T. C.

GAZI UNIVERSITES SOSYAL B L MLER ENST TS ULUSLAR ARASI L K LER ANAB L M DALI

BULGAR YONET M NDE AZINLIKLAR (18782004)

MASTER TEZ

Hazrlayan Aydzhan NEVREZOVA

Tez Danman Prof. Dr. Refet Y NAN

Ankara - 2006

Sosyal Bilimler Enstits Mdrlne Aydzhan NEVREZOVA YA ait Bulgar Ynetiminde Aznlklar (18782004) adl alma, jrimiz tarafndan Uluslararas likiler Anabilim Dalnda YKSEK L SANS TEZ olarak kabul edilmitir.

Bakan

:.

ye

:.

ye

:.

NSZ Osmanl Ynetiminin Balkanlarda hkimiyetini kaybetmesi sonucunda TrkMslman halk katliam, bask ve zorlamalar neticesinde g etmek zorunda kalmtr. Bulgaristan dier Balkan lkeleri gibi byk ulusal devletler oluturma yolundayd. Bulgaristan milliyeti hedeflerinin takibinde bamsz bir devlet gibi ortaya kt ve okuluslu Osmanl mparatorluu Avrupa ktasndan neredeyse silindi. Balkanlar farkl byklkte ve younlukta kavuran savalar yznden bu Yarmadasndan Anadoluya ynelik gler hi kesilmeden devam etmitir. kinci Dnya Savan sona erdii zaman Balkan Yarmadann byk blm Sovyet hkimiyeti altna girdi. Sovyet Rusyann glgesi altnda Bulgaristanda balayan komnist rejim 1989a kadar canln devam etti. Souk Sava dneminin sona ermesiyle birlikte Dou ve Bat bloklar arasndaki ideolojik ayrm izgisi yava yava anlamn yitirdii gibi Bulgaristanda dier Balkan lkelerde olduu gibi demokrasi ve serbest piyasa ekonomisine doru dnm sreci yaanmaya baland. Demokratikleme ynndeki admlar sayesinde aznlklar zerindeki basklar azalma srecine girmitir. Souk Sava sonras dnyada esen demokratikleme ve zgrlk rzgrlar ve Bulgaristann AB yelii sreci, aznlklar lehine gerekleen uluslar aras gelimelerdir. Bu tezde Bulgaristan topraklar zerinde yzlerce yl sren Trk egemenlikten sonra Bulgaristann bamszln kazanmas sreci ile sonrasnda aznlklarn serveninin incelenmesi amalanmaktadr. Tezde, Trk egemenlii sonras Bulgaristan vatandalnda kalan aznlklarn durumlarnn ortaya konmas ve gnmze kadar geen srete ortaya kan gelimelerin incelenmesi hedeflenmektedir. Bu alma ile bamsz Bulgaristann uluslar aras antlamalara aykr politikalar ve bunlarn Bulgaristanda yaayan aznlklara etkilerinin ortaya konmas amalanmaktadr. Ayrca uluslararas konjonktrde meydana gelen deiiklerin incelenmesi amalanmaktadr.

Konun drt blmde ele alnmas uygun grlmtr. Giri Blmde Bulgaristan bamsz bir Prenslik kurulduu 1878 ylndan II. Dnya Savana kadar geen srete Bulgaristandaki Trk aznl ile ilgili gelien olaylarn incelendikten sonra, Birinci Blmde Souk Sava Dneminden 1989a kadar Bulgaristanda Trk- Mslman aznla uygulanan baskc ve asimilasyon politikas zerinde durulacaktr. kinci Blmde 1990dan gnmze kadar Bulgaristann gei dneminin aznlk politikasn ve Trk aznl temsil eden siyasi partisini incelendikten sonra nc Blmde Bulgaristanda Trk- Mslman aznlk gruplar teker teker alarak bugnk demografik, sosyal ve kltr durumlar incelenecektir. Aratrma Sonu Blmnde konunun Bulgaristan ve Bulgaristan Trkleri alarndan ele alnmasyla tamamlanacaktr. Tez hazrlanrken farkl ktphanelerin kaynaklarndan istifade edilmi. Makalelerin nemli bir ksm da nternet zerinden ulalmtr. Trke ve ngilizce kaynaklarn dnda, birka Bulgarca kaynaklar da yararlanlmtr.

Tezin konusu ile ilgili en ok akademik aratrmann Souk Savan sona ermesine kadar Trke dilinde yaynland, demokrasiye geile meydana gelen gelimeler zerinde yaynlanm almalarn ise yetersiz kald tespit edilmitir. Bu almam da bana yol gsteren ve tez dneminde dzeltmeleriyle tezimin bitirilmesinde yardm ve destek grdm tez danmanm Prof. Dr. Refet Yinana teekkr etmeyi bor ve vazife bilirim. Bununla birlikte yine de hatalarmz varsa bu tez konusuyla okuyucularmzdan af ve anlay beklediimi belirtmek gerek duyuyorum. ilgilenen

 NDEK LER NSZ .................................................................................................................................i NDEK LERiii KISALTMALAR .................................................................................................................vi G R ....................................................................................................................................1 B R NC BLM SOUK SAVA DNEM 1. II. Dnya Savandan Sonra Bulgaristann Komnist Rejimi........................................9 2. Bulgaristandaki Trklerin Hukuki Durumu ...................................................................14 A.Bulgar Anayasalar erevesinde Trklerin Haklar...................................................14 B.Bulgaristann Taraf Olduu nsan Haklarna likin Uluslararas Antlamalar .........18 a. Milletleraras Antlamalar .....................................................................................18 b. nsan Haklarna likin Milletleraras Antlamas .................................................20 3. 1946 1980 Yllar Arasnda Trk Aznln Durumu ...................................................21 A.Gler ve Trkiye ile Yaplan kili Anlamalar ..........................................................22 B. Bulgaristann Trk Aznla Kar Asimilasyon (Eritme) Politikas.........................25 4. Yeniden Canlanma (sm deitirme) Prosedr (19841985) ......................................33

K NC BLM SOUK SAVA DNEM N N SONA ERMES 1.Bulgaristanda Rejim Deiiklii .................................................................................36 2. 198990 Yllarnda Bulgaristanda Etnik atmalar .................................................37 3. Bulgaristanda Aznlklarnn Hukuki Stats ............................................................42 A. 1991 Anayasas erevesinde Aznlk Haklar ......................................................42 B. Uluslararas Antlamalar erevesinde Bulgaristanda nsan ve Aznlk Haklarnn Korunmas ..........................................................................................................................55 4. Hak ve zgrlk Hareketi Partisi (HH) ..................................................................61 A. HHn Siyasi Performans (19902005) ............................................................62 B. Trk- Mslman Aznln HH ile ilikileri ........................................................73 C. HH Balamnda Trkiye-Bulgaristan likileri....................................................76 D. Bulgaristann Etnik Modeli (BEM) ......................................................................80

NC BLM BULGAR STANIN ENTEGRESYON POL T KASI VE AZINLIK SORUNU 1. Bulgaristann Entegrasyon ve Etnik Tolerans Politikas............................................83 2. Bugnk Bulgaristann Etnik-Aras likiler Probleminin Genel Karakteristii .......87 3. Bulgaristanda Aznlklarn Saysal Boyutlar.............................................................89 4. Bulgaristanda Aznlklarn Etnik Bilinci....................................................................94 A.Trk Etnik Bilinli Bulgaristan Vatandalar ..........................................................94 a.Trk Aznln Etnodemografik Karakteristii....................................................94 b. Trk Aznln Sosyal Durumu ..........................................................................96 B.Pomaklarn (Mslman) Etnik Bilinci.....................................................................97

a. Pomak Toplumunun Kimlik Sorunu...................................................................97 b. Pomak Toplumunun Etnodemografik Karakteristii .........................................99 c. Pomak Toplumunun Sosyal Durumu..................................................................100 C. Romanlar (ingeneler) ...........................................................................................101 a. Roman Toplumunun Ksa Tarihesi ...................................................................101 b. Roman Toplumunun Etnik Bilinci .....................................................................102 c. Roman Toplumunun Sosyal Durumu .................................................................105 d. Roman Toplumunun Eitim Durumu.................................................................107 e. Roman Toplumunun Politik Kurulular ve Temsilcileri ...................................108 5. Bulgaristanda Yaayan Dier Kk Etnik Gruplar .....................................................110 SONU ..............................................................................................................................113 KAYNAKA.....................................................................................................................121 ZET .................................................................................................................................142 ABSTRACT.......................................................................................................................144

KISALTMALAR

AB AG T AK BEM BKP BM BSDP BSP GHH HH MC NATO NGOs NDSV NS ODS ONS UDF UNESCO UtdDF

: Avrupa Birlii : Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat : Avrupa Konseyi : Bulgar Etnik Modeli : Bulgaristan Komnist Partisi : Birlemi Milletler : Bulgar G Demokrat Partisi : Bulgaristan Sosyalist Partisi : Genlerin Hak ve zgrlk Hareketi : Hak ve zgrlk Hareketi : Milletler Cemiyeti : Kuzey Atlantik Antlama rgt : Hkmet D Kurulular : II. Siemon Milli Hareket Partisi : Milli Birlik : Birlemi Demokrat Gler : Milli G Birlii : Demokratik Gler Birlii : Birlemi Milletlerin Eitim, Bilim ve Kltr Kuruluu : Birleik Muhalif Gler

GR

1350 tarihlerinde Rumeliye ayak basan Trkler 1362de Edirnenin fethinden sonra bugn ki Bulgar topraklarna girmeye baladlar. 1364de Eski Zara (Stara Zagora) ve Filibe (Plovdiv), 1385te Sofyay ele geiren Trkler, 1396da Nibolu zaferinden sonra Bulgaristana tamamen hakim oldular.

Bulgaristan fethi srasnda daha 11yydan beri Bulgaristana yerlemi olan Kuman (Kpak) Trkleri 14yydan itibaren Pomak Trkleri denmeye balamlardr.1 slamiyeti kabul ederek Osmanl fethine yardm

etmilerdir. Bu nedenle Bulgarca yardmc anlamna gelen pomaga sfat yaktrlm ve

Bylece Bulgaristan fetheden Osmanl Devleti bir asr boyunca Anadoludan Trkleri kitleler halinde g ettirerek Bulgaristana yerletirmi ve 16 yy. sonlarnda Bulgaristan adeta bir Trk lkesi halinde gelmiti.

Be asr boyunca Trk egemenliinde kalan Bulgaristanda 1835 ylndan itibaren isyanlar balam. Bulgarlar Yunanllar gibi bamszlk peinde komulardr. Osmanl Devletine kar bu isyanlar 1841de Nide, 1850de Vidinde, 1856de da Trnovada devam etmitir.

1871de Bulgar kilisesinin Fener Rum kilisesinden ayrlmas ile birlikte Bulgar milliyetilii daha da glenmi. Ruslarn Panslavist politikas ile Bulgarlar Osmanl

Refet Y NAN: Trk-Bulgar likileri, Uluslar aras Gvenlik Sorunlar ve Trkiye. Sekin Yaynlar, Ankara, 2002, s.241242. Baz Trk tarihelerin grlerine gre Pomaklarn kk 916da kuzey inden gelen Kuman veya Kpak Trklere kadar izlenebilir. Pomaklar ilk nce Ukraynaya gelip yerlemilerdir, sonradan 11 ve 12 yyda Romanyaya ve kuzey Bulgaristana doru inmeye balamlardr. Gnmzde Pomaklar Bulgaristann gney ve kuzey blgelerinde, Makedonyada, Kosovoda, kuzey Yunanistanda, Arnavutluk ve Trkiyede yaamaktadrlar. Bulgaristann Rodop blgesinde yaayan baz Pomaklara Ahriyanis deniliyor, mk Meri nehri ve Ege denizi arasnda Rodop dann bir ksmna Ahrida deniliyor. Osmanl idaresinde kendi kylerinde kalan ve kendi topraklarndan ayrlmak istemeyenlere Ahryan daclar deniliyormu. Onlar doduklar yerdeAhridada kalmay tercih etmitir. Makedonyada yaayan Pomaklara Torbe, Kosovo ve Arnavutluktakilerine Goran deniliyor. Torbe ismi Pomaklarn 4-5 defa din veya blge deiimi yaadklaryla ilgilidir. Bylece Trke kelimesi olan drt-be torbe kelimesine dnmtr. Goran ismi ise da kelimesinden tremitir. Srpada Gora kelimesi da anlamna geliyor. Bkz: mer TURAN: Pomaks, their Past and Present, Journal of Muslim Minority Affairs. Vol.19, No.1, 1999, p.6971. Ayrca Pomak hakknda daha ayrntl bilgi iin bkz: A. Cevat EREN: Pomaklar, slam Ansiklopedisi. slam Alemi Tarih, Corafya, Etnografya ve Biyugrafya Lugati. Cilt:9, Maarif Basmevi, stanbul, 1960, s.572576.

Devletinden ayrlmaya tevik edilmitir. Nihayet 1877de 93 Harbi denilen Osmanl-Rus Harbi balam. Bu sava Trkler iin bir felaket olmutur.2

18771878

Trk-Rus

savan

balad

dneminde

Bulgaristanda

yaayan

Mslmanlarn says bir buuk milyondu. Edirne vilayetinde 432.303, Tuna vilayetinde ise 1.069.580 kii yayordu. Bu iki vilayetinin toplam Trk nfusu 1.501.883 idi. Bylece Mslmanlar Bulgar nfusunun %37 ini oluturuyorlard.1887 ylnda Bulgaristanda kalan Mslmanlar sadece %21 bir nfus oluuyordu. Bu sava sonunda yaklak 260.000 Mslman Trk yaamn kaybetti. Ancak Bulgaristanda yaayan Trklerin yurtlarndan tamamen sklp atlamamtr.3

Bir asr boyu ge zorlanmalarna ramen bugn halen Bulgaristanda yaayan 1 milyondan fazla Mslman mevcuttur. 18771878 Osmanl-Rus Sava sonunda Ruslarn destei ile Bulgarlar atalcaya kadar dayanm. Nihayet 3 Mart 1878de Ayastefanos (Yeilky) Antlamas imzalanarak Tuna vilayetinde bir Bulgaristan Prenslii kurulmutur. Yine bu antlama ile Srbistan, Romanya ve Karada Osmanl devletinden ayrlarak bamsz birer devlet olmulardr.

Ayastefanos antlamas ile Tuna dan Ege ye kadar uzanan byk bir Bulgaristan Prenslii kurulmutu. 18 Haziran 1878de Berlin Kongresiyle byk Bulgaristan Prenslii kltlerek Tuna ile Balkan dalar arasna ekilmi. Dou Rumeli ad verilen gney Bulgaristanda ise Hristiyan bir valilin ynetimde zerk bir eyalet oluturulmutur. Bu dou Rumeli eyaleti 1885te Bulgar Prensliine katlmtr.4

Berlin Antlamasyla Osmanl Devleti Bulgar Prensliine snrl bir bamszlk tanrken Trk aznln da hukuki statsn garanti altna almt. Bilal imirin verilerine

Refet Y NAN: a.g.m.,s.242-245. ; Vahdettin ENG N: Avrupann arka bahesi Balkanlar, Popler Tarih. Mart 2004, Say 43, s.34-36. 3 Justin Mc CARTHY: Bulgaria, Death and Exile.The ethnic cleansing of Ottoman Muslims 1821-1922. The Darwin Press.Inc.Princeton, New Jersey, 1999, p.89-91. Bulgaristanda Osmanl dneminde ve sonrasnda Trk-Mslman nfusu iin bkz: Yusuf HALAOLU: Bulgaristan, slam Ansiklopedisi, Media Print Basm Ticaret A., Trkiye Diyanet Vakf, Cilt:6, stanbul, 1992, s.397-398. 4 Fahir H.ARMAOLU: Siyasi Tarih 1789-1960. Sevin Matbaas, II.Bask, Say.17,Ankara,1973, s.283-286. ; Mekure Ylmaz BRKL: Tarihi Seyri inde Bulgaristan Trklerin Durumu ve Trkiyenin Blge Trklerine Yonelik Politikalar, bilig-10 /Yaz99, s.63. Ayastefanos antlamas hakknda daha ayrntl bilgi iin bkz: Abdrrahim DEDE: Balkanlarda Trk stiklal Hareketleri. Trk Dnya Yaynlar, stanbul, 1978, s.1314.

gre 13 Temmuz 1878de Bulgar Prenslii kurulduu corafyada 1876 ylnda 1.120.000 Trk ve 1.130.000 Bulgar yaamaktayd ve ilenebilen topraklarn %70i Trklerin elindeydi.18871878 g sonunda Trkler Bulgaristann byk bir ksmnda aznla drlmt. 1887 yl itibar ile Bulgaristandaki Trk nfusu 600.000 civarndayd. Bulgaristan Prensliin kurulmasndan 19121913 Balkan Savalarna kadar geen 25 yl boyunca Bulgaristandan Trkiyeye gler hi kesilmeden srmtr. 18861890 yllarnda 74.753 ve 18931902 yllar arasnda 70.603 kii Bulgaristandan Trkiyeye gmen gitmitir.5

187778 Trk-Rus Sava, Berlin Antlamasyla da hkme balad gibi, Osmanl devletinde mevcut olan oulcu dzen ile ok-dinli ve ok-etnikli yapya dayal toplumsal rgtlenme kavramn ykmt. Balkanlarda ortaya kan yeni bamsz devletleri, tek bir etnik yapya ve dile sahip ulusu yaratmay ve Panslavizmin Rusya tarafndan gelitirilen dar ideolojik ve rk eilimlerini yanstan bir ideolojiyi benimsediler.

Bulgaristan Prenslii 5 Ekim 1908de Krallk ilan ederek Osmanl Devletinden ayrlmtr. 19 Nisan 1909da stanbulda imzalanan bir protokolle Osmanl mparatorluu Bulgaristann baszln tanmtr. Bu protokol Trk-Mslman toplumunun din ve mezhep zgrln, medeni ve siyasal haklardan Bulgaristanda eit lde yararlanmasn hkme balamaktayd. Bylece bir kez daha bir protokol ile Bulgaristan Trklerinin Bulgarlarla eit haklara sahip olmas ile birlikte zel aznlk haklarn, eitim ve dini hrriyetlerini gvence ve teminat altna alyordu. Fakat Bulgar ynetimin bu yeni dneminde Trkler zerinde basklar devam ederek bir emperyalist politika uygulamaya balad. Yoksul olan Trk okullar yerel ve genel ynetimlerden hibir maddi destek almyordu. Amalar Trk ocuklarn eitimsiz ve cahil brakmakt.6

19121913 Balkan Savalar tpk 93 Harbi gibi Trkler iin bir felaket olmutur. Balkan Savalarnda 200 bin Trk can vermi ve 440 bin Trk Trkiyeye ge zorlanmtr.7

Bilal M R: Bulgaristan Trkleri. Trk Kltr, Ankara, Mart,1986, s.18. ; Bilal N. M R: Bulgaristan Trkleri ve G Sorunu, Bulgaristanda Trk Varl. VII Dizi-Sa.87,TTKB, Ankara, 1985, s.5053. 6 mer E. LTEM: Trk-Bulgar likileri 1983-1989, C.I, 1983-1985, ASAM, Ankara, 2001, s.59. ; Hazma EROLU: Bulgaristandaki Trk Aznln Sorunu, Bulgaristandaki Trk Varl. Ankara, 1987, s.2025. 7 Bilal. M R: Bulgaristan Trkleri ve G.... a.g.m., s.53-54.

Balkan savalardan sonra Bulgaristan, Gney Dobrucay Romanyaya brakmt ve Osmanl mparatorluundan ounluu Mslmanlarn yaad Rodoplar tekrar kendi topraklarna katmt. 29 Eyll 1913te stanbulda imzalanan bar antlamasnda Osmanl Devleti toprak kaybna uramakla beraber daha nceki antlamalarda olduu gibi Trk aznln hak ve hrriyetleri gvence altna alnmtr. Bu antlama ile Bulgaristanda yaayan Trk aznln okullar, vakflar, cemaat, mftlkleri, din, dil ve rf konusunda hak ve menfaatlere sahip olmulardr.8

I. Dnya Savanda Trkiye ve Bulgaristan askeri birlikler Ruslara kar savamtr. Yenilen Bulgaristan ile Mttefik kuvvetler arasnda 27 Kasm 1919da Neuilly Bar Antlamas imzaland. Bu antlamayla Bulgaristan Milletler Cemiyetinin (MC) aznlklar ile ilgili esaslarna uymay kabul etmitir. Bu antlamann 9 Maddesi Bulgaristandaki aznlklarla ilgilidir. Bulgaristan bu blmdeki hkmlerin anayasa deerinde olduunu ve Bulgar Anayasasnn, kanunlarnn ve resmi kararlarn aznlklarn korunmasyla ilgili maddelere aykr olmayacan kabul etmitir. Bulgaristan bu ikili ve milletleraras antlamalar imzalamasna ramen hi birisine uymayarak Trklere kar yok etme politikasna devam etti. I Dnya Savandan sonra revizyonist Bulgaristan ve anti-revizyonist Balkan lkeleri arasnda atma srerken, i sorunlar, ekonomik yetersizlikler ve faist diktatrlk devam ediyordu.9

Trkiyede Milli mcadelenin balad srasnda Bulgaristanda 192023 yllar arasnda Aleksandr Stambolyskinin bakanlndaki ifti Partisi ynetime gelmitir. Her trl milliyeti harekete kar bir politika izleyen Stambolyski Trk aznln tamamna yakn ksmnn ifti olduunu (%80nin) dikkate alarak, Trk aznlk haklarn korumutur. Bu partiye en byk destek veren kyller olduu iin tarmla uraan Trklere de kltr alannda baz haklar tannm ve Bulgar Meclisindeki Trk milletvekillerinin says arttrlmtr. Bulgaristan Hkmetinin Trk aznla kar aka tutum deitirmesinin bir baka nedeni ise Trklerin I. Dnya Savanda Bulgarlarla birlikte kahramanca savam olmalardr.10
Hamza EROLU: a.g.m., s.29. Neuilly Antlamas iin bkz: brahim KAM L: Bulgaristandaki Trklerin Stats. Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, stanbul, 1989, s.63. ; Bilal M R: Bulgaristan Trk Aznln Ahdi Durumu, Trk Kltr. Nisan, 1985, s.247. 10 ifti Parti ynetimi iin bkz: mer LTEM: a.g.e., s.63. ; Belan TOROL: 112 Yllk G (1878-1989). Boazii niversitesi Matbaas, stanbul, 1989, s.18. ; Bilal M R: Bulgaristan Trkleri ve G..... a.g.m., s.85.
9 8

Neuilly Bar Antlamasnn aznlk haklarnn korunmas konusundaki hkmlerin Bulgar ynetimi tarafndan uygulanmas, zellikle Bulgaristan Trklerinin eitimini olumlu etkilemitir. 1909 ylnda alnan Trk retmen okulun almas karar 1918 ylnda uygulanmtr. Bu dnemde mft vekili yetitiren Medrese-i Nvvab Okulu umnuda almtr. 1921de yeni Milli Eitim yasas ile Trk okullarnn says 1.712ye ulam, Bulgarca eitim yapma zorunluluu kalkm ve devlet destei salanmtr.11

Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasn Bulgaristan Trkleri cokuyla karlad. Rodop blgesindeki Trkler dier blgelerdeki Trklerle birleip gl ve rgtl bir aznlk oluturdular. Bu ortam sayesinde 31 Ekim- 3 Kasm 1920 tarihleri arasnda Sofyada Bulgaristan Trklerinin Birinci Milli Kongresi toplanarak bata okullar, dini kurumlar ve vakflar olmak zere Trkleri ilgilendiren tm konular grlm ve kararlar alnd. Alnan kararlar Bulgar Hkmeti tarafndan icra edilmedi.12

Bulgaristandaki Trklerin stats konusunda Trkiye ile Bulgaristan arasnda imzalanan temel anlama 1925te Trk Bulgar Dostluk Antlamasdr. Bu antlamann Neuilly protokolne gre Trkiyede Bulgarlarla Lozan Bar Antlamasnn Bulgar aznlklara uygulanacak hkmleri ngrrken, Bulgaristandaki Mslman aznlklarn da 1919 Neuilly Antlamasndaki aznlklarn korunmasna ilikin hkmlerin tamamndan yararlanmalar kabul edilmitir.

ifti hkmeti iktidarda kald yl iinde Mslman okullar iin ayran devlet yardm 5 kat daha ykseldi. Bu dnemde unmoda Medrese-i Nvvab okulu ald ve Mslman retmenlerinin ilk kongresi gerekleti. Bunun sonucunda Bulgaristan Muallimin-i slamiye Cemiyeti kuruldu. 1920li yllarda ve zellikle Kemal Atatrkn devriminden sonra Bulgaristanda baka Mslman kltr cemiyetler de kuruldu. 1926da btn Trk kltr ve spor kurulular Turan adl cemiyette birletiler. Bu cemiyet Atatrk yanlsyd.1930 yllarn banda Alp Arslan ve Boz Kurt gibi dier milliyeti kurulular kuruldu. Bulgar hkmeti bu kurulular tehlikeli grd iin 1934te yasaklad.Bunlarn yerine devletin destekledii Bulgaristanda Mslman dinin korunmas iin ittifak kuruldu. Bu ittifak Atatrk devriminin etkileri Bulgaristanda yaylmasna karyd ve Arap alfabenin kullanlmasn yanayd. Bylece Trklerin kltr faaliyetlerinden uzak kalmas ve din eitiminin arkl verilmesini hedefleniyordu. Bkz: Valeri STOYANOV: Turskoto Naselenie v Blgaria Mejdu Polusite na Etnieskata Politika. (Bulgaristanda etnik politikann kutuplar arasnda Trk aznl), Lik, Sofya, 1998, p.7384. 11 BRKL: a.g.m., s.65. ; Hayriye Sleymanolu YEN SOY: Bulgaristan Trklerinin Eitim ve Kltr Tarihinden Sayfalar, Yeni Trkiye. S.16, 1994, s.1781. AyrcaTrklerin eitim ve okullarn says iin bkz: Hseyin MEM OLU: Bulgaristan ve Bulgaristan Trk Aznlk Sorunu, Tarihi Gelimeler inde Trkiyenin Sorunlar Sempozyumu (Dn-Bugn-Yarn). T.T.K.B, Ankara, 1992, s.119. 12 Hseyin MEM OLU: Bulgaristan Trklerinin Milli Kongresi, Belleten, Nisan 1990, s.309.

Dostluk Antlamas ile ayn tarihte Trk-Bulgar

kamet Szlemesi de

imzalanmtr. Bu szleme ile Bulgaristandaki Trklerin Anavatan Trkiyeye serbest gleri ilk kez bir dzene balanmtr. Buna gre Bulgar makamlar Trklerin glerine, tanabilir mallarn ve hayvanlarn Trkiyeye getirmelerine ve tanmaz mallarn serbeste elden karmalarna engel olmayacaklard.13

1928 Kasmnda Trkiyede yeni alfabe ile eitim yaplmas kararnn alnmas Bulgaristandaki Trkler tarafndan da benimsenmiti. Bylece Bulgaristan Trk okullarnda 19281929 ders ylndan itibaren yeni Latin harfleri ile retime balanmtr.14 Ancak Bulgaristana faist bir ynetimin gelmesi 1930lu yllarda Trkler zerine basklar tekrar artm ve 1928de kullanlmaya balanm olan yeni Latin yazs yasaklanm ve birok Trk Okulu kapatlmtr. 1946da ise bu okullar devletletirildi ve eitim dili Bulgarca yaplmaya baland.15

1923te ifti hkmeti devrildi ve yerine 1944e kadar faist bir idare geti. 1920 ve 1930larda Bulgaristan birok Avrupa lkeler gibi ok milliyeti olmutu. Anavatan Savunma (Rodna Zatita) gibi faist kurulular, btn etnik aznlklara kar mcadele ediyordu ve iddetli bir monari yaratmay hedefliyordu. niversite rencileri arasnda grlen bu tr kurulular Bulgarlarn dnda hibir rkn Bulgaristanda yaamaya hakk olmadn ne srdler. Ortaya attklar Bulgaristan Bulgarlarndr slogan ile tekrar Trklere ynelik basklar artmtr. 1930 sonras faist ynetimin amac Trkleri cahil brakmakt. Okullarda verilen bilgilerin en basit seviyede tutularak dini eitime arlk verilmesi hedeflenmiti.16 Bulgar faizmi Bulgaristan Trklerini okulsuz, gazetesiz, derneksiz ve ekonomik bakmdan gsz bir duruma drd.17 Bulgaristanda Zveno ve Ulusal Toplumsal Hareket18 ad altnda rgtlenen faist siyasal hareketler 1934 ylnda Bulgaristanda birok kyn adlarn deitirdi. Yarm yl iinde 1.900 kyn Trk isimleri Bulgarca ismi ile deitirildi. Ayn ylnda Halk Cephesi seimleri kazanmasna ramen 19 Mays 1934te faist bir askeri darbe

M R: Bulgaristan Trk Aznln Ahdi Durumu. a.g.m., s. 249. M R: Bulgaristan Trkleri a.g.e., s. 134. 15 BRKL: a.g.m., s. 67. Trkiye ve Bulgaristan arasnda youn diplomatik etkinlikler sonucunda Bulgaristan 1938de Arap alfabeyi, Latin alfabesiyle deitirdi. Bkz: Our Society is ll from Racism, in: http://www.middleeastrinfo.org/forum/viewtopic.php?p=61588 16 Yaar YCEL: Bulgaristandaki Trk ve slam Aznlna Bask, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu. T.T.K. yaynlar, XXV. Dizi, Sa. 3, Cilt II, Say 201den ayr basm, Ankara, 1988, s.9 17 Hseyin MEM OLU: Bulgaristan ve Bulgaristan Trk Aznlk Sorunu. T.T.K.B., Ankara, 1992, s. 120-121. 18 Akin FIRAT: ki Sava Aras Dnemde Balkanlar, Balkanlar. stanbul, 1993, s. 114.
14

13

ile hkmet devrilmitir. Bu dnemde Bulgaristan revizyonist politikay uygulamaya koyduu iin btn komularyla toprak sorunlar olmutur. Bulgarlar Dobruca, Makedonya ve Bat Trakyay almak istedikleri iin II. Dnya Savanda Bulgaristan Almanya safnda savaa katlmtr.

Bu dnemde yaplan glerinde Rodna Zatita (Anavatan Savunma) ve Trakya ad altnda kurulan silahl Bulgar rgtlerinin byk etkisi olmutur. 1934 ylnda Bulgaristanda Trk aznln nfusu 618.268 kii idi. 1940 ylnda Trklerin yksek doum oran nedeniyle Trk nfusun says yaklak 640.000e ykseldi.19

9 ubat 1934 tarihinde Trkiye, Yunanistan, Yugoslavya ve Romanya arasnda Balkan Antant imza edildi. Bu Antanta revizyonist bir politika izleyen Bulgaristann katlmas salanamamtr.20

kinci Dnya Savanda Bulgaristan Almanyann yannda girmesiyle Trkiye snrlarnda nlemler almtr. Trkiye bu nlemler Bulgaristana kar olmadn aklamak amacyla 17 ubat 1941de iki lke birbirlerine saldrmamay taahht ettikleri bir bildiri imzalamlardr. Almanya savata mttefikler karsnda yenilince Bulgaristan tarafszln ilan ederek mttefik devletlerle anlama imzalamak istemitir. Almanyann Balkanlardan ekilmesi zerinde ve bu antlama gereklemeyince Sovyetler Birlii 5 Eyll 1944te Bulgaristana sava ilan etmi ve Sovyetler ksa zamanda btn lkeyi igal etmitir. Kadrolar komnistlerin oluturduu Vatan Cephesi lkenin ynetimini ele geirmitir.21

B R NC BLM
M R: Bulgaristan Trkleri . a.g.e., s. 207-208. Y NAN: a.g.m., s. 261-262. ; Sibel TURAN: A Historical Perspective for Turkey-Bulgaria Relations in Terms of Balkan Dimension. Paradigma, Sofia, 2005, s.68. Bulgar hkmeti Yugoslavya, Yunanistan ve Romanyadan eski topraklarn geri alnabileceini umarak Faist talya ve Hitler Almanyasyla yaknlk tesis etti ve bu yzden 1934teki Balkan Paktna giremedi. 21 Y NAN: a.g.m., s. 263.
20 19

SOUK SAVA DNEM

1. II Dnya Savandan Sonra Bulgaristann Komnist Rejimi

16 Mart 1941de Bulgaristana Hitlerin ordular girmiti ve 1944e kadar faist bir ynetim srmt. 5 Eyll 1944te Sovyet Kzl Ordusu Tunay geerek Hitler rejimine son verdi. 28 Ekim 1944te Moskova ile Sofya arasnda Moskova Mzakeresi imzalanarak Bulgaristan Marksist-Leninist ideolojinin hkimiyeti altna girdi. Eyll 1946da

Bulgaristanda krallk dt ve Halk Cumhuriyeti ilan edilerek komnist rejimle ynetilmeye balad.22 Bylece Trkiye ve Bulgaristan arasnda ilikiler Sovyetler Birliinin bu lkeyi igal etmesiyle daha da gerginleti.

kinci Dnya Sava ve sonrasndaki olaylar zellikle Yunanistan ve Trkiyenin dndaki Balkan lkelerinde komnist rejimlerin kurulmas, Balkanlardaki Sovyet nfusunu arttrmt. Bu dnemde Bulgaristann uygulad politikalar Moskovann karlar dorultusunda gelimitir. Sovyet Rusya, Bulgaristana aznlklar konusunda izlenecek komnist yaklamlarnda da rehber olmutur. Bulgar Komnist rejimin Trk aznlkla ilgili en nemli politikas Bulgar Sosyalist Devleti ile btnlemi tek bir ulusun yaratlmasidi. Birlemi bir Bulgaristan Sosyalist Devleti kurulmas iin lkedeki bir milyon Trk kastl bir biimde asimile edilmeliydi.

Faist ynetim Trk ocuklar cahil brakmay amalarken, komnistler fakirlerin ve proletaryann hkmeti olacakt. Zengin snfn mallar elinden alnp fakirlere datlacakt. Leninin izmi olduu kolektif yoldan gidilecekti.23 1944te Bulgaristandaki hkmet komnistlerin eline geince dmen Moskovann elindeydi. Her ey Moskovadan idare ediliyor ve Bulgar bayrann iki tarafnda mutlaka iki Sovyet bayra aslyordu. Moskovann uzaktan ve yakndan kumandal kukla rejimi 45 yl yaayabildi. 1989da sadece Bulgaristan deil, Sovyetlere bal tm sosyalist devletler kt.

22

Ahmet erif EREFL : Trk Doduk, Trk ldk. T.C. Kltr Bakanl Yaynlar / 1208, Trk Dnya Edebiyat Dizisi /11, Ankara, 2002, s. 13. 23 Lenin 1924te yaamna veda ederek yerini Yosif Visarionovi Stalin almt. Bkz. EREFL : a.g.e., s.35.

1944 komnist rejimi aznlk statsndeki Trk halkn yzde 90n olumlu karlad24. Bulgar komnist hkmeti, Trk aznla sorunlarn zleceine dair byk mitler vermitir. nceki yneticiler Trk aznla yaplan basklarn ktlemek amacyla yaplan propagandalar Trk aznln komnizme inandrlmasna allmtr. Aznlklara eitlik, milli sorunlarn zmlenecei sz verilmiti. Bu balamda Trkler de yeni kurulan Vatan Cephesi25 iinde rgtlenmilerdi. 1952 ylnda 400 Trk Bulgaristan Komnist Partisine (BKP) ve Vatan Cephesine yeydi. 1961de ise bu politika younlam ve Vatan Cephesinin kurulularnda 113.872 Trk yer alyordu. BKP ise 16.031 Trk yesine sahipti. Ayn zamanda 15.454 Trk Vatan Cephesinde ve komsomol komitelerinde deiik rtbelerde yer alyordu.

Bu dnemde Pomaklardan 80.387 kii Bulgar gibi kayt edilmitir. ileri Bakanln verilerine gre Hasky (Haskovo) sancanda 28.814 Pomak, Filibe sancanda 27.306 Pomak, Blagoevgrat sancanda 22.000 ve Plevne sancanda 2.257 Pomak yaadn ve bunlarn yarsndan fazlas Trk bilince sahip olduunu gstermiti. Bylece 18 Nisan 1953te politbro, Pomaklarn Trk gibi kayt edilmemesi kararn almtr.

Hem faistler hem de komnistler insanlar kleletirmek, dnyaya egemen olmak peindeydi. Totaliter rejimin yneticileri Milli Trk Aznl denilmesine kar kmt. Onlar Trk Ahalisi olarak yazlmas ve konuulmasn istiyordu. Osmanl bu topraklardan ekildikten sonra Bulgaristandaki Trkler pek ak gn grmediler. Prenslik, arlk, Faistler, Komnistler hep Trk halkna ikenceler ektirdi.

Bulgaristanda Trk sorunun zm iin Stalinin milli politikas erevesinde aranyordu. Stalin an bitmesiyle aznlk politikas da dnm noktas geirdi. Bylece Trkler yava fakat daha kapsaml bir ekilde Bulgar millete birletirme yntemlerine maruz kaldlar. Lenine gre komnist rejiminin egemenlii altnda milletler ayn dili konuan tek bir evrensel millette birleeceklerdi. 1929da Stalin burjuvaziden farkl yeni tip sosyalist milletten ve daha sonra Hruov da Sovyetlerde tek Rus dili konuan bir milletten sz

a.g.e., s. 59. Vatan Cephesi iin bkz: Raymond DETREZ: Historical Dictionary of Bulgaria. European Historical Dictionaries No: 16. The Scarecrow Press, Inc. Lanham, London, 1997, s. 362.
25

24

ediyorlard. Todor Jivkov da milli sorunlarda yeni Sovyet grlerini uygulamaya koyacakt.26

Komnist rejiminde siyasetle dnya ikiye blnmt: sosyalist ve kapitalist. Kapitalist yazarlardan eser basmak yasakt ve Bat basn kmseniyordu. Gazete sayfalarndaki yazlarn % 40 Sovyetler Birliinin baarsna, tecrbesine, ilerleyiine ayrlyordu. Tek partili bir lke olan Bulgaristann milletvekilleri merkezden atanyordu. Halk onlar formal olarak seiyordu.27 Ad sosyalist, uygulamas rk bir rejiminin siyasal amac Trk dinini ykmak, milli manevi deerlerini ortadan kaldrmak, tarihsiz, bilgisiz brakarak onlarn bir millet olarak varlklarn silmekti. Szde bu halk idaresi, Trk halknn milli, dini, kltrel haklarn anayasa gereince gvence altna alacakt.

II Dnya Savandan sonra iktidara gelen komnist rejimi Bulgar kylerinde olduu gibi Trk kylerinde de yeni okullar, ktphaneler ve kltr salonlar kurmaya balad. Fakat btn bunlar komnist ideolojisi ve Sovyetlerin sosyalist modeli erevesinde yaplyordu. Ancak Trkleri Bulgarlatrma amac tayan bu gibi olaylar Trk dn biimini deitiremediler. Bulgaristann ilk komnist Babakan Georgi Dimitrovun direktifi dorultusunda 1946 ylnda Bulgar komnist hkmeti Trk aznln nce Bulgar ounluu iinde entegre, sonra asimile edilme yollar izildi.27 Eyll 1946da Bulgar Meclisi Trk aznlk okullarnn devletletirilmesi ile ilgili bir karar kabul etti.28

1956da iktidara gelen Todor Jivkov da asimilasyon politikasna yeni hz verdi. Jivkovun asimilasyon politikasnn esas hatlar 1958, 1964, 1969 BKP kararlaryla belirlendi. Trkleri eritme politikas 1958de Politbronun ald ok sk kararn29 amac aznl dilde, dinde kltrde ve bir btn olarak ounluu iinde erimesidir. Beraberleme kampanyas iki milleti birbirleriyle kaynatrarak bir btn oluturma siyasetiydi. Bu kampanya Trklerle Bulgarlar yaknlatracana uzaklatrmt. Bunu ne Bulgar halk ne de Trk halk istiyordu. Bunu isteyen partinin politikasyd. Bulgar ve Trk okullarnn birletirilmesi 1953te balad ve 1959da tamamlanarak Bulgaristandaki Trk okullarna son verildi.

26 27

Valeri STOYANOV: a.g.e., s.121-125. EREFL : a.g.e., s. 74-75. 28 MEM OLU: Bulgaristan ve Bulgaristan Trk. a.g.m., s.124. 29 a.g.m., s. 124. ; Bilal N. M R: The Turkish Minority in Bulgaria:History and Culture,International Journey of Turkish Studies. Vol 4, No.2, 1989, p.164.

1948den itibaren Bulgaristan lkesinde sosyalizm ve hatta Sovyetletirme srecini balatt. Reform faaliyetlerinin odak noktas ekonomiydi. 1948de Dimitrov hkmeti tarm sektrn kooperatifletirme giriimde bulundu. Bulgaristan 1949da COMECON un yesi oldu ve 1958de kooperatifletirme tamamland. Kooperatifletirme yntemi birok kiinin kylerden ehirlere tanmasna neden oldu. ehirlere g hareketleri kastlyd. nk kooperatifletirme prosedr yeni sanayi karlarda igc salanmas iin gereken yeni kentsel proletaryasn yaratmay hedefliyordu.30

Bulgaristann Sovyetletirilmesi, tarmn kooperatifletirilmesi, Trk zel okullarnn devletletirilmesi ve ateist politikann yrtlmesi Mslman toplumunun geleneksel hayatnda dnm noktas oluturdu. Ayrca Trkiye ve Bulgaristan farkl bloklarda yer almalar sonucunda Trk aznl Souk Savan arpmalar arasnda kald ve iki lke arasnda ikili ilikilerinde ciddi problemlere dnt.31

Komnist rejimde Trk aznln maddi durumlar iyileti. Fakat milli ve manevi durumlar ktleti kimliksizletiler. Komnistler nce az verip, verdiklerini birden almak iin bir dnem yaand. Bu devir 1955ten 1970lere kadar srmt. Trkler arasnda okuma alkanl yarattlar. Onlarda Trklk uyand ve daha ok Trk oldular. Komnistlerin hi houna gitmedii bu gelimeler karsnda hkmet nlem alma yollarn dnd. rnein 1971de Bulgaristann yeni Anayasas ve partinin yeni program kabul edildi. Yeni Anayasa Bulgaristan ii snf tarafndan ynetilen sosyalist bir devlet olduunu ilan etmiti. Partinin grevi bilimsel-teknoloji devrimin uygulanmasyla olgun sosyalizmin ina edilmesiydi. Olgun sosyalizm btnlemi sosyalist toplum erevesinde gelitirme programn etnik bir terim gibi yorumlanabilir. lk komnist dneminde asimilasyon yntemi kk etnik gruplara uygulanmt: Pomak, ingene ve Makedon etnik gruplara. 1960da ingene dilinde btn kitaplar ortadan kaldrld. 1960 yln sonuna doru btn Trke gazete ve makaleler yasakland. 1965 nfus saymlarnda Makedon kategorisi kaldrld. 1970 yl banda Pomaklara kar kuvvetli isim deitirme kampanyalar balatld. Gorbaov Sovyetler Birliin lideri olduundan etkilenen Todor Jivkovun rejimi de asimilasyon politikasna hz verdi.32

30 31

R.J.CRAMPTON: The Balkans since the Second World War . Longman, London, 2002, p.168169. STOYANOV: a.g.e., s.94-95. 32 R.J.CRAMPTON: a.g.e., s. 174-178.

2. Bulgaristandaki Trklerin Hukuki Durumu

A. Bulgar Anayasalar erevesinde Trklerin Haklar Bulgaristan fiilen 1878 Berlin Antlamasyla bamszln kazand. Tek milletli bir Bulgar devleti yaratma gayretiyle Trklerin erimesi iin almtr. Bulgaristan birok ikili ve ok tarafl antlamalar imzalam ve kendisini insan hak ve hrriyetlerine sayg gsteren bir devlet olarak tantmaya almtr. Bunu kantlamak iin kendi Anayasalarna bu konularla ilgili maddeler koymutur.

Bulgaristan Berlin Kongresinde lkesindeki aznlklarla ilgili hkmleri kabul etmitir. Osmanlya vergi verme ballklarndan kurtulmas iin bir anayasa hazrlanmas gerekiyordu. Bulgaristan 16 Nisan 1879da Trnova ehrinde ilk Bulgar Anayasasn kabul edip Bulgaristan snrlar ierisinde kalan aznlklara siyasi ve medeni haklardan baka kltrel ve dini haklar da tanmtr.33

1879da

kabul

edilen

ilk

Bulgar

Anayasas,

1831

Belika

Anayasasnn

prensiplerinden bir alntsyd. Bulgaristann benimsemi olduu bu model Avrupa modeliydi ve Trk-Rus savandan sonra gelen Rus modelinden farklyd. Bu anayasa, Bulgaristan Osmanl mparatorluunun mirasndan kurtulmay ve adalatrmay amalyordu.34

II. Dnya Sava srasnda Ruslar, Bulgarlar Almanlardan kurtaracaklar bahanesiyle, lkeye girip rejim deiiklii ile ikinci anayasa yaplmtr. Yeni sosyalist rejimin btn halkn kabul ettirilmesi iin Trklerle de iyi geinmek durumunda kalmtr. Sovyet ve Yugoslav anayasalar rnek alnarak, 4 Aralk 1947de Bulgaristann ikinci anayasas kabul edildi. Milliyet, din, dil ve mal fark gzetmeksizin vatandalarn yasalar nnde eit olduu, hibir imtiyaz tannmad hususlar Anayasann 71. Maddesini oluturuyordu. Vicdan zgrl adna 78.maddeyi getirildi ve vatandalara dini trenlerini yapma serbestlii saland.1947 Dimitrov Anayasasnn 79. Maddesi getirildi ve ulusal aznlklar Bulgar dili mecbur okumalar gerektirdii gibi kendi ana dilinde okumay ve ulusal kltrn gelitirme hakkna sahip oldular. Ulusal demokratik rejimin artlar altnda din devletten ayrld ve btn okular devletin kontrol altna girdi. 1948de Trk okullar, 1949da ise camiler ve dier

33 34

KAM L: a.g.e., s. 82. Antoniy TODOROV: Politieskiya Jivot v Blgaria 19902005. (Bulgaristann politik hayat 19902005). ztok-Zapat, Sofya, 2005,s.23.

Mslman kurulular devletin ynetiminde geti.35 22 Mays 1955 tarihinde Bakanlar Kurulu tarafndan onaylanan ve yrrle koyan yeni tzn 84.Maddesi Bulgaristan Halk Cumhuriyetinde yaayan Mslman Trkler, dini liderlerini cami encmen bakanlar vastasyla seer diyordu. Fakat 9 Eyll 1944 tarihinden sonra parti kimi isterse onu mft setirir ve yaptrrd.

1944e kadar devam eden eriat Mahkemeleri, sadece dini deil, halkn ailevi ve mali ilerine de bakyordu.1944 ylndan sonra 45 yl iinde BKP ve onlarn kontrolndeki resmi idareler, Trk halkna ksa bir sre iin toleransl davrand. Hatta onlar Trk Etnik Aznlk olarak kabul etti. Ancak 1958 ylnda bu tez parti tarafndan tehlikeli olarak grld. Bu dnemde Bulgar hkmetine byk endie veren bir sorun ortaya kmt: Pomak, ingene ve Tatar etnik gruplar kendilerini Trk kimlii ile belirlemekteydi.

Resmi belgelerde asimilasyon kelimesi hibir zaman kullanlmamtr. Bu kavramn yerine etnik birletirme, sosyalist yaam yoluyla ingene, Trk ve dier aznlklarn entegrasyonlar gibi deyimler kullanlmtr.

nceki anayasada olduu gibi bunda da aznlklarla ilgili hkmler sadece gstermecikti. Trklere kar izlenen erime politikas gittike artyordu. Trk okullar ile Bulgar okullar birletiriliyordu. Bulgarlarn ounlukta bulunduu blgelere Trk yerleimi balamt. Bunun amac kltr asimilesi idi.36 1947 Bulgaristan Anayasasnn 79. Maddesi37, ulusal aznl tanyarak kendi ana dillerinde eitim grme hakk veriyordu. Ancak 1946da Trk okullar devletletirilerek Bulgaristann okul sistemine dahil edildi. Bulgarca zorunlu olarak okutulmaya baland ve ateist ierikli dersler veriliyordu. Zorunlu okuma yasasnn kabul edilmesiyle btn Trk ocuklar zorunlu olarak okula gitmeliydi. 1922 ylnda Bulgaristanda Trklere ait toplam 1712 okul varken 1944 ylnda toplam Trk okullarn says 424e indi.38 Giderek dini konular arka planda braklarak ne ateizm propagandas geti. Trk okullarnda 1946/1947 eitim ylna kadar eitilen din dersleri yasak edildi. Camide ibadetlerini yapanlar, oru tutanlar,
STOYANOV: a.g.e., s.99-100. Ali EM NOV: Turkish and other Muslim Minorities in Bulgaria. book series N.6, Hurts&Company, London, 1997, p.8384. 37 Ali EM NOV: The Turks Of Bulgaria (19451983), Trkish Legacy in the Balkans. Yeni Turkiye Publications, Ankara, 2002, p. 586. 38 LTEM: a.g.e., s. 70-71.
36 35

erkek ocuklarn snnet ettirenler takip edilmeye baland. 1949da Byk Millet Meclisi Diyanet Kanunu kabul etti ve lkede din kurumlarnn tinsel, mali vs. konular devletin kontrol altna alnmaya baland.

Yine 1947 anayasasnn 35. Maddesi 1. fkrasnda Bulgaristan Halk Cumhuriyetinin btn vatandalar kanunlar nnde eit olduklar belirlenmitir. Fakat eit grmedii Trk toplumunun en kutsal hakk olan isim koyma hakkn zorla elinden almtr. Yeni doan ocuklara Bulgar ismi konmad takdirde nfus czdan verilmiyordu. Bulgar Devletinin vatanda olan Trk milletinin rk ve dini zelliinden kaynaklanan ayrm nedeniyle en zor ilerde altrlmaktayd.

Ayn Anayasann 40/2. Maddesinde her vatandan serbeste meslek seme hakk vardr deniliyor olmasna ramen Trk aznl genelde fabrikalarda, tarlalarda ii olarak almaktayd.

Anayasann 53/1. Maddesinde vatandalarn ibadette bulunabilir denmesine ramen Bulgaristandaki Trk aznln ibadet yerleri tamamen kapatlmtr.39

Btn bunlar kendi anayasasnn ilkelerini ineyen insan hak ve hrriyetlerine gereken saygy gsteremeyen, ikili ve ok tarafl siyasi antlamalarn hkmlerine uymayan bir komnist devleti gndeme getirmektedir.

Tatar, Pomak ve Mslman ingene aileleri kendi ocuklarn Trk okullara gnderiyordu. Bunun sonucunda bu ocuklar sosyal, kltrel ve dilsel olarak Trk toplumu ile birlemiti. Bunu fark eden totaliter rejimi 5 Nisan 1962de BKP Politbronun kararyla bu aznlk gruplarn birbirleriyle temaslarna son verme nlemleri ald.40

Artk toplu ulusal aznlklar tanmayan 1971 tarihli Bulgar Anayasasnn 45/7. Maddesinde Bulgar asll olmayan vatandalar zorunlu Bulgar dili reniminden baka, kendi dillerini de renme haklarna sahiptirler hkm mevcuttur. Ayn anayasann 53/1. Maddesinde vatandalar vicdan ve mezhep zgrlne sahiptir ve din ibadetlerini yerine

39

brahim EFEND OLU: Bulgaristanda Trkler, Bulgaristanda Trkler Semineri. Ankara, Nisan 1985, s. 17. ; KAM L: a.g.e., s.85-89. 40 EM NOV: a.g,m., s. 587.

getirebilir denmektedir. Vicdan zgrln ve dini ibadet serbestsini teminat altna alan bu hkm de uygulamada srekli olarak inenmekteydi.

1971 Anayasas ulusal aznlk kavram kaldrarak bunun yerine Bulgar asll olmayan vatanda kavram kullanmtr. 1947 ve 1971 Anayasalar din temelli politik partilerin kurulmasn yasaklamtr. 1971 Anayasa sonucunda ubat 1974te Birlemi Bulgar Sosyalist Millet terimi resmi olarak ilan edildi. 1977de ise Bulgaristann trde olduunu kabul edildi. 41

Doklad na Republika Blgaria sglasno l.25, al.1 ot Ramkovata Konvenziya za zatita na nazionalnite malzinstva. Odobren s reenie N.91 na MS ot 14. 02. 2003,Sofia,2003, s.78.[Ulusal aznlklarn korunmas iin ereve Antlamann madde.25, fkra 1e gre Bulgaristan Cumhuriyetinin Raporu) ; V. MOUTAFCH EVA: The Turk in Relations of Compatibility and ncompatibility Between Christiens and Muslim in Bulgaria. Sofya, 1995, p.31.

41

B. Bulgaristann Taraf Olduu nsan Haklarna likin Uluslararas Antlamalar

a. Milletleraras Antlamalar Bulgaristanla Trkiye arasnda, Bulgaristanda yaayan Trk aznln ilgilendiren milletleraras iki ve ok tarafl antlamalar mevcuttur. Bulgaristan Trklerinin aznlk stats tanyan milletleraras antlamalardan ilki 13 Temmuz 1878 Berlin Antlamas ile Bulgar devletin yeni snrlar izildi ve Bulgaristan topraklarnda kalan Trklerin statleri hak ve menfaatleri ilk olarak ortaya konuldu. Berlin Antlamann 5. Maddesi Bulgaristandaki aznlklarn hak ve hrriyetleri ile ilgili temel ilkeleri ortaya koyuyordu ve ilk fkrasna gre din ve mezhep ayrl gzetilmeksizin ayr din ve mezhepten olanlarn tpk etnik Bulgarlar gibi medeni ve siyasi haklardan yararlanaca ngrmektedir. Osmanl Devleti Bulgar Prensliine snrl bir bamszlk tanrken, Trk aznln da hukuki statsn garanti altna alm bulunmaktadr.

18781908 yllar arasnda Bulgaristan, Padiaha bal ve vergi veren bir prenslik iken, 1908de bamszln ilan etti ve krallk oldu. Bulgar Krall ile Osmanl hkmeti arasnda 19 Nisan 1909da stanbulda imza edilen Protokol ve buna ek bir Szleme ile

Bulgaristanda bulunan Trklerin durumu tekrar akla kavuturulmutur.

19121913 Balkan Savalar sonunda 29 Eyll 1913te stanbulda iki devlet arasnda Bar Antlamas imzalayarak Bulgaristandaki Trklerin aznlk haklar ve zgrlkleri gvence altna alnd. Bu antlama ile Trk-Mslman aznl Bulgaristanda okullar, vakflar, cemaat tekilatlanmalar, mftlkler, dil, din, rf ve adet konusunda hak ve menfaatlere sahip olmulard.

I Dnya Sava sonunda imzalanan bar antlamalarnda da aznlklarn korunmalar ile ilgili birok blmlere yer verildi. rnein Bulgar Hkmetin imzalad 27 Kasm 1919 Neuilly Antlamasnda Trk aznln btn milli haklarn gvence altna alnd. Bu antlamann 54. Maddesinde Trk aznln Bulgarlarn yararland btn haklardan yararlanacaklar hkmn koydu.42

Hamza EROLU: Trk nklap Tarihi. Sava Yaynlar, 1.Bask, Ankara, 1990, s.7186. ; M R: The Turkihs Minority in Bulgaria . a.g.m., s.164-165.

42

Trkiyede saltanat yerine Cumhuriyetin kurulmasyla iki lke Bulgaristandaki Trk aznln durumunu ile yaplan antlamalar yenilediler. Bylece Trkiye ve Bulgaristan arasnda 18 Ekim 1925te Dostluk Antlamas ile bir Protokol ve iskn anlamasndan oluan ekler imzaland. Dostluk Antlamann 1 Maddesi ile her iki lke yakn ilikiler kurup, dostluk ve bar kurmay taahht ediyordu.43

Trkiyenin taraf olmad 10 ubat 1947 tarihli Paris Antlamas, I Dnya Savana son veren antlamalardan biridir. Buna gre Bulgarlar rk, dil, din, cinsiyet fark gzetmeksizin tm vatandalarna temel hak ve zgrlklerden yararlanmalarn salayacak tedbirler alacaklardr.

1965 ylnda Trkiye-Bulgaristan ticaret anlamas, 1966da ise Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Szlemesi imzalanmtr. 1966 ylnda Trkiye ile Bulgaristann imzalad Medeni ve Siyasal Haklar Szlemesi ile Milletleraras planda rk, dil, din, renk ve cinsiyet fark gzetmeden btn insan haklar teminat altna alnmaktadr.

23 Mart 1968 G Antlamas yakn akrabalar 1952ye kadar Trkiyeye g etmi Trk asll Bulgar vatandalar birletirmek amacyla yaplmtr. 14 Austos 1969da yrrle giren Yakn Akraba G Antlamas Trklerin aznlk haklar yeniden teminat altna alnmtr.

1975te Trkiye ile Bulgaristan arasnda iyi komuluk ve ibirlii esaslarn belirleyen bir Deklarasyonda btn insan haklarna ve temel hrriyetlere saygy vurgulamtr.

11 Temmuz 1979da imzalanan Trkiye Bulgaristan Vize Antlamasnn 8. Maddesi, akraba ziyaretlerini dzenlemektedir.44

b. nsan Haklarna likin Milletleraras Antlamalar I Dnya Sava sonras dnemi lkeler arasnda ikili ve ok tarafl siyasi antlamalar aznlklar ve aznlklarn korunmas ile ilgilidir. Ancak Birlemi Milletler Sistemi kinci Dnya Savandan sonra giderek yaygnlk kazanmasyla aznlklar sorunu yerine insan
43 44

Hseyin MEM OLU: Bulgaristan ve Bulgaristan Trk Aznlk .. a.g.e., s.115-117. TOROL: a.g.e., s.74-75.

haklar kavram kullanmay balamtr. Bu durumda Bulgaristan Trkleri ikili ve ok tarafl antlamalar sayesinde hem aznlk statsnden hem de insan haklarndan faydalanmak durumundadr.

Bulgaristan 25 Haziran 1945te Birlemi Milletler nsan Haklar Beyannamesini imzalamtr. Ancak Bulgaristanda kinci Dnya Savandan sonra iktidara gelen komnist rejim 12 Ekim 1946da kartt bir yasa ile Trklere ait okullar ile cami okullarna ait vakflar kamulatrmtr. Bu yasa ile Bulgaristan Trklerinin eitimine ilk darbe vurulmu oldu.

1948 nsan Haklar Evrensel Beyannamesine Bulgaristan imza koyarak, rk, din, dil ve milliyet fark gzetmeksizin btn insani haklar teminat altna alnmtr.

Bulgaristan Jenosit Szlemesini Temmuz 1950den itibaren taraf olmu. Bu Szlemeye gre bir etnik, dini veya milli bir grubu imha etmek maksadyla ilenen fiillerin su olduu belirtilmitir. Bulgaristandaki Trklere yaplan zorla din, dil, isim deitirme uygulamalar ile bu grubun haklar imha etmek demektir.

Medeni ve Siyasi Haklara ilikin Milletleraras Szlemeye taraf olan Bulgaristan aznlklar iin bir hkm yer alm bu Szlemenin 27. Maddesinde aznlklarn kendi kltr, din ve dillerini kullanma hakkndan yoksun braklmayacaklardr. Bulgaristan nsan Haklar Evrensel Beyannamesine imza atm ve bu Beyannamenin 7. Maddesinde herkesin kanunlar nnde eit olduunu ve ayrmclktan korunmas gerektiini vurgulanmaktadr. Fakat Bulgaristandaki Trkler ikinci snf vatanda saylyordu ve devlet tarafndan ezilmekte ve asimile edilmekteydi.

Helsinki Nihai Senedi 1 Austos 1975te 35 devlet tarafndan Helsinkide imzaland. Avrupada gvenlik ve ibirliini salamay amalayan bu senedin Bulgaristann da imzalamasyla Devletler Hukuku ve Milletleraras ilikilerde geerli olan ve imzaladklar antlamalara uymak, sadk kalmak ve szlerini tutmak kurallarna uymayarak Helsinki Bildirisindeki hkmlerine ihlal edilmesi demektir. Bu antlama ile dnce, din, vicdan ve

inan hrriyeti dahil olmak zere, temel insan haklar ve hrriyetleri teminat altna alnmtr.45

BM Genel Kurulu 25 Nisan 1949 tarihli karar ile insan haklar ve aznlklarn korunmas ile ilgili sorunlar milletleraras bir sorun olduunu dile getirildi. Bulgaristanda Trk aznl sorununda, bu konum benim i meselemdir diyemez ve Trkiyenin milletleraras iki tarafl antlamalara taraf olduu iin Bulgaristandaki Trk aznln korunmas sorunu ele alp ve hukuki istee bulunmasna tam yetkiye sahiptir.46

3. 19461980 Yllar Arasnda Trk Aznln Durumu 1946 ylnda Bulgaristanda oylama ile krallk kaldrld ve cumhuriyet ilan edildi. 27 Ekim 1946da yaplan seimleri Georgi Dimitrov liderliindeki Komnist Parti kazand. 4 Aralk 1947de komnizm esaslarna dayal ve aznlk haklarna yer veren yeni anayasa kabul edildi. Dimitrov Anayasas olarak da adlandrlan yeni anayasada aznlklara eit haklarn tannaca hkm konmu, bylece grnte Trklere dier aznlklar gibi btn haklarnn tanlayaca ifade edilmitir. Bu anayasa uluslar aras antlamalara da gayet uygun gibi grnyordu. Ancak uygulamada tam tersi yaplarak yeniden Trklerin haklar gasp edilerek yine bask rejimi uygulanmaya baland.

A. Gler ve Trkiye ile Yaplan kili Anlamalar Trklerin Bulgaristandan Trkiyeye ilk glerinin 1878 Trk-Rus Savan takiben balamtr. O gnden itibaren bu g, ya Bulgar tarafn ya Trk tarafn veya her ikisinin snrlarn kapatmalaryla zaman zaman duraklama yaanmsa da, Bulgaristanda oluan btn deiik rejimlerde bu g devam etmitir. Bunun nedeni, Bulgar Prensliinin kurulduu gnden itibaren btn idarelerin, Trklere ynelik bir bask unsurunu daima kullanm olmasdr.

Bulgar ynetiminin adil ve insancl grnen anayasasna ramen Trkler zerinde yapt basklar sonucu Trkler arasnda Trkiyeye g arzusu uyandrmtr. Yaplan
45 46

KAM L: a.g.e., s.63-79. ; TOROL: 112 Yllk G , a.g.e., s.75. Hamza EROLU: Milletleraras Hukuk Asndan Bulgaristandaki Trk Aznl Sorunu, Bulgaristanda Trk Varl. VII Dizi-Sa.87,TTKB, Ankara, 1985, s.1530.

bavurular sonucu Trk hkmeti 31 Mays 1947de Balkanlardan g almay kabul etmitir. zellikle 1949da NATOnun kurulmas ile birlikte Trkiyenin NATOya girme abas karsnda Bulgaristan kendi vatanda olan Trkleri ge zorlayacakt. Nitekim Bulgar hkmeti 10 Austos 1950 tarihinde Trkiyeye bir nota vererek 250.000 Bulgaristan Trknn ay iinde Trkiyeye gmen olarak alnmasn istemitir. 1925 tarihli TrkBulgar ikamet szlemesinde yer alan istee bal glere engel olunamayaca hkmn bahane ederek 250.000 Trkn ay iinde Trkiyeye kabul edilmesini istedi. Ama Batya yaklaan Trkiyeyi ekonomik ve siyasi adan g durumunda drmekti.47

Gmenlerle ilgili Bulgaristan Trkiyeye toplam alt nota gndermitir. Bulgarlar, Trk gmenler arasnda vizesiz baz ingeneleri de gndermesiyle Trkiye 7 Ekim 1950de snr kapsn kapatmak zorunda kald. Aralkta Trk-Bulgar snr tekrar alarak 1950-51de 20 binden fazla gmen Trkiyeye snd. Bulgaristan yine istenmeyen kiileri (ingeneleri) snra ymt ve Trkiye 8 Kasm 1951de ikinci kez Trk-Bulgar snrn kapatt. Bu defa da Bulgaristan Trkiyeye g yasaklad.48

1 Aralk 1956da yaplan Bulgar genel nfus saymnda, Bulgaristanda 656.025 Trk, 197.865 ingene, 5.993 Tatar bulunduu bildirilmiti.49 Daha nceki Bulgar istatistiklerinden farkl olarak, yeni Bulgar ynetimi Mslman nfusunu gstermemekte ve Pomaklar Bulgar olarak sayd.50 1956 nfus saymlarnda Pirin blgesinde yaayan Makedon toplumuna da yeni nfus czdan kartarak Bulgar gibi sayld.

1950de balayan ve 1953e kadar devam eden g srasnda Trklerin byk bir ksm Trkiyeye g etmi ancak onlarn yaknlar ve akrabalar g durdurulduu iin

LTEM: a.g.e., s.74. ; Oral SANDER: Balkan Gelimeleri ve Trkiye (1945-1965), Sevin Matbaas, Ankara, 1969, s.70. 48 Bilal M R: Bulgaristan Trkleri zerine Aratrmalar ve Belgeler. Byk Gn Sona Ermesi (1950 1951), Trk Kltr. 275. Say, Ankara, Mart 1986, s.154. 49 Bilal M R: Bulgaristan Trkleri . a.g.e., s. 139. 50 Bulgar tarihilerinin iddialarna gre Pomaklar Osmanl-Trk hkimiyetinde slamlatrlm Slav Bulgardr. Oysa Rodop blgesinde slamiyet Osmanl Trk hkimiyetinden yz yllar nce yaylmtr. Kuman Trkleri Dou Avrupa zerinden Balkanlara zellikle Trakya, Rodop ve Pirin ile Vardar Makedonyasna girileri 9 ve 10u yzyllardadr. 10 ve 11. yzylda Balkanlarda mutlak bir Kuman-Trk hkimiyeti vard. Mslman Trklerin Dedeaa, Kavala ile Selanik deniz zerinden Bat Trakya, Rodop, Ege Makedonyasyla ve Pirin Makedonyasna ilk giri tarihi 1065te olmutur. Ayn yllarda 5560 bin Konya yresinden Yoruk-Trkmen ayn yrelere deniz yoluyla Bizans yneticiler tarafndan gnderilip iskan edilmilerdir. Bkz: Rodop-Bulgaristan Trkleri Tarihten Siliniyor mu?, Rodop-Tuna Trkleri Kltr ve Dayanma Dernei, Dizgi Bask, Mays 1976, stanbul, s. 24. ; Hseyin MEM OLU: Pomak Trkleri, Balkan Trkleri Sempozyumu. Kayseri, 1992, s.21.

47

Bulgaristanda kalmlardr. Bu durum Trkiye ve Bulgaristanda paralanm aileler sorununu ortaya kard.

1963 ylnda Bulgaristan Trkleri Trkiyeye g etme isteini belirtmitir. Mart 1964 tarihi itibariyle g etmek iin dileke veren Trklerin says 383.358 kiiye ulamt.51 Ayrca youn g isteinin nedenlerinden biri de Bulgar Komnist ynetiminin Trk aznla kar uygulad youn basklardr. Trk aznlk okullarnda ana dilleriyle eitim alma yasa; 195960 yllarnda okullarn Bulgar okullaryla birletirilmesi, Trk okullarndaki Trk retmenlerin uzaklatrlmas, 1959den itibaren snnetin yasaklanmas gibi olaylar da yeni bir g arzusunu tetiklemitir.

1965 ylnda Trk-Sovyet yaknlamas Trk-Bulgar ilikilerini de etkilemi. ki lke arasndaki buzlar erimeye balamtr, nk 1964 ylnda mehur Johnson mektubundan sonra Trkiye d politikasnda bir revizyon yaparak Sovyetlere yanam. Sovyetler Trkiyede skenderum Demir elik fabrikasn, alminyum tesislerini ve zmirde Ali Aa rafinerisini kurmutur. te bu paralelde Bulgaristan da Trkiyeye yanamtr.52

28 Mays 1966da Trkiye ile Bulgaristan Sofya ve Ankaradaki eliliklerini bykelilik seviyesine kartmlardr. G konusunda antlamaya varlmas Trk-Bulgar ilikileri asndan dzelmeye yol am ve karlkl temaslar balamtr. dzey yneticileri arasnda 22 kez karlkl ziyaretler yaplmtr.53 likilerin

dzelmeye balad 1966 yl ile tekrar bozulduu 1984 ylna kadar geen 18 yl iinde st

1967 Martnda Bulgaristan Babakan ve Dileri Bakannn Trkiyeyi ziyaretleri esnasnda 22 Mart 1968 tarihinde snrl bir g antlamas imzalanmtr. Yakn akraba g 1978 ylna kadar devam ederek ancak ok yakn akrabalar olmak zere 130.000 kadar gmen Trkiyeye gelmitir.54 Gn dar tutulmasnn sebebi Bulgar hkmeti tarafndan geni bir gn zellikle tarm kesiminde Bulgaristanda igc kayb oluturaca deerlendirilmesindendi.
Hseyin MEM OLU: Bulgaristanda Trk Kltr, Ankara, 1995, s. 268. II Dnya Savana kadar Bulgaristan tamamen zirai bir lkeydi. 19491953 ve 19561962 yllar arasnda Stalin, Bulgaristanda kimya fabrikas, Kravec selllz fabrikas, Kliment Voroilof elektrik malzeme fabrikas, porselen fabrikas vs. ina etti. Bkz: Ylmaz ET NER: u Bizim Rumeli. Milliyet Yaynlar, stanbul, 1994, s.43. 53 LTEM: a.g.e., s.80. ; Pars TULACI: Bulgaristan ve Trk-Bulgar likileri. Pars Yaynlar, stanbul, 1984, s.134. 54 BRKL: a.g.m., s. 71.
52 51

1968-78de Trkiye ile Bulgaristan arasnda yaplan g szlemesinde yksek renim gren Trkler g etmelerine izin verilmedi, nk onlar sosyalizm kurulmas iin gerekliydi. 1989da ise hkmet ilk onlar snr d etti. Onlarn evlerine gelip iki- hafta ierisinde Bulgaristan terk etme emri veriliyordu.55 Komnist otoriteler bu ideolojilerini kolayca empoze ediyordu. Onlarn gcn sorgulayacak zgr basn veya sivil toplum yaplar yoktu. Parti ve devlet yaps bir btn olarak hareket ediyordu. Ordu ve polis kontrol altndayd. Yahudi ve Ermeni gibi Bulgarca ismi tamayan etnik gruplardan farkl olan Trkler Bulgar hkmetin tek hedefiydi.

B. Bulgaristann Trk Aznla Kar Asimilasyon (Eritme) Politikas Dou Avrupa ve Balkanlarda istikrarszln temel kayna din ve etnik temellerde ykselen milliyetiliktir. Hristiyan younluklu Balkan lkeleri, Mslmanl bir tehdit unsuru gibi grmtr. Bulgaristan da bu lkelerden birisiydi.

Bizans dneminde X.yzylda Karadenizin kuzeyinden gelen Rodop da blgesine yerlemi olan Kuman Trkleri mevcuttur. XIV. Yzylda slamiyeti tanm Kumanlar, Osmanl fetihlerinde Anadoludan gelen Trklere yardmc olduklar iin onlara Slav dilinde yardmc anlamna gelen Pomak denmitir. Pomaklar, Mslman olduklar iin Trke ve Arapa eitim veren Trk aznlk okullarna katlmtr. Fakat Bulgaristan 1878de bamszln kazandktan sonra Mslman olan Pomaklar Osmanl dneminde zorla Mslmanlatrldn ve kkleri Bulgar olduunu iddia etmeye baladlar. Bulgaristan her zaman toplam nfusa oranla ok byk bir Mslman nfusa sahip oldu. Hkmdarlar Bulgarlarn orann iirmek iin dinsel snflandrmay gz ard ederek Bulgarca konuan Pomaklar, etnik Bulgar gibi saydlar.56

Balkan Savalar srasnda Bulgarlar Rodop blgesini kendi topraklarna katmaya urarken, orada yaayan Mslman Pomaklara yeni bir tanmlamayla hitap etmeye baladlar. Pomaklar slam zorla kabul etmi Slav kkenli olduklarn ileri srld ve zamanla isim deitirme kampanyasna dnt. Pomaklarn, Bulgar milli toplumu ile ilk
EREFL : a.g.e., s. 567. Shane JACOBS: A History of Oppression: The Plight of the Bulgarian Pomaks, Central Europe Review. Vol.3, No.19, 2001, s.76. ; Y NAN: a.g.m., s.241.
56 55

birleme deneyimleri 1912de Rodop blgenin kurtuluundan sonra gerekleti. 191415 Radoslavov hkmeti, Pomaklara kendi partisi iin oy verirlerse Mslman isimlerini geri vereceine sz verdi. Pomaklar sayesinde Radoslavov seimleri kazand ve Pomaklar Trk isimlerini geri ald.

Pomaklar 1912, 1942, 1962 ve 1971 yllarda drt kez Bulgar ismi almaya zorland ve 1913, 1945, 1964 ve 1990 yllarda yine drt kez eski Mslman isimlerini geri ald.57

Temmuz 1942de alnan Bulgar Mslmanlarn slam isimlerini Bulgarlatrlmas karar ile yaklak 60.000 Pomak toplumun ismi zorla deitirildi. Bulgar hkmeti Trklerin g etmesini tevik ederken, Pomaklarn g milli bir problem gibi gryordu.58 Kendilerini Bulgar olarak tanmlamalar iin Pomaklara hkmet tarafndan uygulanan bask ve zorlamalara karn Pomaklar kendilerini slam ve Trklkle tanmlamay srdrdler.

Bylece din, etnik kimlikten ve dilden daha gl bir kaynak olduunu kantlam oluyordu.

9 Eyll 1944te Bulgar Komnist Partinin iktidara gemesiyle Pomaklara Trk isimlerini geri almalarna ans tand. 1944 ylndan sonra BKP, Mslman aznl zerinde tutarsz bir politika izlediini grlr. Komnist rejimin ilk dneminde ounlukta krsal olan Trk toplumunun eitim seviyesini ykseltmeye yneldi ve bu yzden 1950lere kadar Trk zel okullar ve basnn desteklemitir. 1945 ylnda Trk basn ve okullarn says artt. 12 ubat 1945te Politbronun bir kararyla Trk zel okullar ilk defa Bulgar okullaryla eitlendi. 1947de 75 yeni Trk Okulu ald.59 Kliment Ohridski Sofya niversitesinde Trk dilinde olmak zere Felsefe ve Tarih, Fizik ve Matematik gibi zel Trke blmler ald. Krcaali, umnu ve Blagoevgrad ehirlerinde Trke retmenler iin kolejler ald. Baz okullarda Trk dilinin drdnc snfa kadar zorunlu olmas nedeniyle bu kolejlere ve niversitelere bavuran Trk rencilerine ncelik veriliyordu. Krcaalide Trk tiyatrosu, kltr merkezleri ve okuma salonlar ald. Komnist Parti ve Anavatan Cephesinde yer alan yeni Trk aydnlar Trk toplumu arasnda sosyalist fikrin iletkeni gibi kullanlacakt. Bunun
Ali EM NOV: Turks and Other Muslim Minorities in Bulgaria. a.g.e., p.109. Hseyin MEM OLU: Pages of the History of Pomak Turks, afak, Ankara, 1991, s.34-35. 59 Rossen V. VASS LEV: Post-Communist Bulgarias Ethnopolitics, Human Rights Quarterly. Vol. 18, 1996, p.97. 1940 ve 1950lerde Bulgar hkmeti halkn desteini kazanabilmek iin Trklerin yunlukta yaad blgelerinde salk hizmetler verilmeye balad ve yeni okullar at. Bunun sonucunda Trkler arasnda 1940ta %10 civarnda olan okuma yazma oran 1970de %60 - %70lere kadar ykseldi. Ayn zamanda alan salk hizmetleri yeni domu bebeklerin hayatta kalma oranlarnn artmasna katkda bulundu. Bkz: Kemal H. KARPAT: Balkanlarda Osmanl Miras ve Ulusuluk. mge Kitabevi, Ankara, 2004, s.343.
58 57

sonucunda 1948de Trk ocuklarnn %97 si Trk okullarnda okuyor, 18.000 Trk devlet ilerinde alyor ve 4.000 kadar Trk, Komnist Parti ve Anavatan Cephesi yesi olarak grev yapyordu. Bulgaristan Milli Meclisinde 16 kii Trk asll milletvekili vard. Bunlardan Silistreli Ali Rafiev, Prezidium yesiydi.60

Bulgaristanda komnist ierikli bir Trk eitimin gelimesi 1946da Trk okullarnn devletletirilmesi ile balayarak 195051 g ardndan younlat ve 195960 retim ylnda Trk okullarnn Bulgar okullar ile birletirilmesiyle sona erdi. Trke dil eitimi her geen gn azald ve 1970li yllarda tamamen ortadan kalkt.

Bulgaristanda grlen bu deiiklikler bir taraftan Trk aznln kltr-politik alandaki haklar daha ok saylmas ve sosyal durumlar iyilemesine imkn verirken, dier taraftan bu faktrler Trk aznln geleneksel sosyal yapsna ve mantalitesine uygun deildi. Bu nedenle 1940l yllarn sonuna doru Trkler arasnda g etme arzular byd.

slam dini, rakip bir ideoloji gibi gren Komnist rejimi, dini sosyalist bir ideolojiyle deitirmeyi amalyordu. slam dini Trklerin Bulgar toplumuyle uyum salamay engel oluturduu iin 1944te umnuda Mekteb-i Nvvab okulu kapatld. 1952de ise Kuran okutulmas yasakland.61

1949da Bulgaristanda tarm araziler kooperatifletirildi ve topraklar ellerinden alnan Trk aznl Bulgaristan terk etmek arzusuna yneldi.62 Komnist rejimi sanayie gei abalarndayken bu konunun sosyal boyutunu dnemedi. Sanayilemeyle birlikte Bulgarlar kyleri boalmaya balad, kooperatifler yaygnlat ve zel mlkiyet yasakland. Bu da tarmsal ve zirai retimin verimsizliine neden oldu.63 Sanayilemeyle beraber
60

Elena MARUSH AKOVA & Vesselin POPOV: Muslim Minorities in Bulgaria, p.13-14, http://www.emzberlin.de/projekte_e/pj41_pdf/Marushiakova.pdf , ; Ylmaz ET NER: a.g.e., s. 59. 61 Ali EM NOV: The Turks of Bulgaria (1945-1983). a.g.m., p.587 Amerikal profesr Joseph Ruocek, rk klieleri erevesinde bunu yazmtr: Bulgar alp Slavdr, kannda Asyatik, Fin ve Trk unsurlar bulunur.Bunlar ayn zamanda slama kar Hristiyanln savuncusu olmutur. Bkz: Maria TODOROVA: Balkanlar Taayyl Etmek, letiim Yaynlar, stanbul, 2003, s.270. 62 Bugaristanda 1958e kadar ilenebilir topraklarndan sadece %62.5i kooperatifletirilmiti. 1956da Trklerden sadece 206.275(%30.0) Kisi, Pomaklardan ise 4.779 (%3.44) kii kooperatiflere katlmtr. Bundan byle gereken nlemler alnd ve 1958de Trklerden %90n kooperatiflere girmek zorunda kalmtr. Bkz: Stoyanov, A.g.e., s.129. 63 Bulgaristanda kentleme oran 1900da %19.8, 1940da %23, 1980de ise %65e kmt. 1975e kadar Bulgaristann mali geliri %8.3e ykselerek, 1980de % 4.1e inmiti. 1980lerden sonra Bulgaristann Mali geliri her geen gn azalyordu. Bkz: Kemal H. KARPAT: By Way of ntrodusing this ssue: Bulgarias

Bulgaristann i gc ihtiyac ykseldi. Bulgaristanda Trk aznl ucuz ve kle gibi i gcne bal olduu iin 195051 g sonrasnda g yasaklad. Trklerin Bulgaristan ekonomisi iin vazgeilmez paras olmalarna ramen, Bulgarlar lkede Trk aznln istemiyordu, fakat onlar sz baa kamayacan da biliyordu. Bulgar hkmeti Trklere g etmelerine izin verirse zayf olan ekonomisinin bir gn iinde keceini, onlar lkesinde tutmaya devam ederse 20 yl iinde Bulgarlarn aznlk durumuna deceini hesap ediyordu. Bylece Bulgar hkmeti Bulgaristanda Trk olmadn ilan ederek isim deitirme kampanyasna bavurdu.

1950lerden sonra Bulgaristanda aznlk politikas Sovyetlerin tek ulus bir devlet artlar altnda srdrlmeye baland. Bunun iin 1951/21956/8 yllar Trk sorununun geliiminde ayr dnemler gibi alnabilir. Bu dnem ierisinde Trk aznlnn eitim ve kltr alanndaki gelimeler tevik ediliyordu, fakat btn bunlar komnist ideolojisi ve Sovyetlerin sosyal-modeli erevesinde geliiyordu.64

Aznlk haklar konusunda bu gelimeler Trk nfusunun bymesine etkili olmutur. 1956 nfus saymlarna gre Trklerin nfusu 656.025 (%8.74) idi. Fakat 194851 yllarnda g edenlerin says da gz nnde tutulursa bu on sene ierisinde Trk nfusu 130.000 kiiyle bir byme oran gstermitir.65

kinci Dnya Savandan sonra resmi Bulgar istatistikleri, Trklerin 650.000 kiilik etnik bir aznlk olarak grnmesini salayacak ekilde ve byk lde aznlk sorununun nemini azaltmak amacyla snflandrma lt dini deil, fakat dili kullanmtr. Resmi istatistikler, Trklerin saylarn olduundan ok az gstermelerine ek olarak Pomaklar ve ingeneleri de gz ard etmekteydi. Bulgar hkmetin eski dinsel snflandrmay terk etmesi ve bunun yerine Bulgarca konuan Mslman Pomaklarn Bulgar olarak saylmalarna olanak veren etnik-dilsel bir snflandrmay benimsemesi nedeniyle nfusu yaklak 160.000 olan ve kendilerini Trk kabul eden Pomaklar saymad. Bylece Bulgar resmi istatistiklerine gre 1956 yl itibariyle Bulgaristandaki Mslmanlarn toplam (Pomaklar da ieren) yaklak 860.000 kadard veya nfusun %12 sini oluturuyordu.66

Methods of Nation Building-the Annihilation of Minorities, nternational Journey of Turkish Studies, Vol.4, No.2 (Fall/Winter,1989), p.14-19. 64 STOYANOV: a.g.e., s.130. 65 a.g.e., s.123. 66 KARPAT: Balkanlarda Osmanl Miras a.g.e., s. 341.

Trkler varlklarn srdrmek iin bilinalt abalar da dahil olmak zere eitli demografik, kltrel ve siyasal nedenleriyle Mslmanlarn doum oran %3un zerine kt. Bulgar ounluun doum oran ise 1950deki yaklak %1,5 oranndan 1980de %0,2ye geriledi.67

1950lerin ortalarnda Trklerin nfus art oranlar hzla ykselirken Bulgar etnik kkenlilerin nfus art oranlarnn dzenli olarak dyordu. Yalanan Bulgar nfusun lm oranlar da artt. Bulgar nfusunun lm oran 1960 ylndaki binde 8,1den 1983te binde 11,4e ykseldi.68

1956 ylnda Komnist Parti Merkez Komitesinin bana Todor Jivkovun gemesiyle Bulgar hkmetinin asimilasyon politikas hz kazand. 1956 ylna kadar BKP Trk aznln milli kimliini dinden ayrlma yoluyla kltr zerkliini tevik etmise, Jivkov dneminde aznlk haklar zerinde snrlama prosedr balad. Trkler Bulgarlarla birletirmeleri iin 25 Nisan 1957de Hasky (Haskovo), umno ve Rusede bulunan Trk meslek okullar kapand. 1958de tarm arazilerin kooperatifletirilmesinin ikinci aamas balad. 21 Haziran 1958de Politbro, Trk ve Bulgar okullarnn birletirmesi kararn ald. Bununla beraber 1960l yllarda sadece Pomak nfusu deil, Trk nfusunun da zorla slamlatrlm Bulgar olduklar tezi gittike younluk kazand.69 19601980 yllar arasnda slam dini ve

geleneklerine kar kld. Camilerin yars kapatld, yars mze, restorana veya bakkal dkknna dntrld. slam dinine inanlara geri kalm modern olmayan gz ile baklyordu. BKPnin srarla srdrd ateist propagandasnn sonucunda 1960 ylnda mftlklerin says 17den 8e, imamlarn da 3.400den 530a indirildi.

Uzun sre kopuk olan Trk- Bulgar ilikileri 1960 ylndan sonra yumuama yoluna girdi. 1962 Kba Krizinden sonra ve zellikle 1964 yln mehur Johnson mektubundan sonra balayan Trk- Sovyet yaknlamas Trk- Bulgar ilikilerini de etkiledi ve buzlar erimeye balad. Bylece 22 Mart 1968de Trkiye ile Bulgaristan arasnda Yakn Akraba G Antlamas imzaland. Bu gten sonra btnleme nlemleri hzlandrlabilir ve

a.g.e., s. 302. a.g.e., s. 340. 69 STOYANOV: a.g.e., s.130. ; Ahmet TACEMEN: Bulgaristan Trkleri 1878-1990, Adana Trk Oca Yaynlar, stanbul, 1991, s.153.
68

67

Bulgaristanda artk gerek Trk kkenli bir nfus kalmad ileri srebilirdi. nk 1965 nfus saymn Trk nfusunun 746.755 (%9.19) kii olduu belirlendi.70

1968de Batl bilim adamlarnn yapm olduklar bir incelemelerine gre 2000 yllarna doru Bulgarlar kendi vatannda aznlk durumuna kalabileceklerini aklamtr.71

Bulgar hkmeti, Bulgar ounluun nfusu giderek azalmas sorunu ile kar karya gelmiti. 19401960 yllarda Mslman aileler ortalama 23 ocua sahip iken, 1980lerde bu say 56 ocua kmtr. Bu srada evlenme ya da nce 22den 20ye, 1960da ise 18e dt. Bulgarlar arasnda ise uzun zamandan beri nfus artma hz durmutu. Bulgar aileler ya tek ocua sahipti ya da hi ocuk sahibi deildi.

Mslman nfusun bymesi zerinde 1970li yllarda bu aznl zerinde basklar byd. 8 Mays 1971de kabul edilen Jivkov anayasas artk toplu ulusal aznlklar tanmyordu. Anayasann 45/7 Maddesi Bulgar kkenli olmayan vatandalar dan sz ediyordu. Bulgaristann Sovyetlerle yaknlamas byynce 1971 ve 1973 yllar arasnda lkede tek sosyalist Bulgar millet terimi ortaya kondu.

17 Temmuz 1970te BKP Merkez Komitesi ve Politbro yetkilileri 549 sayl gizli tehditle milliyet ve din deitirme karar aldlar. 1974 ylna kadar 220.000 Pomak yeni Bulgar ismi almaya zorland ve artk Pomak sorununun resmi olarak kalmad ileri srld.72

Bulgar Milli statistik Enstitnn verilerine gre 1970 ylnda Trk nfusu 859.000 kiiye ulatn belirtilmitir. 1974te Trklerin doum oran %24,5 iken, Bulgarlarn doum oran %16,5 ti.73

Ayrca Bulgaristan, baz blgelerinde Bulgarszlatrma tehlikesi yayordu. 1975 ylnda Krcaali sancann Trk nfusu %70,5 iken, Bulgarlarn nfusu %29,5 idi.74 Bu gerek Bulgar hkmetinin milli menfaatleri adna btnleme srecini hzlandrma sabrszln aklamaktadr. 1970li yllarn ikinci yarsnda dini bayramlarn tek tarafl etnik
70 71

STOYANOV: a.g.e., s.131-132. Belan TOROL: Direni, Boazii Univ. Matbaas, stanbul, 1991, s.65. 72 TOROL: a.g.e., s.48-50 ; MARUSH AKOVA: a.g.m., s.18-19. 73 Ali EM NOV: Turks and Other Muslim...., a.g.e., tablo3.3, s.93. 74 STOYANOV: a.g.e., s.123.

bayramla deitirilmesi iin ateist kampanyalar yrtld. 1977de Bulgaristann artk tek tr millet olduu ve homojenlie doru gittii ileri srld. Bu dnemde Bulgar-Trk Ek protokol imzaland ve 19691978 dneminde yaklak 130.000 kii Trkiyeye g etti. Bylece 19231980 yllar arasnda Bulgaristandan Trkiyeye g eden Trklerin says 507.561 kiiye ulat.1978 yllardan sonra ise glere son verildi. Buna ramen Trk nfusunun art hz Bulgar nfusuna oranla ok daha yksekti. Bulgaristan tek milletli devlet yapmak iin aznlklarn asimile edilmesi, Bulgarlatrlmas gerekiyordu. Bulgaristan 1980 yln itibaren bu politikay sistemli bir ekilde uygulamaya koydu. Byle bir uygulama ise, Bulgaristann taraf olduu 1945 BM art, 1947 Paris Bar Antlamas, 1948 nsan Haklar Evrensel Beyannamesi, Jenosit Szlemesi, 1975 Helsinki Sonu Belgesi gibi ikili ve ok tarafl anlama ve szlemelerin inenmesi demekti.75

1970lerde Budapeste yaplan ingenelerin Dnya Kongresinde Bulgaristandaki ingeneleri iin temsilci istendi. Buna komnist yneticiler Bulgaristanda ingene yoktur diye yant verdiler. Trkn varl inkr edildii gibi ingenelerin de varl inkr edildi. Fakat Trkler de, ingeneler de dn vard. Dn ingeneler de Bulgar myd? Sorusu ve onlarn Bulgar olmas hem trajedi hem de glnt.76

1974te ingeneler, Hristiyan Slav isimlerini kabul etmeye zorlandlar. Asimilasyon politikann hedeflerinden biri de ingenelerin egemen Slav toplumu iinde erimeleriyle beraber, onlarn ounlukla kulland ingene Hindistan- ran dilin yasaklanmasyd.77

Jivkov ynetiminde Ortodoks kilisesi resmi olarak devlete balyd ve eitim faaliyetlerine karmas yasakt. Katolik ve Protestant kiliseleri Batyla ilikileri olduu iin kapatld. lkede yaayan Trklere de Trkiye ile balar olduu iin snr d etmek veya erime politikalar uyguland.78

Bulgar ynetimi, bir Bulgar-Slav toplumu yaratmak amacyla lkesinde yaayan aznlklarn din, dil ve isimlerini deitirme plan yapmt. Pomak ve ingene aznln Bulgarlatrma kampanyas olaysz sona erince sra Trk aznla gelmiti. 1985 ylnda
STOYANOV: a.g.e., s.135. ; Y NAN: a.g.m., s.268. EREFL : a.g.e., s.159-160. 77 Rossen VASS LEV: The Roma of Bulgaria: A Pariah Minority, The Global Review of Ethnopolitics, Vol.2, No.2, January, 2004, p.43. 78 Vesselin D M TROV: Bulgaria the Uneven Transition, Routledge Taylor and Francis croup, London & New York, 2001, p.24.
76 75

Bulgaristanda nfus saym yaplacakt ve bunun iin 19801985 yllarnda isim deitirme kampanyalar younlat. Bylece Trkler Trkletirilmi Bulgar oldular ve gerek nfuslar gizli tutuldu. 1985te Bulgarlar dnyaya u ekilde haykrdlar: Buras Bulgaristan, Bulgaristanda Bulgar yaar, Bulgaristanda Trk olmamtr, imdi de yoktur ve hibir zaman olmayacaktr.79

Bylece Bulgar komnist idaresi Anayasasn, Evrensel nsan Haklar Szlemesini inediler ve Uluslararas Adalet Divann sesini duymak istemediler. 1975 tarihli Helsinki Nihai Szlemesini de gz ard ettiler.

Sadece Bulgaristan deil btn komnist Balkan lkeleri Mslmanlar din d ve eritme giriimlerinde bulunmulardr. Arnavutlukta komnist hkmeti dini yasaklayarak 1967de ateist devlet olduunu ilan etmitir.80

4. Yeniden Canlanma (isim deitirme) Prosedr (19841985) 28 Ocak 1985 tarihinde BKP Merkez Komitesi Yeniden Canlanma ynteminin yeni admlarn att. Bu yntem Trk aznl arasnda Bulgar milli kimliinin yeniden canlandrlmas ve ounluk iinde birletirilmesi anlamn tayordu.81

Bu yntem iki aamada gerekleti. Bulgaristan hkmetinin, Trkleri eritmeye ynelik izledii ilk aama 1984ten Ocak 1985e kadar srd. Bu aamada gneydou Rodop blgesinde yaayan btn Trklerin ve Pomaklarn isimleri zorla Bulgar ismi ile deitirildi. 14 Ocak 1985 ylndan itibaren toplam 310.000 Trkn ismi deitirildi: 214.000 kiinin Krcaali blgesinde, 41.000 kiinin Hasky blgesinde, 22.000 kiinin Filibe blgesinde, 5000 kiini Pazarcik blgesinde, 11.000 kiinin Eski Zagra (Stara Zagora) blgesinde, 9.000 kiinin Burgaz blgesinde Trklerin isimleri deitirildi.

TOROL: Direni. a.g.e., s.133. Lilia PETKOVA: The ntegration Process of the Turkish Minority in Bulgaria in the Post-Cold Era, Budapest, 27.06.2002, http://www.kakanien.ac.at/beitr/fallstudies/Lpetkova1.pdf ; Kemal H. KARPAT: Balkanlarda....a.g.e., s.298. 81 Mary NEUBURGER: Bulgaro-Turkish Encounters and the Re-Imaging of the Bulgarian Nation, East European Quarterly, XXXI, No: 1, March, 1997, p.8.
80

79

Bu yntemin ikinci aamas Ocak 1985 ortasnda balayp lkenin dier blgelerinde yaayan Trkleri kapsad. 18 ubat 1985te Todor Jivkov yeniden canlanma ynteminin baaryla tamamlandn aklad. Bylece Bulgaristan Mart 1985ten itibaren tek milletli bir lke olduunu ileri srebilirdi. 82

Bulgaristandaki Trklerin varl 1965 ylnda Babakan Jivkov tarafndan kabul edilmiti ancak 20 yl sonra ayn Trklerin, Osmanl dneminde zorla Trkletirilmi Bulgarlar olduunu sylyordu. 83

sim deitirme kampanyasn takiben Trk aznln etnik, kltrel ve dini benliini yok etmeyi amalayan ar yasaklar ve basklar uyguland. Trklerin ana dilinde konumalar, geleneksel giyim kuamlar, camilerde zgrce ibadet etmeleri, dini bayramlar kutlamalar, camilerde zgrce ibadet etmeleri, oru tutmalar, erkek ocuklarn snnet ettirmeleri yasaklanmtr. Oysa Bulgar Anayasasnn 45/7. Maddesi Bulgar kkenli olmayan vatandalarnn Bulgarca ile birlikte kendi dillerinde eitim hakkn tanyordu.

Trkiye 22 ubat 1985te Bulgaristana nota vermi ve Bulgaristandaki Trk aznln sorununa mzakere yoluyla zm bulunmasn istemitir. Bulgaristan Trk notalarna kar Trkiyenin Bulgaristandaki Trklerle ilgilenmesini Bulgaristann iilerine mdahale olarak yorumlam, g konusunda ve dileri dzeyinde toplantlarn yaplmasn reddetmitir. 84

Trkiye bunun zerine Bulgaristan Trklerinin sorununu eitli uluslararas platformlara tad. 1985 ve 1987 yllar arasnda Trkiyenin bu giriimleri sayesinde Bulgaristanda Trk aznln durumu hakknda otuzdan fazla uluslararas kurulu bilgi edindi.85 nsan haklar ve g konularn kapsayan deiim sreleri Bulgaristan zor durumda brakt. Bulgaristan yeni bir strateji gelitirerek Sofyada Banya Ba Camisi ve umnuda Tombul Camisi onarmaya balad.

MARUSH AKOVA: a.g.m., s. 21-22. Bulgaristanda 19611976 yllar arasnda 220.000 Pomak aznln isimleri deitirildi. 19811983 yllar arasnda Roman (ingene)aznln isimleri de deitirildikten sonra 19841985 yllarda Trk aznln sras gelmiti. Bkz: Our Society is ill from Racism a.g.m., 83 Mumun TAH R: Jivott Zaedno (Beraber Yaam), Lize, Sofya, 2004, s. 74. 84 Bilal M R: Bulgaristan Trkleri, Ankara 1986, s. 363. ; TOROL: 112 Yllk G a.g.e., s.80. 85 Jacques COENEN-HUTHER: Bulgaria at the Crossroad, Nova Science Publishers, Inc. New York, 1996, s. 146. ; Y NAN: a.g.m., s.269-271.

82

Varova Pakt lkesi olan Bulgaristan, Romanya ile birlikte Stalinciydi. Jvkov idaresi altnda hibir liberalleme ve reform hareketi grnmedi. Bulgaristanda insan haklarnn ihlali ile ilgili rapor hazrlayacak hibir komisyon yoktu, herhangi bir Helsinki Komitesi kurmaya da yanamyordu.

19881989 yllar arasnda Trkiye ile Bulgaristan arasnda nota alverii devam etti. Trkiye Cumhuriyeti Babakan Turgut zal yapt bir konumada snrlarn Trk soydalarna ak olduunu belirtti. 1989 ylna geldiimizde Jvkov, Trklerin g etmesi iin snr at. Bylece 1989 Mays-Austos dnemi ierisinde toplam 369.839 TrkMslman aznl Trkiyeye yola kt. Bunlardan sadece 320.000i ay iinde Trkiyeye g edebildi. Ayn ylsonunda 154.937 ( g edenlerin %42si) Trk, Bulgaristana geri dnd. Trkiyede kalmay tercih edenlerin says 214.902ydi.86

10 Kasm 1989da Komnist rejimin yklmasyla birlikte Bulgaristanda Trk aznl iin yeni bir dnem balad. Bulgaristanda 1990 ylnda ok partili bir rejimin kurulmasyla birlikte Trklere kendi milli-dini isimlerini tama hrriyeti verildi.

86

Our society is ill from Racism, a.g.m.,

K NC BLM SOUK SAVA DNEM N N SONA ERMES 1. Bulgaristanda Rejim Deiiklii Bolevik devrimiyle birlikte uluslararas dzeyde ortaya kan Dou-Bat ayrma sreci Souk Sava dneminde kurumsallaarak iki kutuplu dnya haline dnmt. Bat blokunda NATO, MF ve Dnya Bankas etkin rol oynarken, Dou blokunda COMECON ve Varova Pakt oluturulmutu. Batda ABD ve Douda SSCB kutup iindeki hegemonyalarn srdryordu. 1985te Sovyet Komnist Partisinin bakanlna seilen Mikhail Gorbaovin 1986dan itibaren balatt aklk ve yeniden yaplanma (Glastnost ve Perestroyka) politikasnn baarszl Sovyet Birliinin dalmasna ve de Dou Blokunun iktisadi, siyasi ve askeri ilikilerinde de kmesine neden oldu.

Sovyet Rusyann Baltk Cumhuriyetlerinde merkezi ynetime ba kaldrma hareketleri ile balayan dalma srecinde Kafkasyada ve Orta Asyada beklenmeyen hareketlenmeler ve atmalar balad. Berlin duvarnn yklmas (9 Kasm 1989da), Yugoslavyann Federe Cumhuriyetlerin dalmas ve Romanyann totaliter lideri Nikolae auevskonun 1989da idam edilmesi gibi olaylar bu lkelerle snrlar olan Bulgaristan da etkilemiti. Bu oluumlar eitli iletiim aralaryla Bulgaristandaki Trklere de ulam ve 1984den beri Trkler yllarn birikimiyle protesto yryleri ve alk grevleri gibi pasif hareketlenmelerde bulunmulardr.

ki kutuplu dnya sisteminde Sovyetler Birlii ile en youn iliki iinde olan Dou bloku lkelerinden birisi de Bulgaristand. 1954ten 1989 ylna kadar Bulgaristanda hakim olan Todor Jivkov ynetimi Bulgaristann Sovyetler Birlii Cumhuriyetlerinden biri olma talebini dile getirmiti. Gorbaov iktidara gelinceye kadar, Bulgar hkmeti gvenlik ve blgesel politikalarn Sovyetler Birlii ile belirliyordu. Sovyetler Birliinde Gorbaovun iktidara gelmesiyle statko (mevcut durum) deimiti ve Bulgaristan bir dnm noktas yayordu. Gorbaov Jivkova kar BKPdeki parti ii muhalefetle uzlamaya alt. 1989da Jivkov, parti iinde sivil bir mdahale sonucu iktidardan uzaklatrld. 1985 ylnda komnist parti tarafndan yrtlen yeniden canlanma hareketi aznlklarn asimile edilmesi veya

topluca ge zorlanma stratejisi gibi deerlendirerek 1989 ylnda doruk noktasna ulat ve ynetim deitirildi.87

1980li yllarn yeniden canlanma hareketi toplumsal bar bozarak Trk aznl isim deimeye zorlamt. Souk Savan sonunda ortaya kan bu olay Bulgaristann Batya ynelmek durumunda kalmasyla Bulgaristan uluslararas ve blgesel ilikilerinde zor duruma sokmutur. 1989da Jivkovun iktidardan dmesine ramen aznlk sorunu zlememiti. Asimilasyon politikas yalnzca Jivkov tarafndan yrtlmedi. Bu politikay uygulayan gvenlik gleri ve bu politikay merulatrmaya alan elit de bu sorumluluu tamaktaydlar ve aznlk haklar konusunda negatif bir tutum iindeydiler.

1990l yllarda aznlk sorununu uluslararas antlamalarla benimseyen Bulgaristan otoriter rejimden demokrasiye ve serbest pazar ekonomisine geti. AB nin zel nem verdii nsan ve Aznlk haklar konularnda byk gelimeler devam etmektedir. Bulgaristan, anayasasnda deiiklikler yaparak uluslararas antlamalarn ngrd koullarn yerine getirilmesine zen gstermeye balad. Baz Dou Avrupa lkelerinde bu gei sreci dorultusunda ekonomik problemler ve blgesel istikrarszlklar beraberinde toplumsal atmalar ve gvensizlii getirdi.

2. 198990 Yllarnda Bulgaristanda Etnik atmalar Rusyada ve Yugoslavyada i-etnik atmalar dnya apnda dikkat ekti. karklklarn yaanmasna ramen baz Dou Avrupa hkmetler sivil dzeni kurmakta baarl oldu. ki Balkan lkesi olan Bulgaristan ve Romanya topraklarnda asrlardr yaayan nemli sayda aznlk nfusun mevcut olmasna ramen iddet srdrmeden demokrasiye geilerini gerekletiler. Bulgaristanda siyasi kadrolarn olduka dank olmas lkenin genel ynetiminin karar verme inisiyatifini snrlandryordu. Bu andan itibaren Bulgaristan kendi ynelimi hangi dorultuda olaca sorusuyla kar karya geldi. Batya yneliini Rusya Federasyonu ile ilikilerini hangi zemin zerinde oturtulacan ve Bulgaristann

Hugh POULTON: The Balkans: Minorities and State in Conflict, London: Minority Rights Publications, 1993, p.127-130.

87

blgesel politikas ne olaca nemli sorunlardan birisi olacakt. Ayrca deien uluslararas sistem karsnda Bulgaristann i btnl ve aznlk sorunu ba gsterdi. 88

Bulgaristanda komnist rejimin sona ermesiyle ok partili bir siyasal sistemin benimsenmesine ramen sorunlar devam etti. Doksanl yllarn banda Bulgaristanda 39 parti kuruldu ve siyasal grup ortaya kt. Merkez sol, merkez sa ve Trklerin nderliinde aznlklar srasyla siyasal grup olarak tanmlandlar. ki byk parti Demokratik Gler Birlii (UDF) ve eski Komnist Parti imdiki yeni adyla Bulgar Sosyalist Partisi (BSP) sonu gelmeyen verimsiz bir polemie ve radikalizme yneldiler. Sovyetler Birlii ile en sk iliki iinde olan Dou Blou lkelerinden birisi Bulgaristand. Souk Savan sonu ile Bulgaristan yalnz kalmt ve yaklak 13 milyar dolar d borcu nedeniyle ekonomik kriz iindeydi. Ekonomik kriz nedeniyle Bulgar halk, Trk ve Makedonya89 sorununa kar ar dmanca bir tutum sergiledi. Bulgar halk Trk aznlk haklarnn geri verilmesine fazla istekli deildi. Onlar hkmetin yenilik getirmesini bekliyordu. Fakat yenilikler iin, alt yap ve st kurul deiiklikleri yetersiz, ll ve kstlyd.

45 yllk boucu sosyalist bir ynetimden sonra 1989 Kasm olaylar neredeyse herkesi etkileyen bir politik devrim yaand. Nefret, kargaa ve kzgnlk tepkilerini, ani deiim umutlar ve Batdan yardm beklentileri takip etmiti. Artk deiim zaman gelmiti. Fakat ekonomik sorunlarn yaanmas insanlarda byk bir hasret yaratacakt. Yeni sosyal siyasetin getirdii sonulardan bir tanesi de salk hizmetlerinin ktlemesiydi. Bundan en ok zarar gren yallar kar tepkilerini gstermek iin nostalji duyduklar eski dnemin sosyalist partisine oy verme eiliminde bulundular. Eski eitim sistemi de kt. 1990 yl ncesi parasz olan eitim artk cretli ve olduka pahal hale gelmiti. Bundan en ok etkilenen

Mustafa TRKE: Gei Srecinde D Politika ncelikleri: Bulgaristan rnei, Trkiyenin Komular, mge Kitabevi, Ankara, 2002, s. 186-187. 89 Balkanlarda dil ve etnik kimlik bir topran mlkiyetini ilan etmek iin kullanlan en yaygn gerekelerdir.Bulgarlar ve Yunanllarn snrlar iindeki Makedon aznln varln tanmak konusunda kar ktklar gibi,Makedonlar da kendi snrlar iindeki Bulgarlar tanmamaktadr.Bu eliki kendi etnik kimliklerine dokunduu iin Yunanllar Makedonlar, Yunan olduunu iddia ederlerken,Bulgarlar da bu ulusun mensuplarnn Bulgar olduunu ve Makedonca denilen dilin ise Bulgarcann deiik bir lehesi olduunu savunmaktadrlar. Bkz: Nazif MANDACI, Birsen ERDOAN: Balkanlarda Aznlk Sorunu: Yunanistan, Arnavutluk, Makedonya ve Bulgaristandaki Aznlklara bir Bak, Stratejik Aratrma ve Ettleri Milli Komitesi (SAEMK), dizi 5, Ankara, 2001, s.77-99.

88

aznlk gruplar olmutu, zellikle ingeneler. Sosyal ve siyasal sorunlara zm retmekten uzak olan demokrasiye kar tepkiler byd ve gvensizlie yol at.90

10 Kasm 1989 da komnist rejimin yklmasyla birlikte Bulgaristanda Trk aznl iin yeni bir dnem balad. Btn Dou Blou ve zellikle Balkan lkelerinde totaliter rejimin kmesinden sonra ilk yllarda halk arasnda kargaa ve milliyetilik duygular ykseldi. 17 Kasm 1989 tarihinde Sofyada rejim aleyhtar gsteride, bir grup niversite rencisinin Trkler, Bulgaristan hudutlarndan dar sloganlar atld. 29 Aralk 1989 tarihinde Bulgaristan Devlet Konseyi ve Bakanlar Kurulu 19841985 yllar arasnda zorla adlar deitirilen Trk adlarnn iade edilecei ve Trk okullarnda ana dilde eitim yaplmasna izin verilecei kararn aklad.91 Bulgar hkmeti Bulgaristanda herkesin adn, dilini ve dinini zgrce seebileceini ilan etti. Bu karar Bulgar milliyetileri tarafndan protesto ile karland. Trklere kar bu gsteriler 31 Aralkta ilk olarak Krcaali ehrinde balayp daha sonra Sofya, Filibe ve dier byk ehirlere yayld. Bulgar milliyetileri, Trkleri etnik ayrmclkla suladlar ve Milli karlar Savunma Komitesi kurdular.92

Bulgaristan Devletinin yeni bakan Petr Mladenov 25 Aralk 1989 tarihinde Mslmanlar adlarn geri alabilir, dini vecibelerine riayet edebilirler derken, dnyaya Bulgaristann da bir hukuk devleti, bir demokratik lke olarak, uygar devletlerin yannda yer alabilecei imajn yaratmaya alt. Buradaki Mladenovun amac, zaman kazanarak, bunalml dnemi atlatmak, ayrca Jivkovun brakt ynetici kadrolar ve brokrasiyi zedelemeden snavdan geirmekti. Dier taraftan Bulgar kitlelerini, Bulgaristann ekonomi ve siyasi sorunlarndan uzak tutarak, onlar Trk aznlnn haklarndan gelinmesi icap eden,
Radost VANOVA: Folklore of Change, Folk Culture in Post-Socialist Bulgaria, Academia Scientiarum Fennica, Helsinki, 1999, p.16-18. COMECONun dalmas Bulgaristan ekonomik krize girdii gibi ticaret alan da ar etkilendi. Ayrca 1989 yln yaz ortasnda Trklerin g nedeniyle birok toprak ekilmeden terk edildii iin hasat oran ok dmt. Ocak 1992de Bulgaristann enflasyon oran %30du. rn fiyatlar da nceki yldan 5 kat daha ykseldi ve isizlik oran devam ederek 400.000 kiiye ulamt. Btn bunlarn sonucunda cinayet ve hrszlk oran ok byd.bkz: R. J. CRAMTON: a.g.e., p.309-312. 91 smail AVU: Hayal Deirmenleri Durdu Yeni Trkiye, 16. Say, 1994, s. 1790 92 Milli karlar Koruyucularnn kendi Bulgar milletine, 1923 ylnda, Aleksandr Stamboliyski ynetimindeki ifti hkmetini komnistlerin onay ile, Bulgaristan Trkleriyle ibirlii yaptklarndan ve onlarn haklarn savunduklarndan dolay, kanl bir ekilde devrildi. Bunlar Bulgar milletinin bana, Balkan, I ve II Dnya Savalar sonlarnda, defa felaket getirmilerdi. Bulgar tarihi bu felaketleri, Milli Felaket olarak tantr. 1989larda da komnizm rklna byyen bu gler Bulgaristann demokratik ynden gelimesini nleyerek 4. milli felaket srecini uzatmaktaydlar. Bkz. Ahmet TACEMEN: a.g.e., s.161-165.
90

bir tehlike gibi gstermeyi tasarlamaktayd. Mladenov, Jivkov yanls olarak yetimi ve yirmi yldan fazla, onlarla ibirlii yapmt. Gizli Panslavist gr tayan Milli karlar Savunma Komitesi, 24 saat iinde, devlet tarafndan yasalatrlarak her protesto yrylerine izin verdi.

Bir taraftarda i-etnik atmalar nlemek iin baz nlemler alnd. Mslman imam hocalar ayrlma veya zerklik gibi taleplere kar olduklarn belirleyen Ba Mftnn dilekesini imzalayp, Bulgaristann tek resmi dilinin Bulgarca olduunu ve Milli Sosyal Konseyin kurulmasn (Ocak 1990da) desteklediklerini ileri srdler.93

Milli Sosyal Konseyin ve hkmet tarafndan imzalanan Trk isimlerinin geri verilmesi ile ilgili dilekenin onaylanmas iin Milli Meclise neri sunulmutu. Bu dileke Ocak 1990da Milli Meclis tarafndan kabul edildi. Hkmet, Trklerin dini hak ve zgrlklerini geri vermek inisiyatifinde bulunurken bir taraftan bu yeni etnik siyasete kar kan milliyeti Bulgar halk, dier taraftarda hkmetten daha ok ayrcalkl haklar talebinde bulunan Trkler Sofyada yrye baladlar. ki etnik grubun bu protestolar sonucunda yksek dzeyde olan Etnik Sorunlarda Halk Konseyi kuruldu. Bundan sonra aznlk haklarnn iade edilme prosedr hzlandrld. Parlamento Mart 1990da yasal prosedrle gerekleecek Trk isimlerinin iade edilme kararn onaylad.94 Etnik sorunlar zmekle ykml Halk Konseyi bir yl ierisinde fazla olumlu grmeler yaplmadan kapatld. Bunun yerine sosyal gruplarn problemlerini zen daha belirsiz olan Sosyal ve Demografi Sorunlar Milli Konseyi kuruldu. Bulgaristann etnik sorunlarna bara zm arayan dier nemli hareketlerden biri de 1991de Trklerin Hak ve zgrlk Hareketi (HH) Anayasa Mahkemesi tarafndan yasal siyasi parti gibi tannmas oldu. Bulgar Anayasas, etnik temelli partilerin kurulmasn yasaklamasna ramen, Anayasa Mahkemesi HHe yasal onayn verdi. nk HH Trk toplumunun politik menfaatlerini temsil eden bir parti olarak ortaya kmt.

VASS LEV: Post-Communist Bulgarias Ethnopolitcs, a.g.m., p. 40 POULTON: a.g.e., p. 168-169 Bulgaristann gei dneminin gelimeleri hakknda daha ok bilgi iin bkz: Birgl-okun. DEM RTA: Bulgaristanla Yeni Dnem. Souk Sava Sonras Ankara-Sofya likileri, ASAM, Ankara, 2001.
94

93

Bulgaristanda Trk aznl ile i-etnik iddeti nleyen d faktrlerden bazlar ise unlard: Avrupa Birlii, demokrasinin kresel egemenlii, komu lkelerin koruma politikalar ve hkmet- ii farkl kurulularn etkisi.95

Bulgaristann Bat Avrupa standartlarna uymas iin sivil ve siyasi hayatn dzeltmesinde nemli olan, aznlklara btn temel haklarn tanmak ve milli tutarl ve egemenliini korumak arasndaki dengeyi bulmak ve srdrmekti. Bulgaristann bu dengeyi bulmasna yardmc olan faktrlerden biri de hkmet d kurululardr (NGOs). Bulgaristanda hkmet d kurulularn ve vakflarn says yeterince byktr. Bu kurulular ok-etnikli Bulgaristan iinde sosyal barn korunmas iin gerekli ve etkili olduklarn kantladlar.

3. Bulgaristanda Aznlklarnn Hukuki Stats A. 1991 Anayasas erevesinde Aznlk Haklar Bulgaristann yeni ynetimi, 15 Ocak 1990 tarihinde, Halk Meclisinde, Anayasann birinci maddesindeki, Komnizm ve Sosyalizmle ilgili, iki hkm kaldrarak, dnyaya Bulgaristan ynetiminde komnist temelinden vazgeildiini duyurdu. Anayasaya

totalitarizmin sonu ve milli karlar koruyabilecek iktidarlarn oluturulmasn temin edecek, yasalarn getirilecei bildirildi.96 Haziran 1990da Bulgaristan yeni anayasasn hazrlayacak Byk Milli Meclis iin seimler yapld. Bu seimleri kazanan Bulgar Sosyalist Partisi (BSP) Mslmanlara kar uygulanan asimilasyon kampanyasn knamaya balad.

12 Temmuz 1991de kabul edilen Bulgar Anayasas aznlk kavram iermemektedir. Konuya resmi adan bakldnda Bulgaristann anayasas ve imzalad btn uluslararas belgelerine gre Bulgaristanda ulusal aznlk yoktur. Ulusal Aznln tannmas lkenin milli gvenliine, toprak btnlne ve bamszlna tehdit edici unsur gibi grlmektedir. Bulgaristann i-etnik yaps, Balkanlarn ekonomik, sosyal, siyasal ve askeri gelimelerinin sonular ile balantldr iki alfabe, bir ka dinli, birka dilli, on kadar lkesi btn bu

Carter JOHNSON: Democratic Transition in the Balkans: Romanias Hungarian and Bulgarias Turkish Minority (1989-1999) Nationalism and Ethnic Politics, Vol. 8, No: 1, spring 2000, p. 2-4. 96 TACEMEN: a.g.e., s.171.

95

zelliklerle gemite trajik olaylarn getirdii korku, dmanlk ve nefretin endiesini tamaktadrlar.97

Bulgar yazar Georgi Karasimeonova gre Bulgar Anayasas ulusal aznlk kavramn kullanmamas nedenlerinden biri Bulgaristann btnlemi bir devlet olmasna dayanyor. Bulgaristan Anayasas bir millet bir devlet doktrini izlemekte ve bunu btn Bulgar partileri tanmaktadr. Bulgar kanunlarnda ulusal aznlk kavram iki ana sebep nedeniyle yerlememektedir. Birinci olarak bu kavram anayasada da belirlendii gibi Bulgar milletinin btnlk prensiplerine itaat etmemektedir. kincisi, aznlk kavram belli bir ekilde

uluslararas kanunda aklk kazanmad iin yanl anlamalara yol aabilmektedir. Bulgaristan zel ve jeopolitik durumunu n plana kararak anayasasnda farkl din ve etnik gruplara toplu siyasi haklar tanmamaktadr.

Bulgaristanda olduu gibi birok Balkan lkesi de aznlklara toplu haklar tanmamaya veya kendi anayasalarnda aznlk kavram kullanmamay tercih etmitir. Aznlklara toplu haklar tannmas veya ulusal aznlk kavramnn kullanlmas aznlk haklarnn ilerleyecei veya i-etnik ilikilerin geliecei garantisi vermez.

Makedonya anayasasnda ulusal aznlk kavramn kullanlmasna ramen 2001de Arnavutlarn daha fazla anayasal taleplerde bulunmalarndan dolay kan isyanlar engelleyemedi.

Bulgaristanda da ayn ekilde 1947 anayasas ulusal aznlk kavram kullanmasna ramen, lkedeki Mslman toplumun kltr ve eitim haklarnn kstlanmasn engelleyemedi. Bulgaristann 1991 yeni demokratik anayasas ulusal aznlk kavram iermemektedir ve lkenin en byk aznl olan Trklerin entegrasyonu son yllarda ei grlmemi gelimeler elde etti.

97

Nikolai T LK DJ EV: Social Statifikation in Post-communist Bulgaria, ed.Jacques Coenen-Huther, Bulgaria at the Crossroads, Nova Science Publishers, nc. New York, 1996, p.147-153.

Trkiye, Yunanistan ve Bulgaristan lkeleri separitist faaliyetlere yol aabilecek toplu haklar tanmamaktadr. Bu lke aralarnda ibirlik ilikilerine ne kadar nem verirlerse onlarn gvenlii de o kadar daha ok salam temellere oturtulacak ve Gneydou Avrupann daha iyi ve salam bir gelecei oluturulacaktr.98

5 Mart 1990 tarihinde sim Kanunu karlmasyla Bulgaristan vatanda kendi geleceini tayin hakkna sahip oldu. Bu kanun Bulgaristanda isim seme zgrlnde ilk mevzuat belgesidir ve kendini belirleme biimidir. Bu kanuna gre 15 Kasm 1990da isim iade etme hakemlik prosedr kaldrlarak dorudan bavuru ile idari prosedrle deitirme kabul edilerek yz binlerce Trk, ingene, Pomak, Tatar ve erkez kkenliler isim deitirme dilekeleri verdiler. 28 ubat 1991e kadar toplam 598.123 dileke kabul edildi.99

Bulgar hkmetinin dier sorunlarndan biri de 1950 1960 yllar arasnda devletletirilen topraklarn eski sahiplerine iade etme meselesiydi. Bu topraklar %70ine tekabl etmektedir. Bu sorun geimini tarmla salayan Trk aznl ok yakndan ilgilendirmektedir. 1992 nfus saymna gre ehirlerde yaklak 254.000 ve krsal kesimde 547.000 Trk yaamaktadr. Trkler genelde ttn veya buday tarmyla geimlerini salamaktadr. 1989da byk g srasnda bu iki sektr byk zarar grd. Ardndan gelen piyasa ekonomisine gei srecinden en ok etkilenen yine Trk aznl oldu. Bulgar ttn tekel idaresinin (Bulgartabak) rne verdii dk fiyat100 nedeniyle Trk iftiler ve Bulgar idaresi arasnda tartmalar yaanmaktadr.

1991de karlan Toprak Kanunu toprak sahiplerinin eskiden kendilerine ait topraklar geri alabilme hakkn tanyor. 1947- 1962 yllar arasnda komnist rejim tarafndan el

Georgi KARAS MEONOV: The Constitutional Rights of Minorities in Bulgaria, March 15, 2001, in: http://www.cecl.gr/RigasNetwork/databank/REPORTS/r9/BU_9_Konstantinov.html, p.1-13. 99 Anton PIRVANOV: Etnomalzinstveni Problemi v yugoiztona evropa prez 90te godini na XXvek i evroantlantieskata integraziya na Bulgariya, (20yyn 90l yllarnda Gneydou Avrupann aznlk problemleri ve Bulgaristann Avrupa-Atlantik entegrasyonu), Albatros, Sofya, 2001, s. 208. 100 Bulgaristanda Bulgartabak ile alan Trk ttn iileri demelerden ikayetiler. Devlet yardm etmedii iin ilkel denilecek metodlarla tarlalarn ilemekteler at, eek, inek veya traktr. Asl problemler uzmanlar ttn almaya geldiinde balyor. Btn bir yllk emek 10 dakikada belli oluyor. Ttnn ortalama kilosu 2 levaya (2 TL)geliyor. http://www.zaman.bg/ Bulgartabak ile alan ttn iileri demelerden ikayeti Zaman., (07 Nisan 2005), yl.13, say:10

98

konulan topraklarn eski sahiplerine geri verilmesi hususundaki uygulama Nisan 1992de balad. Topraklar iade ediliyordu ancak 1999a kadar mlkiyet belgeleri verilmiyordu.101

4 Aralk 1992de yaplan nfus saymna gre toplam Bulgaristan nfusundan %14,4 aznlk topluluklardr ve 30 etnik gruba ayrlmaktadr. Etnik bakmndan milletin trdeliinden sz edilemez. Bulgaristann mevzuat belgeleri Bulgar milletinin dil, din ve etnik bakmndan tek eit olmadn belirlemektedir. Bununla ilgili, Anayasa Mahkemesi iki karar ald. 21 Nisan 1992 tarihli 4 nolu kararnda,Bulgar milletinin birlik fikri zerinde kurulan Bulgaristan Cumhuriyetinin Anayasas ayn zamanda din, dil ve etnik farkll tanmaktadrdeniyor. Bu yndeki hkmler birok anayasa metinlerde yer almaktadr. rnein Anayasann 37.Maddesi 1.fkrasnda farkl mezhepler arasnda hogr ve saygdan sz edilmektedir; ana dili Bulgarca olmayan vatandalar(M.36/2); milli, etnik veya dini atmalar atelemeye eilimli kurulular yasaklayan(M.29/1); bireylere etnik mensubiyetine gre kendi kltrn gelitirme hakkveren (M.54/1) hkmler mevcuttur. Bu tez Anayasa Mahkemesinin 2 nolu kararnda 18 ubat 1998de teyit edildi. Anayasann 26 ve 27 Maddeleri temel insan haklar ve zgrlkleri sadece btn Bulgar vatandalar iin deil, bu lkede yaayan yabanclar iin de geerliolduunu belirlemektedir.102

1991

Bulgaristan

Anayasasnn

3.Maddesi

Bulgarcann

resmi

dil

olduunu

belirlemektedir. Trk dili ile ilgili olarak, 1971 Anayasasnn aznlklara devlet okullarnda kendi anadilini okuyup renme hakkn tanyan maddesi temel alnmtr.

Bulgar Anayasasnn 36. Maddesi, 2. fkras, Ana dili Bulgarca olmayan vatandalara kendi anadilini kullanma ve okuma hakk tanmaktadr.22 Kasm 1991de Trk dili retiminin Bulgaristan okullarnda yeniden balatlmas hususundaki karar, Bakanlar Kurulunca onayland. 1991 sonbaharndan itibaren Trke semeli derslerin okullarda okutulmasna izin verildi

Ana dil kanuna gre Trk dili haftada drt saat ve semeli bir ders olarak okutulmaktadr. Trke retmen eksikliinden dolay 1993 ylnda anadilde eitim iin
101 102

MANDACI: a.g.e., s. 121-122. ; R.J.CRAMTON: a.g.e., s.311. Doklad na Republika Blgaria sglasno.....a.g.r., p.2

yaplan 92.166 bavurudan 17.000i sonusuz kalmtr. 1994te Bulgar hkmetinin kararnamesi ile Trke dersin istee bal olacana hkmedildi. 1995te Trk aznl bu dersin zorunlu hale getirilmesini istedi. Trklerin bu talebine Eitim Bakan lo Dimitrov, Bulgaristanda Trk okullarna yer olmadn ve Trk okulu isteyen Trkiyeye gitsin eklinde aklama yapt. Milli Eitim Bakanlnn tahminlerine gre 1997 1998 retim ylnda yaklak 40.000 renci Trke semeli dersi tercih etti. Bu dnemde grev yapan retmen says 844tr.103 20012002 retim ylnda ise Trk dili dersi yaklak 500 okulda 33.000 renciye verildi. retmenlerin says ise 700e indi.104

Semeli dersin uygulamasnn ayrmclk anlamna geldiini savunan HH partisi Trke dersin zorunlu olmasn istedi. HH, bu uygulamann Bulgar Anayasasnn 36 Maddesine ve Eitim kanunun 8. maddesine aykr olduunu da ileri srd. Trk rencilerin bu dersten aldklar notlar ortalamalarna katlmamaktadr. Bu ise dersin ekiciliini azaltmakta ve bugn Trk renciler Trke yerine ngilizce veya Rusa baka yabanc dil derslerini tercih etmektedirler.

Komnist dneminde faaliyetlerini srdren Sen Kliment Ohridski Sofya niversitesiyle beraber umno ve Krcaalideki Pedagoji okullarnda Trk retmenler yetitirilmektedir. Ayrca 16 Aralk 1999 tarihinden beri Bulgaristanda tm Mslman renciler iin belediye okullarnda semeli slam din dersi okutulmaya baland.105

Eyll 1993te Roman (ingene) renciler iin okullarda semeli Romanca snflar ald. 1991de kurulan Trk, Ermeni, Roman, Yahudi, Karakaan ve Ulah etnik gruplarn kltr kurulularna serbest faaliyetleri iin frsat verildi. Filibede Ermeni Okulu, Sofyada ise Yahudi okulu restore edilerek kendi ana dillerinde eitim yapmalar iin Bulgar hkmetinin desteini aldlar.106

MANDACI: a.g.e., s.118-119. Napredkt na Blgaria po ptya km chlenstvoto v ES prez 2000g-pogled ot nepravitelstveniya sektor (Bulgaristann ABye yelii ynndeki gelimeleri-hkmet d sektrn gr), European nstitute, Sofia,2001,p.47. 105 MANDACI: a.g.e., s. 120. 106 Krasimir KANEV: From Totalitarianism to a Constitutional State, ed. Jacques Coenen-Huther, Bulgaria at the Corssroads, Nova Science Publishers, Inc, New York, 1996, s. 66.
104

103

Bulgar

Anayasasnn

8.

Maddesi,

2.

fkras,

ana

dil

zel

okullarda

da

okutturulabilmektedir, fakat bu ilev devletin kontrol ve gvencesi altna alnacaktr denmektedir.

Bulgaristann Milli Eitim Kanunu da ana dili Bulgarcs olmayan rencilere kendi ana dilini belediye okullarnda okuma hakk veriyor (M.8/2). Milli Eitim Kanunun 4.Maddesi rk, milliyet, din ve sosyal durumdan kaynaklanan snrlamalara izin verilemez demektedir.

10 Kasm 1989 ylndan sonra Bulgaristanda oluan demokratik ortam dinler ve dini gruplar ile devlet arasndaki ilikileri yeni bir tarzda dzenledi. Anayasann 13 ve 37 Maddeleri dini zgrl yasal hale getirdi. Herkes istedii din ve dini grleri benimseyebilir, o dine mensup olabilir. nk Anayasann M.6/2, vatandalar dini mensubiyetlerine baklmakszn kanun nnde eittirdemektedir. Bulgaristan, dini yasalarn da Avrupa Birlii standartlarna gre uyarlamaktadr. Asimilasyon kampanyas srasnda yasaklanan birok hak, belirli bir sre ierisinde aznlklara geri verildi: camiye giderek ibadet etme, kuran okuma ve renme, geleneksel Trk kyafeti giyme, snnet, imam nikh gibi haklar. Bulgaristandaki Mslman-Trk aznln, artk kendi dini liderlerini semede ve grevden almada da sz sahibidir. 1990 ylndan itibaren birka defa Ba mftlk seimi yapld. Kabul edilen tzkler, mftlerin Blge slam Konferanslar, Ba mftnn ise lke Milli slam Konferans tarafndan seilmesi kuraln getirdi.

Gnmzde yeni seilen Ba mft Mustafa Al Hac lkedeki Mslmanlk diyanetinin krizde olduunu bildirmitir. Mftlk sisteminin faaliyet gstermediini belirten Hac, problemin maddi olmaktan ziyade manevi olduunu ifade etmitir.107

Gnmzde dini kurulular devletten ayrdr (M.13/2), geleneksel din Ortodoks Hristiyanldr (M.13/3), dini topluluklar ve kurulular politik hedefler iin kullanlamaz (M.13/4). Ayrca Anayasann 29.Maddesi, 1 fkras hi kimse zulme, insanlk d davranlara ve de zorla asimilasyona maruz kalamaz demektedir.
107

Ba mftle Mustafa Al Seildi,Zaman , (28 Mart 2005), yl.13, say:13.

Eski komnist rejimin yklmasyla Bulgaristan Mslmanlara dini haklarn tand. Din ibadetlerine zgrlk, slam dini geleneklerinin uygulanmas, eski ve yeni camilerin

yaplmas, kuran kurslar organize edilmesi, Rusuk, umnu ve Momilgratta yeni Mslman din okullarnn almas ve yurt dnda slam dini okuma frsatlar gibi imknlar saland. Bulgaristanda yaklak 1044 cami bulunmaktadr. 1992de yeni camilerin yaplmas iin devlet katkda bulunmad. Bunun iin gereken fon ve balar yurt dndan saland.108

Bulgaristanda 50 yldr verilmeyen din dersleri yeniden 199798 retim ylnda verilmeye baland.19992000 retim ylndan itibaren ise slam din dersi mecburi seim dersi gibi sadece yedi okulda okutuldu. Yani toplam 634 renci slam din dersi grd. Ayn ders ylnda Hristiyan din dersi gren rencilerin says ise 10.154tr.Milli Eitim Kanunun 8.Maddesi, 1.fkras slam din dersi Bulgarca dilinde yaplr demektedir.109

Aralk 2002de Milli Meclis yeni Din Kanunu kabul etti. Bylece din ayrmcln nlenmesi iin mekanizmalar benimseyerek din haklar ve zgrl garanti altna alnd. Bu kanun yrtmenin, mezheplerin i organizasyonuna karmasn nlemektedir.

Bulgaristann 1991 Anayasas temel insan haklar ve zgrlklerini garanti altna almaktadr ve egemen prensiplerinden biri bireyin haklar ve gvenliidir. Son yllarda Bulgaristanda sivil toplum ve ok tarafl demokratik prensipler zerinde kurulan etnik gruplar aras ilikiler modelini teyit edildi. Bu modelin z aznlklarn sivil topluma entegrasyonu ve onlarn etnik, din ve dil kimliini koruma prensipleri arasnda dengeli yollarla aznlk problemlerinin zmlenmesidir.

Bulgaristan Anayasas ve birok Bulgar kanunlar anti-ayrmclk kararnameleri iermektedir. Ayrmcln nlenmesi iin Bulgar hukukuna uluslararas hukukun anti-

ayrmclk kararnameleri de dahil edildi. rnein Sosyal Yardm Kanunun 3. Maddesi sosyal yardm yapldnda rk, milliyet, politik veya etnik mensubiyet, soy, din ve sosyal durum

108 109

MARUSH AKOVA: a.g.m., p.43. Doklad na Republika Blgaria.....a.g.r., p.48.

nedeniyle ortaya kan ayrmcla izin verilemezdemektedir. Radyo ve Televizyon Kanunun M.76/1,milli, etnik, din ve rk zerinde yaplan ayrmclk ierikli reklmlarn yaynlanmasna izin verilemez demektedir.

Kltr Korunmas ve Gelitirme Kanunun 2.Maddesi ,Milli kltr politikasnn temel prensipleri milli kltr birliinin korunmasyla birlikte kltr eitlii de tevik edilmelidirdemektedir. Bu kanunun 31 Maddesi 2.fkras, etnik, din ve dil topluluklar kltr faaliyetlerinin zgrln korumas iin programlar ve projeler gelitirebilirdemektedir. 1999da Romanlarn Bulgar topluma eit entegrasyonlar iin kabul edilen ereve Program Romanlara kar ayrmcln nlenmesi Bulgaristan devletinin temel siyasi nceliklerinden biri olduunu belirledi. Eyll 2003te ayrmcla kar kapsaml bir kanun kabul edilmesiyle ayrmcla kar prensiplerin korunmas iin bamsz bir komisyonun kurulmasn tasarlad.110

Ekim 2001 ylnda Bakanlar Kurulunca, Bulgaristan hkmeti nsanlar Bulgaristann Zenginliidir ad altnda idari programn bildirdi. Aznlklarn Entegrasyonu zel bir blmden oluan bu programn baz hedefleri unlardr: - nsan ve aznlk haklarnn korunmas alanndaki i yasalarn Avrupa standartlaryla uyum salamas. - Etnik aznlklarn Bulgar toplumuna, politik, ekonomik, sosyal ve kltrel entegrasyonlarnn salanmas. - Ulusal aznlklarn korunmas iin onaylanan ereve Antlamasnn etkili ve devaml bir ekilde uygulanmas vs.111 Ekim 2002 ylnda Kltr Bakanln Roman Tiyatrosu kurma projesi UNESCO tarafndan tasdik edildi. Kltr Bakanlna bal Etnik ve

Demografik Sorunlarda Milli Kurumu aznlklarn geleneksel kltr faaliyetlerini desteklemektedir: rnein, Roman Yeni Yl (14 Ocak), Karakaan, Vlah ve Ermeni etnik toplumlarn Panayrleri, Mzik ve ark Milli Roman Festi fal, uluslararas Roman gn (8 Nisan), Trk kltrnn geleneksel Festifalleri vs.112
110 111

Doklad na Republika Blgaria......a.g.r., p.18-21. Upravlenskata programa na pravitelstvoto na Republika Blgaria, Horata sa bogatstvoto na Blgaria.Razdel intagraziya na malzinstvata , nstitut za izledvane na integraziyata,Sofia,2000, p.43-48 (Bulgaristan Cumhuriyetinin nsanlar Bulgaristann zenginlidir idari program ve aznlklarn entegrasyonu). 112 Doklad na Republika...........a.g.r., p.34.

2002 yln Radyo ve Televizyon Kanunu, Bulgar milli televizyonunun birinci kanalnda gnde on dakikalk Trke haber yaynlanabilirdemektedir. Bu kanunun 12 Maddesi, 2 fkras, radyo ve televizyon operatrlerinin programlar, ana dili Bulgarca olmayan Bulgar vatandalar iin baka dilde de program yaynlanabilir demektedir. Trk aznl bu on dakikalk haberlerin ok az olduunu ileri srerek deiik konularda Trke programlar yaynlanmasn arzu etmektedirler. Haftada bir kez izleyicileri farkl etnik gruplarn hayatlar ve problemlerini yanstan Zaedno (Birlikte) ad altnda bir program yaynlanmaktadr.113 Ayrca 21.yzyl ad altnda Trk Kltr Merkezinin yardmyla 2002den itibaren Bulgaristandaki aznlklar hakknda programlar yaynlanmaktadr. Mslman, Ermeni ve Yahudi dinine mensup kiiler tarafndan geleneksel din bayramlarnda Bulgar Milli televizyon kanalnda kendi dilinde her toplum bayramlarn kutlama hakkna sahiplerdir.114

Bulgar ulusal radyosu gnde iki saat Trke yayn yapmaktadr. Trke yaynlar Blm Ba redaktr Ahmet Alinin hedefi gnde 6 saatlik yayn yapmaktr. lk defa 1948 ylnda yayn hayatna balayan Trke radyo yaynlar 1985 yl banda kapatlm. 1994 ylnda yeniden yayn hayatna balamtr. 2005 ylnda balayarak yaynlarn alt saate karlmas iin Ulusal Radyo Ynetim Kurulunun kabul ettii zere 2007 ylna geldiimizde 6 saatlik yayn yapmas gerekmektedir.115

1989 ylndan itibaren Trke medya faaliyetleri de artmtr. 1990dan itibaren Bulgarca ve Trke olmak zere Mslman adyla bir gazete yaynlanmaktadr. Prava i Svobodi (Hak ve zgrlkler) HHnin yayn organ 1991de yaynna balamtr. 1992 den beri Filiz Gven Vakf tarafndan ocuklar iin Crcr ve Balon dergiler yaynlanmaktadr. Abdullah Gvenin Zaman Gazetesi Bulgaristanda faaliyet gstermektedir. 1992den beri Gnl, mit, Kaynak, Deliorman ve Tolerans gibi gazeteler kmaktadr. 2002 ylndan itibaren yeni Sabah gazetesi kt. Bu gazeteler baslmasna ramen devlet tarafndan tamamen desteklenmemektedir. 1995ten sonra Roman gazeteleri ve yaynlar kmaya balad. rnein, Devlecano Sesi Romalen(Allahn Sesi), Ziganite (ingeneler),

Doklad na Rrpublika Blgaria.......a.g.r., p.50-51. TAH R: a.g.e., s. 125. 115 http://www.umitdergisi.com Bulgaristan Radyosu Trke Radyo Yaynlar Blm 10 yanda, (01. 01. 2005).
114

113

Romano lo (Roman Yurei), Cypsy Rai (ingene Cenneti) vs. Vidin ehrinde kurulan yerli Roman kablo kanal Roman dilinde programlar yaynlamaktadr.116

Ermeni toplumunun Erevan gazetesi 1944ten beri hi kesilmeden yaynlanmaktadr. 1991den itibaren Vahan ve Ermeni gazeteleri yaynlanmaktadr. Vlah toplumun Timpul gazetesi Bulgarca ve Romence dilinde ayda bir 1993ten beri yaynlanmaktadr.117

Bulgaristan, devletin ve milletin birliinin korunmas iin anayasann 11. Maddesi 1. fkrasnda etnik, ve dini temellere dayanan politik partilerin kurulmasn yasaklamtr.

Bulgar anayasas, tekelli bir rejimde inkar edilen temel aznlk haklarn garanti altna ald. Anayasann 29. Maddesi 1. fkras asimilasyon yasak edildi118 demektedir.

Bulgar Sosyalist Partisi, HH partisinin kurulmasna karyd ve HHn Bulgar devleti zararna altn ne srd. Anayasa Mahkemesi, Parlamentodaki 94 milletvekilinin talebi zerinde HH konusunu ele ald. Bulgar Anayasa Mahkemesi bu partinin oluumu ve faaliyetlerini anayasa d bulmad. Anayasa Mahkemesine gre etnik ve din temeli zerine kurulan hibir kurumu yasaklanamaz. Aksi taktirde Hristiyan kelimesini ieren btn partilerin de yasaklanmas gerektiini belirtti.119

Milletvekili ve nsan Haklar ve Din Komisyon Bakan Yardmcs Ahmet Hseyin, bugn Trklerin haklarnn birounu aldn ve radyo, gazete, tiyatro gibi Trke faaliyet gsteren derneklerin120 mevcut olduunu belirtmitir. Gnmzde Bulgaristan resmi

PIRVANOV: a.g.e., s. 226; TAH R: a.g.e., s.125-126. ingene yaynlar iin bkz: Open Society nstitute 2001, Minority Protection in Bulgaria. Monitoring the EU Accession Process: Minority Protection. s.108. 117 Doklad na Republika Blgaria.......a.g.r., p.52-53. 118 Anayasann tam metni iin bkz: http://www.oefre. Unibe.ch/Law/icl/bu00000.html 119 Vladimir ORTAKOVSK : Minorities in the Balkans, Transitional Publishers, Inc. Ardsley, New York, 2000, s. 160. 120 rnein Gven Vakf Sofyada 1993de kuruldu ve 52 yeye sahip bir kurulutur. Bu vakfn faaliyetleri erevesinde Bulgaristanda ve dier Balkan lkelerinde etnik gruplar ve dinsel topluluklar arasndaki anlayn kuvvetlenmesini ve gelitirmesini salamaktadr. Bu vakf Trk aznlk rencilerin hem Bulgar dili hem de anadilini gelitirmeleri iin katkda bulunmaktadr. Bkz: Keith SNAVELY, Lena CHAKAROVA: Confronting Ethnic ssues: The Role of Nonprofit Organisations in Bulgaria, East European Quarterly, XXXI, No.3, September, 1997, p. 323.

116

dairelerinde bakan olmak zere devlet makamlarna toplam 3 bin Trk yerletirdiklerini belirten Hseyin, u anda hkmet orta olan HH partisiyle birlikte Trklerin Rnesans devrinin en iyi gnlerini yaadn aklamtr. Hseyin, eskiden Belene kampnda yatan srgnlerin emekli maalarna 30 ile 50 leva (30-50TL) arasnda ek yaplmas konusunda Meclise teklif sunduklarn bildirdi.121

2001 ylndan itibaren Bulgaristann Savunma, Mali ve Tarm ve Orman, evre, Su ve Blgesel Geliim Bakanlklarnda Trk kkenli Bakan yardmclar grevlendirildi. D likiler Bakanl Ba sekreteri Trk kkenlidir. Tarm ve Orman Bakanln parlamento sekreteri, iki Belediye Mdr, yedi Belediye yardmc mdrleri, ocuk Koruma Devlet Ajans Bakan gibi hepsi Trk kkenlidir. nal Ltfi Bulgaristan Meclis Bakan Yardmcsdr. Meclis Sosyal Komisyon Bakan da Hasan Ademovdur.1999 yerel seimlerde HH listesinden 24 Belediye Bakan, 486 Belediye danman ve Belediye dairelerinde birok Muhtar seildi. 2000 ylnda Bulgaristan Salk Bakanlnda ve Blgesel Gelime Bakanlnda er ingene uzman da yer ald.122

21 Ekim 2002de Bulgaristan ileri Bakanlnda toplam 158 Roman kkenli bir kadro oluturuldu. Bunlardan 4 subay, 89u ise avu olarak Milli Polis ubesine bal Koruma Polisi gibi almaktadrlar.123

Ayrca Kltr Bakanlna bal ve kltr sorunlaryla ilgilenen Sosyal Roman Kurumuun Bakan Roman kkenlidir ve Kltr Bakanl Bauzmandr. Ancak gnmze kadar Bulgar hkmetinde Roman Bakan olmamtr.124

Helsinki Komitesi tarafndan hazrlanan yllk rapora gre, 2004 ylnda Bulgaristanda insan haklar konusunda genel anlamda bir deime olmad kaydedildi. Din zgrl alannda ise gerileme yaand savunuldu. Bulgaristan Helsinki Komitesi Bakan Krasimir Kanev, insan haklar konusunda herhangi bir alma bulunmamasndan dolay Bulgaristanda

121 122

Krcaalide ehitler Dualarla Anld, Zaman, (03-09 Ocak 2005) Yl: 13, Say: 1. Doklad na Republika Blgaria......a.g.r., p.69. 123 a.g.r., p.70; Open Society nstitute 2001, a.g.r., s.109-110. 124 Doklad na Republika Blgaria, a.g.r., p.28.

2004 ylnda hibir ilerleme kaydedilmediini iddia etti. Kanev, 2004 ylnda genel olarak insan haklarndaki en fazla ihlalin din zgrl, mahkeme kararlarnda ve hapishanelerdeki durum konularnda yaandn belirtti. Ahlaksz davran sergileyenlerin saysnn bymesine dikkati eken Komite, Bulgaristan Parlamentosunun Roman ocuklarnn eitim durumlarn iyilemesine yardmc olacak Eitim Fonu Yasa Tasarsn kabul etmemesini byk baarszlk olarak deerlendirdi.125

125

nsan Haklarnda yileme yaanmad, Zaman, (28 Mart 2005), yl.13, say: 13.

B. Uluslararas Antlamalar erevesinde Bulgaristanda Haklarnn Korunmas

nsan ve Aznlk

Bulgaristan gei dneminde Avrupa Konseyi ve Avrupa Birliinin g dengeleri basksnda kalmas aznlk politikasn tekrar ele alnmasnda etkili olmutur. Bulgaristan, Avrupa Birlie entegrasyon srecinde aznlklar da ilgilendiren bir ok reform nlemleri stlenmitir.

Bulgaristan, lkedeki aznlk haklarn dzenlemesiyle ilgili btn nemli ikili ve ok tarafl uluslararas antlamalara taraftr. rnein: 1945 BM art, Uluslararas Sivil ve Siyasi Haklar Antlamas, 1948 Avrupa nsan Haklar Antlamas, 1965 Irksal Ayrmcln nlenmesi ve Cezalandrlmas Antlamas, 1960 Eitim Ayrmclna Kar Antlamas, ve 1975 Helsinki Sonu Belgesi.126 Bulgaristan 1992de AK ye ye olduktan sonra, 13 Temmuz 1992de Avrupa nsan Haklar Antlamasn imzalayarak onaylad. 1955te OON yesi olan Bulgaristan bu dnyevi kuruluun faaliyetlerinde aktif yer almaktadr, zellikle insan haklar ana organlarnda. rnein: Genel Kurulun nc Byk Komitesi, Sosyal Kurumu, nsan Haklar Komisyonu vs. Bulgaristan, Ulusal Aznlklarn Korunmas iin ereve Antlamasn 1999da onaylad. Ayrca Bulgaristan nsan Haklar Avrupa Antlamann idam cezasn kaldran Protokol No.13 Aralk 2002de onaylad.127

Bulgaristan Batya zellikle insan haklar karnesini dzeltmek konusunda kararl olduunu gstermek iin Trk aznln varln anayasa kapsamnda tand ve youn deiiklikler iin faaliyetlerini arttrd. Buna rnek olarak Babakan Petr Sloyanov, Bulgaristann Avrupa Konseyinin ereve Szlemesini imzalamas konusunda sk bir kampanya yrtt.

UDF de aznlklarn siyasal hayata entegrasyonu konusunda ciddi almalara ynelmitir. 6 Eyll 1997 UDF parti kongresinde liderler, ulusal aznlklar yerel ynetimlere polis tekilatna ve orduya alnmalar gibi tam olarak Bulgar toplumuna entegre etmeyi

126 127

KARAS MEONOV: a.g.m, p.1. 2003 Regular Report on Bulgarias progress towards accession Human rights and the protection of minorities http://europa.eu.int/comm/enlargement/report_2003/pdf/rr_bg_final.pdf. P.20-21.

amalayan bir giriim balatmlardr. Bu almalar ABnin genileme srecinin ikinci turunda 1999da Bulgaristana tam yelik vaat etmesiyle ilgiliydi.128

Bulgaristann aznlklar konusunda stlenmi olduu en ciddi antlamalardan biri Avrupa Konseyinin ereve Antlamas, Babakan Petr Stoyanov tarafndan 9 Ekim 1997de imzalanm ve 18 ubat 1999da Bulgar Parlamentosu tarafndan onaylanmtr.

Bu antlamaya gnn Bulgar Dileri Bakan bir art koymutur: Sz konusu szleme yedi aznlk gruba uygulanacaktr. Bunlar Trkler, ingeneler, Ermeniler, Ulahlar*, Karakaanlar*, Yunanllar ve Yahudilerdir. Makedonlara bu hak tannmad. nk Bulgarlara gre byle bir aznlk yoktur. Pomaklar da bu aznlk gruplara girmiyor nk Bulgarlar, Pomaklar aznlk olarak deil, Bulgar Mslman (Mslman olmu Bulgar) olarak kabul etmektedir.129

Bundan byle Bulgaristanda aznlk gruplar farkl biimde alglanmaktadr: Trkler Bulgarlarn tekileridir, ingeneler genelde dierleridir, Pomaklar bizim (Bulgarn) dierimizdir. En olumsuz gr ve muamele ingenelere kardr. Pomaklara kar gr deimektedir. Sk sk ayrmcdr fakat bundan daha sk ayartcdr. Onlara bizim komumuz, dostumuz, kan ve dilde kardeimizdr deniyor. Bylece onlara artk dieri olmay ve bizden bir para olma ans verilmektedir. Trklerin byle bir ans yok. Bulgarlar, ingenelerin de byle ans olmasn istemezler.130

MANDACI: a.g.e., s. 115 *Ulahlar Balkanlarda yzyllardr yaayan Ortodoks-Hristiyan bir toplumdur. Gnmzde Bulgaristanda Ulahlarn (Aromani) nfusu 4000-5000 kii civarndadr. Bkz: brahim KARAHASAN-INAR: Etnieskite Malzinsva v Blgaria- storia, Kultura, Religiya, (Bulgaristanda Etnik Aznlklar-tarih, kltr, din), Lik, Sofya, 2005, s.43-44. *Karakaan ismi Trke anlamnda kara kaan veya krda kaan anlamna geliyor. Bu halkn kara koyunun (karakaan bir koyun trdr) ynnden kendilerine hazrladklar koyu giyimsileri nedeniyle bu ismi tamaktadrlar. Bugn Karakaanlar sadece Bulgaristanda ve de Yunanistanda yayor. Onlarn kk tartmal konu olmakla beraber, etnik bilin konusunda ilk srada Yunan kimii geliyor. Karakaanlar Ortodoks Hristiyandr. 1991 nfus saymlarda onlarn nfusu 5.144 kiiydi. 2001 nfus saymlarda Karakaan etnik kategorisinde 4.107 kii olarak belirlendi. Yunan etnik gruba ise kendini daha 3.408 kii belirtti. Bkz:KARAHASAN-INAR: a.g.e., s.101-107. 129 MANDACI: a.g.e., s. 106 130 MARUSH AKOVA: a.g.m., s. 56-57.

128

Bulgaristann

ereve

Antlamasn

onaylamas

konusunda ciddi

tartmalar

yaanmtr. BSP tarafndan ynetilen parlamento grubu, Bulgaristann toprak btnlne tehlike oluturacak bu antlamann imzalanmasna kar kmtr. Bu gre kar kan bata Cumhurbakanl, UDF ve HH olmak zere bu antlamann onaylanmas durumunda i barn salanacan ve niter yapnn bozulmayaca grn savunmulardr.

Ayrca BSP antlamada geen ulusal aznlk kavramnn kaldrlmasn istemiti. nk bu belge kabul edildikten sonra Pomak aznln da tannmas gerekiyordu. HH ve UDF partilerinin destekledii nergede ise ulusal aznlk szcklerine dokunulmamtr.131

Avrupa Konseyi ereve Antlamasna eklenen deklarasyonlardan

ilki, AK

nosyonlarna uyulaca ve Avrupa Kurumlarna entegre olunmasna gayret edilecei vurgusunu yapmaktadr. Bu Antlamaya 18 ubat 1999da eklenen ikinci bildirge ise antlamann Bulgaristann snr btnln bozmak, niter yapsn deitirmek ve egemenliini bozmak iin kullanlamayacan ifade etmektedir.132

Bulgaristann imzalad ereve Antlamas ana dili Bulgarca olmayan vatandalara uygulanacaktr. Bulgaristan Helsinki Komitesi raporuna gre ve de Bulgar Anayasann 5. Madde, 4. fkrasnda belirledii gibi Bulgaristanda uluslararas hukukun i hukuka stnl tannm ve lkedeki aznlklar dorudan uluslararas yaptrmlar tarafndan korunmaktadr.133

ereve Antlamann imzalandktan sonra Bulgar Babakan Ivan Koslov Elveda silah, elveda patriotizm, milliyetilii gmdk134 ifadesiyle bir aklamada bulundu. Bu antlama ncelikle aznlklara bir kimlik kazandrd. Fakat bugn kime kimlik lazm? diye sorulursa
Mustafa TRKE: Gei Srecinde D Politika ncelikleri: Bulgaristan rnei, Trkiyenin Komular, mge Kitabevi, Ankara, 2002, s. 206 - 207 132 AKnin ereve antlamaya eklenen dekorasyon iin bkz: http://www.conventions.coe.int/Treaty/EN/Treaties/Html/157.htm ereve Antlamas hakknda daha ok bilgi iin bkz: Mustafa TRKE: Gei Srecinde D a.g.m., s.206- 207. 133 Lilia PETKOVA: The Integration Process of the Turkish Minority in Bulgaria in the Post Cold Era, Budapest, (27.06.2002) . http://www.kakanien.ac.at/beitr/fallstudie/LPetkova1.pdf ; Framework Convention for the Protection of National Minorities, Strasbourg, European Treaty Series, No.157, (01.02.1995). http://humanrights.coe.int/minorities, 05.02.2002. 134 Bulgaria Recognises Minorities AIM Sofia, (05 March 1999), http://www.aimpress.ch/dyn/trae/archive/data/19903/90316-004-trae-saf.htm
131

Bulgaristanda Trk kimlii mevcuttur ve kimse bunu inkar etmemektedir. Ermeni ve Yahudilere gelince onlar aznlk gibi kabul edilmeleri konusunda pek de istekli deiller. ingenelerin ise byle bir kimlie fazla ihtiyac yoktur. Onlarn ihtiyac insan haklarnn korunmasdr.

Gnmzde Trk aznln durumu zerinde Bulgaristanda alan US Department of State ve Human Rights Watch nsan Haklar Kurumlarnn son raporlar sonularna gre Trk aznla kar muamelelerin iyiletiini ve eletirilecek bir ey kalmad vurgulamaktadr. Raporlarda sadece Roman aznla kar ayrmclk muamelesinin devam ettii ve genel insan haklar bakmndan ekonomik problemlerle ykl olduu belirtilmektedir.135

1990l yllarn bandan itibaren Bulgaristanda ve dier merkez ve Dou Avrupa lkelerinde yaayan Roman toplumu iin toplumsal politik organizasyon program balatld. Balkan Roman Federasyonun ilk konferans Bulgaristanda Aralk 1999da dzenlendi. Bu konferansta Arnavutluk, Bosna-Hersek, Bulgaristan, Yunanistan, Kosova, Makedonya, Romanya, Slovenya ve Hrvatistan lkelerinin Roman kurulularnn temsilcileri katld.

Birok yabanc hkmet, hkmet d ve dini kurumlar Roman kurulularnn faaliyetlerine yardmc olmaktadr. Son zamanlarda Roman toplumu AB iin kontrol edilemeyen ktlesel g tehdidi oluturduu iin onlara kar gsterilen ilgi bymeye balad.

Bulgaristan 1999da Romanlarn Bulgar Toplumuna Eit Entegrasyonlar iin kabul edilen ereve Program dorultusunda Roman toplumu iin eitim ve salk alanlarnda baz olumlu gelimeler grld. 2002 ylnda Roman ocuklarn, topluma entegrasyonlarn salayacak Roman okullarnda deiik klavuz projeler uygulanmaya baland. Austos 2002de Eitim ve Bilim Bakanlnn kabul ettii yeni bir kanunun amac normal gelien Roman ocuklarna sosyal yardm veren zel okullara (zihinsel zrl okullar) kabul etme ileminin durdurulmasyd. Eyll 2002de aznlk ocuklarnn entegrasyonlar iin yeni
135

US Department of State 2000, 1999 Country Report on Human Rights Practies, (15 March 2001). http://www.state.gov/www/global/human_rights/1999_hrp_report/bulgaria.html

direktiflerin yaynlanmas eitimle btnleme stratejinin tasla izildi. Bu stratejinin ana eleri Roman kltrnn korunmas ve onlarn entegrasyonlardr. Eyll 2002de Mili Eitim Bakanl Roman ocuklarna zorunlu ve cretsiz okul ncesi hazrlk derslerin verilmesi iin bir program tantt. Bu hazrlk program Roman ocuklarn egemen eitim sistemine entegre olmalarna yardmc olacaktr.136

2 ubat 2005 tarihinde Romanlarn On yllk Entegrasyon programnn resmi al iin Merkez ve Gneydou Avrupann 10 lkesinin babakanlar Sofyada bir araya toplandlar. Bu lkelerin babakanlar lkelerinde yaayan Roman aznln yaam koullarnn iyiletirilmesi iin 10 yllk (2005-2015) sreli bir projede byk sorumluluk aldlar. Bulgaristan, Romanya ve Srbistan lkelerinde yaayan Roman aznln en yoksul olduu belirlendi. Birlemi Avrupada Roman aznln nfusu %2dir ve onlar dier topluluklardan 10 15 kat daha kt yaamaktadr. Bu ise Avrupa gvenliini tehdit eden unsurlardan birisidir.137

Bulgaristanda BM kalknma program tarafndan gelitirilen etnik aznlklarn konut artlarn iyiletirme program erevesinde Bulgaristanda toplam 47 bin 157 konut ina edilecektir. Be eit konutun 10 yl iinde yaplmas planlanyor. Bu program Romanlarn Topluma Entegrasyonu (20052015) projesinin hayata geirilmesiyle ayn zamana denk geldi.

Bulgaristanda 88 ehirde toplam 100 mahallede yaayan Roman nfusunun 412 bin 500 bulunduu tahmin ediliyor. Bu program tasars, doal afetlerden sorumlu eski Devlet Bakan Filiz Hsmenova tarafndan tantld.138

Bulgaristan ABye girdiinde aznlklarn durumunun daha da iyileecei aktr. Ancak aznlklara kar baskc bir tutum izlenemeyeceini kimse garanti veremez. rnein Yunanistan AB yesi olmasna ramen Bat Trakyadaki Trk aznlnn haklarn ihlal etmesine engel olunamad. Ancak Bulgaristannn zayf ve fakir bir lke olmas Avrupa
136 137

2003 Regular Reports on Bulgaria....a.g.r., s.25-26. Soros dava no: 67 stotinki godino na ziganite u nas(Soros ingenelere yllk 67 kuru veriyor), Politika, (05- 11 ubat 2005), s. 12- 13. 138 ehirlerdeki Rom Mahallelerine 47 bin 457 konut ina edilecek, Zaman, (28 ubat- 06 Mart 2005), Yl:13, Say:19.

kurumlarnn aznlk konusunda ciddi yaklamlar bu yndeki bir giriimi nleyebilir durumdadr. Bunun iin aznlk kimliin korunmas sadece gerek hayatta nemlidir, uygulamada kanunlarn ve yasalarn ierii zayf kalmaktadr. Byyen g hareketleri ve ABnin Douya doru genilemesi, aznlk haklarnn daha da dzenli ereve ierisinde alnmas kanlmaz olacaktr.

4. Hak ve zgrlk Hareket Partisi (HH) 529 Haziran 1990 tarihinde Kopenhagda yaplan AG K (AG T) nsan Boyutu Konferansnda kabul edilen bir metinde ulusal aznlklara mensup kiilerin kendi partilerini kurma ve siyasal hayata katlma haklar tannmtr.139

HHnin Trklerin partisi olduu kans sadece Bulgaristanda deil, Avrupa Konseyi, Fransa, Dou Avrupa, Ortadou lkeleri de etnik temelli olduunu varsaymlardr.

Etnik partiler toplumdaki blnmeleri ve farkllklar temsil eden bir kurum gibi kabul edilebilir. Etnik partiler btnletirici gibi deil, balca bir etnik grubunun menfaatlerini temsil eden bir kurulu gibi balar. Etnik partinin hedeflerinden biri belli etnik grubunun kltr kimliini korumas ve dil zerkliin peinde gitmesidir. Ayrca etnik partinin siyasal parti nitelii kazanmas iin halkn veya belirli halk kesiminin desteini salamas gerekir.140

Etnik

partiler

milliyetilik

hareketlerden

uzak

durarak

ibirlii

ilikilerine

younlamaktadrlar. Bulgaristanda Trk aznln ilk post-komnist siyasi kuruluu olan Hak ve zgrlk Hareket Partisi devletin toprak btnln gzeterek etnik ounluun haklar zerine iddet oluturacak hareketlerden kanacan belli etmitir. HHnin ncelikli prensiplerinden bazlar unlardir:141

ovenizme

(ar

ulusuluk

akm),

revanizme

(intikamc)

ve

slam

fundamentalizmine (kktendincilik) kar kmak. - zerklik fikrine kesinlikle kar kmak. - Bulgaristanda etnokltrel topluluklarnn uyumlar iin enternasyonalizm prensibini benimsenmek. - Prensipli ve mutlak milli politikann oluturmasyla birlikte Bulgaristan vatandalar arasndaki anlamann, ibirliin ve eitliin uygulanmas. - Bulgaristanda yaayan aznlklarnn hak ve zgrlklerinim salanmas iin Bulgar milli kanunlar, uluslararas prensiplerine ve de normlarna uyum salamas vs.
139

Nurcan ZGR: Etnik Sorunlarn zmnde Hak ve zgrlkler Hareketi 1989-1995, Der Yaynlar, stanbul, 1999, s.30. 140 John T. SH YAMA and Marijke BREUNING: Ethnopolitics and Ethnic Parties, Ethnopolitics in the new Europe, Lynne Rienner publishers, Boulder, London, 1998, p.4-5 141 HHnin prensipleri iin bkz: Nurcan ZGR: a.g.e., s.100-101. ; Ustav na dvijenie za prava i svobodi (HHnin Tz), http://www.dps.bg/?pit=7&it=7

HHn ilk ve gnmze kadar tek lideri olan Ahmet Doana gre142 aznlklarn toplum iinde btnleme prensipleri ile etnik ve dini kimlikleri arasndaki dengeyi koruyabilecek tek ey liberal doktrinidir. nk liberal fikir, insan haklar ve zgrlk politikalarn koruyan kurumlarn yasal yaplarna uymaktadr.

A. HHn Siyasi Performans (19902005) HH partisi 1985ten 1989a kadar asimilasyon kampanyasna kar kan Milli Trk Kurtulu Hareketi143 gizli adyla ortaya kmt. Bulgaristan sakin etnik ilikilerini srdrme baarsnn en nemli faktrlerinden biri komnist rejiminin dmesinden hemen sonra yaplan ilk seimlerden itibaren Trk aznln parlamentoda temsil edilmesi olmutu. 1989 yl kadar Bulgaristann Osmanl egemenliinden kurtuluunun 114 senesi idi. O tarihten bu yana Bulgaristann politik hayatnda hibir zaman Trklerin ounluk tekil ettii siyasi bir parti ve parlamenter grubu olmamtr.

Gei dneminde Bulgaristanda ortaya kan sosyal ve ekonomik deiimden en fazla etkilenen Trk-Mslman aznlk nfusu olmutu. Bir yandan toprak zelletirilmesi, dier yandan ise bu nfusun ounluu bal olduu ttn ve ekin retiminde al taleplerinin azalmas sorunlaryla kar karya gelmiti.1989dan itibaren gler hi kesilmeden devam etmi ve HH bal olduu Trk semenlerinin oyunu kaybetme tehlikesiyle yz yze gelmiti.144

Vladimir CHUKOV: The Movement for Rights and Freedoms, Turkish Legacy in the Balkans, Yeni Trkiye Publications, Ankara, 2002, p. 593 143 HHnin kuruluu iin bkz: John T. SH YAMA and Marijke BREUNING: The Movement for Rights and Freedoms in Bulgaria, Ethnopolitics in the new Europe, LynneRienner publishers, Boulder, London, 1998, p.25; Bkz: Mehmet ALEV: Bulgar-Trk Beraberliinin Baz Sorunlar, Balkanlarda Trk Kltrnn DnBugn-Yarn, Uluslar aras Sempozyum (26-28 Ekim2001), Bursa, 2002, Uludaa Univ.Yaynlar, s.148-149. HHnin illegal varoluu 1985te Bulgaristanda isim deitirme kampanyann hzland dneminde balad. Trk aznl yk etmeyi amalayan Bulgarlatrma sreci insanla aykryd. Bu politikaya kar bir tepki olacakt. Bu tepki HHnin domasna neden oldu. Ahmet Doan bata olmak zere ve on sekiz arkadalar bu partiyi 1985te kurdular. Bkz: Fruzan, Balkan Yolcusu. Gezi Rportaj, efik Matbaas, 5.Bask, stanbul, 2003, s.136. 144 R.J.CRAMTON: a.g.e., p.312-313. Bulgaristanda doum oran d gsterirken , g oran hzla byyordu.1992 ve 2001 iki nfus saymlar arasnda Bulgaristann nfusu yarm milyonla veya %6.01 bir d gstermitir.Ayn dnemde genel doum oran %10.4ten ,%9.0a inmesine ramen ,nfusun azalmas ana sebep gt.1989dan itibaren yaklak 700.000 kii Bulgaristan terk etmitir.Bundan daha nemlisi ise g edenler arasnda byk sayda aydn kii olmasyd.:bkz.a.g.e., p.344.

142

Bulgaristanda 1989da yaanan ktle g sonucunda lkedeki Trk aznln nfusu azald ve ekonomik adan yoksul durumuna dt. Ayrca bu g srasnda yaklak 9.000 aydn Trkn145 Bulgaristan terk etmesi, Trk aznln ynetici kadro potansiyelini zayflatt.

1990-96 yllar arasnda HHn meruiyetini drmeye alan BSP, Anayasa Mahkemesine iki kez bavuruda bulundu. Bylece etnik anlamazlklar artk yasal ve ak bir ekilde parlamento sahnesinde yer alyordu. HH, Haziran 1990da yaplan ilk demokratik seimlerde Byk Millet Meclisin 400 yeli parlamentoda 23 milletvekiliyle temsil edildi. Bu seimlerde HH partisi %5.43 (368.929) oy oran kazand. Bulgaristan Sosyalist Partisi (BSP) oylarn %42.45ni (2.886.363) alarak parlamentoda 211 milletvekiliyle ounluu oluturdu. Sosyalist partinin kazanmasna ramen HH, Birleik Demokratik Gler (UDF) partisiyle yakn ittifak kurdu ve siyasi adan ne kadar gl olduunu gsterdi.

17 Ekim 1991de yenilenen seimlerde oylarn %28.07si ile parlamentoda 110 sandalye kazanan UDF partisi seimleri kazand. Parlamentoda byklk bakmndan nc siyasal g olan HH, 1991 seimlerinde oylarn %6.17sini (418.341) almasna ramen, glerden dolay milletvekili says 21e indi.146 Yerel ynetim seimlerinde HH, 27 ile bakanl, 653 ky muhtarl ve 1144 ile danman yeliine sahip oldu.147

1991de UDF ve HH partilerinin parlamento ounluu, rejimin deimesi ve serbest pazar ekonomisine gei srecinin gerektirdii yeni yasalar kabul etti. Ayrca HH milletvekili Hasan Ali tarafndan sunulan ttn kanunu kabul edilerek ttn alanndaki tekel kaldrld. HHn parlamento destei ile Filip Dimitrov liderliinde ilk demokratik (UDF) hkmeti kuruldu. Fakat salam parlamento ounluundan yoksul olan bu hkmet, BSPnin basklar altnda kald ve reform gecikmelerine sebep oldu. UDF ve HH partileri arasnda anlamazlklarn da younlamas sonucunda HHe hem sadan hem de soldan saldrld. Bu gergin ortamdan yararlanan BSP, halk ounluunun desteini tekrar almay baard. BSPnin bu oyununda yer alan Nedim Gencev ve Mehmet Hocann kurduklar Adalet Demokrat Partisi HHn yaklak 32 bin semen ve birka milletvekili

145 146

John T. SH YAMA: The Movement for... a.g.m., s.29 TODOROV: a.g.e., s.341-343. 147 BRKL: a.g.m., s.73; ZGR: a.g.e., s.121.

kaybetmesine sebep oldu. Bu nedenle 37inci Milli Meclis seimlerde HHn parlamentoda milletvekili says 15e indi.148

Dier taraftan Aralk 1992de eski HH yelerinden Adem Kenan Razgrat blgesinde Trk Demokratik Partisini oluturduunu ilan etmiti. Bu partinin hedefi Trk aznln yaad blgelerde i zerkliin kurulmasyd. Bu fikir Trk toplumu tarafndan desteklenmedi, sadece medyann anti-Trk kampanyalar balatmasna neden oldu.

Bu dnemde yaanan dier ilgin bir olay da Pomak partisinin kurulmasyd. Pomak asll Kamen Berov i Demokratik Partinin kuruluunu Aralk 1992de ilan etti. Berova gre bu partinin hedefi, ayr bir etnik topluluk oluturan Pomaklarn menfaatlerini ifade etmesidir. Fakat bu parti de Pomak toplumu tarafndan desteklenmedi.149

Aralk 1994te yaplan parlamento seimlerini BSP kazand ( %32.36). Trklerin zorla Bulgarlatrld dnemde Eitim Bakan olan Dimitrov,150 yeni hkmetin Eitim ve Teknoloji Bilim Bakan oldu. 1994 seimlerde HH %4.05e tekabl eden 282.711 oy ald ve parlamentoda sandalye says 15e indi.

1994 seimleri, 125 sandalye ile ounluu oluturan BSP hkmetinde bakanlarn ounu sosyalistler tekil ediyordu. Bylece HH bir adm geriye dnerek UDFnin kurduu Birleik Muhalif Gler (UtdDF) koalisyonuna katld. Kasm 1995te parlamento yesi BSPli Gino Pavlov, HH partisinin Bulgaristan iin zararl bir kurulu olduunu ileri srerek, HHn yasaklanmas iin Anayasa Mahkemesine bavurdu.151

1994te BSPnin iktidara gelmesiyle HH artk aznlk nfusu ile ilgili politikann kstlandn grerek Trk toplumunun haklarnn reddedilmesi durumunda gsz kalacan anlad. Sosyalist hkmeti, Trk ve dier Mslman aznlklarn haklarna nem vermedi ve nceki hkmetlerin yapt gibi aznlk sorunlarndan kanma politikas izledi. BSP hkmeti gei dneminin sorunlarna zm yolu bulamad gibi lkenin sosyal ve ekonomik durumunu daha da ktletirdi. 1996 sonunda ve 1997 banda UDF tarafndan
148

brahim Tatarl,DPS obtonazionalna partiya faktor za demokrazia v stranata(lkede demokrasi faktr olan HH, genel milli partisi), http://www.dps.bg/bg/history/history2.php#2 149 MARUHS AKOVA: a.g.m., s.32-33. 150 BRKL: a.g.m., s.73. 151 Antoine ROGER: Economic Development and Positioning of Ethnic Political Parties: Comparing PostCommunist Bulgari and Romania, Southeast European Politics, Vol.III, No.1, June 2002, p.32.

organize edilen protesto basklar sonucunda BSP istifa etmek zorunda kald. Bylece Ocak 1997de yeniden parlamento seimlerine gidildi.152

29 Ekim 1995 belediye bakan seimlerde HH n %3.66(244.317) oy oranyla 26 belediye bakan kazand. 1991 parlamento seimlerden sonra HHn semen orannn devaml azaldn gryoruz: HH,1991de %6.17, 1994te %4.05 ve 1995te %3.66 bir oy oranna sahip oldu.153

Nisan 1997 parlamento seimlerinde HH- Kyl Partisi, Yeiller ve Demokratik Merkez Partilerden oluan- Milli G Birlik (ONS) parti koalisyonunda yer ald. %4.74 oy oran alan ONS parlamentoda 19 milletvekiliyle temsil edildi. 1997 seimleri %32.61 oy oran ve parlamentoda 137 sandalye ile yeni kurulmu olan Birlemi Demokrat Gler (ODS) partisi kazand.154

1997de hakim ODS (UDF, NS- Milli Birlii ve BSDP-Bulgar G Demokrat Partilerden oluan) hkmetin, HH zerinde etkisini empoze etme ve zayflatma giriimleri baarsz oldu. UDF zel bir yasa kararak devletin btn eski gvenlik dosyalarnn almasn salad ve bunlarn arasnda baz HH yeleri olduunu ortaya kt. Bu dosyalarn almas HHnin semenleri arasnda byk tepki yaratmad.155

Bulgar

iktidarndaki

hkmetler

ciddi

ekonomik

ve

politik

sorunlar

ile

karlatklarnda toplumsal itibar kaybetmeye balar. Bu nedenle toplumun dikkatini datmak amacyla HHe kar ynelimler buyuyordu. Bulgaristan Trkleri lkenin sadk birer vatandadr, HH ise milli menfaatlere kar hibir harekette bulunmad. Trkler, Pomaklar ve HH partisi lkenin demokrasi prosedrlerinin baaryla gelimesine katkda bulundular.

HH, 1999 yerel seimlerinde UDF yannda muhalif grup iinde yer ald. Yurt genelindeki oylarn %35.45ini UDF koalisyonu alrken, BSP %30, HH ise yine nc srada kalmay baard.

152 153

MARUSH AKOVA: a.g.m., s.34-35. Nazif MANDACI: Balkanlarda Aznlk Sorunu...., a.g.e., s.111. ; TODOROV: a.g.e., s.152-153. 154 MANDACI: a.g.e., s.112. ; TODOROV: a.g.e., s.347. 155 MARUSHIAKOVA: a.g.m., s.36.

17 Haziran 2001de yaplan seimlerde HH ve dier milli partiler yeni bir siyasi g ile karlatlar: eski Bulgar Kral II. Simeonun kurduu II. Simeon Ulusal Hareket Partisi (NDSV) ile.

HH, 2001 parlamento seimlerden nce ingene kurulularndan en etkili olan EuroRoman ile koalisyon oluturdu. Fakat EuroRoman kuruluu seimlerde gereken oylar alamaynca bu koalisyon dald. HH ise eski performansna gre 2001 seimlerinde daha ok destek almay baard. Trkiyeye g eden Trklerin oy oran hi beklenmeyen bir ekilde ykseli gsterdi. Trkiyeden oylar 1997de olduu gibi yaklak 4000 olaca tahmin edildi. Fakat 2001 seimlerinde Trkiyeden 36.000 oy geldi ve HH %7,4 oy alarak parlamentoda 21 sandalye kazand. II. Simeon Ulusal Hareket Partisi %42.74 oy alarak parlamentonun toplam 240 sandalyesinden 120 sandalyesini kazand.156

2001 seimlerinde hem UDF hem de NDSV partileri Trk toplumunun oylarn kazanmak iin yar iine girdiler. Trk aznlnn desteinin azalmas karsnda, Roman aznlk alternatif bir semen deposu gibi grlmeye baland. HH iin nemsiz Bulgar destei (10.000) Roman oylaryla deitirilmeliydi. HHn amac, Bulgar ve Trk oy kaybn etkisizletirmek iin Romanlar yanna ekmek istedi. Bunu da Romann engin semen oylaryla yapmay hedefliyordu.157

HH, btn etnik gruplara alma giriimde bulunduu gibi dier milli siyasi partiler de aznlk gruplardan destek almaya alt. Bu olumlu i-etnik iliki eilimine ramen lkede halkn geleneksel oy verme prosedrlerini deitirmeye hazr olmadklar grld. HH, Roman oyunu kazanmay baaramad. Trklerle uyumazlkta olan Romanlar genelde egemen olan milli parti iin oy vermektedirler.158

HH Bulgaristanda etnik ilikilerin olumlu geliimi iin vazgeilmez bir faktrdr. HH, Bulgar anayasas erevesine uygun olarak, hibir zaman zerklik talebinde bulunmad ve siyasi hedefi elde etme bahanesiyle iddet kullanmad.2001 seimlerinde, Simeonun NDSV partisi ile koalisyon oluturan HH partisi ilk defa iki bakanlk elde etti: Tarm Bakan ve Portfolyosuz (Doal Afetler) Bakan. Ayrca bakent Sofyada Trk nfusun ok az sayda

156 157

2001 seimler iin bkz: http://212.50.5.11/Final2001/res/2001/kpe00.htm, (26 June2001). Vladimir CHUKOV: The Movementn for.... a.g.m., p.597. 158 Lilia PETKOVA: http://www.kakanien.ac.at/beitr/fallstudie/Lpetkova1.pdf, p.5.

olmasna ramen blge valiliini HH kazand. Trklerin ounlukla yaad Krcaali blgesinin valisi ise Bulgar oldu.159

25 Haziran 2005 tarihinde Bulgaristanda gerekleen 40nc parlamento seimlerinde %30.18 (82 sandalye ve 1.129.196 oy) oran alan Bulgaristan Sosyalist Partisi (BSP) birinci parti oldu. nceki babakan Simeon Sakskoburgotskinin NDSV partisi %19.88 (53 sandalye ve 725.314 oy) oran kazand. yeleri ounlukla Trklerden oluan HH partisi 2001 seimlerinden daha iyi bir sonula karlaarak %12.81 (467.400) oy oran ald ve parlamentoda 34 millet vekiline sahip oldu. Ar milliyeti Ataka adl yeni ittifak partisi %8.14 oy ald (296.848) ve 21 milletvekiliyle parlamentoda drdnc byk parti olmay baard. %4 snr barajn geemeyen ingenelerin Euro Roman partisi oylarn %1.20sini ald. Seimlerde hibir parti tek bana hkmet oluturmak iin gerekli ounluu salayamad.160

2005 seim oran, 2001 seim oran ile karlatrldnda HH partisi %70 orannda daha fazla oy sahibi oldu. 1990 ylndan bu yana HH iin en iyi seim sonularn 2005 seimleri getirdi. 1991 ylnda 418.000 oy kazanan HH, 15 yl sonra 4050.000 oy ile daha ok oy ald. 2005 seimleri HHe yaklak 5.000 oy daha kazandrd.161

HH, 2005 seimlerinde kylerde %28, ehirlerde ise %2 oy oran kazand. Bu seimlerde yurtdnda yaayan Bulgarlar iin 72 lkede, 344 seim kabinesi ald. En ok seim kabinesi Trkiyede ald:78 sandk. Bu seimlerde Trkiyede 43.470 kii oy verdi.162

2005 ve 2001 parlamento seimlerinde HHn ayr ehir sancaklarnda ald oy orann yle zetleyebiliriz:163

Sancak Krcaali Burgaz Blagoevgrad

159 160

2005 genel seimleri %64 %14 %16

2001 genel seimleri %58.07 %10.56 %10.87

PETKOVA: a.g.m., p.7. Seimlerde srpriz yok: DPS yine kilit parti,Zaman, (27 Haziran-03 Temmuz 2005), yl:13, say:26. ; zborni rezultati(seim sonular), 24 asa (24 Saat gazetesi), (29 June 2005), s.12. Ataka ittifakn izledii rk politikas iin bkz: Sibel TURAN: a.g.e., s.92-93. 161 BTV, (Bulg. Telev. Kanal) Desetkata, (26.06.2005), 10:30. 162 V Turziya glasuvaha dvoyno (Trkiyede iki kat daha fazla oy verildi), 24 asa, (26.06.2005), s.6. 163 24 asa, (26.06.2005), s.2.

Plevne Razgrad Eskicuma (Trgovite)

%10.238 %34.08 %40

%30.85 %27.20 %8.46

Gnmzde Bulgaristan hkmeti parti koalisyonundan olumaktadr. Koalisyon hkmeti, BSP, NDSV ve HHn ortak koalisyonda birlemesi sonucunda kuruldu. Bulgaristan Cumhurbakan Georgi Prvanov nc hkmet kurma grevini HHe verdi. ki ay boyunca (50 gn) kurulamayan hkmet sonunda yarm saat iinde belli oldu. parti koalisyon anlamasna gre BSP ye 8, NDSVye 5 ve HHe 3 bakanlk verildi.164 HH ten evre ve Su Bakan Cevdet akrov, Tarm ve Orman Bakan Nihat Kabil ve Doa Afet Bakan ve Bakan yardmcs Emel Etem atand.165

Bakanlar Kurulu 28 yeni valiyi de belirleyerek Sosyalistler, NDSV ve HH partileri arasnda paylald. Koalisyon anlamasnn HH ne Varna, Lova ve Sofya illerinde alt blge valilii hakk verildi.166

HH en ok milletvekili kard blgelerden vali atamad. HHe tahsis edilen valiliklerde Bulgar halk, protestolarla buna kar kt. Protestolar Varnaya HH valisinin atanaca haberinden sonra balad. Burgaz, Lova, Dobri, Batak, Panagrite ve Pazarcikte HHn bu blgelerden bazlarna vali atamasna kar imza topland. Protestocular Trklerin bizi idare etmesini istemiyoruz eklinde isteklerini dile getirdiler. Balkanlarda etnik bara kt rnek tekil eden bu gibi olaylarn Avrupa Birlii yelii eiindeki Bulgaristan zor durumda brakabilecei dile getirildi.167

partinin Bakan yardmcs oran 35- 14- 12dr. Parlamento komisyon temsilci oran da 9- 6- 5tir. Bylece kurulan yeni kabine 169 milletvekilinden olutu.168

HHn 2005 seimindeki baars salam semenlerine, Trkiyeden gelen gmen oylarna ve ilk defa ingenelerin oyuna dayaldr. Btn bunlara lke iinde dk oy oran eklenirse sonuta %12 oy ve iktidarn %30 g oranna sahip HH partisi parlamentoda
Bulgaristan istenilen gl hkmete kavutu, Zaman, (22-28 Augost 2005), yl:13, say:34. Ministri na krstopt(Drtyol aznda Bakanlar), Kapital, (03-09 September 2005), s.14. 166 Bakanlar Kurulu Yeni Valileri belirledi, Zaman, (05-12 Eyll 2005), yl:13, say:36. 167 kan protestolar hakknda bkz: Yeni valiler bu hafta netleecek, Zaman, (29 Austos04 Eyll 2005), yl:13, say:35. ; Zato izbuhna naprejenie s oblasnite upraviteli (Vali atamasnda neden gerginlik kt), Kapital, (27 Austos 02 Eyll 2005), s.7. 168 Pravitelstvo na slojniya balans (G dengenin hkmeti), Kapital, (2026 August 2005), s.13.
165 164

nc byk g oldu. 17 Haziran 2001de yaplan seimlere katlan genel oy oran %67.03 seviyesinde olmutu. 25 Haziran 2005 seimlerinde saat 18.00e kadar oy verme ilemi %49,5 idi. Bunun sonucunda toplam 6,6 milyon oy verme hakkna sahip kiilerden sadece 3,6 milyon kii oy verdi.169

Bu seimlerde Bulgaristann modern tarihinde ingeneler ilk kez HH partisi iin oy verdiler. Bulgaristann Vidin ehrinde 15.000 ingene yaamaktadr. Bu ehirden HH 8026 oy kazand (2001 seimlerinde Vidinde HH iin oy veren ingene oyu 700idi) ve

buradaki Trklerin says ok az olmasna ramen bir temsilci kazanmak yolundayd. ingenelerin EvroRoman partisi Vidinde %1 oy oran bile kazanamad. Dimitrovgratta HH destekleyen ingenelerin says 2000 (2001de 500 oy), Svilengratta ise 800den fazla idi (2001de 100 oy).170

2005 seiminin yeni rk partisi Ataka, HH nedeniyle ortaya kt. HH ise Ataka nedeniyle daha da glendi. 2005 seimlerinde ingene mahallerinden toplam %95 oy oran ile HH iin verildi. Bunun nedeni Ataka ittifaknn lideri Volen Siderov antitrk ve antiingene bir dil kullanarak Btn ingeneler hrsz ve katildir, Trkler ise lkede slam tmrnn yaratclardr diyordu. Bunun sonucunda Trk ve Pomak etnik gruplarn yannda ingeneler de katlarak HHe 100.000 oy daha getirdiler. Bu seimlerde HH

destekleyen toplam Roman oyu %5.5 dr.

Seim sonularnn gsterdii gibi, Bulgaristanda hibir parti tek bana hkmeti kurabilecek ounluu salayamad ve bu durum Bulgaristann gei dneminde bir koalisyon hkmeti kurma zorunluluunu getirdi. Mevcut koalisyon alternatiflerindeki siyasal partiler, birbirlerini tamamlar nitelikte olmaktan ok, birbirlerine rakip nitelikte olduu grnmektedir.

Genelde HH partisi parlamentoda iki kutup arasnda her zaman dengeleyici bir rol oynad. Gnmze kadar kutuplar arasndaki atma her zaman ayn ekilde sonuland: onlar iin yenilgi ve iktidardan dmek, HH iin ise zafer ve daha ok yetki sahibi olmak. Ahmet Doan, HHn idarede olup olmamas veya HHnn muhalefette ne zaman olup
169 170

BTV Novinite (BTV Bulg. Milli Kanal-Haberler), (25.06.2005), 19.30. Tri sincira Romi ( sincir Romanlar), Kapital, (0208 July 2005), s.12. ; 2001 ylnda HH iin oy veren Roman oyu iin bkz: Roma Participation in the 2005 Bulgarian Parliamentary Elections in http://www.ndi-bg.org/docs/OSCEND RonRPinBG_en.pdf

olmayaca kararn veren tek lideridir. Dier btn partilerin belirsiz olan tm semenlerine kar HHn tm semenleri bu partiye baldr.171

zet olarak ilk UDF-HH koalisyonu sayesinde 19911992 eitim-retim dneminde devlet okullarnda semeli Trke dersler verilmeye balanmt ve Bulgar ulusal radyosu haftann belirli saatlerinde Trke dilinde yaynlar balatmt.172 Ayrca Trkiyeye g eden ve Bulgaristandaki tanmazlarn satan ya da satmak zorunda kalanlar iin, mal varlklarnn geri verilmesi konusunda Haziran 1992de parlamentoda bir karar alnmtr. Bunun dnda lkedeki Trklerin, Ermenilerin, ingenelerin, Yahudilerin ve Ulahlarn kltr rgtlerinin faaliyete gemesine de izin verilmitir.

Genel olarak Jivkov ynetimin devrilmesinden sonra Bulgaristanda yaayan Trk aznln durumu ile ilgili olumlu gelimeler kaydedildii sylenebilir. Bu sre ierisinde Bulgaristanda yaayan Trkler kendi adlarn seme zgrlne kavutuu gibi, dini inanlarn rahata yerine getirmeye ve Trke eitim ve retim olanaklarna da tekrar kavutular. Bu olumlu gelimeler zellikle UDFnin iktidarda olduu 19921993,1997 ve sonrasndaki dnemlerde daha da hzlanmtr.173

Trkiye ile Bulgaristan arasndaki yaknlama BSP dneminde balamtr, ancak 1997de Cumhurbakanlna reform yanls Petr Stoyanov ve UDFnin hkmete gelmesiyle ikili ilikiler daha da gelimitir. UDF hkmetinin Eyll 1999da Avrupa nsan Haklar ve Temel zgrlkleri Koruma Konvasiyonunun 6 nolu protokolnn onaylanmas ve idam cezann kaldrlmas, AB siyasi kriterlerine uyum asndan nemli bir adm olmutur. UDF hkmetinin AKnin ereve Antlamasn imzalanmas da Trk aznln haklarna sayg gsterme konusunda kararl olduunu gstermitir.

1989-1997 yllar arasnda yaplan erken seimlerin en nemli zelliklerinden biri siyasi ve ekonomik istikrarszlkt. Bu dnemde hkmetlerin ortalama mr sadece bir yl
http://www.dps.bg/bg/news/art.php?artid=96 Portretit na Ahmet Doan (23.12.04) (Ahmet Dogann portresi) Britanya gazetesi Financial Times,HH lideri Ahmet Dogan ktann en baarl Mslman politikac olduunu tayin etmitir. Bkz:http://www.dps.bg/bg/news/art.php?artid=110 172 Mariana LENKOVA: Turks of Bulgaria, Minority in Southeast Europe, Center for Documentation and nforation on Minorities in Europe Southeast Europe (CED ME-SE), in:http://www.greekhelsinki.gr/pdf/cedime-se-bulgaria-turks.PDF, s.14. 173 Human Rights and Democratization In Bulgaria, Prepared by the Staff of the Commission on Security and Cooperation in Europe Washington, DC September 1993, (http://www.house.gov/csce/bulgarep93,html).
171

olmutu, istikrarl bir ynetim kurulamamt. Babakan Dimitrovun Ekim 1992de istifa etmesinden sonra Luben Berov liderliinde bir teknokratlar hkmeti kuruldu. Ancak bu hkmet de Eyll 1994de istifa etmek zorunda kald. Aralk 1994de yaplan seimlerde BSP bir kez daha iktidara geldi.1996 sonu ve 1997 banda Bulgaristan ok ciddi bir ekonomik kriz yaad. Bunun zerine Bulgar halknn lke apnda gsteriler yapmasyla ubat 1997de BSP istifa etmek zorunda kald. Nisan 1997de yaplan seimlerde ise yine Batyla entegrasyona hz verilmesini destekleyen UDF hkmeti baa geldi ve Bulgaristan-Trkiye ilikilerinde yeni bir dnem balad. NDSV-HH hkmeti ise Bulgaristan ABnin kaplarna kadar gtrd. Gnmzde byk siyasi sorunlardan biri Bulgaristan vatandalarnn yaam standartlarn nasl ykseleceidir. Bugn parlamento iktidar oluturan BSP, NDSV ve HH koalisyonunun devam bu sorununun zmne bal olacaktr. Ayrca BSP Babakan Sergey Staniev HHn son 15 ylda Bulgaristann en istikrarl partilerinden biri olduunu ve BSP ile ilikilerinin zaman iinde farkl dnemlerden gemelerine ramen bugn HH ve BSPyi birletiren ayn sosyal karlar olduunu aklad. Btn bunlardan en nemlisi ise HHn 6. Ulusal Konferansnda katlan Staniev, Bulgaristan Trklerinin zorunlu isim deitirilmesi prosedr gnah olduunu aklayarak Bulgaristan Trklerinden zr diledi.174

HH insan haklarnn riayet edilmesi esasna dayal bir parti olup 15 yl iinde etnik temelli bir partiden milli partiye ykselmitir. Bugn HH yaklak her belediyede temsil edilmektedir ve Avrupann en byk gen kuruluuna (GHH-Genlerin Hak ve zgrlkleri) sahiptir. Bugnk HHn toplam 75.000 yesinden 1012 bini Bulgardr. Ayrca HH milletvekilli Yunal Ltfi parlamento bakan yardmcs olduu gibi APnin Bulgar Delegasyonun temsilcisidir.175

B. Trk- Mslman Aznln HH ile likileri Trk aznl Bulgaristann dou Rodop Dalar ve kuzeydoun farkl blgelerinde yaamaktadr. Genelde HH semenlerinin %60ndan fazlas Krcaali ve Razgrad sancaklarnn 30 ilinde yaamaktadr. Trk nfusunun younlukla yaad bu iki blgenin
ovekite prava v konteksta na nazionalnata sigornost (milli gvenlik ereve iinde insan haklar), http://www.dps.bg/bg/news/art.php?artid=109 Babakan: Trklerden zr diliyorum, Zaman, 03-09 Nisan 2006, Yl:14, Say: 14. 175 Kasm Dal zamestnik presedatel na DPS (Kasm Dal HHn yardmc bakan) http://www.dps.bg/bg/news/art.php?artid=90 HHn Bakan Yardmcs Rosen Vladimirov bu partinin ye says 95.000i atn belirtti. Bkz:DPSnin 6. kongresine 750 delege bekleniyor, Zaman, (27 Mart- 02 Nisan 2006), Yl:14, Say:13. Ahmet Doan 3 ylda HH yelerinin 57 binden 68 bine yksldiini ve HHn genlik kollar yelerinin 13 binden 24 bine ulatn aklad: bkz:Babakan: Trklerden zr diliyorum, Zaman, a.g.g.
174

halk arasnda siyasi farkllklar mevcuttur. Pomaklarn HH partinin iindeki yeri onlarn kark etnik grup bilincinde olmalarna dayanyor. Bat Rodop blgesinde yaayan Pomaklar HHn en salam oy destekisidir, fakat bu parti iindeki temsilcileri ok snrl olup sadece, HHn merkez konseyinin bakanlarndan biri olan Airush Hadji ile 2001 seimleri sonunda HH partisinin parlamento yelii kazanan Arso Manov Pomak aslldrlar.176

HH partinin temsilcileri arasnda Mslman ingenelerin durumu ise daha spesifiktir. Mslman ingeneler Trke konumaktadr ve kendilerini Trk olarak tantmaktadrlar. Fakat Trk nfusu ve dier etnik gruplar ingeneleri Trk gibi kabul etmemektedirler. HH 1990da kurulduunda ingene mahallerinde kendi ubelerini ama eilimi rast geleydi. HH yerli ve milli dzeyde ingene aznlndan uzak durmaktayd. Zamanla daha ok oy kazanmak amacyla HH kadrosundaki ingene temsilci saysn artrd. HH partisinin genel yaps iine ingene kesimi dahil edildi ve seim ncesi

kampanyalar ingenelerin younlukta yaad blgelerde yaplmaya baland. 1994 seimlerinde Trk nfusun yaamad baz kuzeybat blgeleri ingenelere verildiinden onlar da HH partisinin yeleri gibi seim kampanyalar yrttler.177 Daha nce Bulgaristanda ingenelerin byk bir ounluu BSP yi destekliyordu. Hatta BSPnin desteiyle baz Roman (ingene) temsilcilerin parlamentoda yer almalarna ramen ingeneleri temsil edecek gte deillerdir. Bu durum ciddi problemler yaratmaktadr, nk genel nfusun %10unu oluturan Romanlarn parlamentoda sadece bir veya iki temsilcileri bulunuyor. 19941997 37inci Milli Mecliste ve 19972001 38inci Milli Meclisinde birer Roman yesi bulunuyordu. Yine 2001 seimlerinden sonra parlamentoda iki Roman yesi yer ald. 2005 40nc Milli Meclisinde yer alan sadece bir Roman seildi- Toma Tomov. 2005 seimlerinden sonra hkmet koalisyonunu oluturan partiler, Roman aznln zerinde dolaysz etki sahibi olacak iki Roman Bakan yardmcsn grevlendirdi: lki, sosyal iler bakan yardmcs olan Yavor Dimitrov ve felaket ynetimin bakan yardmcs olan Aleksandr Filipov. Bulgaristan Helsinki komitesinin yapm olduu bir anket, Bulgarlarn %76snn hkmette Roman Bakann olmasna kar ktn tespit etmitir.178

176 177

MARUSHIAKOVA: a.g.m.,s.39. SHIYAMA: The Movement.... a.g.m., p.46. 178 Andrey IL EV: Participation of Bulgarian Roma in the 2001 general elections and prospects for political representation http://List.errc.ogr/rr_nr4_2001/noteb4.shtml#6_rew ; 2005te Roman aznln siyasi duumlar iin bkz: Roma Participation in the 2005 Bulgarian Parliamentary a.g.m.,

Bulgaristanda

dier

kk

Tatar

grubun

ounluu

Trklerle

kendilerini

zdeletirmekteler, byk ksm kendilerini Trk olarak, dillerini de Trke olarak bilmekteler. Fakat HH partinin siyasi ve idari yaps ierisinde temsilcileri yoktur. Nisan 1993te Tatarlarn kltr ve eitim kuruluu Assabai Silistra ehrinde kuruldu. 1994 ylnn banda ise, Tatarlar parlamentoda kendi adaylarn semek iin milli konferansn oluturmaya altlar. Ne bu giriim ne de Assabaia kuruluu etkili ve aktif olamadlar.

Genelde siyasetten uzak duran ve ayr din toplumu oluturan Alevi Trkler, seimlerde HH partisi iin oy veriyor ve ky belediye bakanlarn (muhtarlarn) HHn aday listesinden seiyorlar. Snni Trklerin, Alevi Trklerden mesafeli durduu iin Alevilerin HH parti tarafndan temsil edilmeleri yalnzca sembolik dzeydedir.

HH partinin dier ilgin yan Bulgarlarn da HH partinin yerli ve milli dzeyinde yer almalardr. Genelde Bulgarlar HH partisine oy verseler de hibir zaman gerek HH yesi deiller. Onlar yerli hkmette veya parlamentoda brokratik grevleri almaktadrlar. 1997 seimleri haricinde btn seimlerde Bulgarlar HH partisinde yer almlardr. Siyasete girmek iteyen Bulgarlar HH kullanp bir sre sonra bu hareketi terk etmektedirler.179

1990dan itibaren Bulgaristann demokratikleme reformlar erevesinde Trk ve Mslman aznlk gruplarnn temel hak ve zgrlklerinin iade edilmesi Bulgaristann Trkiye ve Bat ile ilikilerinin gelimesinde byk bir rol oynamtr. ki lke arasnda ekonomik ve ticari ilikilerin gelimesi ile iki lkenin toplumlar bir bireliyle temas etmesi sonucunda Trkler ve Trkiye hakknda totaliter rejimin Bulgar toplumuna empoze ettii Zalim Trk, Barbar Trkler imajn zayflatt ve Bulgarlarn Trklere kar tutumlarnda byk bir deime yapt. Bugn Bulgaristanda etnik aras ilikiler ok tarafl, toleransl, sosyal kltrel ve ibirlik prensipler zerinde gelimektedir. Fakat yal nesilden farkl olarak gen nesli etnik topluluklara kar grleri daha olumsuzdur. Bunun nedeni Bulgar genlerinin sosyal tecrbelerin olmamas ve dier topluluklarla iletiim kurma yetersizliidir. Gen neslin olumsuz bak alarnn dier bir nedeni son on ylda yaanan ekonomik skntlar sonucunda saldrgan hareketlerinin bymesi ve tolerans seviyelerinin azalmasdr. Bunlarn giderilmesi iin yaplmas gereken ey kltr politikalarnn devaml

uygulanmasdr. Bugn Bulgaristanda farkl topluluklar, aralarndaki iyi komuluk ilikilerini

179

MARUSHIAKOVA: a.g.m., s.41

srdrmektedirler. Komuluk, ayr topluluklar arasnda bir kprdr ve aradaki diyalogun srdrlmesinde yardmc olmaktadr. Bulgaristann kark blgelerinde bayramlarda Hristiyan komuluuna kurban eti gtrmek veya tersi Mslman komularna boyanm yumurta gtrmek artk sradan bir alkanla dnmtr. Bulgar ve Trk toplumu arasnda bu uzun mrl beraber yaam, komuluk gelenei zerine kurulmutur. Bu gelenek gnmze kadar canlln korumaktadr.180

C. HH Balamnda Trkiye-Bulgaristan likileri HHn Trk aznln temsil eden bir rgt olduu iin Bulgaristann Balkan politikasnda en etkin olduu alan Bulgaristan-Trkiye ilikileri olmutur. Trkiyenin HHe destei manevidir. Bulgaristanda asrlardan beri birok Trkn yaamas ve onlarn probleri asndan Trkiye iin nemli sorun tekil etmitir. 1991 ve 1992de Anayasa Mahkemesine HHn kapatlmas ve parlamentoda temsil etmemesi iin davalar almtr. Trkiye bu gelimeleri kayg verici bulmu ve Bulgaristandaki Trk aznln politik yaamdan soyutlanmasnn, toplumsal yaamdan dlanmas anlamna geleceini ifade etmitir.181

HH, Trkiye-Bulgaristan ilikileri ve bu ilikilere de etki edebilen insan haklar rgtleri ile ilikileri bakmndan nem tamaktadr. Trkiye, HHni Bulgaristan siyasal srecinde meruiyeti tartmasz, yasal ve Trk aznln haklarn temsil eden bir siyasal parti olarak grdn daima ifade etmitir. Trkiyenin bu yaklam Bulgaristanda HHne ynelik nyarglarn almasn salamsa da, HH Bulgaristandaki Trklerin sorunlarna btnyle cevap verebilen bir siyasal oluum haline gelememitir.

1989dan beri Trkiyeye g edenlerin says artka Trk hkmetin g eden Trk aznla vize uygulanma sorunu gndeme getirmiti. Trk nfusunun HHe olan destein azalmas ve partinin parlamentodaki anahtar roln kaybetmesi anlamna gelecei akt. Trkiye vize uygulamasn HHnin g ve destek kaybetmesini nlemek amacyla yapldn ileri srmt.182

180 181

TAH R: a.g.e.,.s.81 ZGR: a.g.e., s.351 182 MANDACI: a.g.e., s.115-116

Bulgaristandan Trkiyeye glerin nlenmesi konusunda Trkiyenin, Trklerin yaadklar blgelerde ekonomik sorunlarn zm ve isizliin azaltlmas amacyla Bulgaristana kredi amas, isizliin kritik olduu blgelerde genellikle Rodop blgesinde yerel idareler aracl ile istihdam salayc projeleri desteklemesi konusunda Trkiye ile Bulgaristan arasnda ibirliine ynelik atlmlar yaplmtr.

Trkiye, iki lke arasnda teden beri imzalanan dostluk, iyi komuluk, ibirlii ve gvenlik antlamalarnn yan sra, Mays 1989dan sonra Trkiyeye g etmi ve Bulgaristanda kalm Trk aznln durumuna ilikin baz taleplerde bulunmutur. Bu amala Ankara ynetimi, Mays 1989dan sonra Trkiyeye g edenlerinin sosyal ve ekonomik haklarnn Trkiyeye devrine ilikin ibirlii yaplmasn talep etmitir. Bu talebe 1997 sonras ikinci kez kabineyi kuran UDF hkmetince olumlu yant verilmitir. Babakan Ivan Kostovun Kasm 1998de gerekleen Trkiye ziyareti srasnda iki lke arasnda imzalanan bir anlama ile devaml olarak Trkiyede yaayan Trk asll Bulgar vatandalarna Bulgaristann dedii emekli maalarnn ve sosyal yardmlarn Trkiye Cumhuriyeti aracl ile aktarlmas kararlatrlmtr. Yaplan almalar sonucunda bu kapsamda Trkiyede 4050.000 kiinin bulunduu tespit edilmi ve maa demelerine balanmtr.183

HH, Trk aznl temsil eden bir siyasal g olarak iki lke arasnda ibirlii ve iyi komuluk ilikilerinin gelimesinde kpr oluturma gerei erevesinde nem tamtr. ki lke arasnda birok yksek seviyede resmi ziyaretler yaplmtr. rnein 1992 Nisan aynda Sofyada Trkiye Dileri Bakan Hikmet etin ve Temmuz 1992de TBMM Dileri Komisyonu Bakan Ali Dinerin ziyaretleri, Trkiye Cumhurbakan Turgut zaln ubat 1993de ve Cumhurbakan Sleyman Demirelin Temmuz 1995te ve Trkiye Babakan Erdoann Temmuz 2004te Bulgaristan ziyaret ettiklerinde HH parlamento grubu ile grmeler gereklemitir. Ocak 2002de Blent Ecevitin Bulgaristan ziyaretinde ikili ilikileri hayal edilemeyecek iyi seviyeye ulatn belirtmitir. En son olarak da Mart 2006da Trkiye Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezer, Bulgaristan Cumhurbakan Georgi Prvanov ile Sofyada bir arada geldiler. Sezer, Bulgaristann son 15 ylda Balkanlarda

183

Ivanka NEDEVA: The Impact of Ethnic Issue On the Security of South Eastern Europe, Report Commissioned by the NATO Office of Information and Press, June 1999, (http://www.nato.int/acad/fellow/9799/atanassova.pdf), s.40-45.

istikrar ve bara somut katkda bulunan bir lke konumuna geldiini ve iki lke arasndaki ilikilerin geliiminde Bulgaristandaki Trklerinin neminin byk olduunu ne srd.184

Yine iki lke arasnda birok yerel belediyeler karde belediye stats kapsamnda ibirlii ierisine girmilerdir. rnein Krcaali ile Edirne, Yakoruda ile Saryer belediyeleri, stanbul, Bursa, Tekirda ve Kocaeli illeri karde belediye ilan edilerek karlkl yardmlarn yaplmas, idari konularda danmay ve eitli konularda karlkl yardmlamay ngren ilikiler balatlmtr.185

Trkiye Balkanlarda ekonomik ve askeri bakmndan ok kuvvetli ve gl bir devlettir ve Balkanlarda bar koruyabilmek iin byk aba gstermektedir. Bugn Bulgaristanla Trkiye arasnda ekonomik ve kltrel adan youn ilikiler mevcuttur. Bu, sadece iki lkenin barn deil, Balkanlardaki barn korunmas iin ok byk garantidir.

Trk zel sektrnn Bulgaristandaki yatrmlarnn 2000 ylndan sonra hzlanarak Trkiyenin bu lkedeki yabanc yatrmlar asndan ksa srede ilk 10a girmesi bekleniyor. Bulgaristan Yabanc Yatrm Ajans verilerine gre, Haziran 2004 itibariyle Trkiye, Bulgaristanda 13c yabanc yatrmc lke konumuna geldi. Bulgaristandaki Trk yatrmlar 150,7 milyon dolar dzeyine ulat. Trk-Bulgar Konseyi bakan Yaln Egemen, Trgovite ehrinde Temmuz 2004te temeli atlan 160 milyon dolarlk ie cam fabrikasn yatrm ile birlikte Trkiyenin Bulgaristandaki yatrmn 300 milyon dolara ulatn ifade etmiti. 2005 yln ise Trkiyenin Bulgaristanda ticaret hacmi 2,4 milyar dolara, yatrmlar ise 500 milyon dolara ulat. Trkiye Bulgaristann tarm ve gda sektrnde, turizm alannda da yatrma aktr. Trkiye Bulgaristann Bulgar tabak ttn tekelini almak istemiti, fakat medya ve toplumun protestolar karsnda geri ekilmek zorunda kalmtr.186

ZGR: a.g.e., s.340-341. ; TURAN: a.g.e., s.87-90. ; Ecevit na posetetie v Blgaria(Ecevit Bulgaristan ziyaretinde), Trud, (Emek gazetesi), (27 July 2004), s.28. Sezerin Bulgaristan ziyareti iin bkz: Trkiye ile likilerimiz en st Dzeyde, 06 Mart 2006, in: http://www.soydaslar.org/index.prp?option=com_content&task=view&id=28&Itemid=2 Ayrca 1990dan sonra Trk- Bulgar ilikileri iin ve iki lke arasnda yaplan baz ziyaretler iin bkz: ule KUT: Trkiyenin Balkan Politikas, Trkiyenin Yeni Dnyas. Trk D Politikasnn Deien Dinamkleri, Der. Alan MAKOVSKY ve Sabri SAYARI, Alfa, stanbul, 2002, s. 106- 108.. 185 ZGR: a.g.e., s.342 ; Bakonsolos Yaln: Bulgaistan 10 senede ok byk mesafeler katetti. Zaman, (09- 15 Ocak 2006), Yl: 14, Say: 2. 186 Bulgaristanda Trk Yatrmlar 150.7 milyon dolara ulat, Zaman, (07-13 Mart 2005), Yl: 13, Say: 10. ; Trkiye ile likilerimiz en st Dzeyde;

184

Trk-Bulgar Ticaret ve Sanayi Odas Bakan ve Ramstore Genel Mdr Osman Blent Yldrm Bulgaristandaki 6 yldr grev sresini tamamlayarak Trkiyeye dnmek zereyken iki lke arasnda g birliinin gn getike daha da nem kazandn vurgulamt.187

Bulgaristanda BSPnn iktidarda olduu 199297 dneminde HH d politikada karar alma srecini dolayl yollarla veya dardan etkilemitir. BSP idaresinde Bulgaristan Avrupa Birliinden uzak kald. Moskova ise krmz elidiyle Bulgaristann NATOya ye olmasn istemiyordu. HH ise Bulgaristann Avrupada ve dnyada insan haklarna saygl bir lke imajn gelitirdi ve Bulgaristanda aznlklara kar 1985den farkl ve saygl bir politikann uygulanmasnda yardmc oldu. HH aznlklara kimlik kazandrc bir ilev grd gibi, aznlklarn siyasal toplumsallamasn da salad. Ayrca HH partisi Bulgaristan hkmetiyle zemedii sorunlar uluslararas platforma tayarak zm elde etme eiliminde bulundu.

D. Bulgaristann Etnik Modeli (BEM) Bulgaristann gemi olaylarn sakin ve atmasz ekilde stesinden gelmesi ve zamanla salam i-etnik ilikilerini dzeltmesi, gei srecinin en nemli baarlarndan biri saylmaktadr. Bulgar Etnik Modeli(BEM) ynteminin amac, milli devletiyle ve ok etnikli demokratik prensipler arasndaki dengeyi bulmaktr. BEMin stratejik hedefi etnik kimliinin yannda milli birlik ve btnl korunmasdr.

Gnmzde Bulgaristanda farkl toplumlar, din, dil, rk ayrm yaplmadan bar iinde yaamaktalar. Kilise yapmnda veya tamirlerinde Mslmanlarn yardmlar grlmektedir. Bulgarlarn da cami yapmnda yer almas ve yardma komas da grnmtr. Bulgaristanda Ortodoks Hristiyanlk ve Mslmanlk iki en byk dinlerdir. Dnyada ok farkl yerlerde kanl atmalar yaanmtr. Bunlar Avrupada da var, Arap dnyasnda da, Douda da var. Bunlarn temelinde de dini hogrszlk ve karlar vardr. nsanlarn kendi aralarnda din, dil, rk ayrm yapmadan bar iinde yaamalarndan baka kutsal ey olamaz.
Privatizaziyata na Bulgartabak(Bulgartabakn privatizasyonu), Politika, (10- 16 July 2004), s.18. 187 Ramstore Genel Mdr Blent Yldrm veda etti Zaman, (07- 13 Mart 2005), Yl: 13, Say: 10.

Balkan atmalarnda da hep dinler kullanlmtr. nk burada birok halk, kltr ve dinler yayor, karlayor ve bu yzden buras bazen dinler aras atma oda olmutur. Bugn ise btn bunlara ekonomik menfaatler de eklenmitir.

Trke anlamyla Balkan kelimesini incelediimizde bal ve kan kelimelerinden olutuunu gryoruz. Bu blgede bazen kan dklyor, bazen de bal gibi tatl geim grlyor. nemli olan sadece bal brakmak kan ise silmektir. Bulgaristan sadece etnik model bakmndan deil ayn zamanda beraber, bark, faydal, dinler aras karlkl yardmlamada da bir modeldir.

HH, Bulgar Etnik Modelinin gelimesinde kendi hareketinin tarihsel katks olduunu ve politik adan takdir topladn ileri srmtr. Ahmet Doan, Ocak 2001de HHn drdnc Milli Konferansnda bu modelin artsz liberal sisteme ynelik gittiini ve bu modelin aznlklarn btnleme prensipleri ile onlarn etnik ve dini kimliklerinin korunmas ve gelitirmesi prensipleri arasnda bir dengeye sahip olduunu beyan etmitir. HH milletvekillisi Lutfi Mestan bu modelin entegrasyondan nce, kimlik belirlemesi gibi yeni bir prensibi de yrrle koyduunu ileri srmtr.188

Bulgar Etnik Modeli lkedeki Bulgar kkenli olmayan farkl etnik topluluklara ve gruplara eitlik salamaya yneliktir. HH partisinin nem ve deer verdii ey Bulgaristann toprak btnl ve bamszlnn korunmasdr. Buna karlk Bulgaristan Devleti btn vatandalarna insan haklarn salamaldr.

Bulgaristanda yaklak her etnik grup ana vatan (ikinci, yedek) lkesine sahiptir. 1989da yz binlerce Trkn anavatanna-Trkiyeye nasl g ettiine herkes tank oldu. Ayn eyi Yahudiler, Ermeniler ve Makedonlar da yapabilirdi. Yedek devlete sahip olmayan ise sadece Bulgarlar ve ingenelerdir. ingeneler ise Bulgaristann etno-sosyal tabakasnda en dk yeri almaktadrlar. Bulgar toplumu bu insanlara byk lde borludur ve onlar kendi toplumuna katmaldr, dlamamaldr. Bulgaristanda yaklak 1.000.000

188

Bulgarian Ethnic Model.A Pragmatical National Version of the Multiethnic Dialog, Part III, Ideologcal Approaches. http:// members.tripod.com/crcs0/lgivl1-2.html.

1.500.000 civarnda189 ingene yaamaktadr. Bunlardan ok az kii kendini ingene gibi tanmlyor ve yine byk lde dlanyor: onlara Ne Bulgarsn sen be, siyah insanck! deniliyor.

Bugn Bulgaristan Trklerinin ve Mslmanlarnn temel problemleri ekonomik karakter tamaktadr. Aznlk probleminin toplu veya birey siyasi haklaryla veya din haklaryla ilgisi yoktur. Ulusal aznlklarn korunmas iin ereve Antlamasnn onaylanmasndan sonra, HH partisi Avrupann Blgesel Ayrmclk ve Aznlk diller Antlamasnn kabul edilmesi talebinde bulundu. Post komnist Bulgaristann ayrmcla kar bir yasa kabul etmesi, zellikle 681de Han Asparuhun Bulgaristan kefinden itibaren bu yana Bulgaristann etnik tecrbesinde byk bir rnek olmutur.190

HH partisi Bulgaristann siyasi, ekonomik ve hukuki reformlarnda dtan bir gzlemci gibi deil, gei srecinde byk bir fail rol oynamaktadr. HH partisinin etnik belirlemede ve entegrasyon srecinde getirdii yenilik - Bulgaristann ABye entegrasyonu iin politik nispettir. Ve tam bu noktada Avrupa entegrasyon stratejisi bize yeni bir siyasal yol gstermektedir: bl ve idare etmekyolundan birletir ve ynet yolu.

Bulgaristan BTVi televizyon programnda Evroroma parti bakannn verilerine gre: BTV Sezmograf 18:30, (05.02.2005). 190 Vladimir CHUKOV: The Movement for Rights a.g.m., s.596

189

N BLM BULGAR STANIN ENTEGRASYON POL T KASI ve AZINLIK SORUNU

1.Bulgaristann Entegrasyon ve Etnik Tolerans Politikas

Balkan Yarmadasnda be etnik grup bulunmaktadr, bunlar: Trkler, Arnavutlar, Yunanllar, Bulgarlar ve Gney Slavlardr. Etnik sorunlarnn iinde birinci unsur Trkler ve Arnavutlardr.

Gneydou Avrupada ve Balkanlardaki bir ulusun iki veya daha ok lkede yaad grnmektedir: rnein Trkiye-Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti; Yunanistan-Kbrs; Romanya-Moldova; Bulgaristan-Makedonya, Arnavutluk-Kosova, Hrvatistan-Hersek ve Bosna lkeleri gibi. Srplar ise lkesi olan Srbistan, Karada, Bosna ve Hersek Srp Cumhuriyetinde yaamaktadr. Bu ikileme yani bir ulusun iki lkede var olmas Balkanlatrma yeni bir kavramn tasdik edilmesine neden olmaktadr. Bu durum blgedeki jeopolitik ve ounluk-aznlk durumu bakmndan yeni sorunlar gndeme getirmektedir.191

Gnmzde, Avrupa entegrasyon srecinin nemli faktrlerinden biri Balkanlarn entegrasyonudur. Entegrasyon sreciyle Balkan lkeleri farkllklarn deil, birliksizliklerini kaybedecektir. Balkan entegrasyonun en nemli artlarndan biri aznlk-ounluk ilikilerinin durumudur. Birlemi Avrupa erevesinde entegrasyon sreci, etnik snrlarn kaybedilmesi deil, dieriyle yeni ilikilerin kurulmas ve bireyin kimlii korunmas anlam tamaktadr. Bu bakmdan tip entegrasyondan sz edilebilir: Milli (etnik aras), Balkan ve Avrupa entegrasyonu. Yeni Balkan anlayna eriilmesi iin Balkan milletleri aralarndaki ilikilerini anlama ve iyi komuluk deerleri zerinde kurmaldrlar.192

Entegrasyon yntemi paralanmaya doru giden unsurlar yok etmeyi amalad gibi farkl dinleri, kltr ve gelenekleri yaknlatryor. Sadece kendi gemiiyle yaayan bir millet, geleceksiz kalmay vaat etmitir.193

191 192

PIRVANOV: a,g.e., s.17. TAH R: a.g.e., s.113 193 TAH R: a.g.e., s.98.

Entegrasyon, tolerans demektir. Tolerans ise farkl kltrlerin zengin eitliliinin kabul edilmesi ve doru deerlendirmesidir. Tolerans bir ahlak vazifesi olduu gibi siyasi ve hukuki meseledir. Tolerans, bakalarn olduu gibi kabul etmek ve onlarn kimliklerinin saylmas demektir.194

Bulgaristanda bir ehrin muhtarnn ismi, etnik kimlii ve hangi siyasi g taraftar olursa olsun, Bulgar devletinin kanuni kurumunun bir parasdr. O Trk veya Bulgar lehine deil, Bulgar kanunlarnn lehine ynetmektedir.

Bulgaristanda yaayan aznlklar bir btnlk olarak toleransldr. Bir taraftan kendi etnik kimliini korumaya ve gelitirmeye gayret ederken, dier taraftan Bulgar milli kltrne alm durumundadrlar. Bu ise aznlklarn milli ve Avrupa entegrasyon srecinde eit ve edeer gibi kabul edilmelerini salamaktadr. Bulgaristann Avrupa entegrasyon srecindeki amalarndan biri kltr entegrasyonu ve toplumlar arasndaki tolerans n plana kartmaktr. Aznlklara kar yanl kltr politikalarnn yrtlmesi onlarn kendi ilerine

kapanmalarna neden olacaktr. Aznlklar, kendi kltrlerinin ne kadar daha ok sayldn, korunduunu ve gelitiini hissederlerse, ne kadar daha az tehdit ve ayrt edilirlerse onlar o kadar daha ok milli kltre ve topluma uymaya eilimli olurlar.

Bulgar ounluu, lkesinde yaayan aznlklarn kltrleri ile ilgili yeterli derecede bilgi sahibi deildir. Bu bilgisizlik daha ok gen nesil arasnda grnmektedir. Baz Bulgarlar Trk ocuklarnn devlet okullarnda kendi ana dilini renme haklarna kar kmlardr. Mslman ailelerle komu olan Hristiyan Bulgarlar byle komuluu olmayanlardan iki kat daha fazla toleransldr. Fakat bunlar sadece %37ni oluturmaktadrlar.195

Bulgaristann gnlk yaam dzeyinde farkl etnik gruplar arasnda ciddi sorunlar yaanmamaktadr. Genelde sorunlar aznlklarn haklar sz edildiinde balyor: rnein, aznlklar ana dilini renme ve retilmesinde, ana dillerinde kitaplarn baslmas, politik

194 195

TAH R: a.g.e., s.102. TAH R: a.g.e., s.85.

partilerinin kurulmas, kendi dillerinde radyo ve televizyon programlarnn yaynlanmas gibi sorunlar.

Baz Bulgarlara gre farkl olan ve problemler yaratan aznlklardr. Bulgar yazar Maya Gregorovaya gre Aznlklar kendi farklln unutmaldr ve Bulgar toplumu iinde entegre olmaldr. Yani bizim gibi olmaldr. Fakat bizim gibi olduklarnda onlar olduklarn unutmamaldr. Bize problemler yaratmamalar iin sanki bizim gibi olmaldrlar.196

Bulgaristann etnik-kltrel ilikilerinin temel sorunu etnik tolerans problemi deildir, komu toleranstan sivil toleransa gei problemidir. Birok Bulgar, Bulgaristanda her vatandan eit haklara sahip olmas gerektiini savunmaktadr. Fakat Trkleri Milli Meclisinde grnce: bizi yine Trkler idare ediyor eklinde szler kullanlmaktadr. Bulgarlar kendi yurtta olan Trkleri Bulgar esirgeri gibi gryorsa, Bulgar milletine mensup olmay hak etmemektedir. Trkler de kendi yurtta olan Bulgarlar canlandrc gibi gryorsa Bulgar milletine ait deiller. Byle dnenler sadece kendi etnosuna aittir ve kendi milletleri yoktur.

Bulgaristann her vatanda etnik ve din kimliinden bamsz olarak, Bulgarca dili bilmesi ve konumas gerekmektedir. Trklerin younlukta yaad Krcaali blgesinin Trk ocuklar Bulgarca dili bilmedikleri iin okullarda zorluluklar yaamaktadrlar. ingene ocuklarn durumu ise daha da umutsuz grnmektedir.197

Dil, Bulgaristanda farkl etnik topluluklarn birbirleriyle iletiim kurmalarnda nemli aralardan birisidir. Dil, bireyin kltr seviyesini gelitirdii gibi, onu bilim, kltr ve sanatlarn gelimeleriyle tantrmaktadr dolaysyla bireyin toplum iinde rol almasna imkn vermektedir. Bulgaristanda kltr entegrasyon politikasnn gerekletirilmesi iin nemli artlarndan birisi resmi Bulgarca dilin bilinmesidir.

Bulgaristanda domu ve yaayan aznlklar iki kimlie sahip bir etnokltr toplumudur. Doutan itibaren etnokltr aznla mensup kiiler dier sfat altnda

TAH R: a.g.e., s.87. Antonia JELAZKOVA: Prava i Svobodi na liza Prinadlejati km nazionalnite malzinstva, (Ulusal aznlk mensup kiilerinin hak ve zgrlkleri), BAN, Sofya, 1997, s.30-31.
197

196

yaamaktadr. Bu aznlklar kendi ve ounluk toplumunun kltr artlaryla ve farkl yaam tarzlaryla yzlemektedirler. Bulgar kltr geleneklerine benzer baz aznlk gruplarnn kltr farkll dierleri gibi acyla yaamamaktadr. Bulgaristan bu aznl ne tehlikeli bir unsur gibi gryor ne de ayr bir toplum gibi sayyor. rnein, 1992 nfus saymlarna gre Bulgaristanda 17.139 Rus nfusu yaamaktayd. Bulgar toplumunun bilincinde Rus nfusu Bulgaristanda ayr aznlk grubu oluturmamaktadr. Bu durum ise Ermeni ve Yahudi toplumu iin ayn deildir. Onlar farkl bir etnik grubu gibi kabul ediliyor ve kendi trenlerini, dillerini ve geleneklerini korumaya alan ayr bir toplum gibi saylyor.198

Bulgaristanda kendi dini nedeniyle Bulgar kltrnden uzak kalan Trklerdir ve olumsuz kimlii oluturan Romanlardr. Gnmzde Bulgaristann i sorunlarndan biri Roman entegrasyonun salanmasdr. Bulgaristanda yoksulluktan en fazla eziyet eken Roman toplumudur. Bulgar hkmeti Roman aznlna temel insan ve kltr haklarn tanmasna ramen sosyal adan ounlukla eit dzeyinde deiller.

Gnmzde Bulgar ounluu ile Roman aznl arasnda gvensizlik hala srmektedir. Bu aznla gvenmeyen Bulgar i adamlar onlara i vermekten kand iin kapal bir daire olumaktadr: yoksulluk, cinayetleri ve hrszl yaratrken, bu isizlie ve yoksullua yol amaktadr. Roman entegrasyon sreci dnden bir eilim deildir ve birka sene ierisinde de gerekleemez. Roman problemi mevcut olduu srece Bulgaristann Avrupa Birlii yelik mzakerelerine ve de en gen vizeleri konusunda olumsuz etki yaratmaya devam edecektir.199

2.

Bugnk

Bulgaristann

Etnik-Aras

likiler

Probleminin

Genel

Karakteristii

Bulgar milletinin ve Bulgaristan devletinin tarihsel yaradllnda oluan etnik-aras ilikiler genellikle beraber yaam tarznda ekillenmitir. nc Bulgar devletinin ortaya kmasndan itibaren (1878) lkedeki aznlklara kar uygulanan ayrmc ve baskc politikalar ok nadir etnik aras iddetli atmalara dnmtr.

198 199

TAH R: a.g.e., s.78-79. Luben BEROV: konomikata na Blgaria: Bivite Sozialistieski Strani. Desetiletie po ksno 1989-1990, (Bulgaristann ekonomisi: Eski sosyalist lkeler 1989-1990), Planeta-3, Sofya, 1999, s.52.

Bulgaristanda aznlk gruplara kar uygulanan ayrmc politikalar sonucunda oluan dk eitim seviyeleri ve onlarn en salksz ve ar ilerde altrlmalarndan dolay ortaya kan i tecrbesizlikleri aznlklarn ada artlara adapte olmalarn engellemektedir.

Bulgaristanda aznlk toplumunun problemi btn toplumun problemidir. Gei srecinin sosyal ve ekonomik sorunlar Bulgaristann en byk aznlk topluluklar olan Trkler ve ingenelere isabet etti. ingenelerin ou minimum sosyal dzeyin altnda yaamaktadrlar. Bulgaristanda yaplan bir aratrmaya gre Ocak 1999 ylnda Trk aznlnn aile ba ortalama geliri 51.06 Leva iken, Temmuz 2000de 52.77 leva (yaklak 52 milyon TL) olmutur. ingene aznlnn aile ba ortalama geliri ise Ocak 1999 ylnda 24.69 Leva iken, Temmuz 2000de 23.45 Leva olmutur. Mays 2002de Bulgar ounluu arasnda isizlik oran %39, Trkler arasnda %62, ingeneler arasnda ise %90 olduu belirlenmitir.200 2005 yl iin Bulgaristann isizlik oran %11.5 olarak gsterilmitir. 2006 yl isizlik oran ise %10nun altna decei tahmin edilmitir. nsanlar a ve fakir iken toleranstan sz edilemez. Aznlklar arasnda yoksulluk, isizlik ve etnik topluluklar arasnda politik diyalogun snrl olmas Bulgar Etnik Modelinin sorgulanmasna neden olmaktadr. Bunun iin etnik problemlerinin zm iin en nemli unsurlarndan biri ekonomidir.

Bulgaristan ve Trkiye arasnda asrlardr devam eden iyi dostluk gelenei Bulgaristann sakin i-etnik ilikilerini srdrmesinde nemli rol oynamaktadr. Ayrca Bulgaristanda yaayan Trk-Mslman aznl kendilerine zerklik salayabilecek bir veya iki blgede yaamamaktadrlar. Trkler ounluu sadece bir blgede %28 oran ile oluturmaktadrlar. Bulgaristann dier blgesinde Mslmanlar %20 ve %36 arasnda bir nfusu olutururken, Bulgaristann dier drt blgesinde %8 ve %10, on iki blgesinde %2 ve %6 ve sekiz blgesinde %2den az bir Mslman nfusu mevcuttur. Bulgaristanda Mslman aznl byle dank ekilde yaamas i-etnik ilikilerinin geliiminde yardmc faktrlerden birisidir. Farkl etnik gruplardan oluan bu toplumlarn beraber yaamas dierinin farkl kltr ve din geleneini tanmaya ve anlamaya imkn vermektedir.201

Za vzmojnite proekti na nazionalizma (Milliyetiliin olasl projeleri iin), Kapital, (30 July-05 Augustos 2005), s.23. 2005 ve2006 yllarn isizlik oran iin bkz: An Aussie in Bulgaria in http://www.biddles.co.uk/bulgaria/?page_id=13 201 PETKOVA: a.g.m., p.6.

200

Aznlk almalar ve Kltr likilerin Uluslar aras Merkez Kurumunun 1998de Bulgaristanda yapm olduu bir aratrmasna gre Trklerin ve Bulgarlarn dini faaliyetleri dk seviyede olduunu tespit etmitir. Genel olarak Bulgaristanda dini faaliyetler yakn evredeki dosta ilikilerin gelitirilmesi iin kullanlmaktadr. Bunlar iki toplumun bayramlarda birbirini ziyaret etmesi, nikh, dn ve cenaze gibi geleneklerini iermektedir.202 Mslman ve Bulgar toplumunun tutumlarn belirleyen din faktr deil de etnik tutumlardr. Bu iki toplum arasnda ekonomik farkllklar mevcut olmasna ramen burada nemli olan iki etnik grubunun gen neslinin birbirine almasdr, zellikle TrkMslman kkenli genlerin. Daha ok ehirlerde sonradan yerleen gen Mslmanlar geleneklerine bal zel kyafetler tamamaktadr ve Hristiyan yatlarndan farkl deillerdir. Bu aratrmann dier bir sonucu Bulgaristandaki i-etnik ilikilerinin geliimi btn Balkan lkelerinde bir rnek gibi sunulmu olmasdr.

Bugn Bulgaristan Cumhuriyetinin nceliklerinden biri ekonomik gelimeler ve Avrupa entegrasyonudur. Aznlk haklarnn korunmas da yalnzca tehdit edici faktrlere baldr. Bu balamda Trk-Mslman aznln siyasi liderlerinin davranlar ve Trkiye ile ikili ilikileri nem tamaktadr. Bugn Bulgaristan Trkiye ile iyi ilikiler ierisindedir ve Trk-Mslman aznl Bulgar parlamentosunda temsil edilmektedir. Haziran 2001 seimlerinde olduu gibi 2005 seimlerinde de HH partisi hkmetin oluturulmasnda dorudan yer ald ve 2001den itibaren ilk kez lke ynetiminde bakan dzeyinde temsil edilmektedir.

3. Bulgaristanda Aznlklarn Saysal Boyutlar Trkiyenin komusu olan btn lkelerin yaklak hepsinde Trk ve Mslman topluluklar bulunmaktadr. ada Bulgaristan Cumhuriyeti de Trk-Mslman, ingene ve dier daha kk aznlk gruplar ieren bir topluluk mozaii oluturmaktadr.

19851991 yllar arasnda Avrupa lkelerinde Mslmanlarn toplam nfusu 23.600.000 olarak belirlenmitir. (Avusturya, Arnavutluk, Belika, Bulgaristan, Finlandiya, Almanya, Yunanistan, talya, Macaristan, Romanya, spanya vb). 1991 Haziran itibariyle

202

PETKOVA: a.g.m., s.20.

Balkanlarda 1011 milyon kadar ya da toplam nfusun yaklak % 18i kadar Mslman yaad belirlenmitir.203

1985 ylnda Bulgaristanda Trklerin saysnn 1.500.000e ulat, ingenelerin yaklak %75inin Mslman olduu bildirilmektedir. Bulgaristann 1985 nfus oran dikkate alndnda, Trkler toplam nfusun %15ini oluturuyorlard.204

1992 ylnda Bulgaristanda yaplan nfus saymnda geen etnik grup kavramnn tanm yledir:Kk, dil, gelenek ve kltrne bal bir insan toplumu etnik gruptur denilmektedir.205

1992 nfus saymnn resmi sonularna gre 8.487.317 olan Bulgaristan nfusunun etnik yapsn oluturan Trk, Tatar, Gagavuz, ingene, Yahudi, Ermeni, Arnavut, Ulah, Krt, Yunan, Karakaan vs 30a yakn etnik unsur bulunmaktadr.206 Makedonlar Makedon Etnik Grubunun saym formlarna dahil edilmemi olmasndan dolay saymda inli kategorisini iaretlemilerdir.

1992 ve 2001 nfus saymlarnda Pomaklar da ayr etnik grup gibi saylmamtr. Pomaklar bu iki nfus saymlarnda Bulgar ve Trk nfus gruplarna dahil edilmitir. Bunun nedeni Bulgarlar, Pomaklarn ayr aznlk grubu oluturmadn varsaymalardr. Pomaklar Ortodoks ounluktan farkl slam dini uygulayan Bulgar gibi saylmtr.207

Bulgaristann en byk aznlk grubu olan Trkler 1992de Etnik Grup kategorisinde 800.052 olarak saptanmtr. Trke Konuanlar kategorisine gre ise Trke konuanlar 813.639 olarak yer almlardr.
Enes KAR C: s Euro- slam a Myth, challinge or a Real Opportunity for Muslim and Europe? Journal of Muslim Minority Affairs, Vol.22, No.2, 2002, p. 436 ; KARPAT: Balkanlarda Osmanl Miras....,a.g.e., s.298. 204 ZGR: a.g.e., s.43-45. , ; KARPAT: Balkanlarda Osmanl Miras,a.g.e., s.298. Ayrca Balkanlarda en fazla Trk aznln yaad yer Bulgaristandr (800.000). bkz: ule KUT: a.g.m., s.105- 106. 205 Keith SNAVELY and CHAKAROVA: a.g.m., p.314. Yllar boyunca Bulgar hkmdarlar aznlk kavramn kullanlmasndan kanmtr. Trk milli grubu resmi olarak aznlk gibi deil Trk kkenli nfus, Trk etnik bilinle nfus, Trke konuan Bulgarlar vs gibi tanmlarla belirlenmitir. Totaliter rejimin dmesiyle etnik Trk kavram yrrlkte girdi. Bu terim o gne kadar kullanlmamas aznlk politikas reddedildiini gstermektedir. Gnmzde kullanlan etnik Trk terimi Trk nfusu ulusal aznlk gibi deil, etnik aznlk gibi karakterize etmektedir. 206 Aralk 1992 Bulgaristan etnik gruplarn nfus saym iin bkz: http://www.pims.org/Events/Projects/csrc/G69_trw.htm 207 Aralk 1992a.g.m.
203

Bu saymlarda Tatarlar, Gagavuzlar ve erkezler de dil, din ve etnik kriterleri bakmndan saylmlardr. Buna gre 1992de Tatarlar Etnik Grup kategorisinde 4.515 olurken, Tatarca konuanlar 7.833 kii olarak belirlenmitir. Bunlardan Mslman olanlar 3.917, dier dinlere mensup olanlar ise 3.916 olarak belirlenmitir. 3.318 Tatarca Konuan Tatarn kendilerini Tatar olarak tantmad sonucuna varlmtr.

1992 nfus saymlarna gre Gagavuzlarn nfusu 1.478 kiiydi. Bunlardan sadece 402si Gagavuzca konuurken, 31i Mslman, 371i dier dinlere mensup

bulunmaktadrlar.

ingeneler 1992 etnik grup kategorisinde 313.393 kii olarak grnmtr. Bunlardan 310.425i ingenece konuurken, 123.173 Mslman, kalan 187.352si dier dinlere mensup olarak gsterilmitir. 2001 saymlarna gre toplam 370.908 (%4,6) ingene nfusundan 327.882sinin (%4,1) ingenece konutuu belirtilmitir.

Din

bakmndan

Bulgaristanda

Snni

Mslmanlar

%11,8

veya

1.002

oluturmaktayken, ii Mslmanlar %0,9 veya 76 bin oluturmaktadrlar.208

Bulgaristandaki Trklerin ou Snni Mslmandr. Daha az olan ii Mslmanlara Alevi veya Kzlba deniliyor. Marushakovann verilerine gre 1992 nfus saymlarna gre Bulgaristanda 83.537 ii Mslman bulunmaktadr. Alevi toplumunun ou ii Mslman olduklar bilincinde deiller ve bunlardan %58.06s iin ana dil Trkedir. Alevilerden olan Bektai grubu ise Krcaali, Razgrad, Eskicuma, Silistre, Dobri, umnu ve Hasky blgelerinde yaamaktadrlar.209

1992 ylnda Bulgaristanda doum oran bir btnlk olarak %10,5 olduu belirtilmitir. Trk, ingene ve Pomak toplumunun yaad blgelerdeki doum oranlar Bulgar toplumundan daha yksektir. rnein Krcaalide %14,7, Slivende %13,2, Razgradta %13,1, umnuda %12,6, Silistrede %11,7 gibi doum oranlar grnmektedir.210

208 209

SNAVELY and CHAKAROVA: a.g.m., s. 315 MARUSH AKOVA: a.g.m., s.52 210 EM NOV: Turkish and Other, a.g.e., s.94.

1 Mart 2001 nfus saymlarna gre Bulgaristann toplam 28 ilinden ikisinde Krcaali ve Razgradta Trkler ounluu oluturmaktadrlar. Trkler baz kuzeydou sancaklarnda umnu, Silistre, Eskicuma, Dobri, Rusuk, Burgaz ve Haskyde ounluu oluturmaktadrlar. Rodop blgesinin Smolyan belediyesinde Pomaklarn nfusu %50den fazladr. Bunun sonucunda oradaki Bulgar Hristiyanlar aznlktadrlar.211

2001 son nfus saymnn resmi sonularna gre Bulgaristann toplam nfusu 7.928.901dir. 2001 nfus saymlarn Trke konuanlar kategorisinde Trke konuanlar 762.516 kii (% 9) yer almtr. ingene dili 322.641 (%4) kiinin ana dili olduu belirlenmitir. Hristiyanlar (44.000 Katolik, 42.000 Protestan ve Ortodoks) 6.678.219 (%83,8) bir nfusu olutururken, Mslmanlarn (Snni ve ii) toplam nfusu 966.087 (%12,1) dir. Dier btn etnik gruplarn says ise 69.204 dr. 1992de Trklerin nfusu yaklak 800.000 civarndayd. 2001 ylnda bu nfusun dt grnmektedir. Bunun ana sebebi Trklerin Trkiyeye yllk g oranlar 20.000 ila 50.000 kii arasnda olmasdr.212

1 Mart 2001 tarihinde yaplan nfus saymlarna gre Bulgaristann baz byk ehirlerinde etnik nfusunun oran yledir:213

ehir Burgaz Dobri Razgrad Rusuk umnu Krcaali Hasky Eskicuma Silistre

Bulgar 338.139 163.824 68.361 213.210 120.676 50.419 227.568 77.371 87.001

Trk 60.613 28.643 69.738 38.794 62.020 103.094 30.744 49.977 48.141

Roman(ingene) 22.104 19.524 7.883 11.232 16.576 1.295 16.579 8.273 5.734

% Trk 14.2 13.1 45.5 14.4 30.2 64.4 11 36 33.7

%Roman 5.2 8.9 5.1 4.1 8 0.78 5.9 5.9 4.0

1992 %Trk 13.8 14.7 47.4 13.0 30.3 65.7 11.4 32.8 33.5

Upravlenskata programa na pravitelstvoto, a.g.r., s.41 2001 nfus saymlar iin bkz: TAH R: a.g.e., s.78.; MARUSH AKOVA: a.g.m., s.46. .; Bulgarian Ethnic Model, A Pragmatical National Version of the Multiethnic Dialog Part II, Bulgarian Ethnic Minorities Clasification, http://members.tripod.com/crcso/lgivl 1-1.html 213 1992 nfus iin bkz: EM NOV: Turkish and Other.., a.g.e., s.81 ; 2001 nfus iin bkz: The Role of Self Goverment for the Consolidation of the Bulgarian Ethnic Model in: http://www.fes.hr/pdf/National%20Minorities%20in%20SE%20Europe/06.pdf
212

211

Montana

163.016

40

19.609

10.6

Bulgaristann

2001

nfus

saymn,

1992

(8.487.317)

nfus

saymyla

karlatmzda Bulgaristann nfusu 510.000 kii ile azald grnmektedir. Trk, ingene ve dier etnik gruplardan farkl sadece Bulgar nfusu d gstermektedir. Bunun nedenlerinden biri Bulgar ounluunun dk nfus byme oranlardr (% 5,8). 2001 ylnda Trk nfusu 746.664 dir (%9,4). Bu nfus saym 1900 yl nfus saymyla karlatnda Trk nfusu 1,4 kez ile bir byme oran gstermektedir.

Bulgaristann, dnyada nfusu en hzl eriyen lke olduu belirlenmitir. World Fact Book tarafndan hazrlanan bir raporda, bunun temel nedenleri olarak, lkedeki ortalama mrn gelimi lkelere gre 10 yl daha az olmas ve yksek g oran gsterildi. 2006ya kadar nfusu 200 bin kii azalacak olan Bulgaristan 226 lke arasnda doum bakmndan 210 srada bulunduu tespit edilmitir.

Son on sene ierisinde Bulgaristan terk edenlerin says 500.000den fazla olduu belirlenmitir.2001 nfus saymlar Bulgaristanda 15 ve 24 ya arasnda toplam 1.139.300 gen nfus mevcut olduunu gstermitir. Bunlardan sadece 223.700 almaktadr.214

ABD Nfus Bavuru Brosu tarafndan yaplan bir rapora gre, Bulgaristann nmzdeki 45 yl iinde dnyann en byk nfus azalmasna tank olabilecei bildirilmiti. Rapora gre, Bulgaristann u anda 8 milyon civarnda olan nfusunun 2050de yaklak 5 milyona decei ngrlmtr. Ylda yaklak 40 bin kiiyle eriyen lke, Bulgar ounluu 45 yl sonra Bulgaristann ancak %60n oluturaca tespit edilmitir. u an Bulgarlar binde 8 ile eksilmekte (eski 8 promil ile), Trkler 2,5 promil ile oalmakta, Romanlar ise 19 promil ile bymektedirler. Gnmzde Bulgaristann doum oran 15 yl nceki doum oranyla karlatnda iki kez azald grnmektedir.2050ye kadar Bulgaristan nfusu %36 oranyla azalacan tespit edilmitir. 215

Young people in Bulgaria, http://www.youthpeer.org/bulgaria.htm Rapor: Bulgaristan dnyada nfusu en hzl eriyen lke, (22.04.2005), http://www.bgturk.net/news.php?id=1237 ; The Melting Bulgarians, http://www.sofiaecho.com/article7the-melting-bulgarians/:d_5968/catid_53 ; Cumhurbakan Prvanov demografik krizle alakal toplant yapacak., Zaman, (09- 15 Ocak 2006), Yl: 14, Say: 2.
215

214

4. Bulgaristanda Aznlklarn Etnik Bilinci

A. Trk Etnik Bilini Bulgaristan Vatandalar

Etnik bilin konusunda Bulgaristan Trklerinin etnik bilinci olduka gldr. Tatarlar Trklerle kendilerini zdeletirmekteler ve byk ksm kendilerini Trk olarak dillerini de Trke olarak bilmekteler. Ayn ey Gagavuzlar iin de geerlidir. ingenelerin byk bir ounluunu oluturan Mslman ingeneler Trke konumaktadr ve kendilerini Trk olarak tantmaktadrlar.

a. Trk Aznln Etnodemografik Karakteristii

Aznlklarn corafi yerleimi, onlarn etnik kimliklerinin ve etnik bilinlerinim korunmas, siyasi eilimleri, topluma entegrasyonlar ve etnik gruplar aras ilikiler nitelii bakmndan nem tamaktadr.

Trkler Bulgaristann Kuzeydou ve Gneybat ksmlarnda bulunan Krcaali, Hasky, Filibe, Pazarcik, Eskicuma, Razgrad, umnu, Rusuk, Silistre ve Varna blgelerinde youn biimde yerlemi bulunmaktadr. Trklerin kylerde yaamalar, ehirlerden be kat daha yksektir. Tarm iftisi olan Trk nfusunun bir blm Rodop dalarnda yaayp ttn reticisidir.

Bulgaristanda yaayan Trk aznl etnokltr bir toplumudur ve Trkiye Cumhuriyetini anavatan gibi grmektedir. Bylece vatanda olduklar vatan-Bulgaristan ve etnik anavatanlar olan Trkiye ile ilikiler bu toplumu etkilemektedir.

Trklerin, Trk etnik toplumuna mensup olduklarn belirleyecek temel etnodemograf unsurlarndan biri ana dildir. Trk toplumunun din ve dil kantlar onlar Bulgar, ingene ve dier kk aznlk gruplarndan ayrmaktadr. Prvanovun verilerine gre toplam %96,4 Trk aznlk grubu iin ana dil Trkedir. Dier 28.000 kiinin ana dili Bulgarcadr ve 1.600 kiinin ana dili ingenecedir.216

216

PIRVANOV: a.g.e., s. 218

Yukarda belirlenen 28.000 kii byk olaslkla kark evlilikler nedeniyle baba Trk olmak zereyken etnik mensubiyeti Trk, ana dillerini Bulgarca olarak belirtmi olmasdr.

Fakat Trk-Mslman aznln birletiren dil deil de, Mslman dinidir. Kendini kken olarak Trk gibi belirleyen Pomaklar, Trke dili bilmiyor ve konuamyor. Ancak bu etnik grubunun belirleyici vaaz faktr, dildir. Bulgaristanda bu Arapa da deil, Trke dilinde yaplmaktadr. Bu nedenle Mslman inanl Pomak toplumu kendini Trk gibi belirtmektedirler.

Ekonomi

ve

mantalite

bakmndan

Trk

etnokltr

toplumu

bir

birlik

oluturmamaktadrlar. Bal bana bir toplum gibi ele alndnda zengin kuzey dediimiz Kuzeydou Bulgaristandaki Trkler ve fakir gney dediimiz Gneydou Bulgaristandaki Trkler arasnda esas farkllklar mevcuttur. Gneydoudaki Trklerden farkl olan kuzeydou Trkleri daha iyi ekonomik artlara, daha iyi sosyo-ekonomik durumlara ve farkl sosyal davranlara sahip olduklar gibi entegrasyon srecine de daha eilimlidir. Kuzeydoudaki Trkler ounlukla iyi uyum ve entegrasyon iindedirler.

b. Trk Aznln Sosyal Durumu

Bulgaristanda yaayan Trk nfusunun ounluu dk ekonomik durumu ile karakterize edilmektedir. Bu durumun sebeplerinden biri Trklerin iftilik, inaatlk ve madencilik gibi dk gelir salayan geleneksel ilere ynelmeleridir. Bu tr i faaliyetleri ada artlara gre yeniden yaplandrld iin Trk toplumu arasnda byk isizlik yaratt. Trk toplumu arasnda belli ekonomik menfaatlerini (ttn reticileri, inaatlar ve dier ilgili alanlarn) koruyacak tek bal kurumlar da yoktur. Dier taraftan sosyal balarnn zayfl nedeniyle, Trkler arasnda temel sendikalarn etkili katlm da eksiktir. Btn bunlar nedeniyle Trk toplumu devletin genel ekonomik ve sosyal etkinliklerin dnda kalmtr.

1990lardan sonra tarm sektrnn zelletirilmesi ve ilgili topraklarn gerek sahiplerine geri verilmesiyle, baz Trkler iin zel problemler yaratmt. Onlar komnizm ncesinde tarm topraklarna sahip olmadklar iin, bugn topraksz kalmtr. Tarm

sektrnn zelletirilmesi sonucunda Trk toplumu arasnda gerginlik yaratt ve HH partisinden hayal krklna uradlar.217

Bu ar sosyal artlardan kmak iin kullanlan yollarndan biri Trkiyeye g etmek veya Trkiyede veya Avrupa lkelerinde geici olarak almaktr. Bu g gemi glerle kyaslanamaz. Gneydou Bulgaristanda yaayan Trkler daha ok Trkiyeyi tercih ederlerken, kuzeydoudakiler daha ok ABye ye lkelerde i anslarn denemeyi tercih ediyorlar (Almanya, Belika, Yunanistan). Bu ge iten nedenlerinden biri yoksulluk ve sosyal kmazldr. 1989dan sonra Krcaali blgesinden Trkiyeye giden ve byk bir ounluu Trkiyeye yerleenlerin says 80.000 kiidir.218

Son 120 ylda Bulgaristanda Trk nfusu periyodik gler nedeniyle yava bir tempoyla byme oran gstermitir. 18801980 yllar ierisinde Bulgaristandan yaklak 784.000 Trk g etmitir. Milli statistik Enstitnn verilerine gre son 15 yl ierisinde yaklak 410.000 Trk, Bulgaristan terk etmitir.

19752000 yllarnda Krcaali, Razgrad, Dobri, Hasky ve umnu sancaklar hari, Bulgaristann dier blgelerinde yaayan Trk nfusu art gstermitir. Bunun nedeni Bulgaristann i blgelerine doru g hareketi ve ekonomik bakmndan Trkiyeye doru glerin devam etmesidir. Kant olarak Krcaali sancann Trk nfusu %28den, %17ye inmitir.219

B. Pomaklarn (Mslman) Etnik Bilinci

a. Pomak Toplumunun Kimlik Sorunu* Balkanlarda, milliyetiliin ar ve agresif olarak yaylmas, Balkan uluslarn yzyllardr farkl kimlikle tannm, Mslmanlar aslnda Trk olmadklarn, kendi milletlerine mensup olduklarn, Trkenin onlarn ana dilleri olmadn farkl din veya kltre sahip kk gruplar iin Onlar aslnda udur, bu deildir eklinde tartmalar balamtr.Bulgarlar Trk-Mslman aznln isimlerini deitirip Trk olma utancndan

SNAVELY and CHAKAROVA: a.g.m., s.316 PIRVANOV: a.g.e., s.221. 219 brahim KARAHASAN-INAR: a.g.e., s.218-219. *Pomak maddesini Tezin 1 ve 50 dipnota bkz.
218

217

kurtuldunuz diyordu. Aslnda onlar bundan hi utanmyordu. Asl Bulgarlar, Srplar tarafndan alay ediliyordu ve Bulgar olduklarn gizliyordular. nk Bulgarlar Gneyde Helenlemi, Kuzeyde Romanilemi, Batda Srplatrlm ve Bulgaristan iinde Trkletirilmitir. Bulgarlar dili etnik kimliin savunulmas iin tek bir unsur gibi gryordu. Fakat daha sonra dil milli iddia iin kullanlamadnda Bulgaristanda yaayan Trk ve Pomaklarn Trkletirilmi Bulgar olduklar ileri srmeye baladlar.220

Gneydou Avrupann Mslman nfusu trde deildir. Etnik bakmndan bunlar Arnavut, Trk, Pomak ve ingene ksmlarndan olumaktadr. Pomaklar Slav dili konuan Mslmanlardr ve yaad lkenin dilini konumaktadr (Yunanistan, Bulgaristan, Srbistan, Makedonya). Pomaklar ya etnik Trk ya da yaad lkenin etnisitesine bal hissediyor. Bulgar tarihiler Pomaklar Bulgar, Trkler ise Mslman olduklarn ileri srmektedirler.

Pomak toplumu kendisi de Bulgar olduunu kabul etmeyi zor gryor, nk bu onlarn Mslman olmadklar anlamna gelecektir. Pomaklarn etnik kimlii evredeki komularn etnik kimliklerinden ok etkilenmektedir. Bulgaristan Aznlk likiler ubesinde alan Tomovaya gre Bat Rodop blgesinde Bulgar arasnda yaayan Pomaklar, Bulgarlar tarafndan asimile edilmekten korktuklar iin kendilerini Trk kimlikle belirliyor ve HH partisi iin oy veriyor. Dou Rodop blgesinde Trkler arasnda yaayan Pomaklar Trkler arasnda asimile edilmeye korktuklar iin kendilerini Bulgar kimlikle belirliyor ve genelde BSP partisi iin oy veriyor.221

Pirin Makedonyasyla Rodopta meskn olan Mslman Pomak Trkleri diyalektik ynden ve etnik kk ynnden ne Bulgarlarla, ne de Balkanl dier Slav unsurlarla uyumaz ve kaynaamazlar. Bunlar Balkanlara gelen Osmanl ncesi Trk boylarndan Kuman-Kpak Trklerinin torunlardr. Nasl ki bir Fransz zencisi yoksa Pirin Makedonyas, Rodoplar ile Bulgaristann ve Balkanlarn herhangi blgesinde de Bulgar Mslman yoktur.222

Bulgaristandaki ve genel olarak Balkanlardaki Mslmanlarn dini bir tr ulusal mensubiyet belirleyen bir unsur olduunu sylemek mmkndr. Pomak Mslmanlar
220

Stoyu SH SHKOV: The Macedonian Conflict: Ethnic Nationalism in a Transnational World, New Jersey: Princeton Univ. Pres, 1995, p.11. Pomaklarn etnik kimlii hakknda ayrntl bilgi iin bkz: Madeleine DANOVA: Transformation of Ethnic dentity the Case of the Bulgarian Pomaks http://www.nationalismproject.org/books/bookrevs/lord.html 221 Ali EM NOV: Turkish and other .... , a.g.e., p.109. 222 Rodop-Bulgaristan Trkleri Tarihten Siliniyor mu?...a.g.e., s.8

kendilerini Trk olarak tanmlamaktadr. Pomaklarn kltrel kimlii, etnik deil de Trk kimlii olduunu syleyebiliriz nk grn ve yaam tarzlarn Trklerinkinden ayrmak mmkn deildir. Grbz Baharn yazd gibi, Pomaklar asimile olmadan Trklemiler ve kendi ulusal kimlikleriyle beraber Trk kltrne gemiler. Onlar bir din almalar ile birlikte bir uygarlk alnm ve bir sisteme entegre olunmutur.223

Balkanlarda en tutucu etnik grub olan Pomaklarn milli kimlii din zerinde kurulmutur. Onlarn bilincinde Pomak ve Mslman kelimeler iki eit kavramlardr ve slamiyeti din ve uyrukluluk gibi gryorlar. Osmanl mparatorluunun yklmasndan sonra yaklak 100 yl sren politik basklarnn etkisi nedeniyle gnmzde baz Pomaklar kendilerini Bulgar, Makedon veya Yunan gibi belirlemektedirler.

1990lardan sonra Bulgaristanda tannan isim hakk dorultusunda Pomaklardan %70,9u geri Mslman isimlerini almtr, %13,0 ise Bulgar ismiyle kalmay tercih etmitir.224

b. Pomak Toplumunun Etnodemografik Karakteristii

Uzman verilerine gre Balkanlarda Pomaklarn toplam nfusu 500.000 civarnda olduu ve en byk nfus oranlarnn- 150.000200.000 kii arasnda- Bulgaristanda olduu tespit edilmitir. Bulgar Milli statistik Enstitsnn verilerine gre Pomaklarn, bu nfusun 70.251i Bulgar, 63.595i Mslman ve 25.540 Trk olduunu belirtilmitir. Pomaklarn kesin nfus saymnn belirlenmesi gtr, nk onlardan bazlar dini nedeniyle kendini Trk belirlerken, dierleri ise dilleri nedeniyle kendini Bulgar gibi belirliyor.225

Bulgaristandaki Pomaklarn byk ounluu Rodop Dalar blgesinin Gotse Deleve, Yakoruda, Ardino, Velingrad, Pazarcik, Smolyan illerinde yaamaktadrlar. Genellikle ehirlerde Bulgarlar arasnda yaayan Pomaklar kendilerini Bulgarlarla zdeletirmektedirler.
Grbz BAHAR: Batdan Douya Uzanan izgide Balkanlar ve Trkler (1996-1999 Makedonya ve BosnaHersek), izgi Kitabevi, Ankara, 2002, s. 82-83 224 Sibel TURAN: a.g.e., p.74-78. ; Terror Human Rights Dialogue: Cultural Rights (Spring 2005) in:http://ww.cceia.org/viewMedia.php/premTemplateID/8/prmID/5146 225 INAR: a.g.e., s.132. 1992 nfus saymlarna gre Pomaklarn toplam 250.000 nfusu olduu belirlendi.Bu nfusundan 170.934 Snni Mslmandr. Bkz: PIRVANOV: a.g.e., s.222.
223

Pomak nfusunun en yksek orana sahip sancandan birisi Smolandr ve burada %70 oranndan fazla ounluu oluturmaktadrlar (117.000 kii). Pomaklar, Blagoevgrad sancanda %16 (56.000 kii), Krcaali sancanda %7 (30.000 kii) bir nfus oranna sahipler. Kuzey Bulgaristanda Pomak nfusun en fazla grnd sancaklarndan birisi Lovadr (%4, 9.000). 226

1992 nfus saymlar Pomaklarn 120.000i slam dinine mensup ana dilleri Bulgarca ve Bulgar olduklar belirtilmitir. Yaklak 600.000nn ana dilleri Bulgarca, slam dinine mensup Trk olduu belirtilmitir. Dier 65.000 kii etnik kimliini Pomak olarak belirtmitir. Mart 2001 son nfus saymlarnda Pomaklardan 83.000 kii kendini Bulgar Mslman olarak tantmtr.227

Pomaklar ayr aznlk grubu gibi saylmamasna ramen lkedeki %13 Mslman nfusunun ayrlmaz bir paras olduu gibi, Bulgarlarn %83 olan nfuslarndan bir paras gibi de kabul ediliyor.228

c. Pomak Toplumunun Sosyal Durumu Pomaklarn geleneksel i tutumlar sebze ve ttn retimi, hayvanclk ve madenciliktir. Bulgaristann gei sreci srasnda bu sektrlerinde yaanan kriz sonucunda Pomaklarn ekonomik durumlar gittike ktleti ve ou isiz kald. Ttn pazarnn daralmas ve Rodop blgedeki madenlerin kapatlmas Pomak toplumunun temel gelir noktalarn da etkiledi.

Pomaklarn 1990l yllarnda yzletii ekonomik skntlar nedeniyle Bulgaristan snrlar ierisine doru g etmeye baladlar. Pomaklarn toplumsal veya siyasi kurulular olmad gibi HH partisinin erevesi iinde ok az kiiyle temsil edilmektedirler.229

C. Romanlar (ingeneler)

INAR: a.g.e., s.133. MARUSH AKOVA: a.g.m., s. 53 228 Bulgarian Ethnic Model. A Pragmatical National Version of the Multy Ethnic Dialog, Part II, Bulgaria Eyhnic Minorities Classification. http://members.tripod.com/crcs0/lgivl1-1.html 229 PIRVANOV: a.g.e., s. 223
227

226

a. Roman Toplumunun Ksa Tarihesi Dnyann her ucunda yaayan ingene nfusu kendi akraba devleti olmamasna ramen kendilerine ait bir bayraa sahipler. Roman bayra 1981de Gtengende Dnya Roman Komitesi tarafndan onaylanmtr.

Bulgaristanda Ermeni, Trk, Yahudi, Karakaan etnik gruplarnn hepsi Bulgar ounlukla uyum iindedirler. ingene toplumu ise bu uyumu niin salayamadn aklamaya alacam.

ada bilimlere gre ingeneler, Hindistan V-VII. yyda terk etmeye balayp, dnyaya yaylmalar XV. yya kadar devam etmitir. Hindistan terk eden ingene airetleri yne doru hareket etmilerdir. lkleri gneybatya doru hareket ederek Suriye ve Filistine ulamtr. Bunlardan bazlar Msr ve Kuzey Afrikaya doru devam etmitir.

kinci hareket Kafkasya tesine doru, ncs ise batya doru Orta Asya, Balkanlar, Orta ve Bat Avrupaya kadar ulamtr. ingeneler Bulgaristanda IX. yyda ayak basm bulunuyor ve Balkanlarda Osmanl fethinden nce yerlemitir. Bugn Bulgaristanda toplam ingene mahallelerin says 347dir.230

ingeneler Avrupaya ayak bast andan itibaren zulmlere kar karya kalmtr.1496da Almanyada Trker lehine casusluk yapan ingeneler kovulmutur. 1504te Fransa kral XIIi Lui ingenelerin Fransaya girmelerini yasaklamtr. 1530da VIII Henri ingenelerin ngiltereye girmelerini yasaklamtr.231

Ayrca ilk modern Avrupa alarnda dinasti devletlerinin ortaya kmalar ile birlikte ingeneler dier toplumla uyum salayamadklar iin bir tehdit unsuru gibi saylmtr. Buna rnek olarak II. Dnya Sava srasnda Almanyaya mttefik olan Bulgaristan, ingenelere kar baz nlemler almtr: Sofya merkez blgelerinde bulunma yasa, halk aralar kullanma yasa ve dier halka gre daha az yiyecek verilmesi gibi yasaklar getirilmitir.232

Ziganite(ingeneler), Trud (Emek gazetesi), (21 Austos 2004), s. 14 a.g.g., s. 14-15, 232 David M. CROWE: A History of Cypsies of Eastren Europe and Russia, St. Martins Press, New York, 1996, p. 10-12.
231

230

Bugn yaadmz ada dnyada bu byle deildir. ABye ye lkeler ingene toplumunun sosyalleme problemleri zerinde byk ilgi ve kayg gstermektedirler.

b. Roman Toplumunun Etnik Bilinci Mart 2001 resmi saymlarna gre Bulgaristann toplam 7,9 milyon nfusundan %84 etnik Bulgarlar (bu oranda Bulgar Mslmanlar olarak bilinen Pomaklar da iermektedir) oluturmaktadr. kinci byk etnik aznlk olan Trklerden sonra (746.664 veya %9,4) nc aznlk grubu olan ingene nfusu %4,6sn veya 370.908 kii oluturmaktadr.233 ingene kelimesi Bulgarn dilinde genellikle kfr anlamndadr. Bylece ingene olmak aalayc anlamna geldii iin ingeneler kendilerini ya Trk ya da Bulgar olarak tanmlamaktadr. Bu nedenle kesin ingene nfusunun belirlenmesi zordur. Demokrat Roman Birlik kuruluuna gre Bulgaristanda toplam ingene nfusu 800.000 1.000.000 civarndadr.

Bulgar bir yazara gre yi ki hkmet aznlklar iin ereve antlamay imzalad ki Bulgarlar kendi lkesinde aznlk durumunda dtnde bu antlamadan yararlanp korunmu olsunlar. nk Bulgar nfusu g ederken ingene aznln doum oran gittike bymektedir.234

Fransada ingene nfusu 180.000- 300.000e kadardr, spanyada 250.000450.000 civarndadr. Romanyada ise onlarn nfusu 800.0002,5 milyona kadar ulamaktadr. Kud adl bir ansiklopedinin verdii bilgilere gre ingenelerin dnyada toplam nfuslar 1215 milyon civarndadr.235

Spesifik zelliklere sahip ingene toplumu, dier etnik gruplardan farkl olarak varln srdrd corafyaya daha abuk uyum salamaktadr. Bu nedenle ingeneler arasnda olduka farkl grup trleri bulunmaktadr. Bulgaristanda ingeneler trdr: Roman dili konuan Mslman ingeneleri; Trke konuan Mslman ingeneler ve Roman dili konuan Hristiyan ingeneler.

Rossen VASS LEV: The Roma of Bulgaria: A Pariah Minority... a.g.m., p.42 ; INAR: a.g.e., s.153. Kakvito ziganite takava i drjavata. (ingeneler naslsa lkede byledir), Novinar, (Haber gazetesi), (06 July 2004), s. 11. 235 (Bulgaristan Trud gazetesinin ingeneler hakknda zel almalar), Ziganite, (ingeneler), Trud, (18 Austos 2004), s. 14-15.
234

233

Sofyada yaayan ingenelere Vlahori veya Vlaki ingeneler denilmektedir ve bunlar genelde Hristiyan dinini benimsemilerdir. Romanyadan g ederek Tuna boylarna yerlemi, Silistre ve Rusukta yaayan Romence konuan Ulah ingeneler bulunmaktadr. Kuzeydou Bulgaristanda Tervel, Dobri, Eskicuma, Rusukta ve gneybat Bulgaristanda Hasky ve Krcaalide Trklerin arasnda yaayan Trke konuan ve Mslman olan ingeneler kendilerini ingene olduklarn bildikleri halde Trk olarak tantmaktadr veya Trklere yaknlk duymaktadrlar.

Ulah

ingeneler

kentsel

merkezlerin

dnda

getto

(mahalle)

eklinde

yaamaktadrlar. Filibe ehri Bulgaristann ikinci byk ehridir ve Balkanlarda ikinci byk Roman gettosuna sahiptir.236

ingene toplumu etrafndaki ounluun dinini kolaylkla benimsemektedir. Fakat onlarn bayramlarn ve trenlerini byle kolay kolay benimsemeye eilimli deiller. ingeneler, ounluk tarafndan unutulmu eski gelenek ve trenlerini baz ierik deiiklikleriyle korumaktadr. Bu, ingene toplumunun kendi etnik-kltrel gelenekleri olmad anlamna gelmez.237

ingeneler, farkl blgesel iveyle korunmu kendi Romanca diline sahipler. Romanlar yerletii lkenin hkmdarlar tarafndan zorla hakim olan dini kabul etmelerine ramen gnmze kadar korunmu kendi geleneklerine sahipler. Romanlar mzik ve danslara byk eilime sahipken, eitime kar ok az ilgi gsteriyor ve yksek doum oranna sahipler. Romanlar bulunduklar her yerde sadece etnik aznlk oluturmaktadrlar, ulusal aznlk kategorisinde girmiyorlar. Onlar hibir zaman kendi milletini kurma eilimine veya seviyesine ulamamtr. Bu bakmdan ingeneleri Yahudilerden veya dier aznlk gruplardan ayrt edebiliriz. Yahudi toplumu dnyann gl devletleri sayesinde II. Dnya Sava sonrasnda kendi devletini kurdular. Roman toplumu iin byle bir tercih sz konusu olamazd nk onlar hibir zaman kendi z idaresiyle belli bir toprak zerinde trde devlet oluturmaya eilimli deiller.238

236 237

Rossen VASS LEV: a.g.m., s. 47-50. Elena MARUSH AKOVA and Vesselin POPOV: Ethnocultural Characteristics of the Roma of Bulgaria, The Partin Web Journal. http: // www.geocities.com/Paris/5121/bulg-chara.htm p.8. 238 BEROV: a.g.e., s. 51

1878 ylndan itibaren farkl Bulgar hkmdarlarn dini faaliyetleri dondurana kadar geen bu dnemde birok ingene, slam dininden Hristiyan dine gemitir. 1989dan sonra ingenelerin din yaamlarnn yeniden dzenlenmesi srecinde ne Ortodoks kilise mezhebine ne de Mslman mezhebine entegrasyonlar saland.1989dan beri ingene semtlerinde ne kilise ne de cami ina edildi. Hristiyan ve Mslman topluluklar bu toplumla fazla ilgilenmemektedir ve onlara din derslerin verilmesi iin aba gsterilmedi.239

c. Roman Toplumunun Sosyal Durumu

1990lardan sonra Bulgaristan ingeneleri iin Roman sfat kullanlmaya baland. ingeneler Bulgaristann her blgesinde yaamaktadrlar. Bu grubun en byk nfusu Eski Zara (Stara Zagora), Montana, Pazarcik, Sliven, Dobri, Filibe, Burgaz, Hasky, Eskicuma, Vraza, Sofya vilayetlerinde yerleiktir. Roman toplumu ehirlerde olduu gibi kylerde de ounluktan ayr kendi mahallelerinde yaamaktadrlar. Bu onlarn sosyal problemlerini derinletirdii gibi izolasyon oranlarn ykseltmekte ve ulusal topluma entegrasyonlarn da nlemektedir. ok farkl sosyal davran ve gelenek sergiledikleri iin dier etnik gruplarndan srekli dlanmaktadrlar.

Tarihsel olarak ingeneler Bulgaristann en desavantaj etnik aznldr. Onlar sokak sprgecileri, tuvalet, kanal temizleyicileridir. ou ar fakir, hijyensiz ve standart d koullarda yaamaktadr. Minimum cretli bol i salayan ve eziyet ektiren komnist rejiminde birok ingene genci okullar terk edip ar ilerde almtr. Bu nedenle bugn ingenelerin ou eitimsiz ve dk kltr seviyesine sahiptir.240

Bulgaristandaki ingeneler en fazla bastrlan aznlk grubu kalarak, byyen isizlie, nyargya ve sefalete katlanmak zorundadr. Post-komnist dneminin ekonomik ve sosyal krizi ingene toplumunun dk hayat standartlarn daha da olumsuz hale getirdi. Demokratik Roman Birlik kurulua gre, 1998de Roman nfusunun %92i isizdi. Bu vaka Sosyal leri tarafndan dorulanp, bu kadar Romann isiz olmas eitimsiz ve talimsiz olduklarn, onlara kar n yarg ve ekonomik krizin etkisi nedeniyle olduu belirtmitir.241 2002 Dnya Bankasnn (World Bank) verilerine gre Bulgaristanda Roman toplumunun
239

Open Society Institute 2001, Minority Protection in Bulgaria, Monitoring the EU Accession process: Minority Protection, s. 110 240 PIRVANOV: a.g.e., s. 224-225 241 VASS LEV: a.g.m., s. 47

isizlik oran %70 olarak belirtilmitir. Trk toplumunun isizlik oranlarnn da devletin ortalamasndan iki kat daha yksek olduu belirtilmitir.242

ingene toplumunun ounluu devletin verdii sosyal yardmlara gvenmektedir. Gnmzde ingeneler mevsimlik i olan tarm, inaatlk ve sokak sprgecilii gibi dk gelir salayan ilerle geinmektedirler. Baz ingeneler ekonomik problemlerini zmek iin yurtdnda i arama yollar denemektedirler. Bazlar kendilerini Trk etnosu ile belirlemeye alarak Trkiyeye g etmektedirler. Fakat Romanlar bir btn olarak bunu yapmalar iin snrl imknlarna sahiptir.243

Bugn ingenelerin byk bir ounluu sosyal yardm aldklar iin almamaya tercih etmektedirler. Bu onlarn mantalitesine bal olarak deimektedir. Totaliter rejiminde 1980li yllarnda Vidin-Vraza-Mihaylovgrad blgelerinde hayvan bakclardan %70i Romand. Bu yllarda 280 ingene emek nian ile dllendirilmitir. Sosyalist Bulgaristan herkesin almasn mecbur ediyordu, herkes iin i salanyordu ve almayanlara ceza uygulanyordu, bugnk gibi sosyal yardmlar verilmiyordu. O dnemlerde de ingeneler arasnda cepi ve kat vard, fakat gnmzde olduu gibi ktle halinde deildi. Gnmzde isizlik, zellikle Romanlar arasnda kolay kolay giderilemez, ingenelerin mantalitesi de birden bire deiemez.244 Bugn idari dzeyde ingene ocuklarna okuma ve yazma vazifesi verilmelidir. ocuunu okula gndermeyenlere sosyal yardm da verilmemesi gerekmektedir. nk gnmzdeki sosyal yardmlar ingenelerin izolasyonlarn ve marjinallemelerini tevik etmektedir.

Bulgar yazarlar ve birok post-komnist dneminin Bulgar hkmetleri lkede yaanan sakin aznlk-ounluk ilikilerinin dier Dou Avrupa lkelerinde Etnik Model gibi alglanmasndan gurur duymaktadrlar. Bulgar Etnik Modelinin en arpc zellii demokratiklemedir. Fakat post komnist Bulgaristann ingene aznlna kar ayrmclk ve bask muamelelerinin devam etmesi Bulgar Etnik Modelinin sorgulanmasna yol amaktadr. ingene toplumunun etnik ve kltr kimliklerinin ve temsil etme haklarnn korunmas iin birok admlar atlmasna ramen, ingene aznl, toplum ve hkmet tarafndan en fazla dlanan grup olmaya devam etmektedir. ingene aznl Bulgar

242 243

World Bank Poverty Assessment Update, 2002, http://www.worldbank.bg/press/2002-04-eccbg.phtml PIRVANOV: a.g.e., s. 225 244 Ziganite (ingeneler), Trud, (19 Austos 2004), s.20.

toplumunun en alt seviyesinde bulunmaktadr ve nceki durumlaryla karlatnda gnmzde ingenelerin sosyal-ekonomik durumlar byk lde ktlemektedir. Bulgar Etnik Modeline ramen Roman aznln temel insan haklar hala tehdit edilmektedir. Bulgar yetkililerinin ve ounluunun aalayc hareketlerinden tedirgin edilmektedirler. ingene aznln egemen
245

toplumu

iinde

entegrasyon

ihtimallerinden

uzak

ve

belirsiz

grnmektedir.

Bulgar Etnik Modeline ramen ingene aznln etnik ve kltr kimliklerinin korunmas iin alnan tedbirler yetersizdi. iddetli sulara kar ar derecede kurban olurken, siyasi, sosyal ve ekonomik kurumlar arasnda neredeyse hi temsil edilmemektedirler. lkenin dier etnik gruplara kar daha fazla tolerans gsterilirken, ingene topluma kar ar rklk ve iddet gsterilmektedir. ingenelerin dk sosyal durumlar, eitimsizlik ve yksek isizlik oranlar, onlarn milli topluma entegrasyonlarn engelledii gibi, izolasyonlarn da derinletirmektedir.246

d. Roman Toplumunun Eitim Durumu

19901991 ders dneminde baz ingene okullarnda Roman ana dilinin okutulmas iin snflar ald. Bu snflarnda Roman rencilerinin says 4.000e kadar ulat. Ancak bu dersler sistemli dzenlenmedii ve desteklenmedii iin 1999 ylnda Roman ana dilini okuyan ocuklarn says sfra indi.247

ki Bulgar hkmet d kurulularnn verilerine gre ingene aznlndan sadece %46s ilkokulu, %8i ortaokulu bitirmi ve %1den az niversite diplomasna sahiptir. Bu nedenle ingene ocuklar bugnk Bulgar okullarnda ayrt edilmekte ve hari tutulmaktadr.248

Bulgaristanda etnik aznlklar arasnda en eitimsiz ingene toplumudur. Bulgaristan Roman Sosyal Vakf, 19981999 ders dneminde ingenelerden sadece 15 kii niversitelere bavurduunu ileri srmtr.249
245 246

VASS LEV: a.g.m., s. 47 Open Society nstitute 2001. a.g.m., s.100. 247 Open a.g.m., s. 106 248 VASS LEV: a.g.m., s. 47 249 PIRVANOV: a.g.e., s. 226

Post-komnist Bulgar hkmeti ingenelere aznlk haklarn tand. 1995te hakim olan BSP hkmeti ingene toplumunun anayasa erevesinde garanti edilen hak ve zgrlklerinin korunmasn salayacak danman grubu kurdu. Nisan 1999da hakim UDF hkmetin babakan van Kostov daha ileriye giderek Romanlarn Eit Entegrasyon ereve Programn uygun grd. ingene aznlk temsilcilerinin dolaysz katlmlaryla hazrlanan bu ereve Program dorultusunda ingene rencilerin eitim sorunlarn hafifletecek baz kararlar alnd: rnein;

1) ingene rencilerinin zihinsel zrl okullarna gnderilmesine son verilmesi, 2) Okul snflarnda gsterilen rkln giderilmesi, 3) Devlet okullarnda ingene dilinin okutulmas iin imkanlar salanmas, 4) niversite veya kolej eitimli ingene aznln says artrlmas, 5) ingene yetikinleri iin eitim programlarnn kurulmas vs.250

e. Roman Toplumunun Politik Kurulular ve Temsilcileri Sayca daha ok ve siyasi adan daha birleik ve organizasyonlu olan Trk aznlndan farkl, ingene aznl arasnda anlama gc yoktur ve komu Trkiye gibi haklarn ve ilgilerini savunacak gl d koruyucular bulunmamaktadr.251Genelde Bulgaristanda ingene aznl siyasete kar apolitiktir (ilgisiz). Aile akraba prensibi zerinde kurulan Roman kurulular blgesel karakter tamaktadr.

Post-komnist Bulgaristanda Roman aznln ilk kuruluu Demokratik Roman Birliidr. Yaklak 50.000 Roman temsil ettiini iddia ederek 10 Kasm 1989da kurulan bu kuruluun lideri Manu Romanov 1017 Haziran 1990da yaplan ilk demokratik seimlerinde UDF parti listesinde yer alarak Byk Milli Meclisin bir yesi olma hakk kazanmt.

12 Temmuz 1991 tarihli Bulgaristan Anayasas etnik ve din temelli partilerin seimlere katlmasn yasaklamaktadr. Bu yasa ile Dou Avrupada ingene aznln kendi politik partileriyle milli seimlere katlmasna izin vermeyen tek lke Bulgaristand. Bunun zerinde AK, Bulgaristann etnik partileri zerinde anayasa yasan eletirmesi sonucunda
250 251

VASS LEV: a.g.m., s. 45-46 VASS LEV: a.g.m., s. 40-51

Bulgaristanda 1999da yaplan yerel seimlerde birka Roman kurulularn ilk defa katlmalarna izin verildi. Bu seimlerinde katlan zgr Bulgaristan adl kurulu 1997de kurulup, Roman belediye danmanna sahip oldu.

Bugn Bulgaristan Milli Meclisinde yer alan iki Roman temsilciden birisi Toma Tomovun oluturduu Roman Birlik Vatandalar (Roman) kurumu BSP koalisyonuna katld iin seildi. kinci ingene temsilcisi Aleksandr Filipov 2001 parlamento seimleri kazanan II Simeon Milli Hareket Parti listesinden seildi. Bylece Roman nfusu alttan temsil edilmektedir. Oysa toplam nfusunun %4, 7sini oluturan Roman toplumu parlamentoda en az on bir Roman temsilcisi olmas gerekmektedir.

Son birka yl ierisinde Avrupa lkelerinde yaklak 300 yeni Roman tekilat kuruldu. Avrupada Roman sorunu zerinde alanlar, Roman problemini zebilecek hibir beyaz adam olamayacan anlam durumundadrlar Amerikada siyahlarla olduu gibi.252

5. Bulgaristanda Yaayan Dier Kk Etnik Gruplar Bulgaristanda yaayan dier kk etnik gruplarndan biri Vlahtr. Vlah etnik grubu Romanca dili konuan bir Balkan halkdr. Romanyallardan farkl Vlah grubu Tuna nehrinin kuzeyinde, zellikle Yunanistan, Makedonya ve Arnavutlukta yaamaktadrlar. 16. ve 18. yzyllarnda byk sayda Vlah toplumu Bulgaristann Rodop, Rila ve Pirin da blgelerinde yaamaktayd. 18. yydan itibaren ise ehirlere yerlemeye balayan Vlahlar, sosyal bakmndan egemen olan Yunan etnik grubu iinde asimile olmulardr. 19. yyda ise Vlah toplumu Bulgarlatrlmtr. 1930 yllarnda Bulgaristan ve Romanya arasnda yaplan nfus deitirme anlamasnn sonucunda Bulgaristandaki Vlahlarn byk bir ounluu Dobrucaya (Romanyaya) g etti. Gnmzde Vlahlar Bulgaristann Sofya, Blagoevgrad, Melnik ehirlerinde yaamaktadrlar. 1992 nfus saymlarna gre Vlahlarn says 5.159 veya %0.06 bir nfus oluturmaktadrlar. Vlah toplumunun ana merkezi Vidin ehridir. Orada kltr tekilatn kurup Timpul-Vreme dergisini yaynlamaktadrlar.253

252

Rudko KAWCZYNSK : The Politics of Romani Politics, Transitions, Vol. 4, No. 4, September 1997, p. 59-60 253 Raymond DETREZ: a.g.e., p. 344-345

Bulgaristanda yaayan dier kk bir etnik grubu olan Yahudilerin ou (sefarad) sephardik254 olmak zere, Yuda din mezhebindendir ve kendilerini Bulgar gibi belirlemektedirler. Yahudi etnik toplumu Bulgar etnik grubunun sosyal ve yaam standartlarndan ayrt edilemiyor. Yahudi ve de Ermeni gruplarn entegrasyon sreleri tamamlanm saylmaktadr. 1948den sonra Yahudilerin byk bir ksm yeni kurulan sraile g ettiler. 1992 nfus saymlarna gre Yahudilerin nfusu (%0.04) 3.461 kii, 2001 nfus saymlarna gre ise 1.363 kii olduu belirlendi. Bulgaristanda kk Yahudi toplumu Sofya, Rusuk ve Karadeniz ky blgelerinde yaamaktadr.255

Bulgaristanda yaayan dier kk etnik grubu olan Ermenilerin ou Filibe ehrinde yaamaktadr ve Bulgar milli toplumuna entegre olmulardr.2001 nfus saymlarna gre Ermenilerin nfusu 10.832 kii olduu belirlendi.

Bulgaristann Pirin Makedonyasnda (Blagoevgrad, Petri, Sandanski) yaayan Makedon unsuru ise ayr bir aznlk grubu gibi saylmyor. Bulgarlar onlarn etnik Bulgar olduunu iddia etmektedirler. Son nfus saymlarna gre Makedonlarn nfusu 5.071 kii olduunu belirlendi.256

Tatar toplumunun Bulgaristanda yerlemesi Osmanl

mparatorluu dneminde

gereklemitir. Bulgaristanda onlarn says, Krm Savandan sonra 1856 Paris Antlamas ile Krm Tatarlar ve erkeslerin Rusyay terk etmeleri ve Balkanlarda yerlemelerine izin verilmesiyle ykseldi. Krmdan g eden Tatarlar kendi ana dilini kaybetmeleri nedeniyle Bulgaristandaki Trk aznl ile kaynamtr. 2001 nfus saymlarnda 1.803 kii kendini Tatar olarak belirtmitir. Bunlardan 3/4 Mslman, geri kalan ise Hristiyandr. Tatarlar Bulgaristann kuzeydousundaki Dobri, Silistre, Rusuk ve umnu blgelerinde yaamaktadrlar.

Bulgaristann Trk-Mslman aznl hakknda sz edilirken, Gagavuz etnik toplumuna da deinilmesi gerekiyor. Gagavuz toplumu Trke dili konumaktadr, fakat Ortodoks Hristiyan mezhebindendir.

254

Sephardik Yahudiler Portekiz ve spanyadan g eden Yahudilerdir. Bkz: Vladimir ORTAKOVSK : Minority in the Balkans, a.g.e., p. 106. 255 Yahudi etnik grubu iin bkz.: http://www.sefarad.org/publication/Lm/037/7.htm 256 ORTAKOVSK : a.g.e., s. 164 ; INAR: a.g.e., s.250.(Bulgaristan 2001 nfus saym tablosu)

Gnmzde

Bulgaristann

Deliormanda

ve

evresinde

ilk

Bulgarlarn

(Protobulgarlar), Peeneklerin, Kumanlarn, Uzlarn ve bunlardan sonra gelen Osmanl Trklerinin torunlar yaamaktadrlar. Osmanllarn Balkanlar fetih etmelerinden sonra ayn dili konuan ve ayn kandan olan bu kavimler birbirleriyle tamamen kartlar ve ortak olan Trk adn tamaya baladlar. Gagavuzlar, Hristiyan olduklar iin Trk ismi kabul etmediler.257

Gagavuzlarn, Peenek, Ouz ve Kpaklarla Anadolu Seluklu Trklerinden olduunu ileri srlmtr. 1931 nfus saymlarna gre Bulgar Ansiklopedisi Bulgaristanda 2987 Gagavuz olduunu kaydetmitir.258

1992 nfus saymlarnda toplam 1.478 kii kendini Gagavuz olarak belirtmitir. 2001 nfus saymlarna gre Gagavuz nfusu 540 olarak belirlenmitir. Gnmzde Gagavuzlar Bulgar etnik kimlii kabul etmitir ve Bulgaristann Varna ve umnu illerinde yaamaktadrlar.259

Mstecip LKSAL: Dobruca ve Trkler, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar:64, Seri:III, Say:A.16, Ankara, 1987, s.30 258 Harun GNGR: Mustafa Argunah, Dnden Bugne Gagavuzlar, Elektronik letiim Ajans Yaynlar, Ankara, 1993, s.4-8. 259 MARUSH AKOVA: a.g.m., s.54-55. ; INAR: a.g.e., s.250. Gagauzlar iin daha ok bilgi iin bkz: Kemal H.KARPAT: Balkanlarda Osmanl, a.g.e., s.373-411.

257

SONU

Bulgaristan farkl etnisitelerinin i ie getii karmak ve sorunlu bir yapya sahiptir. Bulgaristann i ve d politikasndaki en nemli gndem maddelerinden biri Trk sorunu olmutur. zellikle uluslararas konjonktrde meydana gelen deiikliklerin ve AB srecinin Bulgaristan zerinde etkilerinin sonucunda aznlk sorunu byk nem kazand.

Modern Bulgar tarihin aknda Trk-Mslman aznl yabanc ve tehlikeli olan her eyi temsil etmitir. Bu aznlk Bulgaristann milli, ekonomik ve kltr entegrasyonuna ve ilerlemesine engelleyici bir unsur gibi sezilmitir. teden beri Trk aznla kar alnan btn nlemler o zamanki parti idarenin bir fikrimiydi, yoksa Balkanlarda olasl bir Kbrs ekliye kar bir nlememiydi veya btnlemi sosyalist millet doktrinin kabul edilmesinin bir sonucumuydu veya Bulgar hkmetin etno-demografik sorunlarnda gsz kalmasnn bir belirtirsimiydi kesin gr birlii bulunamamaktadr.

Bulgaristann

baz

blgelerinde

yaanan

demografik

geliimi

sonucunda

Bulgarszlatrma tehlikesi iindeydi. Bunun iin Bulgaristandaki Trkler Trkletirilmi Bulgar oldular ve gerek nfus oranlar gizlendi. Baz resmi Trk grler, Bulgaristandaki ingeneler %75i Mslman olduklarn ve 1985 ylnda Trk nfusu 1.500.000 yaklatn ne srmtr. Amnesty nternational uluslar aras organizasyonu 1980 yllarn ortasnda Trk aznln nfusu 900.000 olarak kaydetmitir. 1985te farkl yazarlar Bulgaristandaki Trk nfusu 948.922 ve 968.641 kii arasnda olduunu tahmin etmilerdir. Yani Trk nfusu lkenin toplam nfusunun (1985 yl iin toplam Bulgaristan nfusu 8.942.976) %10,6dan %10,8e kadar bir oran oluturduunu dnlyordu.

Tek neden olmayan bu demografik ekli Trk sorunun byle iddetli yollarla zlmesinde nemli rol oynamtr. Trkler, Bulgaristanda en byk aznlk grubu oluturduu gibi Balkanlarda en byk Mslman- Trk aznlk nfusa sahip lke Bulgaristandr (800.000).

Trk aznla kar mnasebetler Bulgaristann toplumsal-politik geliiminden, d politikasndan, komu Trkiyenin yaad deiikliklerinden ve uluslararas koullarndan belirlenmekteydi. lkede Trk-Mslman aznln kltr ve din zerklii tannmt ve

uluslararas antlamalar ile gvence altna alnmt. Genel olarak Bulgaristan kritik durumlara dtnde Trk aznln haklarn ihlal ediyordu.

Bulgaristandaki Trk aznln tarihinde g her zaman mevcut olmutur. Bu gler Trk toplumunun politik ve sosyal durumlarna dayand gibi uluslararas koullarn durumuna da balyd. 18791912 yllar arasnda yaklak 350.000 Trk Bulgaristan tamamen terk etmitir. 1925te Ankara Antlamann imzalanmasna kadar yaklak 100.000 kii daha g etmitir. Bu glerin sebepleri deiikti, fakat temel sebeplerinden bazlar Mslman nfusun deien hayat artlarna adapte olamamas, onlarn Hristiyan normlarna riayet etme isteksizlii ve kendi vatannda yabanc gibi hissettirmeye balayan Avrupalatrma sreleriydi.

Mustafa Kemal Atatrkn fikirleri Bulgaristanda yaylmas ve Trk milliyetiliin uyanmas sonucunda Bulgar hkmeti o dneme kadar izledii aznlk politikasn deitirmek zorunda kald. 1934ten sonra grlen bu snrlama politikas ve monari rejiminin basklar sonucunda birok Trk aydn kiilerin Trkiyeye g etmesiyle Bulgaristandaki Trk nfusunun kltr hayatn olumsuz etkiledi. Bu dnemde Trk ocuklara bilimsel bilgi yerine, din derslerin aarkl verilmesi bu toplumun kltr durgunluunu derinletirdi. Ama Trk aznl cahil brakmakt.

Yine II Dnya Savandan sonra Bulgaristann Sovyetletirilmesi, tarm arazilerin kooperatifletirilmesi, Trk okullarn devletletirilmesi ve ateist politikann bymesi TrkMslman toplumunun geleneksel hayatnda dnm noktas oluturdu. Bulgaristan ve Trkiye snrlarnda demir kaplarn da salnmas iki komu milletleri arasnda daha da derin bir snr oluturuldu. Souk Savan balamasyla beraber iki farkl kltr ve iki lke arsnda kalan Trk aznl Trk-Bulgar ikili ilikilerinde ciddi bir soruna dnt. Bylece Bulgar milli politikasnda daha fazla nem tamaya balayan Trk sorunun zm iin btn yntemlere art koyuldu. kinci Dnya Savandan sonra Varova Paktna ve Sovyet blounun bir paras olan Bulgaristan, NATO yesi olan Trkiyeyi en kt dmanlarndan birisi saymaya balad. Mslmanlarn dinsel farkllklar nedeniyle ve Trklerin Trkiyeyle olan dil ve tarihi balar nedeniyle yabanc bir unsur gibi grlmekteydi.

Kendi dk yaam standartlarn Bat Avrupayla karlatran milliyeti Bulgarlar, geri kalmlklarnn suunu Trkler ve onlarn be yz yllk zllm zerine atyorlard.

Osmanllar hogrsz, zalim ve acmasz diktatr gibi tanmlyordular. Hi kimse ise Balkanlarn etnik ve dil gruplarnn nasl olup da byle hogrsz bir yneticiyle be yz yl boyunca ayakta kalm ve gelimi olduunu sormuyordu.

Bulgaristanda Dimitrov hkmetin dneminde milli-demokratik ekliyle bir idarenin ina edilmesi ve milli sorunlarn zecek Balkan federasyonun kurulmasn arzu ediliyorken, 1950den sonra aznlk politikas Sovyetlerin tek ulus bir devlet artlar altnda srdrmeye devam edildi. Bunun iin 1951/21956/8 yllar Trk sorunun geliiminde ayr birer dnem gibi alnabilir. Bu dnem ierisinde Trk okullarnn ina edilmesi, Trk gazetelerin yaynlanmas, yeni ktphaneler ve tiyatrolarn almas devam ediyordu, fakat btn bunlar komnist ideolojisi ve Sovyetlerin sosyal modeli erevesinde geliiyordu.

Bu dnemde aznlk politikann ekillendirmesinde demografik ekli ne kadar ve ne rol oynadn tespit edilmesi zordur. Ancak demografik ekli Todor Jivkov dneminde zellikle 1970 ve 1980li yllarnda Trk nfusunun %10 oran getiini farz edildiinde nemli faktr oynamaya baladn grnmektedir.

Bulgaristann aznlk politikasnda deiiklik 1956dan sonra grnmektedir. Stalin an sonu ile aznlk politikas da dnm noktas geirdi. 1956 yllara kadar Trk aznln milli kimlii dinden ayrlma yoluyla kltr zerklii tevik edilmise, Jivkov dneminde aznlk haklar zerinde baskc politikalar uyguland. Bununla beraber 1960 yllarnda sadece Pomak nfusu deil, Trk nfusu da zorla slamlatrlm Bulgar olduklar tezi gittike younluk kazand. Todor Jivkov liderliindeki komnist parti ynetimi birleik Bulgar sosyalist milletin, aznlk unsurlar iermeyen bir ideoloji benimsedi. Bylece etnik gerilim asimilasyon nlemleriyle birlikte bymeye balad.

Genel olarak Trk-Mslman aznln nfus art ve bu aznlk Hristiyan Ortodoks Bulgar ounluundan ayrt eden din, dil ve kltr farkllklarndan nedeniyle geleneksel asimilasyon basklarna maruz brakld. 1956 ylnda ve bundan sonraki 1964, 1969, 1970 ve 1984 yllarnda BKP Merkez Komitesi, tek bir Bulgar ulusun yaratlmas iin gereken btn nlem yntemlerini benimsedi. Todor Jivkov nderliindeki birletirme nlemleri ilk olarak Makedon, Ulah ve ingene gibi kk gruplara kar uyguland. Bunun ardndan 1960larda Pomaklar hedef alnd. Pomaklarn, Mslmanl zorla kabul etmi tezi tarihiler tarafndan da desteklenir bir hale getirildi. Oysa Pomaklar, bir Bulgar lehesi konumalarna ramen

hakikatl Mslmanlardr. Pomaklarn Trkiyeye g etmesi ve yerletirmesi kendilerini Trk gibi kabul ettiini gstermektedir.

1965 nfus saymlarnda Trk nfusu 746.755 (%9.19) kii olduunu belirlendi. Bulgar hkmeti Trk nfus artn kontrol edemedii iin g yntemine bavurmasna ana sebeplerinden biri saylabilir. Burada her eyden nce demografik ekli nem kazandn grnmektedir. Bulgar ounluun doum oran dmesi, Trk ve ingene aznln doum oranlar ise iki kat daha fazla bymesi Bulgar milletinin varoluunu tehdit ediyordu.

1968 ve 1977 glerinden sonra Bulgaristanda Trk kkenli gerek bir nfusun kalmadn ileri srlmeye baland. Bu ise tek sosyalist milletinin kurulmas hedefini aa koymaktadr.1980li yllarn ortasnda Bulgaristanda sadece Trklerden bir ksm deil, btn Trk Mslman aznln Bulgar etnik kkenli olduunu ileri srlmeye baland. Gnmzde hala Bulgaristandaki Trklerinin %90 Bulgar kkenli olduunu savunanlar mevcuttur. Fakat Osmanl dneminde Trkletirilmi her kiinin Slav dili konuan Bulgar Hristiyan olduunu da hibir kant yoktur. Ortaa Bulgaristan snrlar ierisinde farkl etnik gruplar yayordu Yunan, Ermeni, Vlah, Yahudi vs.

1989 ylnda Dou Avrupa lkelerinde totaliter ynetimlere kar halk hareketleri Bulgaristan da etkiledi ve krk be yllk komnist iktidarn kmesini salad. Bulgaristanda 1990 ylnda ok partili demokratik parlamenter bir sistem kuruldu ve krk be yl sonra ilk defa birden ok siyasi partinin katld genel seimler yapld. Ayrca Souk Sava sonrasnda deien dnya dzeni ve entegrasyon hareketleri ulusal aznlk sorunu Avrupann ve dnyann ncelikli gndemlerinden biri haline getirildi.

1991de kabul edilen yeni anayasa, Bat standartlarna dayal insan hak ve zgrlkleriyle zel mlkiyetin korunmasn ngrmektedir.

Bulgaristanda Trk-Mslman toplumu zerinde uygulanan her trl baskc politikalar milletin moral birlii zerinde derin yaralar oluturduu gibi aznlklarn deentegrasyonunu da hzlandrd. Asimilasyon giriimler baarsz olduu gibi Bulgaristanda yaamak zorunda kalan Trk-Mslman toplumu, kendi vatanndan geri ekilmesine neden oldu. Uzun yllardan beri biriktiren hatalar, Trk sorununa adil zm bulma yolunu gletirdi. Bulgaristan, tarm ve sosyal ilikilerini dzeltmesi iin setii demokratikleme

yollar ise yeni problemlerin ortaya kmasna neden oldu. Bunun sonucunda Trk toplumunun gizli g devam etmektedir. Bu gerekler post totaliter Bulgaristann yaad zorluklarna tank olduu gibi Trk nfusunun bu memlekete ne kadar bal olduunu da gstermektedir. Trk-Mslman aznl Trkiye Cumhuriyetini kendi ana vatan gibi grmeleri, sadece eski rejiminin politikasna dayal olmadn da gstermektedir. Bunun iin dier hakknda biriktiren stereo tip grlerinin paralanmas iin birbirimizin hakknda daha ok bilgi sahibi olmamz gerekmektedir.

Post-komnist Bulgaristann ilk admlar aznlklarn etnik ve din haklarn yeniden dzenlenmesiyle ilgiliydi. Trk aznlk haklarn temsil eden HH partisi salt bir milli hareketi olmann tesinde, Haziran 1990da yaplan ilk demokratik seimlerinden bu yana Bulgaristan siyasal yaamnda nemli siyasal bir aktr haline gelmitir.

Trklerin parlamentoda temsil edilmesini protesto eden baz Bulgar gruplarnn olmasna ramen 1990 ncesine gre Trklerin durumu bundan daha iyisi olmamtr. Trk aznlkla ynetim arasnda uzun zamandr anlamazlk konusu olan Trklerin hak ve zgrlkleri onlarn lehine zmlendi. Bylece Bulgaristann demokratikleme hareketiyle birlikte Trk-Mslman aznln eitim, ibadet hrriyeti ve din eitimi konusunda yeni bir dnem balad.

Bulgaristanda aznlk seferberlii din temelden daha ok etnik temel zerinde gerekleti. Bu sre HHn kurulmasyla aka gsterilmitir. HH, Bulgaristann etnik barn koruyan anahtar faktrlerinden birisidir.Bulgar Etnik Modelinin temelini oluturan HH partisi Bulgaristana totaliter rejimden demokrasiye doru kansz gei srecini de salad.

HHn en nemli amac Bulgaristandaki Trk-Mslman aznlk haklarnn geniletilmesi ve korunmas olduunu aklamtr. Bu ama, UDFnin programnda yer alan insan haklarn korunmas ve ulusal reformlarn gerekletirilmesi ile rtt iin iki parti birlikte hareket etme karar almlardr. HH ve UDF arasndaki yaknlama, HH kendi menfaatleri yeterince gzetilmediini ve hkmetin kendisine danmadan hareket ettii ynndeki eletirilerle son bulmutur.

1994 ylnda Bulgaristanda %20ye varan enflasyon ve artan su oran Berovun BSP hkmetinin sonunu getirdi. 1997de iktidara gelen UDF hkmeti Trkiye ile daha uyumlu bir politika izlemeye balad.

Alt yandayken 1946da spanyaya srgne gnderilen Kral II. Simeon, 17 Haziran 2001 genel seimlerinden nce Bulgaristanda kurduu II. Simeon Milli Hareket partisi (NDSV) kazand.

17 Haziran 2001 seimleri sonucunda parlamento ounlua sahip NDSV, HH ile birlikte hkmeti kurdu ve Trk milletvekillerine iki bakanlk verildi. 2005te gerekleen son seimlerin sonucunda HH yine hkmetin oluturulmasnda yer ald ve bakan kazand.

Bulgaristan, slam ve Hristiyan olan iki medeniyet snrlar arsnda bulunmaktadr. lkede en byk etnokltr toplumu bu snrn her iki tarafnda bulunmaktadr. Bulgaristan lkesinde Hristiyan ve Mslman etnokltr farkllklarn amay baard. Trk toplumu Bulgar siyasetinde yer almasyla kendini kantlad. ingene toplumu bir dman gibi deil, yabanc ve tehlikeli bir unsur gibi benimsenmektedir. Pomaklar, ayn olduklar gibi kabul edildii iin hem Bulgar hem de Trk toplumu onlar cezp etmeyi almaktadr. Bunun iin Pomaklar, Bulgaristan toplumunun bir paras gibi deil, iki toplum arasnda blnm bir unsur gibi hissediyor.

Trk ve ingene iki etnokltr grubu ve kararsz Pomak toplumu farkl zel tip gibi aklanabilir: gerek fark, zorla kabul edilmi fark ve giderek azalan fark. 1992 nfus saymlarnda 35.000 Pomak, Trkeyi kendi ana dili olduunu belirtmi ve bu politik atmalara neden oldu. Ayn nfus saymlarnda 150.000 ingene kendini Trk olduunu, dier 100 ise Bulgar olduunu belirtmi. Bu da uzman deerlendirme konusu olmutu. Pomaklara kendi farkllklarn vurgulamaya izin verilmemektedir. ingenelere ise kendi farkllklarn azaltmalarna izin verilmemektedir. Pomak toplumu iin kaplar aralkldr. Onlar hem Bulgar hem de Trk etnik toplumuna birletirmeye davet edilmektedirler. ingene toplumu iin ise btn kaplar kapal grnmektedir.

Roman durumu btn Avrupada olduu gibi Bulgaristanda da sorun oluturmaya devam etmektedir. Pomaklar zerinde empoze edilen izolasyon bir dereceye kadar giderildi. ehirlerde Bulgarlar arasnda sonradan yerlemi Pomak nfusu kendi din kimliini

kaybetmi

durumundadrlar.

Trkler

ise

1990

yllarndan

bu

yana

hkmetin

oluturulmasnda yer alarak lkenin milli gvenliine tehdit oluturmadklarn btn Bulgaristan toplumuna kantlam durumundadrlar.

Bulgaristandaki Trk-Mslman aznln talihinde artk asimilasyon yntemler kaldrld. Bugnk talihleri entegrasyon yoluyla ounlukla birlemeleridir. Artk Bulgaristan devletinin normal vatanda olan Trk-Mslman aznl gemite totaliter rejiminin ne gerektirdiini yapmay mecbur deildir. Onlar artk kendi hak ve zgrlk haklarna sahiptir. Zaman duvarlar deil, kprler kurma zaman geldi.

KAYNAKA K TAPLAR

ACAROLU, M. Turker. Bulgaristan Trklerinin Dn- Bugn- Yarn. Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1993.

ARMAOLU, Fahir H. Siyasi Tarih 17891960. Sevin Matbaas, s.17, Ankara, 1973.

BAHAR, Grbz. Batdan Douya Uzanan izgide Balkanlar ve Trkler (19961999 Makedonya ve Bosna-Hersek). izgi Kitabevi, Ankara, 2002.

BEROV, Luben. konomikata na Blgaria i Bivite Sozialistieski Strani .Desetiletie po Ksno 1989-1990. Planeta-3, Sofia, 1999.

COENEN- HUTHER, Jasques. Bulgaria at the Crossroad. Nova Science Publishers, New York, 1996.

CRAMPTON, R. J. The Balkans Since The Second World War. Longman, London, 2002.

CROWE, David M. A History of Cypsies of Eastern Europe and Russia. St. Martins Press, New York,1996.

ET NER, Ylmaz. u Bizim Rumeli. Milliyet Yaynlar, stanbul, 1994. DEDE, Abdrrahim. Balkanlarda Trk stiklal Hareketleri, Trk Dnya Yaynlar, stanbul, 1978.

DEM RTA, Birgl-okun. Bulgaristanla Yeni Dnem. Souk Sava Sonras AnkaraSofya likileri, Avrasya Strateji Aratrmalar Merkezi Yaynlar, Ankara, 2001.

DETREZ, Raymond. Historical Dictionary of Bulgari. European Historical Dictionaries No.16, The scarecrow Pres, London, 1997.

D M TROV, Vesselin. Bulgaria The Uneven Transition. Rozetledge Taylor and Francis Croup, London and New York, 2001.

EM NOV, Ali. Turkish and Other Muslim Minorities in Bulgaria. Institute of Muslim Minority Affairs, Book Series No.6, London, 1997.

EROLU, Hazma. Trk nklap Tarihi. Sava Yaynlar, 1Bask, Ankara, 1990.

FRUZAN, Balkan Yolcusu, Gezi- Rportaj. Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2003.

GNGR, Harun, Mustafa Argunah. Dnden Bugne Gagauzlar. Elektronik letiim Ajans Yaynlar, Ankara, 1993.

VANOVA, Radost. Folklore of The Change Folk Culture in Post-Socialist Bulgaria. Academia Scientiarum Fennica, Helsinki, 1999.

JELASKOVA, Antonia. Prava i Svobodi na Liza prinadlejati km nasionalnite malzinstva. BAN, Sofia, 1997.

KAM L, brahim. Bulgaristandaki Trklerin Stats. Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, stanbul, 1989.

KARAHASAN, nar- brahim, Etnieskite Malznstva v Bulgaria-storia, kultura, religia. Lik, Sofya, 2005.

KARPAT, Kemal H.Balkanlarda Osmanl Miras ve Ulusuluk. mge Kitabevi, Ankara, 2004.

LTEM, mer Engin. Trk-Bulgar likileri 1983-1989. C.1, 1983-1985, Avrasya Stratejik Aratrmalar Merkezi Yaynlar, Ankara, 2000.

MANDACI, Nazif-Birsen Erdoan. Balkanlarda Azlk Sorunu: Yunanistan, Arnavutluk, Makedonya ve Bulgaristandaki Aznlklara Bir Bak. Stratejik Aratrma ve Ettleri Milli Komitesi, Dizi 5, Ankara, 2001.

MEM OLU, Hseyin. Bulgaristanda Trk Kltr. Ankara, 1995.

-----------------. Pages of the History of Pomak Turks. afak, Ankara, 1991.

MOUTAFCH EVA, V. The Turk in Relations of Compatibility and Incompatibility Between Christiens and Muslims in Bulgari. Sofia, 1995.

ORTAKOVSK , Vladimir. Minorities in the Balkans. Transitional Publishers, nc. Ardsley, New York, 2000.

ZGR, Nurcan. Etnik Sorunlarn zmnde Hak ve zgrlkler Hareketi 1989-1995. Der Yaynlar, stanbul, 1999.

PIRVANOV, Anton. Etnomalzinstveni Problemi v Yugoiztona Evropa prez 90te godini na XX vek i Euroantlantieskato integraziya na Bulgaria. Albatros, Sofia, 2001.

POULTON, Hugh. The Balkans: Minorities and States in Conflict. Minority Rights Publications, London, 1994.

Rodop-Bulgaristan Trkleri Tarihten Siliniyor mu? Rodop-Tuna Trkleri Kltr ve Dayanma Dernei, Dizgi Bask, stanbul, 1976.

SANDER, Oral. Balkan Gelimeleri ve Trkiye (1945-1965). Sevin Matbaas, Ankara niv. Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar No.276, Ankara, 1969.

SH SHKOV, Stoyu. The Macedonian Conflict: Ethnic Nationalism in a Transnational World. Princeton Univ. Press, New Jersey, 1995.

STOYANOV, Valeri. Turskoto naselenie v Blgaria mejdu polusite na etnieskata politika. Lik, Sofya, 1998.

EREFL , Ahmet erif. Trk Doduk, Trk ldk. T.C. Kltr Bakanl Yaynlar/1208, Trk Dnya Edebiyat Dizisi/11, Ankara, 2002.

 M R, Bilal. Bulgaristan Trkleri. Trk Kltr, Ankara, Mart,1986.

TACEMEN, Ahmet. Bulgaristan Trkleri 1878-1990. Adana Trk Oca Yaynlar, stanbul, 1991.

TAH R, Mumun. Jivott Zaedno. Lize, Sofia, 2004.

TODOROV, Antoniy. Politieskiya jivot v Blgaria 1990-2005. ztok-Zapad, Sofya, 2005.

TODOROVA, Maria. Balkanlar Taayyl Etmek. letiim Yaynlar, stanbul, 2003.

TOROL, Belan. Direni. Boazii niv. Matbaas, stanbul, 1991.

-------------. 112 Yllk G (1878-1989). Boazii niv. Matbaas, stanbul, 1989.

TULACI, Pars. Bulgaristan ve Trk-Bulgar likileri. Pars Yaynlar, stanbul, 1984.

TURAN, Sibel. A Historical Perspective For Turkey-Bulgaria Relations in Terms of Balkan Dimension. Paradigma, Sofia, 2005.

TRKE, Mustafa. Trkiyenin Komular. mge Kitabevi, Ankara, 2002.

LKSAL, Mstecip. Dobruca ve Trkler. Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar:64, Seri III, Say: A.16, Ankara, 1987.

MAKALELER ALEV, Mehmet. Bulgar-Trk Beraberliinin Baz Sorunlar, Balkanlarda Trk Kltrnn Dn-Bugn-Yarn. Uluslararas Sempozyum (2628 Ekim 2001), Uluda niv. Yaynlar, Bursa, 2002. 140157.

BRKL, Mekure Ylmaz. Tarihi Seyri inde Bulgaristan Trklerinin Durumu ve Trkiyenin Blge Trklerine Ynelik Politikalar, bilig10/Yaz, 1999. 60- 77.

CHUKOV, Vladimir. The Movements for Rights and Freedoms, Turkish Legacy in the Balkans. Yeni Tukiye Publications, Ankara, 2002. 592598.

AVU, smail. Hayal Deirmenleri Durdu, Yeni Trkiye. S.16, 1994. 1785- 1799.

EFEND OLU, brahim. Bulgaristanda Trkler, Bulgaristanda Trkler Semineri. Ankara, (Nisan 1985). 14- 25.

EM NOV, Ali. The Turks of Bulgaria (19451983), Turkish Legacy in the Balkans. Yeni Turkiye Publications, Ankara, 2002. 585- 597.

ENG N, Vahdettin. Avrupann Arka Bahesi Balkanlar, S.43, Popler Tarih (Mart 2004). 33- 42. EREN, A.Cevat. Pomaklar, slam Ansiklopedisi. slam Alemi Tarih, Corafya, Etnografya ve Biyografya Lugati. C.9, Maarif Basmevi, stanbul, 1960. 572- 576

EROLU, Hazma. Bulgaristandaki Trk Aznln Sorunu, Bulgaristandaki Trk Varl. Ankara, 1987. 19- 33.

------------. Milletleraras Hukuk Asndan Bulgaristandaki Trk Aznl Sorunu, Bulgaristanda Trk Varl. T.T.K.B, VII Dizi-Sa.87, Ankara, 1985. 12- 33.

FIRAT, Akin. ki Sava Aras Dnemde Balkanlar, Balkanlar. stanbul, 1993. 110- 122.

HALAOLU, Yusuf. Bulgaristan, stanbul, 1992. 391- 408.

slam Ansiklopedisi. C.6, Trkiye Diyanet Vakf,

SH YAMA, John and Marijke BREUNING, Ethnopolitics and Ethnic Parties, Ethnopolitics in the New Europe. Lynne Rienner Publishers, London, 1998. 1- 19.

-------------. The Movement for Rights and Freedoms in Bulgaria, Ethnopolitics in the New Europe. Lynne Rienner publishers, London, 1998. 21- 50.

JACOBS, Shane. A History of Oppression: The Plight of the Bulgarian Pomaks, Central Europe Review. Vol.3, No.19, 2001. 75- 89.

JOHNSON, Carter. Democratic Transition in the Balkans: Romanias Hungarian and Bulgarias Turkish Minority (19891999), Nationalizm and Ethnic Politics. Vol.8, No.1, (Spring 2000). 1- 28.

KANEV, Krasimir. From Totalitarianism to a Constitutional State, Bulgari at the Crossroads. ed. Jacques Coenen-Huther, Nova Science Publishers, New York, 1996. 64- 75.

KAR C, Enes. s Euro- slam a Myth, Challenge or a Real Opportunity for Muslims and Europe?, Journal of Muslim Minority Affairs. Vol.22, No.2, 2002. 435- 442.

KARPAT, Kemal H. By Way of Introducing this Issue: Bulgarias Methods of Nation Building-the Annihilation of Minorities, International Journey of Turkish Studies. Vol.4, No.2, (Fall/Winter 1989). 13- 25.

KAWCZYNSK , Rudko. The Politics of Romani Politics, Transitions. Vol.4, No.4, (September 1997). 58- 70.

KOLAROVA, Rumyana. Bulgaria: Could We Regain What We Have Already Lost ?, Social Research. Vol.63, ssue: 2, (Summer 1996). 540- 552.

KUT, ule. Trkiyenin Balkanlar Politikas, Der. Alan Makovsky ve Sabri SAYARI: Trkiyenin Yeni Dnyas. Trk D Politikasnn Deien Dinamikleri, Alfa, stanbul, 2002. 101- 124.

McCARTHY, Justin. Bulgaria, Death and Exile. The Ethnic Cleansing of Otoman Muslims, 18211922. The Darwin Pres, nc. Princeton, New Jersey, 1999.

MEM OLU, Hseyin. Bulgaristan ve Bulgaristan Trk Aznlk Sorunu, Tarihi Gelimeler inde Trkiyenin Sorunlar Sempozyumu (Dn-Bugn-Yarn). T.T.K.B, Ankara, 1992. 115- 125.

----------. Bulgaristan Trklerinin Milli Kongresi, Belleten, (Nisan 1990). 306- 315.

----------. Pomak Trkleri, Balkan Trkleri Sempozyumu, Kayseri, 1992. 19- 34.

NEUBURGER, Mary. Bulgaro-Turkish Encounters and the Re-Imaging of the Bulgarian Nation, East European Quaterly. XXXI, No.1, (March 1997). 1- 17.

ROGER, Antonie. Economic Development and Positioning of Ethnic Political Parties: Comparing Post-Communist Bulgaria and Romania, Southeast European Politics. Vol.3, No.1, (June 2002). 20- 42.

SNAVELY, Keith and Lena CHAKAROVA, Confronting Ethnic ssues: The Role of Nonprofit Organizations in Bulgaria, East European Quarterly. XXXI, No.3, (September 1997). 311- 327.

M R, Bilal. Bulgaristan Trk Aznln Ahdi Durumu, Trk Kltr. (Nisan 1985). 243- 259.

------------. Bulgaristan Trkleri ve G Sorunu, Bulgaristanda Trk Varl. T.T.K.B., VII Dizi-S.87, Ankara,1985. 49- 90.

------------. Bulgaristan Trkleri zerine Aratrmalar ve Belgeler. Byk Gn Sona Ermesi (19501951), Trk Kltr. S.275, Ankara, (Mart 1986). 150- 169.

------------. The Turkish Minority in Bulgaria: History and Culture, International Journey of Turkish Studies. Vol.4, No.2, 1989. 159- 172.

T LK DJ EV, Nikolai. Social Statification in Post-Communist Bulgaria, Bulgaria at the Crossroads. ed. Jacques Coenen-Huther, Nove Science Publishers, New York, 1996. 145160.

TRKER, Mustafa. Gei Srecinde D Politika ncelikleri: Bulgaristan rnei, Mustafa TRKE ve lhan UZGEL: Trkiyenin Komular. mge Kitabevi, Ankara, 2002. 171- 210.

TURAN, mer. Pomaks, their Past and Present, Journal of Muslim Minority Affairs. Vol.19, No.1, (1999). 68- 79.

VASS LEV, Rossen V. Post-Communist Bulgarias Ethnopolitics, Human Rights Quarterly. Vol.18, (1996). 37- 49.

---------------------. The Roma of Bulgaria: A Pariah Minority, The Global Rewiev of Ethnopolitics. Vol.2, No.2, (January 2004). 40- 51.

YEN SOY, Hayriye Sleymanolu. Bulgaristan Trklerinin Eitim ve Kltr Tarihinden Sayfalar, Yeni Trkiye. S.16, 1994. 17791792.

Y NAN, Refet. Trk-Bulgar

likileri, Ed. Refet Y NAN- Hakan TADEM R:

Uluslararas Gvenlik Sorunlar ve Trkiye, Sekin Yaynlar, Ankara, 2002. 241- 275.

YCEL, Yaar. Bulgaristandaki Trk ve slam Aznlna Bask, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu. T.T.K. Yaynlar, C. II, XXV. Dizi, S.3, Ankara, 1988. 6- 20.

GAZETELER Bakanlar Kurulu yeni Valileri Belirledi, Zaman, (0512 Eyll 2005), Yl:13, Say:36. (http://www.zaman.bg).

Ba Konsolos Yaln: Bulgaristan 10 senede ok byk mesafeler kat etti, Zaman, (0915 Ocak 2006), Yl.14, Say:2.

Ba Mftle Mustafa Al Seildi, Zaman, (28 Mart 2005), Yl:13, Say:13.

Babakan: Trklerden zr diliyorum, Zaman, (03- 09 Nisan 2006), Yl:14, Say: 14.

Bulgaristan stenilen Gl Hkmete Kavutu, Zaman, (2228 Austos 2005), Yl:13, Say:34.

Bulgartabak ile alan ttn iileri demelerden ikyeti, Zaman, (07 Nisan 2005). Yl.13, Say:10.

Bulgaristan Radyosu Trke Radyo Yaynlar Blm 10 Yanda, mit Dergisi, (01 Ocak 2005). (http://www.umitdergisi.com)

Bulgaristanda Trk Yatrmlar 150,7 milyon dolara ulat, Zaman, (07 Mart 2005), Yl.13, Say:10.

Cumhurbakan Prvanov demografik krizle alakal toplant yapacak, Zaman, (0915 Ocak 2006), Yl.14, Say:2.

DPSnin 6.Kongresine 750Delege Bekleniyor, Zaman, (27 Mart2 Nisan 2006), Yl:14, Say:13.

Ecevit na poseshtenie v Blgaria, Trud, (27 Juli 2004).

nsan Haklarnda iyileme yaanmad, Zaman, (28 Mart 2005), Yl:13, Say:13.

zborni Rezultati, 24 asa, (29 June 2005).

Kakvito ziganite takava i drjavata, Novinar, (06 Juli 2004).

Krcalide ehitler Dualarla Anld, Zaman, (39 Ocak 2005) Yl 13, Say 1.

Ministri na krstopit, Kapital, (0309 September 2005).

Pravitelstvo na slojniya balans, Kapital, (2026 Agustos 2005).

Privatizaziyata na Bulgartabak, Politika, (1016 July 2004).

Ramstore Genel Mdr Blent Yldrm veda etti, Zaman, (07 Mart 2005), Yl.13, Say:10.

Seimlerde srpriz yok: DSP yine kilit parti, Zaman, (27 Haziran03 Temmuz 2005), Yl.13, Say:26.

Soros dava po 67 stotinki godino na ziganite u nas, Politika, (0511 February 2005).

ehirlerdeki Rom Mahallelerinde 47 bin 457 konut ina edilecek, Zaman, (28 ubat06 Mart 2005). Yl.13, Say:19.

Tri sincira Romi, Kapital, (0208 July 2005).

V Turziya Glasuvaha dvoyno, 24 asa, (26 Juny 2005).

Yeni valiler bu hafta netleecek, Zaman, (29 Austos04 Eyll 2005), Yl:13, Say:35.

Zato izbuhna naprejenie s oblasnite upraviteli, Kapital, (27 Augustos02 September 2005).

Za vzmojnile proekti na nazionalizma, Kapital, (30 July-05Augustos 2005).

Ziganite, Trud, (18 August 2004).

Ziganite,Trud, (19 August 2004).

Ziganite, Trud, (21 August 2004).

NTERNETTEN ELDE ED LEN KAYNAKLAR AKnin ereve Antlamasna eklenen deklarasyon

http://www.conventions.coe.int/Treaty/EN/Treaties/Html/157.htm

An Aussie in Bulgaria, http://www.biddles.co.uk/bulgaria/?page_id=13

Aralk

1992

Bulgaristan

etnik

gruplarnn

nfus

saym:

http://www.pims.org/Event/Projects/csrc/G69_trw.htm.

Bulgaristann Anayasa 1992. http://www.oefre.Unibe.ch/Law/icL/bu00000.htm.

Bulgaristan Ethnic Model.A Pragmatical National Version of the Multiethnic Dialog, Part III, deological Approaches, by Vladimir Chukov, 2.html. http://members.tripod.com/crcs0/lgivl1-

Bulgarian

Ethnic

Model.

Part

II,

Bulgaria

Ethnic

Minorities

Classification.

http://members.tripod.com/crcs0/lgivl1-1.html. Bulgaria Recognise Minorities AIM Sofia, (05 March 1999).

http://www.aimpress.ch/dyn/trae/archive/data/19903/90316-004-trae-saf.htm.

DANOVA, Madeleine. Transformation of Ethnic dentity hte Case of the Bulgarian Pomaks http://www.nationalismproject.org/books/bookrevs/lord.html. Ethnic Turks, http://www.irb.gc.ca/cgi-bin/foliocgi.exe/refqueste/puery, (17.07.2002).

Finnancial Times: Ahmet Doan-nay uspeniyat muslumanski politik v Europa (21 January 2005). http://www.dsp.bg/bg/news/art.php?artid=110

Framework Convention for the Protection of National Minorities, Strasbourg, European Treaty Series, No.157, (01.02.1995). http://humanrights.coe.int/minorities, (05.02.2002).

Covekite

prava

konteksta

na

nazionalnata

sigornost,

http://www.dps.bg/bg/news/art.php?artid=109

Human Rights and Democratization in Bulgaria, Prepared by the Staff of the Commission on Security and Cooperation in Europe Washington. DC September/1993.

http://www.house.gov/csce/bulgarep93.html

brahim Tatarl, DPS obtonazionalna partiya, faktor za demokraziya v stranata http://www.dps.bg/bg/history/history2.php#2 L EV, Andrey. Participation of Bulgarian Roma in the 2001 general elections and prospects for political representation http://list.errc.org/rr_nr4_2001/noteb4.shtml#6_rew

KARAS MEONOV, Georgi. The Constitutional Rights of Minorities in Bulgaria, March 15, http://www.cecl.gr/RigasNetwork/databank/REPORTS/r9/BU_9_Konstantinov.html 2001.

Kasim Dal, zamastnik predsedatel na DPS: iskame pak ss Simeon, no moje i s drugi, (05.01.2005). http://www.dps.bg/bg/news/art.pp?artid=90

LENKOVA, Mariana. Turks of Bulgaria, Minority in Southeast Europe, Center for Documentation and Information on Minorities in Europe-Southeast Europe (CEDIME-SE) http://www.greekhelsinki.gr/pdf/cedime-se-bulgaria-turks.PDF

Mart

2001

Bulgaristann

genel

seim

sonular,

(26

June

2001).

http://212.50.5.11/Final2001/res/2001/kpe00.htm : http://worldfucts.us/Bulgaria.htm

MARUSH AKOVA, Elena. Vesselin Popov, Ethnocultural Characteristics of the Roma of Bulgaria, The Partin Web Journal, http://www.geocities.com/Paris/5121/bulg-chara.htm MARUSH AKOVA, Elena. Vesselin Popov, Muslim Minorities in Bulgaria,

http://www.emz-berlin.de/projecte_e/pj41_pdf/Marushiakova.pdf

NEDEVA, vanka. The Impact of Ethnic ssue on the Security of South Eastern Europe, Report Commissioned by the NATO Office of Information and Pres, (June 1999). http://www.nato.int/acad/fellow/97-99/atanassova.pdf

Our

Society

Is

Ill

From

Racism

http://www.middleeastrinfo.org/forum/viewtopic.php?p=61588

PETKOVA, Lilia. The Integration Process of the Turkish Minority in Bulgaria in the PostCold Era, Budapest. (27.06.2002). http://www.kakanien.ac.at/beitr/fallstudie/Lpetkova1.pdf

Portrett na Ahmet Dogan, (23.12.2004),

http://dps.bg/bg/news/art.php?artid=96

Rapor:Bulgaristan dnyada nfusu en hzl ilerleye lke, (22.04.2005), http://www.bgturk.net/news.php?id=1237

Regular Report on Bulgarias progress towards accession, Human rights and the protection of minorities 2003, http://europa.eu.int/comm/enlargement/report_2003/pdf/rr_bg_final.pdf Roma Participation in the 2005 Bulgarian Parlamentary Elections, http://www.ndibg.org/docs/OSCEND RonRPinBG_en.pdf

US Department of State 2000, 1999 Country Report on Human Rights Practices, 15 March 2001. http://www.state.gov/www/global/human-rights/1999_hrp_report/bulgaria.html

Ustav na dvijenieto za prava i svobodi, http://www.dps.bg/?pit =7&it =7

Terror

Human

Rights

Dialogue:

Cultural

Rights

(Spring

2005)

http://www.cceia.org/viewMedia.php/prmTemplateID/8/prmID/5146

The

Melting

Bulgarians,

http://www.sofiaecho.com/article/the-melting-

bulgarians/:d_5968/catid_53

The Role of Self Government for the Consolidation of the Bulgarian Ethnic Model, http://www.fes.hr/pdf/National%20Minorities%20in%20SE%20Europe/06.pdf

Yahudi etnik grubu: http://www.sefarad.org/publicaiton/Lm/037/7.htm

Young People in Bulgaria, http://www.youthpeer.org/bulgaria.htm

World Bank, Poverty Assesment Update, 2002. http://www.worldbank.bg/press/2002-04eccbg.phtml TELEV ZYON PROGRAMLARI BTV(Bulgaristan Milli Televizyon Program), Desetkata, (26 June 2005), 10.30.

BTV(Bulgaristan Milli Televizyon Program), Sezmograf, (05 February 2005), 18.30.

BTV novinite, (25.06.2005), 19.30.

BAZI BELGELER Doklad na Republika Bulgaria sglasno l.25, al.1 ot Ramkovata Konvenziya za zatita na nazionalnite malzinstva. Odobren s reenie N.91 na MS ot 14.02.2003, Sofya, 2003.

Napredkt na Blgaria po ptya km chlenstvo v ES prez 2000g.-pogled ot nepravitelstveniya sector, European Institue, Sofia, 2001.

Open Society nstitute 2001, Minority Protection in Bulgaria, Monitoring the EU Accession process: Minority Protection

Upravlenskata programa na pravitelstvoto na Republika Blgaria. Horata sa Bogatstvoto na Blgaria. Razdel integrazia na malzinstvata. Institut za izledvane na integraziyata, Sofia, 2000.