaka geecei evrimsel bir aamadr. Burada da her toplumsal aama, toprak, insan ve teknolojinin benzersiz bir bileimidir. Her toplumsal aama, kahramana etki eden gleriden bazlarn n plana karr. Ve her aama belirli bir kahraman tryle balantldr. Bu drt toplumsal aama ve onlarla balantl kahramanlar yledir: 1) 2) 3) 4) Vahi doa ve sperkahraman ya da tanr Ky veya kasaba ve "Klasik" kahraman ehir ve sradan kahraman Baskc ehir ve anti-kahraman

imdi bu toplumsal aamalar teker teker ele alalm. 1) Vahi doa ve sperkahraman ya da tanr Vahi doada, doa kadir-i mutlaktr (gc hereye yeter, ok gldr), insanlar bir yerden baka bir yere g eden gebeler eklinde yaarlar. Hayat zordur ve insanlar gen yata lrler. Bu toplumsal aamada hikaye anlatclar, doa glerini kontrol altnda tutan tanrlar ve sperkahramanlar yaratrlar. 2) Ky veya kasaba ve "Klasik" kahraman Ky, vahi doadan sonra gelen toplumsal aamadr. Gebeler artk yerleik hayata gemitir. Toplum gentir ve yatay olarak genilemektedir. nsanlar ekinlerini ekmek ve evreleri zerinde hakimiyet kurmak istemektedirler. Fethedilecek ok miktarda arazi vardr. Bu, "Klasik" kahramann dnyasdr. Bu karakter fiziksel olarak yeteneklidir. Bir savadr, kyllerden daha byk ve daha gldr. Onun ii, ky evreleyen vahi doada yaayan ve ky yok etmek isteyen barbarlar yenmektir. Klasik kahramann temel zellikleri unlardr: * Sava yetenekleri: Klasik kahraman, zayf toplumun kendi balarna ba edemedikleri vahi glerle savamasna yardmc olmak iin kuvvet kullanr. * yi - kt: Klasik kahraman, neyin iyi neyin kt olduu hakknda ok net bir gre sahiptir. Ona gre kydeki herkes iyidir, kyn dndaki herkes ktdr. rnek: Cesuryrek, Kurtlarla Dans, Affedilmeyen (C. Eastwood), Terminator, Mad Max 3) ehir ve sradan kahraman Kyn yatay olarak genilemeyi durdurmas ve dikey olarak genilemeye balamasyla ehir meydana gelir. ehir, g ve servet asndan byk farkllklarn olduu bir yerdir. ok saydaki insan idare etmek iin ok sayda kanun ve kural vardr. Bu zelliklere sahip olan ehir, sradan kahramann dnyasdr. Sradan kahraman ve ehirdeki insanlarn ou ayn glere ve statye sahiptir.

167

Sradan kahraman unlarla ilgilenir: * Kendisine toplumda bir yer edinmek * Adaleti salamak * Brokrasinin yaratt klelikten kurtulmak Gce nem veren "Klasik" kahramandan farkl olarak sradan kahraman hogrye, terbiyeye (topluma uygunlua), adalete ve ibirliine inanr. rnek: Los Angeles Srlar (LA Confidential), Good Will Hunting, Fargo, Postac (Il Postino), Sense and Sensibility, Forrest Gump 4) Baskc ehir ve anti-kahraman Toplumsal geliimin bu aamasnda ehir ylesine bym, o kadar karmak ve ok katmanl bir hal almtr ki, toplum tamamen baskc bir hale brnmtr. Bu kapal dnya da kahraman bir "anti-kahraman"a dnmek zorunda braklmtr. ki tr anti-kahraman hikayesi vardr: * Baskc toplum tarafndan ezilmeyi reddeden, bu nedenle de toplum dna itilen kahraman. rnek: Cool Hand Luk, Esaretin Bedeli (Shawshank Redemption) * ehirde kalan ve ezilen kahraman. Bu anti-kahraman gszdr, toplum d (unsocial) ya da toplum kart (antisocial) biridir. Bazen toplumun bireyler zerinde uygulad bask o kadar byk olur ki anti-kahraman kendi hayal dnyasna (kendi zihnine) kaar. Szck oyunlar oynar. Hatta kendisini bir sper-kahraman olarak grmeye balar. (Dikkat: Doa kldke ve toplum bydke, kahraman da klmektedir) rnek: lk Woody Allen filmleri, Being There, Brazi, Taksi ofr, Geceyars Kovboyu, ebeke (Network), Schindler'in Listesi, JFK, Kuzularn Sessizlii, Doum Gn 4 Temmuz, Ucuz Roman (Pulp Fiction), Sk Dostlar (Good Fellas) *** yi yazarlar kahramanlarn bir aamadan dierine gemekte olan toplumlara yerletirirler. Bylece deiim glerinin kahraman nasl etkilediini gsterebilirler. Burada sorun udur: Kahraman acaba bu gler kendisini ldrmeden nce onlara ayak uydurabilecek midir? Bu yntemi kullanan yazarlar genelde kahramanlarn 2. aama ile 3. aama arasndaki toplumlara yerletirirler. Ama bu teknik her aama arasndaki geilerde geerli ve etkilidir. rnek: High Noon (Kahraman erif), Kurtlarla Dans, Affedilmeyen, Cennet Sinemas (Cinema Paradiso), Zrt Aa, Muhsin Bey

168

TRUBY - BALAM Hikayenizin getii dnya, karakterinizin kimliinin bir davurumu olmaldr. BALAM ("Context") szc, hikayenin balangcnda kahramannzn kle mi yoksa zgr m olduununun dnya tarafndan nasl ifade edildiini anlatr. Kahramannzn hikayeye bir kle ya da zgr bir insan olarak balamas gibi, kahramann yaad dnya da hikayeye klelik ya da zgrl ifade edecek ekilde balar. Hikayenizin balam byk unsurun bir kombinasyonu tarafndan belirlenir: toprak (arazi), insanlar, teknoloji. Bu unsurlar benzersiz bir biimde birletirirseniz, benzersiz bir balam elde edersiniz. Baz kombinasyonlar unlardr: CENNET: Toprak (arazi), insanlar ve teknoloji mkemmel bir denge iindedir. Burada mkemmel bir zgrlk vardr. Buras bir topya, yeryzndeki cennettir. Bu dnyada her insana kendi yeteneklerini gelitirme ve hayallerini gerekletirmek iin abalama olana tannr. Ayrca karakteri destekleyen bir toplum da vardr. SZDE CENNET: Eer toprak, insanlar ve teknoloji dengede grnyorsa ama aslnda yzeyin altnda bir rme var ise, Szde Cennet'ten bahsedebiliriz. Burada herkes psikolojik ya da ahlaki bir felaketi gizlemek iin yznde bir maske tamaya almaktadr. (rnek: "Demolition Man" - Sylvester Stallone, Wesley Snipes, Sandra Bullock) CEHENNEM: Eer toprak, insanlar ve teknoloji radikal bir biimde dengesini kaybetmise, tam bir Distopya (topya'nn zdd) sz konusudur. Bu Distopya iki ekilde gerekleebilir: herkesin tam bir kargaa/kaos iinde olmas (Mad Max), ya da byk ounluun aznlk tarafndan tamamen kontrol altna alnmas (Matrix - 1). Kaliteli hikayelerde bu cehennemi dnya, karakterin iinde bulunduu byk kiisel zayfln bir davurumudur.

169

TRUBY - KARAKTER DNYASI Karakterler bir bolukta yaamaz. Bir dnyada yaarlar. Kahramann benzersiz olmas iin bu dnyann da benzersiz olmas gerekir. nemli: Hikayenizin yaratt dnya, kahramannzn kimliinin bir yansmas/davurumu olmaldr. Ayn zamanda kahramannz da bu dnyann bir yansmas olmaldr. Bu sayede kahraman ve dnya, kstl bir sre iinde birbirinin tanmlanmasna yardmc olurlar. Hikayenizin dnyas, zengin bir doku yaratmaya baladnz yerdir. Zengin bir doku da, yksek kaliteli hikayeciliin alameti farikasdr. Kaliteli bir hikaye, bir ok ipliin rlerek ok gl bir etki yaratt bir kilim/hal gibidir. Hikayenin grsel ynnn eitli dzeylerinde zengin bir doku yaratmadan da iyi bir hikaye anlatlabilir, ama bu tek bir enstrmanla bir senfoni almaya benzer. ARENA Hikayenizin getii dnyay yaratmak iin, ilk nce hikayenizi bir arenaya yerletirmelisiniz. Areana, dramann temel mekandr. Buras tek ve btnlkl bir mekandr. Bir tr duvar ile evrilidir. Bu arenann iindeki her ey hikayenin bir parasdr. Dndaki eyler de hikayeye ait deildir. Dikkat: Eer hikayenizin btnlkl arenasn bozarsanz/krarsanz, dramatik yap parampara olacaktr. Hikaye anlatrken gl bir grsel dnya kurmann pf noktas, hikaye ilerledike gelien bir arena kurmaktr.

170

TRUBY ve ATIMA Bir hikaye, kahraman ile dman(lar) ve onlarn deerleri arasndaki bir dizi atmadan meydana gelir. atma vastasyla, hikayenin daha derinde yatan meseleleri ele alnabilir. Basit bir hikayede kahraman sadece bir dman ile karlar. Bu iki ulu ztlk, yazarn daha derin ve daha gl atmalar gelitirmesine olanak vermez. DRT ULU ZITLIK yi hikayelerde genelde en az drt ucu olan bir ztlk grrz. Kahraman bir ana dman ve iki yan (ikincil) dman ile atmaya girer. Bu drt karakter kk bir topluluk oluturur ve yazarn, gl bir hikaye iin gerekli olan atma kombinasyonlarn yaratmasna olanak salar. Drt ulu bir ztlk oluturuken dikkat edilmesi gereken en nemli nokta, buradaki her karakterin sadece kahramanla deil, ayn zamanda birbirleriyle de atmalardr. Bylece hikaye son derece sk bir atma rgsne sahip olur. Drt ulu ztlktaki karakterler birbirlerinden olabildiince farkl olmaldr. Bu da atmann hikaye boyunca devam etmesine olanak tanr. Bir hikayedeki atma iki ekilde gerekleebilir: Yatay ve Dikey. YATAY ATIMA Bu tr atmada, g ve yetenek olarak birbirine neredeyse denk iki karakter sz konusudur. Bu iki karakter de ayn amaca ulamaya alrlar. Onlar atrken, sahip olduklar deerler ve yaam biimleri - de atr. Bazen bu iki karakterin deerleri hikayenin sonunda birbirine karr. (Matrix REVOLUTIONS'n sonunda olan budur). Bu birleme her iki tarafn da en iyi deerlerini alr. BU da senariste gre doru yaama yntemini tekil eder. DKEY ATIMA Bu tr atma, gc elinde bulunduranlar ile bulundurmayanlar arasnda yaanr. Byle bir atma eklemek, hikayenize byk bir doku zenginlii katar.

Dikey atmann katld bir hikayede ok eitli atma kombinasyonlar mmkndr: Kahraman (gl) -----------Dman (gl)

3. Karakter (gsz) -----------

4. Karakter (gsz)

171

TRUBY - YAN KARAKTERLER Bir hikayede bulunmas gereken dier karakterler de unlardr: MTTEFK: Bu kii Kahraman'a yardm eder. Kahraman bu kiiyle konumak suretiyle duygu ve dncelerini ifade etme olana bulur. Genelde Mttefik'in amac Kahraman'nkiyle ayndr, ama bazen baka bir amac da olabilir. (Matrix'teki MORPHEUS) DMAN - MTTEFK: Bu karakter, Kahraman'n dostu gibi grnp aslnda dman olan kiidir. Hikayede byle bir karakterin bulunmas hikayenin ilgin ve derin olmasn salar. (Matrix'teki CYPHER, Rezervuar Kpekleri'ndeki Bay Turuncu - polis) MTTEFK-DMAN: Hikaye anlatmnda pek rastlanmayan bu karakter Kahraman'n dman gibi grnmesine karn aslnda en iyi dostudur. ALT-HKAYE KARAKTER: Alt-hikaye karakteri, kahramannkine benzer bir sorunla karlamaldr. Yazar, bu yan karakter vastasyla bir karlatrma yapmamza olanak tanr. (Hamlet'teki LEARTES de HAMLET gibi babasnn katilinden intikam almak derdindedir).

172

TRUBY ve "DMAN" Senaryodaki "DMAN", ba karakterin amacna ulamasn engellemeyi en ok isteyen kiidir. Dman sadece Kahramann nnde duran bir engel olmamaldr. Bu ok mekanik bir anlatm olur. Dman Kahramanla ayn eyi istemelidir. Bu sayede Kahraman ile Dman hikaye boyuncu defalarca dorudan atmaya girerler. RNEK: "TERMINATOR -2" filminde Arnold'un canlandrd eski model Terminatr ile yeni model Terminatr ayn eyi istemektedirler: gelecein lideri John Connor. Arnold bu ocuu korumak, T-1000 modeli Terminatr ise onu yok etmek istemektedir. Bu nedenle iki robot film boyunca eitli kereler karlar ve atrlar. Kahraman ile dman arasndaki iliki, filmdeki en nemli ilikidir. Bu iki ana karakter arasnda atma yaanrken, hikayenin dier meseleleri ve temalar da ele alnr. RNEK: "Jurassic Park" filminde kahraman Alan (ve dier insanlar) dman ise Park'tr (parktaki dinazorlar). Ana atma Dinozorlar ile insanlar arasndaki yaanr. Bu yaanrken insanlarn (avukat, park sahibi, dinozor embriyosu almaya alan adam) a gzllnn nelere yol atn grrz. Bir baka yan hikaye de Alan'n (erkek arkeolog) ocuklara kar duyduu olumsuz duygularn yerini sevgiye brakmasdr. DMANIN KAHRAMANLA BENZERL 1) Dman'n da tpk Kahraman gibi bir zayfl vardr ve bu zayflktan dolay bu ekilde davranmakta, Kahramann daha iyi bir hayata sahip olmasna engel olmaktadr. 2) Dman'n da, tpk kahramanda olduu gibi, bu zayfla dayanan bir ihtiyac vardr. 3) Dman'n da kahraman gibi bir arzusu vardr. Bu arzu byk bir ihtimalle Kahraman'n arzusuyla ayndr. 4) Dman, kahraman doduuna piman edecek, ayn zamanda baarl olmaya itecek kadar gl ve yetenekli olmaldr. Kahraman ve Dman'n baz alardan birbirine benzemeleri, kahramann tamamen iyi, dmann da tamamen kt olmasna engel olur. Bylece Kahraman ve Dman iki zt u olmak yerine bir dizi olaslktan sadece ikisi olurlar. ZIT DEERLER Dmann hareketleri de tpk kahramann hareketleri gibi bir dizi inanca ve deere dayanr. Bu deerler, kahraman ve dmana gre "iyi bir yaamn temelini oluturan deerler"dir. yi hikayelerde dmann deerleri ile kahramann deerleri taban tabana zttr. Bu atma sayesinde seyirci, hangi yaam felsefesinin daha stn olduunu grr. Hikayenin gc byk lde deerler arasndaki bu tezatn kalitesine baldr. RNEK: "Cesuryrek" filminde William Wallace iin en byk deer "ZGRLK"tr. Dman Edward Longshanks (Kral) iin ise en byk deer, Ada'daki btn halklarn her ne ekilde olursa olsun ngiliz mparatorluuna BOYUN EMESdir. GEREKLLK Dman, Kahraman iin gerekli olmaldr. Dman, yeryznde Kahraman'n zayflna en iyi saldrabilecek kiidir. Gerekli olan Dman, Kahraman zayfln yenmeye ya da yok olmaya zorlar. Kahraman bu ekilde - dman sayesinde - byr.

173

Dramay bir tenis ma gibi dnn. Dnyadaki en iyi tenisi, amatr bir tenisi ile oynarsa, bu ma izlemenin hemen hibir zevki olmaz. Ama dnyadaki en iyi tenisi, dnyadaki en iyi ikinci tenisiyle oynarsa, o zaman seyretmeye deer bir ma olur. Ayn ekilde dramada da kahraman ve dman birbirlerini "byk" olmaya itmelidirler. AYNI MEKAN Kahraman ve Dman hikaye boyunca ayn mekanda tutmaya aln. Bu neri biraz mantksz gelebilir, zira iki insan birbirini sevmiyorsa birbirinden uzaklama eiliminde olurlar. Ama hikayenizde byle bir uzaklama olursa, taraflar arasnda bir atmann yaanmas da mmkn olmaz. Burada yapmanz gereken ey, kahraman ve dmann ayn mekanda bulunmasn makul gsterecek doal bir neden bulmaktr. (Ayn yerde almalar, ayn binada yaamalar, ayn eyin peinde olmalar, vb.)

174

TRUBY ve KAHRAMAN John Truby'ye gre hikayedeki her karakterin, hikayeyi ileri gtrecek bir fonksiyonu olmaldr. En nemli karakter de "ba karakter"dir. Ba karakter, hikayenin merkezinde bulunan soruna sahiptir ve bu sorunu zmek iin hikayeyi ileri doru hareket ettirir. RNEK: "Matrix" filminde sorun, insanln makinalar tarafndan kle edilmi olmasdr. Bu herkesle beraber en ok Neo'nun sorunudur nk o seilmi kiidir. Bu ii zecek kii odur. Neo'nun hareketleri ve seimleri hikayeyi ileri gtrr. Kahramann bir amac vardr. Ama ayn zamanda onu bu amaca ulamaktan alkoyan belirli zayflklklar ve ihtiyalar bulunmaktadr. RNEK: "Rocky 1" filmindeki ba karakter Rocky'dir. Rocky'nin amac, dnya ar sklet boks ampiyonunun karsnda 15 raund ayakta kalmaktr. Bunu neden yapmay istemektedir? nk Rocky'nin kendine kar duyduu sayg yerlerde srnmektedir. Rocky baarl bir boksr olabilecekken kolay yolu semi ve mafya iin para tahsildarl yapmaya balamtr. Rocky'nin zayfl ise kendine yeterince gven duymamasdr. Bu zayflk ve ruhsal ihtiya konusu son derece nemlidir. Karakterlere derinlik ve insancllk veren boyut, bu zayflk boyutudur. Trk filmlerinin genelde iki boyutlu ve skc karakterler iermesinin nedeni bu zayflk konusunu yeterince ilememeleridir. Filmdeki dier karakterlerin tm ya kahramann mttefikidir, ya dmandr, ya da bu ikisinin ortasnda bir yerde dururlar. yi hikayelerdeki srprizler byk lde bu dier karakterlerin kahramana kar ald tavrlarda grlen gel-gitlerden kaynaklanr. RNEK: Matrix'in senaryosundaki en ilgin geliim, Cypher'n direniileri satmasdr. Bu hainin varl hikayeyi bambaka bir yne iter. Onun ihanetiyle Morpheus ajanlarn eline der. Neo da kendisini seilmi kii olmadn bile bile ajanlarla kapmaya gider.

175

MCKEE
MCKEE NOTLARI - 08 - "TEPK" Kahraman, hayatnn dengesindeki olumlu ya da olumsuz deiiklie, karakterine ve dnyasna uygun bir biimde tepki verir. Tepki vermeyi reddetmesi ise, minimalist NONPLOT'larn en pasif kahramanlarnda bile, ok uzun sremez. nk hepimiz hayatmz zerinde makul dzeyde bir denetim sahibi olmak isteriz ve eer bir olay bu denge ve kontrol duygumuzu kkten bozarsa, ne isteriz? Kahramanmz da dahil, herhangi bir insan ne ister? Bu dengeyi yeniden kurmak ister. Bu nedenle Tetikleyici Olay nce kahramann hayatnn dengesini bozar, sonra da onda bu dengeyi yeniden kurma isteini uyandrr. Bu ihtiyatan mtevellit - genelde hemen, bazen bir dnce sreci sonunda - kahraman bir Arzu Nesnesi dnp bulur. Bu Arzu Nesnesi, "fiziksel", "durumsal" ya da "davransal" bir eydir ve kahraman hayatn tekrar dengeye sokabilmek iin bu eyden mahrum olduunu ya da bu eye ihtiya duyduunu hissetmektedir. Son olarak Tetikleyici olay kahraman bu nesne ya da hedefi ele geirmek iin aktif bir araya sevkeder. Ve bir ok hikaye ya da tr iin bu yeterlidir: Bir olay kahramann hayatnn dengesini altst eder; kahramanda, hayatn dzeltmesi iin gereken bir eye kar bir arzu uyandrr ve kahraman da bu eyin peine der. Ama en ok hayranlk duyduumuz kahramanlarda, Tetikleyici Olay sadece bilinli bir arzu uyandrmaz, bilinsiz bir arzu da uyandrr. Bu iki arzu birbiriyle ok iddetli bir biimde att iin bu karmak karakterler son derece byk aclar da ekerler. Kahraman bilinli olarak ne istediini zannederse zannetsin, seyirciler kahramann aslnda bunun tam zddn istediini hissederler ya da fark ederler.

176

MCKEE NOTLARI - 7 - TETKLEYC OLAY Bir hikaye baladnda kahramanmz az ok dengeli bir hayat yaamaktadr. Hayatnda baarlar da baarszlklar, olumlu ve olumsuz eyler vardr. Ama kimin yoktur ki? Yine de hayat nispeten onun kontrol altndadr. Sonra aniden ya da kat'i bir biimde, hayatnn bu dengesini kknden sarsan bir olay meydana gelir. Kahramannn gerekliinin deer-ykn olumluya ya da olumsuza doru frlatan bir olay meydana gelir. *** Bir ok durumda Tetikleyici Olay ("Inciting Incident") dorudan kahramann bana gelen ya da kahramann yaratt tek bir olaydr. Bunun sonucunda kahramanmz hayatnn artk iyi ya da kt ynde dengesiz bir duruma getiini grr. *** ounlukla, Tetikleyici Olay'n bir temel atmas ("setup") ve sonu almas ("payoff") vardr. KAHRAMAN TETKLEYC OLAYA BR TEPK VERMELDR

177

MCKEE NOTLARI - 6 - HKAYENN GET DNYA Hikayenin getii "ortam" dnem, sre, mekan ve atma dzeyi asndan tanmladk. Bu drt boyut, hikayenin dnyasnn erevesini oluturur. Ama orijinal, klielerden uzak bir hikaye anlatmak iin ok sayda yaratc seenek bulabilmeniz (ilham alabilmeniz) gerekmektedir. Bunun iin de bu ereveye derinlik ve ok sayda ayrnt katmanz arttr. Aada, btn hikayeler ile ilgili olarak sorduumuz genel sorular yer almaktadr. Bu sorularn tesinde her hikaye, yazarn igr (kavray, "insight") araynn dourduu kendi benzersiz soru listesini oluturur. *** KARAKTERLERM HAYATLARINI NASIL KAZANIYOR? Hayatmzn te birini ya da daha fazlasn alarak geiririz, ama ok az senaryoda insanlar ilerini yaparken grrz. Bunun nedeni ok basittir: ilerin byk bir blm skcdr. Belki o ii yapan kii sklmamaktadr, ama ii seyretmek skcdr. Her avukat, polis ya da doktorun bildii gibi, zamanlarnn nemli bir blm, hemen hibir eyi deitirmeyen rutin iler, raporlar ve toplantlar ile geer. Bu da beklentinin sonu ile bire bir elemesinin zirvesini oluturur (yani beklenen her zaman meydana gelir ve bu da ok skcdr - gg). te bu nedenle eitli mesleklerle balantl film trlerinde ("janr") - mahkeme, su, tp - sadece iin (almann) zdnden daha fazla soruna neden olduu anlara odaklanrz. Bununla beraber bir karakterin dnyasna girebilmek iin onun bir gnnn 24 saatinin btn ynlerini sorgulamalyz. Sadece ilerini deil nasl elendiklerini, nasl dua ettiklerini, nasl sevitiklerini de. DNYAMIN POLTKASI (G DAILIMI) NEDR? Burada "politika" ile kastedilen ille de sac/solcu, Muhafazakar/Demokrat deildir. Kelimenin tam karldr: g. Politika, herhangi bir toplumdaki g dalmna verilen isimdir. nsanlar ne zaman bir ey yapmak iin bir araya gelseler, her zaman g dalmnda bir dengesizlik oluur. irketlerde, hastanelerde, dinlerde, devlet kurumlarnda ve benzeri yerlerde, zirvede bulunan kiinin ok byk bir gc vardr, en alttakilerin ise ok az gc bulunur ya da hi bulunmaz. Bu ikisinin arasndakilerin ise biraz gc vardr. Bir ii nasl g kazanr ya da kaybeder? Eitsizlikleri ortadan kaldrmak iin ne kadar urarsak uraalm, eitliki kuramlar ne kadar uygularsak uygulayal, insan topluluklar g dalm asndan inat bir biimde ve doalarndan gelen bir drt ile hiyerarik olarak yaplanrlar. Bir baka deyile "politik" bir yaplanmaya girerler. Sradan bir aile hakknda yazarken bile o ailedeki g dalmn sorgulayn nk dier btn toplumsal yaplar gibi aileler de politiktir (yani g eit olmayan bir biimde dalmtr - gg). Bu aile acaba Baba'nn ok daha etkili olduu ataerkil bir aile midir? Baba evden ayrlnca g anneye mi geer? Peki o da dar knca, g en byk ocua m transfer olur? Yoksa aileniz, annenin hereyi ynettii anaerkil bir aile mi? Ya da aileniz ocuun anne-babasna istedii hereyi yaptrd modern bir aile mi? Gnl ilikileri de politiktir (yani g dalm eit deildir -gg). Eski bir ingene deyii vardr: "Akn ilk itiraf eden gcn kaybeder." Yani "Seni seviyorum" diyen ilk kii kaybetmitir nk bunu duyan dieri bilmi bir biimde glmser, kendisinin sevildiini bilir, artk ilikiyi o idare edecektir. Eer ansnz varsa bu iki szck mum nda, her iki kii tarafndan ayn anda sylenir. Eer daha da anslysanz bunlar hi sylenmez ... yaplrlar! DNYAMIN TRENLER (RTELLER) NELERDR? Dnyann her yerinde yaam trenlerle (ritel) doludur. Bu da bir tren deil mi? Ben bir kitap 178

yazdm (ben de bir site yazdm - gg:) ve siz de onu okuyorsunuz. Baka bir zaman ve yerde, bir aacn altnda oturabilir ya da Sokrat ve rencileri gibi yrye kabiliriz. Hemen her faaliyet iin bir ritel olutururuz, bunlar sadece toplumsal trenler (seremoniler) deil, kendi zel zel trenlerimiz de olabilir. Banyomdaki aynann nnde yer alan sabun, tarak vb. banyo eyalarmn yerini deitirenin vay haline! Karakterleriniz nasl yemek yer? Yemek yemek dnyann her yerinde ok farkl bir riteldir. rnein yakn zamanda yaplan bir aratrmaya gre Amerikallarn yzde 75 yemeklerini restoranda yemektedir. Eer aileniz evde yemek yiyorsa, bu belirli bir saatte yenen yemek iin zel olarak giysilerini deitiren bir aile mi yoksa ak buzdolabndan herkesin kendi yemeini hazrlad modern bir aile mi? DNYAMDAK DEERLER NEDR? Karakterlerim neyi "iyi" (hayrl), neyi "kt" (er) olarak kabul ediyorlar? Neyi "doru" neyi "yanl" gryorlar? Benim toplumumun (yani hikayenin getii toplumun - gg) kanunlar nelerdir? yi/kt, doru/yanl ve yasal/yasad kavramlarnn ille de birbirleri ile balantl olmas gerekmediine dikkat edin. Karakterlerim ne uruna yaamay doru buluyor? Neyin peinden gidilmesini aptalca bir ey olarak kabul ediyor? Hayatlarn ne iin verirler? HKAYEMN TR (JANR) YA DA TRLER KARIIMI NEDR? Hikayemin tr (janr) gelenekleri nelerdir? Tpk ortamlarn yapt gibi trler de yazar yaratc bir biimde snrlarlar. Ama yazar bu snrlamalara uyabilir de, onlar zeki bir biimde deitirebilir de. KARAKTERLERMN BYOGRAFS NEDR? Yaam, doduklar gnden filmin al sahnesine kadar karakterleri nasl ekillendirmi? HKAYENN ARDYKS ("BACKSTORY") NEDR? Bu genelde yanl anlalan bir deyimdir. Bu genelde yaam yks ya da biyografi demektir. Ardyk (terimi ben uydurdum - gg), karakterlerin hayatlarnda meydana gelmi ve yazarn hikayenin ileriki blmlerini zerine kurabilecei nemli olaylar toplamdr. (Yani ardyk de aslnda yaam yksnn bir parasdr, ama sadece filmde anlatlacak hikaye ile ilgili NEML olaylardr - gg). KARAKTER DAILIMIM ("CAST DESIGN") NEDR? Bir sanat eserinde hibir ey kazara orada durmaz. Fikirler aklnza bir anda gelebilir ama onlar hikayenin btn iine bilinli ve yaratc bir biimde rmeliyiz. Aklmza gelen her karakterin hikayeye dalp bir rol oynamasna izin veremeyiz. Her karakter belirli bir ama iin hikayede bulunmaldr, ve karakter dalmnn birinci kural kutuplamadr ("polarization"). Hikayedeki eitli roller arasnda, birbiriyle atan ya da elien tavrlar a (ebekesi) reriz. Eer ideal karakter dalmmz oturup beraber akam yemei yeseydi ve bir ey olsayd - bu arabn masaya dklmesi ya da ilerinden birinin boanacan aklamas olabilir - her karakter ayr ve farkl bir tepki verirdi. Karakterlerden hibiri ayn ekilde tepki vermezdi nk hibiri olaylara kar ayn tavra sahip olmazd. Her karakterin kendine zg bir yaam gr olurdu ve onun tamamen farkl tepkisi onu dierlerinden ayrrd. Eer hikayenizdeki iki karakter ayn tavra sahipse ve bir olaya ayn ekilde tepki veriyorsa, ya bu iki karakteri birletirip tek bir karakter haline getirmelisiniz ya da ikisinden birini hikayeden atmalsnz. Karakterler ayn ekilde tepki verdiklerinde atma olaslnz en aza indirmi olursunuz. Oysa yazarn stratejisi, bu frsatlar en st dzeye karmak olmaldr. (McKee, STORY, sayfa 181-4)

179

MCKEE NOTLARI 5 - Y SENARYOLAR TEPKLERE ODAKLANIR Herhangi bir hikayedeki olaylarn ou aa yukar beklenen eylerdir. Tr gelenekleri itibariyle, "Ak Hikayesi"ndeki sevgililer tanacaktr; "Gerilim" ("thriller") filmindeki dedektif bir su ile karlaacaktr; bir "Egitim hikayesi"nde ("Education Plot") kahramann hayat dibe vuracaktr. Bu ve benzer eylemler dnyann her yerindeki izleyiciler tarafndan bilinir ve hatta beklenir. Bunun sonucunda iyi hikayeler "ne" olduundan ok bunun "kime" olduuna, "neden" olduuna ve "nasl" olduuna odaklanr. Gerekten de en zengin ve en tatmin edici hikayeler, bu olaylarn insanlarda neden olduu "tepkiler"e ve bu olaylar sonunda "renilenlere" ("kazanlan igrlere"/"insights) odaklananlardr.

180

MCKEE NOTLARI - 4 - RSK HAKKINDA Hepimiz bir taraftan pastamz yemek, dier taraftan da pastamz eksilmesin isteriz. Dier yandan, bir tehlike annda, elde etmeyi ya da korumay istediimiz bir ey iin, istediimiz ya da sahip olduumuz bir eyi tehlikeye atmak zorunda kalrz. Bu, hepimizin uzak durmak istedii bir ikilemdir. te size btn hikayelere uygulayabileceiniz basit bir test. Hikaye ile ilgili olarak unu sorun: Tehlikede olan nedir? Eer kahraman istediini elde etmezse neyi kaybetme riski ile kar karyadr? Daha ak bir biimde sylersek, eer kahraman elde etmek istedii eyi elde edemezse, bana gelecek en kt ey nedir? Eer bu soru cazip ("compelling") bir biimde cevaplandrlamazsa, hikaye daha en temelinde yanl kurulmu demektir. rnein, eer bu sorunun cevab "Eer kahraman baarsz olursa, yaam eski haline dner" ise, bu hikayeyi anlatmaya demez. Burada kahramann istedii eyin aslnda hibir kymet-i harbiyesi yoktur, ve hibir kymet-i harbiyesi olmayan ya da ok az olan bir eyi isteyen bir kahramann hikayesi, "sknt" kelimesinin bire bir karldr. (rnein "Yldz Savalar" - Episod 4- filminde kahramanmz baarsz olursa btn galaksi mparatorluun egemenliine girecektir. "Matrix"te Neo baarsz olursa makinalar kazanacak ve btn insanlar kleletirecektir. "rmcek Adam 2"de Peter baarsz olursa Doktor Ahtapot btn ehri yok edecek bir deney daha yapacaktr, vb. Naizane tavsiyem IMDB'nin tm zamanlarn en ok i yapan filmler listesini (http://www.imdb.com/boxoffice/alltimegross?region=world-wide) bu adan incelemeniz - gg) Hayat bize, herhangi bir insani istein deerinin, onu elde etme abas srasnda girilen risk ile doru orantl olduunu retir. Bir eyin deeri ne kadar yksek ise, riski de o kadar yksek olur. En yksek riski - hayatmz, yaamlarmz, ruhlarmz - gerektiren eylere en yksek deerleri atfederiz. (McKee, STORY, sayfa 149)

181

McKee Notlar - 3 - BOLUK Hikaye, znel ve nesnel dnyalarn birbirine dokunduu yerde doar. Kahraman, kendisinin ulaamayaca bir arzu nesnesini ister. Bilinli ya da bilinsiz olarak belirli bir eylemde bulunmay tercih eder. Onu motive eden ey, bu eyleminin sonucunda dnyann ona, arzu ettii eyi elde etmesini salayacak biimde tepki vereceini dnmesi ya da hissetmesidir. (Yani dnya ona istediini verecek diye dnd iin o eylemi tercih eder - gg). Kahramann znel bak asna gre o, asgari, tutucu (durumu koruyucu) ama istediini elde etmesini de salayacak bir eylemde bulunmutur. Ama kahraman bu eylemde bulunur bulunmaz, kahramann znel i dnyas, kiisel ilikileri ve d dnya veya bunlarn bir kombinasyonu, kahramann tahmin ettiinden daha gl ya da farkl bir biimde tepki verir. Dnyadan gelen bu gl ya da farkl tepki kahraman istedii eyi elde etmekten alkoyar, onu arzulad eyden daha da uzaklatrr. *** Gereklilik ("necessity") mutlak gerektir. Gereklilik, biz eyleme getiimizde aslnda olan eydir. Bu gerek de ancak ve ancak biz bir eyleme getiimizde bilinebilir. Dnyann bize verecei tepki, o anda bizim var oluumuzun yegane gereidir. Biz bu andan nce ne olacan dnm (sanm, inanm) olursak olalm bizim gereimiz dnyann verdii o tepkidir. Gereklilik, olmas gereken ve aslnda olan eydir. Bizim olmasn umduumuz eyden farkldr. *** Gerek hayatta karmza kan bu durum, kurguda da geerlidir. Nesnel bir gereklik (yani, dnyann gereklii) kahramann olaslk duygusu (yani "bu olabilir" dedii ey) ile elitiinde, kurgusal gereklikte aniden bir "boluk" oluur. Bu boluk, znel dnyalar ile nesnel dnyalarn, beklentiler ile sonularn, kahramann eylemden nce tasarlad dnya ile eylemden sonra karlat gerek dnyann arpt yerdir. Gereklikteki boluk meydana geldiinde, hala istekli ve bir eyler yapma yetenei olan kahraman, asgari ve tutucu (mevcut durumu koruyucu) bir aba ile istediini elde edemeyeceini fark eder. Kendisini toparlamal ve bu boluu gemek iin ikinci bir eylemde bulunmaldr. Bu ikinci eylem, kahramann en bata yapmak istemeyecei trden bir eylemdir nk bu eylem daha fazla irade gc gerektirmektedir ve onu kendi yeteneklerinin (kapasitesinin) daha derinlerine inmeye (yani, daha fazla g kullanmaya) zorlamaktadr. Ama en nemlisi, bu ikinci eylem onu RSK'e atmaktadr. imdi, bir eyler kazanmak iin, bir eyler kaybetmeyi gze almaldr. (McKee, STORY, sayfa 147-9, baz blmleri tarafmdan krplm veya yorumlanmtr - gg)

182

MCKEE NOTLARI - 2 - LK ADIM Senaryo yazmak iin oturduunuzda hindi gibi dnmeye balarsnz: Nereden balamal? Karakterim imdi ne yapacak? Karakteriniz (aslnda btn karakterler) hikayenizin herhangi bir annda, herhangi bir istein peinden giderken, her zaman kendi alarndan en az abay gerektiren, en muhafazakar ("conservative" - mevcut durumu koruyucu) eylemi yerine getirirler. Btn insanlar her zaman byle davranrlar. nsanlar z itibariyle tutucudurlar ("conservative" - mevcut durumu koruyucu), aslnda btn doa yledir. Hibir organizma gerekenden fazla enerji harcamaz, gerekmeyen hibir eyi riske atmaz, ya da zorunda kalmadka hibir eylemde bulunmaz. Neden bulunsun ki? Eer bir i, herhangi bir kayp ya da ac riskine girilmeden ya da enerji harcanmadan, kolay yoldan yaplabiliyorsa, neden herhangi bir yaratk daha zor, daha tehlikeli ya da daha fazla zayflatc bir ey yapsn ki? Yapmaz tabii ki. Doa buna izin vermez... ve insan doas da evrensel doann bir parasndan ibarettir. Gerek yaamda da bize gereksiz, hatta aptalca gelen ar davranlar sergileyen insanlar, hatta hayvanlar grrz. Ama bu bizim, o durumla ilgili dardan yaptmz bir deerlendirmedir. znel olarak, o yaratn bak asndan, bu takn davran aslnda asgari, tutucu (mevcut durumu koruyucu) ve gerekli bir harekettir. Neyin "tutucu" (mevcut durumu koruyucu) olduu her zaman bak asna gre deiir. rnein gerek hayatta kendimize yle deriz: "Dolores'in telefon numarasn bulamyorum. Ama arkadam Jack'te bu numarann olduunu biliyorum. Eer onu imdi ararsam, megul olmasna ramen yapt ii brakp bana bu numaray verecektir." Siz de Jack'i ararsnz ve iini bldnz iin zr dilersiniz. O da "Sorun deil" der ve istediiniz numaray size verir. Hayat % 99 byledir. Hayatta hep asgari abay gsteririz ve onun karln alrz. Hikaye anlatmnda ise biz yazar olarak, karakterimizin dnyadan olumlu bir tepki almay umduu ama bu eyleminin kendisine kar ok olumsuz bir tepki uyandrd anlara odaklanrz. Karakterin iinde yaad dnya ona, umduundan farkl bir biimde ya da umduundan ok daha gl bir biimde ya da her iki biimde tepki verir. Telefonu elime alp Jack'i ararm ve "Rahatsz ettiim iin kusura bakma, ama Dolores'in telefonunu bulamyorum. Bana onun ..." O anda Jack barmaya balar: "Dolores mi? Dolores mi! Ne cretle bana onu telefon numarasn sorarsn?" der ve telefonu suratma kapatr. Aniden hayat daha ilgin bir hle gelmitir. (McKee, STORY, sayfa 143-4, baz blmleri tarafmdan krplmtr - gg)

183

MCKEE NOTLARI - 1 - HKAYE OLAYI Hikaye yaps, karakterlerin yaam yklerinden eitli olaylarn seilerek bunlarn, belirli duygular uyandrmak ve belirli bir yaam grn ifade etmek amacyla stratejik bir biimde sralanmasdr. Bir hikaye olay ("story event") bir karakterin yaam durumunda anlaml bir deiikli yaratr ve bu deiim bir DEER eklinde ifade edilir ve yaanlr. Hikaye Deerleri insan yaamnn (deneyiminin), olumludan olumsuza ya da olumsuzdan olumluya doru kayabilen evrensel nitelikleridir. rnein: vb. Bunlar ayn zamanda moral (iyilik - ktlk), etik (doru - yanl) ... da olabilirler. Bir hikaye olay ("story event") bir karakterin yaam durumunda anlaml bir deiiklik yaratr ve bu deiim bir DEER eklinde ifade edilir ve yaanlr ve bir ATIMA vastasyla gerekletirilir. Ortalama bir film iin yazar yaklak olarak krk ila altm hikaye olay yaratr. Bu hikaye olaylarnn bir dier (yaygn) ad da SAHNE'dir. Her sahne, karakterlerin yaamnn "deer ykl" (yani iyi, zgr, cesur, gl vb.) durumunda bir deiiklik yapar. Yazdnz her sahneye bakn ve kendinize unu sorun: u anda karakterimin hayatnda hangi "deer" tehlikede bulunuyor? Sevgi? Gerek? Ne? Bu deer, sahnenin banda ne tr bir "yk"e sahip (bu "yk", hammallarn tad yk gibi deil de, elektrikteki pozitif ve negatif ykler gibi dnn - gg)? Pozitif mi? Negatif mi? Her ikisinden de biraz m? imdi de sahnenin bitiine bakn ve kendinize sorun: Bu deerin imdiki durumu nedir? Pozitif mi? Negatif mi? Her ikisinden de biraz m? Eer bir karakterin yaamnn deer-ykl durumu, sahnenin bir ucundan (bandan) dier ucuna (sonuna) kadar hi deimeden kalyorsa, o sahnede anlaml hibir ey olmuyor demektir... Bu bir "n-olaydr" (ya da "gayri-olay" : "nonevent" - gg). Peki bu sahne neden hikayenizde yer almaktadr?... SERM (karatkerlerin, ortamn, vb.nin tantm) iin. Eer bir sahnenin hikayede bulunmasnn tek gerekesi "serim" ise, disiplinli bir yazar bu sahneyi atar ve bu sahnenin iinde barndrd bilgileri hikayenin baka yerlerine rer sindirir. 184 canl - l sevgi - nefret zgrlk - klelik gerek - yalan cesaret - korkaklk sadakat - ihanet bilgelik - aptallk g - zayflk heyecan - sknt

MCKEE NOTLARI - "YLK MERKEZ" Aada, McKee'nin "Story" adl kitabndan bir blmn evirisi yer alyor. Hikayenizin merkezine kimi ve nasl yerletireceinizi anlatan bir blm bu. Uzun sredir siteye koymak istiyordum. Ksmet bugneymi. *** Hikaye balad zaman izleyici, bilinli ya da igdsel olarak, hikaye dnyasnn ve karakterlerinin deer-ykl (iyilik, ktlk, gzellik, irkinlik, yanllk, doruluk vb. gibi deerler - gg) manzarasn inceler. yiyi ktden, doruyu yanltan, deerli olan eyleri deersiz eylerden ayrmaya alr. Seyirci "yilik Merkezi"ni arar. Bunu bir kere bulduktan sonra duygular ona doru akar. yilik Merkezi'ni aramamzn nedeni, herbirimizin kendimizin iyi ve doru (hakl) olduunu dnmesi ve pozitif olanla zdelemek istememizdir. Ruhumuzun ta derinliklerinde kendimizin kusurlu, belki de ok kusurlu olduunu biliriz, ama buna ramen, bir biimde, en azndan kalbimizin iyi (doru yerde) olduunu dnrz. En kt insanlar bile kendilerinin iyi olduuna inanrlar. Hitler kendisinin Avrupa'nn kurtarcs olduunu dnyordu. yilik Merkezine mutlaka kahraman ("protagonist") yerletirilmelidir. Dierleri de bunu paylaabilir, nk biz birden fazla karakter ile zdeleebiliriz, ama kahraman ile mutlaka zdelemeliyizdir/duygudalk kurmalyzdr. Bununla birlikte yilik Merkezi ille de "holuk" ("niceness") anlamna gelmez. "yi", ne olduu kadar ne olmad ile de tanmlanr. Seyircinin bak asna gre "iyi", olumsuzlukla ilikili olarak ya da olumsuz bir artzemine ("bacground") baklarak belirlenen bir eydir. "yi olmad" dnlen ya da hissedilen bir evrene nazaran belirlenir. BABA ("THE GODFATHER"): Bu filmde sadece Corleone ailesi kokumu deildir, dier mafya aileleri de yledir. Hatta polis ve hakimler bile rvete ve yolsuzlua boazlarna kadar batmtr. Bu filmdeki herkes ya bir canidir ya da bir cani ile akrabal vardr. Ama Corleonelerin olumlu bir zellii vardr: sadakat. Dier mafya klanlarnda herkes birbirini srtndan baklamaktadr. BU da onlar ok ama ok kt insanlar yapmaktadr. Baba'nn ailesinin sadakati ise onlar "iyi" kt insanlar yapmaktadr. Bu olumlu zellii fark ettiimiz zaman, duygularmz ona doru ynelir, ve kendimizi gangsterlerle bir duygudalk ierisinde buluruz. KUZULARIN SESSZL ("SILENCE OF THE LAMBS"): Romann ve senaryonun yazarlar Clarice'i (Jodie Foster) olumlu odak noktasna yerletirirler, ama Hannibal Lecter (Anthony Hopkins) etrafnda da ikinci bir yilik Merkezi olutururlar ve seyircinin duygularn ikisine doru ekerler. lk olarak Dr. Lecter'a hayranlk uyandrc ve arzu edilen zellikler atfederler: ok byk bir zeka, ac bir mizah duygusu, centilmence bir cazibe, ve en nemlisi sakin bir kiilik. Bu kadar cehennem bir dnyada yaayan bir insan nasl bu kadar sakin ve nazik kalabilir diye merak ederiz. Daha sonra yazarlar, bu nitelikleri baka zt niteliklerle vurgulamak ("counterpoint") iin Lecter'n etrafnda zalim, sinik ("cynical") bir dnya kurarlar. Lecter'n hapishane psikiatristi bir sadist ve hret dkndr. Gardiyanlar gerizekaldr. Hatta kafa kartrc bir davada Lecter'n yardmn isteyen FBI bile ona yalan syler, onu Carolina adasndaki ak cezaevine gndereceklerini syleyerek kandrrlar. Bir sre sonra yle dnmeye balarz: "Ne yapalm insan yiyorsa? Bundan daha kt eyler de var. imdi aklma gelmiyor ama..." Artk Lecter ile bir duygudala ("empathy") girmi durumdayz. yle dnrz: "Eer ben de yamyam bir psikopat olsaydm, tpk Lecter gibi olmak isterdim." (Robert McKee, STORY, 347-9) ***

185

"Kurtlar Vadisi"nde neyin yanl olduunu anladnz m? Eer Polat' ve onun etrafndakileri "kahraman" olarak sunarsanz, kendisine rol model (davranlar rnek alnacak kii) arayan genler de kanlmaz olarak onun iddet dolu davranlarn taklit ederler. Bu, kaynattnz zaman suyun buharlamas, attnz tan dmesi kadar kanlmaz, doal, inkar edilemez bir sosyo-psikolojik gerektir. Bu da sizi, eserin etkilerinden sorumlu klar. "Ben diziyi yaynlarm, isteyen seyreder, isteyen seyretmez" deyip bu bu sorumluluktan paay kurtaramazsnz. Hasta ruhlu ve kt davranlarda bulunan birilerini cilalayp beenilir haline getirmek, genleri nce bedava uyuturucu ile baml yapp sonra onlar sua itmek kadar sizi sorumluluk altna sokar. Polat' "doru" bir biimde sunmann belki de tek yolu, onu hafif dengesiz biri olarak betimlemekti. Yani Polat'n kulland iddet, ruhsal dengesizliinin bir paras olarak sunulsayd ve devlet tarafndan da bu zellii iin seilmi olsayd, o zaman seyirciler Polat'tan bu kadar etkilenmezdi. Bu ruhsal dengesizlii sonucunda baz masum insanlar ldrse, ve bunlar iin de cezalandrlsa, seyirci Polat'a bu kadar tapmazd. Ama yle olmad. Cilalana cilalana kahraman statsne ykseltilen Polat ve adamlar bilinli olarak katliamlar yaptlar ve dizinin en sonunda da btn bu yaptklar yanlarna kald. Sonuta kan anlam da u oldu: "yi bir dava iin kt davranlarda bulunabilirsiniz." ("Sonuca giden her yol mbahtr"n bir versiyonu). "yi" olmann, "hibir koul altnda kt davran sergilememek" olduunu dnmeyen geni kitleler de bu gz alc nermeye balklama atladlar. Herkesin "iyi"si kendine gre olduu iin, ortalk aniden "iyilerin sava"na dnd. Tpk bir yazmda (Bkz. "KORSAN: MYAP, BSA VE NOTTINGHAM ERF") belirttiim gibi, rnlerinizi sunduunuz toplumun ruhundaki baz zaaflar kayorsanz, baz itahlar ahlakszca kabartyorsanz, ve bunu para iin yapyorsanz, bunun sonularndaki (hrszlk, iddet, yaralama, lm) sorumluluk paynz gz ard edemezsiniz.

186

TRLER AKSYON & ROMANTK KOMED, vb.

FLM TRLER ("GENRE" ya da JANR) "Sinemada Trler"den bahsedeceimi daha nce yazmtm. Artk vakti geldi. "Sinemada trleri neden bilmemiz gerekiyor?" diye bir soru aklnza gelebilir. Hemen cevap vereyim: Amerika'y tekrar tekrar kefetmemeniz iin! Yz yl akn bir sredir gezegenimizi ereflendiren sinema sanat, bu sre iinde verilen milyonlarca eser sonucunda, baz "trler" ("genre" ya da afili Trke ile "janr") eklinde gruplamtr. Bu gruplarn ("kategori" demek daha doru aslnda) ortak zellikleri vardr. Bunlar en bata, "senaryosal" zelliklerdir. Yani bir trden bahsettiimiz zaman, ortak temalardan, benzer karakterlerden, benzer senaryo dnlerinden ("twist" - birisi u kelimeye adam gibi bir karlk bulursa alnndan peceim) bahsediyoruz demektir. rnein, bir "ak filmi"nden bahsediyorsak, mutlaka iki (ya da daha fazla sayda) insann eitli engellerle karlaacak bir akn greceiz demektir. Bu, bu trde verilen btn filmlerin ortak zelliidir. Filmin mutlu ya da mutsuz bitmesi (yani aklarn kavumas ya da ayr dmesi) senaristin ve yapmcnn keyfine kalm bir eydir. Ama aklarn bir sr engelle karlamas kanlmazdr. Senariste den grev, bu aklarn hangi ulustan, hangi kltrden, hangi ekonomik ve sosyal snftan olduuna, bunlarla balantl olarak ne tr ilgin engellerle karlaacana karar vermektir. Filmleri hem tandk hem de orijinal yapan budur. Biz bildiimiz hikayelerin, farkl ortamlarda geen versiyonlarn seyretmek iin gideriz sinemaya. Son yllarda ortaya kan eilim, bir ka tr harmanlayp seyirciye sunmaktr. Seyirci de bu karma ok iyi cevap vermektedir. "Star Wars" byle bir filmdir. Westernler ile Bilim Kurgu'nun bir karmdr (art, baka bir sr ey). "Titanic", aksiyon tr ile ak filmlerinin bir karmdr. Senaristlerin trleri bilmesi, ilerini byk lde kolaylatrr. Tpk "3 Perdeli Yap" bilgisi gibi, "tr bilgisi" de bir ablondur. Senaristin yaratc bir biimde eip bkecei, ilgin srprizlerle seyirciyi artp kendine balayaca klielerdir. Seyirciler de sinemadaki bu trleri iyi bilirler ve artldklar zaman bundan ok holanrlar. ("Altnc His" filmi bir tr filminin ok gzel bir artmaca ile zenginletirilmesinden ibarettir: "Meer adamn kendisi de hayaletmi!") Her sanatta olduu gibi senaristlikte de, yaratc olmadan nce kendinden nce gelitirilen klieleri ok iyi bilmek gerekir. Bu nedenle gen senaristlerin, aada rnekleri verilen trlerden ok sayda film seyretmesi ve tr tr yapan ortak nitelikleri bulmaya almas yerinde bir tavr olacaktr. (Zaman zaman ben de buraya trlerin zellikleri hakknda yazlar yazacam) Aada, film trlerinin ksa tanmlar ile bu trlerden rnekler yer almaktadr. Yaznn orijinali "Create Your Screenplay (http://www.createyourscreenplay.com/genrechart.htm) adresinde bulunabilir. FLM TRLER Aksiyon (Felaket Filmleri): Burada hikayeler genel olarak fiziksel glerin atmas zerine kuruludur. 48 Hours (48 Saat) Face/Off (Yz Yze) 187

Die Hard (Zor lm) Air Force One Jurassic Park Lethal Weapon Return of the Jedi (ayn zamanda Bilim Kurgu) Speed (Hz Tuza) (ayn zamanda Gerilim) Titanic (ayn zamanda Ak Hikayesi) The Terminator True Lies (Gerek Yalanlar) Twister

Macera: Burada hikayeler, yeni dnyalar ile karlama zerine kuruludur. Apollo 13 The Deep Get Shorty (Gangster, Ak Ve Su filmlerinin bir karm) Indiana Jones and the Temple of Doom (ayn zamanda bir Aksiyon) Little Big Man (ayn zamanda Epik/Efsane) Lawrence of Arabia Quest For Fire RainMan Robinson Crusoe Water World (Su Dnyas)

Komedi: Bu filmlerin hikayesindeki temel atma, ok komik sonulara yol aar. Ace Ventura, Hayvan Dedektifi (ayn zamanda Macera) Analyze This (Anlat Bakalm) Annie Hall Bowfinger French Kiss Honey, I Shrunk the Kids (ayn zamanda Fantazi) My Best Friend's Wedding (En yi Arkadam Evleniyor) Nine to Five Shakespeare in Love (Ak Shakespeare) The Spy Who Shagged Me When Harry Met Sally Working Girl (ayn zamanda Ak Hikayesi)

Kendini Bulma: Bu filmlerin temel atmas, kahramann hayatta kendi yerini bulmas hakkndadr. American Beauty (Amerikan Gzeli) American Graffiti The Breakfast Club The Graduate The Last Picture Show The Lion King (Aslan Kral) My Brilliant Career The Paper Chase Pretty In Pink Rebel Without a Cause Risky Business Saturday Night Fever Shakespeare in Love (ayn zamanda Romantik Komedi) Splendor in the Grass Top Gun (ayn zamanda Aksiyon) The Water Boy (ayn zamanda Komedi)

188

Su: Bu hikayelerin temel atmas, bir suluyu yakalamak zerine kuruludur. 48 Hours Basic Instinct Fargo French Connection Ghost (ayn zamanda Ak ve Gerilim) L.A.Confidential Patriot Games Pulp Fiction (ayn zamanda bir Kara Komedi) The Sting The Untouchables

Dedektif / Mahkeme Filmleri: Bu hikayelerin temel atmas, aslnda neler olduunu bulmak ve hakikati ortaya karmak ile ilgilidir. Caine Mutiny Chinatown Death and the Maiden A Few Good Men The General's Daughter Inherit the Wind The Maltese Falcon Philadelphia Rear Window A Time to Kill The Verdict Vertigo

Epik/Efsane: Bu hikayeler temeli, byk bir tarihi deiim dneminde, byk glerin arpmas zerine kuruludur. Apocalypse Now The Birth of a Nation Bridge on the River Kwai Butch Cassidy and the Sundance Kid Ghandi The Godfather Gone With the Wind The Grapes of Wrath Lawrence of Arabia (ayn zamanda Macera) Star Wars The Ten Commandments

Fantazi: Bu filmler canlandrma hikayelerdir, ya da temelleri, biri gerek dieri hayali iki dnya zerine kuruludur. A Connecticut Yankee in King Arthur's Court Alice in Wonderland Antz Big Ghostbusters Heaven Can Wait Mary Poppins The Mask Peter Pan Snow White Toy Story The Wizard of Oz 189

Who Killed Roger Rabbit?

Gangster: Bu hikayeler, bir sulu ile toplum arasndaki atma zerine kuruludur. (Bu tr genelde, Kara Film ile harmanlanr). Badlands Bonnie and Clyde Butch Cassidy and the Sundance Kid Dead End Dead Man Walking The Godfather (ayn zamanda Epik / Efsane) Goodfellas La Femme Nikita M. Out of Sight (ayn zamanda Ak Hikayesi) Sling Blade The Usual Suspects

Korku: Bu filmlerin hikayesi, bir Canavardan (bu canavar insan olabilir de olmayabilir de) kamak ve en sonunda onu yenmek zerine kuruludur. Alien The Blair Witch Project Friday the Thirteenth Halloween I Know What You Did Last Summer It's Alive King Kong Nightmare on Elm Street Psycho Scream Tremors

Ak (Romantik): Bu filmlerin merkezinde, karsndakinin aknn kazanmaya ya da korumaya alan insanlar vardr. Annie Hall As Good As It Gets Casablanca (ayn zamanda Epik/Efsane) Ghost The Graduate It Happened One Night Mickey Blue Eyes Notting Hill Pretty Woman Roman Holiday The Way We Were Wuthering Heights

Bilim Kurgu: Bu filmlerin hikayesi, bilimsel olarak hayal edilebilir bir dnyann teknolojisi ve aralar zerine kuruludur. 2001 A Space Odyssey Back to the Future Blade Runner (ayn zamanda Su filmi) ET: The Extra Terrestrial Beinci Element Gattaca The Sixth Sense 190

Stargate Star Wars The Terminator On ki Maymun

Toplumsal Drama: Bu filmlerin hikayesi, bir ampiyon ile toplumdaki bir sorun veya bir adaletsizlik arasndaki mcadeleye dayanr. Genelde bu mcadelenin sonunda ampiyonun kiisel bir eyler kaybetmesi sz konusudur. A Civil Action Dead Man Walking Dr Strangelove Grapes of Wrath Kramer Vs Kramer Network Philadelphia (ayn zamanda Mahkeme Filmi) Schindler'in Listesi To Kill a Mockingbird

Gerilim: Bu gibi hikayelerin temelinde, kendisini ldrmeye alan lmcl bir dmanla mcadele etmek durumunda kalan masum bir kahraman vardr. The Net No Way Out North by Northwest (ayn zamanda Ak Filmi) Sleeping With the Enemy Night of the Hunter Akbabann Gn Wait Until Dark Tank (ayn zamanda Ak Hikayesi)

Dier Film Trleri: Sanat Filmi: Malum tr Kara Komedi: Bu tr filmlerin mizahnn temelinde lm ve lmle ilgili eyler bulunur. Bu trden filmler dzenli aralklarla ortaya kar. En yakn rnekleri: Very Bad Things ve Pulp Fiction. Dostluk Filmi: ok belirgin bir tr deildir. Hemen hemen ayn nemdeki iki yldz oyuncuyu ele alr, ama bunlardan biri genelde ana karakterdir. Redford ve Newman, byle bir ikiliydiler (Butch Cassidy ve Sundance Kid). Fred Astaire ve Ginger Rogers mzikalleri, Dean Martin ve Jerry Lewisin komiklikleri, Thelma ve Louise.
Kara Film: Karanlk glgeler, siyahn ve k rntlerinin tipik kullanm, sinizm (alayclk) ve ironi, insan davrannn karanlk ynlerinin kullanlmas ile karakterizedir. Hayalet Hikayesi : Ne olduu adndan anlalabiliyor. Soygun Filmleri: Bir grup insan tarafndan ayrntl olarak planlanm bir soygunu anlatr. rnek: Ocean's Eleven, The Thomas Crown Affair, The Great Train Robbery, Olaan pheliler. Picaresque: Burada, srekli olarak gezen bir kahramann episodik (blmlerden oluan) maceralar anlatlr. rnek: Forrest Gump. Dier bariz trler: Tarihi drama Mzikal Western Bir uyar: ikiden fazla trn kaynatrlmas genelde kt sonu verir.

191

AKSYON TRNE GR e "aksiyon" filmleri ile balayalm. Zira aksiyon filmleri, sinemann en gl ynlerinden biri olan "hareket"i son raddesine kadar kullanan bir trdr ve bu nedenle ok geni bir seyirci kitlesine hitap eder. Yakn zamanda ekilen baarl aksiyon filmlerinin ksa bir listesini aada veriyorum. Bu liste tabii ki "eksiksiz" bir liste deil. Ama benim amacm da zaten eksiksiz bir liste hazrlamak deil. (Bu filmlerden bir ounu baka tr balklar altnda da grebilirsiniz. rnein Aliens ve Matrix'i bilimkurgu, The Incredibles' animasyon, Blues Brothers' komedi ya da mzikal ad altnda grebilirsiniz. Bu "bir filmin birden fazla tre girme" durumuna daha sonra ayrntl olarak deineceiz.) nerim, bu filmlerin olabildiince ounu bir yerlerden (DVD/VCD kiralayan yerlerden, eten, dosttan) bulmanz ve dikkatli bir biimde seyretmeniz. Seyrederken de filmler arasndaki ortak noktalara ya da dikkatinizi eken yerlere zel bir nem gstermeniz. Ve bunlar not almanz. nk ileride sk sk bu filmlere atfta bulunacaz. AKSYON FLMLER LSTES *** Aksiyon filmleri genelde bir ya da birden fazla kahramann, byk cesaret isteyen fiziksel hareketlerde bulunmak, uzun dvlere girimek ya da lgn kovalamalar yapmak durumunda kaldklar glkler ("challenge") ile karlamasn konu alr. Hikaye ve karakter, genelde patlamalarn, yumruk yumrua dvlerin, silah kullanmnn ya da araba kovalamacalarnn ardnda ikinci planda kalr. Hem gemite hem de gnmzde aksiyon filmlerinin ticari cazibesi byktr ve giede baar oran da yksektir. Aksiyon filmleri de bir hikaye etrafnda dnerler, ama bundan daha da nemlisi, bir kahraman zerine kuruludurlar; sinema izleyicisi bir aksiyon filmini dnrken daha ok belirli bir oyuncuyu ve karakter(ler)in amas gereken engelleri aklndan geirir. Blues Brothers (Cazc Kardeler) First Blood (lk Kan) True Lies (Gerek Yalanlar) Die Hard (Zor lm) Point Break (Krlma Noktas) Enemy of the State (Devlet Dman) Speed (Hz Tuza) The Terminator The Terminator 2 Mad Max (lgn Max) Road Warrior (Mad Max 2; Yol Savas) Lethal Weapon (Cehennem Silah) Rush Hour (Bitirim kili) The Fast and the Furious (Hzl ve fkeli) Aliens (Yaratk 2) The Matrix (Matris) Mission Impossible (Grevimiz Tehlike) The Incredibles (nanlmaz Aile) Indiana Jones and the Raiders of the Lost Ark (Kutsal Hazine Avclar) Robin Hood: Prince of Thieves (1991) The Fifth Element (Beinci Element) Taxi (Taksi - Luc Besson'un yapmcs olduu seri)

192

AKSYON SENARYOSU YAZMAK Eer iyi bir aksiyon senaryosu yazarsanz, sinema sektrndeki baarnz kendiniz garantilemi olursunuz. Ama aksiyon tr Hollywood'daki en zor trdr ve pek ok kii bunun farknda deildir. Sinema perdesinde basit ve dorudan gibi grnen ey aslnda senaristten son derece dikkatli bir planlama ve son derece yaratc zmler bekler. Aksiyon filmleri birka ynden aldatcdr. Bir ok insan aksiyon filmlerinin karakter, olay rgs ve tema iermediini dnr. En iyi aksiyon filmlerinin ise derin bir hikayesi, karmak karakterleri vardr ve izleyici zerinde byk bir etki yaratrlar. Yazarn grevi, aksiyon trnn snrlayc yaps iinde dahi ilgin (ekici) karakterler, artc olay rgleri ve nemli temalar yaratmaktr. Hollywood filmlerinde hzn gittike artma eilimine karn aksiyon yazarnn en byk dman hzdr. in ilgin yan, seyirciyi heyecanlandran ey saf hz deildir. te bu nedenle iyi aksiyon yazarlar, filmin daha hzl grnmesini salamak iin filmi yavalatmaya alrlar. Ne dndnz biliyorum: "Bu ne anlama geliyor imdi?" Bir hikayenin hz ne kadar yksek olursa, srpriz yapma ansnz o kadar azalr. Ve srpriz, olay rgsnn ok temel bir kouludur (gereidir). Yazar olarak bir sihirbaz rol stlenirsiniz. zleyiciler, kendilerinin tahmin edemeyecekleri olaylar iin aznzn iine bakarlar. Ama geri dnp baktklarnda bu olaylarn yaklamakta olduunu grmek isterler. Karakterleri tek bir olay hatt zerinde son hzda hareket ettirdiiniz zaman, dnler (virajlar) de zorlar. zleyici, bulunduu yerden bariz sonuca kadar giden yoldaki hereyi aka grebilir. Eer hz drrseniz, kendinize bir ka tane beklenmeyen hikaye dn (twist) koyma ans tanm olursunuz. Bylece izleyiciyi hl artabilirsiniz, izleyici de dikkatini kaybetmeden hikayeyi izlemeyi srdrebilir. PUCU 1 - Kahramannza Kiisel Bir Sorun Verin sterseniz hikayenize byk bir aksiyon sahnesi ile balayabilir (baz baarl aksiyon filmleri byler balar, bazlar ise byle balamaz), sonra da geri ekilebilirsiniz. Kahramannza, byk aksiyon problemi ile birlikte ayn anda zmesi gereken bir de kiisel sorun verin. Bu soruna ok zaman ayrmanz gerekmez. Ama bunu yapn. Bunu yaptnz zaman, hikaye anlatmnda son derece nemli olan o iki kollu anlatm yaratm olursunuz. Aksiyon probleminin yan sra bir de kiisel problem bulunur. Bu noktadan sonra size den grev, bu iki kolun seyirciye tek bir kol (hikaye kolu) gibi grnmesini salamaktr. PUCU 2 - nce Onlar nandrn Aksiyon filmleri, doalar icab, inanlrlk snrn zorlarlar. Bylece daha filmin en balarnda seyircinizi, kahramannzn son derece yetenekli olduuna inandrmalsnz. Ne de olsa onlara, hareket kabiliyeti neredeyse insan-st olan birisini gstermektesiniz. Baarl aksiyon senaryolarnda kahramann fiziksel aksiyon konusunda baarl olmay hikaye esnasnda rendiine hemen hi rastlamazsnz. Daha birinci sayfada kahramannzn olaanst fiziksel kabiliyetleri olduunu gstermelisiniz. Ve senaryonuzun daha en balarnda izleyiciye, kahramannzn gerekten de ne kadar iyi olduunu gsteren bir sahne koymanz gerekecektir. Bunun ilk sahneniz olmas ya da kahramannzn btn yeteneklerini gstermeniz gerekmez. Seyircinizi biraz meraklandrn yeter. Bylece seyircinizi daha en batan uyarm ve kendinize daha sonra snrlar zorlama ans tanm olursunuz. PUCU 3: Olay rgs Bir Srprizden Dierine Gemekten Doar Burada srpriz szc ile, hem kahramannza hem de seyircinize yaplan srprizi kastediyorum. Bu da kahramann DMANI/DMANLARI hakkndaki bilgiyi olabildiince saklamanz anlamna geliyor. En iyi aksiyon hikayeleri aldatma ve gizli bilgiler zerine kuruludur. zellikle de dmann doas ve kimlii hakkndaki bilgiler saklanr. Byk aksiyon filmleri aslnda zekalar arasnda gerekleen bir savatr. Bu senaryolar en iyi kimin aldatmaca 193

yapabildii ve en iyi kimin dnebilecei hakkndadr aslnda. PUCU 4: Kahramannz Gl, Ama Dmann DAHA GL Yapn Sadece bir boksrn ok gl olduu bir arsiklet ma ok skc olurdu. Dmannz iin, kahramannz doduuna piman edecek eitli zel yetenekler ve numaralar bulmak iin baya zaman harcayn. Ama bunlarn hepsini hemen gstermeyin. Bunlar gizleyin. Ortaya kardnz zaman bunu hzl ve iddetli bir biimde yapn. Bunu yaparken de kahramannzn nce darma duman olmasn, sahip olduu btn yetenekleri ortaya karmak zorunda kalmasn ve dmana karlk vermesini istiyoruz. *** Bunlar, iyi aksiyon senaryolar yazarken size yardmc olacan dndm en sevdiim ipular. Grdnz zere aksiyon senaryosu yazmak sanldndan ok daha karmak bir itir. yi anslar. Yazmaya devam! Kaynak: John Truby http://www.writersstore.com/article.php?articles_id=477

194

AKSYON TRNDE ORTAK TEMALAR (Bu yazdaki "tema" szcn, senaryo jargonundaki anlamyla deil, gndelik anlamyla kullanyorum). Aksiyon filmlerinde, ad zerinde, bir aksiyon vardr. Kavgalar, araba kovalamacalar, kouturmalar, silahl atmalar... Gnlk hayatta pek tank olmadmz bu olaylar perdede izlemeye baylrz. Bunun evrimsel bir kkeni olduunu dnyorum. Btn doktorlar ve biyologlar size insan bedeninin "kouturmak, avlanmak, dvmek" iin tasarlanm olduunu syleyecektir. Eh, modern hayatn bize bu ans pek vermedii malum. Aksiyon filmleri, deil bilinaltmza, her hcremize kaznm olan bu zellikleri hayali bir yolla bile olsa kullanmamz salar. zdeletiimiz kahramann, bizim hayatmzdaki btn olumsuz eyleri temsil eden "kt adam" evire evire pataklamas da yreimizin yan eritir, iimize su serper; bir katarsis yaar ve sinemadan rahatlam bir biimde karz. *** Peki, bu kavgay, bu kovalamacay, bu silahl atmalar hayatta nerede bulacaz? Soruyu farkl bir biimde soraym: Eer bir aksiyon senaryosu yazmak istiyorsak, bu aksiyonu en "doal" biimde hikayemize nasl yerletirebiliriz? Hayatn hangi alanlarndaki insanlar, doal olarak daha fazla ve daha ilgin aksiyon ile i iedirler? Hemireler! Deil tabii ki. Polisler, sulular, dzenle hakl ya da haksz, bir biimde ters den insanlar... Bu insanlarn hayat aksiyon ile doludur. Ve iyi bir aksiyon filmi genel olarak bu alanlardaki insanlardan birilerini konu edinir. Yine aadaki rnekleri bu adan inceleyelim: Blues Brothers (Dzenle atan hakl kii - Polis) First Blood (Dzenle atan hakl kii - Polis ve Asker) True Lies (Gizli Servis - terrist) Die Hard (Polis) Point Break (Polis) Enemy of the State (Dzenle atan hakl kii - Gizli Servis) Speed (Polis) The Terminator (Askeri eitim alm kii) Mad Max (Polis) Road Warrior (Eski Polis) Lethal Weapon (Polis) Rush Hour (Polis) Hzl ve fkeli (Polis) Aliens (Asker) The Matrix (Dzenle atan hakl kii - Askeri eitim alm kii) Mission Impossible (Gizli Servis) The Incredibles (Dzen iin alan olaanst kii) Kutsal Hazine Avclar (Macerac Arkeolog) Robin Hood (Dzenle atan hakl kii) Beinci Element (Eski asker) Taxi (1,2,3) (Polise yardm eden kii)

Demek ki, bir aksiyonun olabilmesi iin, birilerinin gnlk hayatn monoton huzurunu bozmas gerekiyor.

195

Bu kii, huzuru bozarak kendine haketmedii bir kazan salamak isteyen bir kt adam da olabilir; dzen tarafndan haksz yere sulanan birinin hakkn geri alabilmek iin kokumu bir dzenle mcadelesi de olabilir. (Askerlerin hayat da ok miktarda aksiyon ierir. Ama burada ok sayda insann topyekn mcadelesi sz konusudur. Ve bu gibi durumlar "sava filmi" adl ayr bir janr balnda ele alnr.) *** Kt adamlardan bazlar hzla zenginlemek isteyen, bunun iin de dzendeki baz gediklerden faydalanmay tercih eden kiilerdir. Ama bunlar, ok kk paralarn peinde olan insanlar deildir. Dudak uuklatacak miktarda paralarn peindedirler. Ve bu kadar byk bir mebla da ok iyi bir PLAN olmadan elde etmek genelde mmkn deildir. Biz bir taraftan kt adamn bu plann adm adm takip etmekten zevk alrz, bir taraftan da kahramann bu plan nasl bozacan merak ederiz (rnein "Die Hard" 1 ve 3) Bazen aksiyon filminin kahraman, dzen tarafndan haksz yere sulanan bir kiidir. Kahraman son derece iyi niyetlidir. Ama bir yanl anlalmadan ya da dzene nfuz etmi baz kt niyetli insanlardan dolay kahramanmz aniden sulu konumuna der. Bunun sonucunda kahraman, kendi masumiyetini kantlamak zorunda kalr. "First Blood" "Enemy of the State" "The Matrix" "Robin Hood" "The Fugitive" bu tr insanlar anlatr. Bu tr hikayelerde kahraman o kadar keye sktrlr ki, artk hayatndan baka kaybedecei bir ey kalmaz. Bu noktaya gelmi insanlarn gsterdii olaanst cesaret ve bu cesaretten doan yksek kalitede aksiyon ortaya ok gzel aksiyon hikayeleri karr. Bir de emekli askerlerin, askeri eitim alm kiilerin ya da kk askeri gruplarn yaratt aksiyon vardr. Askerler, polisten farkl olarak, topyekn sava konusunda eitilmi kiilerdir ve kullandklar silahlar da ona gre daha byk olur. rnein "lk Kan", "Beinci Element", "Aliens" ve "Terminator 1 - 2" bu alt tre rnek verilebilir. "Fifth Element"te Bruce Willis'in emekli bir asker deil de emekli bir muhasebeci olduunu dnn, filmin sonunun ne kadar snk olacan tahmin edebilirsiniz.

196

AKSYON FLMLERNDEK AKSYONUN KAYNAI Aksiyon filmleri iin gereken aksiyon nasl salanr? Yani bu tr filmlerde grdmz kovalamacalar, kavgalar, byk cesaret gerektiren hareketler neden (niin) yaplr? McKee'nin aadaki bir yazsnda da belirttii gibi insanlar bir sorunla karlatklarnda, en az abay gerektirecek seenee ynelirler en bata. Bu seenein ie yaramadn grnce, biraz daha fazla aba gerektiren seenei yoklarlar. O da olmazsa ok daha fazla abalama isteyen seenei denerler. Peki bunu ne salar? Uzatmadan syleyeyim: Kahraman o derecede sktracak kalibrede bir dman. Ne demek istediimi daha iyi anlatabilmek iin aksiyon filmleri listesinden baz rneklere bakalm: True Lies'da, kahramanmz Arnold'un karsnda, bir binann atsndan dierine motorsikletle atlayacak kadar lgn, lkeye bir atom bombas sokacak ve bununla btn lkeye antaj yapacak kadar gz dnm olan bir terrist bulunuyor. Speed'de, Keanu'nun karsndaki adam, azl, acmasz ve yaratc bir bomba uzman. Son ana kadar kahramanla kedi fare oyunu oynuyor. Die Hard'da da Bruce Willis'in dman, koskoca bir gkdeleni ele geirip iindekileri rehin alacak ve bunu dardaki btn polis gcn devre d brakarak yapacak kadar akll bir adam (Hans Gruber). Aliens'da ise Temen Ripley (S. Weaver), belki de insan trnn karlat acmasz uzayl (Yaratk) srs ile baetmek zorunda.
Terminator 1'de kahramanmzn karsnda, gz dnm bir katil robot var. Terminator 2'de ise, birinci filmdekini mumla aratacak nitelikte baka bir katil robot var. The Matrix'te Neo, ajanlar ile temsil edilen makinalarn insanlar bulup yok etmesine engel olmaya almaktadr. Devlet Dman'nda Will Smith, istediklerini yasann meclisten gemesini engelleyen bir kongre yesini ldren gizli servis yeleri ile savar. Beinci Element'te Bruce Willis Dnya'y yok etmek isteyen Mutlak Ktlk' durdurmaya alr. Sanrm ne demek istediimi anlatabildim: Bir filmde aksiyon olabilmesi iin, o filmde bu aksiyonu ateleyecek, devam ettirecek ve iddetini gittike artracak kaliteli kt adam(lar) (dman, nemesis) olmaldr. Filmin kalitesi byk lde kt adamn ne kadar kt, gl, zeki ve yetenekli olduuna baldr. *** Fakat, aksiyon filmindeki "aksiyonu" salamak iin kaliteli bir kt adamn varl yeterli deildir. yi bir aksiyon filminde kahraman ile dman kar karya getiren bir istek olmaldr. Bu da genelde kt adamn isteidir. William C. Martell'in szlerini aynen aktarrsam "Bir aksiyon senaryosundaki en nemli e kahraman deil, kt adamn plandr. ... Bir aksiyon senaryosunda kahraman tepki verme pozisyonundadr; aktif role sahip olan kt adamdr." Aadaki aksiyon filmleri listesine bakn ve hepsinin hikyesini teker teker dnn. Hepsinde kaliteli bir kt adam ve bu kt adamn baarmak istedii bir plan var deil mi? Siz de bir aksiyon senaryosu yazarken, kt adamnza gl bir STEK, ve bu istei yerine getirmek iin yapt ve HATASIZ gibi GRNEN bir PLAN vermelisiniz. Seyircinin houna giden budur: Kt adamn bu zekice hazrlanm plannn iyilerin ensesinde filmin sonuna kadar boza piirmesi, ama son anda kahramann bulduu bir are ile bu plann bozulduunu grmek.

197

AKSYON SENARYOLARININ Z "Bir aksiyon hikayesindeki en nemli e, kahramann deil kt adamn plandr. Bir aksiyon senaryosunda kahraman "reaktif"tir, yani bana gelen olaylara tepki verir; aktif role sahip olan, kt adamdr." William C. Martell ("Die Hard Analysis"ten)

198

AKSYON FLMLERNDEN RNEKLER imdi, aada anlatlan bilgiler nda baz aksiyon filmlerini yle bir deerlendirelim ve neyin nerede nasl kullanldna bir bakalm. KAAK (The Fugitive) Eski bir TV dizisinin sinema iin yeniden yapm (1993). Ya 30 ve zeri olan herkes "Doktor Kimble" hatrlar. Film de, dizi de ayn nerme zerine kurulmu: Haksz yere cinayetle sulanan Dr. Richard Kimble, masum olduunu kantlamak ve karsnn katilini bulmak iin urar. Filmin konusu aslnda o kadar parlak gibi durmuyor. Yani, bir adamn masumiyetini kantlamak istemesinde srad bir ey yok gibi grnyor. Ama hikayeyi srad yapan, filmin kahraman, Dr. Kimble. Kendisi son derece iyi bir doktor, toplum tarafndan da sevilip saylan biri. Bu adam bir gn aniden karsn ldryor (!) ve hapse mahkum oluyor. Adam masum olduunu iddia etmesine karn btn deliller onun aleyhine, o da paa paa cezasn ekmeyi kabul ediyor. Ama bir gn, baka bir cezaevine nakledilirken, nakil aracndaki dier tutuklular kama giriiminde bulunuyorlar. Bu giriim nedeniyle ara tren yolunun ortasnda kalnca ve (doal olarak) bir tren son hzla araca doru gelmeye balaynca Dr. Kimble kamay tercih ediyor. Ve kendi masumiyetini kantlayp karsnn katilini bulmaya karar veriyor. Filmin konusu esas olarak bu. Burada bizi filmi izlemeye tevik eden ey, bir doktorun, yani toplumun ortalamasndan zeki olan ama kovalamacalara pek yatkn olmayan bir adamn, normalde polislerin yapmas gereken bir ii yapmaya kalkmasndan kaynaklanan ilgin durum. Richard Kimble'n masum olduunu ve hakszla uradn biliyoruz. Bu nedenle filmin en banda onunla hemen zdeleiyoruz. Adamn iyi zellikleri olduunu da gryoruz: Kendi cann tehlikeye atarak, bir polisi tren yolunda duran otobsten karyor. Hatta filmin daha ileri bir sahnesinde (Julianne Moore'un ksaca grnd blm), kaak olarak girdii bir hastanede bir ocuun hayatn da kurtaryor. Filmin ad ("Kaak") zaten bize ok miktarda aksiyon vaadediyor. Bu aksiyonu da Dr. Kimble'n peindeki polisler ve onu ldrmek isteyen ama karsn ldren adamlar salyor (dman - nemesis). Kimball'n bir deil de iki dmanla mcadele etmek zorunda kalmas (Truby'nin drt ulu atmasn hatrlayn) filmi monotonluktan kurtaryor. Bu tr filmlerde ynetmenler, sadece hikayenin merkezindeki aksiyon ile deil, ok ilgin mekanlar da bularak seyirciyi tavlamaya alrlar. Kaaktaki bu mekanlardan biri, Dr. Kimble'n atlad baraj. Burada insann gerekten de nefesi kesiliyor. (Yazarlara not: Aksiyon senaryosu yazarken, bu tr ilgin ve tehlikeli mekanlar bulmaya aln. rnek olarak yksek binalar, aralarn ok hzl hareket ettii yerler - rn. otobanlar -, asansr boluklar, vb. Hikayenizin bir blmn, mantkl bir nedenden dolay, burada geirin.) Film 44 milyon dolara yaplm, btn dnyada 1993'te 368 milyon dolar kazanm. Filmin DVD'sini bulmanz mmkn. Piyasada olmasa bile DVD kiralayan yerlerde mutlaka vardr. *** HIZ TUZAI (Speed) Eski grnt ynetmeni Jean de Bont'un ilk ynetmenlik denemesi (1994). Keanu Reeves'in de "Pointbreak"ten sonraki ilk byk aksiyon filmi. Bu film de, konusunu ok ak eden ve aslnda ok cazip olan bir ada sahip: HIZ (Speed). Film aslnda 3 byk aksiyon sekansndan meydana geliyor. 1) Filmin giriindeki bombal asansr sahnesi 2) Filmin ortasndaki bombal otobs sahnesi 3) Filmin sonundaki bombal metro sahnesi. Grld zere sekansta da hz'la ilgili bir ara var ve bu aralara bomba 199

yklenmi. Aln size aksiyon garantisi. Ama film sadece bundan ibaret deil. Akllca bir plan zerine kurulu (Aksiyon filmlerindeki en nemli unsurun, kt adamn plan olduu szn hatrlayn). Kt adammz, iinde yolcular bulunan otobs 50 mil'in (yaklak saatte 75 km) altna dt takdirde patlayacak bir bomba mekanizmas kurmutur. Ve bu otobsn ehrin iinden gemesi gerekmektedir. Bylece kahramanmz Jack Travern (Keanu Reeves) hem bombac ile hem de yol koullar ile mcadele etmek zorunda kalr. Hatta zaman zaman yolcular bile glk karr (yine Truby'yi hatrlataym). Ve, btn bu hikaye aslnda kof bir aksiyondan ibaret deildir. Bombacmz bu lgnca eyleme iten ok makul bir motiv de vardr. Adammz ok uzun sre devlete hizmet etmi, ama karln alamamtr. O da bu karl hzl bir biimde tahsil etmek iin bu yntemi bulmutur. Bu filmin cazip tarafn, durdurulamayan tama aralar oluturuyor. nce otobs (ki ehir iinde 75 kilometre/saat hi de az bir hz deil) sonra da metro, gerekten de ok ho aksiyon sahnelerine olanak tanyor. Kahramanmzn hareket halindeki otobse binme abas, otobs yolcularnn otobsten indirilmeleri, Keanu ve Sandra Bullock'un otobsten inme giriimi, ve son olarak bu ikilinin hareket halindeki bir metroda mahsur kalmalar, aksiyon severleri ihya edecek nitelikte grntler sunuyor. Film 1994'te yaklak olarak 30 milyon dolara mal olmu ve 350 milyon dolar getirmiti. *** DEVLET DMANI (Enemy of the State) Koskoca bir devletin elindeki btn olanaklarla tek bir adamn peine dtn dnn. stelik bu kovalamacada hakl olan adam, haksz olan da devlet olsun. Heyecan verici deil mi? "Devlet Dman" da yle bir film. Ulusal Gvenlik Tekilat (NSA), kendileri iin gerekli olan bir yasann kmasna engel olan bir senatr ldrr. Bu cinayetin kant olan grntler de, olayla hibir balants olmayan bir ii avukatnn eline geer. Gvenlik Tekilat, bu grntleri avukattan almak iin her trl olanan kullanr (Bu filmi izlemekten aldmz zevkin byk bir blm, devletin elinde vatandalarn dinlemek/izlemek iin ne kadar ok ara olduunu grmekten kaynaklanyor). Ama avukat uzun bir sre bu grntlerin kendisinde olduundan haberdar bile deildir. Bu nedenle de neden peinde birilerinin olduunu anlamaz. Anladnda ise kars kendisini terk etmi, meslei elinden alnm, kendi evine bile giremez hale gelmitir. Bu filmde de (izlediinizi ya da izleyeceinizi varsayyorum), baarl aksiyon filmlerinin baz ortak zelliklerini gryoruz. Filmin merkezinde yer alan hikaye, kt adamn (Gvenlik Tekilat'ndaki st dzey bir ynetici) planndan kaynaklanyor. Kahramanmz bir ka dzeyde atmaya giriyor. Hem gvenlik gleri ile, hem de evresindekilerle (zellikle de eiyle), sonra da Brill ile (Gene Hackman). Film ayrca ok nemli bir konuyu iliyor: Bir lke, lkenin gvenliini tehdit eden i dmanlar iin (bu yzden "Devlet Dman"), insanlarn iletiim zgrln ve zel hayatn ne kadar ihlal edebilir? Bu, yaklak 20 yldr terrle i ie yaayan bizler iin de ok can alc bir soru. Film bu soruyu soruyor ve ok gzel bir biimde de cevaplyor: Gvenlik iin zgrlklerin kstlanmas sz konusu olabilir, ama ya bu yetkiyi elinde bulunduran insanlar, kendi dokunulmazlklarna gvenerek yasad iler yapmaya kalkarlarsa?
Filmde ok gzel bir karakter deiimi ("character arc") de var. Balangta zgrlklerin kstlanmasn pek umursamayan Robert Clayton Dean (Will Smith), olay bana, gelince bu zgrlklerin ne kadar deerli olduunu anlyor. Hala seyretmediyseniz mutlaka seyredin. 1998 yl yapm bu film 90 milyon dolara (+20 milyon tantm) mal olmu, yapmcsna 250 milyon dolar kazandrm.

200

EVLLKTE AKSYON! Evliliklerde genel olarak elerin birbirlerini yeterince iyi tanmad, bundan dolay da evliliklerin monotonlat temas sinemada sk sk ilenir. ok yaratc bir tavrnz yoksa, anlattnz evlilik kadar skc bir filmin ortaya kma ihtimali vardr. te, ksa bir sre nce vizyona giren "Mr. and Ms. Smith" bu temay iliyor. Ne yazk ki bahsettiim yaratcl gstermiyor ve yldz dolu kadrosuna ramen skclayor. Filmin daha ilk 30 dk.s boyunca olayn ne olduunu tam olarak zemiyoruz. Yani kim ne yapacak bilemiyoruz. Oysa bu sitedeki eitli yazlarmda ilk 10 dakikann ne kadar nemli olduunu anlatmtm. Film daha en batan bu kural ihlal ediyor ve bir anlamda da kaderini belirliyor. Filmin yapt baka hatalar da var: filmin son eyreine kadar hangi taraf tutacamz bilmiyoruz. Yani ok net bir kahraman - dman ztl yok. Filmin ancak son eyreinde gerek dmann kim olduu ortaya kyor. Bu da seyirci olarak bizim pek iimize yaramyor. Zira onca aksiyon iinde kimin tarafn tutacamz bilemiyoruz. Btn bu hatalardan sonra final de hi etkileyici olmuyor. in ilgin yan, filmin ynetmeninin Doug Liman olmas. Bence baya baarl olan "Bourne Identity"nin ynetmeni (barolnde Matt Damon vard). Ayn zamanda "The O.C."nin de uygulayc yapmclarndan. (Seth Cohen'i filmde grmek, bu yzden bizi artmyor pek). Ama ynetmen bu senaryonun zayflklarn grememi. Ve ortaya, ok heyecan vermeyen, ancak vakit ldrmek iin izleyebileceiniz bir film km. Oysa benzer bir konuyu ileyen ve trnn en baarllarndan olan bir film daha var: GEREK YALANLAR ("True Lies"). Bu filmde Arnold Schwarzenegger ve Jamie Lee Curtis rol alyor ( art, en komik rollerinden birinde Tom Arnold). "Bay ve Bayan Smith"den farkl olarak burada sadece Arnold gizli ajan. Ama filmin hikayesi ok ama ok salam. Ayrca ok iyi ekilmi. Mthi bir aksiyon ve komedi karm. Ynetmen kim mi? Tabii ki James Cameron! Benzer bir konunun bir sradan, bir de yaratc ve maharetli bir biimde nasl ele alndn grmek iin, bu iki filmi arka arkaya izlemenizi tavsiye ederim.

201

GARANTL BR AKSYON SEKANSI: BNALARA GR VE IKI Giri k ok sk kontrol edilen ya da polisler/askerler/gvenlik gleri tarafndan kuatlm binalara girmek ve kmak, aksiyon filmlerinde ok sk kullanlan sekanslardr. Seyirci olarak bizi bu kadar etkilemelerinin nedeni sanrm bilinalt dzeyde bu binalarn elde etmeyi arzuladmz eyleri, ya da iinde kmaya altmz zor durumlar temsil etmelerinde yatyor. Aklma ilk gelen rnekleri sralayaym: "Grevimiz Tehlike 1" filminde Ethan Hunt'n (Tom Cruise), kendi masumiyetini kantlamak iin, CIA'in Langley'deki binasna girmesi gerekiyordu. Amerika'daki en sk gvenlik nlemlerinden birine sahip olan bu binaya girmek doal olarak ok detayl bir planlama ve son derece srad bir dnme tarz gerektiriyordu. Ethan ve adamlar bu ii ucu ucuna baarrken bizi de baya heyecanlandryorlard. Benzer bir binaya girme zorunluluu "Grevimiz Tehlike 2" filminde de vard. Bu kez Ethan ve adamlarnn, bir virs almak iin ok sk korunan bir irket binasna girmesi gerekiyordu. Ethan, yine bin bir trl akrobatik hareketle bu grevi baaryordu. "Ocean's Eleven" filminde kahramanlarmz, bir ka kumarhanenin kazancnn sakland bir binaya girmeye alyordu. Bunun iin o binay gzetleyen kameralar devred braklyor ve soygun gerekletiriliyordu. (Her nedense btn dnyada 440 milyon dolar i yapm bu filmin zn oluturan bu soygun yntemi bana yeterince yaratc gelmemitir). "Matrix 1"de Neo ve Trinity'nin, Morpheus'u kurtarma planlar srasnda gerekletirdikleri bir binaya giri sahnesi vard. Hani Neo'nun, her taraf silahla kapl olduu halde metal detektrnden getii sahne ve sonras. Mkemmel bir giritir. Kendine gvenen ve batan aa silahlarla donanm iki kiinin, bir grup askerle dorudan atmaya girmesi, gerekten de grlmeye deer bir sahne oluturur. Wachowski kardeler (filmin ynetmenleri) etkiyi artrmak iin ok ho zel efektler (mermilerden dolay patlayan duvarlardan kan beton paralar) ve ar ekimler kullanmlard. Bir de binadan kma harekatlar var. Aklma ilk gelen, "Leon". Hatrlarsanz filmin sonunda polisler, Leon ve Mathilda'y bir binada kstryorlard. Leon, neredeyse yzlerce polis tarafndan kuatlm binadan Mathilda'y karmay baardktan sonra, kendisi de bir kargaa yaratp polis klna giriyor ve binann d kapsna kadar ulayordu. (Sonra ne olduunu filmi izleyenler bilir, bilmeyenlerin de keyfini burada karmayaym.) "Thomas Crown Affair" (ynetmen, ilk Die Hard'n ynetmeni John McTiernan) filminin giriinde, zengin bir hrsz olan Thomas Crown (son James Bond, Pierce Brosnan), sk korunan bir mzeden bir resim alyordu. Bunun iin sis bombalar ve elik kapy durduran bir anta kullanyordu. alaca resmi aldktan sonra da panik halindeki kalabala karyor ve elini kolunu sallayarak binadan kyordu. Ayn filmin sonunda da bir binadan k sahnesi vardr. Bu kez Thomas Crown (TC), polisler tarafndan kuatlm olan mzeye bir yalboya tablo yerletirmek ve yakalanmadan kmak durumundadr. TC dorudan tuzan iine girer, ama kta polisleri atlatmak iin mthi bir plan vardr: Bir anda, TC ile ayn ekilde giyinmi onlarca adam ortaya kar ve polisler ne yapacan arr. Sonra bir anda yangn alarm alar. Giysisini deitiren TC elini kolunu sallayarak mzeden kar. Mzeye koymas gereken resmin ise, aslnda zaten mzede olduu anlalr. "Matrix 1" filminde de ok nemli bir binadan k sahnesi vardr. Hani Morpheus Neo'yu kahine gtrr, Neo kendisinin "seilmi kii" olmadn anlar, sonra ekip Matrix'ten kmak iin, giri yaptklar binaya geri dner, ve orada pusuya drlrler. Hatrladnz m? Morpheus ve adamlar, binadaki tesisat borularnn bulunduu ok dar aralklardan inerek polisleri 202

atlatrlar - en azndan bir sre. Daha sonra Cypher haprr ve polisler kaaklarn duvarlarn arkasna gizlendiini anlar. Gerisi malum. "Terminator 2" filminin ikinci yarsnda, Arnold ve ekibinin Syberdyne irket binasndan k da kayda deer bir sahnedir. Hatrlarsanz ekibin, ipi ve robot kolunu aldktan sonra, polisler tarafnda kuatlan binadan kmalar gerekiyordu. Bunun iin nce Arnold girii tutan zel Tim ekibini etkisiz hale getiriyor, sonra binann iine bir minibs sokuyor ve Sarah ve John Connor' minibse bindirip binadan karyordu. Ama T1000'in (yani kt Terminatr'n) binadan k daha etkileyiciydi: Binaya bir polis motosikletiyle giren T1000, binadan yine motosikletiyle kyordu - ama bu kez pencereden uarak! Trkiye'de ekilecek bir filmde byle bir binaya giri ve binadan kn inandrc bir biimde zor olmas iin, o binann ok iyi korunuyor olmas gerekir. Bu, byk bir irketin merkez binas olabilir, askeri bir bina olabilir, polislere ait bir bina olabilir, ya da polisler tarafndan kuatlm bir bina olabilir. Tabii bunun iin, kahramann ok gl ve makul bir d motivasyona da ihtiyac var. Bina giri ve klarnda dikkat edilmesi gereken nokta, giriin ve kn silahl kiilerce ve/veya gvenlik sistemleriyle kontrol ediliyor olmasdr. Kahramanlar bu zorluu ok byk bir kaba kuvvet kullanarak ya da ok zekice bir yntemle amaldr. Bir binadan karken havalandrmann kullanlmas ya da gvenlik kameralarnn by-pass edilmesi, gnmz seyircisine pek yaratc gelmiyor artk.

203

ROMANTK KOMEDNN SIRLARI Aadaki yazy, Hollis Gillespie'nin "Modern Romantic Comedy" balkl yazsndan esinlenerek/alntlayarak yazdm. Onda olmayan iki maddeyi ben ekledim. Ve film rneklerini de gelitirdim. 1) MSTAKBEL AIKLAR EN BATA BRBRLERNE KARI DUYARSIZDIR / BRBRNDEN NEFRET EDER: Romantik komedi filmlerinde, genelde iki ana karakter vardr: bir kadn ve bir erkek ("Love Actually" gibi ok karakterli filmler istisna tekil eder). Bu ikisi arasnda, kendileri dnda herkesin fark ettii bir cazibe bulunur. Baz d (ya da i) sebeplerden dolay bu ikisi, en bata romantik adan birbirleriyle ilgilenmezler. Film balad anda mutsuz olduklar (ya da nedenin bilmedikleri bir eyden dolay tam olarak mutlu olmadklar) birer ilikileri olabilir (rn. "Sleepless in Seattle", "You've Got Mail"). Hatta bazen birbirlerinden nefret bile edebilirler. "You've Got Mail" buna iyi bir rnektir: Meg Ryan ve Tom Hanks birbirlerinin ticari rakipleridir. Birbilerine di bilemektedirler. Meg, Tom'un iini baltalamak iin yryler dzenler, TV'de konumalar yapar, vs. Tom da at byk ve cazip kitap maazas ile Meg'in iini fena halde baltalar. Birbirinden nefret eden aklara en iyi rnek "When Harry Met Sally"dir (1989). Hikayenin en banda Meg Ryan ile Billy Crystal beraber seyahat etmek zorunda kalrlar. Ve bu seyahat srasnda Meg, kadn ve erkek hakkndaki grlerinden ve baz itici davranlarndan dolay Billy'den nefret eder. Duyarszlk ya da farknda olmama durumuna rnek olarak "Notting Hill" verilebilir: Julia Roberts Hugh Grant'ten tamamen habersizdir, Hugh ise Julia'nn bambaka bir alemde yaadn dnmektedir. 2) LGN BR ARAYA GEL: Daha sonra hikayenin ba karakterleri ilgin bir biimde bir araya gelirler. Zaten aslnda filmin en bandan beri romantik bir aray ya da alk (bunun farknda olabilirler de olmayabilirler de) iinde olduklar iin bu son derece kolay olur. Ama yazar bu birlemeyi ne kadar benzersiz ve ilgin bir biimde yaparsa, hikaye izleyiciyi o kadar derinden etkiler rnein "Notting Hill"de nce Julia, Hugh'n dkkanna girer ve bir kitap alr. Aralarnda bir holama olur ama bu bir iliki balatmaya yetmez. Daha sonra ayn gn Hugh, elindeki portakal suyu dolu barda, kazara Julia'nn zerine dker. Julia bata ok kzar ama Hugh'un, stn deitirmek iin kendi evini kullanma teklifini kabul eder. Hugh'un evinde zerini deitiren Julia evden kar, ama bir antasn unuttuu iin tekrar dner. te bu ikinci gelite Julia kendine hakim olamaz ve bu yakkl genci per. Bir ilikinin balad artk kesindir. "Pretty Woman"da da kahramanlarmz, bir adres sorma bahanesiyle bir araya gelirler. Son derece zengin bir iadam olan Richard Gere, bir sokak fahiesi olan Julia Roberts'a adres sorar. Julia, adresi gstermek iin adamn arabasna biner. Gsterdikten sonra parasn alr ve mekanna dnmek zere yola kar. Tam bu srada Richard Julia'dan geceyi kendisiyle birlikte geirmesini ister. Ertesi sabah da o haftay kendisiyle geirmesini teklif eder. Eer romantik karakterler birbilerinden en bata nefret etmeseler bile, hikayenin bir noktasnda eninde sonunda nefret edeceklerdir (bkz. "MAHZUN AYRILIK" maddesi). 3) ELENCEL BRLKTELK: Kahramanlarmz ilgin bir biimde bir araya geldikten sonra bir sre son derece elenceli zamanlar geirirler. Bu elenceli zamanlar son derece nemlidir nk daha sonra meydana gelecek olan "Mahzun Ayrlk"n yarataca hzn, bu elenceli zamanlarn iddetine baldr. Bu dnemde iftler ok farkl mekanlarda ve ok farkl aktiviteler halinde grlrler. rnein "Notting Hill"de Julia ile Hugh arkadalarnn doumgnne giderler, bir parka geceleyin gizlice girerler, sonra da sinemada beraber film izlerler - ama Hugh'un gzlerinde normal gzl deil, dalg gzl vardr! Bir keresinde de evin atsnda Julia'nn rolne birlikte 204

alrlar. "Pretty Woman"da Julia ile Richard beraber alveri yaparlar, yemek yerler, sonra jet uayla baka bir ehre gidip opera seyrederler. "Shakespeare In Love"da ekspir ve sevgilisi hem gizli gizli buluup seviirler, hem de herkesin gz nnde yaplan oyun provalar srasnda flrt ederler, ama kz erkek klnda olduu iin bundan kimse phelenmez - hemen hikimse! 4) BYK YANLI ANLAILMA ("THE BIG MISUNDERSTANDING"): "Must Love Dogs" (2005) filminde John Cusack ve Diane Lane parkta tanrlar, hikaye ilerler, ilerler, ilerler, tam kritik bir anda John, Diane'in ikinci bir erkek tarafndan plne tank olur ve kadnn, kendisini pen erkekten holand sonucuna varr: BYK YANLI ANLAILMA! Benzer bir durum "Pretty Woman"da da yaanr. Bu yanl anlalmasn sonunda Julia Roberts parasn alr ve Richard'n hayatndan kar. "Notting Hill"de William, film setinde Julia Roberts'n kendisi - William - hakknda syledii eyleri kulaklklardan duyar. Bu yanl anlalma sonucunda yaanan da: 5) MAHZUN AYRILIK ("FORLORN SEPARATION"): "When Harry Met Sally"de, Meg ile Billy ilk kez birlikte olduktan sonra aralarna bir soukluk girer ve ayrlrlar. "Notting Hill"de Julia ile Hugh, nce gazetecilerin Julia'nn William'n evinde kaldn rendikten sonra, sonra da dkkanda Julia'nn resim verdii sahneden sonra (yani iki kez) ayrlrlar. Dier romantik komedilerde bu ayrlk dnemi genelde bir montaj olarak gsterilir ("Notting Hill" bunu ok baarl bir biimde yapar: William'n semt pazarnn bir ucundan dierine kadarki yry kesintisiz tek bir ekimde yaplr ama 4 mevsim de bu tek ekimde verilir. Prodksiyon ekibine helal olsun!). Her iki taraf da, yanlarnda ruh-eleri yokken, mahzun mahzun hayatlarna devam ederler. Bizim de iimiz yanp tutuur, "Noolur bir araya gelsinler!" diye dua ederiz. 6) NANILMAZ RASTLANTI ("INCREDIBLE COINCIDENCE"): Romantik kahramanlarmz birbirlerinden ayrlm, ama birbirlerini zlemektedirler. Ama yle bir biimde ayrlmlardr ki artk birbirlerini tekrar grmek iin giriimde bulunmalar - genelde gururlarndan ya da fiziksel engellerden dolay - neredeyse imkanszdr. Ya da giriimleri baarsz olur ("Sleepless In Seattle"da Meg Ryan, Tom Hanks'le gkdelenin tepesindeki bulumaya ge gider). te bu noktada inanlmaz bir rastlant, bu iki kahraman bir araya getirir. Dualarmz kabul olunmutur! "Pretty Woman"da bu, Richard'n, kiralad kolyeyi, iade etmesi iin otel mdrne teslim ederken, ondan, kendisini - Richard' - gtrecek ofrn Julia'nn nerede yaadn bildiini renmesidir. "Must Love Dogs"ta bu, Diane Lane'in babasnn, kim olduunu bilmedii John Cusack ile, onun ina ettii kayk ve daha sonra da hayat hakknda konumas, sonra da bu konumadan baz szleri kzna aktarmasdr. "Sleepless In Seattle"da bu rastlant, Tom Hanks'in ocuunun antasn atda unutmas ve Tom'un da antay almak iin tekrar atya kmas ve orada (kendisini bir daha asla grmeyeceini zanneden) Meg'i grmesidir. "Shakespeare In Love"da bu, Romeo ve Juliet'in prmiyerinde Juliet'i oynayacak ocuun sesinin kslmas ve tam da Gwyneth'in o oyunu izlemek zere orada olmasdr. 7) BYK JEST ("GRAND GESTURE"): nanlmaz rastlant sonucunda, sevgilisini ne kadar ok sevdiini fark eden kahramanmz, normal hayatn akn son derece bozan bir harekette bulunarak ana kavumaya alr. "Must Love Dogs"ta bu, Diane Lane'in John Cusack'a ulamak iin nehre atlamasdr. "As Good As It Gets"te bu, Jack Nicholson'n - aslnda hi sevmedii halde - evden kma cesaretini gstemesidir. "Notting Hill"de bu, Hugh Grant'in bin bir glkle Julia Roberts'n olduu otele gitmesi ve kendisini btn bir medya ekibi nnde rezil edip ondan zr dilemesidir. "Kadnlar Ne ster"de bu, Mel Gibson'un Helen Hunt'n evine gidip, kadnlarn aklndan geenleri okuma yetenei ile elde ettii btn kazanmlar kaybetme pahasna gerekleri ona anlatmasdr. "Shakespeare In Love"da bu, Romeo ve Juliet'in prmiyerinde Shakespeare ile Gwyneth'in sahnede Romeo ve Juliet'i canlandrmasdr. Bu byk bir jesttir zira o dnemde kadnlarn sahneye kmas yasaktr! "Pretty Woman"da 205

bu, Richard'n Julia'nn apartmannn nne gidip, bir "ovalye" gibi onun bulunduu kata yangn merdiveninden kmasdr. Bu hareketi "byk jest" yapan ey Richard'n aslnda ykseklerden ok korkmasdr. *** te byle. Romantik Komedi (ngilizce'de artk bunlara ROMCOM deniyor, fena fikir deil, Trke'ye de uygun: romkom) hikayelerinin kanlmaz yapsal zellikleri bunlar. Siz de yazdnz romkomlara bu elerden bazlarn - ama mutlaka yaratc bir biimde - eklerseniz, seyircinin beenisini mutlaka kazanrsnz. Demedi demeyin... *** DEV Aadaki filmleri, yukarda anlatlan bilgiler nda inceleyiniz. Bu yazda belirtilmeyen noktalar da siz bulun - bana da haber verirseniz, burada yaynlayabilirim. (Birincil ve ikincil listedeki filmlerin DVD arivinizde bulunmas iddetle tavsiye olunur). Birinci(l) Liste 1) You've Got Mail. 2) Notting Hill. 3) Sleepless in Seattle 4) Pretty Woman 5) When Harry Met Sally 6) What Women Want 7) As Good As It Gets 8) My Best Friend's Wedding 9) Shakespeare in Love 10) How To Lose A Guy in Ten Days kinci(l) Liste 11) 12) 13) 14) 15) 16) 17) 18) 19) 20) My Big Fat Greek Wedding There's Something About Mary Runaway Bride Maid in Manhattan Two Weeks Notice Wedding Crashers Bridget Jones' Diary Jerry Maguire Four Weddings and a Funeral Love Actually

nc(l) Liste 21) 22) 23) 24) 25) 26) 27) 28) 29) 30) Forces of Nature Kate and Leopold Nine Months Liar Liar Moonstruck The Wedding Singer Bruce Almighty Green Card Shallow Hal While You Were Sleeping

206

*** Yerli bir liste sanrm Emel Sayn, Metin Akpnar-Zeki Alasya, Glen Bubikolu-Tark Akan, vs.li filmleri ierirdi. Ama bunlarn DVD'lerini bulmanz pek zor. TV'de rast gelirse karmayn, izleyin, derim. *** BAYANLAR DKKAT: LTFEN BUNLARI EVDE DENEMEYN! Romantik Komedi filmleri ne yazk ki, bayanlar tarafndan, bilinli ya da bilisiz (i.e. bilinalt dzeyde) olarak, gerek ilikilerinin seyrini tespit etmekte bir lt olarak kullanlabilmektedir. Gerek bir ilikide neyin nasl olmas gerektiini, bu filmlere bakarak belirledikleri defalarca gzlemlenmitir. Bayanlar! Bu filmlerde anlatlanlar ok ho olmakla birlikte byk oranda "gerek ddr"! Bu filmlerdeki erkekler de hayal mahsuldr. Gerek erkeklerle karlatrldklarnda, bu filmlerdeki karakterler romantik adan neredeyse insan-stdrler. Yani, bu filmlerde Tom Hanks, John Cusack, ya da Mel Gibson'n canlandrd karakterleri biz sradan lmllerle karlatrp erkekler hakknda hkm vermeyin. Bu kadar yksek beklentileri, gerek erkeklerin karlamas im-kan-sz-dr! Bu filmleri izleyin, bu filmlerde elenin, alayn, sevinin. Ama bu filmlerde grdklerinizi gerek hayattaki erkeklerden pek fazla beklemeyin. Sonra ok zlrsnz! :) *** Bir arivlik yaz daha... Buna bir ara ara vermem lazm ;)

207

ALINTILAR - TAVSYELER
YAZARLIKLA LGL ALINTILAR - 3 "Tutkularnz kk gren (aalayan) insanlardan uzak durun. Kk insanlar bunu hep yaparlar. Ama gerekten byk insanlar sizin de byk olabileceinizi hissettirirler." - Mark Twain "Hayal gc, egzersiz (uygulama) ile geliir, sanlann aksine yetikinlerde, genlerde olduundan daha gldr." - Summerset Maugham "yi bir fikir sahibi olmann (bulmann) en iyi yolu, birok fikir bulmaktr." - Linus Pauling "Kelimeler kutsaldr. Saygy hak ederler. Eer doru szckleri bulup doru sraya koyabilirseniz, dnyay az da olsa yerinden oynatabilirsiniz." - Tom Stoppard "Geceleyin, d dnya kendi maarasna ekilip hayalperestleri rahat braktnda, daha az byl ve daha az sessiz bir saatte mmkn olmayan ilhamlar ve yetenekler ortaya kar. Gece yazmay denemeyen hikimse, kendisinin bir yazar olup olmadn bilemez." H.P. Lovecraft "Hayatn tadna iki kez bakmak iin yazyoruz." - Anais Nin "Baar bir yazara her zaman o kadar yava gelir ki, yazarlar geriye bakp km olduklar ykseklikleri fark ettiklerinde her zaman ok arrlar." - P. G. Wodehouse "Baar, bitmi bir kitap, her biri szcklerle dolu bir yn kattr. Eer o noktaya ulamsanz, kendinize kar, tek banza dnyann etrafn yelkenliyle dolamaktan hi de kk olmayan bir zafer kazanmsnz demektir." - Tom Clancy "Yazmak iin uygun ruh halini beklemem. Eer byle yaparsanz hibir ey baaramazsnz. Zihniniz almaya balamas gerektiini bilmelidir." - Pearl S. Buck "Kurgu, yalann iindeki gerektir (hakikattir)." - Stephen King
"Baar da baarszlk da ayn derecede felakete yol aar." - Tenessee Williams "Nerede ve ne zaman yazyor olursanz olun, asla ve asla okuyucularnzn/izleyicilerinizin sizden daha az zeki olduunu dnme hatasna dmeyin" - Rod Serling "nce kahramannzn ne istediini bulun, sonra da yalnzca onu takip edin!" Ray Bradbury "Yazarn amac, medeniyetin kendi kendisini yok etmesine engel olmaktr." - Albert Camus "Baz kitaplar yazlmay reddederler. Yllar yl direnirler ve ikna edilemezler. Bunun nedeni kitabn orada olmamas ve yazmaya deer olmamas deildir -- asl neden, kitabn doru biiminin (formunun) kendisini izhar etmemesidir. Bir hikayenin sadece tek bir doru ekli vardr ve eer bu ekli (formu) bulamazsanz, hikaye kendisini anlat(tr)maz." - Mark Twain

208

TULA DUVARLAR "nmze kan tula duvarlarn (engellerin) orada bulunmasnn bir nedeni var. Bu duvarlar, bizi dar tutmak iin yoklar. Bu duvarlar bize, bireyi ne kadar ok istediimizi gstermemiz iin bir ans vermek zere varlar. Bu duvarlar, o eyi yeterince istemeyen insanlar durdurmak iin oradalar."

Profesr Randy Pausch - Carnegie Mellon niversitesi *** "The brick walls are there for a reason. The brick walls are not there to keep us out; the brick walls are there to give us a chance to show how badly we want something. The brick walls are there to stop the people who don't want it badly enough."

209

YAZARLIKLA LGL ALINTILAR - 2 Herkesin yetenei vardr, zira insan olan herkesin ifade edecek bireyleri vardr. - BRENDA UELAND Yetenek, cinayet gibidir - eninde sonunda ortaya kar. - LORETTA BURROUGH Yazma yetenei varln ille de ocuklukta ya da ergenlikte belli etmez. Baz insanlarda bu yetenek, yetikinlik yllarnda kendini gsterir. - DEENA METZGER Her insann iinde en azndan bir iir ya da ksa hikaye, ya da belki de bir kitap olduunu dnyorum. - DEE BROWN Zaman getike, yetenein sezgiye ok benzediini dnyorum: yetenek, tpk sezgide olduu gibi, kendisini dinleme zahmetine katlanan herkesin ulaabilecei bireydir. LAWRENCE BLOCK Yetenek, gerekten de bir ar'dr: belirli bir yaam tarzna doal olarak eilimli olmak gibi birey vardr; herkes kei olamaz. - CHRISTOPHER ISHERWOOD Bir yazarda mutlaka olmas gereken yeteneklerden biri de sebattr. Kitab siz yazmalsnz, aksi takdirde kitap diye birey olmaz. Kitap kendi kendini bitirmez. - TOM CLANCY Ortak fikir u ki... yazma arzusu/gds, yaratc eser verme yeteneinden artc lde daha nemlidir. Dr. ALICE W. FLAHERTY Yetenek retilemez, ama desteklenip gelitirilebilir. Zanaatle ilgili konular ise retilebilir, ve bunlar renmek, yazarn doutan gelen yeteneine zarar vermez. - ROBERT DeMARIA Eer yazma konusunda glk ekiyorsanz, kendinizde bir terslik olduu sonucuna varmayn. Yazmak, asla ve asla kendinize duyduunuz saygy snama vesilesi olmamaldr. Eer iler istediiniz gibi gitmiyorsa, bunu bilinaltnzdaki bilinmeyen bir kusurun kant olarak grmeyin. AYN RAND Roman yazmay hi zor bir i olarak grmedim... Roman daha ok arzuyla - arzuyu yazya dntrmekle - ve uzun sre konsantre olabilmeyi kabul eden bir mizaca sahip olmakla alakaldr. Bu da her gn, tek bir yerde, tek bana oturabilme yetenei anlamna gelir. - WARD JUST Kaynak: "The Writer's Quotebook: 500 Authors on Creativity, Craft, and the Writing Life" - Jim Fisher

210

YAZARLIK HK. ALINTILAR... FREUD VB. Freud bir yerlerde, kendisinin en iyi, orta karar bir strap iindeyken altn yazmt. Ben de bunun doru olduunu dnyorum. Hafif bir keyifsizlik (rahatszlk) hali - ister bedensel, ister zihinsel, ya da duygusal olsun - son derece yardmcdr; bence yazmak, ifa verici bir sre olduu iin, ortada ifa verilecek birey olmaldr. - Peg Bracken Tpk silahl soygunda olduu gibi, yaratc dnce iin de bir miktar gaddarlk (acmaszlk, zalimlik) ve toplumdan bir miktar yabanclama gereklidir. - Nelson Algren Herkeste yetenek vardr. Nadir olan ey, bu yetenei, sizi gtrecei karanlk yere kadar takip etme cesaretidir. - Erica JONG

211

SANATIN KAYNAI Peimizi brakmayan o tuhaf dncedir, en sonunda sanata dnen. Aklmzdan atamadmz o tek imgedir, en sonunda sanata dnen. Aklmzdan karamadmz o tekil/acayip/hususi/istisnai dnce, sanata dnr. *** Orijinali: "It's the singular image that haunts us that becomes art." Julia Cameron *** Bir ok kereler bama gelmi bir hadisedir. Bir grnt, bir imge akar beynimde, ve bu imgenin bir hikayenin kilit nitelikli bir an olduunu bilirim hemen. Artk bana den, bunun geri kalan blmn bulmaktr. Ne zaman akl yolu ile bu imgeye eklemeler yapmaya alsam, baarsz olurum. imi sknt basar. O imge, kendisini doal/organik olarak tamamlayan dier blmlerin de bilinaltndan ekilip kartlmasn ister. te yaratclk budur. Orijinal eserler byle yaratlr. Bunun dndaki her yntem (formller, vb.), tek balarna kullanldklarnda, yapay ya da gsz olurlar. Sanat eserleri, glerini, bu peimizi brakmayan imgelerin (ki onlar aysberglerin grnen ucuna benzetebiliriz) grnmeyen, bilinaltnda kalan blmlerinden alrlar. te bu kaynaa ulaabilmek, oradan yazabilmek, oray besleyebilmek, gerek sanatln ura alanlardr.

212

YAZARLIKLA LGL ALINTILAR "Hikayenizin temasn gelitirmek iin, iinize dnerek sizin iin neyin nemli olduuna, ve bu konuda ne sylemek istediinize bakn." (The Thinking Writer) *** "LK GN YNTEM: Bu yntem bir ok dizinin pilot blmnde kullanlr. Dizinin ortamn, karakterleri, ana meseleyi tantmak (yani serim) iin, hikayeye yeni girmi birini grrz. Bu kii, seyirci adna eitli sorular sorarak, bu sorularn cevaplar hk. yorumlar yaparak, vb. hikayeyi bize tantr." (Kaynak: Hatrlamyorum) *** "Sanatta, skc olan gerek (doru) deildir" (In art, truth that is boring is not true.) (Isaac Bashevis Singer) *** "Bildiiniz eylerle balayn, bilmediiniz eyler zamanla kendilerini gsterecektir (bilinir hale gelecektir)." (Rembrandt) *** "ocukken nelerden holandnz dnn. Hangi renkleri, hangi elbiseleri, hani oyuncaklar, faaliyetleri, hayalleri seviyordunuz? Bunlardan hangileri imdi hayatnzda var? Hangilerini yllardr tatmadnz?" (Kaynak: 10 Ways to cultivate creativity) *** "Ne yazacanza karar veremezsiniz (yani, ok yazmalsnz), ama neyi yaznn dnda brakacanza karar verebilirsiniz." (Kaynak: Hatrlamyorum) *** Drama, skc blmleri kartlm gerek hayattr." (Alfred Hitchcock) *** "Kitap yazarken memnun etmeyi dneceiniz ilk kii, kendiniz olmalsnz. Eer bir kitap yazmak iin gereken sre boyunca kendinizi elendirebilirseniz, yaynclar ve okuyucular da eleneceklerdir." (Patricia Highsmith: Plotting and Writing Suspense Fiction)

213

*** "Baar, bir baarszlktan dierine koarak yaarken, evkinizi kaybetmemektir (kaybetmemekten doar)." (Success is going from one failure to failure without loss on enthusiasm.) (W. Churchill) *** "Btn byk iler, (para, vb. iin deil) kendileri iin yaplan ilerdir." (Robert Frost) *** "Birok sahne (film - g.), kazanlacak/kaybedilecek eyler yeterince byk olmad iin baarsz olur." (Kaynak: Scriptdoctor) *** "Yreinizden yazn. lk (Spec) senaryonuz orijinal, benzersiz olsun; bu senaryoyu yle yazn ki, onu bu dnya zerinde yazabilecek tek kii siz olun. Eer, yazdnz senaryoya yreinizi koymazsanz, bu sayfada belli olur. Tutku duyduunuz konuda yazarsanz, bu da sayfada belli olur, ve sizi dierlerinden ayrr. Kendinizin hangi ynnn benzersiz olduunu dnmeli ve bunu yazlarnzda kullanmalsnz. Sizi srnn geri kalanndan ayracak olan da budur." (Kaynak: "How to sell your screenplay") *** yi hikayeler kendi kendilerini yazarlar. Kt hikayelerin, yazlmas gerekir." (F. Scott Fitzgerald) *** "Ne yapabilecek iseniz, neyi hayal edebiliyorsanz, balayn. Cesaretin iinde deha, g, ve sihir vardr. imdi balayn." J.W. Goethe *** "Eer yazar, gl duygular hissettii bir konuda yazarsa, bu, okuyucu ya da seyirci tarafndan da hissedilir... En nihayetinde hikayenizin baarsn belirleyecek olan ey, onun duygusal gcdr... Yazmann birincil amac, iinizdeki bireyi netletirmek ve ifa etmektir, ama bunu yapabilmenin tek yolu da, onu (iinizden) dar kartmaktr... lk olarak hikayede, kendiniz iin bir anlam (yani, anlaml olan eyi) bulmalsnz. Sonra bakalar iin anlaml olabilecek gerekli formu bulursunuz."

214

(Kaynak: Hatrlamyorum) *** "Kahramannzn kaybedecei ey ne kadar byk olursa, hikayeniz o kadar gerilimli (suspenseful) ve dramatik hale gelir" (Kaynak: A Guide to Screenwriting Success: Writing for Film & TV) *** "Gruplar, insann iindeki en iyi ve en kt zellikleri ortaya kartr" (S. Freud) *** "Her yazar kanlmaz olarak kendi endieleri ve tutkular ile alr. Eer kitap iyi ise, iinde, kiisel bilinaltnn ateini barndrmaldr." (Iris Murdoch _ Writers on Writing) *** "yi yazlar, okuyucuda duygu ("sensation") uyandrmaldr - yamur yad gereini deil, zerine yamur yayor olma hissini." (E.L. Doctorow - Writers on Writing) *** "Eer bir doktor bana alt dakikalk mrm kaldn syleseydi, biraz daha hzl yazardm." (Isaac Assimov - ok retkenlii ile bilinen bir yazar) *** "ok sayda insan rahatsz etmeyecekseniz, yazar olmann ne anlam var ki?" (Norman Mailer) *** "Ortalama bir ocukluk atlatm herkesin, onlarca yl yazacak kadar malzemesi vardr." (Flannery O'Connor) *** "Bildiiniz konuda yazn, eer o konuyu bilmiyorsanz, renin." (Martina Cole) *** "Bizi byleyen karakterler, kendi zlerine zt eyler yapan, ya da kendileriyle elien karakterlerdir... ("Benden Bu Kadar"da) Hemen herkesten nefret eden sevimsiz Melvin (J. Nicholson), AK romanlar yazmaktadr."

215

(Karl Iglesias) *** Senaryo yazmak, iir yazmaya benzer. ok miktarda eyi, olabildiince az szckle sylemeniz gerekmektedir." (Karl Iglesias) *** "Gsnze dnn: Kalbinizin kapsn aln ve ona, ne bildiini sorun." (ekspir - Measure for Measure) *** "sa dedi ki, eer iinizde olan (gnlnzdekini) ortaya koyarsanz (dar karrsanz), ortaya koyduunuz ey sizi kurtaracaktr. Eer iinizde olan ortaya koymazsanz, ortaya koymadnz ey sizi yok edecektir." (Thomas ncili) *** "Medeniyetin balangcndan beri, insanolunun tek bir seimi vard: (topluma) uyum salamak, ya da uyum salamamak.Eer topluma uyarsa, o artk l biridir. Hayat sona ermitir, hayatyla ilgili kararlar, katld topluluk tarafndan daha nceden belirlenmitir. Eer uymamay tercih ederse, kendisine bir seim hakk daha kazanr: bir kahraman, ya da bir kanun kaa olmak." (Sigmund Freud: Sexuality and the Psychology of Love)

216

ORJNAL KENDM BEN "Edebiyatta ve sanatta, orijinal olmay kafaya takan hikimse orijinal olamaz: ama eer sadece hakikati anlatmaya alrsanz (bunun daha nce ka defa anlatlm olduuna bakmakszn), on seferin dokuzunda, farkna dahi varmakszn, orijinal olursunuz". C.S. Lewis "Kendiniz iin yazp okuyucunuzun olmamas, okuyucu iin yazp kendiniz olmamanzdan daha iyidir." Cyril Connolly ("Better to write for yourself and have no public, than to write for the public and have no self.")

217

JOE ESZTERHAS'TAN Senaristlere Tavsiyeler 1) ok fazla film seyretmeyin. Bugnlerde sinemalarda oynayan filmlerin ou berbat. Sizi bunalma sokarlar. Kendi kendinize yle sormaya balarsnz: Nasl olur da bu iren filmi ekerler de, benimkini satn alp yapmazlar? Kendinize gereksiz yere bu strab ektirmeyin. Onun yerine gidip iyi bir kitap okuyun. 2) Laf aznzda gevelemeyin. Eer bir stdyo yneticisinin size verdii fikir berbatsa, "Eh, ilgin bir fikir, ama.. " demeyin, "Bu gerekten b**tan bir fikir" deyin. Birlikte altnz insanlar aptal deiller, sadece kibirliler. Aslnda derinlerde bir yerde, onlar da fikirlerinin b**tan olduunu biliyorlar. 3) Onlarn, yazdnz bireyi deitirmek iin sizi ikna etmelerine izin vermeyin. Ynetmen, yazar deildir. Yapmc ya da stdyo yneticisi de yle. Siz hayatnz yazarak kazanyorsunuz. Profesyonel olan sizsiniz. Onlar amatrler. Onlara yle davrann. Ne olduklarn onlara hissettirin. 4) Yazacanz senaryo fikrini insanlara anlatp onlar ikna etmeye almayn. Oturup senaryonuzu yazn. Bir oda dolusu cahil egomanya, sizin senaryo yazabileceinize ikna etmeye almann ne anlam var? Oturup yazn! yi bir senaryo yazmak, iyi senaryo yazacanz sylemekten ok daha drst bir davrantr. 5) Kalbinizden geldii gibi yazn. Hayat ksa, sandnzdan daha da ksa hem de. Ismarlama i yapmayn. Eer stdyo size bireyler yazma grevi verirse, bu grevi ancak, iinizde, ruhsal ya da cinsel bir eylere dokunursa yapn. 6) lk msveddeniz hakknda her zaman yalan syleyin. Temel gd'nn senaryosunu sattmda insanlara, bu senaryo zerinde yllardr altm sylemitim. Film 1992 ylnn en baarl filmi olunca, onlara gerei syledim: Senaryoyu yazmak sadece 13 gnm almt. 7) Aile srlarn hatrlayn. Eer yazacak birey bulamyorsanz, ailenizin konumad eyleri dnn. Oralarda bir yerde iyi bir senaryo gizleniyor olabilir. 8) Ynetmenle birlikteyken, onun her sylediini yapmayn. Ne kadar canayakn olursa olsun, o sizin arkadanz ya da ortanz deildir. O sizin dmannzdr. Kendi yaratc bak asn, sizinkine dahil etmek istemektedir. Sizin yazdnz eyi alp kendisine mal etmek, sonra da btn vgleri toplamak istemektedir. 9) Biraz kt kalpli olun. Benim eski ve sevgili menajerim, Guy McElwaine, yle derdi: "Bir senaryo menajerininki kadar kararm bir kalp yoktur." Benim iin ok uzun sre alm olsa da, ve onu gerekten sevmeme ramen, gn geldi kendisini kovdum. 10) nsanlarn sizin moralinizi bozmasna izin vermeyin. Eer senaryonuzu satamyorsanz... ya da satyorsanz, ama yapmclar onu katletmesi iin baka bir yazar getiriyorsa.. ya da ynetmen, kendisiyle yaplan rportajlarda senaryonuzu aslnda kendisinin yazdn sylyorsa... ya da oyuncular, sizin en iyi repliklerinizi kendilerinin doalama olarak bulduklarn sylyorlarsa... ya da filmin basn toplantsna dahil edilmediyseniz... yapacanz en doru ey oturup bir baka senaryo yazmak olacaktr. Ayn ey bir sonraki senaryoda da olursa, o zaman bir baka senaryo daha yazn, sonra bir bakasn, sonra bir bakasn daha... Ta ki, ynetmenin, sizin bak anz perdeye yanstt bir senaryo yazana dek. *** Joe Eszterhas, aralarnda Temel gd, Jagged Edge, Flashdance, ve Showgirls'n de bulunduu 15 filmin senaryosunu yazmtr. Kaynak: http://www.moviemaker.com/directing/article/joe_eszterhas_2904/

218

DAVID E. KELLEY ILE YAPILAN "CHAT"TEN ALINTILAR TV sektrnde uzun bir sre alnca yeni ve orijinal fikir bulmak zorlayor mu? Bu zor bir soru. Yeni fikirler bulma sreci son derece bilimd bir ey. Baz gn oluyor, mrnzn sonuna kadar bir daha iyi bir fikir bulamayacanza emin oluyorsunuz. Ama baz gnler de, dilerinizi fralarken iki iyi fikir bulabiliyorsunuz. Deneyimin bana rettii ey u: tkandnz gnlerde panie kaplmayn. nk panik, yazar tkanklnn en byk nedenlerinden biridir. Eletiriler evkinizi ok kryor mu? Hayr. Eer TV sektrndeyseniz, kendi vizyonunuza/hayalinize bal kalabilmek iin yeterince duyarsz olmalsnz. Ama bu, bakalarn hi dinlememeniz gerektii anlamna da gelmiyor. nk eer herkes yaptnz bir eyin yanl olduundan ikayet ediyorsa, en azndan bir eyleri yanl yapyor olabileceinize de ihtimal tanyabilmelisiniz.

219

SCRUBS'IN YAZARI BILL LAWRENCE LE RPORTAJ'DAN ALINTILAR Dizide ok ksa bir srede, ok farkl karakterleri tantmay ve sevdirmeyi baardnz. Bunu bu kadar kolay nasl yaptnz? ki ey syleyeceim: Birincisi, d ses ("voice over"), serimin/tantmn en iyi arkadadr. Bu nedenle insanlar bunu sk sk kullanrlar. Ama bu yntemin bir koltuk deneine dnmemesine de dikkat etmemiz gerekiyor. Ayrca ben u yntemi hararetle savunuyorum: bir dizinin banda, karakterleri tantrken, insanlarn tutunabilecei/balanabilecei bir karakter se, sonra da ondan yola karak da doru bir piramit olutur. Bununla ilgili en houma giden rnek "Cheers"ta bulunuyor. Coach (Ko) karakterinin nasl hikayeye sokulduunu hatrlyorum. Bardaki telefon alyor, ve Ko telefonu ayor, bir sre dinliyor, sonra telefonun mikrofonunu eliyle rtp bara doru baryor, "Ernie Pantusa'y aryorlar" diye. Birisi, "O sensin Ko" diyor, Ko da telefona "Oh, buyrun benim" diyor. unu hi aklmdan karmyorum: az ey ile ok i baarmak her zaman mmkndr. Yazarlk kariyerinizin balamas iin hangi admlar attnz? Kariyerimin gereklemesi iin attm en byk adm, 21 yandayken cipime atlayp lkeyi bir batan bir baa gemek (ve Los Angeles'a gelmek - n.) oldu. Bence sabretmek, benim baarmn kaynan oluturdu. Bence TV sektrnde bir yetenek tas var, ve eer sen o tann zerinde bir yerdeysen, sektre giriyorsun. Bundan sonra ne kadar baarl olacan ise, arzuladn eyi baarma gdnn byklne, kendini satma yeteneine, yazma yeteneine, ve bakalaryla geinme yeteneine bal. Bence yetenei o tann zerinde olduu halde, yeterince sabrl olmad iin ya da baarma gds yeterince gl olmad iin asla baarl olamayan ok sayda insan var. Hangi tema size ilham vermeye devam ediyor? Ben, "En kt durumda bile, elinden gelenin en iyisini yapan sradan insan" temasnn byk bir taraftarym. En nihayetinde bunun evrensel bir yk olduunu ve artc bir azlkta anlatldn dnyorum. Bu nedenle, kendisiyle zdeleebileceimiz birini bulmaya alyor, ve almas imkansz zorluklar amaya alan kiiye balanyoruz. Projeleriniz iin nasl aratrma yapyorsunuz? Deli gibi okuyor, TV izliyor, film ve oyun seyrediyor, ve insanlarla konuuyorum. Houma giden bir ey yazmaya karar verene kadar aratrma yapmyorum. Bence en iyi yntemlerden biri, hayatn farkl alanlarndaki insanlar bulmak. "Spin City"yi hazrlarken, haftalarca New York'taki memurlar ile grmeler yaptk. Piyasadaki yzlerce "yazarlk kitab"ndan hibirini okuyor musunuz? Sizce bunlar okumann bir deeri var m? Ben "yazarlk kitaplar"n pek tutmam. Televizyon ve Radyo Mzesi'ne gidip, sevdiiniz dizilerin senaryolarn okumak ve bunlarn nasl yazldna bakmak bence ok daha iyi bir yntem. Ayrca oyun okumaktan da holanyorum. Baarl bir komedi yazar olarak tannyorsunuz. Komedi yazmann en kolay ve en zor ynleri sizce nelerdir? Komedi yazmann en kolay yn, espriler. En zor yn ise yk yazmak. nk bir ok insan komik olabilir, ama komedinin baarl olmas iin, dier dramalar kadar iyi olmas gerekiyor.
Yazarla yeni balayacaklara nerileriniz? Bu bir mcadele, ama ayrca kendinize, her gn yazmanz salayacak bir dizi de bulmalsnz. Sadece Los Angeles'e gelip bir eyler olmasn bekleyemezsiniz. Kendinizi o tann stne karmaya almal ve adnzn bakalar tarafndan da bilinmesini salamalsnz.

220

SENARYO YAZMA PRAT

SENARYO YAZARININ VAKT NASIL GEER? "Senaryo Yazarak" diye cevap verdiyseniz, dinnng! Yanl cevap. Senaryo yazarnn vaktinin ou PLANLAYARAK geer. Neyi planlayarak? yky planlayarak. Sahneleri planlayarak. Karakterleri planlayarak. Bir ounuzun, aklna gelen mulak bir hikaye ve bir iki ba karakterle bilgisayar karsna oturup "DI / GN" yazarak senaryoya balamak iin yanp tututuunuzu biliyorum. Yapmayn! ok byk bir hata olur. En fazla 50-60 sayfa gidebilirsiniz (film senaryosundan bahsediyorum). Nefesiniz kesilir. Hikayenizin ilerlemediini grrsnz. Ortaya yeni ve acayip karakterler kmaya balar. Daha nceden nemsiz grnen kiiler ar nem kazanrken ba karakter gibi duranlar ikinci plana itilebilir ya da tamamen ortadan kaybolabilir. "Bir yazarn emeinin yzde 75'i ya da daha fazlas yknn tasarlanmasyle geer" diyor, Robert McKee. Yzde 100 doru bir sz. Syd Field amca da u drt eyi bilmeden bilgisayarn karsna oturmayn diyor: Filmin nasl bitecei, ikinci dnm noktas, birinci dnm noktas ve filmin nasl balad. Bunlar bilmek de ok miktarda planlama gerektirir, tahmin edeceiniz zere. Peki bu planlama olay nedir? Nasl yaplr? Planlama olay balangta biraz danktr. Genelde kk katlara notlar almak eklinde geliir. Peki bu notlarda ne vardr? Aklnza gelen grntler ve hikaye anlar! Yani bu senaryoyu yazma fikri aklnza dt andan itibaren ak ya da rtk bir biimde bu konuda alan bilinaltnzn size "bunu da filmine koy" diye yollad mesajlar. (Bilinalt'nn, yaratcln asl kayna olduunu biliyorsunuz, deil mi?) Bu notlar aln, bir dosya ya da klasre yerletirin. Bunlar sadece eitli grntler ya da ilgin sahnelerle ilgili olmayabilir. Senaryonuzun kahramanlar ile de ilgili olabilir. Kahramannzn bir zelliinin hikayenin ilerleyen blmleri iin son derece nemli olduuna karar verebilirsiniz. O zaman bu karakter zelliini hemen not edin ve o karakterle ilgili dosyanza atn. (Pratik bir not: Ben bu aamada bilgisayarda / dijital ortamda almay deil de daha geleneksel kat ortamnda almay tercih ediyorum. Notlar katlara yazyorum. Sonra zaman zaman bunlar temize ekiyorum, birletiriyorum. Henz dier notlarla birleecek kadar olgunlamam notlar, panoda bana bakmaya devam ediyorlar - ta ki bilinaltm o konuyla ilgili bilgiyi iyice piirip bilincime atana dek) Yaratcln bu aamas ok belirsizdir, mulaktr. Bu mulaklkla birlikte yaamay renin!

221

Acele edip aklnza gelen ilk fikirleri hemen 3 Perdeli Yap'ya oturtup klie filmler retmeyin. Kendinize hakim olun. Yaratcln en ilgin yan bu belirsizliktir. Yaratc fikirler, siz kendinizi kastnz zaman gelmez. Aksine, zihninize "uma" "samalama" "abuklama" izni verdiiniz zaman gelirler. Siz bir sanatsnz. Egzantrik olma zgrlnz kullann. Nesnelere ve olaylara srad bir biimde bakma zgrlnz kullann. Samalama zgrln kullann. Unutmayn, bir ok durumda "sama" denilen ey, aslndan karnzdakinin anlama kapasitesini aan eydir. Samalamaktan korkmayn. Bol bol fikir retin. Ama bir yandan da aklnzn bir kenarnda yazmak istediiniz hikaye olsun. Bu hikaye ile alakasz fikirler aklnza gelirse onlar atmayn, "Alakasz Fikirler" diye bir dosya oluturun ve onun iine koyun. *** Bir yandan da hikayenizdeki karakterleri yaratmaya balayn. Ne gibi zellikleri var? e mi dnk, da m? Korkak m, cesur mu? Cmert mi, cimri mi? Yardmsever mi, bencil mi? Bir restoranda beraber yemek yeseniz hesab der mi paylar m? Btn bunlar ufak notlar halinde yazn ve dosyanza koyun. Uygun grdnz (hayalinizdeki filmde kendisine rol verdiiniz) bir artistin fotorafn da dosyanzn stne yaptrabilirsiniz. Ama sizi kstladn ve fazla ynlendirdiini dnyorsanz bunu yapmayn. Karakterinizin imdiki zelliklerinin gemiteki kaynaklarn yaratn. Karakterini ilk ocuk gibi z gvenli mi, ortanca ocuk gibi ekingen mi, son ocuk gibi mark m? Ailenin maddi durumu onun ocukluu srasnda naslm? ehirde mi bym, kyde mi, kasabada m? Kkken ailesinden birini kaybetmi mi? Ya da okulda travmatik bir olay yaam m? Vb. Eer karakterlerinizin, onlar iine sokacanz durumlarda nasl davrandn bilmek istiyorsanz, bu karakter biyografisi devini ok iyi yapmanz gerekiyor. Bir iki sayfalk bir biyografiden bahsetmiyorum. 20 sayfaya yaklaan bir biyografiden bahsediyorum! Bir karakter hakknda ne kadar ok ey bilirseniz, o karakter o kadar "canl" grnr. Bu karakterleri yaratrken baz kendi zelliklerinizden faydalanabilirsiniz, evrenizdekilerin eitli zelliklerinden bir kolaj yapabilirsiniz, ya da sfrdan balayabilirsiniz. Dikkat etmeniz gereken konu, bu zelliklerin birbiriyle uyumlu olmasdr. ocukluu ar yoksulluk ekmi ve ailesinde hi nemsenmemi birini, zengin biri gibi zgvenli yapamazsnz. Ya da mrebbiyeler tarafndan bytlm bir kz, anne sevgisiyle yetitirilmi biri gibi "scak" yapamazsnz.
Karakterinizin darya gstermedii ama sadece kendisinin (ve sizin) bildii zaaflarn saptayn. Sevilmek mi istiyor? Zengin olup hava atmak m istiyor? Kendisini birine kantlamak m istiyor? Ne istiyor? Yani "d motivasyonu"nun ardndaki "i motivasyon" ne (M. Hauge)? Onu bulun. Karakterinizin "neye kesinlikle hayr diyemediini" de saptayn. Buras ok nemli. nk "dman" (nemesis) buradan saldracak (TRUBY). Btn bunlar yava yava belirleyin. Ve sfrdan bir insan yaratmann zevkini tadn. Ve bir sre sonra o karakterin kendi bana nasl yaamaya baladn, sizden bamszln ilan ediini grn ve an! *** zetle: yaratcln belirsizlii iinde not almaya devam edin. Bu ii tamamen kendine brakmayn, bu durumda iki seneden nce senaryonuzu bitiremezsiniz. Ama kendinizi ok da kasmayn. Fikirlerle zgrce oynamay deneyin, bunu bir alkanlk haline getirin. Ve yannzdan kat kalemi eksik etmeyin.

222

SENARYO YAZARININ BAARISI NEYE BALIDIR Steve Moffat'i hatrlarsnz. "Coupling"in yazar. Bu aralar "Dr Who" ile ngiliz TVlerinin tozunu attryor - bir Hugo bile ald. Yakn zamanda da "Dr Jykell and Mr Hyde"n yeni bir versiyonuna balayacak. Aada, yakn zamanda verdii bir rportajdan, ilginizi ekebilecek bir alnt var. Dikkatle okuyun derim. "Gen yazarlar vakitlerinin nemli bir blmn endielenerek geiriyorlar. "Doru insanlarla nasl karlarm?" "Doru partilere nasl giderim?" "Keke birisi senaryomu okusa!" Unutun bunlar. Btn bunlarn hepsi kolaydr ve eninde sonunda gerekleir. Senaryonuzu doru insanlara ulatrmanzn yolu, onu bir zarfa koyup gndermektir. Bu da son derece kolaydr. in zor yan, insanlarn yeni bir yazar iin riske girmek istemesini salayacak kadar iyi bir senaryo yazmaktr. Olay budur - gerekten harika bir senaryo yazmak zorundasnz. Sanrm Robert McKee sylemiti: stn nitelikte bir senaryo yazdnz zaman baarl olur ve sayg grrsnz. renilecek baka bir ey yok. Sosyal becerileriniz nemli deil. Bana bir bakn: iren bir adamm. Kimi tandnzn nemi yoktur. Bir gn herkesi tanyacaksnz. En balarda ben de hikimseyi tanmyordum. Bu nemli deil. nemli olan yazdklarnzn kalitesi. En bata herkes ama herkes aptalca eyler yazar. leride baarl olacak olanlar, yazdklar eyin aptalca olduunu fark eden ama yazmaya devam edenlerdir. Baarsz olacaklar ise, yazdklar samalklar harika zannedenler ve bunun tesine geemeyenlerdir. z-eletiri hereydir."

223

YAZMANIN 3 KOZMK KURALI Eski bir yazar ve yazarlarn sorunlar zerinde uzmanlam lisansl bir psikoterapist olarak, yazmak sz konusu olunca, ok fazla kuraln bulunmadn biliyorum. Aadaki kurallar hari. Ben onlara Yazmann Kozmik Kural diye mtevaz bir ad koydum. Ciddiyim. Bu basit kural renin, sonra da onlar zihinlerinize ve gnllerinize kazyn. Cannz yanmaz, korkmayn. BRNC KOZMK KURAL: YETERLSNZ Yazarlk (Amerikada gg) bir byme sanayiidir. Daha iyi, daha hzl, daha ticari yazmanz salayacak dzinelerce seminer, kitap ve kaset vardr. Ve bunlarn ouyla ilgili hibir sorun yok. Biliyorum, nk ben de ders veriyorum. nk gerekten de bir yazarn, yazma zanaati hakknda, hikaye anlatma gelenekleri hakknda ve piyasa gerekleri hakknda renmesi gereken eyler vardr. Ama yazmaya yeni balayan yazar bir tehlike beklemektedir: bu tehlike de, eer doru seminerlere giderse, doru kitaplar okursa, veya doru guruyu seerse baarl olaca inancdr. Yani u anki halinin yeterli olmad inancdr. Bu klasik bir inan sistemidir... yazarlar, baarl olmak iin, u andakinden daha fazla bir eyler olmalar gerektiini hissederler: daha akll, daha eitimli, daha komik... daha ilgin hayatlar olan, daha benzersiz deneyimleri bulunan, daha fazla bir ey. Yazarlarla alan bir terapist olarak bunu her gn gryorum: kendilerinin yeterli olmadn hisseden yazarlar. DER btn yazarlarn daha yetenekli, daha zgvenli, kendinden daha az phe eden insanlar olduuna inanan yazarlar. Bu durum hemen, Woody Allenn Stardust Memories filminin nl al sekansn aklma getiriyor. Mahzun bir Woody, karanlk, kirli bir tren kompartmannda, kendisi gibi zgn insanlarla oturmaktadr. Pencereden dar bakar ve baka bir tren kompartman grr: bu, parlayan, aydnlk bir kompartmandr. inde son derece yakkl erkekler ve gzel kadnlar glp ampanya imektedir. Woody umutsuzlua kaplr: kendisi neden o parlak kompartmanda, ltl insanlarla birlikte deildir ki! Yazar bir hastam, duygularn anlatmak iin bu sahneden bahsedince, yetersizlik hissinin yan sra, daha sinsi, daha zararl bir ey ortaya kt. Bu, kendisinde bulunan isel bozukluklardan / eksikliklerden dolay, kendisine kt bir el datld ben yanl kompartmandaym dncesiydi. Eer daha iyi bir yazar olsayd daha akll, daha yetenekli, ya da baka bir ey doru kompartmanda olurdu. O ltl insanlar parltl kompartmandayd nk orada olmay HAK EDYORLARDI. Oysa kendisi haketmiyordu. Bundan sonra, onunla yaptmz almalar, onun kendini sabote eden davranlarn, kendisini eksik / kusurlu olduu inancnn doal bir sonucu olarak ele aldk. Hastam, kendisi ile ilgili bu ac verici gr fark edip ona meydan okuyunca, kendi hakkndaki grleri de deimeye balad. Bu anekdotun gsterdii ey u: yazmanzla ilgili en byk tehlike, kendinizi yetersiz grmektir. Ve bu ok yaygn, insan ok snrlandran bir inantr. Herkes elencenin baka bir yerde olduuna inanr. Ama durum hi de yle deil. Elence tam burada ve u anda yaanyor. Sizde! Siz btn pheleriniz ve korkularnz, nee ve zntleriniz ile yeterlisiniz. Siz u anda bu satrlar okuyan kii olmak istediiniz yazar olmak iin gereken her eye sahipsiniz.

224

Ben mi? diye sorabilirsiniz. Bu halimle mi? Evet. u anda belki korkan, belki hayal krkl yaayan, engellendiini ya da cesaretini kaybettiini hisseden siz. Eer byle hissediyorsanz, aramza ho geldiniz. nk dnya zerindeki btn yazarlar, hatta en baarl olanlar bile (ki kendileri de bir zamanlar baarl olmak uruna cebelleiyorlard) byle hissediyor. Peki imdi baarl olduklarna gre? Hala cebelleiyorlar. Hala ayn phelere, korkulara, zlemlere sahipler. Sadece, bu duygulara, sizin yklediiniz olumsuz anlamlar yklemiyorlar. Akll yazarlar kendi duygularn, kendi i yaamlar ile ilgili ok nemli bilgiler ve yaz zanaatnn ham maddeleri olarak grrler. Onlara kullanlabilecek malzeme olarak bakarlar. Bu da beni kinci Kozmik Kurala getiriyor. KNC KOZMK KURAL: ELNZDE NE VARSA ONUNLA ALIIN En houma giden karikatrlerden biri udur: tkanma yaad belli olan bir yazar, daktilosunun karsnda oturmaktadr. Yerler, buruturulmu katlarla doludur. Adamn etrafnda dzinelerce kpek bulunmaktadr: kimi uyuyan, kimi havlayan, kimi pencerenin pervazndan sarkan bir sr kpek. Yazarn kars kapnn orada dikilmi, bkkn bir kmseme ile ona bakmaktadr. Kadn, sen de kpekler hakknda yaz der. Bu karikatrn altn izmek istedii ey u: hayal krkl yaayan / engellenmi bir yazar genelde, hayatn bizzat dolduran yaz konusunun burada, kpekler burnunun dibinde durduunu grmez. Bir baka deyile, size verilen eylerle / sahip olduklarnzla aln. Yazarlar GRME konusunda, evrelerindeki dnyay gerekten grme konusunda pratik yapmaldrlar. Bir yazar olarak greviniz, bunu bilinli ve sanatsal bir biimde yapmak, bu arada zanaat becerilerini ve hayal gcnzle birlikte hafzanz ve dnce gcnz de kullanmaktr. evrenizdeki dnyaya dikkat etmelisiniz. Tolstoy Tanrnn karnza kard insanlar sevin demitir. Tao On Bin eyi sevin der. Ksaca her eyi sevin yani grn. Bununla neyi anlatmak istiyorum? Yaadnz eylerin tamamn sevmek, bizim bunlara verdiimiz tm tepkileri kabul etmek, iyi ya da kt, ac ya da tatl, btn olaylar yaama biimimizin eitlilii ile neelenmektir. Sanatnn grevi her n ve bizim ona verdiimiz tepkiyi potansiyel olarak ilgin, yeteneklerimizi zorlayarak gelitiren ve yaratc katlma deer olarak grmektir. Bu adan baktmzda bir yazar asla sklmaz, hayatn daha heyecanl, daha ilgin, olduundan daha baka bir ey olmasn istemez. Ama eer gerekten de sklyorsa ya da bir zlem duyuyorsa o zaman bu sknty ya da zlemi yazmalsnz. O gnk malzemeniz odur. O gn size verilenle almalsnz. Bu da beni Yazmann nc Kozmik Kuralna getiriyor. YAZMANIN NC KOZMK KURALI: YAZMAK, YAZMAYA NEDEN OLUR Eer zor bir sahnede taklp kaldysanz, yazn gitsin! Kt yazn. Nazm (iir) eklinde yazn. Bir gnlk gibi yazn. Eer tkanp kaldnz iin skknsanz, bunu yazn. Umurumda deil. Yeter ki yazn. Eer kzgnsanz, ya da kendinizi eletiren bir ruh hali iindeyseniz, bu duygular hikayenizdeki 225

karakterlerden birine verin. Eer buna uygun bir karakter yoksa, yaratn. Naslsa byle bir karakter var: siz. fkeniz, pheleriniz, korkularnz ve hayal krklklarnz, hikayenizdeki herhangi bir karakter ya da dnm noktas kadar, hikayeniz iin gerekli unsurlardr. Bu durumdan faydalanabilirsiniz. Yazmak, yazmaya neden olur. Tpk endielenmenin daha ok endieye neden olmas gibi. Taknt yapmann da daha ok taknt getirmesi gibi... Sanrm ne demek istediimi anladnz. Bulunduunuz halden / yerden yazma riskini gze aldnz zaman, ruhunuza bir sr sreci balatrsnz. Yazdnz ilk iren cmlenin, iinde var olabileceini, deerlendirebileceiniz, zerini izebileceiniz bir yaam vardr. Bu ilk giriimin yerini ikincisi alabilir, bu umarm daha az iren bir cmle olur belki de ho bir tasvir ya da arpc bir diyalog ierir. Belki de iermez. Ama fark etmez. Yazmaya devam edin. William Goldmann bize hatrlatt zere, yazdnz baz sahneler gerekten de berbat olacaktr, ama bunlar nemli bir ba dokusudur. Olaylarn ilerlemesine yardmc olurlar; bir zincirdeki halkalar gibidirler. Belki zayf halkalardr, ama her zaman dnp onlar glendirebilirsiniz. Ne ile mi? Her eyden nce, onlar yazm olduunuzun bilgisiyle; nk yazmak, sadece daha ok yazmaya neden olmaz. Ayn zamanda, yazabildiiniz, sayfalarn yava yava birikecei gereini de pekitirir. Olaya u ynden bakn: yazarak geirdiiniz her saat, yazma konusunda endielenerek GERMEDNZ bir saattir. Sayfalar dolusu yaz rettiiniz her gn, bir kafede oturup hibir ey yazamamaktan ikayet ETMEDNZ bir gndr. Yazmak daha ok yazmaya neden olur. Yazmamak da daha ok yazmamaya. Hesab siz yapn. te size Yazmann Kozmik Kural: 1. Yeterlisiniz 2. Elinizde Ne Varsa Onunla aln 3. Yazmak, Daha ok Yazmaya Neden Olur. Tm bunlar, tek bir kurala iaret eder. Yazn. Beklemeyin. imdi yazn. Ve yazmaya devam edin. *** Yazar: Dennis Palumbo

226

Y SENARSTLERN ALIMA ALIKANLIKLARI unu en bata syleyeyim: "senarist" olmanz iin birinin size "senarist" demesi gerekmiyor. (Bu, Robert Rodriguez'in "ynetmenlik" ile ilgili tanmnn senaristlie uygulanm hali aslnda). Kendinizi senarist olarak tanmlamanz ve senaryo yazmanz yeterli. (SEN-DER byle bir tanm kabul etmiyor, ne yazk ki. Onlara gre "senarist" saylmanz iin adnzn bir dizinin ya da filmin yazlarnda "senarist" olarak gemesi gerekiyor. Yani ne kadar iyi senaryo yazarsanz yazn, eer filme ekilmemise senarist deilsiniz. Tersi de doru: ne kadar pespaye eyler yazarsanz yazn, adnz lkenin kysnda kesinde yayn yapan bir TV'de yaynlanan bir dizinin jeneriinde geiyorsa siz bir senaristsiniz. Bu mantkla devam edersek, rnein Gustav Flaubert MADAME BOVARY'yi yazsa ama yaynlatmasa "yazar" saylmamal. Ama en ucuz pembe dizi yazarlar, "eser"lerini yaynattklar iin "yazar" kabul edilmeli. Elenceli deil mi? Kurumsallamann ve kurallamann getirdii kanlmaz komikliler bunlar.) Diyelim ki kendinizi bir "senarist" olarak tanmlyorsunuz. Yazmaya hazrsnz ya da hali hazrda yazyorsunuz. Neler yapmalsnz? Nasl almalsnz? almalarnzdan en yksek verimi nasl alabilirsiniz? te bu yazda bu sorular ele alacam. 1) yi senaristler 10 PARMAK yazar. "Ben 3 parmakla da idare ediyorum" diye komik bir bahenenin arkasna saklanmayn. dare etmek bir ey, dndnz hzda yazmak baka bir eydir. 10 parmak yazmay renirseniz tulara deil, ekranda grdnz mesaja bakarsnz. Bu, hem yazdnz yaznn imlasn annda kontrol etmenize, hem de yazdklarnz bir yandan da dnmenize olanak tanr. 10 Parmak yazarak kazanacanz zamanda daha ok dinlenebilir, kendinizi gelitirebilir, Japonca renebilirsiniz. 10 parmak yazmak aslnda hi de zor deildir. (Ben, kendi kendime, 2 ayda renmitim). Yapmanz gereken ilk ey, iki elinizin iaret parmaklarn, zerlerinde kk entikler bulunan "f" ve "j" tularnn zerine koymak. Sonra dier 3 parma, bu tularn hemen yanndaki tularn zerine yerletirmek. Yani sol elinizin parmaklar "sere" parmandan "iaret" parmana doru "ASDF" harfleri zerinde durmal, sa elinizin parmaklar da "iaret" parmandan "sere" parmana doru "JKL" harfleri zerinde durmal - Q Klavye kullandnz varsayyorum. Bundan sonras ok basit: Artk her bilgisayar karsna oturuunuzda, asl iinize balamadan 5 dakikalk "10 parmak" altrmas yapmay alkanlk haline getiriyorsunuz. Bo bir WORD belgesi ayorsunuz ve balyorsunuz sol sere parmak ve yzk parmakla altrma yapmaya: ASASASASAS... Bu srada tulara deil ekrana bakyorsunuz. Arada srada da baparmanzla "boluk" tuuna basyorsunuz (Klavyenin alt tarafndaki uzun tu). Bu altrmay yzlerce kez yapyorsunuz. yle ki sere parmanzn altnda "A" harfinin olduunu adnz gibi reniyorsunuz. Sonra, yine ekrana bakarak, sol elinizin sere ve orta parman kullanarak altrma yapyorsunuz: ADADADAD... Sonra bu parman kombinasyonlarn deniyorsunuz: ASDASDASD... DASDASDAS... vb. Benzer uygulamalar sa eliniz iin de yapyorsunuz. Bilgisayarn karsna her oturduunuzda 5 dakika bu altrmay yaparsanz, yaklak 2-3 ay iinde klavyedeki btn tularn yerlerini renebilir ve dnce hzyla yazmaya balayabilirsiniz. 2) yi senaristlerin iyi bir HABER ARV vardr. yi senaristler evdeki eski gazeteleri atmadan nce eline makas alr ve ilgin haberleri keser. Bunlar sadece 3. sayfa haberleri deildir. Hatta Trkiye'de 3. sayfa haberlerinden iyi hikaye kt pek grlmez (bkz. "3. Sayfa" adl Zeki Demirkubuz filmi). nk millet olarak duygusal bir kltre sahip olduumuz iin su ilerken ok dnmeyiz. fkeleniriz, kskanrz, eker silah vururuz. Senaristlerin iine yarayacak "ince hesaplanm" "uzun 227

dnlm" gerek olaylarn pek sk karmza kmamasnn ana nedeni budur. nsanlar analiz eden, sosyo-ekonomik durumumuzu irdeleyen bilimsel nitelikli yazlar ok faydaldr. Yaadmz byk kltrel deiime tanklk eden olaylar da iyidir. Baz ke yazarlar da zaman zaman arivlik iler karrlar. Gazetelerin pazar eklerinde ilgin insanlarla rportajlar yaplyor. Onlar da arivleyin. (Bir derleme olarak Aye Arman'n "Kimse Sormazsa Ben Sorarm" - ad buydu yanl hatrlamyorsam - kitabn nerebilirim). Aslnda ariv olutururken dergiler biraz daha faydaldr. Gnbirlik tketilmedikleri iin daha dikkatli ve kapsaml hazrlanrlar. Bir hafta boyunca okunabilmeleri iin de arpc olmalar gerekmektedir. Son ariv kayna da internet. Hounuza giden konulardaki yazlar bilgisayarnza kaydedebilirsiniz. Beendiiniz bir web sayfasn "Farkl Kaydet" / "Save As" ile bilgisayarnza kaydederken "Kayt tr"n "Web sayfas, tamam" olarak deil "Web arivi, tek dosya" olarak belirleyin. Bylece dosya kalabalndan kurtulursunuz. Bir sitenin tamamnn sizin iin faydal olduuna inanyorsanz, siteyi internete de bal deilken gezebilmek iin sitenin tamamn TELEPORT adl programla indirebilirsiniz. (Bu, her sitede mmkn olmamaktadr.) Sitenin tamamnn indirildiinden emin olmak iin link ayarlarn yksek tutun (7'den yksek, mesela). Bir de uyar: Internette bulacanz TELEPORT byk bir ihtimalle tantm kopyas olacaktr. Tantm kopyalarnn site indirme srasnda koyduu baz snrlamalar vardr. Bu snrlamalar nasl kaldrabileceiniz konusunda, bilgisayardan iyi anlayan arkadalarnza danabilirsiniz. Peki bu ariv ne iimize yarayacak? nsan zihni toprak gibidir. Siz bir eyler ekmezseniz, biecek bireyleriniz olmaz. Yaratclk, beyninize sunduunuz malzemelerin, bilinaltnzda, sizin bilinli zihniniz ile farknda olmadnz balantlar ile balanmasndan ibarettir. Yani, bir eyler "yaratmak" istiyorsanz, beyninizi ok sayda ve ok eitli bilgiler ile beslemelisiniz. Hele senaristlerin bunu SSTEML bir biimde yapmas arttr. Sradan insanlarn TV izleme ve gazete okuma rutinlerini devam ettirerek ok yaratc eyler retemezsiniz. Yalnz una dikkat edin: bu ariv oluturma iini abartmayn. nk aslolan yazmaktr. Ariv oluturmak ve zaman zaman arivdeki yazlar okumak, asla senaryo yazmann nne gememelidir. Ayrca ariv oluturacam diye, yaadnz evi cehenneme evirmeyin. Beraber yaadnz insanlar da dnn. Ariv almas son derece dk bir zihin enerjisi dzeyinde de yaplabilir. Bu nedenle bu ii, almaktan yorulduunuzda, bir dinlenme arac olarak yapabilirsiniz. Arada srada "sahaf"lara yaplan ariv gezileri de ok faydal olabilir. 3) yi senaristler NOT alr. nsan beyninin en ok gvenebileceiniz yetenei "UNUTMAK"tr. Yaratc ilerle uraanlarn bana gelebilecek en kt durumlardan biri de, akllarna gelen gzel bir fikrin, not alnmad iin unutulmasdr. Bu nedenle senaristlerin, ellerinin altnda her zaman kk bir kalem ve bir not defteri bulundurmalar yerinde olur (zellikle de yatanzn baucunda). Ayn ekilde, bilgisayarlarnn masastnde de NOTEPAD'in bir ksayolunun bulunmas faydaldr. nk aklnza her yeni fikir geldiinde WORD' ya da benzer bir program amak zordur. (Ben bu tr notlar almak iin NOTEPAD2 diye kk bir program kullanyorum. Bildiiniz notepad'in biraz daha gelimii. http://www.flos-freeware.ch indirilebilir.) Zaman zaman bu notlar gzden geirip "ie yarar bir ey kar m?" diye bakmak yerinde olur. 4) yi senaristler SGARA ve ALKOL TKETMEZ! Bunun, piyasa gerekleri ile taban tabana zt olduunu biliyorum. Senaristlerin ou deli gibi sigara ve alkol tketir. (in ilgin yan, makinistler de - tren makinistleri deil - ok sigara ve alkol tketir. Film retim macerasnn en bandaki ve en sonundaki bu insanlarn 228

davran benzerlii ilgin). Bunun "zihinlerini atn" "kendilerini daha yaratc yaptn" iddia ederler. Okumu insanlarn byle konutuunu duymak zc ama doktorlarnn yarsnn sigara mptelas olduu bir lke buras. Demek istediim u: sigara zihninizi amaz. Beyninizdeki bir "nrotransmitter"in yerini alr. Eskinden normal olarak retilen bir maddenin daha az retilmesini salar ve onun yerine geer. Bylece sigara iicisi, normal bir dnme haline sahip olmak iin sigara imek zorunda kalr. Yani sigara ierek, aslnda sigara imeden nceki halinize dnmeye alrsnz. Komik, ackl ve gereksiz deil mi? Ayrca sigara imek ocuklarnzn mrvvetini grme olasln azaltr, torun sevme olaslnz ise neredeyse yok eder. Akcier kanserinin yzde doksan sigaradan kaynaklanr. Beyninizi harekete geirmek istiyorsanz adaay iin. Alkol de benzer zararlara sahiptir. "Bir bardak arap"n sala faydal olduu sylenir, ama ben bir bardakla yetinen kimseyle henz tanmadm. Alkol, yaratclk iin en nemli aracnz olan beyin hcrelerinizi ldrr. Bunun etkisini orta ve ileri yalarda fark edersiniz. Bir gn "Yahu bu yazdm senaryo bilim kurgu muydu yoksa tarihi film mi?" diye sorarsanz, bilin ki sebebi alkoldr. Sakinleip gevemek istiyorsanz meditasyon yapmay renin, ya da sar kantaron ay iin. Zararlar sigara ve alkolden az olmakla beraber, ay ve kahveden de bahsetmek gerekiyor. erdikleri tein ve kafein tansiyon yapar, tansiyon damarlar zayflatr, zayflayan damarlar patlar, beyne kan dolar: fel olursunuz. Bitkisel aylara sarn. Ihlamur, kuburnu, adaay, yeil ay arasnda gidip gelin. 5) yi senaristler BEDENLERNE Y BAKAR! Senaryo yazmak bir beyin iidir. Beyin de vcudun geri kalanyla yakndan balantl bir organdr. zellikle de kan dolam ve kandaki oksiyen ve besin maddeleri, beynin alma verimini dorudan etkiler. Uzun sre bilgisayar karsnda oturduunuzda kan dolamnz yavalar. Beyne daha az kan gider. Zaman zaman yaadnz dnce tkanklnn nedeni beyninize az kan gitmesi olabilir. Bunun iin bir iki saatte bir bilgisayarn karsndan kalkp 10-15 dakika egzersiz yapmak ok iyi bir fikirdir. (Sigarann beynin en temel iki besin maddesinden biri olan oksijen almn azalttn sylememe gerek var m? Yok.) Beslenme de beynin performans ile yakndan balantldr. Beyin alrken ok miktarda kaliteli proteine ve yaa da ihtiya duyar. Bu proteini daha ok beyaz etten ve st rnlerinden almanz yerinde olur. Krmz et bol miktarda kolesterol ierir. Kolesterol damarlar tkar, beyne ve kalbe daha az kan gider, beyin az alr, kalp beslenemez, tekler, senarist lr. Haftada bir iki kez zgara balk ok faydaldr. erdii zel yalar (DHA) tam anlamyla beyin dostudur. Margarin ve tereya yerine zeytinya tercih edilmelidir. O da beden ve beyin dostudur. 6) yi senaristler RENMEYE DEVAM EDER. Beyin, renmek iin tasarlanm bir makina gibidir. En mutlu olduu zaman, bir eyler rendii zamandr. renmek beyindeki hcreler arasnda yeni balantlarn kurulmasn salar. Bir beynin gelikinlii ierdii balant miktar ile llebilir. Bu, iyi bir senaristte aranan bir zelliktir. Oysa lkemizde senarist olmak iin "insan olmak" yeterli gibi grnmektedir. nsan olmak "insan ilikilerinden anlamak" anlamna gelmektedir. yleyse senaryo yazabilirsiniz! nk Trk sinemasnda (ve TV'sinde) birinci malzeme "insan ilikileri"dir. Bu aralar hepimize TV dizilerinden gna gelmesinin ana nedeni de budur: sosyal ve ekonomik koullarda kk deiiklikler yaparak, benzer insan ilikilerini tekrar tekrar nmze sryorlar. Bu nedenle "Asmal Konak" eer iyi seyrettiyseniz, onun kopyas olan 10 diziyi seyretmenize gerek kalmyor. nk bize sunulan toplumsal katmanlar ve meslekler 229

hemen hemen hep ayn. Piyasadaki film ve dizi senaristlerinin unuttuu ey u: insan ilikileri, temelde ayn olmakla beraber, izleyici iin asl ilgin olan bunlarn farkl ortamlarda nasl tezahr ettiini grmektir. "Asmal Konak" rgp'n atmosferinde bunu yapt. James Cameron'un "The Abyss"i bize, denizin dibindeki bir sondaj istasyonundaki ilikileri anlatr. "Apollo 13" ise uzay gemisindekileri. "The O.C." bize Los Angeles'in kaymak tabakasn anlatrken "Scrubs" ve "ER" bize hastanelerdeki ilikileri ve durumlar anlatyor. nsani durumlar (kskanlk, znt, korku, bencillik, dayanma, vb.) hemen hep ayn olsa da toplumun fakl katmanlarna ve farkl kesimlerine (farkl meslek alanlarna) tank olmak iin bu dizileri seyrediyoruz. Farkl ortamlar bilmek iin siz de farkl alan bilgilerine sahip olmalsnz. Farkl meslekleri iyi bilmeniz, o alanlarn bilgisine sahip olmanz gerkiyor. Bunun iin kendinizi zorlayn demiyorum. Ama u anda yaptnz meslekten farkl alanlara da mutlaka ilginiz vardr. Bu alanlarda derinlein. Kitaplar okuyun. Web siteleri gezin. Ve senaryolarnzda bu alana ait ve herkes tarafndan bilinmeyen bilgilerini kullann. Sinemada bunun ok rneini gryoruz: "Matrix" bilgisayar dnyasn ele alr. Programlar, kopyalar, virsler... "Jurassic Park" gen aratrmalarn anlatr: Artk yok olmu trlerin yeniden doaya salnmasnn yarataca tehlikeler... "Armageddon" ve "Deep Impact", bir gktann yeryzne arpma olasln ve bunun sonularn ele alr... "Terminator" robotlarn (makinalarn) akllanarak insana dman olma ihtimalini iler... "Rainman" ise otistlerin i dnyasn anlatr... Yukarda anlan filmlerin senaryolarnn hepsi, ancak uzmanlk derecesinde bir bilgi ile yazlabilir. Yani bir iki gazete makalesi okuyarak "Rainman"i yazamasnz. "Jurassic Park" gibi bir ey yazmak iin iyi derecede hem arkeoloji hem genetik bilmeniz gereklidir. "Deep Impact" gibi bir senaryo, astronomi bilgisi kadar sosyoloji (felaket anlarnda insan davran), politika (devletlerin felaketle baakma yntemleri) ve savunma sanayi (bir gkta nasl yok edilir) bilgisi de gerektirir. 7) yi senaristlerin iyi bir FLM ve SENARYO ARV vardr. Analiz ederek film seyretmeden ve senaryo okumadan senarist olunmaz. Nokta. Herkes film seyrediyor. Ama bir senarist, farkl bir biimde film seyreder. Tpk bir sihirbazn baka bir sihirbaz hayranlkla deil de inceleyerek seyretmesi gibi, senaristler de filmleri inceleyerek seyreder. (En azndan ikinci ya da nc defalarda). yi senaristlerin DVD ya da VCD (ya da dier formatlarda) geni bir arivi olmal. Bu arivde yeni filmler kadar eski filmler de bulunmal ("Casablanca" art mesela). Zaman zaman, keyif iin deil de srf teknik inceleme (karakter gelitirme, senaryo hz ayarlama, paralel kurgu, sahne uzunluu, vb.) amacyla bu filmleri inceleyerek, elde kat kalem not alarak izlemek ok faydal bir pratiktir. Senaryo okumadan da iyi senarist olunmaz. En azndan bir ka senaryoyu okumanz ve yazarn kulland yntemleri (sahneye yeni bir karekter sokma, sahneye girme ve sahneden kma, diyalog yazma, vb.) incelemeniz gerekir. Eer ngilizce biliyorsanz, bu sitenin en aalarnda bir yerde ngilizce senaryolar bulabileceiniz linkler vermitim, oralardan senaryo indirip inceleyebilirsiniz. (Piyasada pek fazla Trke senaryo olmadn biliyorum. Oysa ngilizce senaryo istemediiniz kadar var. Bu durumda yaplabilecek iki ey var: Bir, gidip adam gibi ngilizce renin. En iyi ders zel derstir arkadalar. Snflar halinde ders grerek ngilizce renmek ok zor ve ok zaman alan bir eydir. ki, SANARST olarak baz senaryolar belirleriz, sonra ngilizce bilenler bunlar aralarnda paylar (mesela adam bana 10 sayfa dse, 12 kii bir senaryoyu bir-iki ayda bitirir) ve Trke'ye evirir. Sonra bu eviriyi yeni bir blog sitesinde yaynlarz. Bu yntemin baz 230

artlar, baz eksileri var. Arts: bu lkede herkes Trke bildii iin herkes bu senaryolar okuyabilir. Herkesin ngilizce renmesinden daha makul (ucuz) bir yntem. Eksisi: ok sayda senaryoyu bu ekilde evirmek mmkn deildir. Ayrca bu tr grup almalar zordur, koordinasyon gerektirir. SANARST okurlarndan biri "ben bu koordinasyon iini yaparm" derse, ona seve seve burada destek olurum.) 8) yi senaristler DZENL OLARAK YAZAR! Senaristlerin ya da senarist adaylarnn en sk yapt hata budur: yazmak iin pasif bir biimde "ilham" gelmesini beklemek! Ve ancak ilham geldii zaman yazmak. Onun dnda bo bo televizyona bakmak, internette srf yapmak, gazete kartrmak. Bazen haftalarca tek kelime yazmamak. Sonra da 3 gecede bir senaryo bitirmek! yi senaristler ilham gibi ar znel ve ne zaman gelecei belli olmayan bir eye gre hareket etmezler. Gnlk bir yaz rejimleri vardr. Syd Field gnde 3 sayfann (3 adet A-4) yeterli olduunu sylyor. Hafta iin her gn 3 sayfa yazarsanz, (fikir gelitirme, karakter ve hikaye rgs yaratma ile birlikte) 120 sayfalk bir senaryonun ilk msveddesini 4 - 6 ayda bitirebilirsiniz. "Ben gnde 15-20 sayfa yazarm" gibi gerek d hedefler koymayn. Tabii bir iki gn 15-20 sayfa yazabilirsiniz. Ama insan her gn bu kadar ok yazarsa beynindeki yaratclk pnarlar yava yava kurur (Bu bir benzetme deil, gerek bir durumun tasviridir. Acele senaryo yetitirmek durumunda kalanlar, bu dnceme tanklk edeceklerdir). Yazdnz sahnelerdeki ve diyaloglardaki "yaratclk katsays" der. (TV dizilerinin bir sre sonra eskisi kadar zevk vermemesinin bir nedeni de budur). Beyni belli bir miktar kullanmal, sonra da dinledirmelisiniz ki enerji depolasn ve siz de ertesi gn ayn derecede yaratc eyler yazabilesiniz. Senaristlerin yaptklar bir baka hata da, bir sahneyi kafalarnda dzeltene kadar yazmaya oturmamalardr. Bu da ok yanltr. Eer her sahneyi mkemmelleene kadar kafanzda dolatrmaya ve dndrmeye kalkacak olursanz 2 ylda bir senaryoyu ancak yazabilirsiniz. Bu yzden Michael Hauge'un u szn asla unutmayn: "Mkemmel olmasn bekleme, yaz!" ("Don't get it right, get it written"). Bir baka gzel sz de udur: "Pantolonunun poposunu ait olduu yere - yani alma masasndaki sandalyeye koy!" "Plan Yaparak - Hedef Koyarak" almak en gzelidir. alma masanzn zerinde bir yere bir alma plan kartn. rnein Fikir bulma ve gelitirme: 1 ay Hikaye yaps (plot) ve karakterleri oluturma: 2 ay Sahne listesi yazma: 1 ay Sahneleri yazma: 2 - 3 ay

Bu plann her an gznzn nnde bulunmas, siz isteseniz de istemeseniz de beyninizi programlayacak ve sizi yazmaya tevik edecektir. Bu tabii ki esnek bir plan olmaldr. Elinizde olmayan sarkmalardan dolay kendinize yklenmeyin. Ama ok da tembellik etmeyin. Bir senaristten duymay en ok sevdiim cmle "benim harika bir senaryo fikrim var" deil "benim harika bir senaryom var"dr. En iyi senaryo, bitmi senaryodur.

231

BAARILI BR SENARST OLMANIN 3 SIRRI Art Arthur, baarl bir senaryo yazar olmann srr olduunu sylemektedir: 1) Bir eyi yazmadan nce mkemmel olmasn beklemeyin, yazn! ("Don't get it right, get it written!") Eer mkemmel olmasn beklerseniz, o i "iyi" bile olamaz. Bir eyi nce yazn, sonra da o yazdnz her yeniden yazmda biraz daha gelitirmeye bakn. 2) Reddedilmeyi reddedin. Reddedilmeyi asla kiisel olarak alglamayn. Bir senaryonun reddedilmesi iin, senaryonun yazm kalitesi dnda, yzlerce neden vardr. Senaryonuzu gtrebileceiniz yzlerce yer olduu gibi. (Trkiye'de bu sayy "onlar"la ifade etmek daha doru olur herhalde - g.g.) 3) Pantolonunuzun arkasnn ait olduu yer, sandalyenizin oturma yeridir. Eer yazar olmak istiyorsanz yazmanz gerekir. Bu nedenle bilgisayarn nne oturun ve yazmaya balayn. (Kaynak: Michale Hauge'un web sitesinin "ipular" blm)

232

E YARAYAN TEKNKLER
ZLEYCY HEYECANLANDIRMANIN 10 YOLU 1 - Duygu Uyandrn. oumuz sinemaya bakas yerine duygu hissetmek iin gideriz. Kendilerine kar duygusal zdeleme hissedebileceimiz karakterler yaratn. Bu karakterler inandrc olmaldr, nk karakterler, kendileri vastasyla duygularn bize getii araclar olarak hizmet grrler. Bir baka deyile onlarla ayn duygular paylamal ve onlarn hissettiini hissetmeliyiz. 2 - atma Yaratn. Kendilerini bir davaya adam iki g, her zaman gerilimi artrr. lkokuldayken kavga eden iki kiinin etrafna nasl toplandmz hatrlayn. Kavga edenleri kimse ayrmazd, nk herkes kimin kazanacan merak ederdi. Hikayenin banda byle bir atmann ipularn vermek de bizde bir beklenti yaratr. 3 - Dman Yaratn. Ana karakterinizin karsna, Goliath gibi gl bir dman koyun; daha sonra ana karakterinizi bu dmanla kapmaya sevk edin. UZAY YOLU II filmindeki Han, bu tr dmanlara ok gzel bir rnek tekil eder, nk bedensel ve zihinsel olarak Kaptan Kirktten daha stndr. Hepimiz Kaptan Kirkin brakn onu yenmeyi, nasl hayatta kalacan merak ederiz. 4 - Beklenti yaratn. Bir tehlike beklentisi yaratn. DOKUNULMAZLARdaki bebek arabasn hatrlyor musunuz? Bu sahnede Eliot Ness (Kevin Costner n.) Caponeun adamlaryla tren istasyonunda kapmas gerekiyordu. Ness kapmaya hazrdr ve yerini almtr, ama bir kadn bebek arabasn glkle merdivenlerden yukar karmaya almaktadr. Kadnn, iki tarafn arasna gireceini biliriz. Gerilim artar. 5 - Gerilimi Artrn. Kahramannzn, iinde bulunduu tehlikeyi bilmemesini, ama seyircinin bu tehlikeden haberdar olmasn salayn. rnein zdeletiimiz ve nemsediimiz bir ifti gz nnde bulundurun. Bu ift darda akam yemei yerken biri onlarn evine girer ve yataklarnn altna bir bomba yerletirir. Daha sonra mutlu iftimiz eve dner ve yataklarna girerler. Biz bombann orada olduunu biliriz, ama onlar bilmez. Biz, yani seyirciler, iftten daha stn bir konuma sahibiz. 6 - Srpriz Kullann. Arada srada hikayeye bir srpriz dn (twist), yani olaylarn aniden yn deitirmesini ekleyin. (Matrix filminde Neonun filmin ortasnda seilmi kii olmadn renmesi byle bir srpriz dntr. O andan itibaren filmdeki btn olaylarn anlam deiir. Seilmi Kii herkesi kurtaracak hikayesinden, acaba bu seilmemi, sradan insan ne yapacak?a geeriz - Gezgin) 7 - Acil bir durum yaratn. Karakter iin son derece nemli olan bir ey tehlikeye dtnde, o ey bizim, yani seyirci iin de nemli hale gelir. Bu ey dnyann gvenlii de olabilir, gen bir sulunun ahlaken kendini kurtarmas da. ki an birbirini bulmasnn getirecei duygusal tatmin de olabilir, gizli bir belgenin korunmas da, ya da bir deerin zafer kazanmas da. Tehlike ne kadar bykse, gerilim de o kadar yksek olur. 8 - Sonular Yaratn. Bir nceki maddeyle yakndan balantl olan bir ey de, korkun sonularn oluturulmasdr. Bunlar, kahraman amacn gerekletiremedii takdirde meydana gelecek olaylardr. Challenger uzay mekii patlad zaman ok sayda insan zld. Bu olaydan birka yl sonra bir baka uzay mekii uzaya gidecekti. Bu ikinci mekiin geri saymnda yaanan gerilimi hatrlyor musunuz? inizi kemiren bu duygu, daha nceki mekiin patlamasnn yaratt korkun sonu beklentisinden dolayyd. 9 - Zaman snrlayn. Saat verin. Dnyay kurtarmak iin 24 saatin var James, iyi anslar. Son tarihler (deadline) her zaman gerilim yaratrlar, nk ikinci bir dman devreye sokarlar. Bu dman zamandr. Kahramann, patlamak zere olan bir bombay, gerisaym sona ermeden etkisiz hale getirmek zorunda olduu onlarca filmi bir rpda hatrlarsnz. KIZIL EKM (The Hunt For Red October Sean Connery) filminin torpido ateleme sahneleri zellikle heyecanlyd. Ayn ekilde OZ BYCS (The Wizard of OZ) filminde kt cad 233

Dorothyyi yakaladnda bir kum saatini ters evirir. te bu kadar yaayacaksn tatlm der. Dorothynin ne zaman leceini bilmememize ramen endieleniriz. Hitchcock iddet tehdidi iddetten daha gldr dediinde haklyd. Siz de rtl bir zaman snrlamas yaratabilirsiniz. Gen bir kz raylara balanmtr. Acaba Batman kz tren tarafndan ezilmeden nce kz kurtarabilecek mi? Aln size rtl, ya da suni bir zaman snrlamas. 10 - pheyi Srdrn. Eer bir sahnenin ya da filmin nasl sona erecei ile ilgili akla yakn bir phe varsa, gerilim artar. DOKUNULMAZLARn al sahnesinden Caponenun adamlarndan biri bir dkkana ii patlayc dolu bir anta brakr. Sonra bu antay kk bir kz alr ve anta patlar. Bu noktada, bu filmdeki herkesin lebileceini fark ederiz. Elliot Nessin kk kz ve kars iin btn film boyunca endieleniriz. Neden? nk bu sonucun gerekleebileceine dair ciddi bir phe vardr. Yukarda anlatla aralar birbirleriyle yakndan balantldr. Bunlar kendi senaryonuzu yazarken akll bir biimde kullann. Seyircileriniz gerekten heyecan duyacaklar. David Trottier (http://www.hollywood.net/) (Not: Yaznn ok az bir blmnde tarafmdan gncelleme yaplmtr Gezgin)

234

KOMK NEDR? Komik nedir? Neye gleriz, neye glmeyiz? Bunlar ok kritik sorular. Bunun cevabn bilenler ve uygulayanlar ok para kazanyor, bildiini sananlar ise iki seksen uzanyor (Bu iki seksen lafnn bir mezarn boyutlar olduunu yeni kefetmi durumdaym. Eskiden 280 cm zannediyordum. Meersem 200cm x 80 cm'ymi). Nelerin komik olduuyla, daha dorusu ne gibi durumlarnn komik hikayelere yol at ile ilgili aada deneme nitelikli bir liste var. Daha ileride bu listeyi gelitirebiliriz: 1) YANLI ANLAMALAR: Hikayede A kiisi X'ten bahsederken, B kiisi onun Y'den bahsettiini zanneder. Bunun en yaygn kullanlan versiyonu, Y = Cinsellik olduu durumdur. Yani A kiisi diyelim ki araba tamirinden bahsetmektedir, ama B kiisi onun bir cinsel ilikiyi ya da cinsellikle ilgili bireyi anlattn dnr. Bunun en komik rneklerinden birini "Coupling"de grmtm. Susan'n anne ve babas akam yemei iin ziyarete geldiinde, konu "slk" almaya geliyordu bir ekilde. in kt taraf Steve, slk almay "mastrbasyon" yerine kullanlan bir metafor zannediyordu. Tahmin edeceiniz zere bu yanl anlama, ok komik diyalog ve sahnelere yol ayordu (Yanl hatrlamyorsam "My Dinner In Hell" blmnde). Yanl anlamalarn bir tr de, sradan birini ok nemli biri zannetmek, ok nl birini de sradan biriyle kartrmaktr. Birincisine rnek olarak Charlie Chaplin'in "Byk Diktatr" rnek verilebilir. kincisine rnek de "Notting Hill" filminde var. Bu filmin bir sahnesinde, nl sinema yldz Anna Scott (J. Roberts) William'n (H. Grant) evinde bir yemee katlyordu. Oradaki insanlardan biri de (borsac gen) Anna Scott'u tanmyor ve ona sradan bir oyuncu muamelesi yapyordu. Yemein ilerleyen saatlerine kadar da dnyaca nl bu oyuncuyu tanmyordu. 2) YALANI SRDRME: Hepimiz gnlk hayatta yalan syleriz. "Aa, san ne gzel olmu!" "O kravat sana ok yakm." vb. Sosyal ilikilerimizin srtmesiz bir biimde devam etmesi iin bu tr beyaz yalanlar kanlmaz, hatta zorunludur. Bir de insanlarn, hatalarn ve zayflklarn rtmek iin syledikleri yalanlar vardr. Bu durumda daha yaratc olmak zorunda kalrz. nk yalan ile kurtarlmak istenen durum, ok daha ciddidir. Byk bir ihtimalle gururumuzu kurtarmak iin sylenir bu yalanlar. Ama bu yalanlar, beyaz yalanlardan ayran bir baka zellik daha vardr. Bunlar zamana yaylrlar. Yani bu tr yalanlar bir kere syleyip sonra unutamazsnz. Gelecekte de bu yalana sadk kalmal, onu gerekmi gibi gsterecek yeni aklamalar yapmalsnz. te komik olan, sylenen bir yalann ortaya kmasn engellemek iin retilen yeni yalanlardr. Genelde zaman getike ve yalanlar st ste biriktike, ak verme ve yakalanma ihtimali de artar. Bu, yalan syleyen kiiyi panie sokar ve daha fazla ve daha az gereki yalan sylemeye iter. En byk komedi kaynaklarndan biri budur. "En Son Babalar Duyar" neredeyse tamamen bu ncle dayanr: Kadir'in yalanlar ve bunlar korumak iin rettii yeni yalanlar. rnein kadir Zht beyin yannda ie girerken ngilizce ve bilgisayar bildiini syler ama aslnda bilmemektedir. Senaristler, onun bu yalanlarn snamak iin hep, ngilizce ya da bilgisayar kullanmasnn zorunlu olduu durumlar yaratr. rnein Amerika'dan bir mteri arar ve Zht Bey onunla Kadir'in konumasn ister. Ama ortamda baka ngilizce bilen olmad iin Kadir adama "The number you have dialed cannot be reached at the moment" der srekli. Etrafndakiler ise durumu anlamaz. Ya da Kadir'in ailesi, yalya tanabilmek iin kendilerinin kkl bir stanbul ailesi olduklar yalann syler. Zht bey de bunu kantlamalar iin Kadir'in babasndan ud almasn ister. zm olarak babaya playback yaplr! Bir baka rnek: Kadir, yeni iine girebilmek iin bekar olduunu sylemitir. Ama kald eve girebilmek iin de Zht bey'e, Hlya'nn kocasnn ikiz 235

kardei olduu yalann syler. Hlya'nn bu noktadaki isyan ok manidardr: "Artk hangi yalann neresindeyiz hatrlamyorum Kadir!" "Coupling"'de bu durum genelde Jeff'in bana gelir. rnein ie gelirken bindii trende tant gzel bir kadna bir bacann takma olduunu syler her nedense! Sonra bu kadnla ilikisi geliir ve birlikte olma aamasna gelinir. Ama Jeff pantolonunu karamamaktadr zira karrsa bacann takma olmad ortaya kacaktr. ("The Man With Two Legs") Benzer durumlarn Seinfeld'de en ok kimin bana geldiini tahmin edin bakalm: GEORGE COSTANZA! Zaten Costanza'nn en belirgin zellii kronik bir yalanc olmasdr. Ve bu zellii hemen her blmde komik durumlara yol aar. Bunlarn en komiklerinden biri, kendisini bir mimar olarak tantt blmdr. Bir baka blmde de kendisinin Vandaley irketi'nde altn syler. Oysa byle bir irket bile yoktur. Ama durumu kurtarmak iin arkadalarn da bu yalana katlmaya zorlar. (Bu da ilgin bir yntemdir. Arkada hatrna bir yalana katlan insanlar, ilgin dramatik olaylara neden olurlar. Ama bir yerde ak vererek yalann ortaya kmasna de onlar yol aar.) Bu yntemin ok sk kullanlan bir alt dal, ayn anda iki kiiyi (genelde iki sevgiliyi) idare etmeye almaktr. Bu durum istisnasz ok komik sonular dourur. nk idare edilen iki kii genelde ayn anda ayn yere gelme eilimindedir ve idare eden kii buna engel olmak iin akla karay seer. 3) ZIT KONUMA GEME: st snftan ya da stn nitelikleri olan birini sradan koullara koymak ("nanlmaz Aile"de sper kahramanlar sradan insanlar gibi yaamaya zorlanyordu) ya da sradan nitelikleri olan birini stn koullar iine koymak ("Gerek Yalanlar"da sradan bir memur olan Jamie Lee Curtis'in terristlerle mcadeleye karyor, "GORA"da sradan bir hal satcs olan Arif'in uzayllar tarafndan karlyor ve Komutan Logar ile mcadele ediyordu) da garantili bir glmece kaynadr. Hzla zengin olan ya da hzla fakirleen insanlar da buna rnek verilebilir (Birincisi, komedi asndan daha makbuldur ve toplumda bile bu insanlar anlatmak iin zel bir terim retilmitir: sonradan grme). Sradan bir hayat kadnn, ok zengin bir iadamnn yanna koyarsanz, bir ok komik sahne elde edeceiniz kesindir ("zel Bir Kadn" / "Pretty Woman"). "Avrupa Yakas"ndaki Burhan, alt ekonomik snftan gelmi biridir ve bu snfn davran zelliklerini aynen koruyarak st ekonomik snfta varln srdrmeye almakta ve herkesi hem gldrmekte hem de sinir etmektedir. in ilgin yan, grev icab evresindeki insanlardan daha st konumda olmasdr, bylece evresinde ona glen insanlar ona bir ey yapamaz. 4) DAVRANI AIRILIKLARI: Her trl davran arl komiktir. Ar korkaklar, ar cimriler, ar gururlular, ar zgvenliler, ar maddiyatlar, ar maneviyatlar, ar untukanlar, ar oburlar... Tabii ki senarist, glmeceyi yaratmak iin bu insanlarn arlklarn test edecek, yani onlar ar davranlarnn tam aksi biimde davranmaya itecek durumlar yaratmaldr. Ar korkaklar cesur olmak zorunda kalacaklar durumlara sokmal, ar cimrilere paralarn savurtmal, ar gururlular da gururlarn ayaklar altna alp eylemde bulunmaya itmelidir. Ama bunu, gereki bir biimde yapmaldr. Bir insan nasl korkusunun zerine gitmeye karar verir? Ya daha byk bir korku kayna ile karlamtr, ya da ancak korkusunun zerine gittiinde elde edebilecei bir dl (para, sevgi, n, vb.) vardr. rnein "Benden Bu Kadar" ("As Good As It Gets") filminde Jack Nicholson obsesif bir yazar iken, sevdii kadnla ilikisini srdrebilmek iin obsesyonlar ile mcadele ediyor ve bu mcadele filmin temel komedi kayna haline geliyordu. TV dizilerinde ise, karakterlerin ille de bu zelliklerinin stesinden gelmeleri gerekmez. Hatta onlar bu zellikleri ile severiz. "Ekmek Teknesi" byle davran arlklarna sahip insanlarla doluydu. O mahalledeki hemen herkes az ya da ok ldrm gibi davranyordu. Bir tek frnc Nusrettin ve kars Ayhan hari. "Coupling"de Sally'nin yalanma korkusu da bir davran arl zelliidir. Bu davran zellikle bir cenaze treninde ok komik durumlara yol ayordu. "ocuklar Duymasn"da Haluk, modern bir ada modern olmayan bir davran 236

biimini (i.e. "Ta Frn Erkekliini") devam ettirmeye alt iin abartl kalyordu. Dizinin en komik blmleri, Haluk'un anakronistik (bu tr afili kelimeleri renmenizde fayda mlahaza ediyorum, "zamana uymayan" demek) davran kalbnn modernlik tarafndan tehdit edildii blmlerdir. Filmlerde de baz ar davranl insanlar deimez. Bunlar genelde barolde deil de, yan rollerde bulunan insanlardr. rnein Wayans kardelerin "White Chicks" ("ki Fstk") filmindeki sosyetik sarnlar, film boyunca aptal, kendini beenmi, bencil insanlardr. Ve filmin sonuna kadar byle kalrlar. in komiklii, onlarn yerini alan iki zenci polisin onlar gibi davranmak zorunda kalmasndan kaynaklanyordu. 5) DELLER VE APTALLAR: Drdnc maddenin bir alt dal olarak, delilerin ve ar aptallarn da ok komik olduu sylenebilir. Bu tipler, ok iten gelen bir tavrla, evrelerindeki sosyal dzeni bozacak davranta bulunur ya da szler sylerler (rn. "Hababam Snf"nda nek aban). Yanl anlamalardan, gerek d atmalara kadar bir sr ey olur. Senaristin istedii de budur zaten. Eer senaryonuzun biraz fazla kuru olduunu dnyorsanz, iine biraz deli, aptal ama sevimli birini (rn. "Vizontele"de Deli Emin, "Coupling"de Jane - zellikle "Jane and the Truth Snake" blm - ve Jeff - her blm - , "Seinfeld"de Kramer, "Notting Hill" de Spike) yerletirin, yeter. 6) KILIK ve ROL DETRME: Bir kadnn erkek gibi davranmas (TRT'deki "Ters Ke" Dizisi, bir ara yaynlanan ve evval Sam'n baroln oynad "Mjgan Bey", "Shakespeare In Love" filminin balarnda Gwyneth Paltrow'un erkek klna girip tiyatroda oyunculuk yapmas), bir erkein kadn gibi davranmas ("Tootsie", "White Chicks", "Bazlar Scak Sever" / "Some Like It Hot", "Mrs. Doubtfire"), bir yoksulun zengin gibi davranmas, bir zenginin yoksul gibi davranmas ("Yalanc Yarim"de aslnda bir bankac olan Tark'n ofrlk yapmas) bir cahilin bilgili gibi davranmas (Ekmek Teknesi'nde Ayhan'n kardei), bir alimin cahil gibi davranmas, evli birinin bekar gibi davranmas ("Kadn sterse" Dizisinde Cihan nal'n apkn arkada Cavit), bekar insanlarn zorunluluktan evli gibi davranmas ("Greencard" Depardieu ve McDowell), bir sahtekarn dindar biri gibi davranmas ("Yrtk Rahibe" W. Goldberg), bir rokunun ("School of Rock") ya da bir polisin ("Kindergarten Cop"/"Anaokulu Polisi") retmen gibi davranmas, sradan bir insana Tanr'nn glerinin verilmesi ("Bruce Almighty"/"Aman Tanrm") vb. her zaman ok komik sonular verir. Burada dikkat edilmesi gereken ey, bu insanlarn yeni rolleri ya da klklar ierisinde yakalanmalarnn bir tehlike yaratmas ve buna ramen bir ok hata yapmalardr. Eer o rol mkemmel bir biimde yerine getirirlerse, ortada glnecek hibir ey olmaz. Sper kahramanlarn ounun gizli bir kimlii vardr: rmcek Adam, Superman, Batman... Bu kimliin ortaya kma olasl, hem komik hem de gerilimli sahnelere sebep olur. 7) ACL STEKLERN ENGELLENMES ve BU ENGELLERN YARATICI BR BMDE KALDIRILMASI: Hepimiz gnlk hayatta zaman zaman baz ileri acilen halletmek zorunda kalrz. Ama biz bu ilere yklendike sanki hayat da bize engel olmak iin ayn derecede yklenir (Newton'un etki-tepki yasas). Biz o iin ne kadar acil olduunu tekrar tekrar vurgulasak da karmza sanki daha sama engeller kar. Bu gibi durumlarn yaanmas zor, seyredilmesi keyiflidir. Eer kahraman, bu sama engelleri amak iin yaratc yntemler kullanrsa, komedi daha gl olur (aklma hemen "Rainman"den bir sahne geliyor. Tom Cruise, otistik kardei Dustin Hoffman'n 8 kfte istediini fark eder. Bulunduklar yer ve saatte bunu gerekletirmek zordur. Bunun zerine Tom eline atal alr ve 4 kfteyi bir hamlede ikiye bler. Sorun hallolmutur.) . Bu yntem genelde komedi filmlerinin 3. perdesindeki doruk noktasnda kullanlr. (rn. "Notting Hill"in finalinde William'n - Hugh Grant - , sevgilisi Anna - J. Roberts - Londra'dan ayrlmadan nce onu son bir kez grmek iin yaptklar.) 8) ELK DAVRANILAR: Kendisinin ok cesur olduunu syleyen bir insann bir saniye sonra bir fareden korkup masann zerine frlamas, ya da iki askeri kovalayan Han Solo'nun iki saniye sonra on be asker tarafndan geri kovalanmas, drst olduunu syleyen birinin hemen bir sonraki sahnede yalan sylerken grlmesi (zellikle bu davran "Scrubs"ta J.D.de ok grrz)... Bu maddenin 4. maddeden fark, arada geen zamann ok ksa 237

olmasdr. Gldrme gcn de bu ksa sreden alr. 9) HAREKET KOM: Den insanlara hemen herkes gler (ben istisnalardan biriyim). Sosyal dzeni hareketleriyle bozan insanlar, eer davranlarnn sonular trajik deilse, her zaman glmsemeyle karlanrlar. ok ciddi ve sessiz bir ortamda, yksek sesle hapran kii (HAAAPPPUUUEEAAA!), istisnasz kahkahalara yol aar. Kapdan kyorum diye cama girenler, otobsten inerken ban donk diye arpanlar... Hareket komiinin babas Charlie Chaplin'dir. Onu Buster Keaton izler. (TRT'nin tek kanal olduu dnemi yaamayan genler Buster Keaton'n gelmi gemi en iyi komiklerden biri olduunu nereden bilecek? Bilemeyecek!). Gnmzde Jim Carrey olduka fazla hareket komii yapmaktadr ("Yalanc Yalanc" / "Liar, Liar" filminin tuvalet sahnesinde kendini dv, klasiklemi bir hareket komii sahnesidir). Mr Bean (Rowan Atkinson) de yle. "Avrupa Yakas"ndan Burhan, 3. Komiklik ynteminin yan sra, bu yntemi de kullanmaktadr. Adamn tek bana beden dili (ve konumas) bile komiktir. Benzer bir hareket komii, "Seinfeld"deki Kramer'dan gelir. Adamn Jerry'nin dairesine girii her defasnda izleyiciyi gldrr. 10) ZORUNLU ORTAKLIKLAR: Bir ii baarmak iin birbirini kollamak zorunda olan dmanlar ya da zt karakterli insanlar da komiktir. rnein "48 Saat"teki Eddie Murphy ile Nick Nolte byle bir ikilidir. 90'larda "Cehennem Silah" ("Lethal Weapon") da byle balamt - serseri polis ve aile babas polis yan yana. Bu hikayenin 2000'lerdeki versiyonu olan "Rush Hour"da Chris Tucker ile Jackie Chan, bu sayede milleti glmekten krmaktadr. "Ben Robot"ta ("I Robot") Del Spooner (Will Smith) ile robot psikolou da balangta birbirine gck oluyorlard. (O filmin en ho repliklerinden ikisi udur: Adam (kadna): "Hayatta tandm en akll aptal kii sensin" Kadn (adama): "Sen de benim hayatta tandm en aptal aptal kiisin."). TV'den rnek verirsek, "mkansz Ak" dizisinin sanrm ikini blmnde Ebru Gnde ve sevgilisinin elleri birbirine tutkal ile yapyordu. Ve uzun bir sreyi birlikte geirmek zorunda kalyorlard. Bu kuraln en ilgin uygulamalarndan biri "Stuck On You" ("Takldm Sana") filminde grlr. Burada, zt karakterli yapk kardeler vardr. (Bu filmle ilgili eletirim, Sanarist'in ilk yazsn tekil eder. Hey gidi gnler...). Ayn mekana tklan zt karakterler de bu kategoriye girer. Aklma bizden gelen ilk rnek "ki Aile". 11) UTANDIRICI DURUMLAR: Birisi komedi hakknda yle demiti: "Komedi, kaynananzn bana geldiinde gldnz eydir." Bir baka sz de uydu: "Mizah actr." Bakasnn (hikaye kahramanlarnn) bana gelen utandrc olaylar, bu iki tanm da kapsayan, son derece gl komedi kaynaklardr. Perdede ya da ekranda birini utan verici bir durumda grdmz zaman bilinalt dzeyde hemen o kiiyle zdeleiriz ve ok sanki o durumdaki kii bizmiiz gibi youn duygular yaamaya balarz. Ama bir yandan da o kii olmadmz iin rahatlarz ve duruma glmeye balarz. Kahramann o utan verici durumdan kurtulmak iin aresizce kalkt iler, daha fazla glmemize neden olur. Bunun bir rnei, "Coupling" dizisinin bir blmnde ("My Best Friend's Bottom") gryoruz. Burada Steve, arkada Sally'yi istemeden plak olarak gryor. Bunu takip eden olaylar (Jeff'in yorumlarn rnein) tahmin edebilirsiniz. Utanmann ok komik bir duruma yol at bir sekans "Ah Mary, Vah Mary"de ("There's Something About Mary") filminde gryoruz. Ben Stiller'in canlandrd kahraman tuvalette bir "fermuar kazas" yayordu. Eer bu kaza sadece aile iinde ve tbbi personel arasnda kalsayd hi sorun (ve komik) olmazd, ama olay neredeyse btn mahalle ve hatta itfaiyeciler bile reniyordu. Sahnenin ok komik olduunu tahmin edebilirsiniz. ("Fermuar kazas"ndan neyi kastettiimi anlamyorsanz bir zahmet filmi bulunuz) Tek bana yapldnda son derece normal olan davranlar, tamamen yabanc birinin yannda aniden ok komik bir hale brnebilir. Alakasz bir seyirci, sahneye aniden ok farkl bir boyut katar. stelik bu yabanc konuya tamamen yabanc da olaca iin, utanmann yanna 1. yntemde anlatlan yanl anlalma durumu da ortaya kar. 12) SAMALIKLAR: imdiye kadar anlattmz maddelerin hepsi, gerek hayattaki koullarn zorlanmas ile oluyordu. Durumlar ya da davranlar komik olsa da olasydlar. Bir de insanlar 238

gldrmek iin tamamen sama davran ya da szlerin kullanldn gryoruz. Bu tr komiklikler genelde parodi niteliindeki filmlerde grlr: "Arabesk", "Kahpe Bizans", "GORA", "Top Secret", "Uak", "Hot Shots", "Scary Movie", vb. Szl mizahta da bu duruma ok rastlyoruz. Cem Ylmaz'n esprilerinin bir blm bu ynteme dayanr mesela. Aslnda btn mizahlar yer yer samaya bavurur. Bunda da bir zarar yoktur. Tadnda olduu srece tabii. Btn bir dramatik eseri samaya dayandrmak ise yanltr. Zira, glmeye en hasret izleyici bile, esprilerin belirli bir hikaye eksenine oturtulmasn bekler. (lkemizde zel televizyonlar ilk ktnda ekilen dizilerden bazlar bu hataya dmtr. Bunlar tekrar izlemek mmkn deildir zira salam bir dramatik yaplar yoktur. Yakn zamanda bu absrdlk hatasna den dizi hangisiydi bilin bakalm: Kadir pdemirli "Deli Duran"). 13) CNSELLKLE LGL / TABU KONULAR: Cinsellik, yeryzndeki "medeni" toplumlarn hemen hepsinde "tabu" bir konudur. (Medeni olmayan "ilkel" kavimler ise bu konuda gnn gn etmekle meguldr ;). Bu nedenle, cinsellikle ilgili konular, topluluklar ierisinde ak bir biimde konuulmaz. Hayatn bu kadar nemli bir alannn tabu olmasnn komikliini bir yana brakrsak, topluluk ierisinde cinsellikle ilgili konularn konuulmas ya da ima edilmesi, genelde kahkahaya yol aar. Sylenen ey komik olmasa bile! Bu nedenle, akll bir senarist, cinselliin bu tabu olma zelliini kullanarak, ima yoluyla, insanlar gldren sahneler yazabilir... De, bunlar yaynlatabilir mi? Pek deil. Trk "anadamar" televizyonculuu cinsellik konusunda tamamen sterildir denebilir. TV'lere baklrsa, Trklerin hayatnda cinsellik diye bir ey neredeyse yok gibidir. (Eer bir gn dnya zerinde insan soyu yok olsa, ve geriye sadece Trk TV dizileri kalsa, ve bu diziler uzayllarn eline gese, insanlarn nasl olup da redii konusu, kafalarn yzyllar boyunca megul eden bir konu olarak kalacaktr!). Bu nedenle cinsel konularn ilenmesi sadece sinema filmlerine braklmaldr kanaatimce. TV'de en fazla bir iki uzak imaya yer vardr - henz. leride ne olur bilmem. Ama yerli bir "Coupling" iin en az 10-15 sene var diyorum ben - o da ifreli kanallarda. Dier tabu konular da, cinsellik kadar olmasa da, seyirciden kahkaha almay baarr. "Bizde cinsellikten baka tabu olan eyler nedir?" diye sorarsanz, ben de size "ayp" kelimesinin size artrd durumlardr derim. Aratrn, bulun! Eski yazlardan birinde, ekranda ya da perdede kfredilmesinin seyirciyi neden gldrdn anlamadm sylemitim. (Retorik bir anlamamayd o tabii ki.) Bu glmenin nedeni, normal toplumsal ortamlarda kfrn tabu saylmasdr. Ve bu tr ortamlarda edilen kfr, seyircide otomatikman tabunun ihlaline dayal glme refleksini ortaya kartr. Glme eylemini gerekletirmek asndan ie yarar, ama glmenin dier boyutlarndan biri olan zeka'dan yoksundur ve uzun sre etkili olmaz. Burada dikkat edilmesi gereken ey, "bayalama tehlikesi"dir. Srekli olarak tabular ileyerek yaplan komedi, bir sre sonra seyircide bkknlk yaratr. 14) GZL (YAKALANMA KORKUSUYLA) YAPILAN LER: Aslnda bu madde, "Yalan Srdrme" maddesinin bir versiyonudur denilebilir. Zira burada da bir durum (orada olma durumu) gizlenmeye allmakta, orada olan kiiye davran yoluyla yalan sylenmektedir. Yine de ayr bir madde olarak ele alnacak kadar kendine zg zellikleri vardr. Bir kii kendisini, ya da bir bakasn, o mekandaki dier insanlardan gizlemeye alrken genelde ok komik durumlar ortaya kar. Saklanan ya da saklayan kiiyle hemen zdeleen seyirci, yakalanma olasl ortaya knca heyecanlanr, ve saklanan kiinin yakalanmamak iin arnaar bavurduu yntemlere gler. Byle bir durumda o mekandaki kii, hibireyden habersiz de olabilir, o mekanda birinin saklandn biliyor da olabilir. Her iki durum da kendine zg komiklikler yaratr. Haberli olan kiinin bir ka defa kl pay saklanan kiiyi karmas makbuldr. Habersiz kii de ise durum biraz daha ilgintir: bu kii, gnlk hayatnn eylemlerini yaparken "her nedense" saklanan kiinin bulunduu yerlere gitme eilimindedir. Saklanan kii de buna uygun olarak harekete geer ve kendine yeni saklanacak yerler bulur. 239

Daha ilgin bir olaslk, saklanan kiinin, o mekanda nemli bir i yapmak zorunda olmasdr. Yani kahramanmz, hem yakalanmamak, hem de nemli bir grev yerine getirmek durumundadr. Eer bu iin ne olduu ve nemi, daha nce yeterince iyi anlatlmsa, sahnenin komedi potansiyeli ok daha fazla olur. Kural: Mekandaki kiinin saklanan kiiyi bulmas durumunda ortaya kacak olan hadise ne kadar bykse, bu saklanma hadisesi o kadar komik olur! Mekandaki kii ile saklanan kii arasnda hibir husumet yoksa, komiklik son derece azalr. Bu nedenle "sevgilisini kocasndan saklayan kadn", "erkek arkadan abisinden saklayan gen kz" "polisten / dkkan sahibinden saklanan hrsz" gibi durumlar daha fazla komedi potansiyeli ierir. Saklanan kii paay kurtarabilir de, yakalanabilir de. Hangisini kullanacanz, hikayenizin gidiine bal tabii. Ama bir iki dakika sren gerilimli bir arama srecinin sonunda saklanan kii yakalanrsa, sahnenin dramatik deeri ykselir. zellikle de saklanan kiinin o an verdii tepki, o sahnedeki en komik an olma potansiyelini tar. *** imdilik aklma gelenler bu kadar. Ama bu listenin daha da gelieceini tahmin ediyorum. Benim aklma gelmeyen eyler olursa yazn, gerekirse yeni kategoriler oluturalm. imdi bazlarnz "te en sonunda komikliin srrn rendik, hemen bir sitcom yazalm ve keyi dnelim" diye dnyor olabilir. O kadar acele etmeyin. Zira yukardaki yntemler, hikaye anlatma becerileriyle birlikte kullanlmadklar takdirde ok az ie yararlar. Bir baka deyile bu yntemler, ancak ve ancak salam bir hikayenin zerinde kullanldnda etkilidir. Aksi takdirde hzla yayndan kaldrlan bir diziniz, ya da kimsenin glmedii bir komedi filminiz olur. Kimin lafyd hatrlamyorum: "Hikaye, odann ortasnda, komedi ise odann kenarlarnda olan eydir. Eer bu sz anlamyorsanz, yazarlk iine hi girmeyin." Yani nce hikaye anlatmay renin. Gldrmeyi bunun zerine ekleyebilirsiniz. Bu yazda ele aldklarm, genel olarak hikaye bazl komiklii ele alyor. Baka bir yazda, sahne iinde ve diyaloglardaki komiklii ele alacam. *** Gzel bir yaz oldu galiba... Tam arivlik... Ben bile beendim...

240

V.I.M. - OK NEML BR YAZI DUYUSAL UYARANLAR (Sensory Stimuli) Duyusal (yani grme, iitme, dokunma, vb. ile ilgili) uyarlma, gnlk hayattaki en nemli pekitirelerden biridir. Bu tr uyarlma (stimulation), ister uykuda ister uyank, ister tek bamza ister bakalaryla olalm, davranlarmz gnn her saatinde etkiler. Duyusal uyarm, bize, uyaran kolajnn her tarafndan bedenimizin hem dndan hem de iinden - gelen uyaranlarn toplam miktar anlamna gelmektedir. Biz be duyumuz (grme, iitme, koklama, tatma, ve dokunma) sayesinde srekli olarak uyaranlara maruz kalrz. evremizde ne kadar ok ey meydana gelirse, bu be duyumuza o kadar ok duyumsal uyaran girer. Bedenimizin iindeki eitli kaynaklardan (rnein, beyin) gelen uyaranlar alglayan isel duyu organlar da vardr. Bu alglayclar bizim heyecanlannca iimizin prpr etmesi, kalbimizin arpmas, kollarmz ya da bacaklarmz hareket ettirdiimizde kaslarmzda meydana gelen kaslmalar gibi ok sayda isel tepkiyi de hissetmemizi salarlar. Beynimizin ok aktif olduunu ya da tamamen durgun bir hale girdiini de hissedebiliriz. Dnceler, fanteziler, gndz dleri bize o kadar ok ilgin duyusal uyarm salayabilir ki, insanlar zihinsel uyarmdan aldklar zevk yznden dsal uyarmlar gz ard edebilirler (rn. okuduu kitaba ya da izledii filme kendini kaptrd iin etrafnda olup bitenleri fark edemeyen insan gg.). Btn bu duyu modaliteleri, optimal miktarda ve nitelikte duyusal girdi tarafndan uyarldklarnda insana haz verirler. (Yani, sizi uyaran bu d kaynaklarn hem miktar, hem de nitelii optimum/ideal dzeyde olmaldr, daha az ya da daha fazla deil gg). *** MKTAR (NCELK) Duyusal uyarm, duyu sistemlerine giren uyaranlarn miktarna bal olarak, bir pekitire ya da cezalandrc olabilir. Normal uyanklk halinde, duyusal girdilerin ok az ya da ok fazla olmas, temel cezalandrclar (ceza gg) olarak i grrler. Bu iki u arasnda, temel pekitire (dl gg) olarak igren, optimal bir duyusal uyarm dzeyi vardr. Dsal ve isel kaynaklardan ok az uyarm aldmzda, SIKINTI eklinde olumsuz duygular yaarz. Ar miktarda duyusal uyarm da, gerginlik, kayg ve yksek tansiyon gibi olumsuz duygulara yol aar.

nsanlar, kendilerine gelen uyarlar OPTIMAL dzeyde tutmak iin ayarlama yaparlar: gn nda gzmz ksar, karanlk bir odaya girdiimizde aarz.

241

Eer kafamz ok megulse, yatmadan nce bir uyku hap alrz, ya da dnecek bireyimiz yoksa bir dergi alr ya da TVyi aarz, bylece duyularmz uyarrz. Kimileri daha fazla uyarc ister ve kafein, nikotin, amfetamin ya da kokain alr. Baka insanlar ise heyecanl bir hayat srmenin ve zorlayc fiziksel aktivitelerin insan doal olarak uurduunu (high) fark ettiklerinden, bunlar yaparlar. Aktif bir biimde hayatn duyusal harikalarn aramak, beyni heyecan verici uyaranlarla doldurmann doal bir yoludur. *** NTELK Uyaranlarn, duyusal uyarlma salama yetenekleri etkileyen en az 3 nitelii bulunmaktadr: 1) eitlilik (Variety) 2) iddet (Intensity) 3) Anlamllk (Meaninfulness) (yani VM gg) Btn uyaranlarda bu 3 Vim zellii bulunmaktadr, ama farkl uyaranlarda bulunan eitliliin, iddetin, ve anlamlln miktar da ok farkl olabilmektedir. rnein bir uyarann eitlilii (Vsi) ve iddeti (si) son derece yksek olabilir; bir baka uyarann ise eitlilii (Vsi) ve Anlamll (Msi) yksek olabilir. ETLLK eitlilik, hayatn tuzu biberidir! Bildik, monoton, ve basit uyaranlar, bize dk bir eitlilik dzeyi sunarlar ve SIKINTIya yol ama olaslklar ok yksektir. Yeni, deiken, karmak ve artc uyaranlar ise daha fazla eitlilik sunarlar. Bir uyaran ne kadar yeni ve eitli ise, kiinin uyaran kolajndan deneyimledii toplam duyusal uyarma o kadar ok katkda bulunur. DDET Dk iddet Yksek iddet Sessiz . Yksek Sesli Karanlk .. Parlak Yumuak Sert (Kaba) Bir uyaran ne kadar iddetli olursa, kiinin deneyimledii toplam duyusal uyarma o kadar katkda bulunur. Uyaran iddetinin ok fazla olmas (ok miktarda k, ok miktarda ses) genelde rahatsz edicidir. Uyaran iddetinin ok dk olmas ise insanlarn cannn sklmasna neden olur. ANLAMLILIK Her uyaran, az anlamldan ok anlamlya doru uzanan bir skala zerinde yer alr. AZ (Dk) Anlaml . OK (Yksek) Anlaml 242

Eer bir insan bir uyarana cevap (tepki) veriyorsa, o uyaran o kii iin anlaml demektir. Bir uyaran ne kadar ok anlaml ise, o kadar ok isel ve dsal tepkiye (cevaba) yol aar. Gefarlich: Eer Almanca biliyorsanz, anlam tehlikeli olan bu kelimeye tepki verirsiniz. Eer bilmiyorsanz vermezsiniz. *** Kaynak: Behavior Principles In Everday Life *** Psikolojiyle ilgili bu metin burada ne aryor diyebilirsiniz, demeyiniz. yi senaryolarn neden iyi olduunu, kt senaryolarn ise neden kt olduunu aklamamz salayacak ok nemli kavramlar anlatlyor bu yazda. Bu kavramlardan bazlarn kullanarak birka yaz daha yazacam. Ondan sonra geceleri daha rahat uyuyabilirim sanrm.

243

V.I.M.'e Devam Aada yer alan ve ok nemli olduunu iddia ettiim, ama kendi bana okunduunda ok da nemli gibi durmayan bir yaz var: "V.I.M. ok nemli Bir Yaz". Bu yazda, orada anlatlan kuramsal bilgilerin uygulamadaki etkilerini anlatacam. Ama nce, zelde sinemann, genelde de sanat eserlerinin temel bir fonksiyonundan bahsetmek gerekiyor. Sanat eserlerinin en temel ilevi, hayatn devam etmesine yardmc olan retimsel eylemlerden farkl olarak, insanlarn zihinlerini ve ruhlarn eylemek, megul etmek, "elendirmek"tir. Bu ynyle sanat eserleri daha ok "keyfi" bir yapya sahiptirler. Buradaki "elendirmek" szcn ille de gldrmek, kahkaha attrmak anlamnda kullanmyorum. Trajik sonu olan bir film de, rnein, seyircisini alatarak onu elendirebilir. Ya da heyecan verici bir aksiyon filmi ("Hzl ve fkeli"), ya da zc bir insanlk durumuyla ilgili bir film ("Schindler'in Listesi") de insan "elendirir". Ksaca zetlersek, sinema seyircisi sinemaya "elenmek" iin gider. Bunun en doal sonucu olarak, insanlar en fazla "elendiren" filmler, en "baarl" olan (en "kaliteli" demedim, dikkat edin) filmlerdir. Eer siz de filminizin baarl olmasn istiyorsanz, filminizi olabildiince elenceli yapmalsnz. *** imdi size, btn senaristlik kariyerinizi etkileyebilecek bir bilgi vereceim: Filminizin / hikayenizin daha fazla "elenceli" olmasn salamann en garantili yolu, onun VIM'ini artrmaktr. yi de bu ne demek? u demek: Bir hikayenin VIM'ini artrmak, o hikayeyi oluturan unsurlarn "Variety" (eitlilik), "Intensity" (iddet, younluk), ve "Meaningfulness" (Anlamllk)'n artrmak demektir. Hemen rneklere geelim. ETLLK RNEKLER Mekansal eitlilik "James Bond" filmlerinin baarsnn en temel nedenlerinden biri, "mekansal eitlilik"in ok fazla olmasdr. Btn James Bond filmleri hep ilgin mekanlarda geer. Sadece farkl mekanlar gstermesi bile James Bond filmleri iin bir cazibe nedenidir. rnein "Casino Royal" bizi Prag'da karlar, ardndan Madagaskar'a ve Bahamalar'a, sonra da "Karada"a gtrr. "Bourne" filmleri de byledir. Bizi Avrupa'nn bir yakasndan dier yakasna srkler dururlar. Karakter eitlilii Filminizde ok eitli ve ilgin karakterlerinizin olmas, filminizin elendiricilik zelliini arttrr. Aklma ilk gelen rnek, "Karayip Korsanlar". Bu filmdeki karakter eitlilii, filmin cazibesine byk lde katkda bulunuyordu. (Ama dikkat: Bamsz Sinemaclar iin, ok eitli karakter kullanmak biraz zordur, zira o kadar geni bir cast' toplamak para ve/veya nfuz ister). "Lost" dizisi de karakter eitlilii asndan iyi bir rnek tekil eder. Dizide uyuturucu kaaks rahipten (Mr. Eko) kaza ncesi bacaklar tutmayan bir karton kutu fabrikas alanna (John Locke), bir cerrahtan (Jack) eski nn kaybetmi bir arkcya (Charlie) kadar herkes vardr. Konu eitlilii 244

Bu biraz dikkat edilmesi gereken bir zelliktir. Zira ortalama iki saatlik bir filme birden fazla konu sdrmaya almak riskli bir harekettir. Burada yaplabilecek en iyi eylerden biri, merkezdeki bir konunun alt dallarn aratrmaktr. Bu da o konuyu derinlemesine bilmeyi gerektirir. "Titanic" bu konuda ok iyi bir performans sergiler. Batacan bildiimiz bir gemide kaptan kknde olanlardan, 3. snf yolcular arasnda yaananlara kadar hereyi izleriz. Grsel eitlilik Bununla kastettiim, grsel efektler. Bir filmdeki grsel efektlerin eitlilii, izleyicinin o filmden zevk alma miktarn artrr. "Matrix" filmindeki efektler buna en iyi bir rnektir. Ama burada da dikkat edilmesi gereken bir husus var (bu szm Holivut yapmclarna!): Sadece grsel eitliliin, filminizin baarl olmasn salayacan sanmayn. "Transformers" gibi filmler, seyirciye grsel bir zenginlik sunmakla beraber, senaryo asndan zayf kalmakta ve filmin ok ksa bir srede unutulmasna neden olmaktadr. (Doru drst bir senaryosu olmamasna karn sadece grsel eitlilik sayesinde dikkate ayan hale gelen filmlere bir rnek olarak bkz. "The Fall") *** DDET (YOUNLUK) RNEKLER iddet ("intensity") ile kastettiim ey, insanlarn birbirlerine fiziksel ya da ruhsal andan zarar vermesi ("violence") deil. Hikayenizdeki baz unsurlarn ksk atete deil de harl atete olmas. Yani volmnn yksek olmas. Bir ok Trk filminin en zayf noktas, iindeki malzemelerin aslnda 2 saatlik bir filmi dolduracak miktarda ve iddette olmamasdr. Bizde sk sk, insanda en fazla "hafif" bir duygulanm uyandracak konular ve durumlar, hi enilmeden iki saatlik filmlere dntrlr, ve sonuta da "Neden kimse filme gelmedi / filmi beenmedi?" diye szlanlp durulur. Oysa bir filmdeki unsurlarn, seyircinin evinden kalkp sinemaya gelmesini salayacak younlukta, iddette olmas gerekmektedir. William C. Martell'in de syledii gibi, eer bir aksiyon filmi hikayesi yazyorsanz, on, en ge on be dakikada bir byk aksiyon sahnelerine ihtiyacnz vardr. Filminizin altm be yetmi dakikasn diyaloglarla doldurup son on be dakikasna aksiyon koyarsanz seyirci sklr. Yani filminizdeki aksiyonun belirli bir iddette olmas gerekmektedir. Ama bu sadece aksiyonla ilgili durumlar asndan geerli deildir. Bir romantik komedi yazyorsanz, belirli aralklarla hem romantik hem de komik sahnelere ihtiyacnz vardr. Yani filminiz, seyirciyi hangi "janr" zerinden duygulandrmak istiyorsa, o tr duygular uyandracak malzemelerin belirli bir iddette (miktarda, sklkta ve younlukta) olmas gerekmektedir. lgin bir biimde hem Stanley Kubrick hem de James Cameron, bir film ekmeden nce, ok etkileyici drt ya da be sekans bulmaya altklarn sylerler. Yani hikayede, seyirciyi etkileyeceinden emin olduklar bu drt be sekans bulmadan, filmi ekmeye kalkmazlar. Bu da bu iki iyi ynetmenin, hikayedeki duygusal iddetin belirli bir younluun zerinde olmas gerektiini ok iyi bildiini gstermektedir. Gelelim rneklere: "Matrix" filmi, filmin ierdii aksiyon sahnelerinin hikayenin geneline yaylm younluu asndan mkemmel bir rnek tekil eder. Bu filmde sklacak tek bir saniye bile bulamazsnz. Film hem bilgilendirme (Matrix nedir?) hem de elendirme (dv ve kovalamaca sahneleri) asndan tam dengededir. Baars da byk lde bundan kaynaklanr.

245

"aretler" filmi, ait oldu janr'n gerektirdii gerilimi hep doru zamanlarda ve doru miktarlarda verir. Gerilim filmin sonuna doru gittike artar ve final sahnesinde dorua ular. Bu kadar kk bir cast, bu kadar az grsel efekt ile bu kadar byk bir gie baars yakalanmasnn altnda, senaryodaki gerilim elerinin doru younlukta (iddette) ve doru sklkta kullanlmas yatmaktadr. "Ak ekspir" filmine bakalm. Bu filmin baars da, filmdeki romantik ve komik unsurlarn, filmin ilk sahnesinden itibaren, ilgimizi ayakta tutacak younlukta verilmesinden kaynaklanmaktadr. "Ak ekspir"de sklacanz tek bir sahne bile bulamazsnz, hepsi ya komiktir ya romantiktir ya da ikisi birdendir. *** ANLAMLILIK Filminizin seyircide olumlu ve youn bir tepki oluturmas iin, hikayenizin "anlaml" olmas lazm. Burada "anlam" derken kastm, "nsanlar, insanl ilgilendiren konularda, anlaml bireyler" sylemesi. Yani filminizin, siz isteseniz de istemeseniz de, insanlk durumlaryla ilgili bir mesaj olmal. nsanlar iki saat bir yk izledikten sonra, byle bir mesaj da beklerler, kanlmaz olarak. Her ne kadar modern kuramclar, ierik nemli deildir, nemli olan biimdir deseler de, hayr, ierik nemlidir. Hele hikayelerin, insanlara, hayat doru bir biimde alglama, hayatla ilgili paradigmalarn oluturmalarna yardmc olma gibi bir fonksiyonu da vardr. Bu yzden hikayenizin, insanlarn, insanln durumu ile ilgili anlaml (ve mmknse de "olumlu") bir mesaj olmaldr. rneklere geelim: "Titanic" bu konuda yine ba ekmektedir. erdii ak hikayesi ve geminin batn gstermek iin sunulan grsel efektlerin yan sra, bu hikayede insanlarn zor durumlarda ne gibi tepkiler verdii ve birounun, bakalarnn hayatn kurtarmak iin kendi hayatn nasl feda ettii anlatlmaktadr. "Titanic"i tek kelime ile anlatmak istesek, o kelime "fedakarlk" olurdu. Benzer bir durum "Er Ryan' Kurtarmak"ta da var. Orada da nce tek bir askeri kurtarmak iin kendi cann tehlikeye atan bir grup asker (Yzba Miller ve ekibi), sonra da ekibi iin kendi hayatn riske atan bir baka asker (Ryan ve kpry savunanlar) anlatlmaktadr. Bu filmin bu kadar baarl olmasna amamal. "Ekiya" da, arkada iin kendi akn ve cann feda eden bir adam anlatlmaktadr. "Ekiya"nn benim en sevdiim film olmasnn nedenlerinden biri, bu "anlamllk" boyutuyla ilgilidir. Son zamanlarda giede baarl olan hibir Trk filminin "anlamllk" boyutu, "Ekiya"nnki kadar derin deildir. Ne "Kurtlar Vadisi Irak", ne "Vizontele"ler, ne "Recep vedik"ler, ne "GORA" ya da "AROG", ne "Babam ve Olum", ne de "Issz Adam"... Hibiri anlamllk asndan "Ekiya"nn yanna dahi yaklaamamtr (Yavuz Turgul'un son iki filmi bile). *** Grdnz zere, VIM ok derin bir konu. Ve ok da nemli. En az, senaryo teknikleri kadar nemli. .

246

USTALAR VE TEKNKLER Bu sitede anlattm tekniklerin sadece ticari sinema yapanlar (yazarlar ve ynetmenler) tarafndan kullanldn zannedebilirsiniz. Durum hi de yle deil. ki usta ynetmenin, benzer temal iki filmde kulland tekniklere bir bakalm. lk filmimiz "Er Ryan' Kurtarmak". Steven Spielberg'in en iyi filmlerinden biri, belki de en iyisi. 2. Dnya Sava'nn kaderini belirleyen Normandiya karmasn ve sonrasnda gerekleen bir olay anlatan film, gsterildii zaman byk olay olmu, Oscar kazanmt. Bu film u anda da sinemaseverlerin koleksiyonunun ayrlmaz bir paras. Spielberg'in bu filminin unutulmaz alnda Yzba Miller (Tom Hanks) ve askerleri, Alman askerleri tarafndan savunulan bir sahile karma yapyorlar. Yzbann adamlarnn byk blm, sahilde konulanm olan Alman askerleri tarafndan, daha gemiden inmeden ldrlyor. Hayatta kalanlar byk bir glkle sahile kyor. Amerikal askerler byk kayplar veriyor. Miller, adamlarn korunakl bir noktaya getirmeyi baaryor. Daha sonra da bir keskin nianc vastasyla, bir koridor ayor. Spielberg burada "Kahramanla zdeleme" yazsnda anlattmz tekniklerden birini kullanyor temel olarak: "Kahraman tehlikeli bir duruma sok" (Yntem 2). Filmin girii o kadar etkili ki, biz de kendimizi o askerlerle birlikte o sahile km gibi hissediyoruz, ve youn ateten kurtulmalarn istiyoruz. Ele alacamz ikinci film olan "Full Metal Jacket" da, Stanley Kubrick'in bayaptlarndan biri. Bir ok ynden "Er Ryan"n selefi de saylabilir. Kubrick'in ortadan ok net bir biimde blerek anlatt bu hikayenin ilk blmnde, orduya yeni alnan askerlerin eitimini izliyoruz. kinci blmnde ise, eitimde tandmz askerlerden birinin ("Joker") bandan geen bir olay gryoruz. Filmin ilk yarsna bakalm. Filmin daha yazlar akarken, askere alnan genlerin salarnn kesiliine tank oluyoruz. Bu grnt, bu gen insanlarn hayatnda yepyeni ve zor bir dnemin baladn ok gzel simgeliyor. Yazlardan hemen sonra izlediimiz ilk sahne de, acemi erlerin Eitim avuu ile "tant" sahne. Bu, bildiiniz sradan tanmalara benzemiyor. avu, acemi erlere ngilizce'de edilebilecek en ar kfrleri ard arkasna sralyor, askerlerden birini ("Joker") yumrukluyor, dierini ise ("Pile") neredeyse bouyor. Bu iki karakter, filmin bu ilk blmnde en nce ve en gl bir biimde zdeletiimiz karakter haline geliyor. Kubrick burada birinci zdeleme yntemini kullanyor: "Kahramana kar sempati/acma duygusu uyandr". Kubrick, askeri eitimin ne kadar zor, ve zayf/hassas kiilikli biri iin ne kadar ac verici ve ykc olduunu, bu iki ana karakteri kullanarak bize gsteriyor.

247

SENARYO YAZARKEN DKKAT EDLECEK HUSUSLAR Senaryo metinleri, dier metinlerden ok belirgin bir biimde ayrlrlar. Dier metinlerde olan baz eyler onlarda yoktur, onlarda olan baz eyler de dier metinlerde bulunmaz. Senaryolarn genel zelliklerini madde madde inceleyelim: * Perdede grlmeyecek ya da duyulmayacak hibir ey senaryoya konmaz. Sinema grsel ve iitsel bir medyadr. Bu nedenle senarist, perdede grlecek eyleri betimlemekle ve iitilecek eyleri yazmakla ykmldr. Bunun dnda hi bir eyi senaryoya yazmamaldr. Karakterlerin hissettikleri Karakterlerin dndkleri Perdede duyulmayan ya da grlmeyen olaylar

senaryoya yazlmaz. rnein yle bir cmleyi, profesyonel bir senaryoda gremezsiniz: "X, hayatn dayanlmaz arlndan kaynaklanan sknty, btn hcrelerinde hissetti." Bir ynetmen bir senaryoyu eline alnca kendine u soruyu sorar: "Bu okuduum eyi en etkili bir biimde perdeye nasl yanstabilirim?" Yukardaki cmleyi ele alalm. Ynetmen, unlardan hangisini perdeye aktarabilir ki? hayatn arl? bu arln dayanlmazl? sknt? sknt hisseden hcreler?

Grld gibi bunlardan hibiri kamerann nne konup filme alnamaz. Bu nedenle de senaryoda yer almamaldr. Ama yle bir cmle, bir senaryoda bulunabilir: "X'in yznde, yllardr yaad sknty belli eden bir ifade belirdi." te bu cmle ynetmene kaydedebilecei, oyuncuya da canlandrabilecei bir malzeme salamaktadr. Bu nedenle bir senaryoda bulunabilir. u cmle de iyi yazlm bir senaryoda kendine yer bulamaz: "Z, babasn ok kk yata kaybettii iin, yal adama kar bir yaknlk hissetmiti." Eer senaryonun bir baka yerinde, grntyle ya da diyalogla, Z'nin babasn kaybettiini izleyiciye anlatmyorsak, yukardaki cmlenin hibir biimde senaryoda yer almamas gerekir. Ama yle bir cmle olabilir: "Z, babasn kk yata kaybetmi ocuklara zg bir sertlikle, kapda duran adamlara bakt." Burada bir bilgi verilmiyor, bir davrann tarz (stili), benzetme yoluyla anlatlyor. Bu cmle, Z'yi canlandracak oyuncuya karakterin gzle grlr bir yn hakknda bilgi salyor. * Senaryolar diyaloglardan ve tasvirlerden (betimleme) oluur. Diyaloglar, karakterlerin syledikleri szlerdir. Tasvirler ise ya mekanlar betimler ya da karakterlerin hareketlerini anlatrlar. Bir rnek: Sv nitrojenin ak durur ve buharlama balar. Nitrojenin neden olduu souun hemen kysnda duran Terminatr, buzdan bir heykele dnm T-1000i ak seik grebilmektedir.

248

45lik tabancasn karr. TERMINATOR Hasta la vista, bebek. BAM! Tek kurun, T-1000i milyonlarca ufak paraya ayrr. Paracklar 7-8 metrelik bir alana dalrlar. Terminatr, sonutan memnun olmu bir halde silahn indirir. Bir tatile ihtiyac var gibi grnmektedir. (Terminator 2: Kyamet Gn senaryosundan, sahne 194 F-G) * Senaryo formatlarn bilseniz iyi olur. ki ana format vardr. Biri Fransz, dieri Amerikan. Fransz formatndan sayfa ikiye ayrlr ve sol tarafa grntler, sa tarafa ise sesler ve konumalar yazlr. (ahsen pek tutmadm bir biimdir, insann kafasn tenis ma seyreder gibi bir saa bir sola doru oynatmas gerekir). Bir de Amerikan format vardr. Burada grntler ve diyaloglar alt alta yazlr. (Bence ok daha okuyucu-dostu bir formattr). Daha fazla bilgi iin Feridun Akyrekin kitabna bakmanz tavsiye ederim. * Tasvirleriniz ok uzun olmasn. Amerikan tarz yazlm bir senaryoda, ok ama ok gerekmedike tasvirleriniz 4 satr gemesin. Senaryonuzun film haline dnmeden nce bir ok kii tarafndan okunacan unutmayn. ok uzun bloklar halindeki (rnein 10-15 satrlk) tasvirler okuyucuda byk bir sknt yaratr. Byle uzun tasvirleriniz varsa bunlar 3-4 satrlk paragraflara blmenizi tavsiye ederim. Bylece okunmalar (ve beenilmeleri!) ok daha kolay olur. * Tasvir cmleleriniz genel olarak geni zamanda olsun. Yani yapar, eder, gider, koar, kaldrr, ate eder gibi. * Senaryonuz (Amerikan formatnda) 130 sayfadan uzun olmamaldr. Genelde 1 senaryo sayfas 1 film dakikasna denk gelir. Bu durumda 130 sayfalk bir senaryo aa yukar 2 saatlik film eder. Senaryonuz 200 sayfa ise, bir yeniden yazm kesinlikle dnmelisiniz. * Senaryo hakknda bilgilenmenin en iyi yolu senaryo okumaktr. Eer ngilizce biliyorsanz http://www.script-o-rama.com/snazzy/dircut.htmladresinden senaryolar indirip her gn 10-15 sayfa okumanz tavsiye ederim. Bu uygulamay, bir ok senaryo kuram kitabndan ok daha faydal bulacanzdan eminim.

249

SIRLAR ve YALANLAR Dramatik eserlerin ok nemli iki zellii vardr. Yani bunlar olmazsa olmaz. Stlataki st ile pirin gibidirler. 1) Dramatik eser ilgin olmaldr. Yani seyircinin ilgisini ekecek nitelikte olmaldr. Bunun iin de, gnmz seyircisinin uyaran ("stimulus") manya olmu zihninde, dier uyaranlarla yarabilecek kadar yeni/artc/ilgin/komik/korkun/vb. eyler anlatmal ya da gstermelidir. En nihayetinde seyirci her on be yirmi saniyede bir "imdi ne olacak?" diye kendine sormaldr. Sormuyorsa sklr. Sklrsa da ilgisi kaybolur. Yazdnz beenmez. 2) Yukardaki birinci maddenin anlatt koulu salamann en garantili yolu, hikayenizdeki iki ya da daha fazla kiinin ya da grubun birbiriyle atmasn salamaktr. Bunun iin de A kiisi ile B kiisi ayn eyi isteyebilir, ama sadece bir kii o eyi alabilecektir. Ya da A kiisi bireyi isterken B onu engellemek istemektedir. Bu iki yntemi kullandnz zaman kesinlikle bir atma elde edersiniz. atma da ilgintir ve birinci maddedeki ilginlik koulunun yerine getirilmesini salar. Yazdnz senaryolara ilginlik ve atma katmann en garanti yollarndan biri, nemli karakterlerden birine bir sr vermek, ve o karakterin o srr korumak iin etrafndakilere yalan sylemesini salamaktr. Ama eer bu karakter baarl bir yalancysa, hikayeniz hi ilgin olmaz. lgin olan, bu karakterin (mmknse sevilen bir karakter olsun bu) srrnn ortaya kmasna sebep olabilecek durumlarn yava yava ortaya kmasn salamaktr. Yani bu karakterin etrafndaki kiiler bilerek ya da bilmeyerek bu kiinin srrn ufak ufak rensinler. Bunu fark eden karakter de srrn korumak iin bir sr yalan sylesin, acayip giriimlerde bulunsun, vb. Bunun belki de binlerce rnei vardr. Yakn zamanda Trk dizilerinden aklma gelen ilk rnek "Beyaz Gelincik". Diziyi seyredenler biliyor: Btn dizi, srlar ve yalanlar zerine kurulmutu. Bu srlarn yava yava ortaya kmas, Ceren'in kendisiyle ilgili srr korumaya alrken ailesi ile ilgili srlar zmeye almas, dizinin eksenini oluturuyordu. Yabanc dizilerden gncel bir rnek olarak "Dexter" verebilirim. Kendisi "Katillerin katili" (yani polisin yakalayamad katilleri ldren bir katil) olan Dexter Morgan, Miami'deki bir karakolda alyordu! Yani adam hem sulu, hem de gl idi! Elinin altnda btn polis gcnn yetki ve bilgileri vard. Bylece adaletin elinden kamay baaran sulularn cezasn kendi bana kesiyordu. Hem de btn i arkadalar iki sezon boyunca kendisini ararken! Srlar ve yalanlar ile dolu bir hikaye, bize gerek hayatn bir simulasyonunu salar. Hemen hibir zaman karmzdaki insanlarn gerek duygu, dnce, ve niyetlerini bilemeyeceimiz iin, hayat bize bir sr dnyas, bir yalan yuma gibi gelir sk sk. Srlarn aa kt, yalanlarn anlald, gereklerin renildii anlar genelde hepimiz iin ok anlardr. Bu nedenle baka insanlarn srlarn ve yalanlarn izlemek houmuza gider. Dramatik yazarlkta bu yntemin ie yaramas iin u iki koulun yerine getirilmesi gerekiyor: 1) Sr, ilgin birey olmal. Yani Aye hanmn pilavnn bu kadar gzel olmasn salayan sr, bizi pek ilgilendirmez - en azndan oumuzu. Ama Aye hanmn kocasnn gemite bir kadnla ilikisinin olmu olmas ve bu kadnn aniden ortadan kaybolmu olmas (Aye hanm kadn bir ekilde ortadan kaldrmtr) ilgimizi eker. 2) Bu srrn korunmas iin yaplan eyler, girilen zahmetler, kullanlan yntemler ilgin olmaldr. Yani srr tayan karakterimiz, hayatnn dengesi bozulmasn diye, ok acayip ilere kalkmal, evresindekilere anlamsz gelen dnler vermeli, ya da proaktif davranarak ahlakn ve yasalarn snrn zorlayan giriimlerde bulunmaldr. Ancak bu ekilde ilgimizi eker. *** Notlar: 250

a) Srlar, ille de btn diziye yaylacak eyler olmak zorunda deildir. Birka blme, hatta sadece birka sahneye yaylacak kadar kk srlar ve yalanlar da olabilir. b) Srlar ve yalanlar, ilerinde byk komedi potansiyeli barndrrlar. Hatta bir komedi dizisinde koskoca bir blm bir yalann srdrlmeye allmas ama en sonunda ortaya kmas ile doldurulabilir. c) Srlarn yava yava renilmesi, seyircinin ok houna gider. Hele ana kahramann srrnn, onun en byk dman tarafndan renilmesi, ve kahramanmzn aniden dmanna kar dezavantajl konuma gelmesi, en sk kullanlan gzel yntemlerden biridir. d) Srlar, hikaye iinde bilgi hiyerarisi denen eyin yaratlmasn salarlar. Hikayenin karakterleri bu srrn farkl ynlerini biliyor olabilirler. Ya da farkl derecelerde srra vakftrlar. A, B'nin bildiini bilmez. B de C'nin bildiini. D ise hepsinden daha fazla ey bilmektedir. vb. e) Dramatik ironi, biraz da bu srlar ve yalanlar sayesinde kurulur. Hatta bunun en ilgin yntemlerinde biri, ynetmenin, bir srr seyirciye anlatmas, ama hikayenin karakterlerini bu konuda cahil brakmasdr: "Aman Allahm! O kapnn ardnda baltal bir sapk var!" dncesi kadar, bir seyirciyi hikayeye dahil eden ok az ey vardr. f) Bu sr-yalan ynteminin en ilgin versiyonlarndan biri, kendisine deil de sevdii birine ait bir srr korumak iin fedakarlk yapan ve elini tan altna koyan karakterdir. Bu zveri onu yapan kiiyle gl bir zdeleme salar hemen. g) Yukardaki maddenin bir versiyonu da, hibir eyden haberi olmayan masum bir karakteri korumak iin sylenen yalanlardr. ocuunu korumak iin yalan syleyen anne, sevgilisini korumak iin yalan syleyen kadn/erkek de hem ilgimizi hem de sempatimizi celbeder. h) Sr tamak zor itir. Tayan yorar. Ruhun bir blmnn enerjisi srekli olarak bu srr korumak iin harcandndan, bu ekstra gayret kiiyi zaman iinde ruhen ve bedenen kertir. Sr tayan insanlarn hep biraz donuk, biraz neesiz, tepkilerinin de biraz yava olmasnn nedeni budur. i) Bu yzden sr tayclar (normal insanlar) bir sre sonra bu srr biriyle paylamak ihtiyac hissederler. Bu ihtiya iinde byk bir potansiyel tar. Srrn yanl kiiyle paylalmas, kahraman bir sr ilgin gle sokar. "Syleme srrn dostuna, o da syler dostuna" vecizesi, buradaki temel kuraldr. j) Srrn bir bakas tarafndan kazara renilmesi de benzer bir fonksiyona sahiptir. k) Srlar renilmek iindir. Unutmayn, eer bir hikayenin iinde bir sr varsa, bu eninde sonunda ortaya kacaktr, kmaldr. Seyirci bunu bekler. ehov'un tfeinin patlamasn beklediimiz gibi, bu sr ortaya ktnda insanlarn verecei tepkiyi drt gzle bekleriz. Bir srr korumak iin sylenen yalanlar ve alnan nlemler ne kadar byk olursa, seyircinin, o sr aa ktnda verilecek tepkiyi grmek iin duyduu merak da o kadar byr. l) Baz srlar ise ifa edilmez. Bunlar, srlarn ok kk bir blmn oluturur. Ama bu, hikaye anlatm asndan ok riskli bir yntemdir. Ancak ve ancak "srrn ortaya kmamasnn seyirci zerinde yarataca etki, ortaya kmasnn yarataca etkiden daha bykse" bu yola bavurulmaldr.

251

KOUTURAN YKLER "Btn senaryolarn amac, izleyicide bir duygu uyandrmaktr." - Michael Hauge. Bunu baarmann en emin yollarndan biri, yky "zamana balamak"tr. Zamana balamak'tan kastettiim u: yk temel olarak, bir iin belli bir zamanda yaplmasna bal olsun. Yani kahramanmz bir ii belli bir zamana ("deadline") yetitirmek zorunda olsun. Ve bu zaman da ok "dar", az olsun. Bu nedenle de kahramanmz, bu ii, ok ksa bir sre iinde, nne kan her trl engeli paralayarak gemek suretiyle baarsn. Bu tr filmler "roller-coaster" yolculuuna benzer. zleyici filmi izlemeye baladnda rollercoaster'a binmi olur. Ve o andan itibaren olaylar byk bir hzla ilerlemeye balar. yle ki izleyici heyecandan "Durun, inecek var" demeyi bile akl edemez. Zaten inmesi de mmkn deildir. Bir ok film bu yntemi kullanr. Filmdeki karakterlerden biri "Bu i X kadar srede olacak/olmal" dedii an, saat ilemeye balar. Baz rneklere bakalm: 1-) TTANK: Dnyann en ok i yapan filmi (1.8 milyar dolar haslat!), byle bir filmdir. Gemi buz dana arptktan sonra yaplan toplantda geminin mhendisi Thomas Andrews "Gemi 1, en ge 2 saat iinde batacak" dedii andan itibaren, filmin sonunda nihayet bulan ve sona doru hzlanan, zamana bal bir kouturmann iinde buluyoruz kendimizi. 2-) CAZCI KARDELER: Filmin ilk 15 dakikasnda, filmin kahramanlar olan Jake ve Elwood, kendilerini yetitiren ve "Penguen" adn taktklar rahibeden, bydkleri yetimhanenin satlacan renirler. Eer 11 gn iinde 5000 dolar namuslu bir yntemle bulunmazsa, yetimhane elden kacaktr. Bu 11 gn iinde Jake ve Elwood, eski "blues" grubunu bir araya getirmeli, baarl bir konser vermeli, ve paray vergi dairesine yatrmaldrlar. Bu filmde kouturma, filmin finalinde zirveye ular. Polisler, sabahn krnde, paray vergi dairesine yetitirmeye alan iki "cazc" kardein peine der. Biz de sinema tarihinin en elenceli araba takibi sahnelerinden birine tank oluruz. 3-) 24: Bu aralar Cnbc-e'de 3. sezonu yaynlanan ve Amerika ve Avrupa'da ok tutan bir TV dizisi bu. Dizi adn, gnn 24 saatinden alyor. Her sezon 24 blmden oluuyor, ve CTU (Counter-Terrorism Unit; Anti-Terr Birimi) ajan Jack Bauer'n bandan geen bir olay anlatyor. lk sezonda, Jack Bauer, Bakan aday David Palmer'a yaplacak bir suikasti nlemekle grevliydi. kinci sezonda, Los Angeles'ta bir atom bombas patlatmaya alan bir terrist grupla mcadele etti. nc sezonda ise, Salazar adl bir terrist serbest braklmazsa, ehre lmcl bir virs yayma tehdidinde bulunan Meksikal uyuturucu kaaklar ile mcadele ediyor. Salazar belirli bir saate kadar serbest braklmaldr. Jack Bauer ve ekibi, bu vakte kadar bu sorunu zmek zorundadr. (Mutlaka izlemenizi tavsiye ederim. Her blm bir senaryo yazarl dersi niteliinde bir dizi). Yukardakiler kadar baarl olmasa da, ayn mantk zerine kurulu bir baka film de geen sezonlarda sinemalara urayan "Ko Lola Ko"tur. Bu filmde,yarm saat iinde sevgilisi iin ykl miktarda para bulmak zorunda olan gen bir kzn yks anlatlmaktadr. Fakat filmin nispeten baarsz olmasnn nedeni, en banda kahramanla zdeleme (bkz. aadaki ilgili yaz) kurdurmamasdr. Kahramanla zdeleme kurulmad iin Lola'nn davas (sevgilisini kurtarmak iin acilen para bulmak) bizi pek ilgilendirmiyor. Duygusal olarak balanmadmz gen bir kzn kouturmasn izliyoruz. Kouturma yklerinin en byk dezavantajlarndan biri budur. Senaristler "ok hareketli, mthi bir senaryom var" der ve zdelemeyi gz ard eder. Bu, affedilmez (dzeltiyorum: seyircinin affetmedii) bir hatadr. Ne kadar ilgin, arpc, heyecanl bir yknz olursa olsun, seyirci kahramana balanmyorsa, o film baarl olamaz.

252

GZEM KUTUSU J.J. ABRAMS'n TED Konumasnn Trke Metni Bu da benim size bayram hediyem... J.J. Abrams'n (Alias ve LOST'un yaratclarndan biri, Grevimiz Tehlike 3'n ve gelecek "Uzay Yolu" filminin ynetmeni) TED'de yapt konumann Trke metni aada yer alyor. *** Bugn szlerime - ite u - bekleyin biraz - tamam, oldu - evet. Bugn szlerime, polipeptidin yaps hakknda konuarak balamak istiyorum (polipeptit emalarnn bir slaytn grrz seyirci gler). Bir ok insan bana Lost'u soruyor - "O ada da ne yahu?". te, sonra yine soruyorlar "Valla. Cidden. O ada da neyin nesi?" Neden bu kadar ok gizem var, gizemin nesi beni ekiyor? TED'in temsilcisiyle konuurken ben de bunu, TED'de ne konuacam dnyordum. Ona dedim, ne hakknda konumalym? O da bana, merak etme, sadece derin bireylerden bahset, dedi (kahkahalar). Bu da beni ok rahatlatt. Bu yzden, o TED temsilcisi buralarda bir yerdeyse, buradan kendisine teekkr etmek isterim. Ben de konumada neden bahsedeyim diye dnyordum, bu da iyi bir soruydu - acaba neden iinde gizem barndran bu kadar ok ey yapyordum, sonra zamanla bunun neden olduunu zmeye baladm. Daha sonra, neden genel olarak yaptm eyleri yaptm dnmeye baladm ve sonunda da dedemi dnmeye baladm. Ben dedemi ok severdim. Ad Harry Kelvin'di, annemin babasyd, 1986'da vefat etti. Harika bir insand. Onu bu kadar harika yapan eylerden biri de, kinci Dnya Sava'ndan sonra bir elektronik irketi amt - fazla paralar - takmlar - okullara filan satyordu. Ayrca ok da meraklyd. Ben daha kk bir ocukken elinde radyolar, telefonlar, vesaireyle yanma gelirdi ve onlar aard, tornavidayla vidalarn skerdi ve iindekileri dar karrd. Biroumuz bu gibi eyleri olduu gibi kabul ederiz, ama bu aslnda bir ocua verilebilecek harika bir hediyedir: Byle bireyi amak, nasl altn, neden altn ve iinde ne olduunu gstermek. Dedem birok ynden en byk yap skcyd. Dedem sadece aletleri paralayan bir adam deildi, benim matbaaclk, tipo basks gibi bir sr acayip zanaata ilgi duymam da salad. Ben matbaaclk ile takntl derecede ilgiliyimdir. pekli kuma basks, ciltilik, ve kutu yapm takntlarm arasndadr. Bir ocukken her zaman kutular ve benzeri eyleri skmekten holanmmdr. Daha dn akam otelde Kleenex kutusunu sktm - elime alm bakyordum sadece - ve dediim gibi - ben (elinde sklm bir Kleenex kutusuyla seyircilere arm bir ekilde bakar). Bu ok gzel birey, ciddiyim. Yani kutuya baktnz zaman onun nasl ilediini gryorsunuz. Rives burada, onunla yllar nce bir kitap fuarnda tanmtm, o da oyuncakl kitaplar retiyor. Ben de katla yaplan eylere hastaymdr. izimini, basksn, kitabn yaptrlma yerini, mrekkep iin konan iaretleri seviyorum, kutular seviyorum yani. Beni btn bu eylere bulatran kii dedem olmutur. Bana ayrca eitli ara gere temin eden kii de o olmutur. nsan ok cesaretlendiren biriydi - bir tr, bireyler yapma hamisiydi. Ben 10 yandayken bana bir Super-8 kamera almt. Ve 1976 ylnda bu ok sra d bireydi, 10 yanda bir ocuk olarak bir kamerann elinizde olmas. O kadar cmertti ki inanamazdm. Ama bunu biraz manipulasyon olmadan da yapmazd. Ona telefon ederdim, yle derdim, "Dinle dede - bu kameraya gerekten ihtiyacm var. Anlamyorsun, bu yle birey, ben film ekmek istiyorum. Birgn TED'e davet edileceim - (kahkahalar)." Ve tabii ki anneannem de harikayd. Dedeme yle derdi (New York aksanyla) "Harry, kamera kullanmas uyuturucu kullanmasndan iyidir. Bence bunu yapmal" Harika bir kadndr. (Kahkahalar). Onun yardmyla kendimi bu gibi eylerle urarken buldum. Mesela bu sayede 14 yandayken bir sintisayzrm filan vard. Ve bu da benim bireyler yapmama olanak salyordu. Ki bu da benim iin rya gibi bireydi.

253

Benim baka eylerle ilgili saplantlarma da, rnein sihirle olan ilgime de destek oldu. Beraber New York ehrindeki bir sihir dkkanna giderdik, ad "Lou Tannen'in Sihri" idi - harika bir sihir dkkanyd. Midtown'da bir dkkand bu - bir asansre binerdiniz, sonra da asansrn kaps alrd ve karnza bu kk sihir dkkan kard, kendinizi dkkann iinde bulurdunuz. Ve harika bir yerdi. Oradan bir sr sihir numaras alrdm - te burada, size gstereyim, byle eyler. unun gibi olurdu - (eline bir para kat alr, dier elini bu elinin zerinde gezdirir, ve kat kaybolur). Tamam m? Bu gzel deil mi, ama imdi hareket edemiyorum. (Bir elini uzatm halde durur). imdi de numarann geri kalan blmn yapmalym, yani yle, hey uradaki bilgisayarma bakn! (elini bir an iin bilgisayarn arkasnda saklar, sonra da indirir, seyirciler gler). Her neyse, o sihir dkkanndan aldm eylerden biri de buydu (zerinde byk bir soru iareti olan bir kutu karr). "Tannen'n Gizemli Sihir Kutusu". Bu gizemli sihir kutusunun arkasndaki fikir uydu - 15 dolara (zerindeki fiyat gsterir) 50 dolarlk sihir satn aln! Tasarruf ediyordunuz yani. imdi, bu kutuyu yllar nce aldm. Cidden. Ve kutuya dikkatle bakarsanz, hi almam olduunu grrsnz. Bu kutu ezelden beri vard yani. imdi, ofisimde hep rafta duran bu kutuya bakyordum, ve bunu neden hi amadm diye dnyordum? Neden bu kadar uzun sre bunu amadm? Ve TED'de bireyler anlatmak hakknda konuurken, kutunun, bu durumu aklayan bir anahtar olduunu hissettim, bu kutuyla ilgili bireyler vard. Bunu dnmeye baladm. Ve zerinde de dev gibi bir soru iareti var - bu eyin tasarmn ok seviyorum. Ve dnmeye baladm, bu kutuyu neden daha nce amamtm? Sonra unu fark ettim: kutuyu amamtm nk benim iin nemli olan bireyi temsil ediyordu. Bu kutu dedemi temsil ediyordu (!). TED'de alamama izin var m? nk - hayr, alamayacam. Ama (kahkahalar). Mesele u: bu kutu, sonsuz olanaklar temsil ediyor. Umudu temsil ediyor. Potansiyeli temsil ediyor. Bu kutunun sevdiim yan, yaptm hereyde unu yaptm gryorum, kendimi sonsuz olaslklara, o "potansiyel hissi"ne doru cezbedilirken buluyorum. Ve gizemin de hayal gc iin bir hzlandrc (katalizr) olduunu fark ettim. Bu, ok yeni, ok devrimci bir dnce deil, biliyorum, ama bunu dnmeye baladmda, gizemin bilgiden daha da nemli olduu durumlar olabileceini grnce, bu konuyla ilgilenmeye baladm. Bylece Lost'u ve yaptmz eyleri dnmeye baladm ve unu fark ettim - Aman Tanrm, gizem kutular, yaptm hereyde vard! Lost'u yaratrken, Damon Lindelof, ki kendisi benimle birlikte o diziyi yaratmtr, ve ben, ok ksa bir zaman zarf iinde diziyi yaratmakla grevlendirilmitik. Diziyi yazmak, oyuncular semek, teknik ekibi ayarlamak, ekmek, kurgulamak, post-prodksiyonunu yapmak, ve iki saatlik bir pilot blme dntrmek iin on bir buuk haftamz vard. Bu yzden ok fazla zamanmz yoktu. Ve bu olaslk hissi - "Bu ey (dizi) ne olabilir?" Diziyi gelitirmek iin vaktimiz yoktu. Eminim hepiniz size neyi yapamayacanz, neyi deitirmeniz gerektiini syleyen insanlar bilirsiniz, bunun iin hi vakit yoktu, ki bu da harika bireydi. Ve biz de bu diziyi yaptk, ve bu diziyi seyretmeyenleriniz ya da bilmeyenler iin, pilot blmnden kk bir klip seyrettirmek istiyorum, yaptklarmzn bir blmn gstermek iin. (Klipte, bir Lost karakterinin yaral bir insan bir uak enkazndan ekip kardn ve bacana bir turnike yaptn grrz. Bu srada arkada uan motoru dnmektedir. Kesme ile baran bir kadna geeriz - "mdat! Ltfen yardm edin! Ltfen yardm edin bana! Yarm edin!" Adam - "Onu buradan uzaklatr. Onu motordan uzaklatr! Onu buradan uzaklatr!" Kadnn yanna gider. Kadn - "Sanclar balad!" Adam - Ka aylk hamilesin?" Kadn - "Sadece 8 aylk" Adam - "Sanclar ne sklkla geliyor?" Kadn - Bilmiyorum, galiba - aniden oldu." Kesme ile motorun yanndan geen bir adam grrz. 254

Baka bir adam - "Hey,hey, hey, motordan uzakla" Motorun yanndan geen adam hava akmna kaplarak motorun iine ekilir ve motor patlar byk bir karmaa meydana gelir - klip biter.) imdi, bundan 10 yl nce, eer bunu yapmak isteseydik, dublr ldrmemiz gerekirdi. Gerekten de (kahkahalar) - daha zor olurdu, ikinci ekim ise ok daha zor olurdu. in en gzel taraf bu eyi yapabiliyor olmamzd, ve bunun bir blm de, bunu yapabilecek teknolojiye sahip olmamzd, istediimiz hereyi yapabileceimizi bilmek harikayd. Demem o ki, bunu asla yapamazdk - bunu belki yazabilirdik, ama bizim tasvir ettiimiz gibi tasvir etmemiz mmkn olmayabilirdi, bu yzden bunun benim iin gzelliinin bir blm, yaratc sreten kaynaklanyor, teknoloji benim iin zihnimi uuracak kadar ilham veriyor. Bo sayfann bir sihir kutusu olduunu fark ettim. Deil mi? Bo sayfann harika bireyle doldurulmas gerekiyor. Eskiden bende "Sradan nsanlar" filminin senaryosu vard, arada bir kartrrdm, bu senaryodaki romantizm benim bylerdi, bana ilham verirdi. Ben de sayfalar benzer bir ruh, dnce ve duygu ile doldurmak isterdim. Mesela, ben Apple bilgisayarlara baylrm. Hastasym Apple bilgisayarlarn. rnein u Powerbook, u bilgisayar, bana meydan okuyor gibi geliyor bana. Bana sanki yle diyor "Bugn bana layk olabilecek ne yazacaksn?" Sanrm byle hissediyorum, kendimi iyi eyler yazmak zorunda hissediyorum. Ve genelde de yle oluyorum, "Birader, bugn benden i kmaz. Kafamda hibir ey yok. Yani." (Kahkahalar) Yani durum bu. erik asndan baktnzda, hikayeleri incelediinizde, hikaye dediiniz ey bir gizem kutusundan baka nedir ki? Hep o temel soru (mesele) vardr - Televizyon dizilerinde ilk perdeye "teaser" (merak uyandrc) denir. Gerekten de yledir. O byk soruyu sordurur ki siz de dizinin iine ekilirsiniz. Daha sonra bir baka soru ortaya kar. Bu hep byle devam eder. Star Wars'a bakn. Robotlar var, gizemli bir kadn var (Prenses Leia), o kadn da kim, bilmiyoruz, aln size gizem kutusu! Anladnz m. Daha sonra Luke Skywalker ile karlayoruz, o robotu alyor, holografik grnty gryoruz, onun bir mesaj olduunu reniyoruz, kadn sizden Obi-Wan Kenobi'yi bulmanz istiyor. Obi-Wan onun tek umuduymu. Obi-Wan kim lan? Aln size gizem kutusu. Sonra Luke gidiyor, Ben Kenobi ile tanyor, Ben Kenobi aslnda ObiWan Kenobiymi, ha***tir! Yani, bu hep byle devam ediyor (kahkahalar). Siz bu filmi grmediniz mi? Harikadr! Her neyse Beni bu gizem kutularna eken birey var - hayalgc asndan gizemden bahsediyorum bilginin esirgenmesi. Bunu kasten yapmak ok daha ilgi ekici, tpk Jaws filmindeki kpekbalnda olduu gibi. Biliyorsunuz eer Spielberg'in mekanik kpekbal (ad Bruce'mu) alsayd, bu seyrettiimizin onda biri kadar korkun olmazd. Alien filminde, yarat asla gstermezler - bu ok daha korkutucudur. "Mezun" (The Graduate) gibi bir romantik komedide bile durum budur. O filmde kahramanlar bir gece birlikte dar kyorlar, hatrladnz m, arabann iindeler, etrafta ok ses var, bu yzden arabann stn kapatyorlar, kendileri ieride kalyor - biz ise sylediklerini hi duyamyoruz. Tek kelimesini bile! Ama bu, grp grebileceiniz en romantik flrt gecesidir. Bu sahneyi seviyoruz nk neler sylendiini duymuyoruz. En azndan benim iin bu byle. Sonra bir de u fikir var, bu paradigmann snrlarn biraz zorlamak, ama bu gizem kutusu fikri aldnz sandnz ey ile aslnda aldnz eyin farkl olmas. Ve bu bir ok filmde ve hikayede vardr. E.T.'ye baktnzda, rnein - E.T. harika bir filmdir, ama ne hakknda? Bir ocukla tanan bir uzayl hakknda, deil mi? Hayr, yle deil. E.T. boanma ile ilgili bir filmdir. E.T. insann kalbini tarumar eden bir boanma, yaralanm bir aile, ve btn bunlar arasnda yolunu bulamayan bir ocukla ilgili bir filmdir. "Zor lm" mesela. ok lgn, ok elenceli, aksiyon - macera filmi, bir bina ile ilgili, deil mi? Hayr, "Zor lm" boanmann eiinde olan bir adamla ilgili bir filmdir. Kahramanmz kuyruunu bacaklarnn arasna kstrm bir biimde Los Angeles'a gelir. Orada ok gzel sahneler var, tarihin en dramatik sahneleri olmayabilirler, son derece iyi sahnelerdir. 255

Umduunuz sahnelere (yani patlamalara, aksiyona) ulaana kadar yarm saat sren karakter kurma sahneleri vardr. Jaws gibi bir filme baktnzda, yle sahneler beklersiniz - sahne hazr m? (perdede Jaws'tan bir sahne grnr. Kadnn biri denizde yzmektedir ve aadan gelen bir kpekbal onu srr. Kadn "Tanrm!" diye barmaya balar. Kadn perdede yenmeye devam ederken J.J.A. da konumasn srdrr) Jaws dendi mi bu tr sahneleri hatrlyor, bunlar bekliyorsunuz deil mi? Kadnn biri yeniliyor, bir kpekbal var. Jaws'un en ilgin taraf, aslnda bu filmin, kendisinin dnyadaki yerini bulmaya alan bir adamla ilgili olmasdr - kendi erkek kimlii, ailesi, bu yeni kasabada nasl baarl olaca ile ilgili konularla cebelleen bir adamdr bu. imdi izleyeceimiz, benim en favori sahnelerimden biridir ve Jaws denince aklnza ilk gelen sahnelerden bir deildir bu, ama harika bir sahnedir. (Sahnede Jaws'un ana karakterinin oluyla birlikte akam yemei yediini grrz. Ban ellerinin arasna almtr. Kars da onlar seyretmektedir. Olu babasnn btn hareketlerini taklit eder, ellerini onun gibi oynatr, sonra birbirlerine komik yz ifadeleri yaparlar. Adam, ocua - "Gel buraya. Bir pck ver." "Neden?" "nk buna ihtiyacm var." Hadi ama! "Neden, nk buna ihtiyacm var!" Harika bir sahne deil mi? Hadi ama! Jaws'u dndnzde - ite bu gibi sahneler, karakter kurma (karakteri gelitirme) sahneleri, kutunun asl iinde olan eyler bunlardr. Deil mi? Bu yzden bir filmin ikincisini ekenler, ya da baarl bir filmi taklit edenler, yanl eyi taklit ediyorlar. Taklit etmeniz gereken ey kpekbal ya da canavar deil, taklit etmeniz gereken ey, ille de taklit etmeniz gerekiyorsa, karakterdir. znde nemli olan eyleri taklit etmelisiniz. Yani, kendi iinize bakn ve iinizde neler olduunu kefedin, zira neticede, hepimiz bir gizem kutusuyuz. te, bu da byle. Bir de datm var. Bir sinema salonundan daha byk bir gizem kutusu olabilir mi? Deil mi? Salona girersiniz, artk her ne grecekseniz onu greceiniz iin heyecanlsnzdr, klarn karard an en gzel andr, deil mi? O harika duyguyla, heyecan dolu beklenti duygusuyla dolusunuzdur. Genelde de film balar ve devam eder, sonra birey olur ve siz de "Vaay" dersiniz, sonra baka birey olur ve siz de "Hmm" dersiniz. Eer film ok gzelse, siz de kendinizi bu yolculua kaptrmaya hazrsnzdr, nk kendinizi ona kaptrmay zaten istiyorsunuzdur. Bu yzden benim amdan, ister TV olsun, ister iPod olsun, ister bir bilgisayar ya da cep telefonu olsun - u ok komik. Dediim gibi, ben bir Apple hastasym, yaklak bir sene nce sabahleyin internete balandm Steve Jobs'un konumasn dinlemek iin, bunu hep yaparm, Steve kt, video gsteren iPod'u sunuyordu. Peki onun arkasnda grnen dev iPod'un zerinde ne vard biliyor musunuz? Lost! Hayatta aklma gelmezdi. Sonra unu fark ettim, dng tamamlanmt. Benim kendisinden ilham aldm teknoloji imdi, kendisinden ilham alnan eyi teknoloji satmak iin kullanlyordu - lgnca bir ey! Size birka ey daha gsterecektim. Bazlarn atlayacam. Sadece birey daha gstereceim, ki bu da dier hereyle ilgili. (Perdedeki grntde adamn birisi, bir havaalan pistinde bir 4x4 ile, inmekte olan bir ua gemeye almaktadr. Uak 4x4'n tepesine vurur ve aracn tavan ker.) Buna internette rastladm, daha nce grdnz m bilmiyorum - bunu drt sene nce yapmlar. Bu, biraz grsel efekt deneyimi olan birileri tarafndan yaplp internete konmu birey. Demek istediim ey u, bu adamlar, kendilerinin sahip olduu - artk herkeste bulunan - gizem kutularn (bilgisayarlar) kullanarak bunlar yapyordu. unu fark etmi durumdaym, dedemin ben ocukken bana verdii eylere artk herkes sahip. Sizin benim dedeme ihtiyacnz yok, keke sizin de yle bir dedeniz olsayd tabi, ama, unu sylemeliyim 256

(Perdede bir bilgisayar animasyonu grrz) Bu bir Quadra 950 bilgisayarda alan bir adam, znrlk biraz dk - 15 yl nce retimi durdurulan Infinity diye bir program kullanyor. Hollywood'dan kan filmlerdeki kadar harika eyler yapyor. Bence en byk gizem artk, bundan sonra ne olaca. nk artk teknoloji herkesin ulaabildii birey haline gelmi durumda. Medya artk heryerde retiliyor. Benim ocukken elde etme ansna sahip olduum, elde etmek iin yalvardm eyler artk heryerde. Yani u anda byk bir frsat hissi var. u anda btn dnyada bulunan ve gemite (teknoloji eksikliinden dolay) susturulmu olabilecek filmciler - bence bu ok heyecan verici. Verdiim derslerde ve konferanslarda filan, yazmak isteyen insanlara yle derdim - Git, yaz! Yeteneini gster. Bunu yapmakta zgrsn. Yazmak iin birinden izin almana gerek yok. Ama artk unu diyebiliyorum - "Git filmini ek!" Gidip o teknolojiyi elde etmekten seni alkoyan ey yok. Seni, Hollywood'daki insanlar tarafndan kullanlan insanlarn kulland kadar, ya da onlara yakn eyleri kiralamaktan, ya da satn almaktan alkoyan hibir ey yok. Sadece elit tabakann kontrol elinde bulundurduu bir toplulua iyi bir ekilde hizmet edilmiyor demektir. Ben de darda baka neler olduunu grmek iin bunun byk bir frsat olduunu dnyorum. Grevimiz Tehlike III' yaptmzda, elimizin altnda harika grsel efekt olanaklar vard.Ben bu efektlere havadan konmu oldum, harikaydlar. Sanki ryada gibiydim. Filmde, size imdi gstereceim baz sahneler vard. (Tom Cruise yksek bir binann tepesinden atlar) te bu var. (Tom Cruise patlayan bir arabadan frlar ve hemen zerinden bir jet geer.) Tamam, byk lgn patlamalara kar bir zaafm olduu belli. Ama bu filmde en fazla houma giden grsel efekti birazdan gstereceim. Bu sahnede Tom'un karakteri uyanyor, uykulu bir halde, delirmi durumda, kendinde deil. Bir adam onu uyandryor ve burnuna bir silah sokup, daha sonra onu ldrecek olan kk bir kapsl beyninin iine yerletiriyor, ki kt adamlar bunu hep yaparlar zaten. (Sahne aynen J.J.'in anlatt gibi gerekleir. Kt adam "Gnaydn" der.) imdi. Bu sahneyi ektiimizde, sahneyi ekerken, silah elinde bulunduran oyuncu, bir ngiliz oyuncu kendisi, Eddie Marsan, ok tatl, harika bir insan, srekli olarak silah Tom'un burnuna sokuyordu ve bu da Tom'un cann actyordu. u gerei, kariyerimin daha en banda renmi bulunuyorum - Tom'un burnunu incitmeyeceksin (Kahkahalar). Eddie'nin elinde bu silah var, ve gerekten de ok harika bir insandr, (ngiliz aksanyla) "Afedersin, cann yakmay hi istemiyorum, yle yapmalsn, bunun iyi grnmesini salamamz lazm." O anda birey yapmamz gerektiini fark ettim, nk mevcut yntem ie yaramyordu. Ve tam anlamyla, dedemin bana verdii Super 8 kamera ile alyor olsaydm ne yapardm diye dndm. Ve bu sahnedeki elin Eddie Marsan'n eli olmasnn gerekmediini fark ettim. Bu Tom'un eli olabilirdi. Ve Tom da silah ne kadar sert itmesi gerektiini bilebilir ve kendisini de incitmezdi. Bylece biz de Tom'un elini aldk, Eddie'nin eline benzemesi iin biraz boyadk, Eddie'nin ceketinin koluna soktuk. Yani grdnz el, imdi tekrar gstereceim, Eddie'nin eli deil, Tom'un eli. Tom iki rol oynad (kahkahalar) ve bunun iin ekstra para da istemedi. Tekrar izleyelim: (Sahne tekrar oynatlr) te Tom, uyanyor, uykulu, bana ok ey gelmi. (Silah burnuna sokulur). te bu Tom'un eli, bu da, bu da. (Kahkahalar). Neyse. te byle. (Kahkahalar). Saolun. Yani, filmlerde grdnz ve ie yarayan eyleri yapmak iin en yeni ve byk teknolojiye ihtiyacnz yoktur. Ve bu gizem kutusu, dedemin ansna, kapal kalmaya devam ediyor. Evet. zen: Robert Thomas Carter // Trkesi: g.g. kaynak: http://blog.ted.com/2008/01/jj_abrams.php 257

"EEE? MD NE OLACAK?" DEDRTEN SAHNELER yi filmlerin bir zellii de, senaryonun bir noktasnda (genelde filmin yarsnda ya da drtte nde), ok acayip bir srpriz gelimeye ("twist") yer vermesidir. Bu yle bir srpriz gelimedir ki, artk filmin olay akna ve ritmine alm olan seyirci, znk diye uyanr, ve aklndan, balktaki cmle geer: "eee? ne olacak imdi?" Byle bir srprizi Matrix filminde grmtk. Bu sahnede Kahin, Neo'ya "Seilmi Kii" olmadn sylyordu (Bu kadar nemli bir sahnenin bu kadar sradan bir ortamda gemesini dnmek de, bence ok yaratc). Morpheus ve adamlar da, aslnda seilmi kii olmayan Neo'yu korumak iin hayatlarn tehlikeye atyorlard. Biz de iimizden "Bouna urayorsunuz, Neo kurtarc deil" diyorduk. Benzer bir srpriz, Aznlk Raporu'nda vardr. Kahramanmz John Anderton (Tom Cruise), filmin bir noktasnda (yaklak %15'inde), birini ldreceini renir. Bunu yapmamaya kesin kararldr, ama koullar onu, bir otel odasnda, olunu kardn sand kiiyi ldrecek hale getirir. John'un, filmdeki kahinlerin ngrd gibi adam ldrmesi iin her sebep vardr, ama John ldrmemeyi seer. Bylece iki eyi yapm olur: Bir, kendisinin kr krne savunduu sistemi (Pre-coglar -yani kahinler- yoluyla suu nceden grerek engellemek) kertmitir, ayrca kendisinin susuzluunu kantlamtr. Yanndaki kahin "Seebilirsin" (You can choose) diyerek, filmin ana fikrini syler aslnda. Fakaaat... John'un ldrmek zere olduu adamn niyeti kesinlikle lmektir. nk kendisi ld takdirde, adamn ailesi ykl bir para alacaktr. Ve adam kendisini zorla John'a ldrtr. Bu noktada tam anlamyla apr kalrz: Pre-cog sistemi almaktadr, ve John cinayet sulusudur. Peki imdi ne olacaktr? Ayn derecede artc olmasa da, ok etkileyici bir baka srprizi "Dv Kulb"nde (Fight Club) gryoruz. Tyler Durden'n (Brad Pit), Jack'in (Edward Norton) kendi zihninde yaratt hayal rn bir kii olduunu rendiimizde de, aryoruz, ve finali daha bir heyecanla beklemeye balyoruz. Bu tr srprizlerin temel zellii, daha sonradan dnldklerinde, son derece mantkl gelmeleridir. Yani srpriz olsun diye senaryonun iine anlamsz, hikayeden kopuk bir olay koymak son derece yanltr, etkileyici olmaz, o ana kadarki emekleriniz boa gider. Byle noktalarda senarist yaratcln konuturmal, hikayenin kendisine sunduu dramatik olanaklar, zgr bir zihinle, sonuna kadar aratrmaldr. Seyirci srprizlere baylr. nanmayan "Altnc His"si sevenlere sorsun!

258

"TUTACAK DZ YAZMA" PULARI Aada, tutan dizilerin neden tuttuu (ve bazlarnn neden tutmad) ile ilgili olarak yazdm bir e-postann gelitirilmi versiyonu var. Daha aadaki yazlar (r. zdeleme, Senaryodaki Kahramanlar, atma, vb.) ile balantl olarak okursanz, daha faydal olabilir: ALE : Trk izleyicisinin (hangi ya, cinsiyet, etnik ya da dinsel kken, ya da ekonomik snftan olursa olsun) en byk ortak paydas "ALE"dir. Hl ok byk oranda Trk insan kendi anne babasndan oluan aile iinde yetimektedir. Bir Trk ocuunun zihninde oluan ilk kavramlar aile ile ilgili kavramlardr. ANNE ve BABA kavram, Trk insannn bilincine ve bilinaltna kaznm en gl iki kavramdr. Bu kavramlar ieren her hikaye, ok ama ok geni bir izleyici paydas ile buluur. (rn. Bir stanbul Masal, Asmal Konak, Ekmek Teknesi, daha eskilerden Sper Baba, ehnaz Tango...) Bir ailenin kurulmas ve korunmas, (savamayan) Trk toplumunda hl en yksek deerdir sava olduu zaman ncelik vatann korunmasna geiyor doal olarak (bkz. Kurun Yaras, 2. sezon). Aile kurumu genel olarak bir "mutluluk ve huzur kayna" olarak grlr. Aile iindeki standart riteller (birlikte yemek yemek, birlikte elenmek, sorunlarn paylalmas, bir birey zora dtnde dierlerinin onun yardmna komas, kardeler aras rekabet vb.) de izleyicide hemen karln bulur. (Asmal Konak'ta birlikte yenen yemekleri, Bir stanbul Masal'nda Selim ile Demir arasndaki rekabeti hatrlayn.) Aile kurumu dendii zaman anlalmas gereken ANNE + BABA + OCUK'tur. Sadece Anne ve Baba'dan kurulu aileler, izleyicilerin gznde ocuklu aileler kadar makbul degildir. (Asmal Konak'ta Seymen ile Bahar'n ocuk sahibi olmas biraz da bundandr.) Aile yapsna ynelecek her trl TEHDT, izleyicilerin hi zorlanmadan, kolayca anlayabilecei ve tepki verebilecei dramatik durumlar yaratr. Bu tehditler, anne-baba (zellikle de anne) ile ocuk arasna girilmesi; ya da eler arasndaki ilikinin bozulmas (yani aldatma) eklinde olabilmektedir. Anne ile ocuk arasindaki iliki, brakn bilinci, genetik dzeyde bir etkileyicilik gcne sahiptir. Bir izleyici, bir anne ya da baba ile zdeletii zaman, onun ocuu ile olan ilikisini bozan her d etken, izleyicide ok byk duygular uyandrr. (r. Bir stanbul Masal'nda Demir'in ocuunun karlmas) Benzer bir durumu ALYE'de de gryoruz. Filmin bakahraman ALYE, ocuklarndan birini, kocasndan kurtarmak derdinde olduu iin hemen etkileniyoruz. Aile kurumuna gelen ikinci en byk tehdit (yani dramatik firsat) aldatmadr demitim. Dizinin banda hangi e ile zdeleme saland ise, dier ein aldatmas, izleyicide yine ok gl bir etki yaratr. Byle bir dizi rnei olarak yine ALYE'yi verebiliriz. nk ALYE'de anne-ocuk meselesinin yan sra aldatma olay da kullanlyordu. Bir stanbul Masal'nda da ailenin babas, kt kadn ile bir yaknlamaya girdii zaman, herkesin yrei azna geliyordu. Yabanc dizilerde de bu durumu grebiliriz: "24" dizisinde Bauer ailesini tehdit altnda gryoruz. "Boston Public"te de mdr Steve ile kz bir aileyi temsil ediyorlar. Ayrca zaman zaman renciler ile ailelerini gryoruz. Eski bir rnek olarak "Dallas" da, etkileyicilik gcnn nemli bir blmn aile olmasndan alyordu. FARKLI SINIFLARIN BRL : "Tutacak" bir dizide, farkl ekonomik snflardan insanlarn etkileiminin bulunmas gerekir. Aa sosyo-ekonomik snftan insanlar ile zdelemek daha kolaydr, nk Trk izleyicilerin hl ok byk bir blm u ya da bu ekilde ekonomik sknt iinde, ya da ya da gemiinde bu skntlar yaam bulunuyor. Bu nedenle bu snftan insanlar ile kolayca zdeleebiliyor. Ama sadece alt snftakileri seyretmek de izleyicilerde "kszlk" "umutsuzluk" "karamsarlk" duygular uyandryor. Bu nedenle ekranda "basarm" "snf atlam" "st snftan" insanlari da grmek istiyor. Bu st snf karakterleri, izleyicinin bilinaltndaki "hayal"leri temsil ediyor. zleyiciler, bu st snftakilerin hayatn (yaadklar evlerin dekorasyonunu, yedikleri yemekleri, gezdikleri mekanlar, elencelerini) izleyip bir anlamda tatmin oluyor. (Televole'ler neden bu kadar tutuyor zannediyordunuz?) 259

Ama st snflar izlemenin bir baka fonksiyonu daha var: Bu st snftan insanlarn da sknt iinde olduunu grmek, izleyicide bir tr "adalet" duygusu yaatyor. zleyiciler, bu insanlarn kendilerinden tek farklarnn "ekonomik" stnlk olduunu grerek rahatlyorlar. Onlar da alyor, onlar da kmaz sokaklara giriyor, onlar da aresiz kalyorlar. (Bir zamanlarn "Zenginler de Alar" dizisinin ad, bu durumu ok gzel zetlemektedir.) Bu snf meselesinin rneklerini ise yine en yakn ASMALI KONAK ve BIR ISTANBUL MASALI'nda gryoruz. Bir stanbul Masal'nda ofr ve ailesi, zengin aile ile bir tezat oluturuyor. Bu dizide iki farkli SES'ten (Sosyo Ekonomik Statden) gelen insanin evlenmesi, snflararas farklla ramen gereklesen duygusal yaknlama olayn ok gzel kullanyor. (Dnyanin en ok is yapan filmi Titanik'te de ayn yntemi kullanldna dikkatinizi ekerim.) Keza, Asmal Konak'ta da konan alanlar, konan sahipleri ile sosyo-ekonomik bir tezat oluutuyordu. Seymen Aa'nn Dicle ile olan birliktelii, duygusal ilikilerin snf tanmadnn bir gstergesiydi. Ve bir ok blmde dramatik malzeme salad bu durum. LKLER: zleyicilerin ekranda en ok grmek istedii ey, duygusal ilikilerdir. (Bilenler, Maslow'un "htiyalar Piramidi"ni aadan yukarya doru takip ettiimizi fark etmilerdir. Ltfen bu piramidi bir aratrn). nsan bedensel ve ruhsal olarak en ok etkileyen eylerden biri, kar cinsle kurduu ilikilerdir. Ergenlik anda, hormonlarn en yksek seviyede alt dnemde yaanan heyecanlar, her izleyicide ok derin izler ve zlemler brakr. Yeni ak olan bir ift grdmz zaman, derhal limbik sistemimizdeki (duygu merkezindeki) hatralar uyanr. Ve o gnlerin heyecann tekrar yaarz. O genlere bir ey olmasn isteriz, sevdiklerine kavusunlar isteriz, dmanlarn alt etsinler isteriz. (rn. Ekmek Teknesindeki eitli karakterleri gnl maceralar, Bir stanbul Masal'ndaki kardelerin ilikileri, Asmal Konak'ta Seymen ve Bahar'n yan sra, dier karakterlerin ilikileri) Michael Hauge'un ok gzel bir sz var: "likilerde ilgin olan, iyiye ya da ktye doru gitmeleridir". Bunu TV dizilerine uygularsak, dizilerde ya yeni, taze ilikiler balamal, ya da mevcut, salam grnen ilikiler esitli badireler atlatmal ve/veya sona ermelidir. Yalnz burada Trkiye'nin zellikleri unutulmamal. kinci bulumada yataa girmek, Trkiye'ye uyan bir davran degildir. (Bu nedenle, METROPALAS ve OMUZ OMUZA'nn hatal bir nclden yola ktn dnyorum). Ayn ekilde bir kadnn, aldatldn renir renmez boanmak istemesi de Trkiye'ye uymaz. Trkiye'de aldatlan bir ok kadn bunu sineye eker. Ve TV yazar iin aslnda bu daha ok dramatik frsat anlamna gelmektedir. "Sevdiine kavuamam" insanlar izleyicide gl bir etki yaratr. Asmal Konak'ta Dicle'nin durumu buydu. Anlalan seyircilerin nemli bir blmnde byle bir kavuamama durumu var ki, ekranda bu tipleri grdmz zaman iimiz cz ediyor. Ama bunlarn ana karakterler olmas ok riskli, nk izleyici ana karakterin ilikisinin havada asl kalmasna ancak bir sre tahamml ediyor - ya ilikinin tamama ermesini, ya da bitmesini istiyor. (kincil karakterlerin ise kavuamadan lmesinde bir sorun yok!) EHNAZ TANGO'da durum buydu. Artk bir noktadan sonra, kavuamamalar skt. Dizinin ilerleyen blmlerinde olmas gereken, ehnaz ile Kocasnn biraraya gelmesiydi. Olmad. Bir de Koca, gen bir kzla ilgilenmeye balaynca, aile kavramna tamamen srtn dnm oldu. Seyirci de artk ona kar besledii sempatiyi geri ekti. Ayn ekilde ehnaz da bir bakasyla ilgilenmeye balaynca, dizinin iki ba karakteri, izleyicinin en byk beklentisi olan "bunlar bir araya gelip yeniden bir aile olacaklar" dncesine ihanet etmi oldu. Dizinin ratinglerinin dmesinin en temel nedeni de bence buydu. ATIMA : Tutacak her dizinin temelinde, kahraman(lar) ile dmanlar arasnda yaanacak bir atma olmaldr. Yazar(lar), byle bir atma durumu yakalamal, bu atmay srdrecek ve ileride derinlemesine ilenecek yan karakterleri de kahramanlarn etrafna serpitirmeyi unutmamaldr. atmann bir ka blmlk deil, en az 20-30 blm srecek nitelikte olmas gerekir. Zaman zaman kahraman kazanmal, zaman zaman da dman stn pozisyon elde etmelidir. Tam bir galibiyet, dizinin heyecann karr. KARAKTER ETLL : Bir dizinin baarsnn en temel unsuru, yukarda anlatlan aile, 260

farkl ekonomik snflarn birliktelii, ve iliki konular gz nnde bulundurularak, kahraman (ya da kahramanlar) ile dman (NEMESS) arasnda kurulan ATIMA'dr. Bu atma kurulduktan sonra, eksen karakterlerin etrafna renkli ikincil ve ncl karakterler yerletirmek gerekir. (Bir aile dizisi olan AVRUPA YAKASI'nda Asl ve Volkan eksen karakterlerdir. Ama Asl'nn i yerindeki arkadalar ile Volkan'n arkadalar dizinin cazibesine byk katkda bulunurlar. "Oha Oldum" Selin ile ehsu, neredeyse eksen karakterlerden bile ilginler) Bir dizide FARKLI YA GRUPLARInn bulunmas, o dizinin baarsn olumlu ynde etkiler. Bu durum hem farkl ya gruplarndan insanlar ekran bana eker, hem de daha gereki olur. Herkesin orta yal ya da gen oldugu diziler, ok dar bir seyirci kitlesine kendisini hapseder. (Herkesin yal olduu bir huzurevi dizisi vard deil mi? Neydi ad?) FARKLI MESLEK GRUPLARI da ilgintir. Artk her dizide "doktor, retmen, iadam" grmekten bkmaya baladk. Biraz daha ilgin, toplum iindeki tannrl ve prestiji gittike ykselen meslek dallarna yer vermek, dizinin ilgi ekiciliini artrr. Bir Trk dizisi olmamasna karn "Nip/Tuck" rnek vereceim. Artk lkemizde de orta snfn bile hayatna giren estetik cerrahi dnyasn ele alan dizide, bu cerrahlarn ve mterilerinin hayatlarn gryoruz. Ama farkl meslek seeceim diye, toplum ile tamamen kopuk alanlar da ekrana tamak abesle itigal olur. "Sanatlk" gibi halk arasnda "entel" saylan branlarn izleyiciye geebileceini sanmyorum. nk bu gibi branlar, gnlk hayatta rastlanandan ok farkl kavramlar ve sorunlar ieriyor. zleyici de anlamad kavramlardan bahseden dizilerden souyor doal olarak. EGZOTK MEKANLAR : Dizinin getii mekann egzotiklii de izleyici iin bir cazibe unsuru tekil ediyor. Yani konunun getigi yer, grsel olarak dikkat ekici olmal. Asmal Konak Kapadokya'da geiyordu. Bir stanbul Masal "masal gibi" stanbul grntleri ile bezeli. Ekmek Teknesi de grsel adan son derece zengin. Sadece apartman daireleri, sadece gkdelenler, lks maaza ve restoranlar, grsel adan bir zenginlik arzetmiyor. Yazarlarn bu mekan konusuna daha en batan dikkat etmeleri gerekiyor. Ama bu prodksiyon ile de alakal bir mesele. KALTEL KT ADAMLAR : Dizilerin kalifiye kt adamlara da ihtiyac var (Bkz. Aalarda bir yerde "Kaliteli Kt Adamlar" yazs). Biraz klasik olacak ama, Dallas'tan kimi hatrlyorsunuz hemen? JR deil mi? Dizilerdeki ve filmlerdeki kt adamlar, hayatn nmze kard glkleri ve sorunlar temsil ederler, onlarn vcut bulmu halleridirler. Bilinalt dzeyde onlara tepki vermemizin nedeni budur. KINALI KAR, kaliteli kt adam olmadan ne olurdu? ASMALI KONAK'in en byk sorunu da bence, dizinin bir noktasndan sonra "NEMESS"in (dmann) ortadan kalkmas oldu. Dizinin son blmlerinde bir "dman" yoktu. EGE AYDAN'in canlandrd karakter kategori deitirmi, dmandan dosta dnmt - M. Hauge, bunun kesinlikle yaplmamasn sylyor. Fakat burada ilgin bir nokta var: Bu dizide, dramatik anlamda gl bir atma kalmamasna karn, dizi son blmlerinde bile ok yksek rating alyordu. Bu da Trk izleyicisinin, bir kere kahramanlarla zdeleti mi, ona sonuna kadar bal kaldn gsteriyor. (Kurtlar Vadisi'nde akr ldkten sonra verilen lm ilanlarnn aklamasn da, biraz bu zdeleme kavramyla aklamak gerekiyor.) BYK OLAYLAR : nsanlar, kendi sradan hayatlarnn bir benzerini seyretmek iin TV karsna gemezler. zledikleri dizilerin ya da fimlerin, kendi hayatlarndan bir iki tk daha yukarda olmasn isterler. Yani biraz daha fazla heyacan, biraz daha fazla aksiyon, biraz daha fazla romantizm, biraz daha byk skntlar, biraz daha fazla cesaret, biraz daha farkl mekanlar ... Ama ok fazla deil. ok fazla olunca, dizi inandrclna kaybeder. (ahsen ok sevmeme karn, CNBC-E'de yaynlanan 24'n byk bir Trk seyirci kitlesi ile buluabileceini sanmyorum. Bizim hayatmzdan o kadar kopuk, dizideki herey o kadar fazla ki!) Dizide yer verilebilecek byk olaylardan biri LMdr. lm, sradan insanlarn hayatndaki en srad, en etkileyici, en dramatik olaydr. Tutacak bir dizi yazarken lm (ya da lme yaklamay - lmcl kazay, lmcl hastal) ok dikkatli kullanmak gerekir. Kullanld m tam kullanlmal, kahraman ya da onun ok sevdii birini etkilemelidir. lmden sonra bir sre 261

yas tutulmas arttr, ama makul bir sre sonra geri kalan kahramanlar, hayatlarn srdrmeyi baarmaldr. nk normal olan, toplum iinde yaanan budur. zleyiciler, "lenle lnmeyeceini" bilirler, ve zdeletikleri kahramanlarn bu badireyi atlattklarn grmek isterler. lme paralel olarak doum da grmek ister izleyici. nk hayat, hayatn srmesi, en kutsal deer, en temel igddr. Bize milyarlarca yl tesinden, tek hcreli atalarmzdan kalan bir mirastr yaam devam ettirmek arzusu. Hayatn kendini yenileme ve devam ettirme yetenei, izleyiciyi her zaman derinden, bilinalt bir dzeyde etkiler. (zdeleme kurdururken, kahraman tehlikeye atma yntemi, bu geree dayanr). Hele makul bir biimde bu doum ve lm olaylar yakn zamanlar iinde gerekleirse (nce lm sonra doum) ok daha etkili olur. Ve izleyiciler dizi ile "lp" dizi ile "doarlar". DEM ve ELK : zleyici, zdeletii karakterin zaman iinde iyiye doru deimesini ister. Bunun iin de dizinin en banda karakterin deitirmesi gereken baz zellikleri, gelitirmesi gereken baz ynleri, kapatmas gereken baz eksiklikleri, ve stesinden gelmesi gereken baz zayflklar olmaldr. Bu ne yazk ki Trk dizilerinde pek rastlanmayan (bence fena halde skalanan) bir durum. Ciddi bir deiiklik geiren hatryalayabildiim tek karakter, "Biz Boanyoruz"daki AL KIRAN. Onun dnda hemen herkes, dizinin banda neyse, sonunda da o. Seymen Aa (Asmal Konak), Selim (Bir stanbul Masal), Polat (Kurtlar Vadisi), Afet retmen (Hayat Bilgisi)... zleyici asndan pek sorun olmuyor demek ki, karakterlerde pek bir deime olmuyor. Oysa ben burada ok nemli bir dramatik frsatn karld kanaatindeyim. Kahramanlarn d dnya ile mcadeleleri kadar, i dnyalarnda kendileri ile yaadklar mcadeleler de etkileyicidir. Hangimiz fkemize sahip olmak, kalp krmamak, sigaray brakmak iin i dnyamzda mcadeleler vermiyoruz ki? Bu tr i atmalar, elikili duygular, daha gerek karakterler yaratmanza olanak tanr. Trk dizilerinde ve sinemasnda (ve tiyatrosunda ve edebiyatnda), Hamlet gibi "karakter"lerin yaratlmamasnn temel nedeni, karakterlerin hep %100 doru, ya da %100 yanl olmasdr. Kendinden, yaptklarndan, dncelerinden phe etmemeleridir.

262

YAZAR TIKANMASI
YAZAR TIKANMASINA ARE! "Yaadnz yazar tkanmas, senaryoya, orada olmamas gereken bir eyi zorla sokmaya almanzdan kaynaklanyor olabilir." ("Your block may be that you are trying to force something in that should not be there...") (Screenplay.com'un forumundan ReidWrite - 2004)

263

CRASH'N OSCARLI YAZARINDAN YAZAR TIKANMASINA ARE! http://www.youtube.com/v/qpVagt_oGRo&hl=en&fs=1& Moderatr: Iambored_biscuit'in bir sorusu var: "Yazar tkanmasn amak iin bir tavsiyeniz var m?" Bob Moresco: Evet, masanzn bana gein. Bu kadar basit. Yazar tkanmas ile ilgili duyduum en iyi tavsiye Neil Simon'a aittir. Kendisi Amerika'nn belki de en retken oyun yazardr. Bence yle. Kendisine "Sizi dier yazarlardan farkl klan nedir?" diye soruyorlar. Neil Simon da "Benimle dier yazarlar arasndaki tek fark sanrm benim her gn sekiz saat masamn banda oturabilmemdir" diyor. O kadar basit. Eer yazar tkanmanz varsa "Bende yazar tkanmas yok" diyeceksiniz, "Bende masamn bana geememe hali var" diyeceksiniz. Gidip masanzn bana oturacaksnz, yarattnz dnyay dneceksiniz, karakterleri dneceksiniz, yaratmaya altnz karmakl dneceksiniz, en nemlisi de atmanz dneceksiniz. Eer sahnedeki ya da hikayenin btn yapsndaki atmada bir sorun varsa, bununla ilgileneceksiniz. Er ya da ge cevaplar bulmaya balayacaksnz, size sz veriyorum. Eer masanza oturursanz ve hikayenizin unsurlarn dnrseniz, yazmaya balarsnz. Eer dar kp alveri yaparsanz, basketbol oynarsanz, karnzla yemee giderseniz... Bakn her gn "yazmamanz" iin binlerce "geerli" neden olacaktr. Bunlardan biri yazar tkanmas olabilir. Hepsi palavra. Bir yazar oturur, kendisini (yaratt) dnyann iine sokar ve bir noktada bireyler bulur. Yazar tkanmas hakknda syleyebileceim son ey "iyi" yazmaya almamalardr. Yazmama haline geiin en hzl yolu "iyi birey yazmanz gerektiini" dnmenizdir. Kt yazn, sonra tekrar yazarken onu biraz daha dzeltin/gzelletirin. Moderatr: Harika. Ben tabii ki daha iyi ifade edemem, zira siz bir Oscar kazandnz. *** Bob Moresco'nun nasl yazar olduu ile ilgili ilgin bir rportaj (ngilizce):

264

GER BAS! Bu konuya daha nce deinmitim. Ama her nemli konu gibi, birka defa ve farkl alardan anlatlmas gerekiyor. Mesele u: Byk bir heyecanla, hevesle, cokuyla baladnz bir senaryoda bir noktadan sonra tkanrsanz ne yapmalsnz? Durumu biraz daha detaylandraym. Diyelim ki iinize doan, sizin iin duygusal dzeyde ok anlam tayan bir senaryo fikri yakaladnz. Bu senaryo fikri hem byk bir atma potansiyeli ieriyor, hem de ok gzel karakterler barndryor. Baz ok nemli ve gzel sahneler de geldi aklnza. Siz de bunlara gvenerek, oturup senaryoyu yazmaya baladnz. Balangta, fikrin kendisinden kaynaklanan enerjiyle bir yere kadar geldiniz. Zihninize kendiliinden doluan sahneleri, diyaloglar, kolaylkla yazmaya baladnz. Ama bir sre sonra, bu ilk cephane bitti. Siz belki bunun farkna vardnz ya da varmadnz. Belki bu projeyi sizden acilen bekleyen birileri var ya da cephanenizin bittiini fark etmediniz ya da umursamadnz ve yazmaya devam ettiniz. Lakin hissediyorsunuz ki en bataki enerjinin onda biri bile yok. Yazdnz sahnelerin, diyaloglarn, karakterlerin hibirisi sizi heyecanlandrmyor. Belki alrm diye yazmaya devam ettiniz, ama nafile. Kendiniz yemyeil Yamur Ormanlar'ndan Sahra lne dm gibi hissediyorsunuz. Ne oldu? Neden bu noktaya geldiniz? Ve bu durumdan kurtulmak iin ne yapmalsnz? *** Olan u: Bilinaltnzn size imdilik verdii malzeme tkendi. Ve siz de kayna bilinalt olan malzemelerle devam etmek (yani kayna bilinalt olan yeni malzemeleri beklemek) yerine, aklnzla bulduunuz malzemeleri senaryonuza eklemeye baladnz. "Ee? N'olmu akl kaynakl malzeme kullanmaya baladysak?" diyebilirsiniz. Ve bu soruyla, sanat eserlerinin nasl yaratld konusunda ne kadar bilgisiz olduunuzu belli etmi olursunuz. Sanat eserlerinin kayna, malzemelerin retildii yer, bilinaltdr. Buras, bizim iin "gerekten" nemli olan konularn, bilgilerin, olaylarn, duygularn harmanlanp, "al unu yaz/bestele/iz" diye bilince gnderildii bir tr mutfaktr. Buradan gelen malzemeler "gnl telimizi titretir" insanlar gerekten derinlemesine etkiler, "ruha hitap eder". Oysa bilinaltyla yazlmayan/izilmeyen/bestelenmeyen eserler her ne kadar teknik adan btn artlar yerine getirse de, "gnl telinizi titretmez", sizi derinden heyecanlandrmaz, ruhunuzda derin bir iz brakmaz. Akl ile yaplm rnleri yine akl tketir, duygular ve ruh deil. Eer bilinaltnzdan/ruhunuzdan gelen bir malzemeyle baladnz bir ie, yeni malzemenin gelmesi iin sabrla beklemek yerine aceleyle akl yoluyla bulunmu malzemeler eklerseniz, eserinizin btnln bozmu olursunuz. Hikayeniz bir yere kadar ok iyi, ok orijinal ilerler, ama sonra klielere, bildik trklere, vb. ynelir. Bazen de -eer kendi ruhunuzla biraz daha bark bir insansanz- grnmez bir duvara arpm gibi olursunuz. Yeni sahneler yazar, yeni karakterler yaratr, yeni diyaloglar oluturursunuz, ama hibiri sizi heyecanlandrmaz. Buradaki anahtar szck "heyecanlanmak"tr. ok iyi bilirsiniz ki, sizi heyecanlandrmayan bir eserin ya da eser paralarnn bakalarn heyecanlandrmas da mmkn deildir.

265

zetlersek, bu durumunuzun nedeni, kkeni bilinaltnda olan malzemelere, bilgisizlikten ya da aceleden, akl ile bulunmu malzemeler eklemektir. Peki bu durumdan kurtulmak iin ne yapmalsnz? Cevap iki kelime: Geri basmalsnz! Yani, hikayenize sonradan, akl yoluyla eklediiniz karakterleri, sahneleri, diyaloglar teker teker karmalsnz. Her ne kadar uram olursanz olun, onlar atmalsnz. Teker teker. Hi acmadan. Nereye kadar? Bilinaltndan gelen son malzemeyi kullandnz yere kadar. O sahneye kadar. O karaktere kadar. Sizi heyecanlandran son noktaya kadar geri basmal, dierlerini de acmasz bir biimde atmalsnz. Bu size nce zor, mantksz, zaman kayb vb. gibi gelebilir. Ama emin olun yle deil. O noktaya kadar geri gittiinizde, kaybetmi olduunuz heyecan tekrar hissetmeye balayacak, kendinizi bir anda tekrar Yamur Ormanlar'nn kysnda bulacaksnz. Bilinaltnza gvenin. O size tekrar malzeme vermeye balayacaktr. Baka kitaplar okuyun, dergiler kartrn, sakin yryler yapn, insanlarla baka konularda konuun. Bilinaltnz size cevab verecektir. Hem de hi ummadnz bir anda. (House M.D. dizisini seyredenler, be sezon boyunca bu yntemin istisnasz her blmde kullanldn, House'un son tehisi hep bu ekilde koyduunu iyi bilirler). *** Ha, diyebilirsiniz ki "Ben TV sektrnde alyorum, ok ksa teslim tarihleri var, bu yzden bu yntem bana uymaz". Ben de derim ki "Allah yardmcnz olsun." Bizdeki dizilerin genelde bu kadar kalitesiz olmasnn nedeni, yazarlarn bilinaltlarndan gelen malzemelerle deil, ok ksa srede reyting yapan klielerle almasdr. "Lost"un ya da "Coupling"in bir blm iki ayda (rakamla 2) yazlmaktadr. Ama bu sayede dnyann her tarafnda seyredilmekte, zamana kar da ok iyi direnmektedirler. Ne zaman ki bizim yazarlar da bu koullarda yazmaya balarlar (art, bu sitede anlatlan ve anlatlmayan binlerce bilgiyi sindirirler), Trk dizileri de o zaman gerekten kayda deer bir nitelik kazanr. *** Gncelleme: Sadece yazdnz bir senaryoda, atm olduunuz yanl admlar geri almakla bitmiyor i. Bazen kendinizi tamamen yanl bir projeye balam halde de bulabilirsiniz.

266

TIKANIK BEYNLERE AILI ARELER Tkanm lavobonuza ne yapacanz biliyorsunuz. Peki tkanm beyninize ne yapacaksnz? Aada, yabanc bir blogger'n ok itibar gren bir yazsn ksaltarak ve biraz dntrerek veriyorum. Umarm ie yarar. 1) Sizin yazmakta olduunuz eyle ayn trde (janr) olmayan ve sevdiiniz bir eyi seyredin/okuyun. Bylece kendinizi o eyle rekabet iinde de hissetmezsiniz. Bu gerekten de ok ama ok sevdiiniz bir ey olsun... O eyin muhteemliini yaayn sadece... Burada ama, iinizdeki eletirmeni kapatmak ve sevgiyi harekete geirmektir. ofr koltuunda "iinizdeki eletirmen" otururken hikaye yazamazsnz. 2) ok uyuyun. Bu herkes iin geerli olmayabilir, ama uykunun gzel olduu kesindir. 3) Bir daa trmann, ya da tamamen fiziksel olan bir ey yapn. Bu da beyninizdeki eletirmeni kapatr ve sizi bilgisayarn bana oturMAmaya zorlar. Bylece iinizdeki hikayeci serbest kalr ve hemen yazmak zorunda olmad bir sr yaratc ey bulur. 4) Deponuz boalm. Onu yeni ve heyecan verici eylerle doldurun. lgn sanat eserleriyle ilgilenin. Bir mzik dkkannda acayip enstrmanlar deneyin. Arabanzn kullanma klavuzunu okuyun. Ktphaneye ya da kitapya gidin ve hayatta almayacanz, hatta yzne bile bakmayacanz kitaplar aln. Aman Tanrm, sizin bu konuda benden ok daha fazla fikriniz vardr, gidip onlar yapn. 5) Arkadalarnz arayn! Onlarla dar kp sohbet edin. 6) Trene binin. Sizin hareket etmenizi (yani, araba srmenizi) gerektirmeyen bir yolla baka bir yerlere gidin. 7) u yntem ok "kt" ("evil") ama ayn zamanda harikadr: Yeni bir dosya an ve yazmakta olduunuz eyi tekrar, son msveddenize bakmadan yazn!... O hikaye zerinde o kadar ok urayorsunuz ki, artk onu yazmaya hazrsnz. O eyi yazma konusunda bir profesyonel olmusunuz, ama artk onu yazmanza izin vermiyorsunuz, sadece srekli olarak o ilk msveddeyi dzeltiyorsunuz. Hikayeyi tekrar yazn. Karakterlerinizin konumasna izin verin. Ayn sohbeti yapmaktan bkm usanmlar zaten. Eer ayn sahneyi tekrar yaama anslar olsayd ne yaparlard acaba?
8) Harika bireyi inceleyin... Paralayn, emasn kartn, yapsn anlamak iin onu tekrar tekrar izleyin/okuyun. Sonra o hikayeyi hafzadan tekrar yazn. 9) Sevdiiniz eylerin bir listesini yapn. Bu ok basittir ama gerekten de ok ie yarar. 10) Baka bir ey yazn. Bu da ok ie yarar. Ne olursa olsun yazn. rnein, "yazabiliyor olsaydnz ne yazardnz" ve "bunun ne kadar harika olacan, nk unu, unu, unu ve unu yapacanz" yazn... Bir yazar olduunuz iin, ksa bir sre sonra bu dm zm olursunuz. 11) Kendinize, kar nazik davrann. Tpk ok nemli ve zor bir ey yapmaya alan endieli ve zgn bir arkadanza davranacanz gibi. "Bugnk Yaz devini Yerine Getirmedii" iin, "ini Sallad" iin, ve "Yazdklar Yeterince yi Olmad" iin krbala dvlmesi gereken ve cehennemin dibindeki bir kede yaayan bir zebani dl gibi deil. Geber cehennem dl, geber! Ac iinde kvranp lmelisiiiiinnn!!! Aaaarrrggggh! Hayr, hayr, hayr... nazik olun. Sevgili arkadanza bir fincan ay (ya da bir iki) verin, yemekten holand eyler sunun ona, ilerin iyi ve kt giden taraflar hakknda syleyeceklerini dinleyin, sk sk ona kendisinin ne kadar HARKA biri olduunu hatrlatn, o da kendine gelecek, kendine yle bir eki dzen verecek, ve bir kahraman gibi yaz iinin bana dnecektir. te tkanma olayyla byle baa klr. Kaynak: http://bootstrap-productions.blogspot.com/2006/11/youre-up-at-bat.html 12) Du aln. Fikirler, gevediinizde daha kolay bulunur, du almak da zihninizi zgr brakmann harika bir yoludur. - KEN LEVINE

267

GENEL
SENARYODA TEMA Trkede tema dendii zaman aklmza genelde tek bir szck gelir. rnein Bu filmin temas sava dendiinde savala ilgili bir film seyredeceimizi anlarz. Ama bu filmin savan hangi ynn anlatt ile ilgili bilgiyi temadan elde etmeyiz. Yani savan kanlmazl m, savan insan psikolojisi zerindeki ykc etkisi mi, yoksa ulusal bir kurtulu sava m belli olmaz temadan. Trkedeki kullanmyla tema, eserin konusunu bir ya da en fazla iki szckle zetler. Ama senaryo yazmnda tema szc tamamen farkl bir anlam kazanr. Bu anlam netletirmek iin senaryo retmenlerinin tema hakkndaki tanmlarn alt alta sralayacam: Tema, bir filmin, insanlk durumu hakknda syledii evrensel dncedir. Tema, senaryo yazarnn, insann, daha gelikin, daha doyumlu, daha ahlakl biri olmak iin nasl yaamas gerektii ile ilgili temelde yatan dncesidir. Filmi yapan kii, tema vastasyla te byle daha iyi insan olunur der." (Michael Hauge) Tema, dnya zerinde doru davrann ne olduuna dair senaryo yazarnn grdr. (John Truby) Tema, yazarlarn szlndeki mulak kelimelerden biri haline gelmitir. Yoksulluk, sava, ve ak tema deildir. Bunlar bir ortam (setting) ya da tr (janr) ile ilgili eylerdir. Gerek bir tema bir szck deil bir cmledir. Bu, bir hikayenin daha fazla indirgenemez anlamn ifade eden ak ve tutarl bir cmledir. Ben tema yerine Kontrol Cmlesi (Controlling Idea) demeyi tercih ediyorum. (Robert McKee) Temann tanmnda ilk iki yazar ile McKee arasnda farklar olduu ak. Hauge ve Trubyye gre tema ahlaki bir ierie sahiptir. Ama McKee temay sadece senaryodaki olaylarn en indirgenmi hali olarak ele alyor. Hangisini semeli? Ben Hauge ve Trubyninkini tercih ediyorum. Zira McKeeninki, filmin nermesine (premise, log-line) ok benziyor. Bundan sonraki yazlarmda da tema dediim zaman, Trke'de anlald gibi bir iki kelimelik bir konu ya da McKee'nin dedii gibi bir hikayenin en yaln ekilde ifade edilmi halini deil, Truby ve Hauge'un dedii gibi, senaristin insanlk durumu ile ilgili nerisini kastediyor olacam. Peki temaya neden ihtiya var? Ya da ihtiya var m? Bir senaryo temasz olabilir mi? Tema senaryoda nasl oluturulur? Michael Hauge, temann bir senaryonun olmazsa olmazlar arasnda bulunMAdn sylyor. Yani temasz bir senaryo yazmak da son derece mmkn. Ama seyirciler genel olarak temasz eserlerden pek holanmazlar. 2 saat boyunca izledikleri eyin en sonunda kendilerine anlaml bir ders vermelerini beklerler. En yzeysel aksiyon filmlerinden dahi bu beklenir. Ama temann insann gzne sokulmamas da gerekir. Yani bir karakter ak ak iyi insan olmak iin yle davranmak gerekirmi diye konumamaldr. (Bu hataya eski Trk filmlerinde ne kadar sk dldn bilmem fark ettiniz mi?). Tema, olay rgsnden (plot) kmaldr. Yani hikayedeki olaylar yle bir biimde arka arkaya dizmelisiniz ki, kahramann yapt seimler ve gsterdii davranlar bizim doru yaama felsefesini karsamamza olanak tanmaldr. Truby Her hikayenin merkezi tematik meselesi, kahramann (genelde filmin sonuna doru) yapmak zorunda olduu ahlaki bir seimde kendini en ak bir biimde ortaya koyar. Kahraman iki olumlu deer arasnda bir seim yapmak ya da iki olumsuz eyden birini semek durumunda kalr diyor. Gerekten de iyi filmlerde kahraman, sonuca ulamak iin bir 268

seim yapmak zorunda kaldn grrz. Bu seim ve onun sonular bize, bu dnya zerinde nasl davranmamz gerektiini gsterir. Tema konusunda da Ekiya ok gzel bir rnek tekil eder. Baran, dostuna vefay 30 ksr yllk akna kavumaya tercih eder. Kejeyi alp gitmek yerine, yeni tant ve kendisine iyilik yapan Cumaliyi mafyann elinden kurtarmay tercih eder. Bu hareketi akna kavumay engeller sadece, aknn yeterince gl olmadn deil. Ekiyann hikayesi bize dostluun aktan da nemli olabildiini syler. Bu evrensel mesaj nedeniyle de her izleyite izleyicileri derinden etkilemeyi baarr. Michael Haugeun tema konusunda ok gzel bir tespiti var. Diyor ki, Tema olay rgsnden ortaya kar / kaynar / neet eder, olay rgsne empoze edilmemelidir... lk kural, ilk bir ya da iki msveddeyi yazana kadar temay tamamen grmezden gelmektir. nce bir ilikide drstlk ve dostluk arttr eklindeki bir temadan yola kp sonra Sanrm ben Tootsieyi yazacam demek ok samadr. lk olarak bir hikaye fikri ile yola kn ve kahramanlarnzn d motivasyonlarna ve aralarndaki atmalara odaklanarak ilk msveddenizi yazn. Ondan sonra karakterlerinizin isel motivasyonlarna ve atmalarna odaklann. Ancak o zaman hikayenizden hangi evrensel temann ortaya kabileceini grmeye hazr olursunuz. Trubynin de bu konuda syleyecei birka sz var: Gie canavar filmler genelde parlak bir fikre (high concept) dayanrlar, ama bu parlak fikri ayn zamanda tema ve ztlk / dmanlk yoluyla geniletirler... Gie canavarlarnn yazarlar parlak fikirlerinin kalbinde yatan ahlaki meseleyi bulurlar ve daha sonra bu meselenin eitli olaslklarn hikaye boyunca ele alrlar. Bunu yapmann yolu da ztlktr / dmanlktr. Bir gie canavar yazar, parlak fikrin iinde gml bulunan en derin atmay grr ve kahramann bu atma ile baa kmasn gerektirecek bir grup dman (opponent) yaratr. rnein Hollywood tarihinde bir insann bir bakasyla yer deitirdii onlarca yer deitirme hikayesi vardr. Bunlarn hepsi parlak fikirdir, ama hemen hepsi baarsz olmutur. TOOTSIE de bir yer (klk) deitirme komedisidir ama son derece baarl olmutur. Neden? nk ... yazarlar, bir erkein kadn gibi giyinmesi fikrinde yatan temel bir ahlaki tema bulmulardr: erkeklerin kadnlara davranma ekli. Daha sonra yazarlar bir erkein bir kadna nasl davrandn gsteren bir dizi dman yaratmlardr. Demek ki iyi bir senaryo yazmak iin parlak bir fikir (high concept) bulmak yeterli olmuyor. Bu parlak fikrin iinde gizli halde bulunan temay da ortaya karmak / bulmak gerekiyor. Ama bu temay aka sylemek yerine olaylar ile gstermek daha doru oluyor.

269

GEVEK SENARYO SIKI SENARYO Sahne yazma olay bittii zaman, senaryonuzu tekrar tekrar gzden geirme aamasna gelinir. Bu aamada senaryodaki fazlalklar ve geveklikleri atar ve sk bir senaryo yaratmaya balarsnz. Gereksiz diyaloglar atlr, uzun sahneler ksaltlr, hatta bazen koskoca bir sahneyi atmanz gerekir. Neden byle bir ey yaplr? nk hemen btn senaryolarn ilk msveddeleri (first draft) ikin olma eilimindedir. Yazar henz byk resmi gremedii iin neyin nemli neyin nemsiz olduunu ayrt edemez. Bu nedenle de houna giden veya nemli olduunu sand her eyi senaryoya koyar. Ne zaman ki senaryonun ilk msveddesi biter, o zaman dzeltme ve ksaltma (ok nadiren de ekleme) yapma zaman gelir. Syd Field bunun son derece normal olduunu sylyor ve ekliyor: Bir senaryodan sahne atmak, bitmi bir senaryoya sahne eklemekten ok daha kolaydr. Bu nedenle ilk msveddeyi yazarken elinizi korkak altrmayn. Eer elinizde iyi bir malzeme varsa ya da siz elinizdeki malzemeyi iyi ilemeyi baarrsanz, ortaya ok gzel, fazlalklardan arnm, ritmi yksek bir senaryo kar. Her sahne gerekli ve elencelidir. Neden sonu ilikisine sk skya baldrlar. Bu nedenle bir sahneden dierine gei ya gibi kayarak olur. Seyirci bir anda kendini filmin sonunda bulur. 2 saatlik srenin nasl getiini anlamaz bile. te bu, baarl bir senaryoya dayanarak ekilmi baarl bir filmdir. Peki elinizdeki malzeme yeterince iyi deilse ya da iyi bir malzemeyi yeterince iyi ilemeyi baaramazsanz ne olur? Gereksiz derecede uzun sahneleriniz, upuzun diyaloglarnz olur. Sahneler birbirlerini sk bir neden-sonu ilikisiyle izlemezler. Film ikindir. (Bunun en son rneini Be Coolda grdm. u John Travoltal Uma Thurmanl film). Seyirci byle bir film izlerken doal olarak sklr. O iki saat onun iin bitmek bilmez. Oysa iki saat, iki saattir. 120 dakika, 7200 saniye. Ama seyircinin zihnini ve duygularn tahrik edecek (i.e. harekete geirecek) ve megul tutacak bir materyal sunmazsanz, o 7200 saniye 72 saat gibi gelir, gemek bilmez. Sizin yazar olarak greviniz, seyirciye 7200 saniye boyunca oturduu koltuu, iinde bulunduu sinema salonunu (ya da evin salonunu) unutmasn salayacak bir malzeme sunmaktr. ster 2. Dnya savan anlatn, ister ocukluunuzun getii ky, bunu seyirciyi skmayan bir biimde, ilgin ve eitli malzemelerle, ve ritmik bir biimde yapmalsnz. Baarl senaristlik budur.

270

Y HKAYE - KT HKAYE "Aslnda btn ykler aa yukar ayn eyi anlatr"... Bu cmleyi usta senaryo yazarlarndan sk sk duyarsnz. Ama senaryo yazmna yeni balayanlar bunun anlamn tam olarak bilemeyebilirler. Biraz psikoloji bilgisiyle de harmanlayarak bunun ne demek olduunu aklamaya alaym. stisnasz btn insanlar eitli karakter zayflklarna sahiptir. Bu, insan olmann bir parasdr. Tpk bedenimizi hayatta tutmak iin yemek yemek zorunda olmamz gerei gibi bu da mr boyu benliimizin bir paras olarak tamak zorunda olduumuz bir gerektir. Herkes kendi zayfln en iyi bilir. Hatta bu yzden kendimizi zaman zaman dnyann en zayf, en beceriksiz, en yeteneksiz insan zannedebiliriz. nk kendi zayflklarmzn sonuna kadar farkndayzdr. Bakalar ise bize daha eksiksiz, daha salam gibi grnrler. nk o insanlarn 24 saat boyunca ne yaptn bilmeyiz / bilemeyiz. Oysa o insan da zaman zaman kendisini en az bizim kadar zayf ve yeteneksiz hissediyordur. (Bu konuda sizi en ok aydnlatacak kitaplar biyografi kitaplar olacaktr). te bu zayflklarmzdan dolay, kendine gvenen ya da daha nce gvenmezken sonra gvenmeye balayan insanlar ekranda / perdede grmeyi severiz. Bir sreliine o insanla "zdeleir", onunla birlikte eitli glkler yaar, sonra da o kriz annda kendi snrlarmz aarak o byk krizi biz de aarz. Ksa bir sre iin bile olsa biz de kendine gvenen bir insana dnr ve mutlu oluruz. Bunda yanl ya da kt bir ey yoktur. Hikayeler, ilk ortaya ktklar gnden beri dinleyicileri cesaretlendirmeye, hayatn glklerine kar onlar yreklendirmeye, hayat daha gzel yaamak iin nasl davranmak gerektii konusunda onlar bilgilendirmeye alr. Bize benzeyen ama biz olmayan bir insann glkleri nasl atn grmektir, btn bu hikaye dinleme olaynn z. te bu nedenle insanlar zayf / kt / beceriksiz / aalk vb. gsteren filmler genel izleyici tarafndan tutulmaz. te bu nedenle Avrupa sinemas ve ona zenen dier lkelerin filmleri, insan psikolojisinin ok derin bir ihtiyacna cevap veren filmlerinden farkl olarak giede iki seksen yatyorlar. *** "Sanat filmi" ad altnda inanlmaz samalklar retenlerin sadece biz olduumuzu sanyorsanz yanlyorsunuz. Ben kendi adma zaman zaman Franszlarn, spanyollarn ve talyanlarn "sanat filmi" ad altnda rettii akl almaz rezilliklere denk geliyorum. Ve - salkl bir insan olarak - derhal mekandan ya da o film gsteriminden uzaklayorum! Bu tr "szde sanat filmleri"ni genelde "insan doasnn bilmem ne yn" gibi ne id belirsiz ifadelerle aklarlar. Ve bu aklamalarda da korkun bir Freud'culuk vardr. Hele yarokumu bir film eletirmeni Freud ya da Lacan'dan bahsederek bir filmi yorumlamaya kalkt zaman tylerim diken diken olur. Niye mi? nk Freud kadar paspas olmu adam azdr psikiyatri ve psikoloji tarihinde. Freud'u nce kendi yandalar ve rencileri (Jung, Adler, Fromm) ok fena yerden yere vurmulardr hakl olarak. Sonra Karen Horney, Maslow, ve Rogers gibileri ortaya kmtr 50-6070'lerde. Seksen ve doksanlarda ise Martin Seligman ve Mihaly Csziksentmihalyi gibi bilim insanlar, Maslow'un ve arkadalarnn balatt "salk psikolojisi"ni bilimsel bir temele oturtmulardr (bkz. "Learned Optimism" adl kitab ve "Positive Psychology" akm). Btn bunlardan sonra Freud'un artk "samalk" olarak nitelenmesinde bir saknca olmayan 271

dnceleri zerine film hikayesi kurmak ya da filmleri bu "geri" dnce sistemi ile aklamak ya dpedz cahilliktir ya da kastl bir yanltmadr. *** Ama burada sanrm Avrupal'larn "Avrupa Merkezli" dnme zaaf nemli rol oynuyor. Yukarda adn verdiim ve Freud'a takkesini ters giydiren bilim insanlarnn ou Amerikal ya da Amerika'ya g etmi insanlardr. 1950'lerden sonra Avrupa'dan doru dzgn bir psikolog ya da psikiyatr km deildir. Felsefi olarak da bu "sanat" filmlerini temeline yine bir Avrupal olan Jean Paul Sartre' ve onun "varoluu" dnce sistemini yerletirirler genelde. Bu felsefi akm, hayatn anlamnn olmadn, btn insan deerlerin kurmaca olduunu, insann "semek" suretiyle herey olabileceini vs. syler - ortaokul dzeyinde genetik ve lise dzeyinde felsefe bilenlerin bile burun kvraca samalklar ite. *** Bu yazdklarmdan Amerikan hayran olduum izlenimi uyanmamal. Sylemek istediim, Amerikallarn insan psikolojisi ile ilgili doru bir damar bulduklar. Ve sadece muazzam reklam kampanyalar sayesinde deil, bu doru damar sayesinde btn dnyada seyrediliyor olduklar. Ve bizim sinemaclarmzn da, eer kalc baarlar elde etmek istiyorlarsa, benzer bir damar kendi kltrmzde bulmalar gerektii.

272

BTMEYEN ATIMA: YAPIMCI VS. SENARST Aadaki yazy, senarist.tk'da yaynlanan bir yazya bir yorum olarak yazdm. lginizi ekebilir: Yapmc, herkesin bildii gibi bu ie para kazanma motivasyonu ile girer. Bu i onun iin sadece ve sadece bir ticarettir. En byk amac en dk maliyetle en yksek geliri elde etmektir. Bu yzden sinema hakknda bir birikiminin olmamas ile sulanmas abesle itigaldir. Senaristlerin motivasyonu ise yeteneklerini sergilemek, bir yandan da bundan para kazanmaktr. Yapmc ile att nokta buradadr. nk yapmclar "ne satyorsa onu yapmak" zorundadr. Senaristler ise "ilerinden geleni yapmak" zorunluluu hisseder. Bu ikisi rtmeyince (ki genelde rtmez) her sanat dalnda grlene benzer atmalar sinemada da grlmeye balanr. Siz resimde, tiyatroda, ya da mzikte durum farkl m zannediyorsunuz? Sergi salonu bulamayan figratif ressamlar, ya da komedi yazmayan oyun yazarlarn bir dinleyin hele... Yapmc para kazanmak iin hereyi yapar, yapmaldr da. nk bir film para kazandrmyorsa bu ark dnmez. Yapmc bunun iin format da satn alr, benzer filmleri tekrar tekrar da eker. Dnyann en byk sinema endstrisi olan Holywood'da da durum budur, baka lkelerde de. Format satn aldklar iin yapmclar sulamak, ok "naif" bir yaklamdan baka bir ey deildir. Her sene 300-400 film reten Hollywood'da, yapmc ile senarist arasndaki atmay hafifleten, hatta bunu ibirliine dntren bir kurum vardr: bu da "menejerlik"tir. Yapmcnn ticari kayglar ile senaristin sanatsal gdlerini bu insanlar uzlatrr. nce ruhlu senaristlerin, para motivasyonlu yapmclar ile mcadele edip ypranmasn, moralinin bozulmasn, motivasyonunu kaybetmesini menejerler engeller. Sanattan pek fazla anlamayan yapmclara da hangi senaryolarn ie yarayabileceine dair onlar destek olur. Her sene en fazla 15-20 filmin ekildii lkemizde ne yazk ki senaristler iin bir menejerlik kurumu henz olumamtr. Olutuu zaman, "mutsuz ve umutsuz" senarist saysnda da byk bir d yaanacandan eminim. lk filmlerini ekenler, ya da filmini istedii gibi ekmek isteyenler her yerde byk zorluklara katlanrlar. James Cameron'un "Terminator"e yapmc ararken iki sene boyunca okul otobs ofrl ve afi izerlii yaptn biliyor muydunuz? Fikir ve senaryo alma durumu Holywood'da ve baka lke sinemalarnda da sk sk grlen bir hadisedir. Bunun nn almak iin WGA (Writer's Guild of America) gibi yaptrm kurumlar vardr. Trkiye'de SEN-DER'in kurulmas da bu ynde atlm ok nemli bir admdr - peki ama bu hayrl iin bu kadar ge yaplmasnn msebbibi kimdir? Yapmclar m?
Yapmclarn kt hikayelere para yatrmas ve batrmas da btn dnyada grlen bir durumdur. En son ve en byk rneklerden biri "Byk skender"dir. 150 milyon dolardan fazla bir paraya mal olan Oliver Stone'un bu filmi Amerika'da sadece 20 milyon dolar getirmitir. (Filmin seyretmeye baladktan 10 dk sonra "Eyvah, bu bir 'kaybeden' film" dedim kendi kendime. Benim 10 dk'da grdm150 milyon dolar sahibi yapmclar grememiti.) "Deprem Sigortas"nn gerekliliini renmek iin nasl bir deprem gerektiyse (ki hala yaptrmayanlar ok), senaryolarn ekilmden nce "senaryo doktorlarna" gsterilmesi gerekliliini renmek iin milyonlarca dolarn kt hikayelerle batrlmas gerekmetedir. KSEL NOT: Bence Trk sinemasn kurtaracak (ya da "Yeni Trk sinemasn kuracak" demek daha doru galiba) olan, ok az parayla ok baarl ilere imza atacak "GERLLA Senarist-Ynetmenler"dir. Bizim filmini ekmek iin hastane kobayl yapan Robert Rodriguez'lerimiz, araba kredisi ile film eken Steven Soderberglerimiz (Sex, Lies & Video Tapes byle ekilmitir), ya da alt markette gece film ekme "yaratcln" gsteren Kevin Smith'lerimiz nerede? Galiba reklam sektrndeler... Ortada "benim ok iyi bir senaryom var" diyen ok sayda senarist var. Ama gerilla taktikleriyle film ekecek, elini tan altna sokacak, ultra-giriimci gen ynetmenlerimiz yok. (Bir vaka incelemesi olarak, Robert Rodriguez'in "El Mariachi"yi nasl yaptn anlatan "Ekipsiz Asi" kitabn okumanz tavsiye ederim.) Onlar ortaya kana kadar Trk sinemas bu halini srdrecektir. Arada srada yaplan devlet yardmlar ne yazk ki pek ie yaramayacaktr. Yarayacan dnenlere Alman sinemasn derinlemesine incelemelerini tavsiye ederim.

273

TRK SENARYOLARINDA ZEKA ve BLG Trk filmlerinde zekaya ve bilgiye pek rastlamadmzn farknda msnz? Yani bir Trk filmini seyrederken "Vay canna, bu hi aklma gelmemiti" "Demek byle bir ey de varm" ya da "Bak, ben bunu dnemezdim" gibi cmleler kurmayz. Neden? Burada Trk eitim sisteminin dnmeyen ve bilgiyi sevmeyen insanlar retmesinden bahsedecek deilim - ki ana sebep odur. Senarist arkadalarn, kuramsal olarak, ortalama insandan daha fazla okuyor, reniyor, akln yaratc bir biimde kullanyor olmas gerekiyor. Bu nedenle, sradan insanlarn renme ve bilgiye kar soukluunu onlara atfetmek pek mmkn deil. Peki neden srekli olarak sradan insan halleri zerine, pek de zeka iermeyen filmler seyrediyoruz? Bunun bir ka sebebi var sanrm. Birincisi, senaristlerin "millet bunu anlamaz" diye dnmesi: "Ben imdi bilgiye dayal bir eyler yazarsam millet bunu anlamaz, filme de gelmez, film de giede yatar". Bu dncenin ok da doru olmadn gsteren bir kant "Matrix 1"in izleyici saysdr. Bu filme bu lkede yaklak 1 milyon 500 bin insan gelmitir. Dnebiliyor musunuz? Bu kadar derin meselelere eilen, bu kadar karmak bir filmi bir buuk milyon insan izlemitir. (Daha sonra DVD ve VCD'den ka kiinin seyrettiini buraya yazmyorum bile). Sadece bu say bile "Bizim millet bunu anlamaz" tarzndaki dncenin yanl olduunu gsteriyor. Bu dncenin yanl olduunu gsteren bir baka bilgi de, Trk sinema seyircisinin profilinden geliyor. Trkiye'de sinema seyircisinin ok byk bir blm niversite rencisi ya da niversite mezunudur. Yani kim ne derse desin, bu insanlar ucundan kysndan bilimsel dnce, phecilik, bilgiye dayal dnme, tmevarm ve tmdengelim gibi zihinsel egzersizler ile aina. Deney, boyut, olaslk gibi bilimsel kavramlardan haberdar. Bu insanlar bir kenara atp sadece ortaokul mezunu ev kadnlarna uygun filmler yazmak bence byk bir hata. (Bu cmleyi "ortaokul mezunu ev kadnlarna hakaret" olarak anlayan biri olursa dverim, ona gre ;) kinci sebep, bilgiye dayal filmlerin Trkiye'ye pek uygun dmeyeceinin dnlmesidir. Yani bir "Jurassic Park"n ya da bir "Contact"in Trkiye'de getiini hayal edemiyoruz hakl olarak. nk Trkiye'nin ekonomik ve teknolojik koullar, bu tarz olaylarn Trkiye'de gerekleemeyeceini bize dikte ediyor. Buna sylenecek szm yok.
Ama, bir "Ocean's Eleven" filminin Trkiye'de gemesinin nnde hibir engel yok. (Hatrlarsanz bu filmde Ocean adl bir soyguncu, farkl alanlarda uzmanlam 10 arkada ile birlikte, Las Vegas'taki 3 kumarhanenin parasnn topland bir kasay soyuyor, ayn zamanda sevgilisini elinden alan adamdan da intikam alyordu.) Trkiye'de de ok byk byk finans kurulular var. Kumarhane aryorsanz KKTC'ye uzanabilirsiniz. Buralar ile ilgili bir senaryo neden yazlmasn? "Trk firmalar, byle bir filmi kendi mekanlarnda geirterek kendi imajlarna zarar vermek istemeyebilir" diye dnebilirsiniz. yleyse siz de baarsz bir soygunu anlatan bir hikaye yazabilirsiniz. Bylece hem tesislerinden faydalandnz irketin gvenilirliini tasdik etmi olursunuz, hem de bozgun annda karakter tahlilleri yapabilirsiniz. Ayrca Trkiye'de bilimle uraan eitli kurumlar var. Tbitak bunlardan biri (Gebze'deki kriptoloji laboratuarlar zellikle ok ho), Aselsan bir dieri. Vestel gibi zel irketlerin de ok gelimi AR-GE laboratuarlar var. Ankara Glba'nda da TRK-SAT uydularnn idare merkezi var yanl hatrlamyorsam. Ayrca CEP TELEFONU OPERATRLER'nin merkezleri de sinema asndan ok cazip yerler. (MT'in son iki aydr her cep telefonunu, her maili, her haberlemeyi takip ettiini biliyor muydunuz? Bkz. 1 Haziran 2005 tarihli VATAN gazetesi.) Bunlar ile yakndan ya da uzaktan ilgili hikayeler neden yazlmasn? "Kim aratracak imdi oralar?" diyorsanz, biri bir gn aratrr ve canavar gibi senaryolarla ortaya kar. Siz de aal - mafyal senaryonuzla ortada kalrsnz.

274

NEDEN HEP AMERKAN FLMLERN RNEK VERYORUM Bana gelen bir mail'den sonra, bu sitede neden srekli Amerikan filmlerinden bahsettiimi aklama zamanmn geldiini fark ettim. Neden, Dnya sinemasndan bihaber, Amerikan kltrel emperyalizminin (yaylmaclnn) de saf bir kurban olmam deil; baka nedenlerim var. Ama nce neden Avrupa sinemasna ya da dier sinemalara yer vermediimi anlatmalym. ncelikle unu belirteyim: Bir Avrupa kltr hayran deilim. Avrupa kltrn tanmama ve baz ynlerini takdir etmeme ramen. Bunun nedeni, Avrupa'y yeryzndeki en yksek medeniyet olarak grMEmem. Avrupa, baz ynlerden dnya zerindeki en "gelimi" medeniyet kabul edilir: Okunan kitap says, kii bana den doktor says, kii bana den ortalama gelir miktar gibi yine Avrupallar tarafndan uydurulmu kstaslara gre. Ama, aadaki bir yazda da belirttiim gibi Avrupa bu haline yz yllar boyunca (neredeyse Rnesanstan itibaren) dnyann kann emerek gelmitir. Sadece yirminci yzylda kard iki Dnya Sava ve vne vne bitiremedii sanayi devriminin yol at evresel kirlilik, art, sanki matah bir eymi gibi btn dnyaya pazarlad kapitalizm, zerinde yaadmz bu koca gezegene ve onun insanlarna onulmaz zararlar vermitir. Avrupa'da hep yksek ideallerden bahsedilir ama bu idealler yaanmaz. Bu aralar bizi, "Ermeni Soykrm" yasa tasarlaryla keye sktrmaya alan Avrupallar bundan sadece 13 sene nce Avrupa'nn gbei saylabilecek Bosna'daki "gerek" etnik kyma seyirci kalmlardr. 1991-1995 yllar arasnda sren ve Avrupallarn "vah vah" diyerek seyrettikleri bu soykrmda 300 bin Mslman insan ldrlmtr. Bu insanlarn, Hristiyan olsalard, byle bir kaderle karlamayacaklar konusunda hemen herkes hemfikirdir. te Avrupa budur. (Bu katliamn Amerikan mdahalesi ile sona ermesi son derece manidardr). Genel olarak Amerika'nn da Avrupa'dan aa kalr bir yan yok aslnda. ki dnya savann sona ermesinde en byk rol oynamakla elde ettii olumlu imaj, 2. Dnya savandan sonraki Souk Sava yllarnda Sovyetlere kar onlarca lkeyi kkrtp, bir ounda askeri darbeleri destekleyerek ya da bizzat darbe yaptrarak kaybetmitir. Hele Vietnam'da ve imdilerde Irak'ta yaptklarnn, agzllkten ve insan dlktan baka bir aklamas yoktur. (ABD'nin bu hareketine en ok anak tutann Avrupa olmas da ayrca manidardr). Hala imzalamad 1997 Kyoto Protokol, kazanaca kuru iin evreyi nasl hie saydnn tarihi bir belgesidir. Yani tarihsel adan baktnz zaman, Avrupa ile Amerika'nn birbirinden pek fazla fark bulunmuyor. Ama, rettikleri eserler (zellikle de filmler) asndan, Avrupallar ile Amerikallar arasnda ok net farklar var. Avrupa u anda sanayi devrimi sonras dnemi yayor. Kapitalizm her lkesinin kltrnn iliklerine kadar ilemi. Maddecilik, yani insan ruhunun ve onun deerlerinin tamamen gz ard edilmesi, btn Avrupa kltrlerinin en belirgin zellii. Avrupa'nn "insan" nasl grdn anlamak istiyorsanz Beckett ve Satre, daha yenilerden de Peter Handke okumanz tavsiye ederim. (Aslnda etmem. Yani, iren kitaplardr.) "Tanr" ve maneviyat Avrupa'da lmtr. Ahlak da yle. Orada, yasalar vardr. nsanlar, gzel ahlakl dier insanlar deil yasalarla oluturulmu kuru kurumlar korur. Ama bu yasalar da her an deiebilir. "zgrlk" taraftar bu Avrupa'da u anda "Yahudi soykrm ALEYHNE" bir delil bulamaz, "Yahudi Soykrm olmad" diyemezsiniz. ("Bias Laws" konsunu bu aralar en ok Alev Alatl dile getiriyor.) Dediiniz an kendinizi hapiste bulursunuz. Hani nerede ifade zgrl? Avrupa "sanat" filmlerinin hemen hepsine varoluuluk sinmitir: nsann hayat anlamszdr, yaam botur, erdem, ahlak, Tanr gibi kavramlar bo uydurmalardr. Hep bu mesajlar alrsnz. Avrupa "sanat" filmlerinde hep, bu kavramlarn yokluunda bunalan tipleri grrsnz. ("Sanatsal" - Avrupai - olmaya alan Amerikan filmlerinde de ayn mesaj alrsnz, her nedense.) 275

Amerikan filmlerinde ise genel bir yzeysellik ve i bir narsizmle ("God Bless America") birlikte belirli bir maneviyat (ahlak, eitli erdemler, vb.) ve bir "iyimserlik" vardr. Bu filmler bize "istersen ve abalarsan yapabilirsin" ve "hayattaki en nemli ey para deildir" der (Amerika'da sren pratik yaamn tamamen farkl olmasna karn). Amerikallara gre "hayat daha iyi bir hale getirilebilir". Buna da "can do" [ken du:] felsefesi derler, yani "yapabilirsin." Bu tr filmleri izlemek insanlarn doal olarak daha houna gider. nk insan, doas gerei, bir "canl" olarak, yaam ycelten ve yaamn daha da gzel olabileceini syleyen eserlerden holanr. "Hayat berbat, debelenip gidiyoruz ite" diyen filmlerden deil. (Burada Trk filmleri ile ilgili bir saptama yapmadan duramayacam: http://www.sinematurk.com/ sitesine girin ve boxoffice blmndeki filmleri inceleyin. 100 binin altnda seyirci eken filmlerin ou size bu mesaj vermektedir: "Masumiyet", "Gemide" "Gece, Melek ve Bizim ocuklar" "Mustafa Hakknda Herey", vb. Sonra da yazarlar ve ynetmenler "Neden Trk halk bu filmleri izlemeye gelmedi?" diye alarlar. Trk halk, dier btn dnya halklar gibi - ok salkl bir igdyle - moralini bozan deil, moralini ykselten, zaten zor olan bir hayata dair insana cesaret veren filmleri tercih etmektedir. En sonunda akladm ite. Oh! Rahatladm ;) Amerikan filmlerinin btn dnyada tercih edilmesinin tek sebebi, baarl reklam kampanyalar ile yarattklar talep deildir. Amerikan filmleri bize, ("Amerikan tarz yaam gzeldir, McDonalds gzeldir, Amerikan Ordusu iyidir" gibi bir sr abukluun yan sra) yaamn gzel olduunu, hayatn zorluklarna ramen yaanmaya deer ve daha da iyiletirilebilir olduunu sylemektedir. Ve bizim de bunlar duymaya ihtiyacmz var. Hem de her zaman. *** Dier lkelerin sinemalarna neden yer vermediime gelince. Bu site, senaryo yazm ile ilgilenenlere ynelik bir site. Sinema severlerin de takip ettiini biliyorum. Ama asl hedef kitlesi, dramatik yazarlkla uraanlar. Bu nedenle, gndermede ("reference") bulunduum filmlerin ok insan tarafndan seyredilmi olmas, benim iin nemli bir kstas. Kimsenin seyretmedii filmlerden bahsederek "hava atmak" gibi bir derdim yok. Benim derdim, senaryo yazmyla ilgili bilgilerin olabildiince ok sayda insan tarafndan olabildiince iyi anlalmas. rnekler de bu ynden faydal bir ara. Bu nedenle piyasada iyi i yapm (yani hemen herkes tarafndan seyredilmi) filmler hakknda yazyorum. Eski Trk filmerinden bahsetmememin nedeni de biraz bu. O filmleri de yer yer baarl bulmakla beraber, bahsettiim takdirde kim nasl, nereden bulacak da dediimi anlayacak? diye dnyorum. Yeni Trk filmleri hakknda da pek yazmyorum. nk bir eyin "olumsuz rnekler" vererek retilebileceine kani deilim. (ok ar bir eletiri oldu, ama yle, ne yapaym?). Yani srekli olarak "Bakn, X filmindeki gibi yapmayn, Y filmindeki gibi de yapmayn, Z filmindeki hataya kesinlikle dmeyin" yerine "A daki gibi karakter oluturun, B deki gibi ritmi ayarlayn, C'deki gibi perdeli yapy kullann" demeyi tercih ediyorum. *** Bunlar dedikten sonra, orta ve uzun vadeli bir planmdan da bahsedeyim. Bir sre sonra, TV'de dne dne izlediimiz filmleri (Hababam Snflar, ener en filmleri, Kemal Sunal filmleri, Tark Akan filmleri, vb.) izlemekten neden bkmadmz ile ilgili baz analizlere balayacam. Bu filmlerin nasl olup da defalarca seyredilebildiini, bunun senaryo baznda nasl baarldn greceiz. Kesinlike ok hounuza gidecek. Eminim.

276

UYANAMAYAN DEV: TRK SNEMASI Film ekmek, dnyann hibir yerinde ucuz ve kolay bir i deildir. Ama Trkiyede sanki biraz daha pahal ve zor gibi grnyor. Bunun birka nedeni var sanrm. Birincisi, Trk seyircisi TRK FLMLERNE A olmasna ramen, bu lkede film ekme CESARETN gsteren insan saysnn ok az olmasdr. Bunun para yok yapmclar kt gibi ocuksu nedenleri yok. Ben CESARETTEN bahsediyorum. Bir film ekmek tabii ki sradan bir insann karlamad ve karlamayaca binlerce skntyla uramay gze almak demektir. Oyuncusundan setine, kamerasndan datmcsna kadar herkesle boumak zorundasnzdr. Kabul. Ama bu, dnyann her yerinde yle. Sakn bana Avrupada yle deil. Orada devlet, sinemaclara ne kadar destek veriyor biliyor musun? demeyin. Bu savn birka hatal yan var. Birincisi, Trkiyeyi Avrupayla kyaslayabileceimizin zannedilmesi. Byle bir kyaslama yapmak mmkn deildir. Ekonomik ve kltrel olarak o kadar farklyz ki, byle bir kyaslama sadece, bunu yapan kiinin zihinsel yetilerinin (analiz, gerekilik, sentez, vb.) yetersiz olduunun bir kantdr. Onun iin, Trkiyeyi Avrupa ile kyaslayp kendinizi kt hissetmek ve hareketsiz kalmak iin mazeret yaratmayn. (Bunun ne kadar hastalkl ama zellikle de medyada ne kadar yaygn bir tavr olduunu anlatamam. Avrupada halk u kadar kitap okuyormu da, Trkiyede bu kadar okuyormu. Peki ne okuyor bu adam? Descartes m? Yooo. Dan Brown ya da Harry Potter okuyor geri zekllar. nanmayan, gazetelerin Pazar eklerindeki Avrupann best-seller listelerine baksn.) Kendimizi Avrupa ile karlatrmann hatal bir yan daha var. Avrupa u anki ekonomik rahatln helal (etik) olmayan yntemlerle salamtr ve salamaktadr. Aztek altnlar iin yz binlerce Gney Amerika yerlisini ldren spanyollar m hatrlatsam, ini yzyllarca afyonla uyutan ngilizleri mi, yoksa Afrikann kann vampir gibi emen Fransay m? Hele imdilerde, iki yzyldr hibir snr tanmadan, sanayi devrimi vastasyla, dnyay yaanmas imkansz bir hale getirmelerini mi sylesem. Bu ve burada daha fazla anlatamayacam onlarca gayri-etik nedenden dolay Avrupa zengindir. Ve bu parann bir blmn de sinemaya aktarr. Bizde byle bir para yoktur. (bkz. Kltr bakanlnn en son yapt komik yardmlar.). nk biz (Titanic filminin banda gemi biletlerini kumarda kaybeden iki Slav gibi) bu smr ve talan srecini karmzdr. (imden bir ses iyi de etmiiz diyor.) Bu nedenle de son iki yzyldr paramz yoktur. Film yapmak iin CESARETin yan sra TEKNK BLGye de ihtiya var. En bata da nasl senaryo yazlacana dair teknik bilgi. Biz bu konuda imdilik pek baarl deiliz. Bunun bir nedeninin, senaryo yazmann duygusal olduu kadar dnsel ve objektif (nesnel) bir sre olduunu henz fark etmemi olmamz olduunu dnyorum.. Biz genel olarak duygusal bir kltre sahip bir millet olduumuz iin (dikkat edin, duygusal milletiz demiyorum, duygusal kltre sahip millet diyorum, arada ok fark var), duygularmz akttmz senaryolara, sinemann gerektirdii ekilde kuru, dnsel, objektif bir biimde yaklaamyoruz. Sahneleri atamyor, uzun sahneleri ksaltamyoruz. Hikayeler sarkyor, ritim dyor, zdeleme salanmad iin umurumuzda olmayan karakterlerin hikayelerini izliyoruz. Sinemada grdmz Trk filmlerinin senaristlerinin bunu yapmalar gerektiinden haber olduklarndan bile phem var. Ama bu site sayesinde bu durumun orta ve uzun vadede dzelecei inancndaym. Teknik bilginin gerekli olduu ikinci alan ise, YAPIM aamas. Bizde, sinema sektrnden birine ben bir film ekmek istiyorum dediiniz zaman karnzdaki hemen bu i bir milyon dolardan balar der ve hevesinizi kursanza tkar. Bu, senaryosu kt yazlm, bunu rt bas etmek iin de iin nl ama yeteneksiz oyuncularla doldurulmu, ein-dostun bu filmde para kazanmas iin anlamsz iler ile grevlendirildii ortalama bir piyasa filminin btesidir.

277

Oysa bir film ok daha ucuza ekilebilir. Aadaki yazlarmdan birinde El Mariachinin Tezgahtarlarn ok ucuza nasl ekildiini anlatmtm. Yakn zamanda stanbul Film Festivalinde gsterilen Red Cockroaches filminin 2000 (iki bin) dolara ekildiini biliyor muydunuz? (Bu bir ksa film deil, uzun metrajl bir film!) Filmi Kbal bir gen video ile ekmi ve ev bilgisayarnda kurgulam. Mziklerini dahil hemen her eyini kendisi yapm. (Film bir bilim kurgu!) Sonu? Googlea girin ve Red Cockroaches yazn da grn! (Hesap bu kadar basit: gnde her biri 3 milyonluk sigara ien 3 gen sinemac dnn. Bu insanlarn bir yllk sigara masraf sigaraya zam gelmezse 3 milyar 285 milyondur. Red Cocroaches ise gnmz parasyla 2 milyar 750 milyona mal olmutur!) Trkiyede film ekmenin ucuz ve kolay olmamasnn bir nedeni de, grsel ve dilsel zekas (aratrnz: oklu Zekalar, Multiple Intelligences) biraz gelikin olan herkesin kapa TV sektrne atmaya hevesli olmasdr. (Bu lkenin niversitelerinden her sene yzlerce Sinema-TV rencisi mezun oluyor. Nereye gidiyor bu ocuklar?) Bu gen beyinlerin, bu gen yeteneklerin ounun en byk ideali, ucuza kaliteli sinema filmleri ekerek kendi ruhlarnda yanan arzu ve dnceleri sanat yoluyla da vurmak deil, bir reklam, dizi ya da klip ynetmeni olarak mal gtrmektir. te bu konuda benim yapabileceim bir ey yok. Btn dnyada bu byle. Kapitalizmin ve neo-liberalizmin kanlmaz olarak yaratt insan tipi, bedensel arzularn en yksek dzeyde tatmin etmeye alan ve bu uurda ruhundan ve her trl idealinden dn veren kiidir. Bu tatmin de ancak parayla olur. Para da TVde, reklamda, klipte vardr. Sinemada, hele Trkiyedeki sinemada ok para olmad aktr. Peki ne olacak? Bu durum hep byle mi devam edecek. Belki evet, belki hayr. Eer cesur, bilgili, ve ruhunu satmayan genler ortaya kacak olursa, bu ksr dngden klabilir. ok ucuza, salam hikayelere dayanan, kaliteli filmler ekilebilir. Ve bu, Yeni Trk Sinemasnn hakiki balangc olacaktr. (Ekiya ile balayan dnem ne yazk ki toplu bir uyan deil, bireysel baarlarn kuyruklu yldzlar gibi arada bir grnd bir gei dnemidir). Trk izleyicisinin u anki TRK FLMNE A hali, bu uyan destekleyecek niteliktedir. Yani byle bir uyan iin zemin ve zaman son derece uygun. Bize sadece CESUR, BLGL, ve SYLEYECEK SZ OLAN GENLER lazm. Gerilla usul sinema ekecek genler. Kk gruplar halinde alacak, mobil, yaratc, atlgan genler. Yoksa, milyon dolarlk btelerle, eski filmlerin devamlaryla, yksek cret isteyen yldzlarla, syleyecek sz olmayan ynetmenlerle, ya da daha da kts syleyecek sz varm numaras yapan ynetmenlerle Trk Sinemasnn uyanmas mmkn deil. Aksine, uykusu her geen gn daha da arlayor.

278

YALNIZ DELSNZ: SENARST FLMLER Zaman zaman senaristleri konu alan filmler izliyoruz. Bunlar izlemek bu sitenin takipileri iin ayr bir anlam tayordur herhalde. Benim iin yle en azndan. Bo bir sayfaya (ya da ekrana) baka baka kafay syrma noktasna gelen insanlar izlemek bende garip bir sempati duygusu uyandryor: "Aaa, ben bu hli bire bir biliyorum" diyorum. Ay'da geen bilim-kurgu filmleri seyreden astronotlar da benzer hisler yayorlardr herhalde. Bu tr filmlerin sonuncusu "Adaptation"d. Charlie Kaufmann tarafndan yazlan film (yazarn bir nceki filmi "John Malkovich Olmak" idi), orkidelerle ilgili (adaptasyonu neredeyse imkansz) bir kitab sinemaya uyarlamaya alan bir senaristle ilgiliydi. Byk lde ie dnk ve hafif kiilik bozukluklar sergileyen senaristin abalar, sadece senaristlerde deil, genel seyircide de acma duygusu uyandracak nitelikteydi. Senaristlerin ektii karn arlarn en iyi anlatan filmlerin banda "Barton Fink"i saymak gerekiyor aslnda. 1940'larda geen filmin yazar ve ynetmenleri, Hollywood'un ok tutulan Ethan ve Joel Coen kardeleri. Kahramanmzn daktilo karsnda geirdii ac dolu dakikalar, ok ho ilenmiti. Robert Altman'n "Oyuncu"su da reddedilen bir senarist tarafndan tehdit edilen bir yapmcnn hikayesini anlatyordu. "Reddedilme" szcnn senaristler iin tad derin anlam zerine kurulmu, elenceli bir Altman filmi idi. Tam bir "senarist filmi" saylmasa da (zira o zamanlar sinema yoktu), "Ak Shakespeare" de dramatik yazarlk sanatnn zorluklarn ok ho bir dille anlatyordu. Shakespeare'in, ald avanslara ramen uzun sre hibir ey yazamamas, "yanl bir ilhamla" yazd eyleri de yakmas, hepimize tandk gelmitir sanrm. Senarist senaryolar yazmak bizim ok houmuza gidiyor olabilir ama ok tehlikeli bir alandr. Zira ok az insan senaristlerin yaratclk sanclar ile ilgilenir. Uzun sre ekrana bakan bir insan seyretmekte, genel izleyici iin pek elenceli bir yn yoktur. te bu nedenle "senarist ykleri"ne genelde cinai bir yn ("twist") katlr ki seyirci ilgilensin.

279

SENARYO RETMENLERNE TAVSYELER Yakn zamanda bir ok yerde senaryo kursu aldn duyuyorum. Bu ok gzel bir gelime. Bu gelimenin daha da gzel ve kalc bir hale gelmesi iin, orada verilen retimin etkili sonular yaratmas gerekiyor. Bunun iin de bu kurslardaki almalarn retme renme tekniklerine uygun bir biimde yaplmas art. Bu kurslarda ders verenlerin ou profesyonel senarist. Ama retmenlik bambaka bir eydir. Kendine zg kurallar vardr. Bu kurallara uyulmazsa, dersi veren ya da atlye almasn dzenleyen senarist, piyasada ne kadar baarl olursa olsun, verimli olamaz, istedii sonucu alamaz. Ksacas iyi senarist demek, iyi retmen demek deildir. retmenlik deneyimlerime dayanarak, baz tavsiyelerde bulunmak istiyorum. Bunlarn, hem bu dersleri verenlere hem de alanlara faydal olaca kanaatindeyim. 1) Verdiiniz pozitif geribildirim ("feedback"), negatif geribildirimden daha fazla olmal. Yani rencinin yapamadklarndan ok yapabildiklerini vurgulayn. st ste negatif geribildirim alan bir renicinin evki krlabilir, bende yetenek yok diye dnmeye balayabilir. Kimsenin bakasnn evkini krmaya hakk olmadn unutmayn. 2) rencinizin senaryosunu eletirirken, btn eksiklerini ve hatalarn bir kerede sylemeyin. En temel hatalardan balayn, zaman iinde daha st dzey hatalara gein. rnein ilk dikkat edilmesi gereken konu plot yani olay rgsdr. nce olay rgsndeki hatalar stnde durun, bunlar eni konu hallettikten sonra karaktere, oradan da sahne yazmna ve diyaloglara gein. Hepsini ayn anda sylerseniz, 1. maddede anlattm gibi bir motivasyon kaybna yol aabilirsiniz. 3) rencinin hikayesi ile ilgili kendi dncelerinizi ona empoze etmeyin. Bunun, onun hikayesi olduunu unutmayn. Olaylarn nereye gitmesi gerektiine brakn o karar versin. Siz sadece hangi alanda potansiyelin daha fazla olduuna iaret edin. Eer renci sizinle ayn fikirde deilse zorlamayn. 4) yi senaryolar her zaman, yazarn inanarak yazd konulardan kar (bkz. Senarist Ne Yazmal adl aalardaki bir yaz). rencilerinizin heyecan duyduu damar takip etmesini salayn. Size yanl geliyor diye renciden, onun yaratcln ateleyen konuyu terk etmesini istemeyin. 5) Hata yapmak, renme srecinin en nemli frsatlarndan biridir. rencinizin senaryosunda bir hata grdnz zaman dorudan bu hatay ona gstermek yerine, hata olan alan iaret edin ve sence burada bir sorun var m? diyerek hatay ona buldurun.
6) Senaryo yazmak esas olarak sorun zme becerisidir. rencilerinizin bu becerisini gelitirin. Bir yerde tkandklar zaman, onlara hemen areyi gstermek yerine bu soruna nasl yaklamalar gerektiini gsterin. Senaryodaki bir sorunun farkl ynlerden ele alnabileceini retin: olay rgs (plot) ynnden, yap ynnden, karakter ynnden. 7) rencilerin ilk senaryolarnda mucizeler yaratmasn beklemeyin. Senaryo yazmak, pratik yaptka gelien bir beceridir. rencinizi dzenli olarak yazmaya (rnein her gn 3 sayfa) tevik edin. 8) Aslnda "yazar tkanmas" (Writer's block") diye bir ey olmadn mutlaka retin. Bu mazeretin arkasna saklanarak haftalar, hatta aylar kaybetmesinler. Ya ar yorulmu yazarlar vardr, ya sonu gelmi ve daha ilerleme ans olmayan konular vardr, ya da orada olmamas gereken bir eyi oraya sokuturmaya alan yazarlar vardr. rencileriniz yorulmularsa dinlensinler, konu tkendiyse onu braksnlar veya konuya farkl bir boyut (deiik bir karakter, yeni bir mekan, vb.) katsnlar, bir sredir hibir ey yazamyorlarsa, senaryoya en son ekledikleri eyi (sahne, karakter, diyalog) kartp baka bir ey denesinler. 9) Mutlaka ama mutlaka BEYN FIRTINASI yapmay rensinler. Sz uar yaz kalr ilkesi gerei, akllarna gelen en uuk fikirleri bile yazsnlar. Bunlar zaman iinde hi umulmadk kombinasyonlar yapabilirler. Bir akl defterleri olsun. 10) En iyi senaryo bitmi senaryodur. rencileri, kafalarndaki projeleri bitirmeye tevik edin. Ciltlenmi bir senaryo kadar zgven artrc bir ey yoktur. Kt de olsa rencilerini senaryolarn bitirmeye cesaretlendirin. Bir sonraki senaryolar mutlaka daha iyi olacaktr.

280

TRK SNEMASI NE ZAMAN KURTULUR Max Planck 1918 Nobel Fizik dln kazanmtr. Kendisine bilimin, deimesi iin o kadar ok inkar edilemez delilin bulunmasna ramen neden bu kadar yava deitii sorulmutur. Planck yle cevap vermitir: "Yeni bilimsel gerekler, muhalifleri ikna ederek ve onlarn grmesini salayarak zafer kazanmaz. Muhalifler en sonunda lnce ve daha en bandan itibaren bu fikirlere aina olan yeni bir kuak yetitiinde zafer kazanr." *** Trk sinemas ne zaman kurtulur diye soranlara...

281

ANT-NBC FLM NASIL YAPILIR Anti-NBC'den kastm, Nuri Bile Ceylan (NBC) filmlerinin aksine, hikayenin normal hzda, hatta normalden daha hzl ilerledii filmler. Bildiiniz zere Nuri Bilge Ceylan filmlerinin en byk zelliklerinden (skntlarndan) birisi, hikayenin ilerlemek bilmemesidir. Kimi seyircinin bundan holand belli, ama byk seyirci kitleleri bu kadar dk hzlar sevmiyor. Skalann dier ucunda, hz hi dmeyen filmler var. Artk bir noktadan sonra insan yoran bu tr filmleri ise genel olarak adrenalinden (ya da fazla beyaz eker tketmekten) yerinde duramayan genler seyrediyor. Ben de genelde bu tr filmleri severim, eer kouturmaca iin makul bir neden bulunabilmise. Bu yazda, bu tr kouturma filmlerinin bir iki ortak zelliinden bahsedeceim. "Crank" (bizde "Tetiki" diye oynamt) filminde filmin kahramanna, vcuttaki epinefrin'in salglanmasn engelleyen bir ila verilir. Bunun sonucunda kahramann kalbi yavalayacak ve duracaktr. Kahramanmz sadece srekli hareket ederek ve kendisini tehlikeye atarak ve bylece adrenalinini ykselterek bu ilacn etkisini ntralize edebilecektir. Bunun sonucunda, batan sona kouturmal bir film seyrederiz. "Crank: High Voltage"da ise kahramanmzn kalbi alnp yerine elektrikle alan ikinci bir kalp taklmtr. Ama bu kalbin de aks bitmek zeredir. Kahramanmz yine kendisine arada srada yksek akml elektrik vererek ve srekli hareket ederek hayatta kalmak ansna sahiptir. Ayrca bu arada kalbini kendisinden alan adam da bulmal ve kalbini geri almaldr. Hareket iin biraz mantk snrn zorlasa seyretmesi gayet zevkli olan bir dier film de "Hz Tuza"dr. ("Speed"). Ba rolnde Matrix ncesi bir Keanu Reeves'in oynad bu filmin hz iin kendine koyduu kural, "bomba konulmu bir otobsn, saatte 75 km'nin altna inerse, bombann patlayacak olmas"dr. Bunun neticesinde yolcu dolu otobs, ehrin kalabalk caddelerinde byk bir hzla ilerlerken, otobse binmeyi baaran bir polis (Keanu), yolcular sa salim otobsten indirmeye alr. Son rnek de, "Ko Lola Ko" ("Run Lola Run"). Bu filmde de kahramanmz Lola, dolayl olarak ban belaya soktuu erkek arkadann hayatn kurtarmak iin 20 dakika iinde 100 bin mark (Euro ncesi Alman para birimi) bulmaldr. Bu filmin dierlerinden bir fark, bu 20 dakikay defa, ama her defasnda eitli farklarla anlatmasdr. Yine de filmin hznn son derece yksek olduunu tahmin edebilirsiniz. Lola rolnde, "Bourne Identity" filminden tandmz Franka Potente, Manni rolnde ise, Temmuzda'dan ("Im Juli") hatrlayacanz Moritz Beilbtreu var. Karlkl dktryorlar. *** Btn bu filmlerin ortak zellii, kahramann bir hedefe ulamas iin ksa bir sresinin olmasdr. Kahraman, kendisine verilen bir zaman snrna uymak zorundadr yoksa ok kt eyler olacaktr. (Bu yntem, son 7 sezondur TV'nin en hareketli dizilerinden biri olan "24"n de bel kemiini oluturur.). Eer seyircinizin ilgisini biraz daha ekmek, onlar biraz daha heyecanlandrarak hikayeye balamak istiyorsanz, kahramannza byle bir snrlama verin ve nne akl almaz bir sr engel koyun. Ama bunlarn almas imkansz (gibi grnen) engeller olmasna ve kahramanmzn da byk oranda zeka ve aba ile son anda bu engelleri ilgin bir ekilde amasna dikkat edin. Gerisi, kendiliinden gelecektir.

282

PIXAR TARZI HKAYE ANLATMAK PIXAR'n kim olduunu sylemeye gerek var m? Olabilir: Oyuncak Hikayesi 1 - 2, Sevimli Canavarlar, Bir Bcein Yaam, nanlmaz Aile, Kayp Balk Nemo, ve Arabalar filmlerini yaratan animasyon stdyosu. Ama PIXAR sadece bir animasyon stdyosu deil. Ayn zamanda son derece kendilerine has bir hikaye anlatma tarzlar da var. "Bana ne, ben animasyon sevmem zaten" diyebilirsiniz (ki byk bir kayp olur), ama bu filmlerin hepsinin, tm zamanlarn en ok i yapan filmleri arasnda yer aldn sylemek biraz dikkatinizi ekebilir. nanmayan IMDB'nin "All-Time Worldwide Boxoffice" sayfasn incelesin. Neyse, bu adamlar (PIXAR'n bandakiler) getiimiz sonbaharda (Ekim 2006) Los Angeles'taki Screenwriting EXPO 5'te (yaa, duy da inanma, Senaristler Fuar gibi birey!) bir gn boyunca ard arda konferanslar verdiler. En sonuncusunda da btn PIXAR ar toplar birlikte kt sahneye. te aada bu konumalardan derlenmi baz notlar: * Tpk bir fkra anlatrken olduu gibi, hikaye anlatcl da hikayenizin nereye gittiini bilmenizi gerektirir. Fkrann en vurucu cmlesini bilmeniz gerektii gibi, hikayenizin de sonucunu, amacn bilmeniz gerekir. Ama bu noktaya giderken nemli olan, ne sylediinizden ok bunu nasl sylediinizdir. * Hikaye yazma sreci, karman orman bireydir. Burada oyunlar oynamanz ve kefe kmanz gerekir. lk msvedde sadece bir balangtr ve genelde de ktdr. Kendinizi emniyette hissetmeniz ve hatalar yapma konusunda istekli olmanz - sonra da bunlar dzeltmeniz - gerekir. yi hikaye yazmann yolu, yeniden yazmaktan geer. Andrew Stanton: "Olabildiince ksa srede hata yapn" diyor. Fikirlerinizi sayfalara tayn. Gerek altn daha sonra ortaya kacaktr. * Hikaye yazmak, karakter yaratmaktan ibarettir. Karakter yaratrken, eitli karmak ynleri olan tam bir insan yanlsamas yaratyorsunuz. Bir keresinde Mr. Roberts yle demiti: Kiisel hikayesini duyduunuzda sevemeyeceiniz insan yoktur. Drama, beklentinin belirsizlikle birlemesinden doar. yi hikayeler her zaman seyircinin, hikayedeki karakterleri nemsemesini ve onlar iin endielenmesini salar. Bu nedenle bir sanat olarak dar kp bir sr farkl insanla tanmanz elzemdir. Brad Bird'in de syledii gibi "Eer kendiniz bir hayat yaamadysanz, bir yaam yanlsamas (yani hikaye) yaratamazsnz."
* PIXAR liderlerinin baz prensipleri var. ncelikle kendilerinin de seyretmek istedikleri filmler yapyorlar. nce sinema seyircisi, sonra sinemaclar. Hikaye formllerinden uzak duruyorlar. Yazma sreci esnasnda bir forml ortaya karsa onu terk ediyorlar. PIXARclara gre animasyon bir ortamdr (medium), bir tr deil. Orijinal olmaya alyorlar. Yazarlarn hikayelerini kefederken, kendilerinin yaratc adan gvenli bir ortamda olmak zoruda olduklarn biliyorlar. * Andrew Stanton'dan bir ka neri: Kahramannzla duygudalk (empati) kurun, onun btn motivasyonlarn sevmeseniz bile (rnein "Oyuncak Hikayesi"nde Woody bencilce niyetlerini yardmseverlik maskesi altnda saklyordu). / Her kahramann ok net amalar olmaldr ve bunlar birbirleriyle elimelidir. / Syleyecek bireyiniz olsun. Bu ille de bir mesaj olmak zorunda deil. Ama bir perspektif, tecrbi bir gerek sunun. / Hikayenizin zn zet olarak ieren anahtar nitelikli bir imgeniz olsun. rnein Kayp Balk Nemo'da bu, baba Marlin'in, kpekbal saldrsndan sonra yuvada kalm tek yumurtaya bakt grntdr. / Hikayenizi ve onun kurallarn bilin (Sevimli Canavarlarda olduu gibi) / Hikayenizin z, d deil i atmalar zerinde olmaldr. / Flashback'lere hayr deyin! * Bir hikayeyi gelitirmek, arkeolojik bir kaz yapmak gibidir. Hikayenizin gml olduunu dndnz bir yer sein ve onu bulana kadar kazmaya devam edin. *** PIXAR'n en byk zelliklerinin banda, gerek bir ekip olarak almalar geliyor. Yani yazar toplantsnda insanlar kendi egolarn bir kenara brakp ortadaki fikri gelitirmek iin ellerinden geleni yapyorlar. Birbirlerini besleyerek hikayelerini gelitiriyorlar. Yaratc sre esnasnda komik ya da aptalca denebilecek hatalar yapmaktan ekinmiyorlar. Zira yaratc fikir, genelde en aptalca ya da komik fikrin bir santim daha dzgn durandr genelde. Bunu bildiklerinden o alanlarda gezinmekten ekinmiyorlar.

283

UZATMA YNETMEN! Filmlerin makul bir sreye sahip olmasnn nedenlerinden biri, seyircilerin film izlerken sklmamasdr. be saatlik filmler bu yzden ekilmez ya da yapmclar buna kar karlar. Genelde ynetmenler srekli bundan ikayet ederler ama aslnda yapmclarn hakl olduu taraflar da vardr. Uzun filmler (istisnalar hari) hemen her zaman skcdr ve skc film de iyi gie yapmaz. Ayrca uzun filmleri bir gn iinde daha az gsterirsiniz, bylece daha az para kazanrsnz. Ama DVD kt mertlik bozuldu, denebilir bu konuda. Ynetmenler normal versiyona koyamadklar sahneleri, DVD'ye koyabiliyorlar. Hatta bu ekstra materyal, DVD'nin reklamna malzeme de olabiliyor: "Daha nce hi grmediiniz sahneler!" vb. Ben bunlarn DVD'de "bonus" materyal olarak bulunmasna kar deilim, ama baz filmlerin normal hallerinin uzatlmas, filmin sizde en bata uyandrd etkiye zarar veriyor. Ynetmenin kyamad grntleri izlemek ho, zellikle de sevdiiniz bir ynetmense. Ama her eyiyle oturmu bir filmin ritmiyle ve hikayesiyle oynamak, her zaman iyi sonular vermiyor. rneklerle anlataym: Aklma ilk gelen rnek "Apocalypse Now: Redux". Coppola, filme hayli uzun sahneler eklemi. Film buuk saati am. Eh, filmi evde izlerken DVD'nin durdur tuuna basp istediiniz kadar ara verebiliyorsunuz, hatta filmi birka gne yayarak da izleyebiliyorsunuz. Ama filmi bir oturuta izlemenin sizde yaratt o topyekun duyguya da zarar vermi oluyorsunuz. O duygu kayboluyor. Coppola filme o kadar da gl ve dolu malzemesi olmayan birok sahne koymu. Benim hi beenmediim bir sekans, Fransz ailenin evine yaplan ziyaret ve gereksiz derecede uzun yemek sahnesi. (Coppola sahnede Franszlar var diye Fransz filmleri gibi ekmi gibi. :) Neticede Apocalypse, o eski marur, ar ama dopdolu havasndan olduka uzaklam. Uzadka uzam, hatta biraz yavanlam. Bir baka rnek de "Kurtlarla Dans". Burada da ynetmenin eklemelerinden sonra buuk saati aan bir filmle kar karyayz. Eski versiyonunu sinemada izlemesi ok zevkli olan bu filmin aniden bir sr ok da gerekli olmayan malzemeyle dolmu. rnein nceki versiyonda "Stands with a fist"in kocasna ne olduunu grmyorduk, kadn ile ilk olarak aacn altnda (intihar ederken) karlayorduk, ve bunun yaratt ho bir ok duygusu vard. Ama yeni versiyonda kadnn kocasnn ldrldn vb. bunlar gryoruz ve kadnla ilgili gizem aniden ortadan kayboluyor. Gizemi yok eden bir baka ey de, John Dunbar'n grev yerine gitmeden nce, orada neler olduunu renmemiz. Oysa orijinal (ilk) versiyonda bu terk edilmi grev yerinde neler olduunu hi bilmiyorduk ve bir sr ey acayip tahminde bulunuyorduk. Ama Costner o "kale"de neler olduunu gstererek bu gizemi tamamen yok etmi. Filmin birok yerinde, o yllarda seyrettiimizde aklmzda ve yreimizde oluan neredeyse mistik denebilecek duyguya zarar veren bir sr ekleme yaplm. Yine de Costner'n "Kurtlarla Dans", "Apocalypse" kadar zarar grmemi. Son rnek de "Terminator 2". Benim bu filmi sevmemin temel nedenlerinden biri de filmin "frame perfect" olmasdr, yani tek bir fazla kare bile yoktur bu filmde. Ritim ok yksektir, gereksiz hibir sahne yoktur. Ama Cameron, ynetmenin versiyonunda bir sr sahne eklemeyi gerekli grm. Sarah hastanedeyken Kyle'n (ryada) onu ziyaret etmesi, John Connor'un Arnold'a glmeyi retmesi, Arnold'un ipinde deiiklik yaplmas, Dyson hakknda fazladan verilen bilgiler, vb. dpedz filmin ritmini drm. te burada ynetmenin subjektif algsnn filme zarar verdiini gryoruz. Ynetmen filmi, o kadar ura verdii birey olarak grp ektiklerini atmaya kyamyor. Mesela Coppola'nn nl kurgucusu Walter Murch'n ("ngiliz Hasta", "Souk Da") yle bir ilkesi var: "Asla sete gitmem, asla oyuncularla tanmam." ("The Cutting Edge - The Magic of Movie Editing", 00:06:50) Niye? Onlarla yaknlk kurarsa ya da sette ne gibi zahmetlere girildiini grrse, bu bilgiler kurgudaki nesnelliini etkileyebilir. Adam bunu bildii

284

iin filme hizmet adna setten ve oyunculardan uzak duruyor. Sonu olarak Cameron gibi bir ynetmen bile bu hataya debiliyor. zetle demek istediim ey u: Filmler ok gerekmedike iki saati amamaldr. Elinizde epik boyutlarda malzeme yoksa (ki bazen epikler bile skabiliyor, bkz. "Yzklerin Efendisi"), 120-150 dakika aral, bir film iin son derece uygun. Ve bir kere buna uygun bir rn ortaya karttktan sonra, artk filmin ayarlar ile oynamamak lazm. Not: Cameron Avatar' Austos'ta yeniden vizyona sokacakm. Neden? lk gsterimde, "Alice"in gsterime girmek zorunda olmasndan dolay, henz seyirci ilgisi tkenmemi iken film salonlardan ekilmek zorunda kalm. Bunun zerine, haftada %8 azalan gie aniden %50 dm. Yani ortada henz Avatar' seyredecek insanlar var, diyor. Ve iin ilgin taraf, Austos'taki gsterime 6 dakikalk ek materyal koyacakm. Buyurun, buradan yakn.

285

HKAYEN VARSA SEN VARSIN Dne dne seyrettiim baz filmler var: Gelecee Dn, Rocky, Casablanca, Matrix, You've Got Mail, Hababam Snf, Selvi Boylum, Ekiya... Bu filmlerin temel zellii, salam birer senaryolarnn olmas. Yani kahramanlar net eyler istiyor, nlerinde ilgin engeller var, ve bu yzden de ilgin eyler yayorlar. Oyunculuklarnn nispeten ilkel, kamera hareketlerinin durgun, mzik kullanmnn gnmze gre az, vb. olmasna karn bu filmleri hala seyrettiren tek ey var: senaryolar. yi senaryo zaman ve teknolojiyi aan bir etkiye sahip. Bu yzden on yllar gese bile etkilerinden birey kaybetmiyorlar. Yakn zamanda izlediim Trk filmlerinin hibirinde brakn iyiyi, ortalamaya yaklaan bir senaryo bile gremedim. Bu yazarlarn yeteneksizliinden kaynaklanyor olamaz. Ama yazarlarmzn bilgisizliinden kaynaklanyor olabilir. Ya da yanl kstaslar benimsemi olmalarndan olabilir. Sebep her ne ise, bunu deitirmeden adam gibi Trk filmleri izleyemeyeceiz. Ve hikaye sanatn brakn zmeyi, yeniden ina etmeye bile balam lkelerin eserlerini azmz ak halde izlemeye devam edeceiz. Benim anlamadm eylerin banda, bu kadar yabanc iyi rnek seyretmemize karn, neden bizim rnlerin bu kadar kt olduu. Yani iyiyi ktden ayracak ltlere sahibiz, ama neden kt ile ok kt aras eyler retmeyi srdryoruz. Kendi plmzde bize karan olmad iin herhalde. D pazarlarn bizim iin bir hayal olmas, kendi yaam deneyimlerimizi baka lkelerle paylamann bizi ilgilendirmemesi, ya da bunu yapamayacamza dair kkl bir inan. Benim tahminlerim bunlar. ahsen sklmaya baladm artk. Kendini birer Kubrick zanneden zibidilerin her sene otuz krk defa TV'lerin "sanat" programlarna kp, bir halta benzemeyen filmlerini yere ge koyamayan tarzlarda konumalar, kimselerin seyretmedii filmlerine olmayan sanatsal deerler atfetmeleri, filmleri giede yattktan sonra da halk kendilerini anlamamakla sulamalar. Bktm gerekten. Yani politikaclar bir, bu salaklar iki. Adam gibi hikaye yazn kardeim. Ba sonu olan, kahraman ilgin birey isteyen, daha ilgin engellerle karlaan bir hikaye. nce bunu yazabilin, ondan sonra kendinize eitli sanatsal deerler atfedin. Zira hikayeniz yoksa, bir hisiniz...

286

AVRUPA SNEMASI AMERKAN SNEMASINA KARI Daha nce bu yazdan ksa bir alnt yapmtm. Ama yaznn daha byk bir blmnn de faideli olduunu dnyorum. *** Szabo, Avrupa sinemasnn Amerikan sinemasnn rekabetine nasl kar koyabilecei sorusuna da ilgin bir yant verdi: "Her hastaln bir hikyesi, bir gemii vardr. Sorun nedir? Amerika'da ylda yaklak 600 film yaplyor. Avrupa'da ise 800. Yani aslnda biz daha ok film retiyoruz, ama bu filmler sinemalarda gsterilemiyor. Fransa'da ylda ortalama 150 uzun metraj film yaplyor. Bunlarn ancak yzde 70, 80'i gsteriliyor. Fransa'da ok iyi bir yasa var. Sinema biletlerinden yzde 11, 12 orannda kesilen vergi, tekrar film endstrisine dnyor. Filmleri buradan gelen paralarla yapabiliyorlar. Bu vergi Amerikan filmlerinin biletlerinden de kesiliyor. "Amerikan filmlerini oynatamazsnz" diyemiyorlar, nk o zaman bu para gelmeyecek. Esas sorun nedir? Gen nesil, ki u anda sinemaya ok byk ounlukla genler gidiyor, Amerikan kahramanlarn daha ok seviyor. Bunun nedeni de esas olarak Amerikan kahramanlarnn hep kazananlardan olumas. Amerikan kahramanlar her zaman kazanyor. Bizim kahramanlarmz ise hep kaybedenler oluyor. Gen sinema izleyicileri ise kazananlarla zdelemek istiyor. Mesele Amerikallar deil, mesele kazananlar. Trkiye'de de, bizde Macaristan'da olduu gibi, ocuklar iin masal gelenei var. Masallar da hep kazananlar anlatr. ocuklar kendilerini kazananlarla zdeletirirler. nk ocuk kazanmak ister. Bu, bir Amerikan gr deildir, insann dn biimidir. Amerika, dnyann farkl yerlerinden gelenlerin 150, 200 yl nce oluturduu ok yeni bir lke. Onlarn ortak masallar, hikyeleri yok. Amerika'nn masallar sinema oldu. Bizim masallarmzdaki gibi, kahramanlar, her zaman kazananlar oldu. Sinemaclar dnyay deitiremezler. Dnyay politikaclar deitirir. Avrupa filmleri gelecekte, kazananlar olarak sadece mafyay, yolsuzluk yapanlar gstermez de, kazanan olumlu karakterleri gsterebilirse, bu belki bir fark yaratr. Avrupa Birlii sadece byk bir pazar olacaksa; bu, gereklemez. Bizim ihtiyacmz olan Avrupa'nn geleceiyle ilgili bir imaj. Gelecekle ilgili pozitif bir imaj. Genlere, Avrupa gzel olduu iin oraya gelmeye aran bir imaj sunmak. Avrupa eer yalnzca gemiin gzel kalntlarn gsteren bir mze olursa, gelecekle ilgili bir imaj oluturamaz. Amerika'da; Roma'da, stanbul'da, Atina'daki gibi gemi kltr gsteren tarihi kalntlar yok. Avrupa'da 5, 6 Euro verirseniz, gemi, yklm kalntlar grebilirsiniz. Ama yeni bir ey yaratacak enerji nerede? Sorun burada. Eer genlere sunacak yeni eylerimiz olursa, o zaman yeni kahramanlar bulabiliriz. Amerika'nn kahramanlarna kar belki savaabiliriz." (Kaynak: Tempo Dergisi 22-28 Aralk 2004) *** Istavan Szabo hakknda daha ayrntl bilgiyi BURADAN alabilirsiniz.

287

YAZMA SANCISI Birok yazar, yazma eyleminin kendisinden nefret eder. Bunun nedeni, retirken ektikleri skntdr. Ei-dostu memnun edecek eyler yazmak nispeten kolaydr. Ama gerekten kaliteli bireyler yazmak, insann kendisiyle, yetenekleriyle, zekasyla, bilgisiyle, ve tecrbesiyle uzun uzadya mcadele etmesini gerektirir. te bu mcadelenin verdii ac, yazarlar masadan ya da bilgisayar bandan uzak tutan eydir. Ama ilerindeki yaratc drt onlar yazmaya sevk eder srekli. Ama her nedense bir trl kendilerini masa bana getiremezler. Yazmadan, yazamadan ortalkta dolanr dururlar. Yazmalar gerekmektedir, ama masa banda olmak yerine televizyon karsnda, internette, ya da alveritedirler. Bilinaltnz, olmanz gereken yerde (masabanda) olmadnz iin sizden nefret eder, daha dorusu sizin kendinizden nefret etmenize neden olur, ama siz yazma sancs ekmektense kendinizden nefret etmeyi tercih edersiniz. Ta ki bu z-nefret, yazma sancsndan daha byk bir hale gelene kadar. te birok yazarn masabana gemesini salayan gong, bu znefret'te yaanan limit amdr. *** Oysa bu byle olmak zorunda deildir. Yukarda anlattm tablo, kendisini, yaratc glerini, daha da nemlisi yaratc sreci bilmeyen, sadece ilhamla yazan yazarlar iin geerli olan bir metodtur. yi yazarlar, -iyiden kastm, bireyler retirken kendine ve evresine azami derecede zarar vermeyen yazarlar- yazma eyleminin masabanda gerekletiini bilirler: Deneme, beenmeme, tekrar deneme, tekrar beenmeme.. ta ki beendiiniz birey yazana kadar denemeye devam etme srecinin, yazmann belki de tek evrensel kural olduunu bilirler. (Yani tek ve ilahi bir ilhamla, bir oturuta mkemmel bireyler yazmann sama bir efsane olduunun farkndadrlar). Hereyin ilk msveddesinin yzde doksannn p boylayacan bilirler. Bu yzden bir an evvel bu pe gidecek blm yazp, yollarna devam etmek isterler. Yaratcln sesini bazen nce bir fslt gibi duyurduunu, siz bunu dinledike volmn arttn da renmilerdir. Bakalar gibi kendilerine gmbr gmbr baran bir ilham beklemek yerine, bu dk volml fsltlar dinleyerek yollarna devam ederler. Bakalar daha ilk msveddeye doru drst balamamken onlar bilmem kanc msveddededirler. Sonu olarak, yazarlar "yazar"! Dierleri dnyann milyon tane megalesi ile elenirler, oyalanrlar, vakit geirirler.

288

KARIIK NOTLAR - 1 Yazlmas gereken o kadar ok konu birikti ki, artk yazamaz hale gelmi bulunuyorum. Hangisinden balayacam bilememenin yan sra, bir yazmaya balaynca birka gnn tamamn bu ie ayrmak zorunda kalacam bildiimden, sadece bu notlarla idare etmek zorundasnz. * David S. Freeman son zamanlarn en gzde senaryo hocas. Onun syledii bir ey var: Senaryodaki her enin iki zellii vardr: ilgin, ve derin (duygusal, duygu uyandrc). Bir filmi iyi yapan ey, o filmi oluturan unsurlarn ilgin ve duygusal olmasdr diyor. Ve ekliyor: Duygusal olmayabilirsiniz, ama mutlaka ve mutlaka ilgin olmalsnz. Karakterleriniz, hikayeniz, diyaloglarnz, sahneleriniz, hatta mziiniz ve kurgunuz bile ilgin olmal. Baarl olan filmlere bir bakn, hepsi bu kritere uymaktadr. yleyse siz de ilgin olmann yntemlerini aratrn. * Senaryo yazarken kullanlabilecek bir model olarak " perdeli yap"dan bahsetmitim. Bu, hemen btn dnyada kabul edilen ve kullanlan bir kalp. Ama tek kalp deil. Hikayelere "sekans" baznda yaklaanlar da var. Yani bir filmi ana blme deil de, sekiz (ya da daha fazla) sekansa blenler de var. Ve inann bu yaklam, 2. perdenin yazlmasn, "3 Perdeli Yap"dan ok daha kolaylatryor. rnein birinci perdeyi ikiye blyor bu yaklam: Tetikleyici olaydan nceki serim, ve tetikleyici olaydan sonraki dnem. kinci perdeyi drt sekansa blyor. Son perdeyi de iki sekansa. in gzel yan, her sekans kendi iinde giri gelime sonu olarak ele almas. Bylece hikayenizi nispeten kk alt paralara blp, onlar diinize uygun hale getirebilir, ve altlarndan yle kalkabilirsiniz. Dikkat ederseniz birok filmin aslnda birbirlerine genel bir ama ile balanm ayr sekanslardan olutuunu grrsnz. (Bu konuya daha sonra detayl olarak gireceiz). * Gl bir "hikaye motoru" bulun. Yani, elinizdeki hikayeyi, seyirciyi iki saat skmadan gtrecek kadar gl itici (tiksindirici anlamnda deil, bir yne doru gtrmek anlamnda) bir olaya, duruma, ya da karaktere ihtiyacnz var. Buna yabanclar "Story engine" diyorlar. Hikaye motoru buradan geliyor. Yeterince gl bir motorunuz yoksa, hikayeniz istisnasz sarkacaktr. Bunun rneklerini Trk sinemasnda ok gryoruz ne yazk ki. (Yazarlar, kendileri iin yeterince gl olan motorlarn seyirci iinde gl olup olmadn doru tartmak zorundadr). Bunu salamann bir yolu, karakterin (bu kahraman da olabilir, dman da) potansiyelini artrmak, ikinci yolu da, kahraman eer baarsz olursa, kaybecei eylerin deerinin ok byk olmasn temin etmektir. Bu iki yntemden birini ya da ikisini uygularsanz, hikayenizin aniden hzlanp havalandn grrsnz. * inizden gelmeyen, iinizde bir heyecan oluturmayan hibir ey yazmayn. Nokta. Bunun dnda yapacanz her i, plkten, hayat kadnlndan, ya da beyin cerrahlndan farkszdr. Ya ruhunuzu (ve bunun sonucu olarak da ruhumuzu) coturan eyler yazn, ya da hi yazmayn. Aslna bakarsanz, yazamazsnz zaten. Bilinaltnz izin vermez. Yazdklarnzdan hibiri orijinal olmaz. nsanlarn ruhlarna hitap etmez. Piyasa iin yazm olursunuz. Para kazanabilirsiniz, ama kendinize sanat diyemezsiniz. Deseniz bile kimse inanmaz. En azndan ben... :) * Hikayenizi yazarken hissettiiniz rahatszlklarn ve tkanmalarn nemli bir blmn, kahramannzn karakterine geri dnerek zebilirsiniz. "Go back to character", benim ok kullandm bir yntemdir. Aklnzda bir olay vardr, ama kahraman o olayda istediiniz gibi davranmaz. Eer zorlarsanz, melodram olur. Bu durumda yaplmas gereken en nemli ey, karaktere dnp, ona, bu olayda istediinizi yaptracak zellikler vermektir. Ama bu durumda, hikayenin geri kalan blmnn de bundan etkileneceini unutmayn. * Michael Hauge'in ok nemli bir ilkesini, SANARST'in daha ilk yazlarndan itibaren tekrarlyorum: "Senaryolarn (filmlerin) tek bir amac vardr, o da seyircide duygu uyandrmak." Burada dikkat edilmesi gereken ey u: Sizin, hikayenizde zlen birini gstermeniz, seyircinin zlmesine, glen birini gstermeniz de seyircinin glmesine yol amaz. Bu ikisi farkl eylerdir. Hatta o kadar farkldr ki, bazen kahramannz gzyalar iinde

289

boulurken seyirci kahkahalar atar, ya da kahramannz glmekten krlrken, seyirciniz derin bir hzne gark olabilir. Duygu uyandrmay renin. Filmlerin bunu nasl yaptn iyi aratrn. * Karakter Elmas', ("Character Diamond") David S. Freeman'n kulland terimlerden biri. Kahramannz ve dier karakterler hakknda uzun uzadya biyografiler yazmanz gerektiini herkes sylyor - Ben bile dedim. Ama Freeman diyor ki, "Bir karakteri oluturan drt ya da be temel zellik vardr. Bu zellikler, birbiriyle uyumlu olmak zorunda deildir. Hatta olmazlarsa, karakterler daha ilgin olurlar. te bu drt be zellik, mutlaka ama mutlaka ekranda greceimiz zellikler olmaldr. Ekranda grmeyeceimiz zellii, karakter elmas'na koymann bir anlam yoktur." David S. Freeman, karakter zellii ile cins hareket ("quirk") arasnda da bir ayrm yapyor, ama onu da sonra anlatrz. * Bana gelen senaryolarda (hah! gya senaryo okumuyorum demitim!) fark ettiim birey var: Birok yazar, hikayelerini renkli karakterlerle doldurma konusunda ok baarllar. Ama hikayenin merkezine oturan bir olay, kahramann elde etmek ya da kanmak istedii ve bunun iin de elinden gelen hereyi yapabilecei birey bulmak konusunda zorlanyorlar. Sadece gzellik (yani renkli karakterler ve ho/elenceli/komik diyaloglar) yetmez, syleyecek bir sznz, anlatacak ilgin ve gl/byk bir olaynz da olmal. * Bir senaristin ileyebilecei ennn byk gnah, seyirciyi skmaktr. Bundan kamak iin elinizden geleni yapn. Kendi yazdklarnz ok beeniyor olabilirsiniz, ya da senaryo konusunda yeterince donanml olmayan insanlar da yaptklarnz ook beendiklerini sylyor olabilirler. Ama bu, hikayenizin "gerekten" iyi, elenceli, kalifiye olduu anlamna gelmez. Kendi kendinizi eletirmeyi, bir sahnenin gerekten ilgin olup olmadn ayrt etmeyi renmelisiniz. lgin sahneye dokunmamay, az ilginci ise ilgin hale getirmeyi, ya da topyekn atp yerine yenisini yazmay becerebilmelisiniz. *Seyirciyi hikayenize balamann, hikayenizde olacak olaylar beklemesini salamann drt ana yntemi vardr. Bu yntemleri, Fatiha suresinden daha iyi bilmeli ve uygulayabilmelisiniz eer bu ii gerekten yapmak istiyorsanz: 1) Gelecek bir olay haber vermek ("Telegraphing"): Hikayenizin banda bir yerde kahramannz, "Saat drtte urada bulualm" dedii zaman, seyirci otomatikman "acaba drtte orada olabilecek mi?" diye merak etmeye balar. Bu yntemin bir versiyonu, "zaman snr koymak"tr. "ki saat/gn/hafta sonra bir bomba patlayacak" dediiniz zaman, btn seyirciler, "Acaba kahraman zamannda durdurabilecek mi?" diye hikayeye balanrlar. 24 adl dizi, bu teknii en ok kullanan dramatik eserdir. Bu tr dizileri ve filmleri dikkatle inceleyin. 2) Sonusuz Sebep ("Dangling Cause"): Eski Holivut filmlerinde ve bizim hemen btn filmlerimizde, sebepler ile sonular birbirlerini hemen takip eder. rnein adam kadna "Benimle evlenir misin?" diye sorar, kadn da "Evet" diye cevab yaptrr. Ama gnmz seyircisini daha fazla etkileyen bir yntem var: Adam "Benimle evlenir misin?" diye sorduktan sonra, kadnn cevabn vermesini engelleyen bireyin olmas. Bu, hikayenin iinden bir baka unsurun devreye girmesi de olabilir, ynetmenin, kadn tam cevabn verecekken kesme ile baka bir sahneye gemesi de olabilir. zellikle Amerikan dizilerinde bu yntem ok kullanlr. Hemen her sahne, yaratlm bir sebebin tam sonucunu grmeden biter. "Without A Trace" gibi dizilerde bu yntem ok kullanlr. Yani sebebi yaratrlar, ama sonucun tamamn hemen gstermezler. Seyirci de "Sonu ne olacak" diye hikayeye daha bir balanr. 3) Dramatik roni ("Dramatic Irony"): Benim en sevdiim yntem. Bu, seyircinin, hikayedeki kahramanlardan birinden ya da birkandan daha fazla ey bilmesi ile salanr. Klasik Hitchcock rnei udur: Bir kadnla adam masada konumaktadrlar. Ama masann altnda bir bomba vardr. Onlar bu bombadan habersiz olduklar iin biz endieleniriz. Eer bu bombann zerinde bir de saat varsa, o zaman 1. maddedeki yntem de kullanlyor demektir. Heyecanmz daha da artar. Kahramanlarmz acaba bomba patlamadan nce oradan uzaklaabilecek mi? yi yazarlar, sadece hikayenin kahramanlar ile seyirci arasnda bir bilgisel fark yaratmazlar. Hikayedeki kahramanlar arasnda da bir bilgi hiyerarisi olutururlar. Baz kahramanlar dierlerinden daha fazla ey bilir ve biz de bu bilgisizlerin bilgilendiklerinde ne olacan da merak ederiz. Genelde kt adamlar iyi adamlardan daha bilgilidirler. :) 290

4) Dramatik Gerilim ("Dramatic Tension"): Bu, bildiiniz bir eye verilen afili bir isim. Ama unu da syleyeyim. Seyirciyi hikayeye balama yntemlerinin en gls de budur. Bu dediim de, kahramann bir eyi elde etmek istemesi ve nnde baz engellerin olmasdr. te bu yntem, seyircinin hikayeye en yksek derecede balanmasn salar. Hikayedeki kahraman (ki irili ufakl her karakter birey isterse, hikaye kesinlikle ok daha boyutlu olur) birey arzular ya da bireyden kamak ister, ama nnde, almas imkansz gibi duran engeller vardr. Seyirci otomatik olarak "Acaba kahramanmz bu engelleri aabilecek mi?" diye sorar. Eer kahraman ilginse, elde etmek istedii ey hem makul hem de elde edili sreci bize yeterli derecede elence vaat ediyorsa, o zaman seyirci iki saatini ve cebindeki 10 YTL'yi sizin hikayenize vermeyi kabul edecektir. (Tabii ki nce kahramanla ZDELEME kurdurmanz gerektiini sylememe gerek var m? Drdnc senemizde, artk olmamas lazm.) Bu yntemler birok kitapta ayr adlar altnda bulunabilir. Ben Paul Joseph Gulino'nun "The Sequence Approach" adl kitabndakileri kullandm burada. * Jung'un arketiplerini iyi renin. Bu arketipleri en iyi anlatan ahs John TRUBY amca. Onun Blockbuster programnn help dosyasnda arketiplerle ilgili bir kitap dolusu bilgi var (ngilizce). Bunun dnda, Akaa Yaynlarndan kan "imizdeki Kahraman" okuyun. Orada da eitli arketipler anlatlyor. Yine Akaa'dan kan "I Arayanlarn Karanlk Yan" adl kitap ise, sadece "Glge" arketipini ele almas asndan ilgin. Bu kitap, size, kendiniz -zellikle de karanlk yannz- hakknda da ok ey retecektir). Karakterlerinizi olutururken arketiplerden faydalanarak, seyircilerin kolektif bilinaltna hitap edebilir, ve aniden seyirciyi ok ama ok derinden etkileme ansna ulaabilirsiniz. (ngilizceniz varsa, arketipler konusunda net'te ok bilgi var, bir google'layn). * Uzuuun uzun anlatlacak konulardan biri de Christopher Vogler'n kahramann yolculuu yorumunun anlatld "Yazarn Yolculuu". Yine Trke'de olmayan bir kitap, yine btn Hollywood'un ezbere bildii bir kitap, yine bizim bihaber olduumuz bir kitap. Bire bir uygulanmas sakncal olan, ama hikayenize bir btnlk hissi vermekte ok faydal olan bir eser. Burada da eitli arketipler anlatlyor. "Kahraman" "Haberci" "Eik Muhafz" "Yal Bilge Adam/Kadn" "ekil Deitirici" vb. Hele sonundaki film analizleri, dikkate deer. Bu kitap sayesinde, byk filmlerin kazara byk olmadn anlyorsunuz. Eh, yazar Disney'in en st dzeylerinde alm, daha ne olsun... *** imdi oturun, elinizdeki hikayeleri, karakterleri, diyaloglar ve sahneleri bu kstaslara gre tekrar gzden geirin. Bakn bakalm, kata ka hayatta kalyor, ka p kutusunu boyluyor...

291

SEBAT Kiiliinizin, gelitirdiiniz takdirde hayatnzda baary garantileyecek tek bir zelliini seecek olsaydnz, size "sebat" listenizin en bana yerletirmenizi tavsiye ederdim. Napoleon Hill yle der: "Sebat szcnn kahramanlkla ilgili bir arm olmayabilir. Ama bu zelliinizin karakteriniz iin tad anlam, karbonun elik iin tad anlamla ayndr." Nasl karbon elii sertletirirse, sebat da kiiliinizi glendirerek, siz hayallerinizin peinden giderken karnza kan her trl engeli paralayp gemenizi salar. Btn profesyonel hayatm boyunca insanlarla altm, ve unu gzlemledim: ok az insan hayattan ne istediine GEREKTEN karar verir, ve bundan da az sayda insan kendilerini bu eyi gerekletirmeye ADAR. Bu konu neden bu kadar nemli? nk netlik ve kendini adama olmadan, sebat da olamaz. Sebat niteliini kiiliinizde gelitirmek iin, bireyi o kadar ok istemelisiniz ki, o ey ruhunuzda yanan bir tutkuya dnmelidir! O zaman sebat da otomatik bir hal alr ve sizi artk kimse durduramaz. Sebattan yoksunluun genelde irade zayflndan kaynakland zannedilir. Bu kesinlikle doru deildir. Bir insann son derece gelikin bir irade gc olabilir, ama yine de hedeflerini baarmak iin gereken sebattan yoksun olabilir. Sebat zellii olmayan kiiler genelde, tutkularn aydnlatacak, onlara yol gsterecek bir amac olmayan kiilerdir. Sebat zelliinizi gelitirmenizin nispeten basit drt adm vardr: 1) Net bir biimde tanmlanm bir hedef belirleyin. Bu hedef sizin gerekten de arzuladnz birey olmaldr. Duygusal bir ate ve tutku olmadan, zihninizin, sizi gerekten baarya gtrecek olan blmne, yani bilinaltnza ulaamazsnz. 2) Bir eylem plan oluturun ve bunu derhal yrrle koyun. Bu plann, sizi hedefinize gtrecek yolculuun sadece ilk aamasn kapsamasnda hibir mahzur yoktur. Siz plannz uyguladka, sizi hedefinize daha da yaklatracak olan dier admlar kefedeceksiniz. 3) Arkadalardan, akrabalardan, ya da komulardan gelecek olan olumsuz geri bildirimleri reddetme konusunda kesin olarak kararl olun. Hedefinizin ulalamayacak olduunu iddia eden hibir eye kulak asmayn. 4) Sizi cesaretlendirecek, size destek ve yardmc olacak bir ya da birka kiiden oluan bir beyin takm oluturun. Napoleon Hill'in de belirttii zere: Birok vakada, son derece baarl olan erkek ve kadnlar dierlerinden ayran TEK nitelik, sebattr. imdi, u an, sizin gl noktanzdr. Hayatnzda ne yapmay hayl ediyorsanz, bugn balayn, ve vazgemeyi reddedin. inizde byklk var. Onun dar kmasna izin verin, ve sebat gsterin. (Yazar: Dr. Jill Ammon-Wexler, Beyin/Zihin aratrmacs) "Profesyonel, vazgememi olan bir amatrdr"
(A professional is an amateur who did not quit.)

Richard Bach 292

SANATILIK: ZOR ZENAAT Her trl gerek sanatsal yarat, insann ruhundan kopup gelen itkilerle (impuls) gerekleir. Ruhtan gelen bu itkiler, sanatnn kendine zg yorumlayc programlar (i.e. yetenekleri) tarafndan yorumlanarak eser halini alr, kitap olur, mzik olur, resim olur, heykel olur. Ruhtan gelen bu itkileri duyabilmek, onlar canlandrp coturabilmek, yntemini, sanatlarn kendi balarna renmek zorunda olduu bireydir. Bir sanat iin geerli olan bir yntem, dieri iin geerli olmayabilir. Bu yzden sanatlk, insann, kendi ruhuyla temasa gemeyi ve temasta kalmay renmesini de gerektirir. Bunun bedene ve ruha zarar verilmeden yaplmas en iyisidir. Aksi takdirde bir sre sonra sanat icra edecek bir beden, ya da ona kaynaklk edecek bir ruh kalmayabilir. Ypranm bir bedenden ve tkenmi ve/veya sal bozulmu bir ruhtan ancak kalitesiz rnler kar.

293

2007 YAZ NOTLARI - 1 * "Beynelmilel" fena bir film deil, finali hari. Final kt ve filmin geri kalanyla tamamen (TA-MA-MEN) alakasz. Yani, hangi a yapt kazandibi tatlsnn en dibine bir para kzarm, kanl bir et koyar ki? "Beynelmilel" byle birey yapm. Ama ama bir biimde sisteme/12 Eylle/askerlere giydirmek olunca, seyircinin seyir zevki ve eserin isel btnl gibi kayglar kolaylkla bir kenara atlyor demek ki. Demek ki BKM filmleri artk hep byle bitecek. Yani! * Casino Royal. Gzel film. Ders gibi film. Senaryodan mzie, oyunculuktan kurguya kadar. Klielerin nasl taze bir biimde yeniden kullanlabileceini gsteriyor. Annda klasik olan bir film. * "Dark City". Tek kelime ile "pretentious" - zenti, sahicilikten uzak, tatmin edici deil. Kahraman ar pasif. Uzayllar komik. Dr. Bilmem kim (K. Sutherland) vasat ve komik, hele o suni konuma biimiyle... Hafzay deitirmek iin koca koca ineler, filan. (Matrix'teki dev gibi jaklar bile komikti, ama bu daha komik). Alex Proyas (ki "Ben Robot"tan dolay kendisine ayr bir muhabbetim vardr, ama "The Crow"dan dolay deil), bir sene sonra Matrix'i seyrettii zaman yle demitir herhalde: "Ama... ama... ama... h!" * "Entourage" ho ama bo bir dizi. Dizi bo olmay kendine hedef koymu ve bunu baaryor. Truby'nin "Karakter A" dedii eyin ok gzel bir uygulamas. (Srpriz: 3. sezon, 2. blm 6. dakika 28. saniyede balayan arky dikkatli dinleyin. Burak Kut'un "Komple"sinin ayns deil mi? Vay canna, adamlar bizden almlar!) * "Lost" Birinci sezon gayet iyi. Hikaye tamamen "E, peki imdi ne olacak?" sorusu zerine ilerliyor. Lakin tatmin edici deil. Bir trl, baka dizileri seyrederken hissettiiniz tamamlanmlk hissini yaamyorsunuz. Hep muallaktasnz. Dizinin baarsnn buna bal olmas kt. Birinci sezonda gncel olaylara paralel olarak insanlarn gemileri hakknda verilmesi gzeldi. Ama 2. sezonda iin tad kat. Ben ikinci sezon ilk 5 blmde seyretmeyi braktm. Daha fazla Mualla'ya tahammlm yok... * "Six Feet Under", sonradan alanlardan. lk sezonlardaki karanlk, sonraki sezonlarda alnca benim iin izlenebilir oldu. Ama Nate'in lm ktyd - duygusal olarak. Eh "American Beauty" yazarndan da byle birey beklenir zaten. nce birilerini sevdirip sonra onu ldrrler. Ama bittiine sevindim. * "ROME", mthi. Tek kelimeyle. kinci sezonunu heyecanla bekliyoruz. (Osmanl ile ilgili bir dizi ya da film ekilirse, bu kalitede ekilmeli ya da hi ekilmemeli. Neticede Roma mparatorluu ile ayn ligde bir imparatorluktu bizimkisi.)

294

AHESTE VTES! SANARST yazlar 300' am. Hepsinin arivlik olduunu dnmyorum. Ama yaklak yarsnda, senaryo yazmyla ilgili baz faydal bilgiler var. Ve imdiye kadar bu lkede kullanlmam bir yaklamla yazlm yazlar. Zira imdiye kadar senaryo dendiinde herkes ya Aristo'dan sze balyordu, ya da M.T. ngren'den. O adan, SANARST yazlar bir ilk tekil ediyorlar. Size Michael Hauge'u, John Truby'yi, ve Robert McKee'yi tanttlar en azndan. Daha ok ve daha kaliteli yazabilmeyi isterdim. Ama hereyde olduu gibi bu da bir motivasyon meselesi. Tpk senaryolarda olduu gibi "Kahramann bir eyi yapmak iin yeterince motive olmas" gerekiyor. Motivasyon olmadan yaplan iler, McKee'nin deyimiyle, melodrama yol aar. Ben ise daha ok trajik ve komedik bir tipim, melodramla ok iim olmaz. Bu nedenle ya bir eylere ok sinirlendiimde (belirli bir konudaki ar bilgisizlie), ya da bireyi ok elenceli bulduumda (belirli bir konudaki bilginin renilmesinin ok elenceli olacana inandmda) yaz yazyorum. Bu nedenle bazen uzun sreler yaz yazamyorum. Dikkat edin, yazmyorum deil, yazamyorum. Zira iimde bir fke ya da arzu yok. Bir ok konuda denmesi gerekenleri sylemiim gibi geliyor. Ayn konular tekrar tekrar yazmaya gerek yok. (rnein geen gece "ki Sper Film Birden"i tekrar seyrettim. Film batan sona hata. Ama ben bu hatalarla ilgili bir sr yaz yazmtm, onun iin tekrar yazmaya gerek yok. Ya da "rmcek Adam 3". Bilenler bilir, "rmcek Adam 3 daha m kt olacak?" diye bir yazm vardr, iki sene nce yazlm. O zaman bir ngrde bulunmutum, ama filmin bu kadar kt olacan ben bile tahmin etmiyordum.) Senaryo dndaki yazlarmn ise yeterince anlalmad kanaatindeyim. En azndan byk bir kesim tarafndan. Zira k noktalarmz, referans sistemlerimiz farkl. Ben hayata temelde BYOLOJ - PSKOLOJ - SOSYOLOJ asndan bakyorum. Yani temelde bilimsel bir yaklamm var. Geerlilii, doruluu kantlanamayan eyler beni pek ilgilendirmiyor. Ama bir ok insan, Trk milletinin ok sevdii ve kahvehane muhabbetinden biraz daha hallice bir ey olan SYASET asndan bakyor olaylara. Bu bak as ise, bilimsel kesinlikten tamamen uzak, sonsuza dek srebilecek tartmalara gebedir. Bu ise bana miza olarak hi uymuyor. Bununla kaybedecek zamanm yok benim. Artk o kadar gen deilim. *** Arada srada dnp eski yazlarm okuyorum. zerinden yaklak 3 sene gemi yazlarm var! Yani tamamen unutmuum yazy. Houma gitmiyor dersem yalan olur. Zira bu yazlarn ok az blm, ilk yazldklar gibi yaynlanyorlar. Bir ok yaz, bir iki hafta dinlendirilip, byk revizyonlardan sonra karnza kyor. Bu nedenle okunmalar o kadar kolay ve elenceli. Bu iin de teknii var yani :) *** Demem o ki, bir sre burada yeni yaz bulamazsanz, eski yazlara taklnz. En az yenileri kadar bilgilendirici ve elendiriciler. Hatta daha da iyisi, kendiniz bir blog oluturun ve izlediiniz filmler hakknda yazmaya balayn. Yazmak ok ilgin bir uratr. nsan, zihnini disipline etmeye sevk ediyor. Eer "ben yazdm oldu" gibi bir kolaycla kamazsanz, sylediklerinizi somut eylerle destekleme zarureti hissediyorsunuz. Bu da yazlarnzn deerini artryor. Eer byle bir blogunuz olursa, seve seve burada tantrm. (Bu lkede bu kadar sinemac var, senarist var, sinema-TV hocas var... nerede bu insanlarn bloglar yahu? Sinema blogu denince sadece Tarkovski vb. sever teenager'larn bloglar kyor karmza. Biraz daha "hafif" bireyler yazmaya utanyor mu insanlar? Nedir?)
zetle sylemek gerekirse, bir sre iin yaz sklnda azalma olabilir. Bu arada kendinize iyi baknz. Bol bol senaryo yaznz. Cesareti elden kaybetmeyiniz. "Adaptation"daki rkek ama derin karde gibi deil, s ama cesur karde gibi olunuz. Bu dnya, utana skla yaanmayacak kadar ksa mrl zira.

295

HAZIR MECLSN EL DEMKEN... Son meclis hazr yangndan mal karr gibi yeni seim yasasn kartrken, elleri bir dese de Trk TV'lerindeki yerli dizilerle ilgili bir iki yasa karsa. Benim baz nerilerim olacak bu konuda, nacizane: 1) Yerli bir dizi 50 blmden fazla olamaz, olmamaldr. Zira yerli diziler 50 blmden sonra ksr dngye giriyor, enerjilerini, yaratclklarn, sevimliliklerini kaybediyorlar. Bundan sonras artk keyifli bir seyir deil, bir biimde dizi bamls olmu insanlarn istmeye yerine getirdikleri tatsz bir vazife halini alyor. Bkz. ocuklar Duymasn, Beyaz Gelincik, Gm, Avrupa Yakas, vesaire... 2) Dizilerde Mehmet Ali Erbil kesinlikle oynatlmamaldr. Hatta bu MAE yasa, sinema filmlerini de kapsayacak ekilde geniletilmelidir. Hatta ve hatta, bu konularda ona teklif gtrlmesi bile engellenmelidir. Zira kendisinin "Tatl Kaklar" dnda ekranda ve perdede bir adet "dramatik" baars dahi hatrlanmamaktadr. Kendisinin sadece gsteri dnyasnda kalmas iin gerekirse lazer parmaklkl hapishaneler dzenlenmelidir. 3) Kra'a artk mzik yaptrlmamal. Detaya girmeye gerek yok herhalde. 4) En ksa srede, "yayndan kaldrlan diziler mzesi" kurulmaldr. Ciddiyim. Glmeyin. Bu bir web sitesi de olabilir. Sitede yayndan kaldrlan dizilerin knyesi, hangi kanalda, saat kata, ka blm oynad, hatta senaryolar yer almal; YOUTUBE tarz kk bir ekranla da bu diziler izleyicilere seyrettirilmelidir. Hatta bu blogda olduu gibi, dizinin yapmna katkda bulunan insanlarn ANONM olarak diziyle ilgili yorumlarn ifade etmesine izin verilmelidir. Ki gelecek kuaklar ayn hatalar tekrarlamasn. 5) Dizilerin, insanlk onuruna ters den mesajlar vermesi yasaklanmaldr. Yani "Binbir Gece", "Sla", "Kurtlar Vadisi" gibi dizilerin retilmesi engellenmelidir. Senaryolar bu adan deerlendirecek bir etik kurul oluturulmaldr. Ve bu kurulun kararlar balayc olmaldr. (RTK byle bir ilev grmeye alyor, ama ok zayf kalyor. Sadece KV zerinde etkili olmas, Binbir Gece ve Sla'y skalamas, yetersizliinin bir kant.) Bu kararla ilgili olarak, senaristlerin "Biz sadece dizimizi yazyoruz, insanlarn bu diziden etkilenerek su ilemesi bizi balamaz" demesi yasaklanmal, ceza olarak da "TV'deki iddetin izleyici zerindeki etkileri" ile ilgili mevcut yzlerce sosyopsikoloji doktora tezi ve kitap okutulmaldr. (Bu tez ve kitaplarn bazlarnn yabanc dilde olmas engel tekil etmemeli, senariste nce bir ya da birka yabanc dil retilmeli, sonra da bu eserler zorla okutulmaya devam edilmelidir. Cehalet sua mazeret tekil edemez zira.) 6) Yapmc ve kanal yneticilerinin dizilerin oluturulmas safhasndaki mdahaleleri en fazla yzde 10 ile kstlanmaldr. Herkes kendi iini yapsa, yayndan kaldrlan diziler pl bu kadar hzl bymezdi, tahminim.

296

FARKLI BR EY YAPIN! Bir oumuz "iimizden bir yerlerden" farkl bir eyler yapmamz gerektiini, zel bir eylerin kendimizi farkl bir yerlerde beklediini, ancak tam olarak adn henz koyamadmz sylyoruz. Biz, hemen hepimiz, kendimiz iin doru olan eyin ne olduunu bulmak ve onun peinden gitmek istiyoruz. Bizim yaam amacmz ne acaba? Hayatmz ne yaparak kazanrsak, ne ile urarsak daha mutlu oluruz, daha yararl oluruz, daha gvenli oluruz, daha zengin oluruz, daha sevilen oluruz? Yeteneklerimiz, potansiyelimiz ne yana dyor? Diyorsunuz ki, "eer ben radikal bir eylem yapacaksam, yani eer i sesimi dinleyeceksem, eer teslim olacaksam yaama, bunun bir karl olmal. Baar garanti olmal! Yolda zorluklar olmamal. Ac artk ortadan kaybolmal. abalamamalym! Her ey sadece benim isteime gre gelimeli." Peki, eer gkten tam olarak ne yapmanz, nereye gitmeniz gerektiinin talimatlar zembille inse ve bu talimatlarn arasnda sadece parasz kalmayacanzn deil, imdiye kadar hayal ettiinizden bile fazla kazanacanzn garantisi olsa, kabul eder miydiniz? te bizim istediimiz de byle bir ey tutkumuzun peinden gitmek denildiinde. Duyun beni: KMSE SZE GARANTLER VERMEYECEK! SETNZ YOLUN STEDNZ YERE GDP GTMEDN BLEMEYECEKSNZ VE BU KT BR EY DEL! Garanti olan tek ey u: u ana kadar yaptklarnz yaparsanz, u ana kadar elde ettiklerinize ulaacaksnz. Eer farkl bir ey istiyorsanz, farkl bir ey yapn. neyi seiyorsanz, ne olursa! nsan ancak iki ekilde amalarna ulaamaz. Ya ldnde, ya da vazgetiinde. (Kaynak: "Cesur Sorular"; Dost Can Deniz; Hayat Yaynlar; s: 260-2; fena halde ksaltan: gezgin)

297

KENDN KANDIRMANIN PSKOLOJS nsan zihninin iki temel eilimi vardr. Bu iki temel eilim, zihne giren ya da zihinde var olan verilerin yorumlan eklini byk oranda etkiler. Bu eilimler, 1) Kendini iyi hissetmek, 2) Gerei renmektir. Herkes kendini iyi hissetmek, mutlu olmak ister. Bu, hayattaki en temel gdmzdr. Vaktimizin ve enerjimizin byk bir blmn, mutlu olma aray iin harcarz. En byk mutluluklar, temel ihtiyalarmz karlandnda yaanr. Uzun sre a kaldktan sonra yenen yemek, susuzluktan dilimiz damamza yaptnda iilen su, souk ve karl bir k gn uzun sre darda kaldktan sonra girilen sobal bir ev, scak bir yaz gnn yenen buz gibi bir dondurma... Bize hep mutluluk verir. Temel ihtiyalarmz karlandktan sonra, daha st dzeydeki ihtiyalarmzn - sevgi, sayg, ait olma, entellektel, estetik, dinsel ihtiyalar karlanmas arayna gireriz (bkz. Maslow'un htiyalar Piramidi). Bunlar bedensel ihtiyalarn karlanmas ile gelen mutluluklar. Bir de zihinsel ihtiyalar var. Nedir bunlar? Kendimizin iyi birer insan olduunu, yetenekli, zeki, irade sahibi, drst, alkan, vb. olduunu grmek, dnmektir. Bu nedenle bir sorunu zdmz zaman kendimizle gurur duyarz. Bir irade gsterdiimiz zaman, kendimize olan gvenimiz artar. Ksacas, eitli zihinsel (ruhsal) olumlu zelliklere sahip olmak, ve sahip olduumuzu grmek/hissetmek/duymak isteriz. Adeta, mutlu olmaya programlanm robotlar gibiyizdir. (Bu nedenle "Hayatn anlam ne?" diyen insanlara ayorum: "Hayatn anlam yaamak ve genlerinin -ve eer inanyorsan, ruhunun- sana emrettii eyleri yapmaktr, a be akn!") *** nsan zihninin bir dier eilimi de, evremiz ve kendimiz hakkndaki gerekleri renmektir. Bu da byk bir ihtimalle, renen organizmalarn hayatta kalma olaslnn daha fazla olmasndan kaynaklanan, evrimsel bir durumdur. Yani evrim, renen organizmalarn hayatta kalmasna izin vermi, renemeyenleri elemi, ya da ke bucaa itmitir. Anlalaca zere evreleri hakknda bilgi toplayan ve bu bilgileri saklayan organizmalar, bunu yapamayan organizmalar karsnda evrimsel avantajlar yakalamtr. Birinci grup yaamay (ve genlerini aktarmay) srdrrken ikinci grup yeryznden silinip gitmi, ya da bu st grubun av haline gelmitir. nsan sadece evresi hakknda deil, kendisi hakknda da gerekleri renmek ister. Bu bilgi de hayatta kalmamz/baarl olmamz iin son derece elzemdir. Eer kendimizi iyi tanrsak, yeteneklerimizi, avantajlarmz, stnlklerimizi iyi bilirsek, hayatta baarl olma, istediklerimizi elde etme olaslmz artar. Ayrca zayflklarmz renmek de bizim iin bir artdr. Zayflnn farknda olmayan bir insan, hayatn zor koullar tarafndan eninde sonunda alt edilecek bir insandr. Yine de insann kendisindeki kusurlar, eksiklikleri, zayflklar bulmas, grmesi, kabul etmesi dnyann belki de en zor ilerinden biridir. Hikimse kendisinin yeterince zeki olmadn, yeterince yetenekli olmadn, eitli karakter kusurlarnn bulunduunu duymak istemez. Zira insan benlii (egosu) ok krlgandr. Bu nedenle bir ok insan, kendi i dnyasndaki bu krlganl ve kusurlar rtmek iin darya kar son derece gl/zeki/yetenekli bir grnm (maske) yanstr. *** Peki, bu iki eilim, yani mutlu olma ve gerekleri renme istei, birbiri ile eliirse / atrsa ne yaparz? Yani, kendini iyi hissetme eilimi ile gerekleri renme eilimi eliirse ne olur? 298

Burada, balanma ("commitment") kavramndan biraz bahsetmek gerekiyor. u rnee bir bakalm: Bir hipodromda, bahisiler arasnda bir aratrma yaplm. Bahisiler, paralarn henz belirli bir ata yatrmadan nce ve sonra incelenmi. Bulgular son derece ilgin: insanlarn, paray yatrdktan sonra o atn kazanacana kar duyduklar inan, yatrmadan nceki inanlarndan ok daha fazlaym. Bu iki durum arasndaki tek fark, paray yatrm olmalar, yani bahisilerin o ata artk balanmalar ("commitment"). Yani bahisiler bu arada o atn kazanacana dair fazladan bir bilgi vb. alm deiller. Sadece paray yatrma, yani kendilerinden bir eyi (para) o ata balama eylemi, o ata olan inanlarn artrm. Ne var bunda? diyebilirsiniz. Demeyin. Bu (ve benzeri yzlerce) deneyin ortaya koyduu ilgin bir durum sz konusu insan zihnine dair: Bir insan, bir eye baland zaman, o ey iin belirli bir zaman/para/emek harcad zaman, o eyin deeri o kiinin gznde daha da byr. Yani elde etmesi zor olan eylerin bizim iin deeri byktr, bir anlamda. O eyin asli/gerek deeri fazla olmasa bile, bize yine de ok deerliymi gibi gelir. Bir baka rnek daha: Bir grup niversite rencisine, cinsellikle ilgili bir konferans verilecei ve bu konferansa katlmalar sylenmi. Birinci gruptaki rencilerden, bu konferansa katlabilmek iin ok zor baz n koullar yerine getirmeleri istenmi. Bu renciler uzun mlakatlara, testlere, vb. tabi tutulmular. kinci grup renciden de baz n koullar yerine getirmeleri istenmi ama bu n koullar ilk grubunkiler kadar ar deilmi. nc grup renciden ise hibir ey yapmalar istenmemi. Aratrmaclar daha sonra bu rencileri, son derece skc bir cinsellik konferansna sokmular. Yani konferansn skc olmas iin ellerinden gelen hereyi yapmlar. Konferans knda da bu rencilere, konferans nasl bulduklar sorulmu. Sonular ok ilgin. Konferansa hibir koulu yerini getirmeden, elini kolunu sallaya sallaya girenler (nc grup), konferans ok skc bulmular. kinci grup, konferans biraz ilgin bulurken, birici gruptakiler konferansn son derece gzel ve aydnlatc olduunu sylemiler! Bu ilgin durumu da balanma kuramyla aklayabiliriz. Burada birinci gruptaki renciler, konferansa girebilmek iin ok byk emek ve zaman harcamlardr. Bu nedenle, girdikleri konferansn ok deerli olduunu dnmleridir. *** Peki ama neden? Yani bir insan, neden zaman/para/emek harcad eyleri, olduundan daha deerli grme eilimi gsterir? Bunu da "bilisel uyumsuzluk" ("cognitive dissonance") kuram ile aklyor psikologlar, ve iyi ediyorlar. Bilisel uyumsuzluk ksaca yle diyor: Zihinde, birbiriyle elien iki dnce, iki bilgi varsa, zihin bunlardan, kendisini iyi hissetmesini salayacak olana arlk verir, onu kayrr; ve dierini de grmezden gelir, ya da grmezden gelinemeyecek kadar byk ve bariz bir ey ise, kendisini iyi hisstemesini salayacak ekilde bu bilgiyi arptr. Cinsellikle ilgili konferansa katlan renciler rneine dnelim. Bu deneyde, birinci gruptaki (yani konferansa katlmak iin bin bir trl zahmete katlanan) renciler yle bir durumla kar karyadrlar: Bu konferansa katlmak iin o kadar zahmete girmilerdir ama konferans son derece skcdr/nemsizdir/deersizdir. Burada bir eliki var. Yani bu gruptaki renciler, zihinsel bir uyumsuzluk yayorlar: "Ben bu konferansa katlmak iin o kadar ter dktm, ama 299

konferans berbat kt. Ben aptal mym?" te bu durumda insan zihni, yaznn en banda bahsettiimiz iki eilimden (gerei renmek ve kendini iyi hissetmek) "kendini iyi hissetmek"i tercih ediyor ve "Hayr, benim gibi akll birisi aptalca bir ey yapmaz. yleyse bu konferans son derece nemlidir" eklinde, gerei arptmak pahasna bir yorum yapyor. Hi kimse kendisinin aptal olduunu kabul edemeyeceine gre, yapt tercihin doru olduu sonucuna varyor. (Bu deerlendirmelerin bilinalt dzeyde gerekletiini, yani bu srecin farknda olmadmz sylememe bilmem gerek var m? Yok.) Bahisilere de bir gz atalm. Bahisi de, belirli bir ata parasn yatrdktan sonra, o atn kazanacana daha fazla inanmaktadr. Neden? Hikimsenin (zellikle de bahisilerin) "Ben kaybedecek ata oynayacak kadar aptalm" diyeceini dnmyorsunuz herhalde. "Ben, kazanacak ata param yatracak kadar akllym" dncesi, insanlar o atla ilgili deerlendirmelerini deitirmektedir. Sanrm ne demek istediimi anladnz. Yine de zetleyeyim: nsanlar, belirli bir emek/para/zaman harcadklar eyleri deerli bulma eilimindedirler. Bu ey ASLINDA ne kadar bo, anlamsz, deersiz, olsa bile. Bunun nedeni de, kendilerinin bu eyi yapacak kadar aptal (ya da ....; sfat siz koyun) olduklarn kabul edemeyecek olmalardr. nsan zihni, gerek aray ile kendini iyi hissetme eilimleri arasndaki bir atmada, kendini iyi hissetmeyi tercih eder ve hi farknda olmadan gerekleri arptma eilimindedir. *** Daha iyi anlalmas iin bir kez tekrarlayalm: Zihin, mutlu olmak ile gerekleri renmek arasnda ikileme dtnde , mutlu olmak iin gerekleri bozma / saptrma / yok sayma eilimine girer. *** (Bu psikolojik eilimin, para verip seyrettiiniz filmleri daha ok beenme eklinde kendini gsterdiini sylememe gerek var m? Ya da aylarca urap yazdnz senaryolarn ne kadar kt olduunu grememenize neden olduunu? Ya da baz ynetmenlerin onca zaman/emek/para harcad filmini aheser zannetmesine neden olduunu? Gerek olmasa yazar mydm? Bilmem?) *** Bu ilgin psikolojik durumlarn gnlk hayattaki yansmalarn sk sk gzlemleyebilirsiniz. nsanlarn, "doru"yu yapmamak iin mazeret rettii hemen her durumda, ikileme dm zihnin mutluluu / kolay tercih ediine ve gerei "harcayna" tank olabilirsiniz. ok az, ama ok az insan, kendi mutluluu pahasna gerein peine gider. ok az insan. Yrek szlatacak kadar az hem de...

300

DUYGU MPARATORLUU Yazya Michael Hauge'un bir szn hatrlatarak balayaym: "Btn senaryolarn (ve filmlerin) asl amac, izleyicide duygu uyandrmaktr." Aslnda btn sanat eserlerinin amac budur. Bir ressam, kompozisyonunu ve renkleri bu uurda kullanr. Mzisyenin notlar bu amala bir araya getirir. Heykeltra taa bu niyetle ekicini vurur. (Tabii 20. yzyln, insan hayatnn bir ok ynne yapt gibi, sanatn bu deimez zn de pi ettiini, bilerek yanl yorumladn sylememe gerek yok. Bu nedenle, yirminci yzylda kan aslsz zibidilikleri -kavramsal sanat, absrd tiyatro, vb.-, bu tanmlarn dnda tutuyorum.) Senaristler de, senaryolarndaki olaylar, izleyicide duygu uyandracak ekilde kurgularlar, kurgulamaldrlar. Bu nedenle, hangi olaylarn izleyicide nasl bir tepki yaratacn bilmelidirler. Bir ressam, hangi renkleri yan yana koyunca nasl bir duygu uyandracan biliyorsa -ki bu da byk lde renk kuram bilgisi sayesinde olur-, bir senarist de hangi olaylar hangi srayla dizdiinde nasl bir duygu uyandracan bilmelidir. Yani senarist, insanlarn duygularn, yaratc bir biimde manipule etmelidir, edebilmelidir. Bunun iin senaristin insan duygularnn doasn da bilmesi gerekiyor. nsan duygular, insan dncelerinden farkl bir biimde iler. Beynin korteks (kabuk) tabakasnda meydana gelen bir hadise olan dnce, ok hzldr. ok abuk deiebilir. nanmyorsanz, herhangi bir annzda zihninize girip kan dnceleri takip etmeye aln. Hele serbest arm esnasnda zihinde dolaan dncelerin, haddi hesab yoktur. Ama duygular yle deildir. Duygular, beyindeki nronlar arasnda meydana gelen hzl aklardan ok, eitli hormonlarn btn vcudu etkisi altna almasyla meydana gelir. Ve bu hormonlarn etki sresi, dncelerinkinden ok daha uzundur. Yani bir insann duygular, dncelerinden ok ama ok daha yava ortaya kar, ok daha uzun srer, ve ok daha yava deiir. ***
Bu bilginin bize ne faydas var? diyebilirsiniz. eitli faydalar var. Bir kere, senaryonuzdaki olaylar yaratrken, bu bilgiden oka yararlanabilirsiniz, hatta yararlanmalsnz da. Mesela, seyirciyi etkileyeceini bildiiniz nemli olaylardan sonra, seyircinin bu duyguyu iyice yaamas iin ona bir "soluklanma -duygulanma- sresi" vermeniz gerekir. Bu esnada senaryonuzun uyandrd duygular yaratmaktan sorumlu hormonlar retilerek ve vcuda yaylarak, istenilen etkiyi meydana getirebilirler. Eer bu ilkeye uymazsanz, senaryonuzdaki olaylar ne kadar arpc olursa olsun, seyircide istenilen tepki istediiniz iddette meydana gelmez. Bu gerei atlayan yakn bir rnek olarak "Sihirbaz" ("The Illusionist") verebiliriz. Filmdeki olaylar kendi balarna son derece gl. Ama bu kadar gl olaylar o kadar arka arkaya veriliyor ki, seyircinin duygulanmasna zaman kalmyor. Buna bir de bizim millet olarak nispeten fazla duygusal ve az zihinsel karakterimizi eklerseniz, TV dizilerinin neden bu kadar adal bir yapsnn olduunu da anlarsnz. Bir ok Amerikan dizisinin bizde tutmamasnn nedenini de. Onlarda sitcom en fazla 25 dk. Bizde ise 60 dakikadan fazla. Jack Bauer 45 dakikada operasyon dzenlerken bir Kurtlar Vadisi'nde Polat Alemdar bir bardak suyu zor iiyordu. (Hatrlarsanz, ilk yaynlandnda Kurtlar Vadisi'ni seyretmediimi sylemitim. Arada srada gerekletirdiim seyretme giriimlerinin baarsz olmasnn nedenlerinden biri de "Allahm, neden bu dizide herkes ok yava konuuyor ve hareket ediyor?" sorusunu tatminkar bir biimde yantlayamamamd.) Duygularn dnyasn iyi inceleyin. Kendinizinkini olduu kadar, bakalarnnkini de. eitlerini, iddetlerini, srelerini, aralarndaki geileri, ve en nemlisi de kaynaklarn renmeye aln. Sadece bu bilgi bile, bir sr senaryo kuram bilgisinden ok daha deerli, ok daha st seviyededir.

301

"24" NEDEN SEVYORUZ CNBC-E'de yaynlanan "24" dizisini biliyorsunuzdur... Hani u nl "Anti-Terrism Birimi"nin (CTU) srad eleman Jack Bauer'in maceralarnn anlatld dizi. Dizi, ilk sezonundan beri btn dnyada en ok beenilen dizilerden biri haline geldi. Trkiye'de ngilizce bilen "mutlu aznlk"n (!) seyrettii CNBC-E'de yaynlanyor birka yldr. Bir ara birinci sezonu ATV'de de yaynland. Ama genelde gece yarlarndan sonra. Peki bu dizi neden bu kadar tutuluyor? Bu sorunun tek bir cevab yok. Bir ok unsurdan oluan bir cevab var. Bir kere dizi, aksiyonu garanti olan bir konuyu semi: Anti-Terrizm. Bu da izleyicilerin merakla bekledii patlamalar, kovalamacalar, silahl atmalar, ve kritik zamanlarda verilen kritik kararlar iin bulunmaz bir kaynak anlamna geliyor. Yani dizi en bata kendisine setii genel alanla (Anti-terrizm) turnay gznden vuruyor. Dizinin merkezindeki karakter de, sinema ve TV izleyicilerinin baylaca biri: Vatann seven, ailesine sadk, insanlarn iyiliinden baka bir ey dnmeyen, yakkl, yetenekli, bilgili, gl, alak gnll, kafasna koyduunu yapan, doru bildii eyi uygulamak iin gerekirse btn kurallar ineyebilen biri: Jack Bauer. Bu karakterin etrafndakiler de Jack kadar olmasalar da yine vatansever, yetenekli, bilgili insanlar. Zaman zaman fikir ayrlklarna dseler de ayn ama iin varlarn yoklarn ortaya koyuyorlar ("Attractive Fantasy"). Bu insanlarn, terristleri zamannda engellemek iin ellerinden gelen hereyi yaplarn seyretmek ayr bir zevk. Dizideki kt adamlar da asla sradan insanlar deil. Genelde tehdit yzbinlerce insann hayatn ilgilendiriyor. Nkleer bombalardan biyolojik silahlara kadar hereyi kullanacak kadar gz dnm insanlar oluyor. Amalarna ulamak iin arada insanlar erez gibi harcyorlar, acma, merhamet duygular yok. Ama genelde hepsinin kendine zg ve gl nedenleri de var. Yani "Biz manyaz, bunun iin insanlar ldreceiz" (Bkz. GORA) gibi bir tavr iinde deiller. Bir davalar var. Sadece bu davalar yzbinlerce insann lmn gerektiriyor, o kadar (!). Ama jack Bauer'n ve CTU'nun buna izin vermesi mmkn deil. Dizide mtemadiyen hainler var. Bazen CTU'nun iinden birileri, bazen Bakan'n en yakn danman olabiliyor bu hain. Ve kimlii ortaya kana kadar byk zararlara yol aabiliyor. Hikayede kimin kime gveneceini artmann ve ileri zorlatrmann en iyi aralarndan biri bu hainler. Zaman zaman dizideki iyi insanlar da byk basklar altnda arkadalarna ihanet etmek zorunda braklyorlar. Bir de hain olmad halde, srf iini kuralna uygun yapmak istedii iin, Jack Bauer'a engel olan tipler var. Burada "trajedi" szcnn tam karln gryoruz: yi bir sonucu elde etmek iin mcadele eden iki iyi insan ("ki olumlu deerin atmas"). Genelde doruyu hep Jack yapyor oluyor, ama ona engel olmaya alan da ok iyi anlyoruz. Bu insanlar yznden Jack hem gerek dmanlar ile, hem de kendi meslektalar ile mcadele etmek zorunda kalyor. Byk kararlar ise, bu dizinin en houma giden ynlerinden birini oluturuyor. Dizinin nemli karakterleri srekli olarak ok nemli konularda kararlar almak zorunda kalyorlar. Ve bu kararlar bir ok insann hayatn etkileyecek nitelikte oluyor: Bin kii mi lsn, yz binlerce kii mi? Sadece karn m lsn, yoksa onlarca yabanc m? Jack bazen ne yardan ne serden geerek bizi artyor. Yazarlarn keye sktrd izleyiciyi, yeni seenekler bularak mest ediyor. Bize siyah-beyaz diye sunulan seeneklerin dnda baka seenekler de olabileceini hatrlatyor. Dizide kullanlan teknoloji de ok etkileyici. Dizinin sk takipileri olay o kadar zmsemi durumda ki, rnein, Jack'in bir ipte sakl bilgiye ihtiyac olmas durumunda, "imdi Chloe'yi arar, o da bu ipteki bilgileri zer" diye dnyor artk otomatik olarak. nsanlarn yerlerinin cep telefonlar sayesinde noktasal olarak tespiti, vakay diye artk. 302

Dizinin srekli omuz kameras ile (SONY HDR - FX1 kullanlyormu ekimlerde, biliyor muydunuz? HD ekiliyor yani...) ekilmesi, dizinin ierii ile rtyor. (Ama ou aile dramalar olan Trk dizilerinin de srekli omuz kameras ile ekilmesini bir trl anlayamyorum. Tripodu tamak zor mu geliyor? Yoksa senaryodaki dk ritmi aktel kamera ile telafi etmeye mi alyorlar?). Mzikleri de gerekten ok iyi. Ekrann bir ka paraya blnp ayn anda gerekleen olaylar vermesi de dizinin temel konsepti ile son derece uyumlu bir uygulama. "Color correction" da ok ho. Artk tpk "Matrix"de olduu gibi bir "24" tarzndan kesinlikle bahsedebiliriz. Dizinin en ho taraflarndan biri, yaratc fikirleri. Bir rnek vereyim: Jack'in yardmcsnn koluna, biraz sonra havaya lmcl bir virs salacak ufak bir alet baldr. Bu aletin o koldan karlmas imkanszdr. Jack ne yapar? Yardmcsnn kolunu keser! Ve aleti etkisiz hale getirir... Ya da terristlerin son isteklerinden biri, dizi boyunca Jack'e engel olarak bizi gck eden Ryan Chapell'in, bizzat Jack tarafndan ldrlmesi olur! Ve Jack de, kendi istedii iin deil, terristleri engellemek iin amirini, kafasna skt bir kurunla vurur. zleyicinin bu kadar yaratc bir ekilde rahatlatldn ve ayn zamanda rahatsz edildiini hi hatrlamyorum. Dizinin baarl olma nedenlerinden biri de, hi ummadnz insanlar dan diye ldrlmesi. "Bu adam/kadn dizinin temel karakteridir, buna bir ey olmaz" diyebileceiniz bir kimse yok bu dizide - Jack Bauer hari. Herkes gidebilir. Herkes. Bu da dizinin srekli olarak kan tazelemesi ve diziye yeni ve ilgin karakterlerin katlmas anlamna geliyor doal olarak. *** Dizinin en temelde Amerikan i pazarna hitap ettiini, bu nedenle Amerikallarn (zellikle de 11 Eyll'den sonra kabaran) korkularn kadn, ve byk lde bu sayede prim yaptn sylemeye gerek yok. Bu dorultuda Amerika'nn dnyadaki yeni dmanlar dizide sk sk arz- endam ediyorlar. Dizinin 24 saatlik bir zaman kstlamasnn olmas, en nemli karakterlerin derinlemesine bir ekilde ilenmesine olanak tanmyor. Jack hari kimsenin zel hayat hakknda detayl bilgi edinemiyoruz. Bu nedenle kt adamlar da genelde birer karikatrden teye gidemiyor. Dizinin amac da kt adam analizi deil zaten. Dizi, elinde byk bir koz olan zeki bir kt adamn alt ediliini anlatmak zere yola kyor, derin siyasi tahliller yapmak iin deil. Ve amacna da ulayor. "Amerikallar yabanclar/doulular/vb'yi hep byle gryorlar ite!" diye sinirlenmenin alemi yok. Bir Amerikan dizisi izliyoruz zaten! Ama eer ortalama Amerikan zevzekliklerini devre d brakan zihinsel filtrelerinizi (zihinsel "pop-up blocker"larnz) altrabilirseniz, "24" son derece keyifle izlenen bir dizi. Her hafta artmay baaryor. Bu da az i olmasa gerek.

303

VAY CANINA: "SCREENPLAY"IN YEN BASKISI IKMI! "O da ne?" demeyin. Son 25 (yirmibe) ylda Amerika ve Avrupa'da (ve aslnda dnyann her yerinde) senaryo yazarln en ok etkileyen kitap: SCREENPLAY (ilk basks 1979). Yazar da Syd Field adl bir amca. Lakin biz bilmiyoruz. Neden? nk Trk Yaynclar 25 yldr darda "ben senaryo yazyorum" diyen her Allah'n kulunun ktphanesinde birka kopyas bulunan bu kitab Trke'ye kazandrmay akl etmediler. Neden? Cevap ok basit: Para getireceini dnmedikleri iin! (Aln size kapitalizmin bir nimeti daha! Para yoksa hibir ey yok). En ie yaramaz (solcu, sac, dinci, edebi, vb. fark etmez) kitaplar sanki byk bir maharetmi gibi cayr cayr bastlar, ou depolarda rd ya da geridnm ilemine tbi tutularak yeniden kullanld. Ama birinin aklna Syd Field'n bu kitabn basmak gelmedi. Bilmiyor olabilirler mi? Mmkn deil. nk sinema ile ilgili baka yzlerce kitap basld. Hatta Syd Field'da oka alnt yapan Michel Chion'un kitabn bile bast AFA, ama Syd Field Trke'de yok. "Ee, sana ne?" diyeceksiniz. Demeyiniz. Son 25 yldr film diye nmze konunan kalitesizlik bayaptlarnn ardnda senaryo konusundaki DERN BLGSZLK yatyor. Bu hastaln en iyi tedavi yntemi ise, bildiiniz gibi, BLG. O da "kitap" dediimiz eylerden elde ediliyor. Ve bunlar da yaynevi denen kurumlar basyor... Sadece yaynevi sahipleri sulu deil. Bir sr sinema dernei - vakf - vesairesi var bu lkede. Ne ie yararlar? Kendi elemanlarna rahat rak iebilecekleri ve bo bo tartacaklar lokaller kurmaktan baka? Yahu, oyuncu dernekleri bile bu ii yapabilirdi, eer iin ucunun aslnda kendilerine dokunduunu grebilecek ferasette olsalard. Peki niversiteler ne ie yarar? Bu lkede bata Mimar Sinan ve Ankara niversiteleri olmak zere sinemayla ve dramatik yazarlkla ilgili bir sr okul var. Bunlarn hibirinin aklna 3 bin dolar bastrp bu kitabn Trkiye yayn haklarn almak gelmez mi? Yahu bunu yapsalar sadece 2 senede dner sermaye ile bu para bu ii yapan blme geri dnerdi, kazanlacak prestij da iin cabas. Ama hayr. 2006 ylnda dahi Mahmut Tali ngren'in senaryo kitaplar kitaplarn raflarnda duruyorsa, bu ayptan baka bir ey deildir. *** Ayn derecede nemli olan iki kitap daha var: "Writing Screenplays That Sell" (1987, Michael Hauge) ve "Story" (1997, Robert McKee). Bunlar da Trke'de yok. Ve bizimkiler bunlarda anlatlanlar bilmeden "Kurtlar Vadisi" "Babam ve Olum" ya da "GORA" gibi filmleri yazp nmze film diye atyorlar ha! Vay canna! VAY-CA-NI-NA! *** Kendinizi 15 yandan 40 yanza atlam gibi hissedin. Aradaki 25 yl yok. Hapse ya da komaya girdiinizi dnn. Kendinizi nasl hissedersiniz? Byk bir zntye byk bir fke de elik etmez mi? Benim hissim yle bir ey ite. Son 25 senede "iyi Trk filmi" olarak bulabildiklerimin bir elin parmaklarnn saysn amamasna amamal. Ama bu "aknszlk" zlmeme ve daha da ok kzmama mni deil. Yazk. ok yazk!

304

Y FLM NEDR? yi film "Rocky"dir. Nokta. Bu filmi ka kez izlediimi hatrlamyorum. Daha nce de burada bir ka kez hakknda yazmtm. Bayram vesilesiyle tekrar izledim. Ve ilk seyrediimdeki gibi etkilendim. imdi, bunun teknik olarak imkansz olmas gerekiyor. Yani bir filmi bir kere izlediinizde konusunu ve finalini renirsiniz ve o filmin heyecan kalmaz. Deil mi? Deil. yi filmi sradan filmden ayran zellik budur. Filmin hikayesi doru teknikler kullanlarak oluturulmusa defalarca seyredilmeye kar dayankldr. "Casablanca" yledir, "Terminator 2" yledir, "You've Got Mail" yledir, "Back to the Future" yledir. Ka defa seyrederseniz seyredin, bkmazsnz. Trk filmlerinden "Ekiya" yledir, "Hababam Snf" yledir, "Selvi Boylum, Al Yazmalm" yledir, "Vizontele" yledir. Bu filmlerde kullanlan teknikleri burada tekrar tekrar yazyorum. Ama bir tanesini zellikle vurgulamak istiyorum: ZDELEME yi filmlerin hepsinde, zdeleme yntemi ok ak ve doru bir biimde, ve bazen abartya katn dnebileceiniz bir miktarda (bkz. "Rocky") kullanlr. Bylece izleyici kahraman ile zdeleir ve filmin hikayesine kendini kaptrr. "Baarsz Trk Filmlerinin Ortak zellikleri" yazmda, baarsz Trk filmlerinin bu yntemi kullanmadn sylemitim. Son olarak ORGANZE LER'de bu yntemin yokluu, kendimizi hikayeye kaptrmamza engel oluyordu. Sonra da senaryo yazarlar, yapmclar ve ynetmenler ekranlara kp alyorlar: "Neden benim filmine yeterince insan gelmedi?" "Neden bu filmi bu kadar eletiriyorlar?" te bundan! ROCKY'ye gelince. Filmde "zdeleme yntemleri" gerekten de tekrar tekrar kullanlm. Rocky'nin, hayatnn hibir alannda bir baltaya sap olamadn (i.e. "loser" olduunu) gryoruz. Ama onu seviyoruz da. nk mafya iin para toplarken bile merhametli davranyor. Ar utanga "pet-shop" tezgahtar Adrian' tavlamak iin canla bala alyor. alt spor salonunun antrenr (Mickey) ona hakszlk ediyor. ok akll olmamas ve bunu itiraf etmesi de bizi ona balayan zelliklerden biri. Btn bunlar doru ekilde kullanm zdeleme yntemleri. Ve filmin baarsn garantiliyorlar. "Biz bu filmi yaparken ok elendik. Umarz seyirci de izlerken elenir" gibi "ilgin" neden-sonu balantlar kuran sinemaclara duyurulur.

305

SLNM RYALAR - "DELETED DREAMS" Bazen insan ok etkileyen, yaad bir olay ryalarnda tekrar tekrar karsna kar. Ama her ortaya knda biraz daha farkldr. Bazen mekan ayndr, kiiler farkldr. Bazen kiiler ayndr, mekan farkldr. Bazen hepsi farkldr ama duygu ayndr. Bazen hepsi ayndr ama duygu deiiktir. Sabah uyandnzda "o olay" ryanzda grdnz hatrlarsnz, ama farkllklar aklnz ve gnlnz karman orman eder. *** DVD'lerin ekstralar da insanda yle bir etki yaratyor. Filmi biliyorsunuz, ama DVD'nin "Deleted Scenes" ("Silinmi Sahneler") blmn izleyince allak bullak oluyorsunuz. O sevdiiniz filmin karakterleri, sizin hi bilmediiniz bir sahneyi canlandryorlar. Daha nce hi duymadnz eyler syleyip, grmediiniz mekanlarda dolayorlar. Hafzanz aniden kendini sorgulamaya balyor, "bu byle miydi?" diye. Ksa bir "alacakaranlk kua n"ndan sonra herey yerine oturuyor. *** TITANIC'in 4 DVD'lik versiyonu kt (Hem de ben 2 DVD'lik versiyonunu aldktan iki hafta sonra!). Ayn yukarda bahsettiim duygular yaratt "Deleted Scenes" blm. Saniye saniye seyrettiim, salise salise sevdiim bu filmin atlm sahnelerini seyredince bir ho oldum. Sanki alternatif bir evrende insanlarn seyrettii film buymu gibi geldi, ben de bir anlna bu alternatif evrene bakyordum. Eer filmi ilk defasnda bu silinmi sahneleriyle seyretseydim ne olurdu? Bilmem? Ama imdi bir acayip olduum kesin...

306

DRAMATK KURALLAR GEREK HAYATTA DA GEERL MDR? GEERLYSE LTFEN RNEKLERLE CEVAP VERNZ? Evet, ou geerlidir. rnein "zdeleme kurallarn" ele alalm. nsanlar gerek hayatta kiminle zdeleir (yani onlar sever, onlara balanr)? Hakszla urayanlarla, stn nitelikleri - yetenekleri olanlarla, beenilir (gzel, yakkl, komik) olanlarla. Bu kurallardan ilkini, u anki Babakanmz da kullanmtr. "Haksz yere yatt hapis", belirli bir grup insann ona sempati duymasn salam, bylece iktidara giden yolu kendisine amtr. Aslnda bu "hakszla urama" ilkesini hemen btn dinlerin k dnemlerinde gryoruz. Yahudiler Firavun'un gadrine uramtr, Hristiyanlar Yahudilerin, Mslmanlar da Yahudilerin, Hristiyanlarn ve Putperestlerin. Btn bu dinlerin din adamlar, evrelerinde salam bir cemaat oluturmak istediklerinde bu "zulm grlen dnem"e sk sk atfta bulunurlar. Hatta dinlerin alt kollar (tarikatler) dahi bu yntemden faydalanr (bkz. HasanHseyin'in ldrlmesinin Alevilik'teki yeri). Bunu bilinli olarak m yapyorlar, bilmiyorum. Ama ne zaman gerek hayatta bu yntemin kullanldn grsem, "Aa, zdeleme yntemi kullanlyor" derim ve aarm. Gnlk hayatta kullanldna tank olduum bir baka ilke de Michael Hauge'un "likilerde ilgin olan, ilikinin iyiye ya da ktye doru gitmesidir" szyle ifade ediliyor. Gerekten de, "iliki sektrnde"ki en ilgin birinci aama, "bir ilikinin balad dnem", ikinci aama ise "ilikinin bozulduu dnem"dir. Bir ok insan, srf birinci dnemi tekrar tekrar yaamak iin sk sk mevcut ilikilerini bozup yenilerini kurmaya alr. Sonra da "ben ak insanym, aksz yapamam" diye bir rasyonalizasyona girerler, ki seyri pek ho, muhatap olmas ok nahotur (Kendini "ak insan" olarak adlandran arkclar dahi mevcuttur, bildiim kadaryla). Gerek hayatta kullanlan bir baka dramatik yntem ise "kaliteli kt adamlarn hikayeyi ok elenceli kld"dr. Etrafnzdaki insanlara bakn: hepsinin hayatnda onlara gck olan, srf onlarn ktln dnen, onlarn istediklerinden alkoymaya alan birileri vardr - yle sylerler. Bu aileden biri, iyerinden / okuldan biri, ya da eski bir sevgili olabilir. Ama mutlaka bir dman ("nemesis") vardr. Eer hayatn bir cilvesi sonucunda siz, bu ilk tandnz kiinin "dman" olan kiiyi de tanyorsanz, aslnda durumun hi de yle olmadn fark edersiniz. O "dman" da hepimiz gibi hayatn yaamaya, mutlu olmaya alan biridir. Ama insanlarn ounun zihin radarlarnn yarm metreden teyi alglamamas, "o bana dman" gibi ar basitletirmelere neden olmaktadr. Filmlerin genel olarak sevilmesinin nedeni de biraz bundan kaynaklanmaktadr. Filmler de, bir ok insann kendisiyle ilgili olarak dnd gibi, bize bir iyi (biz) bir de kt (dmanmz) sunar. Ve bu ayrm ok bellidir. Ktler kt olduklarn daha perdede ilk grndkleri an belli ederler. Onlar ld zaman aslnda, bizim hayatmzdaki dmann ldn hayal ederiz yar bilinli olarak. Hayat ile filmler (dramatik eserler) arasndaki son ortak nokta da, her ikisinin de bir "ders" vermesidir. nsan bir renme makinasdr. Anasnn karnndan kt andan itibaren srekli olarak renir. Bu renmenin byk bir blm bilinsiz bir biimde, gnlk hayatn her yanna yaylm "davran psikoloji" ilkeleri dorultusunda gerekleir. Seyirciler de bir filmi izlerken, her ne kadar grnteki motivleri "elenmek" olsa da, filmin anlaml bir eyler de sylemesini beklerler. Ne kadar elendirici olursa olsun, bir dersi, bir "temas" olmayan filmler bizi tam olarak tatmin etmez. "Ee, ne demek istedi imdi bu?" deriz, onca araba patladktan, onca adam ldkten sonra (bkz. olumsuz bir rnek olarak "Kill Bill"). En unutulmaz filmler, elence ile dersi birbiriyle organik bir biimde kaynatran filmlerdir (bkz. "Titanic").

307

ISTAVAN SZABO: MESELE NEYM? Istava Szabo'yu genler pek tanmayabilirler ama daha eskiler mutlaka bilir. Mhim bir ahsiyettir diyelim ve geriplan aratrmasn sizlere brakalm. te bu amcann 2004'te syledii szlerden bir alnt: "Gen nesil, ki u anda sinemaya ok byk bir ounlukla genler gidiyor, Amerikan kahramanlarn daha ok seviyor. Bunun nedeni de esas olarak Amerikan kahramanlarnn hep kazananlardan olumas. Amerikan kahramanlar her zaman kazanyor. Bizim (Avrupal) kahramanlarmz ise hep kaybedenler oluyor. Gen sinema izleyicileri ise kazananlarla zdelemek istiyor. Mesele Amerikallar deil, mesele kazananlar. Trkiye'de de, bizde Macaristan'da olduu gibi, ocuklar iin masal gelenei var. Masallarda hep kazananlar anlatlr. ocuklar kendilerini kazananlarla zdeletirirler. nk ocuk kazanmak ister. Bu, bir Amerikan gr deildir, insann dn biimdir." Istavan Szabo Tempo Dergisi (no: 889) 22-28 Aralk 2004

308

BAARISIZ TRK FLMLERNN ORTAK ZELLKLER Bu sitede senaryosunu eletirdiim Trk filmlerinin baz ortak zellikleri olduunu sanrm fark etmeye balamsnzdr. Bu yaznn amac, 1) bu zellikleri bir araya toplayarak ileride yapacamz yorumlarda iimizi kolaylatrmak (ok mmkn) ve 2) benzer hatalarn tekrarlanmasna engel olmaktr (pek mmkn deil, en azndan ksa vadede). Yazda kullanlan "baarsz" szcnn, eserlerin sanatsal deeriyle deil ticari getirisiyle ilgili olduunu unutmayn. 1) Baarsz Trk filmlerinin senaryosunda zdeleme yntemleri ya hi ya da yeterince kullanlmaz. Bu da filmin kahraman hakknda derin duygular hissetmememize yol ayor. Kahramanla zlp sevinmiyoruz, onu uzaktan seyretmekle yetiniyoruz. Ki bu da her tr senaryonun birincil amac olan "duygu uyandrmak" ile ters den, elien bir ey. Bu da ticari baarszla yol ayor. 2) Baarsz Trk filmlerinin genel bir hikaye yaps sorunu var. Bu filmler 3 perdeli yapy ok gevek olarak kullanyor (giri, gelime, sonu) ya da hi kullanmyorlar. "Dnm noktalarndan" ("plot point") haberleri yok gibi. 3 Perdeli Yap'nn, senaryo yazmnda kullanlabilecek tek yap olmad doru ama ticari adan baarl filmlerin de ounlukla bu yapy kullandklar da bir gerek. 3) Baarsz Trk filmlerinin kahramanlar, bir biimde toplumun geneline yabanclam insanlar. Yani Trk toplumunu "Trk Toplumu" yapan ortak deerlerden bir biimde kopmu kiiler. Bu insanlar ya toplumun ok st kesimindenler ("Asansr", "Mustafa Hakknda Herey") ya da ok aa kesiminden kiiler (Masumiyet, Tabutta Rvaata, Gemide). Bu durum, hikayesi anlatlan kii asndan gerekli olabilir ama izleyiciler kendilerinden bu kadar kopmu insanlar seyretmekten holanmaz. 4) Baarsz Trk filmlerinde hikaye, ok sk bir neden-sonu ilikisi izlemez. Yani filmdeki olaylar birbirine balayan iliki ok gl deildir. Genel olarak hikayeler "Evet, bu baka trl olamazd" dedirtmez size, "Baka trl da olabilirdi" dncesi sk sk aklnza gelir. Bunun temel nedeni, senaristlerin neden-sonu ilikisine ok inanmamas, izleyicinin bu ilikideki hatalar grmezden geleceine olan inancdr. Ama artk sinema salonlarn Filiz Akn - Ediz Hun filmlerinin izleyicilerinin doldurmadn unutmayn. imdiki seyirci, "Arabesk" ile bu filmlere, "Kahpe Bizans" ile de tarihi filmlere tepki duyduunu gstermi bir seyirci. 5) Baarsz Trk filmlerinde ok yaratc fikirler bulmazsnz (Yaratc fikre rnek olarak bkz. "Thomas Crown Affair"). Kahramanlar, bir sorunla karlatklarnda, bulduklar zm ile bizi artmazlar. Bunun temel nedeni Trk seyircisinin aptal olmas deil (bu lkede Matrix'i 1,5 milyon insan sinemada seyretti), senaristlerin zekice eyler bulmaya enmesidir. Trk senaristlerinin en baarl (!) olduu konu "insan ilikileridir". "Teknoloji, anormal psikoloji, entrika," vb. Trk senaristlerinin ok derinlemesine bilmedikleri ya da aratrmadklar eylerdir. Trk filmlerinden sk grlen bir baka durum da iyi bir fikrin hemen hi gelitirilmemesidir. Senaristlerimiz senaryoyu yazmandan nce sk bir "beyin frtnas" yapmaz. En azndan yazdklar, izlettirdikleri, yapmadklar hissini verir bize. Bu nedenle de baarsz bir Trk filmini seyrettikten sonra kendinizi hem duygusal hem de dnsel olarak zenginlemi hissetmezsiniz. (Bu adan son 25 yln en baarl filmi "stanbul Kanatlarmn Altnda"dr.) 6) Baarsz Trk filmlerinin senaryolarnda bir tempo sorunu vardr. Hikayesi tkr tkr ileyen film ok azdr. Mutlaka baz yerlerde sarkmalar olur. ki diyalogla halledilebilecek eyleri seyirciye gstermek iin gereksiz sahneler konur hikayeye. 7) Baarsz Trk filmlerinde sahneler de gereinden fazla uzundur. Senaristler "sahneye ge gir, erken k, kapy ak brak" ilkesini pek uygulamazlar. Sahneye erken girerler, gereksiz bir sr ayrnt verirler, sahneden ge karlar, ve bir sonraki sahnede ne olacan 309

merak etmezsiniz. Amerika'daki btn ciddi yapmclar, bu son iki sorunu fark etmek ve bunlardan kurtulmak iin, byk projelerini piyasaya srmeden bir ka ay nce "sneak preview" denilen gizli bir gsterim yaparlar. Ve daha sonra da seyircilere bir anket doldurturlar. Sonra bu anketin sonularna gre filmde baz deiiklikler yaparlar. Trkiyede ise byle bir uygulama imdilik yok. Umarm ileride olur. *** Genel olarak, Trk filmi senaryolarnn yeterince ilenmemi olduu kanaatindeyim. Yani, iyi bir senaryo, bazen tek banza, bazen iyi anlatnz birileriyle haftalarca, hatta zaman varsa aylarca "beyin frtnas" yaparak oluturulur. Bu "beyin frtnas" kavram ok nemli. nsann (zellikle de yaratc bir meslekte alan birinin) hi utanmadan, "ok sama" "ok ayp" "aptalca" "komik" demeden fikirlerle oynamas demek "beyin frtnas". nk balangta sama gibi grnen bu fikirlerden daha sonra ok yaratc eyler ortaya kabiliyor. (James Cameron, "Terminator 2"nin senaryosunun byle ortaya ktn sylyor. kinci senarist William Wisher ile devam filminin konusu hakknda konuurken, akllarna "Terminator yine gelsin ama bu kez iyi olsun" diye bir fikir gelmi. Cameron bu fikre nce "no-brainer" - tamamen samasapan - dediklerini sylyor. Ama balangta ok sama gelen bu fikir, daha sonra sinema tarihinin en baarl filmlerinden birinin belkemii haline geliyor.) Trk filmlerinin en ciddi ikinci sorunu ise bence sahnelerin uzun, ritmlerinin de dk olmas. Senaristlerin, bir senaryoyu yazdktan sonra bir sre dinlendirmeleri, sonra eletiri yeteneine (ve sinema bilgisine) gvendikleri birine senaryolarn okutmalar, kendileri de senaryoya yabanc bir gzle tekrar bakmalar gerekiyor. Sahneleri nasl daha diri, fazlalklardan arnm hale getirebileceklerini bulmalar art. Ritmi hzlandrmann ok basit bir yolu var: Hibir sahne (lmcl derecede nemli olmadka) 3 sayfadan (= 3 dakikadan) uzun olmamaldr. Uzunsa, ksaltlmaldr (="kill your babies" ilkesi). "Gstermen gereken eyi anlatma, anlatabilecein eyi de gsterme" prensibinin uygulanmas da filme hem grsel zenginlik, hem de hz kazandracaktr.

310

CEM YILMAZ VE PAVLOV'UN KPE zellikle komedi oyuncularnn bana gelen bir durumdur: adamn yzn grnce otomatikman glmeye balarsnz. Yznze yaylan glmsemeye mani olamazsnz. "Neden glyorsun?" diye sorarlarsa cevap hazrdr: "Adamn tipi komik." ("Tipi komik" dediiniz adam her sabah aynaya baknca kendine glyor mu acaba? Cevab aada.) Aslnda "komik" diye bir tip yoktur. Sadece belirli bir tepki ("response" - burada "glme") ile belirli bir uyaran ("stimulus" - bu rnekte "yz") arasnda kurulan bir koullanma ("conditioning") ba vardr. Bu koullanma ban kurduunuz her yz komik hale gelir. Bu durumu bir rnekle aklayalm. Sonra da (bu aralar gndemde olduu iin) Cem Ylmaz zerinden bu rnei geniletelim. 1-) Arnn inesiyle insan sokmas koullanmam bir uyarandr ("unconditioned stimulus" US). Bu uyaran sonunda 2-) Koullanmam bir tepki ("unconditioned response" - UR) olan ac ekme olay yaanr. Buradaki "koullanmam" ifadesinin anlam "renilmemi"tir. Arnn inesi doada bulunan bir uyarandr. Ayn ekilde ine batnca ac ekmek de renilmez, bu vucdun doal bir mekanizmasdr. 3-) Kk bir ocuk dnelim. Bu ocuun eline ilk kez bir ar konsun. ocuk bu ardan korkmaz, bu arnn grnts onun iin ntrdr. 4-) Bu ar inesini ocua batrnca (US) koullanmam tepki olan ac ekme olay (UR) yaanr. Ama bu arada bir baka olay daha yaanr. O da arnn grnts ile ac ekme arasnda bir balant kurulmasdr. Bu grnt ile ac ekme olay arasda kurulan balantya "koullanma" denir. 5-) Bu koullanmadan sonra arnn sadece grnts (koullanm uyaran - "conditioned stimulus" - CS) bile korkuya (koullanm tepki - "conditioned response" - CR) neden olur. Artk o ocuk her ar grdnde korku duyacaktr - srlmasa bile. Mekanizmay sanrm anladnz: nceleri insanda hibir tepki yaratmayan ntr bir uyaran (arnn grnts), bir ya da bir ka olaydan sonra koullanm bir tepki (korku) uyandryor. Bu, gnlk hayatta sandnzdan da ok yaadnz bir olaydr. Limon grnce aznzn sulanmas, gzel bir yemek kokusu duyunca midenizin guruldamas hep koullanma sonucu verdiiniz tepkilerdir. Hi limon yememi birinin az limon grnce sulanmaz, ya da hi tatmadnz bir yemein kokusunu duyunca bir tepki vermezsiniz. Bu rnei Cem Ylmaz'a (ya da 10 yl ncesinin ener en'ine, 20 yl ncesinin Kemal Sunal'na) uyarlayarak "adamn yzne bakp glme" olayn inceleyelim. [Bu rnein kolay anlalmasn salamak iin "espri" ve "komiklik"i koullanmam uyaranlar, "glme"yi de koullanmam tepkiler olarak kabul edeceim. Glmek doutan mdr, yoksa bir st dzey koullanma mdr ("higher order conditioning") meselesini burada tartmayacam] 1-) Komik bir espri, koullanmam bir uyarandr. Bu uyaran sonucunda, 2-) Koullanmam tepki, yani glme olay meydana gelir. 3-) Cem Ylmaz'n yzn hayatnzda ilk kez (rnein bir fotorafta ya da komik olmayan bir rportaj srasnda) grdnz dnelim. Bu olayda Cem Ylmaz'a glmezsiniz. Adamn yz sizin iin ntrdr. 4-) Sonra bir Cem Ylmaz gsterisi izlediinizi dnelim. Cem Ylmaz arka arkaya sizi koltuunuzdan drecek espriler yapyor olsun. Siz bir taraftan glerken dier taraftan (hi farknda olmadan) Cem Ylmaz'n yz ile glme olay arasnda bir balant kurarsnz. Artk koullanmsnzdr. 5-) Bundan sonra Cem Ylmaz' her grdnzde ister istemez yznzde bir glmseme 311

belirir. Hele bu koullanma, Cem Ylmaz'n ovlarn tekrar tekrar izlemek suretiyle glendirildiyse, adamn "tipinin bile komik" olduunu sylersiniz. Yani i sihir ya da keramet deil, basit bir koullanma hadisesidir. Bu olay, Cem Ylmaz'n ovlarnn ve filmlerinin neden bu kadar ok kahkaha aldn da ksmen aklar (iin iinde baka -zellikle de bilisel- etkenler de var). nsanlar Cem Ylmaz'n gsterilerine zaten glmeye hazr, glmeye kurulmu bir biimde gitmektedir. Bu nedenle Cem Ylmaz bazen hibir ey yapmayarak bile insanlar dakikalarca gldrebilmektedir. Filmlerde "yldz etkisi" dediim ey de aslnda byk lde "koullanma" olayyla ilgilidir. Bir oyuncu bir sre benzer rollerde oynarsa, o roln uyandrd duygu ile o oyuncu arasnda bir koullanma ba kurulur. rnein Bruce Willis ile aksiyon filmleri, Julia Roberts ile romantik komediler, Robert De Niro ile mafya ve su filmleri arasnda byle bir ba vardr. Bu ban farknda olan ynetmenler, senaryodaki duyguya uygun oyuncular tercih ederler ve izleyiciyi senaryoyla uzun uzadya etkilemeye almak yerine oyuncu ile seyirci arasnda nceden kurulmu bu badan faydalanrlar. "Btn bunlarn senaryo yazm ile ne ilgisi var?" diyebilirsiniz. Dorudan bir balants yok, ama biraz dnnce aslnda baya ilgili olduunu greceksiniz.

312

STCOM'LARDA DURUM REENKARNASYONU Sitcom'larda belirli konular zaman iinde tekrar tekrar ortaya kar (durumsal "reenkarnasyon"). Bu kanlmaz bir durumdur ve bir ka sebebi vardr: 1) Sictom format, yazarn belirli konular etrafnda dnmesine neden olur. 2-3 saat srebilen uzun metrajl filmlerde olduu gibi istediin her konuyu ileme ansn yoktur. 30-60 dakikada ele alp zebilecein konular bellidir. 2) Sitcom, btn dnyada (zellikle de Amerika ve ngiltere'de) uzun sredir kullanlan bir formattr. Yani adamlar bu yola bizden ok daha nce yola km, hatta btn yolu bir ka defa kat etmilerdir. Bu nedenle ortalkta ele almadk konu neredeyse kalmamtr. Amerika'da ekilen bir dizide ele alnan bir konunun, bir Trk dizisinde de grlmesi bu adan anlayla karlanmaldr. 3) ehirde yaayan orta snfa mensup insanlarn bana gelebilecek olaylarn says snrldr. Toplasan 300' gemez. (Aslnda biri kp "sitcom durumlar envanteri" diye bir ey hazrlasa... Gzel olmaz myd?) Bu nedenle, benzer ekonomik ve kltrel snflar ele alan sitcomlarn, eninde sonunda benzer durumalar ("situation comedy") anlatmas kanlmazdr. Burada dikkat edilmesi gereken mesele, baka dizilerden dorudan alnt yaplmamasdr. Yabanc bir dizinin bir blmnn hemen hemen aynsnn yerli bir dizide kullanlmas, affedilecek bir hareket deildir. (Kim affetmiyor? sorusunun cevab, olduka felsefi kaacandan, burada ele almyorum) . Dn gece (1 Aralk 04) izlediim "Avrupa Yakas"ndaki bir sahnenin benzerini "Coupling"de de grmtm. Hani Asl'nn sevgilisi Cem'in, kendisi iin dzenlenen doumgn partisinde, soyunmas olay. Olayn ayns Coupling'de Jeff'in bana geliyordu. Ama aradaki benzerlik sadece bu soyunma olayndan ibaretti, nk olaylar her iki dizide de daha farkl ilerliyordu. Cem sadece gmleinin nn ayordu. Jeff ise i amarlarnn tamamn karyordu - daha byk bir kahkaha aldn tahmin edebilirsiniz. Yine yakn zamanda "Avrupa Yakas"nda grdmz "dizi ekme" olaynn benzeri de, "Seinfeld"in ilk blmlerinde karmza kmt. "A show about nothing" temal bu blmlerde Jerry ve George bir dizi ekmeye karar veriyorlar ve bu tekliflerini bir kanala kabul ettiriyorlard. 4-5 blm sren bu macera da baarszlkla sonulanyordu. (Seinfeld'in u esprisini anlatmadan geemeyeceim: "Kadnlar ayakkablara, erkekler de kadnlarn gs dekoltelerine bakarken Uzayllar dnyaya gelip gitmi ve hi kimse onlar grmemi olabilir.") Avrupa Yakas'nda da Asl ve Volkan bir dizide oyunculuk yapmaya balyor, ama dizi daha ilk gecesinde yayndan kaldrlyordu. zellikle Asl'nn (Glse Birsel) "kt oyuncu"yu canlandrd sahneler gerekten ok elenceliydi. zetlersem: Sitcomlarda benzer durumlarn grlmesi son derece normaldir, yeterki bu benzerlik makul bir yerde kalsn.

313

ZGROMANDAN SNEMAYA - HEM DE YERL! Yabanc izgiromanlardan (zellikle de Marvel kahramanlarndan) sinemaya son zamanlarda ok sayda transfer oldu. lk akla gelenler rmcek Adam, Hulk, Daredevil, Kedikadn... Eskilerden Superman (galiba yeni bir evrimi yaplyor), Batman. Yerli izgiromanlardan sinemaya geiler ise bildiim kadaryla pek fazla olmad. Suat Yalaz'n "Karaolan" ve Ersin Burak'n "Tarkan" ilk aklma gelenler. izgi dnyadan TV'ye de baz transferler olmutu: mesela zden grk'n "lgn Bedi"i. Ouz Aral'n "Utanmaz Adam" (Okan Baylgen canlandryordu) ise galiba hi gsterime girmedi ya da ok abuk gsterimden kalkmt, net hatrlamyorum. Turhan Seluk'un "Abdlcanbaz" ise tiyatroda can bulabilmiti. Hatrlayabildiim bu kadar. Oysa Trk izgiromannda 80'lerden itibaren ortaya kan baz karakterlerin sinemada ansnn olabileceini dnyorum. Tabii ki ok sk senaryolarla desteklenmeleri nkouluyla. ("Koskoca" Hulk bile, eli yz dzgn bir senaryo olmaynca, giede nasl 2.80 uzanmt, hatrlarsnz.) Gelelim bana gre hangi izgiroman karakterlerinin sinema ans olduuna: 1) EN KAHRAMAN RIDVAN (EKR): Blent Arabacolu'nun 1980'lerde GIRGIR'da ortaya kard bu karakterin bence gerekten sinemada bir ans var. Kendini sper kahraman zanneden bu gen ama saf adamn bana gelmedik kalmazd, izgi hikayelerinde. Ama eninde sonunda hep baarl olurdu. EKR'den bence ok gzel bir (ya da bir ka) aksiyon-komedi filmi kabilir. 2) HIZLI GAZETEC : Necdet en'in bu unutulmaz karakteri 1980'lerde CUMHURYET'te "BACI" hikayesi ile dikkatleri zerine ekmi, daha sonra bir sre HRRYET'te grnm ("Deiim Rzgarlar"), sonra da mstakil kitaplar eklinde varln srdrebilmiti. Zeki, esprili, mzmin muhalif ve nevrotik bir karakter olan HIZLI, "Akbabann 3 Gn" ya da "Bakann Btn Adamlar" gibi bir filmde mthi bir ba rol kapabilir. Sadece "BACI"nn dikkatli bir biimde senaryolatrlmas bile HIZLI'nn sinemaya salam bir giri yapmas iin yeterli olabilir. (Ama bu senaryolatrma srecine ok dikkat etmek gerekir. Aksi takdirde "Btn Kaplar Kapalyd" gibi izleyiciye uzak den bir filme dnebilir. HIZLI'nn karamsarln ve iddetli nevrozunu da biraz hafifletmek gerekebilir. Sinema seyircisi ok karamsar hikayeler ve karakterler izlemekten holanmaz.) 3) VAKUR BARUT : Suat Gnlay'n LEMAN dergisinde yaratt bu ilgin karakter, 70'lerde taklm kalm giysi stili, atlarn zerinde komas (ki bu zelliini Matrix'ten ok daha nce ortaya koymutu), bana ilgin belalarn almas ile dikkatimi ekmiti. "Flap" diye arkaya att salar da, ona ayr bir hava katyordu. Hem aksiyon ieren, hem de elenceli, stilize bir senaryo ile bence sinemada ans olabilir. Hikayesi "Ar Roman" gibi karamsar bir havaya brnmezse, aniden byk bir poplerlik yakalayabilir. 4) HLAL : Aklma gelen bir baka karakter de Kenan Yarar'n "HLAL"i. Bu az bozuk modern zaman tr da, uygun bir senaryo ile sinema perdesinde ok ho durabilecek bir karakter. Neticede d motivasyonu ok gl, duygular iddetli, sonuca ulamak iin acayip yollar denemekten ekinmeyen, zpr ve isyankr bir tip. Ar ular biraz (ok deil) trplenirse, bu "hanm kzmz" perdeye ok yakacaktr. 5) MUHLS BEY : Yine 80'lerin GIRGIR'ndan bir karakter. Konuma biimi ve ileri dzey aptall ile hafzalara kaznan, imdilerde Hrriyet'te "Press Bey"i izen LATF DEMRC'nin belki de en unutulmaz karikatr kahraman. Yalnz, Muhlis Bey'in perdede bir ansnn olabilmesi iin 1) ok ama ok salam ve orijinal bir senaryoya, 2) Onu hakkyla canlandracak, tipi ok uygun bir oyuncuya ihtiya var.
lgin senaryo konusu bulmak iin her yola bavurmak mbahtr. Hollywood tarihi, izgiromanlar kadar ncil'den ve Homeros'tan esinlenen hikayelerle doludur. Bizim de kendi kltr rnlerimizi arada srada yeniden yorumlamamzn bir sakncas olmadn dnyorum. ("Hacivat Strikes Back" de byle bir ey olacak ksmen).

314

SENARYO YAZARKEN YARDIMCI OLABLECEK KTAPLAR 1 - PSKOLOJ Baarl senaryo yazarlnn en nemli unsurlarndan biri, ister kahraman, ister kt adam, ister 2. derece bir karakter olsun rolnde olsun, "unutulmaz karakterler" yaratmaktr. Unutulmaz bir karakter yaratmak iin yazar, gzlemlerinden ve hayalgcnden faydalanabilecei gibi, psikoloji biliminden de faydalanabilir. Bir yazar olarak, insan ruhunun yaps hakknda biraz kuramsal bilgi edinmenin ok faydasn grebilirsiniz. nsanlar temel olarak hangi gdlerin motive ettiini bilmek, belirli bir durumda bir karakterin nasl davranmasnn "doal" olduunu kolayca kestirmenize yardmc olacaktr. Bu doallk, hikayenizin inandrclna katkda bulunur ve izleyicinin karakterlerle zdelemesine yardm eder. Bir ok insan, bir kriz annda en "doru" biimde davranmaz. (Filmler hep bu kriz anlarna dayanr). Hepimiz korkularmz, kendilerimize zg bedensel ya da psikolojik ihtiyalarmz, komplekslerimiz, nevrozlarmz ne emrederse ona gre hareket ederiz. Bu ihtiyalarn, komplekslerin, nevrozlarn ne olduunu her insan kiisel deneyimleri sayesinde az ok bilir, ama psikoloji biliminin bunlar hakknda bildiklerini en azndan genel olarak bilirseniz, ok daha derinlikli karakterler yaratabilirsiniz. Laf daha fazla uzatmayalm. Ksaca: "Psikoloji iyidir." Trke'de yaynlanm eitli psikoloji kitaplar var. Bunlardan bazlarnn senaryo yazar iin zellikle faydal olduunu dnyorum. te onlardan rnekler: "nsan ve Davran" - Doan Ccelolu (Psikoloji blmlerinde birinci snfta okutulan bir kitap. Konuya giri iin bire bir. El altnda bulunsa iyi olur) "imizdeki ocuk" - Doan Ccelolu (nsan ruhunun temel ileyi mekanizmalarn anlatyor. Davranlarn temel kaynann iimizdeki ocuk olduunu, ve bu ocuun iimizdeki "anne-baba" tarafndan denetlendiini, nihai davrann bu ikisinin bileimi ile olutuunu sylyor. imizdeki ocuk ile anne-baba arasndaki denge bozulduunda da ruhsal rahatszlkla ba gsteriyor. Kt adam yazma sorunlarna bire bir are!) "nsan Olmak" - Engin Getan (Yine insann ruhsal yaps ile ilgili ok gzel bir eser. Kitaptan baz balklar: nsanlardan Korkmak, fke ve Dmanlk, Deersizlik Duygusu, Sorumluluktan Ka, Kendini Yaamak, vb.) "amzn Nevrotik Kiilii" - Karen Horney (Ba ucu kitaplarmdan biri. Modern toplumlarn, neden 'nevrotik insan yetitiren' birer makine olduunu anlatyor. Ve nevrotik bireylerin neden 'salkl tepkiler' veremediini aklyor.) "nsan Olmann Psikolojisi" - Abraham Maslow (Maslow, insan doasnn stn ve gl yanlarna odaklanan hmanist bir psikolog. zellikle "ihtiyalar piramidi" kuramnn ok iyi bilinmesi gerektiini dnyorum. Bu kitap da, "kahraman"lar yazarken yardmc olabilir.) imdilik bu kadar. Yalnz, u uyary yapmadan da geemeyeceim: Psikoloji kitaplar, insan ruhunun ileyi mekanizmasn anlatmakla beraber, "yasa kitab" deildir. Yani bir karakterin nasl davranacan emretmez. Sadece, genel olarak insanlarn o durumda neler yaptn anlatr. Bir ok unutulmaz karakter, kendisinden beklenmeyen biimde davrand iin unutulmazdr. Casablanca'nn sonunda Rick'in sevdii kadndan vazgemesi, Cesuryrek'in ("Braveheart") sonunda William Wallace'n ac ekmekten kurtulma ansnn bulunmasna karn, ikence ile lmeyi tercih etmesi, buna rnektir. Yani her sanat alannda olduu gibi, kurallar bilin, ama yaratc olmak iin bu kurallar gereken yerlerde esnetin, hatta ineyin. 315

SENARYO PROGRAMLARI Senaryo yazmak iin batda, zellikle Amerika'da kullanlan bir ok bilgisayar program vardr. Bu programlar, senaristin iini biim ve ierik asndan byk lde kolaylatrr. Bu programlarn balcalar "Final Draft" "Dramatica Pro" ve "BlockBuster"dr. Bu programlarn hepsi ngilizce'dir. Ve demolar internetten indirilebilir. "Final Draft", belki de en ok kullanlan program. nl senaryo gurusu Syd Field tarafndan gelitirilmi. "www.sydfield.com" adresinden daha fazla bilgi edinebilirsiniz. "Blockbuster" John Truby tarafndan gelitirilmi bir program. ahsen bu adam ok tutarm, zellikle "www.writersstore.com"daki makaleleri ok gzeldir. Baz filmlerin neden baarsz olduunu ok net bir biimde aklar. Program "www.truby.com"dan indirebilirsiniz. ndirdikten sonra "help" dosyasn inceleyin. En az iki kitap dolusu bilgi bulacaksnz. "Dramatica Pro" da, senaryo yazmay kolaylatran bir program. Yazm aamasndan nce sorduu sorular, "ilham" bekleyen senaristleri gck edebilir. Ama bu sorulara yant verdike, gerekten de derinlii olan karakterler yaratmaya baladnz hissediyorsunuz. "www.dramaticapro.com" adresinden daha ok bilgi edinebilirsiniz. Senaryo yazmann bir sanattan ok, bir zanaat olduunu dnyorsanz, bu programlarn faydasn grebilirsiniz. lham bekleyenlerdenseniz, mekanik yaplarndan dolay bu programlar size uygun gelmeyebilir.

316

DKKAT EKEN BENZERLKLER - 1 Baz filmlerin senaryolar arasnda ilgin benzerlikler grmek mmkn. "Tibette Yedi Yl" (Yn: Jean Jacques Annaud) ve "Son Samuray" (Yn: Edward Zwick) byle iki film. Her iki filmde de, batda yaad hayatta mutsuz olan iki insan var. Samuray'da Nathan Algren (Tom Cruise), Kzlderililere yaptndan dolay piman olan bir askerdir. Tibet'te ise Heinrich Harrer (Brad Pitt), baarl bir dacdr, ama mutsuz bir evlilii vardr, bencil ve kibirli tavrlar hem kendisi hem de etrafndakiler iin sknt kaynadr. Her iki karakter de, baka kltrler iinde yaamak durumunda kalnca, eski benliklerinin ne kadar mutsuz ve hatal olduunu fark ederler. Bu sadece kiisel bir mutsuzluk deildir. Eski kltrleri (yani bat kltr) kendi bana bir mutsuzluk kaynadr. Her iki karakter de, yeni girdikleri kltr (Algren geleneksel Japon kltrne, Harrer ise geleneksel Tibet kltrne girer) iinde, kendileri ile daha bark bir hal alrlar. Hayatn z ile doru bir iliki kurarlar, ve Bat kltrnn insan yabanclatrc etkilerinden arnp, yeni kltr benimserler. Her iki filmde de ba karakterler, filmin sonuna doru, benimsedikleri bu yeni kltrden ayrlp eski kltr ortamlarna geri dnerler. Ama son Samuray'n sonunda Nathan Algren yeniden Katsumoto'nun kyne dnerken, Heinrich Avusturya'da kalmay tercih eder. Bu iki film ile parallelik gsteren bir baka film daha var. Doru tahmin ettiniz:"Kurtlarla Dans"! Bunlar arasndaki benzerlikleri de siz bulun, beni uratrmayn.

317

YNETMENN TERCH 1 ("The Matrix") Ynetmenler, ekim ya da kurgu srasnda senaryoda hayati denilebilecek deiiklikler yapabilirler. Bazen senaryonun ok nemli bir blmn filme dahil etmeyebilirler. Bylece filmin anlamnda byk deiiklikler olur. Bunun en gzel rneklerinden biri The Matrix filminde grlebilir. Filmin senaryosunun (Numbered Shooting Scritp March 29, 1998 internette pdf dosyas olarak bulunabilir) 71 numaral sahnesinde (Cypher ile Neonun sohbet ettikleri, Cyphern Neoya iki sunduu sahne), Cypher, Neoya, filmde duymadmz bir eyler syler. Cyphera gre Morpheus daha nce be kere daha seilmi kiiyi bulduunu sanmtr. Ve bu kiilerin hepsi, kendilerinin seilmi olduklarn dndkleri iin Ajanlarn karsna dikilmi ve lmlerdir! Bu, hibir biimde filmde bahsedilmeyen bir bilgidir. Filmde sanki Neo, Morpheusun hayat boyunca arad tek kiidir. Oysa senaryoya gre Morpheus, Neo ile karlaana kadar sanki denemeyanlma yntemiyle arayn srdrmtr. Daha sonra hain olduunu reneceimiz Cypherdan bu bilgiyi alan Neo, Morpheusla Kahine giderken bu konuyu tartr (Kahinin dairesinin bulunduu koridorda geen 78. sahne). Morpheus, Kahinin kendisine sylediklerini (Seilmi kiiyi bulacaksn) yanl anladn itiraf eder: Yapmam gereken tek eyin birine iaret edip onu seilmi kii olarak atamak olduunu sandm. Yanlmtm Neo, hem de ok kt yanlmtm. Onlar (daha nce len seilmi kiileri) dnmeden bir gnm dahi gemiyor. Beinciden sonra yolumu kaybettim, Kahinin syledii hereyden phe ettim. Kendimden phe ettim. Sonra seni grdm Neo, ve dnyam deiti... Senaryonun bu deimemi hali, Morpheusa daha insani (derinlikli) bir karakter veriyor. Senaryonun ayn sahnesi Neoyu daha inansz biri olarak da gsteriyor. Ayn (78.) sahnede Neo: Kahin ne derse desin ona inanmayacam zaten, yleyse btn bunlarn ne anlam? der. Senaryodaki haliyle karakterler daha hatal, daha insancl, daha derin. Filmdeki karakterler ise daha iki boyutlu, daha izgiromans. Ama bu durum, The Matrixin mkemmel bir film olmasna engel olmuyor.

318

ANMASYON FLMLERN SENARYOLARI NEDEN OK KALTEL? Piyasaya kan "animasyon" tr filmleri incelediiniz zaman, hemen hepsinin senaryosunun mkemmel olduunu grrsnz. Tek bir sahne bile aksamaz, btn karakterler yeterince gelitirilmitir, yknn ritmi tam ayarndadr, ve mizah dozu son derece yerindedir. En son rnekleri yle bir hatrlayalm: Shrek 1 ve 2, Ice Age (Buz a), Monsters Inc. (Sevimli Canavarlar), Aslan Kral, ve benim favorim Finding Nemo (Kayp Balk Nemo). ki rnekten iki karakteri inceleyelim. Bunlardan biri Buz a'ndaki Manfred (mamut). Manfred, ailesini kaybetmi bir mamuttur. Ve bu kaybn neden olduu znt onu, i gdlerinin aksi ynde hareket etmeye itecek kadar byktr. Artk hibir ey umrunda deildir. Yaklaan buz a bile. Herkesin tersine, kuzeye doru ilerler. Bu gvdesi devasa ama yrei yumuack hayvann acsn biz de paylarz. nceleyeceimiz ikinci karakter, Kayp Balk Nemo'nun babas Marlin'dir. Marlin, yzlerce yumurtasn ve eini kaybettikten sonra, hayatta kalan tek yavrusu Nemo iin ar endielenmektedir. Nemo ise dier yavru deniz yaratklar gibi zgr olmak, hayat deneyerek ve yanlarak tanmak istemektedir. Ve bir gn Marlin'in korktuu bana gelir. Biricik olu, bir balkadam tarafndan karlr. (Bu senaryoya, filmin yazar-ynetmeni Andrew Stanton'un kendisi kaynaklk etmi. Bir rportajnda Stanton, kendisinin de Marlin gibi kk ocuuna kar ar korumac bir tavr iinde olduunu, bunu fark etmesi zerine Nemo'yu kaleme aldn sylyor.) Her iki karakteri de anlyor ve duygularn paylayoruz. Birinin mamut, dierinin ise palyao bal olmas bizi etkilemiyor. Tadklar insani zellikler sayesinde onlarla kolayca zdeleme kurabiliyoruz. Her iki karakter de film boyunca yaadklar olaylar sonucunda anlaml bir deiim geiriyorlar. Manfred karamsarlndan kurtuluyor, Marlin de ocuunu daha serbest brakmas gerektiini, hayatta hereyi kontrol edemeyeceini reniyor. Gsterime giren animasyon filmlerinin hemen hepsi, karakter yaratm konusunda ders olarak incelenebilecek nitelikte oluyor.

319

BAARILI YABANCI FLMLERN SENARYO ZELLKLER -1 Alttaki yazda, 1 milyondan fazla seyirci eken 13 Trk filmini incelemitik ksmen. imdi yabanclarda durum ne, ona bakalm. IMDB'nin btn dnyada en ok i yapan filmler listesinde ilk 15 yle: Titanic Yzklerin Efendisi: Kraln Dn Harry Potter 1 Star Wars - Episode 1 Yzklerin Efendisi: ki Kule Jurassic Park Harry Potter - 2 (Srlar Odas) Kayp Balk Nemo Yzklerin Efendisi: Yzk Kardelii rek Bamszlk Gn rmcek Adam Star Wars - Episode 4 Aslan Kral Harry Potter - Azkaban Tutsa

Bu filmleri de, aadaki yazda olduu gibi inceleyelim: 1) Bu 15 filmden 6's (Yzklerin Efendisi ve Harry Potter), filmden nce ok nl olmu kitaplardan uyarlanmtr. (Yabanc filmlerdeki "kitap" etkeninin Trk filmlerinde "TV" haline gelmesine dikkat!). rmcek Adam da aslnda bu gruba dahil etmek gerekir 2) Bu filmlerden 5'i, (Harry Potter 2 ve 3, Yzklerin Efendisi 2 ve 3, Star Wars Episode 1) daha nce ekilmi filmlerin devam niteliindedir. Yani ilk filmin giede yaratt etkinin kayman yemektedirler. (Trk Filmlerinde sadece Vizontele Tuuba iin byle bir durum sz konusudur). 3) Bu filmlerin biri hari hepsinin ba kahraman erkektir. Bu tek istisna da, Cameron'un TITANIC'idir (Ba kahraman: Rose Dawson). (Bu konuda da Trk filmleri yabanc filmlere paralellik gstermektedir) 4) Bu filmlerin "hepsi" hafif ya da ar bilgisayar desteklidir (CGI), ya da animasyondur! 5) Bu filmlerin biri hari hepsi, "ak" ikincil ya da ncl bir tema olarak kullanmaktadr. (Bu tek istisna yine Cameron'un TITANIC'idir.) "Ktlk ile yilik" arasndaki mcadele, artc bir sklkta ilenmektedir. (Harry Potter'lar, Yzk filmleri, Star Wars'lar). (Bu filmlerin, Trk Filmleri ile bu noktada da ayrldklarn syleyebiliriz). 6) Filmlerden ikisi ("rmcek Adam" ve "Jurassic Park"), senarist David Koepp tarafndan yazlmtr. (Adamn bu kadar ok para istemesine amamak gerek)

320

BAARILI TRK FLMLERNN SENARYO ZELLKLER - 1 Trk sinemasnn artk bir "sanayi" olarak varolmamasnn temel nedenlerinden biri, film yazan ve eken insanlarn artk geni halk kitlelerine hitap etme kaygsn terk etmelerinde yatyor bence. Geni halk kitlelerinin kulland kodlar, sembolleri kullanmyorlar - ya kullanmay reddediyorlar, ya da kullanamyorlar. Yazdklar byk lde, "bilinli seyirci" denen ve saylar 50 ila 100 bin arasnda bulunan bir insan kitlesine hitap ediyor. Byle bir rakamn bir sektr dndrmesi de beklenemez zaten. Rakamlar yalan sylemez: Austos 2004 tarihi itibariyle 1 milyondan fazla seyirci ekmi filmlere bakalm. Vizontele 1 Vizontele 2 Ekiya Kahpe Bizans Asmal Konak imdi Asker Hababam Snf Komser ekspir Gle Gle Herey ok Gzel Olacak Propaganda Deli Yrek Neredesin Firuze

Bu filmlerdeki ortak noktalara bakarak, onlar giede neyi baarl yaptn bulmaya alalm. 1) Bu 13 filmden 4' ar TV destekli (Vizonteleler, Asmal Konak, Deli Yrek). Yani, bu filmlerde oynayanlar ya da filmlere kaynaklk eden diziler, TV sayesinde n kazanmtr. Ylmaz Erdoan "Bir Demet Tiyatro"nun kendisini kazandrd nden ok faydalanmtr Vizontele'lerde. Asmal Konak, malum. Deli Yrek de yle. 2) Bu filmlerin hemen hepsinde ekonomik olarak orta-alt snftan gelen ya da o snfta yaayan insanlarn ykleri anlatlmtr. Kullanlan kodlar, orta-alt snfta kullanlan kodlardr. (Bu listede 14 numarada olan Ar Roman, bir alt snf yks anlatmaktadr). 3) Bu filmlerin hemen hemen hepsinde bir ak yks bulunmaktadr. (Bu durum, aktan baka konuda rn verilmeyen pop mzik endstrisini hatra getirmektedir) Kimi filmlerde ak hikayesi, senaryonun omurgasn oluturmaktadr (Asmal Konak, Ekiya). 4) Filmlerin hepsinin barolnde bir ya da bir ka erkek vardr. Yani baarl Trk filmlerinde kahramanla zdeleme, genel olarak "erkek" cinsi zerinden salanmaktadr. 5) Bu filmlerin 9'u, ocak, ubat ya da mart aynda gsterime girmitir. Dier 4 film ise ekim, kasm, aralk aylarnda vizyona girmitir. Ylba ve sonras, daha fazla "blockbuster" karmaktadr.
6)Filmlerden hibiri bilimsel (r. Contact) ya da felsefi (r. Solaris) ierikli deildir. Yani izleyici diyor ki: "Ey senarist, beni bouna dndrtmeye urama. Ben zaten hayatmdan bezmiim, ancak gzel eyler 'hissetmek' iin giderim sinemaya." 7) Bu filmlerden onu (sayyla 10!) (Vizontele 1-2, Kahpe Bizans, O imdi Asker, Hababam Snf: Merhaba, Komser ekspir, Gle Gle, Herey ok Gzel Olacak, Propaganda, Neredesin Firuze) komediyi ana eksen olarak almakta ya da ok miktarda komik eye yer vermektedir. En ok i yapan nc film olan "Ekiya"nn iki ba rol oyuncusunun (ener en ve Uur Ycel) komedi arlkl rollerle nlendii de unutulmamaldr. Bundan u sonu kartlabilir: orta gelirli sinema seyricisi ezici bir arlkla komedi filmlerini tercih etmektedir. Bunlar, ilk bakta gze arpan ortak zellikler. Yazar ve ynetmenler "Benim filmin niye 1 milyon barajn amad?" diye sorduklarnda, cevabn bir ksm yukarda anlatlanlarda bulunabilir.

321

"SON SAMURAY" - ASLINDA H DE ZOR DEL Geen sezonun bence en iyi filmlerinden biriydi SON SAMURAY. Edward Zwick'in ynettii film, 400 milyon dolardan fazla i yapt tm dnyada. Yani ticari adan baarl bir filmdi. Ama filmin baars bence, ortalama saylabilecek bir senaryo ile izleyiciyi tavlamasnda yatyordu. Filmde, yzba Algren'in (T. Cruise) Japonya'ya askeri eitmen olarak gitmesi, sonra orada Samuraylar ile savap esir dmesi, bir dnem onlarla kalnca Samuraylara kar byk bir muhabbet ve hrmet beslemeye balamas, en sonunda da kendisini tutan insanlara kar savamas ve yenilmesi anlatlyordu. Bu senaryo yapsnda bizi artan hemen hibir ey yok. Senaryonun yaps klasik: yani nce bir kahraman tantlyor, ama en bata onu ok sevip sevmeyeceimiz belli deil, neticede alkolik bir eski asker. Sonra bu kahraman bir baka lkede almaya gidiyor (Burada otantik japon kltr ile ilk karlama var. Bu adan ilgi ekici). Senaryo bize dman (nemesis) tantyor: Samuraylar. Biz nce kahramanla birlikte dmana kar savayoruz. Ama kahramanmz dmana yenik dyor. Burada filmin ikinci perdesi (2nd Act) balyor. Bir taraftan "dman"n aslnda dman olmadn reniyoruz, bir taraftan da kahramanmz daha fazla sevmeye balyoruz, nk daha nce Amerikan yerlilerine yaptklarndan dolay byk bir pimanlk yayor. Filmin ikinci perdesi, bize otantik Japon kltrn tantyor. Bylece sadece iddet ieren bir filmle kar karya olmadmz anlyoruz. Bir kltr, derinlemesine denebilecek bir dzeyde tanmaya balyoruz. Japonlarn bence rktc olan "lm" anlay bile, bir noktadan sonra anlalr bir hale geliyor. Filmin 2. esas adam Katsumoto ile Yzba Algren arasndaki dostluk da, filme tat katyor. Balangta Algren'e gck olan samurayn daha sonra ona sayg duymaya balamas da, senaryonun bize iliki dzeyinde tattrd holuklardan biri. nc holuk ise, Algren'in ldrd samurayn kars ve onun olu ile gittike yaknlamas. 2. perdenin sonunda, Samuraylarn modern Japon ordusu ile karlamak zorunda kalacan reniyoruz. mparator, Bavekili Omura'ya ve yabanc devletlere ok fena halde bamldr. Ve aslnda Japonya'nn iyiliinden baka bir ey dnmeyen Samuray'lar yok etmesi gerekmektedir. (yinin iyi ile mcadelesi, bu filme trajedi havas da katyor) 3.Perde, "son sava" hazrlklar ile geiyor. Ve filmin sonunda samuraylar yeniliyorlar. Sadece Yzba Algren hayatta kalyor. O da mparator'a gidip Katsumoto'nun yapmak istedii eyleri anlatyor. (Filmin bence en zayf yn bu finali, o da, filmin btnne gre). Buna benzer bir senaryonun Trkiye (ve Osmanl) ile ilgili olarak yazlmamasn, yazlamamasn anlamak mmkn deil.

322

SENARYO KAYNAKLARI yi bir senarist olmann belki de birinci kural, bolca senaryo okumaktr. Da, nereden bulacaz bu senaryolar? Trke senaryo bulmak ok zor, hatta neredeyse imkansz bir i. (Hatta, Trk filmlerinin senaryolarnn yabanc film senaryolarnn yannda bu kadar yzeysel ve ilenmemi kalmasnn temel nedenlerinin birinin, senaristlerin senaryo okuyabilecekleri bir kaynaktan yoksun olmalar olduunu dnyorum.) Ama yabanc senaryolar bulmak, ok kolay. Eer ngilizce biliyorsanz, bir ok yabanc TV dizisi ve sinema filminin senaryosunu ya da dkmn (transcript) u adresten bulabilirsiniz: www.script-o-rama.com. Ayrca senaryo yazm ile ilgili en iyi ngilizce makaleleri u adreste bulabilirsiniz: www.writersstore.com Senaryo yazmnn byk gurusunun adresleri de unlar: www.michaelhauge.com ("Satan Senaryo Yazmak" kitabnn yazar - Trke'ye evrilmedi) www.sydfield.com (Bir endstri klasii olan "screenplay"in yazar - Mlakatlar blm mhim) www.truby.com

323

HKAYE YAZMA YETENE VE BAKA EYLER "Hikaye yazma yetenei az rastlanan bir eydir, ama sizde de bir miktar olmas lazm, aksi takdirde yazmay istiyor olmazdnz." "Usta yazarln belirtisi, bir karakterin hayatnn sadece bir ka nn seerek bize btn bir yaam vermesindedir." "Bir hikaye tasarlamak, yazarn olgunluu ve igrs ("insight") ile, toplum, doa, ve insann yrei hakkndaki bilgisini snar." "Yazarn emeinin yzde yetmi bei ya da daha fazlas hikayeyi tasarlamak iin harcanr." (Robert M cKee; "STORY")

324