BLM 1-GR

1.1.

Gne Enerjili Istma Sistemlerinin Tarihi Gne enerjisinden istifade edebilmek iin insanlarn yapt almalar milat ncesi tarihlere dayanmaktadr. Kaynaklara gre ilk defa Sokrat (M..400) evlerin gney ynne fazla pencere konularak gne nmnn ieri alnmasn belirtmitir,Arimed (M.. 250) i bkey aynalarla gne nmn odaklayarak Sirakuzay kuatan gemileri yakmtr. almalar 1600l yllarda Galilenin mercei bulmasyla gelime gstermitir, ilk olarak 1725 ylnda Belidor tarafndan, gne enerjisi ile alan bir su pompas gelitirilmitir. Fransz bilim adam Mohuchok 1860 da parabolik aynalar yardmyla gne nmn odaklayarak kk bir buhar makinas almtr,gne pompalar ,gne ocaklar zerinde deney yapmtr. Gne enerjisi ile alan, i yapan akkann hava olduu makine 1868 de Ericson tarafndan gelitirilmitir. Bu yllarda gne enerjisi konusundaki almalar younlam tatl su elde edilmesi ve gne ocaklar konusunda ok sayda alma yaplmtr. Birinci dnya sava ve esnasnda petroln nem kazanmasyla gne enerjisine ynelik almalar azalmtr. 1930 ylndan itibaren ilgili almalar artmsa da fazla uygulama alan bulamam,almalar aratrma kurumlarnn dna kamamtr. Ancak 1960l yllardaki global petrol krizinin ortaya kmas insanlar alternatif enerji kaynaklar konusunda alma yapmaya itmi ncelikli olarak almalar temiz ve masrafsz enerji kayna olan gne enerjisi zerinde younlamtr. H. Buchberg ve J.R. Roulet adl bilim adamlar gne kolektr ve deposunu akuple bir sistem yaparak maliyetleri azaltmak iin almalar

yapmlardr. Kurduklar sistemin fiziki olarak yeterliliklerini incelemilerdir. Y.Jaluria veS.K.Gupta adl bilim adamlar gne enerjisinin depolama teknikleri zerinde almalar yapmlardr. Normal bir evre artlar altnda depoda sirkle olan suyun depo ierisinde scaklk farkna neden olduunu belirtmilerdir.Bu yzden deponun alt tabakasnda daha souk, st tabakasnda ise daha scak su bulunmaktadr. Mahmoud S.Audi, adl rnl bilim adam kurduu gne enerjili hava ile stma sisteminde rdnde bulunan yerel kayalar s depolama nitesi olarak kullanmtr.Bu kayalarn iyi birdepolama malzemesi olabileceini gstermitir. W.Stahl, K.Voss ve A.Goetzberger adl bilim adamlar ise Freiburgda yaptklar gne evi ile bir evin kendi kendine yetebileceini gstermitir. Bu evde sadece stma deil ayn zamanda havalandrma,piirme ve elektrik enerjisi iinde enerji kayna olarak gne kullanlmtr.

lkemizde corafi konumu nedeni ile,yenilebilir enerji kaynaklar arasnda gne enerjisi ynnden olduka ansldr. Ortalama olarak gneten, yllk 36.106 ta kmrne edeer enerji salayabilecek potansiyele sahiptir. Ylda yaklak 2500 saat gne alan yurdumuzda ortalama gne enerjisi miktar 100 cal/m2 nin zerindedir. lkemizde gne enerjisi almalar 1965 den sonra niversitelerde balam,su stma ve kurutma teknikleri zerinde allarak enerji ile allarak enerji ile ilgili kongrelerde gne enerjisinin avantajlarndan ve potansiyelinden bahsedilmitir.1973 enerji krizijle, gne enerjisi yeni bir enerji kayna olarak ileri srlm,Enerji ve Tabii kaynaklar Bakanlnca Gne Enerjisi Koordinasyon Kurulu kurulmutur. ok sayda Bakanln itirak ettii kurul,baz seminerler dzenlemi fakat yetersiz kalm,1976da da son toplantsn yapmtr. Koordinasyon Kurulunun almalar durdurulduktan sonra Maden Teknik ve Arama Enstits tarafndan Marmariste Gne ve Enerjisi Aratrma Merkezi

kurulmutur. Rzgar ve gne enerjisinin farkl zellikte yerler istedii belirtilerek daha sonralar gne enerjisi aratrma almalar Elektrik leri Ett daresine verilmitir . Gne enerjisinin konut zerine uygulamalar da son yllarda nemli ilerlemeler gstermitir. Gne enerjisi artk birok lkenin devlet politikas olarak karmza kmaktadr.Gne enerjili konut uygulamalar bata Amerika olmak zere birok lkede fiili hale getirilmitir. Halen, spanya da 1983te yaplan,330 m2 alanda faaliyet gsteren LOS MOLNOS projesi, talya da 45.enlemde 40 daireli bir konut rnei olan ORBASANO projesi, Fransa da 48. paralelde 19 blok,593 komutun enerji, ihtiyacn gideren LEVRE DOR projesi, Hollanda da 52. paralelde,1985-1987 de yaplm ve 275 dubleks ev iin tasarlanan OVERBOS8 projesi, rlanda da 52.3 paralelde,22 tane gne evini ieren CLOMEL projesi, dnya zerinde gne enerjisinden faydalanarak konutlarn snma ve scak su ihtiyacn temin eden projelere rnek olarak gsterilebilir. lkemizde gne enerjisinden faydalanarak scak su ihtiyalarn gideren ev rnekleri, gney sahillerinde bol miktarda mevcuttur. Ancak evin scak su gereksiniminin yan sra asl sorun olan snma sorununda zld ev rnekleri maalesef sadece baz niversitelerin ilgili blmlerinde aratrma amal olarak mevcut bulunmaktadr.

BLM 2- GNE IINIMI

2.1. Gnein yaps Gne,1.39x109 m apnda youn scak gazlar ieren bir kredir ve dnyadan 1.5x1011m uzaklktadr. Yzey scakl 5770 Kdir. Bu scaklk merkeze doru 4x106 ile 8x106 K arasnda deiim gsterir. Sudan 100 kez daha youndur. Gneten gelen raydan enerji eidi fzyon reaksiyonlara uramaktadr. Gneteki yksek scaklktan dolay elektronlar atom ekirdeklerine ayrlr. Bu sebeple, gnete serbest elektron ve atom ekirdekleri bulunur. Drt hidrojen ekirdei birleerek, bir helyum ekirdeini oluturur. Fizyon ad verilen bu reaksiyon ok yksek scaklkta oluur. Gnete oluan helyum miktar, harcanan hidrojen miktarndan daha azdr. Aradaki fark gne nm ile oluan enerjiyi verir. Bu enerji eitli dalga boylarnda nlar halinde dnyaya ular. Gneten dnyaya nlar 32o a ile gelir. 2.2. Atmosfer D Gne Inm Atmosfer dnda gne nlarna dik birim alana btn dalga boylarnda bir anda gelen gne nmnn deeri dnya-gne mesafesi deitiinden sabit deildir. Bunun iin ortalama dnya gne uzaklndaki gne nm deerinin kullanlmas hesaplamalarda kolaylk salar. Bu deere gne sabiti denir. Bu deer son yllarda yaplan lmler ve hesaplamalar sonucunda % 1 hata ile 1367 W/m2 olarak kabul edilmitir. 2.3. Gne Inm lmleri Gne nm bileenlerinin lm iin eitli cihazlar gelitirilmitir. Bu cihazlardan direkt,difz ve yansyan gne nm bileenlerinin tmn birden len cihazlara pirradyometre, toplam gne nmn len cihazlara ise piranometre ad verilir. Sadece difz gne nm llmek isteniyorsa, pirrannometrenin zerine

gelen direk gne nmn nleyecek metal bir bant taklp ayarlamak suretiyle cihaz gne nmlarn ler hale getirilir. Direkt gne nmn lmek iin pirheliometre denilen cihazlar kullanlmaktadr. Pirometrelerin ou yzeylerin nm, yutma ve yanstma zellii dikkate alnarak gelitirilmilerdir. Inmn dt ksmda biri siyah, dieri beyaz iki yzey bulunmaktadr. Siyah yzeylerin scakl yutulan nm sebebiyle artmakta ve yzeyler arasndaki scaklk fark llmektedir.

BLM 3- GNE ENERJL ISITMA SSTEMLERNN NCELENMES

Gne enerjili stma sistemlerinin s transferinde kullanlan akkann eidine gre ilk iki gruba ayrmak mmkndr. Sv bazl ve hava bazl stma sistemleri. Bu sistemlerde kullanlan eleman eitlerine gre alt gruplara ayrlrlar. Is pompal gne enerjili bileik sistemler bir ok deiik alma modeline sahiptirler. Bu modeller daha akkann bir sisteminde hale izledii yolun deiik Sistem kombinasyonlaryla mmkndr. Bu alma modellerini deitirmek, sistemi ve ayar mekanizmalarn kompleks getirmek mmkndr. karmaklatka enerji tasarrufu artsa bile yatrm maliyeti nemli bir art gsterir. 3.1. Sv Bazl Istma Sistemleri Gneten elde edilen enerjiyi depoya ve eve aktarmak iin kullanlan akkann sv olduu sistemdir. Bu sv ise genel olarak udur. Bu sistemler genel olarak bir gne kolektr, bir su deposu ve bir s deitiriciden meydana gelirler. Sistemin yeterliliine bal olarak harici bir yardmc s kayna da devreye balanabilir. Gne kolektrlerinden transfer edilen s bir sirkilasyon pompas ile depoya aktarlr.Depodaki scak suyun evrimi otomatik olarak kontrol edilebilir. rnein yaz aylarnda ise stma sisteminin vanalar aylarnda depodaki scak suyun stma sya termostatlarn kontrolnde stma devresine ak kesilebilir ve sadece scak su gereksinimleri iin devreye verilir. K devresine (kalorifer tesisatna) scak su verilebilir. Bu sistemler ayrca yardmc stclarla da donatlmtr.htiya duyulduu durumlarda yardmc stc devreye otomatik olarak girer. ekil 1 de bu sistemler iin basit bir devre emas izilmitir. Devre konutun hem scak su ihtiyacn karlamak hem de konutun stlmasn salamak iin kurulu basit bir sistemdir.

Temelde ayn olan fakat biraz daha kompleks devre uygulamalar da mevcuttur. Bu sistemlerin ileyileri daha farkl ve daha verimlidirler ancak ilk yatrm maliyetleri basit devrelere gre daha yksektir. Bu sistemde ilk etapta gne kolektr tarafndan emilen snm kollektr akkan (bu akkan genel olarak glikol bazl bir karmdr) vastas iles deitirici tarafndan suya aktarld grlr. Is deitiricisinin alabilmesi iin d ortam scaklnn deitiriciyi altrabilecek scaklkta olmaldr. Birinci s deitiricisi ile depo tarafndan stlan su, deponun scaklnn artmasna neden olur. D ortam scaklnn dmesiyle birlikte evin s ihtiyac ortaya kacandan depodan s ekilmeye balanacaktr. Ayn zamanda depo suyu scaklna bal olarak dier bir hat vastas ile ev ii musluklarda kullanlacak su iin n stma yaplabilir. Depodan alnacak suyu, ikinci s deitiricisinden geirerek musluklara gnderilecek suyun biriktirildii n stma scakln arttrmaya alabiliriz.Eer depo suyu scakl n stma tankn yeteri kadar stmaz ise yardmc bir s kayna ile suyun scakln istenilen bir seviyeye karabiliriz. Dier taraftan, evin stlmas iin ana deponun scak st ksmndan su ekilmeye balanr. Depodan evin s ihtiyacna gre alnan su, nc s deitiricisine gider. Bu sirklasyon srasnda evin stma tesisatna (radyatr hattna) gnderilen su stlm olur. Eer depodaki su scakl evin s ykn karlayacak seviyede deilse ek bir yardmc stc ile evin ihtiyac karlanr. Depo suyu scakl nc s deitiricisini altramayacak kadar dk ise evin tm s yk bu yardmc kayna tarafndan salanr.

Bu sistemin almasn kk bir(C )kontrol mekanizmas ile salayabiliriz. Bu kontrol mekanizmas kollktrden gelen akkann,ana deponun, n stma tanknn ve evin scakl ile s ihtiyacn alglayarak pompalar ap kapar ve vanalarn konumunu deitirerek akkana yol verir. Bylece sistemin almas mantk elemanlaryla kontrol edilmi olur. Ayrca bu kontrol sayesinde yardmc s kaynaklarnn ne kadar devrede kalacaklar belirlenmi olur.

3.2. Hava Bazl Istma Sistemleri Baz gne enerjili stma sistemlerinde s iletim akkan olarak hava kullanlr. Hava bazl sistemlerin su bazl sistemlere kar birtakm stnlkleri olmasna su bazl sistemler daha fazla rabet grrler. Hava bazl sistemlerin dinamik cevab su bazl sistemlere gre daha hzldr nk hava bazl sistemlerin s kapasiteleri daha az ve dolaysyla scaklklar dktr. Bu kolektr verimini artrr. Ancak hava bazl stma sistemlerinde en byk sorun elde edilen enerjinin depolanmasdr. Scak hava,suya gre birka kat daha fazla yer igal eder. Enerjinin depolanmas byk hacim gereksinimleri duyar.depolama ilemleri de bu nedenle doal yerlerde rnein kaya yataklarnda yaplr. Ayrca depolanan enerji scak hava olduundan havay sirkle etmek iin daha byk glere ihtiya vardr. Hava bazl sistemler ihtiva ettikleri depo saysna gre tek depolu, iki depolu ve deposuz olmak zere ksma ayrlr. ekil 2 de hava bazl bir stma sisteminin prensip emas grlmektedir.

3.2.1 Is Pompal ve Yardmc Is Kaynakl Sistemleri Deposuz sistemlerden olan bu sistemler pek ok projede uygulama alan bulmutur. Sistem genel olarak 4 temel moda alr. 1. 2. olmaz. 3. 4. Kondansr k scaklnn yeterli olmad durumlarda alan moddur. D ortam scaklnn ok dk olduu durumlarda s pompasnn almas lave stc devrededir. gleir. Bu modda evin s ihtiyacnn tm yardmc stcdan karlanr. Is pompal sistemler elektrikli stmaya nazaran 3-6 misli daha iyidirler. evre kirliliine neden olmamalar ayn tesisatla hem stma hem soutma yapabilmeleri gibi zellikleri nedeni ile son yllarda uygulama alan bulmulardr. Elektrik kaynakl stma sistemleri, elektrikli stclar ve pahal yaktlara gre geni bir yer tutar. Souk k aylarnda buharlama scaklnn evaporatre haval olan sistemlerde ebeke suyu scaklndan dk olmas youma scaklnn da dk olmas da,elden geldiince yksek tutulmas gereklilii nedeni ile youma ve Evin s ihtiyac yokken s fleleri kapal durumdadr. Yani sistem kapal D ortam scaklnn 0o C nin altnda olmad ve kondensr kndaki hava modadr. scaklnn s ihtiyacn karlamaya yettii durumlarda alan moddur. Ek stma

buharlama scaklklar arasndaki fark byr, bu yzden kompresr daha sk devreye girer ki bu da daha ok elektrik enerjisi demektir. Bu nedenle buharlama scaklnn baka bir kaynak yardm ile ykseltilmesi gerekir ki, bu i iin en uygun kaynak gne enerjisidir. Gne enerjisinin yetmedii anlarda devreye girecek yardmc stma sistemlerinden biride s pompasdr. Yksek buharlama scaklklarnda pompasnn performans olduka yksektir. s

Blm 4- GNE ENERJSNN DEPOLANMASI

Gne enerjisinin gnlk ve mevsimlik depolanarak konutlarn stlmasnda kullanlmas zellikle Hollanda, Kanada, sve, Finlandiya, svire, Fransa gibi Avrupa lkelerinde ve Amerika da byk avantajlar getirecei ortadadr. 4.1.Gnlk Depolama Gne enerjili stma ve kullanm scak suyu elde edilen sistemlerde en yaygn olarak kullanlan depolama tekniidir.Depolarda biriktirilen enerji uzun sre bekleme gerektirmediinden depo hacmi ve izalosyon problemi dier depolama tekniklerine gre byk sorun oluturmaz.Ancak gnlk depolama teknii ile stma teknii destekleniyorsa s kayplarn azaltmak iin izolasyona ihtiya duyulur. zellikle sadece kullanm suyu elde etmek iin oluturulmu sistemlerde ok kullanlan bu depolama teknii ucuz ve problemsiz bir tekniktir. Basit bir yaltm yeterli olur. Genel olarak paslanmaz eliklerden silindirik ve kubik olarak imal edilirler. 1970li ylardan beri uygulanmaktadr. lkemizde yllk gnelenme miktar gz nne alndnda bu uygulamann ne kadar

4.2. Mevsimlik Depolama Mevsimlik depolama, yaz aylarnda depolanan enerjinin k aylarnda kullanlmak zere depolanmas tekniidir. Gne enerjisinin mevsimlik depolanarak konut stmada kullanld stma sistemlerinin prensip emas ekil 2 de gsterilmitir. Bu sistemde mevsimlik depo olarak, eitli geometri ve farkl fiziksel zelliklere sahip depolar kullanlabilir. Yaz aylarnda gne kolektrlerinden elde edilen s enerjisi srekli olarak depoya aktarlr. Depolanan enerji konutun s ihtiyacnn olduu aylarda depodan ekilir. Deponun enerjisi konutu tasarm i scaklnda sabit tutmaya yetmedii zaman, bir yardmc stc devreye girer. Bu

yardmc stc s pompas veya elektrikli stc olabilir. Bu tr sistemlerde ayrca konutlarn scak su ihtiyalarn da karlamak mmkndr. Prensipte mevsimlik depolama tekniini kullanan stma sistemlerinin ekli gne enerjisi kullanan dier sistemlerden farkl deildir. Mevsimlik depolamal konut stma sistemlerini gnlk depolamal sistemlerden,temel fark gnlk depo yerine mevsimlik depo kullanlmasdr. Bu sistemlerde kullanlan elemanlar boyut olarak daha byk olup maliyetleri daha fazladr. Mevsimlik depolamal sistemlerde en nemli husus seilen depo elemanlarnn yaz aylarndaki gne enerjisini kullanm srasnda ek stmaya ihtiya duymakszn toplayacak byklkte olmas gereklidir. Dolaysyla depo hacmi/kolektr oran gnlk depolama tekniine gre byk olmaldr. 4.2.1- Su Depolar Gne enerjisinin depolanmasnda kullanlan su tanklar yaltml yada yaltmsz olabilir. Yaltml tanklar elik, beton ve benzeri malzemelerden imal edilebilir. Bu depolama sistemi ilk defa 1939 Cambridge Massachusetts-ABDde MTH gne evinde kullanlmtr. Bu depolama sisteminde su, yksek s depolama kapasitesine sahip olduundan daha kk hacim kullanlr. Su vastasyla snn tanmas kolaydr. Bu tr sistemlerde kn s ekildii zaman depo su scakl dk olabilir. Takn su szdrmazlnn temininde ilave masraf ve zel tedbirlere ihtiya vardr. Sistemin iletilmesi ve meydana gelebilecek arzalarn giderilmesi olduka kolaydr. Su tanklarnn ilk imalat ksmen daha basittir. Depo olarak topraa gml yaltmsz su tanklar da kullanlabilir. Bu teknikle depolama sistemi topran yksek s kapasitesiyle birletirilmi olur. Tankn gmld toprak yanal s kaybn azaltr. D yzeye olan s kayb yaltm yaplarak azaltla bilir. Is tanmnn tamamyla su ile yapld bu sistemde gne enerjisinin uzun sreli depolanmas, herhangi bir toprak trnde gerekletirilebilir. Topran s iletim katsays geni bir aralkta deimektedir( k= 0.06-3 W / m.K). sl iletkenlik, toprak partikllerinin hacimsel dalm ve bu partikllerde ki nem oranna baldr. Nem oran arttka malzemenin sl iletkenlik katsays artar. Nemli iklim

blgelerinde,nem k aylarnda toprak ierisine tanr ve bu da s kaybnn artmasna neden olur. Bu tr depolama sisteminde doldurma periyodunda topraa kaybolan snn bir ksm boalma periyodunda tekrar kazanlmas en nemli zelliidir. Bu depolama sistemlerinde yamurlu mevsimlerde yamur sularnn depodan uzaklatrlabilmesi iin iyi bir drenaj sisteminin oluturulmas gerekmektedir. ekil 3 a-b de su depolar ile ilgili basit bir ekil grlmektedir.

4.2.2 Boru Depolama Sistemleri Enerjinin toprakta depolanmasnda boru kullanlmas fikri olduka yeni olup uygulamas da basit bir sistemdir. Kullanlan borular toprak ierisine yatay veya dikey olarak yerletirilebilirler. Borularn boyu 1-100 m arasnda deiir. alma scaklklar 10-100 oC dir. Borularn dey yerletirildii sistemlerde genellikle elik ve plastik borular kullanlr. Daha ok plastik borularn kullanld yatay sistemlerde genellikle, stma sistemi bir s pompas ile desteklenir. Boru depolama sistemi kurulurken yer alt sularnn etkisiyle meydana gelebilecek korozyon (elik borular iin), boru cidarndaki sl direncin bykl plastik boru kullanldnda uygulamalarda scaklk snrlandrlmas dezavantajlar gz nne alnmaldr. Enerjinin doldurulduu periyotta, fiziki artlar srekli olmay nedeniyle topran fiziksel zellikleri ile transfer mekanizmas olduka karmaktr. Toprak snrken nem dar doru hareket edecek ve toprak kuruyacaktr. Kuru toprak dk sl iletkenlie ve sl kapasiteye sahip olacaktr. Eer kuruluk devam ederse yaltma gerek kalmayacaktr. Ancak bu durum, snn k aylarnda ekilmesi periyodunda ekilen s miktarn snrlayacaktr. Bu durumu gidermek iin borunun hemen bitiiinde oluturulmu nemli toprak ile kaplanm kuru toprakl yap kullanlabilir. ekil 3 d-e de bu depolama tekniine ilikin basit ekil grlmektedir. 4.2.3. Akiferler Gne enerjisinin uzun sreli olarak akiferler de depolanmas fikri ilk defa 1973 ylnda Texas AFM niversitesinde Davison ve Harris tarafndan gelitirilmitir.

Akiferlerde sl depolama mevsimlik depolama iin olduka cazip bir uygulamadr. Akiferli yap iersinde su tutabilen, su geirme ve tutma zelliine sahip bir yapdadr. Akiferlerde enerji depolama kategoride gerekleir. Birinci aamada scak su elde edildiinde toprak ierisine pompalanr. kinci aamada ihtiya duyuluncaya kadar scak su o blgede tutulur. Sonra stmak amac ile geri alnr. Bu tr sistemlerin fizibilitesini ve verimliliini deerlendirebilmek iin enerji ilavesi, depolamada ve enerjinin geri ekilmesi devreleri ayr ayr ele alnacaktr.

Akifelerde depolama da; Yeterli oranda enerji giri/ knn salanmas, Is taycs ortam olarak kullanlan akkann scaklk ve basncndaki dzensiz Su kalitesinin korunmasndaki zorluk, Is kaybnn fazlal Geni scaklk aral,

deiimlerden dolay akiferli sistemin yapsal uygunluu ,

hususlarna dikkat edilmelidir. Akiferler; serbest akiferler, basnl akiferler, yar basnl akiferler ve yar serbest akiferler olmak zere drt ksma ayrlr.Serbest akifer ksmen su ile dolu olan geirimli bir tabaka ile bunun altna gelmi olan geirimsiz bir tabakadan oluur.

Basnl akiferler ise alt ve st snrlar geirimsiz ve tamamen doygun olan bir tabakadan oluur. ekil 3.f de sz konusu teknie ilikin kesit grlmektedir.

4.2.4. Kaya Maaralarnda Depolama

Hava bazl stma sistemlerinde ok kk hacimlere ihtiya duyulur. Bu byk hacimlerin inas ok masrafl ve g olduundan kaya yataklarndan faydalanma fikri ortaya atlmtr. Yerin olduka derin ksmlarnda, s deiiminin de kk olmas depolamada kayplarn da azaltc ynde etken olmutur. Gne enerjisinden elde edilen enerji buralara kuvvetli fanlar ile baslr. Daha sonra benzer ekilde scak havaya ihtiya duyulduunda fanlarla hava kanallarna gnderilir. ekil 6 da bu ynteme rnek verilebilecek Lyckebo projesinin prensip emas verilmitir.

BLM 5- GNE KOLLEKTRLER

5.1 Genel Gne nm ile bir akkann artmasn salayan gerelere gne toplayclar denir. Basit anlamda, bir yzeye den gne nlarndan bir ksm yzey tarafndan yutulur ve akkana iletim ve tanm ile s geii olurken, d yzeyden de evreye, yzey scaklna ve s tanm m katsaysna bal olarak tanm ile s geii olur. Yutulan snmla evreye olan s kaybnn fark faydanlan gne enerjisidir ve stlmak istenen akkana geer. Basit olarak bir kap ierisine konulan su gne altnda braklrsa ekil 5 de grlen parametrelere bal olarak snr. Bu bir anlamda gne kollektrdr. Belli bir zaman aralnda kap zerine gelen gne nmndan (q),kabn nm yutma oran olmak zere .q kadar kap yzeyi tarafndan yutulduktan sonra kabn yzey scakln (Ty) ve kap ile evre arasndaki s tanm katsaysna (h d) bal olarak tanmla ve nmla evreye s kayb olur.

Yutulan enerjinin evreye gideninden geri kalan, kap malzemesinin s iletim katsays (k) kalnlna bal olarak iletimle ve i yzeyden de su scaklna (Ti) ve i yzeyle su arasndaki s tanm katsaysna (hi )bal olarak tanmla suya geen faydal nmdr. Kollektrler, ierisinde dolatrlan akkan cinsine gre de svl ve haval toplayclar olarak iki guruba ayrlabilir. Svl toplayclarn verimi havalar toplayclardan daha yksek, imalat daha kolay ve ucuzdur. Toplanan enerjinin daha kk hacim yeterlidir. Buna ramen svnn donma tehlikesi, korozyon ve szdrma gibi problemler meydana gelebilir

ekil 5: Kolektr Sistemlerinde Isl Analize Giren Temel Parametreler. . Gne enerjisinden faydalanma, en yaygn olarak toplayclarla olmaktadr. Yapmlar iin karmak bir teknolojiye gerek olmadndan dier sistemlere gre daha ucuzdurlar. Konutlarn scak su, stma sistemlerinde ve yzme havuzlarnn stlmasnda ve endstri iin gerekli scak su temininde dz toplayclar kullanlr. Bu ksmda yaplan bu almada da yer alacak olan dz toplayclardan bahsedilecektir. Dzlemsel ve vakum tpl kolektrler evsel su temininde ve yardmc kayna olarak 20 yldr kullanlmaktadr. Avrupa pazarnda yllk olarak 0.5 milyon m2 kollektr retilmekte bu pazar srekli bymektedir. Trkiyede benzeri durum yaanmaktadr ve yllk 200.000 m2 kollektr retimine ulalmtr.

5.2. Haval Gne Kollektrleri

Haval gne kollektrleri, yutucu yzey ile alma akkan hava yardmyla gne enerjisini s enerjisine dntren sistemlerdir. Yutucu yzeye gelen gne nlarnn byk bir ksm yutulur ve tanmla sistemde dolatrlan alma

akkan havaya aktarlr. Kollektrden elde edilen yararl s; kollektrden geirilen alma akkannn giri ve k entalpileri farkna eittir. Haval gne kollektrleri, farkl tasarmlarla retilmektedir. Yutucucu yzey olarak kanatkl metal levhalar, V-ekli verilmi metaller, dz metaller, iinden alma akkannn getii a eklindeki malzemeler ile yarlm ve alm metaller, sentetik ve doal krkler kullanlmaktadr (ekil) ayrca birden fazla yutucu yzey kullanlmas da mmkndr. Kollektr zerine metal ve plastik elek eklinde ikinci bir yutucu yzey yerletirilmesi gibi deiik modeller gelitirilmitir. Haval gne kollektrlerinde, gelen gne nmn yksek oranda geilen buna kar kollektrden evreye tanml s trasferinin ve uzun dalga boylu nn geiine engel olan levha veya film trnde saydam malzemeleri kullanlr. Haval gne kollektrlerinde yutucu yzey ile alma akkan arasnda s transfer katsays kk olduundan, seilen malzemenin (s transfer alan/hacim) orann byk olmas gerekmektedir. Bu ekilde s transfer alan artacandan alma akkanna aktarlan enerji miktar da artar. Yutucu yzeyin przl olmas s transferinde arta neden olur. Przllk s verimini olumlu ynde etkilerken, kollektrde oluacak basn kaybn dolaysyla fan gcn arttrr. Haval toplayclar uzun mrl arlka hafif verimleri niform ve hacim stmas iin uygun donma korozyon gibi problemleri olmayan sistemlerdir. Haval gne kollektrleri, tarmsal rnlerin kurutulmas seralarn stlmas ve hava bazl bina stma sistemlerinde kullanlr. 5.3. Dzlemsel Svl Gne Kolektrleri Dzlemsel svl gne kollektrleri, gne nmn s enerjisine dntren en basit ve yaygn olarak kullanlan sistemlerdendir. Dzlemsel gne kollektrleri ekil 7 de grld gibi genel olarak saydam rt, enerjiyi toplayan yutucu yzey, yutucu yzey entegre edilmi tayc borular, yaltm malzemesi ve kasadan ibarettir.

5.3. Saydam rt Kolektr rts, tanmla evreye olan s kaybn azaltmasnn yannda kollektre gne nmnn giriinin salanmas ve yutucu yzeyin yamur, dolu ve toz gibi d etkenlerden de korunmas grevini de yerine getirir. Kullanlan saydam rtnn; ksa dalga boylu gne nmn geirme oran byk ( s kazanc kk ), yutucu levhadan yaylan uzun dalga boylu gne nmlarnn dar kmamas iinde uzun dalga boylu nmlar geirme orannn kk olmas istenir. Ayrca kullanlan rt malzemesi yksek geirgenlik oranna sahip olmal, yutma ve yanstma oranlar minimum tutulmaldr. Kollektr rts olarak genellikle cam veya

plastik esasl malzemeler kullanlmaktadr. Camn avantaj, optik ve mekanik zelliklerinin uzun dnem kararldr. Plastik malzemeler ise cama gre daha dayankl ve elastiktirler. Ancak izilmeye ve anmaya kar retalif olarak daha dk direnlidirler ve hava koullarndan abuk etkilenebilirler.

Kollektr rt malzemelerinin optik zelliklerinin dnda mekanik zellikleri de test edilebilir. Dolu hasar ve kar ykne direnci belirlenmelidir. Yksek miktarda kar yann olduu blgelerde minimum eim 30o lik eim as tavsiye edilir. Kar yksek eim as ile kollektrn zerinden atlabilir. Gelen gne nmn bir fonksiyonu olan yansma , geirgenlik ve yutma deerleri rt malzemesinin kalnlna, krlma indisine ve azaltma katsaysna bal olarak deiir. Gne nm kollektr rts zerine dt zaman yzey tarafndan bir ksm yanstlr, bir ksm yutulur ve byk bir ksm geirilir.

5.3.2. Yutucu Yzey

Gne kollektrlerinin en nemli ksmn yutucu yzey oluturmaktadr. Kollektrn verimi yutucu yzey kaplamasna, geometrisine ve yzey iin seilen malzemenin zelliine bal olarak deiir. Bu yzey, svl dzlemsel gne kolektrlerinde, bakr, alminyum, paslanmaz elik, sa,plastik vb. sl iletkenlii uygun herhangi bir malzemeden imal edilebilir. Akkan kanallar, roll-bond, ekstrzyon, presleme veya benzeri ilemlerden biri ile dorudan plaka iinde, stnde ve altnda meydana getirilebilir. Saydam kollektrler rty gerek yutucu yzeye gelen nmn byk bir ksm yzey tarafndan yutulur ve geri kalan ksm yanstlr. Yanstlan nm saydam rtnn alt ksmna gelir ve bir ksm yeniden yzeye yanstlrken bir ksm da saydam rtye geer Gne kollektrlerinin verimi arttran en nemli parametre yutucu yzeye uygulanan kaplamann zelliidir. Yutucu yzey kaplamalarn grevi mmkn olduu kadar yutmas ve sya dntrmesidir. Yutucu yzey kaplamas olarak siyah mat boya ve seici yzey kaplamalar kullanlr. Siyah mat boyann gne nn yutma miktar ( %90-98 ) yksektir. Buna karlk, yaycl daha ok yksektir. (%85-92) buyutlardadr. Siyah boya olarak genellikle polyester, akrilik ve epoksi reine esasl mat boyalar kullanlr. Mat siyah boyalarda kullanlan dolgu malzemeleri ve balayclardaki organik kkler, yzeyin seici zelliklerini tahrip etmektedir. Dolaysyla boyalar, yalnzca atmosferik artlara kar koruyucu olmaktadr. Yutucu yzey kaplamalar olarak seici yzeylerde kullanlr. Seici yzeyler ksa dalga boylu nmn tamamna yaknn tutar, buna karlk uzun dalga boylu nmn yaycln en aza indirir. Bu ekilde plann scakl arttrlarak akkan daha fazla s iletimi salanr. Seici yzeyler scaklk ykselmesinde daha az nm yayarlar, dolaysyla kollektr verimi yksektir. Seici yzeyleri hazrlamak iin, sputtering, kimyasal buhar depozisyonu , metal spreyi kimyasal oksidasyon ve

elektroliz gibi eitli teknikler kullanlr. Bu teknikler arasnda, elektroliz ilemi , gerek basit gerekse ekonomik olmas nedeniyle yaygn olarak kulanlmaktadr . 5.3.3. zolasyon Tabakas zolasyon malzemesi olarak cam yn, ta yn, poliretan kpk veya levha kullanlr. Cam yn veya ta yn kullanlmas durumunda d gaz akm incelenmelidir. Mineral ynlerin balayc malzemelerinde kan gazlar gereken tedbir alnmazsa saydam rtye birikebilir. Kasann yan yzeyleri ve arasndaki yaltm, cam yn ise srasyla 20-50 mm ve 50-100 mm, poliretan levha ise 8.5 cm, poliretan kpk ise en az 9.5 cm alnmaldr. Ayrca yutucu plaka ile arka yaltm arasnda 1-2 cm boluk braklarak yaltm yutucu plakaya bakan ksm alminyum folyo ile kaplanarak uzun dalga boylu nlarn plakaya dn ve yaltmn szdrmazl salanmaldr.

5.3.4. Kollektr Kasas Kollektr kasas olarak alminyum, paslanmaz elik, galvanize elik plastik ve tahta gibi deiik malzemeler kullanlmaktadr. Kullanlan malzemeye gre, gvde tasarm deiiklik gsterir. Birok modl kollektr ekstruze alminyum profilden yaplmtr. Ekstruze alminyum profil hafiftir. Modl boyutlarnda Galvanize veya paslanmaz elik mmkn olan en yksek esneklie sahiptir. Daha karmak ekiller profile entegre edilebilir. Maliyetleri de olduka dktr. uygulamal gvdelerin kullanm ile arl olduka yksek kasalar elde edilmektedir. Kasa yaltkann slanmasn nleyebilecek szdrmazlkta olmaldr. zellikle kollektr giri ve klarnda kasnn tam szdrmazl salanmaldr. Yapmnda kullanlan malzemelerin sl genlemeleri dikkate alnarak boyutlanmaldr.

5.3.5. Akkan Borular

Kolektr zerine gelen gne nmnn bir ksm saydam rtde, yansr, bir ksm yutulur ve geri kalan ksm yutucu yzeye ular. Yutucu yzeye gelen enerjinin, bir ksm s tayc akkana geerken ( faydal s ) bir ksm toplaycda depolanr, geri kalan ksm nm, tanm ve iletimle evreye gider. Is tayc akkan yutucu yzey ile izolasyon malzeme arasnda bulunan borulardan geer. Borular genel olarak paslanmayan metal alamlardr. Uygulamada daha ok s iletim katsays yksek olan metaller kullanlr. Yaygn olarak bakr, paslanmaz elik ve alminyum borular tercih edilir.

BLM 6 ALIMA KOULLARININ TANIMLANMASI

Gne kollektrlerinden maksimum verim elde etmede en nemli konulardan biri, atlarn zemine yerletirilen kollektrlerin birbirini glgelememesi iin kollektrler aras minimum uzakln belirlenmesidir. Kollektr minimum uzaklktan daha yakn mesafeye konduunda glgeleme nedeni ile belli bir miktar alan yalnz difz radyasyon olacandan efektif kullanlm olacaktr. Dier yandan minumum uzaklktan byk mesafe seilecek olursa kollektrn yerleim alan byyecektir. K aylarnda gne enerjisinden en iyi ekilde yarar salayan optimum

kollektr eim as deeri; enlem dairesi asnn 16o fazlasna eit olan, yaz aylarnda 16o eksiine eit olan deerdir. Btn yl uygulamalarnda ise kollektr eim as, enlem dairesine eit olmaldr. Kollektr her zaman gney yne bakmaldr. Kollektr bakm iin yrtme platformlar ile kollektrlere kolayca ulama imkan salanmaldr. Gneli scak su sistemlerinde bir scak su tesisat ne gerektiriyorsa bulunacandan, olaya yalnz kollektr olarak bakmamal balantlar, su borularnn aplar ve uzunluklar kritik devre hesaplar, pompa seimi, genleme depolar, scak ve souk su depolar, vanalar kontrol cihazlar ve yaltm iin ayr zen gsterilmelidir. Su datm ve toplama borular genellikle 1 lik ve bu ikisine kaynak ile balanan aralar 10 cm olan su tama borular da 1/2 lik borulardan yaplmaldr. Daha sk boru demek sureti ile verim %2-3 mertebesinde ykseltilebilir. Su borularn kasa ve evreye dememeleri salanmaldr. Su balant yerleri, kaynak yerleri kontrol edilerek ileride su kaaklar nedeni ile yaltm malzemesinin slanmas nlenmelidir. Souk blgelerde, kollektrlerde suyun donma tehlikesi mevcuttur. Bu problemi ortadan kaldrmak iin kollektr devresindeki suyu boaltmak en kolay ve en basit yntemdir. Baka bir nlem olarak pompal kapal sistemler uygulanmal ve antifirizli su dolatrlmaldr. Yine pompal ak devreli sistemlerde donma tehlikesinin olduu gnlerde srekli olarak pompann altrlmas gerekir.

Sistemin doldurulmas ve boaltlmas srasnda, eitli yerlerinde hava kalmas skma sorunu yaratabilir. Buna engel olabilmek iin dikine konulmu dirseklerden kanlmal ve uygun yerlere hava alma musluklar konulmaldr. Boru datm ve kollektr yerleim hattna su hareketi ynnde ok az bir eimle yerletirilmesi ile sistemde hava olumas nlenebilir. Kollektrn havalandrlmas iin, yamur sularnn iine girmeyecei yerlerine 2-3mmlik delikler almaldr. Ancak bu delikler yaltcn arkasnda olmaldr,cam tarafnda olursa tanm kayplar artabilir. Deliklerin bulunmamas durumunda geceleri havada mevcut su buhar camlarda younlaarak terlemeye neden olabilir ve bu da kollektrn verimini drr. Kollektrn tozlu ve rzgarl blgelerde bulunmas durumunda geirgen rtnn (camn) kirlenmemesi ve kollektrn verimsiz almamas iin belirli, aralklarla kollektr cam temizlenmelidir. Kollektrn, iinde su yokken mmkn olduu kadar gne altnda braklmamasna dikkat edilmelidir. Aksi takdirde zellikle cam krlmas ve boyalarn kabararak dklmesi sk rastlanan olaylardandr. Kapal devreli genleme depolu sistemler iin su stcs, ar snma ve buhar olumas tehlikesine kar bir emniyet sbab olarak konulmaldr. Kollektr termik verimine kirelenmenin etki ettii ve birka sene gibi ksa srede verimi drd bilinmektedir. Kirelenmeyi nlemek iin siliphos denilen polyfosfatlar 60 C ye kadar CaCO3 kmesini nlemektedir. Kollektrn souk su giriine polyfosfat tank monte edilerek su bunun zerinden getikten sonra kollektre verilebilir. Gne scak su hazrlama sistemlerinin lkemizde olduka yaylm olmas ilgili standartlarn TSE tarafndan hazrlanm olmutur. TSE tarafndan hazrlanan retici ve kurucu firmalara yararl olacak standartlar TSE 3680, TS 3817, TS 4801 atf yaplan standarlardr.

BLM 7: KAYNAKLARI

GNE ENERJS VE DER ENERRJ

7.1. Gne Enerjisinin Dier Enerji Trlerine Gre Avantajlar 1. Her eyden nce, gne bol ve tkenmeyen enerji kaynadr. 2. Temiz trdr, evreyi kirletici, duman, gaz, karbonmonoksit, kkrt ve radyasyon gibi atklar yoktur. 3. Yerel uygulamalar iin elverilidir. Enerjiye ihtiya duyulan, hemen hemen her yerde gne enerjisinden yararlanmak mmkndr. Bir akman, bir saatin, bir hesap makinesinin veya bir deniz fenerinin, bir orman gzetleme kulesinin enerji ihtiyac yerinde karlanabilir. 4. Da bal olmadndan, doabilecek ekonomik bunalmdan bamszdr. 5. Bir ok uygulamas iin karmak teknolojiye gerek duyulmamaktadr. letme masraflar ok azdr.

7.2. Gne Enerjisinin Dier Enerji Trlerine Gre Dezavantajlar 1. Birim yzeye gelen gne nm az olduundan byk yzeylere ihtiya vardr. 2. Gne nm srekli olmadndan depolama gerekmektedir. Depolama imkanlar ise snrldr. 3. Enerji ihtiyacnn ok olduu k aylarnda gne nm az ve geceleri de hi yoktur. 4. Gne nmndan faydalanan sistemin gne n srekli alabilmesi iin evrenin ak olmas, glgelenmemesi gerekir. Gne nmndan yararlanlan bir ok tesisatn ilk yatrm maliyeti fazladr ve henz bazlar ekonomik deildir.