KMR VE SIVI YAKITTAN NUMUNE ALMA KURALLARI

Hazrlayan: Dr. Zeynep Krba

lm ve Denetim Dairesi Bakanl evre Referans Laboratuvar

evre Ynetimi Genel Mdrl

Kmr ve Sv Yakt le lgili Yararlanlabilecek Standart metotlar

TS 1371 ISO 1213-1 : Kat Mineral Yaktlar Terimler Ve Tarifler Blm 1: Kmr Hazrlama le lgili Terimler TS 1372 ISO 1213-2 : Kat Mineral Yaktlar Terimler Ve Tarifler Blm 2: Numune Alma Deney ve Analiz le lgili Terimler TS 3083: Hareket Halindeki Cevher Ynlarndan Numune Alma Ve Hazrlama Genel Kurallar TS 2942 ISO 14180: Kmr Damarlarndan Numune Alma TS 2943: Kmr Damarlarndan Sondaj le Numune Alma

Kmr ve Sv Yakt le lgili Yararlanlabilecek Standart metotlar

TS 2390: Kmrden Numune Alma TS 4744 ve TS 5125: Kahverengi Kmrler ve Linyitler- Numune Alma Prensipleri- Rutubet miktar tayini ve genel analizler iin numune hazrlama TS 1687: Kok Kmrnden Numune Alma TS 900-1 EN ISO 3170-1: Petrol Svlar- Elle Numune Alma

Kmr numuneleri ile ilgili olarak sz konusu olabilecek terimlerin tanmlar aada verilmitir
Numune: Bir cevher yatan veya stounu fiziksel, kimyasal,
mineralojik olarak temsil etmesi amac ile alnm belirli miktardaki malzemedir. partinin tm veya bir ksm olabilir.

Yn: Numunesi alnacak hammaddeler yn tekil ederler, bu bir Temsili Numune: Bir hammadde ynnn fiziksel ve kimyasal
kalitelerinin ortalamasn elde etmek iin usule uygun olarak alnm birim numunelerinin toplamdr. arln azaltma ilemidir.

Azaltlm Numune: Ebat deiimi yapmakszn numunenin Para Numune: Bir stoktan, yndan bir numune alma aygt ile
belirli blmlere ayrlm her bir ksmndan bir seferde belirli miktarda alnm numunedir. Para numune says arttrldka temsili numunenin homojenlii artar.

Para numune alma ilemi iin yntem belirlenmitir: 1.Sistematik Numune Alma: Para-numunelerin kmr biriminden eit zaman aralklar veya ei aralkl yerlerden alnmasdr.

Numune Alma eitleri

2.Geliigzel Numune Alma: Para-numunelerin kmr biriminden geliigzel zaman aralklar veya geliigzel aralkl yerlerden alnmasdr.

3. Tabakal Numune Alma: Birimler eit zaman veya miktarlarda tabakalara blnr , her bi tabakadan geliigzel bir veya birka para-numune alnr

Kmr numunelerinin almnda dikkat edilmesi gerekli temel hususlar unlardr: zel bir ama iin alnmadka, numune temsili olmaldr. Arazide alnm numune, temsili zelliini kaybetmemesi art ile azaltlabilir. Fazla miktarda ve deiik yerlerden alnan kmr numunelerinin temsil zellii yksektir.

Kmr numunesi alnrken aadaki hususlara dikkat edilmelidir: Numunenin alnd yer, Numune alma esaslar, lemleri, Numune hazrlanmas, Numune alma aygtlar.

Numune Alnmas
Kmr numunelerinin alnd yerler aadaki ekilde snflanr: 1.Ak halinde kmrden numune alma 2. Vagondan numune alma 3. Gemiden numune alma 4. Stok ynlardan numune alma

KMR NUMUNES RNEKLEME YNTEMLER

1)-Ak Halindeki Kmrden rnekleme:

Bu madde, hareket halindeki veya durdurulmu

kmr akndan rnekleme yntemlerine ilikindir edilmesi gereken hususlar unlardr:

Ak halindeki kmrden numune alnrken dikka

Alnan numunenin kmr temsil edebilmesi iin

para numune olarak tanmlanan ksmlarn, ak

halindeki kmrn her tarafndan (kmrn tm

genilik ve derinliinden) belirli sayda alnmas gerekir.

1) Ak Halindeki Kmrden rnekleme (devam)

KMR NUMUNES RNEKLEME YNTEMLER

Numune alc, gvenle ve hibir fiziksel zorlamaya gere gstermeden kmr aknn tm kesitine eriebilmelidir.

Para-numuneler, numunenin alnd noktada bandn norma bir ykle yklenmi olduu anda alnmaldr.

Kmr aknn balangcnda veya sonunda para-numunelerin numuneleri alnmamasna gereken zen gsterilmelidir.

Durdurulmu band konveyrden, hatasz bir kmr numunes

KMR NUMUNES RNEKLEME YNTEMLER

2) Vagonlardan rnekleme:
Vagonlardan kmr numunesi alnrken dikkat edilmesi gereken hususlar unlardr: Vagonlardan rnekleme ilemi vagonlardaki kmrn serbest yzeylerinden veya vagonlarn boaltlmas srasnda yaplr. Her vagondan bir para-numune alnmas tercih edilmelidir.

KMR NUMUNES RNEKLEME YNTEMLER

2) Vagonlardan rnekleme: (devam)

Arl

1000

tonun

stnde

olan

partilerden

rneklemede ncelikle, parti her biri 1000 ton veya daha az olan birka ksma ayrlmal ve her birinden belirlenmi sayda para-numune alnmaldr. Vagonun tm derinliine ulaabilecek bir sondann olmad durumlarda kmr yn iine alan ve derin olmayan bir ukurun dibinden krek yardmyla para-numune alnr.

KMR NUMUNES RNEKLEME YNTEMLER

2) Vagonlardan rnekleme: (devam)

Kmrn ihtiva ettii nem her zaman en alt dzeye inme eilimi gsterir. Bu nedenle alan ukurlar vagon derinliinin yarsna kadar kazlmal ve para-numune alan ukurdan alnmaldr.

Islak olmayan kmrlerde, alnacak numunenin stten gelen maddelerle karmasnn nlenmesi iin alan ukurlar en az 0,3 m derinlikte olmaldr.

Vagonlarn boaltlmas srasnda, kullanlmaya elverili byk bir kap, kmr ak iinden geirilerek numune alnr. Ancak kmrn hzla dmes nedeniyle, akan kmrn tm ksmlarndan para numunelerin alnmas zordur. Yntemin emniyetle

KMR NUMUNES RNEKLEME YNTEMLER

3) Gemilerden rnekleme:

Geminin deiik ambarlarna deiik kmrlerin yklendii biliniyorsa, her bir ambar bir tek birim olarak irdelenir ve her birinden ayr para-numune alnr.

KMR NUMUNES RNEKLEME YNTEMLER

3) Gemilerden rnekleme: (devam)

Gemi ambarndaki kmrn st tabakasnn yamurdan etkilenmesi veya rzgarla kurumas olaslna kar para-numuneler yzeyin en az 0,2-0,3 m derinliinden alnmaldr. Mavna ambar iindeki kmrn derinlii 4mden az olduunda numune, yalnz bir aamada ykn boaltlmas srasnda alnmaldr. Numuneler, ambardan bir miktar boaltlmasndan sonra alnmaldr. kmrn

KMR NUMUNES RNEKLEME YNTEMLER

4) Stok Ynlarndan rnekleme:

Kmr stok ynlarndan rnekleme nerisi para-numunelerin stok ynlarnn yzeylerinden ve tabakalarndan, elden geldi kadar dzenli aralklarla alnmasna dayanr.

4) Stok Ynlarndan rnekleme: (devam)

KMR NUMUNES RNEKLEME YNTEMLER Para-numunelerin alnd noktalar, stok yzeyinin her dorultusuna, olabildii kadar dzenli olarak datlmaldr. zellikle byk stok ynlarndan numune alnmas sz konusu olduunda, rneklemeden nce noktalarn saptanmasnda lekli plan veya harita hazrlanarak belirli bir dzene gre allmas nerilir.

KMR NUMUNES RNEKLEME YNTEMLER 4-Stok Ynlarndan rnekleme (devam)

Yn uzun ve st dz ise, ynn eteklerinde belirli aralklar ile 1-5 metre apnda yarmalar alr,

1-5 metre apnda alan bu ukurlardan numune alnr.

Yn tek bir koni halinde ise, ynn 4 tarafnda yarma amak sureti ile numune alnmaldr. Yarma ap ynn byklne gre 1-6 metre arasnda deiebilir. Ynn tepe tarafnda, ykseklike 2/3 lk ksmnda ve altta alan yarmalarn arasna gelecek ekilde 4 adet daha yarma alarak numune alnr.

Bu numuneler miktar olarak fazla olacandan arazide krlarak kartrlr ve drtleme yntemi ile azaltlarak

Arl 1000 tona kadar olan partilerden numune alma

Yalnz bir kaynaktan gelen 1000 tona kadar olan partiden alnacak para-numune says; Temizlenmi kmrde (ykanm elenmi veya kuru kmr):16 Temizlenmemi kmrde:32 olmaldr. Para-numune miktar ise; En byk tanesi 150mmye kadar olan kmrler iin en az 0,5 kg olmaldr. En byk tanesi 150mmnin zerinde olan kmrle iin en az 10 kg para-numune olmaldr.

Arl 1000 tonun zerinde olan partilerden numune alma

iki yntem vardr:

1-ncelikle parti her biri 1000 ton veya daha az olan birka ksma ayrlr ve her birinden belirlenmi sayda para-numune alnr. 2-Numunenin binde ikilik ksm homojen alnr. Ynn en stnden ,ortasndan,en altndan numune alnr,ortaya ylr ve kepelerle kartrlr. 4 paraya blnr. iki birim yna atlr .Geri kalan 2 birim ise ayn ekilde kartrlr ve azaltlarak analiz numunesi ve ahit numune hazrlanr.

1- )LMANDAN NUMUNE ALMA

Pratikte Uygulamalar,

Kmrden numune alma ilemi kmrn tane iriliine ve ykanm olup olmamasna gre farkllk gsterir.

-Tane irilii arttka numune miktar arttrlmaldr. -Ykanmam kmrden alnan numune says da ykanm kmrn iki kat olmaldr. -thal para kmr iin genel kabul grm olan miktar her 100 10 on iin yaklak 15kg numunedir. Byk tonajl gemiler iin he 9000 ton bir lot kabul edilir. Bu hesaba gre her 9000 ton iin akla yaklak 1350 kg numune ( 90 x15) alnm olmaldr. Sonra bu numuneler koni oluturacak ekilde yn halin getirilmeli , karlkl iki kii ile yn birka kez aktarlp ar kartrlmal ve drtleyip azaltlarak lotu temsil edecek numune numun hazrlanmaldr. Dier lotlarn numuneleri de ayn ekild hazrlandktan sonra lot numuneleri kartrlp, drtleyerek ( ek 1 ) azaltlarak, gemi numunesi hazrlanmaldr.

ekil 1 Drtleme : Numune dz bir yzeyde yaylarak st dzlenir.Drt eit paraya blnerek karlkl iki paras atlr,kalan ksm kartrlarak istenen miktarda numune kalncaya kadar ilem tekrarlanr.

2-) YIINDAN NUMUNE ALMA: Kmr sahalarndan numune alnrken, yn halindeki kmrden alnacaksa, yndan yarma atrlmal, alan yarma iinden deiik blgelerde numune krei ile numune alnmaldr. Ynn byklne gre alan yarma says artrlmaldr. Daha sonra alnan numuneler kartrlmal ve drtleme yntemiyle azaltlmaldr (ekil 1). Eer imkan varsa, tama esnasnda her 100 ton iin 15 kg numune alnrsa, yn daha iyi temsil eden numune alnm olur.

3-) BOALTMA BANDINDAN NUMUNE ALMA: Otomatik numune alma dzenei olan bant sistemleri numuneyi kendisi alr ve hazrlar. Otomatik olmayan sistemlerde bant durdurulur ve bant zerinde belirli bir genilik tespit edilerek, o genilikteki btn kmr numune olarak alnr. Belli aralklarla alnan numuneler kartrlr, drtleyerek azaltlrak (ekil 1) numune hazrlanr.

4-)KAMYON ZERNDEN NUMUNE ALMA

Kamyon kasasndan numune alnrken , apraz kelerden geen hayali bir kegen izilir. Bu kegen zerinden iki tane kelere yakn ve bir tane ortadan olmak zere krek kmr, numune olarak alnr. (ekil 3)

ekil 3: Kamyon kasas sten grn

5-)KAMYONUN BOALTTII KMRDEN NUMUNE ALMA:

Genellikle en ok kullanlan numune alma metodudur. Kamyonun boaltt yna yandan hayali bir izgi izilir. izginin alt ucundan kenarlara 50 cmden fazla yaklamamak kayd ile bir krek, ortadan bir krek ve stten bir krek numune alnr. Daha sonra alnan numuneler kartrlr ve drtleyerek azaltlr.

ekil 4:Kmr yn

ekil 3:Kmr yn

6-) TORBALANMI KMRDEN NUMUNE

ALMA:

Ayn marka ve tip torbalardan tesadfi olarak seilen torbalar (torba says temsil ettii yna baldr ) yn olacak ekilde boaltlr. Aktarlarak kartrlr. Drtleyerek azaltlr. Kimyasal numune hazrlarken belirli miktar azaltma yapldktan sonra mmknse kmr krcdan geirilir, azaltmaya yle devam edilir. Bylece daha homojen bir kimyasal numune hazrlamak mmkn olur.

SIVI YAKITLARDAN NUMUNE ALMA YNTEMLER

Sv Yakt numuneleri ile ilgili olarak sz konusu olabilecek terimlerin tanmlar aada verilmitir.

Numunenin Btnl: Numunenin btnl, tam ve deimemi olmas durumudur. Yani numune sv partisinden alnd zamanki bileimi aynen salayacak ekilde muhafaza edilmitir. Kartrc (Mikser): Kartrc, partiyi temsil eden bir numune elde etmek iin, boru hattnda veya partiyi iinde bulunduran kapta homojen bir sv karm salayan cihazdr. Numunenin Kondisyonlanmas: Numunenin kondisyonlanmas, deney iin hazrlanmas srasnda numuneyi kararl hale getirmek iin yaplmas gereken homojen hale getirme ilemidir.

Tanktan numune almak iin aadaki numune trleri tercih edilebilir;

SIVI YAKITLARDAN NUMUNE ALMA YNTEMLER (devam)

1-Nokta numuneler: Numune alma iesi kafesi, az istenilen seviyede olacak ekilde sv iine daldrlr. Uygun mekanizma ile az alr ve dolana kadar istenilen seviyede tutulur. Farkl seviyelerden numune alnrken, daha alt seviyelerde karmalara sebebiyet vermemek iin stten balayarak aaya doru bir srayla numune alnmaldr. 2-Birleik (Kompozit) Numune: Birleik numune hazrlamak iin, ayr ayr numuneleri temsil edebilen miktarda ksmlar bir birleik numune kabna aktarlr.

SIVI YAKITLARDAN NUMUNE ALMA YNTEMLER (devam)

3-Dip Numunesi: Dip numunesi alma kab tank dibinde az yukarda ve dik konumda duracak ekilde tanka daldrlr. 4-Ara Yzey Numunesi: Numune alma cihaz, vanalar cihaz iinden sv gemesine msaade edecek ekilde ak olarak, svya daldrlr. stenilen seviyede vana(lar) kapatlr ve numune alma cihaz yukar ekilir.

SIVI YAKITLARDAN NUMUNE ALMA YNTEMLER (devam)

Temsili Numune: Temsili numune, fiziksel ve kimyasal zellikleri partinin toplamnn hacimce ortalama zelliklerine edeer olan numunedir. Devaml Numune: Devaml numune, bir numune alma kabnn, petrol st seviyesinden dibe kadar indirilip dar alndnda, kabn yaklak dolu olacak bir hzla hareket ettirilmesi suretiyle elde edilen numunedir. Nokta Numune : Nokta numunesi, bir tankn belirli bir yerinden veya pompalama ilemi esnasnda boru hattndan belirli bir zamanda alnan numunedir.

SIVI YAKITLARDAN NUMUNE ALMA YNTEMLER (devam)

Bir tankn ierdii numune alma noktalar aada aklanmaktadr:

Yzey Numunesi: Yzey numunesi, sv yzeyinden alnan numunedir.

Tepe Numunesi: Tepe numunesi, sv yzeyinden 150mm aada olan seviyeden alnan nokta numunedir. st Seviye Numunesi: st seviye numunesi, sv yzeyinden sv derinliinin 1/6s kadar aada olan seviyeden alnan numunedir. Orta Seviye Numunesi: Orta seviye numunesi, sv yzeyinden sv derinliinin yars kadar aada olan seviyeden alnan numunedir.

SIVI YAKITLARDAN NUMUNE ALMA YNTEMLER (devam)

Alt Seviye Numunesi: Alt seviye numunesi, sv yzeyinden sv derinliinin 5/6s kadar aada olan seviyeden alnan numunedir. Emme Seviyesi Numunesi: Emme seviyesi numunesi, sv hidrokarbonun tanktan darya pompaland en dk seviyeden alnan numunedir. Dip Numunesi: Dip numunesi, tank veya tabanndaki maddeden alnan nokta numunesidir. kabn

Btn Seviyeler Numunesi: Btn seviyeler numunesi, toplam sv yksekliini bir ynde kat ederken dolan bir cihazla elde edilen numunedir.

Birleik (Kompozit) Numune: Birleik numune, partiyi temsil eden bir numune elde etmek iin, ok sayda nokta numunesinin belirli oranlarda birletirilmesi suretiyle elde edilen numunedir.

SIVI YAKITLARDAN NUMUNE ALMA YNTEMLER (devam)

Yakt numunelerini alma ilemi aada aklanan bilgiler nda gerekletirilir: Numuneler mmkn olduu kadar partiyi (rn) temsil etmelidir. Tanklardan numune almaya tank muhteviyat durgunken balanmaldr. Deney iin normal olarak aadaki numuneler alnr: 1) st, orta ve alt seviye numuneleri. 2) st, orta ve emme seviyesi numuneleri. Bu numuneler zerinde yaplan deneyler tank muhteviyatnn homojen olmadn gsterirse, 3ten daha fazla seviyeden numune alnmas ve bu numunelerden deney iin bir birleik numune hazrlanmas gerekir.

Sv yakt numuneleri mmkn olduunca doru alnmal. Numuneler mmkn olduu kadar partiyi (rn) temsil etmelidir.Neden?
Hava Ynetimi Dairesi Bakanlmzn karm olduu genelgede(2006/17) sv yaktlarda % kkrt miktar max. 1.50 olarak belirlenmitir. zellikle dipten alnan numunelerde dip ksmnda birikmi olan sedimentte % kkrt miktarnn yksek olduu tarafmzdan belirlenmitir. Byle durumlarda gerek OM gerek laboratuvar ve gerekse firma zor duruma dmektedir. Hukuksal boyuta tandnda ise laboratuvar en kolay sulanabilecek konuma getirilmektedir. Sadece yzeyden alnan numuneler ise tank muhteviyatn yeterince temsil etmeyebilileceinden yanltc sonulara neden olabilir.

RLye Gnderilen Numunelerle lgili Eksiklikler- Sorunlar

1)Tutanaklar Makbuzlar

Eksik Doldurulan ve Doldurulmas Zorunlu Ksmlar Tarih Cinsi : Kmr yazlmamal,aka belirtilmeli.(yerliithal,takmr-linyit vb) Alnd Yer Alnma Amac Numune Alan Baklacak Parametreler : Gerekli Analizler ibaresi yazlmamal.Baklmas gerekli parametreler tek tek belirtilmeli. ime ndeksi analizi tam analiz yaplacak da olsa ayrca belirtilmeli Prina(zeytin ekirgei) analizlerinde younluk ve parlama yaplmamaktadr.

1)Tutanaklar Makbuzlar(devam)
Numunenin ahit numune olup olmad belirtilmeli. Tutanaklarda yanl yazlan yerlerin zeri,alttaki yaz okunacak ekilde izilmeli,karalama yaplmamal ve dzeltme ileminin yanna paraf atlmal Kmr numuneleri ile ilgili nyazlar,fatura bilgi formlar,tutanaklar ve dekontlar numune torbasna konarken,zerlerine kmr tozu bulamayacak ekilde nlem alnmal. cret, OM nin dner sermayesine yatrlmal. cret sonradan yatrldysa,makbuzun asl deil,okunabilir olmas nedeniyle fotokopisi ekilmeli ve bu fotokopi fakslanmal. Numune Hazrlama ve Numune Alma cretleri unutulmamal.

RLye gnderilen numunelerle ilgili eksiklikler- sorunlar

2)Ambalaj
Mhrlerin boaz ksm gevek olmamal,almayacak ekilde olmal. Numune nem almayacak ekilde muhafaza edilmeli,gerekirse ikinci bir torbaya konulmal ve ambalajn az iyi kapatlmal. Sv numune kaplarnn krlmamas iin etrafna strafor koyup, kutunun zerine krlabileceini belirten bir yaz yazlmal. Numuneler firma sahipleri ile gnderilmemeli, beraberinde bir yetkili olmal. zellikle kargoyla gelen numunelerin tutanakta mhrl olduu belirtilmi olmasna ramen mhrsz olduuna rastlanmaktadr.Bunun yannda koli kutularnn sonradan bantlanm olduu izlenimine varlmaktadr.

RLye gnderilen numunelerle ilgili eksiklikler- sorunlar

3)Miktar
Kat yaktlarda 10-20kg,sv yaktlarda 2-5lt numune yeterli.

Bir analiz sonucunun doru kmas partinin temsil ettii deeri vermesi :

veya

1- Doru ekilde (miktar ve numune alma yeri) numune almaya, 2-Doru ekilde numunenin azaltlmasna , 3-Azaltlan bu numuneden doru ekilde ahit numuneler hazrlanmasna baldr.