.

BN SNA'DA VARLK, VAROLUUN SEBEB VE VARLlGIN DELL OLARAK 'A K Yrd.Do.Dr.Mehmet BAYRAKDAR

Eflatun ile birlikte "Ak"a, ilk lah olarak tarif edip ona psikolojik bir mandan ziyade daha ok ontolojik bir mana kazandran Parmenidel olduunu syleyebilirsek de; "Ak"n tam olarak mana kazand ilk filozof phesiz Empedocle'du-. Zira O'na gre Ak, Kin gihi ayn zamanda maddi ve vue1di bir eydir ki daha ok eyann birlii iin bir sebebdir. Bunun iin Aristo, EpmedocIe'un "Ak"n yle yorumlar: "(Ak" hem etkin sebep, nk o eyleri birbirine yaklatm; hem maddi sebep, nk o maddenin karmnda bir pay tekil eder."2 Empedocle'a gre "(Ak" ayn zamanda Toprak, Su, Hava ve Ate gibi drt esas elemann bir beincisi - eer "Kin" altnc sraya itilirse. dir. O "O<Ak" da bir eleman sayar. Bunun iin Theophraste "Empedoele .... bazan onlar Ak ve Kin'i) drt elemanla ayn seviyeye koyar. "3 der. Nihay~t "(Ak" ve "Kin"in maddi bir unsur ve ontolojik bir manada kullanlmasn EmpedocIe'un bizzat kendinden dinleyelim: "Nihayet Ak dierleri arasnda uzunluk ve genilik bakmndan eittir."4, "Kah Ak sebebiyle onlar (drt eleman) sadece tek hir organizma meydana getirmek iin birleirler, kah zddna kendilerinin dndaki Kin'in sebebiyle nce gerekleen bir birliin tamamen hozulmasna kadar birbirlerinden ayrlrlar." 5 "' Ayn ekilde, daha sonra biz Ak'n ontolojik bir mana ve ontolojik bir rol aldn EfIatun'da gryoruz. O bata Banquet olmak zere Phedon, Phedre ve Repuhlique gibi dier eserlerinde Ak hem hir"lah", hem bir "eytan" ve hem de ruhun bir "htiras" olarak grmesiyle
1 Eflihun, Le Banquet, Oeuvres Completes iinde, Notlarla eviren: L.Rolin, Leilt, Gal1imard, Paris, 1950, 178 (l), s. 701. 2 Aristote, Metaphyeique, A, LO, 1075 (l) 3. 3 Theoplraste; Phys.Op.frg.3, (Dox, 9.477). 4 Emp6doele, De la Nature, frg. 17. 5 Emp6doele, age., frag. 26.

300

~1EHMET

llA YHAKDAR

Ak'a psikolojik bir muna yanmda, ona yaratc bir fonksiyon da veri. yordu.6 Ayn yolla Plotin da Eflatun gibi, Ak'da bir lahilik bularak onu yaratlm ve ayn zamanda yaratc bulur.? Farabi de Aah' hem lk <Ak, hem lk Mil'uk ve hem de <Ak'm. bizzat kcndi kabul ederek8 Ak'a daha da ok bir ontolojik mana ka. zandrmyor muydu? . Buraya kadar fiIozofumuz bn Sina'dan nce "cAk"n bir "lah". veya en azndan Farabi'de olduu gibi Allah'n bir sfat olarak dnl. mesi, "<Ak" a varlksal ve var olusal bir mana verildiini gstermekti. bn Sina zaman zaman eitli vcsilelerle eitli eserlerinde Ak'dan sz ederse de9 Ak'n ontolojik adan ele alnp incelcndii ve srf bu konu iin hasredildii zel bir eserde kaleme almt: Risala Fi Mahiyyet al.<Ik. bn Sina bu cserinde tam bir Ak ontolojisi yapar. phesiz bn Sina bata Farabi olmak zere Eflatun ve Plotin'den esinlenmi olduunu gsteren benzer eyler varsa da o ba!jta Eflatun ve Plotin'i oktan gemitir. nemli benzerlikler L.Gardet'ninIO de belirttii gibi, Ak' bilgi asndan diyalektik bir metod olarak ele alp Oladan Allah'a ykselmcsi ve Allah' hem Ak, hem Ma'uk hem de Ak olarak gr. mesidir. Fakat bn Sina'nn kendinden ncekilerden birok ynlerden ayrlr; onlarda bulunmayan en nemli yenilii ve Ak konusunda orijinallii noktada zetlenebilir: .

1- Ne ;;f1atun, ne Plotin gibi psikolojik manadaki ak sadeee canl varlklardan insana has klmaz; zddna ak canl, cansz, bitki, hayvan, btn mahluklarda yaylm doutan hir kuvvet olarak grmesidir. Ve
ayrca hu 'konuyu Risaesi'nin ikinci ksmnda zel olarak .:.J':".J.!'~ J

~i

.;::ioll
Ilo~k

.l:z: ~i

j J~\

altnda ele alr ve yle neticelendirir:

.:r ~J .i ~

: ..k~L...~1 o.lA

.:r

:;rSj'~U-:L. 0~l.i

2- bn Sina ok ak olarak Ak', Allah da dahil btn varlklarn esas ve varl sayar; Ak' esas ve varlk olarak ayn zamanda varlkla.
6 Efliitun, le Banquet. a a, 202 c, 203 u, 206 c-e; Phcdre, 254 b. , 7 Plotin, E'lIleeadc., lll, 5, (2); VI, 7(28); VI, 8(15). 8 Farabi, ul-Du'avi al-Kulbiyya, Haydarabad, al-Munk, Buyrot, 1968, .54, 68. 134'f H, . 3; ul-Mal1nu ul.Fazlla, Dar

9 Bkz. ln Sina, /'inciit, 2.bsk., Kulira, 1357, 5.243-246: Mantk al-Mankyyin, Kahira, 1328, 5. 47; ifa, Kahira, 1328, ""o 592, 598, 599, 609. 10 Bkz. Louis Gurdet, Lu Punsee Religieuse d'Avicenne, Paris, 1951, ss. 168-170; La Connaissance Mystique Chcz Ilm Sina, Memorial Avicennc - II, Caire, 1952, ss. 36-42. . II bn Sina, Hisala Fi Mahinyyt al-'lk. Nereden ve Tercme eden: A.Ate, t.U.Edebiyat Fakltesi YaYlDl~nndan, No: 552, .stanbul, 1953, s. 10.

BN SNA'DA VARLK

301

nn ve varoluun sebebi olarak grr. Biz Ak' byle ontolojik bir sebep olarak bn Sina'nn kendinden nceki filozoflarda gremiyoruz. 3- bn Sina'ya gre Ak ayn zamanda varln ve dolaysiyle AIlah'n bir delilidir de. bn Sina Ak'a hem ontolojik ynden, hem de psikolojik ve bilgi ynnden yle bir deer verir ki, o bir yandan nsann kendinde kendi iin yetmezliini ve acizliini gsterir, dolaysiyle ta. mamlanmaya ihtiyac olduunu bildirir. Dier yandan Ak, "En Yetkin" in varln bize gsterir, ki ona btn varlklar doutan, insan bil. kuvve ,dier varlklar bilfiil aktdar. Fakat insan ancak kendi ihtiyari Ak'n kesbettikten sonra O'nun bilincine varabilir. uura varmas' iin de O'nu bilmeyi denemesi gerekir. Biz burada daha ok bu yenilikten ve kendinden ncekilere gre bu farkllklardan s;n ikisi zerinde d~rmak istiyoruz. Baz aratrclar gibi L.Gardet de hcl' nekadar bn Sina'nn ontolojik Ak'mdan bahsederse de Ak'n bn Sina'da varlk olarak ve Var oluun sebebi olarak ele alnmasna hi deinmez. Halbuki dediimiz gibi bn Sinann asl yenilii buradadr, yani Ak varlk ve varoluun sebebi olarak grmesindedir.
12 Gayemiz Eflatun, Plotin ve bn Sina'nn "Ak'" nazariyeleri arasndaki farklar sayp dkmek olmamakla birlikte burada unu da ilave edelim ki, H.Ziya "Cken, Ahmet Ate'in bn Shui'nn Risala Fi Mahiyyat al-Ik adl eserinin nerine yazd franszca nsz'nde ve Ahmet Ate'in ay eser iin yazd Giri'te Eflutun'un Ak Nazariyesi ile bn Sina mn Ak Nazariyesi arasndaki farklardan balsederken, iki filozof arasnda bir fark olarak: Eflatun'a gre Ak'n en yce ve eLiyksek mertebesini Lc Beau (Gzel) olduu halde, bn Sina'ya gre bunun Mutlak yi, yani Allah olduunu sylerler. (H.Ziya DIken, Onsz, s.lI; Ahmet Ate, Giri, s. XIIl.). Evet, Ak'n en yce noktas Eflatun'a gre Le Beau'dur. bn Sina'ya gre ise Mutlak yi "alHayr"dr. (Bkz. bn Sina. Risala Fi Mahiyyat al.'Ik, s. 7:"

:;~WI-,+i ~..;: J ~WI

Y'~I

JL. o\jl~ ~L:

~i

:;"';~1

..,WI .=,",;.~JI J ~LiJI.J

~.,..w J

H.Ziya DIken ve Ahmet Ate'in yanlarak syledikleri gibi bu'noktada

iki filozof arasnda bir

fark yoktur. nk, eer. Eflutun'a gre Le Beau, Lc men ve Allah hakkndaki grlerine bakacak olursak Eflatun (Le Bie'in tekil edicilerinden birinin Le Beau olduunu ve aralarnda . bir birlik ve ilgi bulunduu hakknda bkz. Plilebe, 65 e, d, (s. 163), La R6rublique, Definition, 414 (e), (s. 1401); Ak'la Gzel'in ilgisi iin bkz. Le Ban'luet, 509 (o), (s. 1097); Allah'n iyinin sebebi olduu, Definition, 411 (a) (s. 1395); Gzelin yi olduu hakknda 195 (a), (s. 724, 201 (b), (s. 733 Mul lak Gzel'in Allah vcya en azndan Allah'n' bir gzellik sfat olduunu grrz; o halde, dier taraftan Eflatun'a gre de "'Ak"n en yce ve en yksek noktasmln Allah'da veya Gzel'de olduu aktr. Demek ki bu noktadan Eflatun'la madn dnrz. Neticede Eflutun'un, bn Sina arasnda bir'fark olAk'n en yce noktas Gzcl'de biter demesi ile bn gre Gzel ve Allah arasn-

Sna'nn Ak'n en yce noktas Allah'ta biter ve Allah'tr demesi arasnda bir fark yoktur. Dedediimiz gibi H.Ziya DIken ve Ahmet Ale'in yanlglar Eflalun'a daki ban ve aynlbrn kurulmamasndn yutar.

302

MEHMET

DAYRAKDAR

Varoluun sebebi ve varlk olarak bn Sina'ya gre Ak kavramn ele almazdan ncc ona gre gcnel olarak Ak nedir ksaca izah etmek faydal olacaktr. Biz bn Sina'nn Ak' tarif cdi ekillerine ~re, Ak nce: 1) Psikolojik manasnda Ak, 2) Ontolojik manasnda Ak diye ikiye ayrarak konuya gireceiz. 1) Psikolojik manada Ak, tbn Sina'ya gre, gzel ve uygun olann arzusudur: "'Ak gerekte sadece gzel ve uygun olann byk bir arzusudur:13 gidir." Ak, bu manasyla, bir eit his ve duygudur. Muhabbet ve evk kelimeleriyle ayn manaya gelir. Bunun iin bn Sina: "'Ik bizzat muhabbet" dir, der.14 Yine bundan dolaydr ki biz Nadt'ta, zorunlu varln Maluk olduu kadar Mahbb olduu~u da okuyoruz.15 tbn Sina Ak'n ileride greceimiz ontolojik manasyla olduu gibi, bu manasyla canl cansz btn varlklarda doutan bilkuvvc olarak var olduunu kabul eder.16
\~

f~\.J

~\

.:.l.. \ ~

'YI

<\~

J '-''''~l

.rJli'Y"

Dier taraftan

Ak, bn Sina'ya giire, duyulan, candan ve temiz bi sev-

Bu psikolojik Ak, eer insanda akla, dier varlklarda igd ile birleirse entellektel bir Ak meydana gelir ki, biz buua bn Sina ile "al-'Ik a-thtiyari" adn veririz. Bu ihtiyar! ak ki sahibine her durumda en iyiyi seme yeteneini ve iradesini verir; sahibinde bir irade kuvveti meydana getirir. " .. ikincisi thtiyari Ak'tr. Bunu zerinde bulunduran Maukunun kendisine verecei fayda, nne kan eyin faydas zararndan az ise, zarara deceini dnmesiyle, Mak'undan yz evirmesi gibidir. Mesela eek kurdu grnce arpa yemekten vazgeer ve olanca gc ile kamaa balar."17 ~) Ontolojik manada Ak'a gelince, bn Sina'nn en ok zerinde durduu bu aktr ki, o btn varlklarn hem kendisi, hem de sebebidir. Bu ancak yukarda ksaca belirttiimiz tabii psikolojik ve ihtiyar! aklaqn vastas ilc,- ki onlar daha ok bilgi ve bilme ilc ilgilidirler - anlalr.
13 bn Sina, Risula Fl Malinat al-'lk, s, 60

14 bn Sina, Mantk nl-Mankiyyin, So 470 15 bn Sina, Bkz. bn Sina, Nacat, 8. 245. 16 bn Sina; Risala Fi M~biyyat a).'lk, I, Blm, sSo 4.-80 17 bn Sina; a.g.e.,
So

12.

BN SNA'DA VARLK

303

bn Sina'ya gre, lk Varlk, Zorunlu Varlk yani Allah, Fariibi'de olduu gibi bizatihi (Ak, Ma)lk ve (Ak'tr) 8 Bu demektir ki lk Var.lk, her ynde Ak'tr; hem Kendi ynnden hem de dier varlklar ynnden Ak'n hem sjesi hem de objesidir. Ak demek Varlk demektir. Varlk demek Ak demektir: Demek ki bn Sina'ya gre Allah'n Zat ve Varl Zati Ak'tr:19
"~J~)IJ

..ule:.r"

Jii>

.r.J1 J~tj"

Btn Varlklarn zleri, cevherleri ve hviyetleri bizzat Ak'tr. Ta O'nun kendisidirier. Yine bu konuyu bn Sina yle ifade eder: "Yahut, varlklarn varlklar ile (Ak, birbirlerinin aynsdr."20 Ayn noktada bn Sina unu da ilave eder

"-

J~..J\,j-

i};i~4,nl\ 01 ~

21":i

0\ l;.:) Le ~~J

bn Sina'nn btn bu, szlerinden, tekrar edelim, Ak'n bizzat Varlk olduu aka ortaya konmu oluyor. Bu Mutlak ve Klli Ak ayn zamanda Mutlak ve Saf yi'nin de ayndr; Varlk hem Ak'tr, hem de Mutlak yi'dir. Esasen .bizim burada vurgulamak istediimiz ey Ak'n Varlk olarak anlaln gstermek olduu kadar, Ak'n, Varlk'n ve tk t. let'in bizzat kendi olduunu gstermektir. Evet, bn Sina'ya gre Ak, ilahi Varlk'n ve btn dier varlklarn sebebidir. Allah veya ilk Ak, tk (Ak ve lk Ma'1k, Kendi zat ile ve Zatndaki Ak, Ak1 ve Ma'1kluu ile Kendine Ak olunca Kendi Varln ve dier varlklar varetti. Ak'la sebeblenen bu yaradl bn Sina'ya ge, "Tecelli" ismini alr; eer Tecelli olmasayd, der, varlk olmazd ve bu Tecelli varlklarn ~ebebidir. nk, Allah ayn zamanda Kendi varl ile dier varlklarn yani sebebIenmilerin varlna Ak'tr. Btn bu eyleri bn Sina yle vugular: .:J~ .J,j~ 22 4~

r 4:1~~)i

~.r.-Jf; ~~~

.;iJ~

~-

1).;1 .J~

.y. .)it> 0~\.:1.,,:':'.J j)~

~~

bn Sina'nn bu grleri karsnda, zellikle Vahdet-i Vcudcu filozof mutasavvflarn neden ont'olojik ierikli bir te~eIIi nazariyesi ze18 tbn Sna, Nacat, 8.245: ";.J":"":.J YJ~ rii, s. 197: J";' s. 400: ".r-~.J
~

~i.)\

0J>-t

'a-

-.rf

W. ~

~.jJ.,;~

~..iJ~

J.J~I.;' ifa, 'll,

s. 598; Nacat, s. 401:

"0.J>-t

J.J;"'~.J ~

~i

~.jJ .;1.)"

19 tbn Sina, Ri.ala Fi Maliyyat al-'Ik, . 8. 20 bn Sina, a.g.e., s. 8. 21 bn Sina, a.g.e., s. 8. 22 tbn Sina; Risaa Fi Mahiyyet al-'Ik, s. 29.

304

MEHMET

HAYRAKDAR

rinde ok durduklarn anlamak g deiL. Her halde bu noktada bn Sina'dan byk lde etkilenmeleri gerekir. Varlk'n Dier taraftan bn Sina'ya gre Ak'n, olmas tabii, zarfri ve lzumludur. O, bu konudayle
olA
23 "\~ ~ ~,} ~

onlar sebebi der:

J ~i

0p-:

01.JJ.rP .i)~J
yani

~\~,;,)i\ bni Sina, ayn konuda,

varlklarn

Ak ile ve O'nun sebebiyle

oluund~ unlar da ilave eder: ....l>IJ

0~L; "..:; tS)_.}24 " .. \~~,J>: J

..r."~ ..:..\..r."\

IY

Jf

~J":J 0~'J" 0\ t..\..:..b,J>:}\

0J.,~ \ t..\ J \~ J~ ~. 0
sebebi Ak'tr.

LA~J": J 0~

Glyor

ki, Varlk'n

Burada unu hatrlamak yerinde olur ki, esasta farkl olmak zere Eflatunda, eserlerinden bir tanesinde, Le Banquet'nin bir yerinde Ak'a Yaratc bir sebep rol verir, fakat Ak'n bu Yaratc-sebep rol orijinal bir sebeblik ve yaatclk deil,. nk EWitun'a gre bu yaratclk ve sebeblik yaratlm varlklar zerindedir ki o varlklar arasnda bir ilgi ve ekicilikten baka bir ey deildir. O yle der: " ... Anour est bon Createu]" en Creation "25 Halbuki bn Sina'nn ak bizzat Varlk'n ve varlklarn varolu sebebidir. O orijinal ve lk sebebtir. bn Sina'ya dnerek, yle bir soru akla gelebilir: Peki Ak'n sebebi nedir? Ona gre bunun cevab aktr. Yukardaki sylediklerimiz dikkate alnrsa cevap kolaylar. Ak'n sebci lahi Zat'tr. Zira Zat, Zat! olarak bizzat Ak'tr. O, o halde sebebsiz ve zamansz bir Ak'tr, Zat'n ak sonradan deildir. Ksaca Zft'la Varlk ve Ak ayn eydirler ve birdirler. Allah 'tan baka varlklarn Ak 'nun sebebi ise Allah'n onlara Ma'uk oluudur:
26

..r...l.\ .Jo"lS\ ~ .. Jl:.:-"",J\

J:i

t..y2l

~.

4kJ"

Ksaca Ak'n bizzat Valk veya Varlk'n bizzat Ak'n kendisi olduu ve Ak'n Varlk'n ve Varoluun sebebi olduunu syledikten soma, Ak'n bir de Varlk'n varlnn delili olduunu grelim. Ak'la Allah' isbat -ki biz bunu- bn Sina'da "Allah'n estetik delili" diye adlandracaz. Aratrclar, bn Sina'ya gre a) Varln Mmi
23 24 25 26 bn Sina, a.g.e., s. 4. bn Sina, a.g.e.; s. 6., 5.8. Eflatun, Le Banquet, 196 (e), s. 727. bn Sina, Risala Fi Mahiyyat al.'Ik,

s. 7.

BN sNA'DA VARLK

305

kn ve zorunlu oluu ayrmndan faydalanarak, b) Hareket dclilinden, c) Sebeblik dclilinden, d) Bizzat Varlk fikrinden hareketl.e elde edilen delil, olmak zere hir?k delilden hahsederler. Hi kimse Allah'n, bn Sina'ya gre Ak mehumundan hareketle Allah'n isb&tmdan bahsetmez.
.

nce, biz bn Sina'da Ak'a dayanarak Allah' isbat iin u ncIleri sralayalm: a) bn Sina'ya gre btn vadklar canl olsun cansz olsun hepsinde doutan bir Ak vardr. Bu Ak, bu valklarn yetkinlik derecelerine gre derece derecedir; h) Ak, hu varlklarn hem kendisi hem de sebebIeridir; c) Allah lk Ak, lK Ma'1k ve lk Ak'tlr; d) Allah lk llet olduu iin lk Ak ilc Tecelli edicidir. imdi bu ncller nda delili ortaya koymaya alalm. bn S,ina yle der: nsanlar, hem de daha ok aklllan, varlklarda bir gzellik grdnde ona ak olurlar; Ak'n insanda bir fenomen olarak varl gerektir ve hayatta ak olmayan ve sevmeyen yok gibidir.2? nsanda akn ve sevme~invarl bir gerektir ve bu doutandr. n~ sandaki bu ak, bir eit yetkinliin de sebebidir. Ancak, bu ak ve yetkinlik insan iin kafi ve tam bir yetkinlik deildir.28 O halde, bu eksik ak ve yetkinlik baka Zat ile Mutlak .Ak, Mutlak Ak ve Ma'1k'tan alnmtr ki, o da AUah'tr.29 nsan bu dnyada eksik olan aklan idrak edince, daha yetkininin varln grr ve onu ister; nihayet onlardan da en ycesine ve en yksek Ak'a ykselmek ister. Bu da hi phesiz Allah'tr ve O'nun Ak'dr. Burada bn Sina'nn ilgin bir yorumunu hatrlatalm: O, suCerin al-ttihad'n insann tabii ak sebbiyle Mutlak yi ve Ak' istemesi ve Allah'n onlarn zatlaTlna Zati Aklk ve Ma'ukluk ile tecelli etmesi olarak yorumlar ki, bu ittihad da Gerek'de varolan Gerek Zat'a biryaklamak olarak kabul eder,30 ki bu da Al- . lah'n Ak'a dayanan en azndan subjektif bir delilidir. Dier taraftan Allah lk llettir ve bu illiyet O'ndan teeelliyi yani varoluu meydana- getirmi'tir. Eer lk llet Ak ve Ma'uk olmasayd tecelli olmazd ve btn varlklardan gizli kalrd, varlklar da olmazd)! Halbuki varlklar var, o halde tecelli yani varolu da var; bunda phe yok, ok aktr. Aksi halde Varlk' ve var oluu inkar ederiz ki, bu gzmzle grdmz inkar olur ve samalktr. Tecellinin sebebi de O'nun varlklara Ak oluu ve onlardan tecellisine nailolunmasna .Ak oluudur. "O, Varl ile sebebIenmilerin varlna ak olduundan, Kendi tecellisine nail olunmasna aktr.32
27, 28, 29 bn Sina; Risala ci Mahiyyat al-Ik, s. 5. 30, 31, 32 l~ Sina, a.g.e., ss. 25, 29.

306

MEHMET HAYRAKDAR

halde tecelli ve onun sebebi olan Ak, lahi Zatn ve Allah'n:

ger~kliinden baka bir ey deildir:

33" .JA

J~

':l ~i ,~\~ 4.A:~ ':ll 4:~

IJ"~ ./'

':ll

.~j\~

J ~\~ve

lahi Zat'n

delilidir.

Neticede bn Sina'ya gre Ak'n, hangi derecede olursa olsun varln kabul etmek demek, varoluun ve btn varln, dolaysiyle Alah'n varln kabul etmek demektir.

33 bn Sina, a.g.c., s. 26.