NDEKLER

BALANGI ......................................................................................................................................................... 3 2. ROUSSEAUNUN NEM .............................................................................................................................. 4 3. UYGARLIIN KTLKLER ................................................................................................................... 6 3.1. BLMLER VE SANATLAR BUULU GZLKLERMZDR ................................................................................ 6 3.2. BLMLER VE SANATLARIMIZ SAYESNDE MLL KNLER SNECEK AMA VATAN AKI? ............................... 7 4. ETSZLK DOA KANUNUNA MI DAYANIR? ..................................................................................... 9 4.1. DOA HAL VE DOA NSANI........................................................................................................................ 9 4.2. YERLEK DZENE GE VE MLKYET .................................................................................................... 11 5. TOPLUM SZLEMES .............................................................................................................................. 14 5.1. TOPLUM SZLEMES ETSZLK ZERNE SYLEVN DEVAMIDIR ............................................................ 14 5.2. TOPLUM SZLEMES .................................................................................................................................. 16 5.3. GENEL STEM .............................................................................................................................................. 17 5.4. EGEMEN VARLIK ......................................................................................................................................... 19 5.5. HKMET ................................................................................................................................................... 20 5.6. DEVLET BMLER ..................................................................................................................................... 22 6. ROUSSEAUDAK KADIN ERKEK ETSZLNN KAYNAI ...................................................... 23 7. SONU............................................................................................................................................................. 25 KAYNAKA: ...................................................................................................................................................... 28

ROUSSEAU NE DLYOR?

Liberal demokratik anayasa teorisinin, kuvvetler ayrl formlnden Anayasann stnl ve anayasa yargsna kadar uzanan basit bir reetesi vardr: Gremlinleri, sudan, parlak klardan uzak tutmak ve gece yarsndan sonra da beslememek gerekir. Locke, bu gerei anlad iin Locke, Montesquieu bu gerei anlad iin Montesquieu, liberal demokrasilerde bu gerek zerine kurulu olduklar iin liberal demokrasi olmulardr. Bu gerei anlamayanlardan biri Hukuk ktidarn tanmayan Totaliter Demokrasinin kurucu babalarndan pastoral Rousseaudur. Ve demokrasi, Rousseaucu olmad lde Demokrasidir.1

Prof. Dr. Bakr alar, Hukukla Kavranan Demokrasi Ya da Anayasal Demokrasi

Balang

in en sama taraf, en samasn bile filozofun birinin oktan sylemi olmas. Cicero

nsanolunun ironik bir zellii vardr. Bir nesne veya kii hakknda ne kadar ok fikir yrtlyorsa, o ey hakknda o kadar ok da yorum farkll bulunur. zellikle felsefe gibi alan ve kapsam ok geni olan bir bilim dalnda bu nerme daha da doruluk kazanr. Bylesi bir nerme Rousseau iinde geerli olacaktr. Rousseau'nun, hepimizin hakknda bir fikir sahip olduu bir filozof olduu dnlrse; Rousseau hakknda birbiriyle eliebilecek bir ok gr olmasnn izah ancak byle aklana bilinecektir. Bu durum aslnda sosyal bilimlerin kendi zg zelliinden kaynaklanr. Bir sosyal bilimci olgular denizinde, almas srasnda doalnda bunlardan birini veya bir kan ne kartacak ve dierlerini ardl bir nitelie sokabilecektir. Bu zellik siyaset felsefesi iinde ayr bir deerlendirme konusu olmakla birlikte, zellikle, felsefe tarihi yazmnda ve felsefe yapma disiplinleri arasndaki snrlarn i ie gemesiyle de aklanabilir. Genelde tarih yazm iin sz konusu olmakla beraber bir felsefe tarihisi, tarih yazarken bugn ile gemi arasnda bitmez bir diyalog kurar ve en nemlisi tarihi, gemiin deil bugnn insandr.2 Bununla birlikte felsefe yapmak ise gnmz koullarnda bir Rousseau veya Marks gibi bir kuram oluturmak iin deil de Melih Pekdemirin u satrlarnda olduu gibi yaplabilir ancak: Kitaplardan trl eitli devrim alntlar yaparsn. Bu alntlar kar karya getirir, yllarca ve yllarca tartrsn. Sonra bir alntda karar klarsn. Ve sonra dner, kitaplara yine bakarsn. Ama yaptn alnt yoktur. Kimse sylememitir. Sen uydurmusundur. te devrimcilik budur.3 Bu paragrafta, ilk cmledeki devrim szcnn yerine felsefe ve son cmledeki devrimcilik szc yerinede felsefe yapmak koyulursa: Kitaplardan trl eitli felsefe alntlar yaparsn. Bu alntlar kar karya getirir, yllarca ve yllarca tartrsn. Sonra bir alntda karar klarsn. Ve sonra dner, kitaplara yine bakarsn. Ama yaptn alnt yoktur. Kimse sylememitir. Sen uydurmusundur. te felsefe yapmak budur. Bu anlamda Rousseau zerine bir alma yapmak doalnda Rousseaunun kendi yaptlarn incelemek hem de Rousseau zerine yaplm almalar da ayn ciddiyetle incelemeyi gerektirir. Ve sonuta biz Rousseaunun kendi dnemindeki sorunsallara verdii zm nerilerini referans alarak ve daha sonraki aratrmaclarnda yaadklar zamana ilikin zm nerilerindeki Rousseau mantn nasl yansttklarna bakarak felsefe tarihi yapm oluruz. Fakat kavramlar dnn deil de yaayan bugnn eseri olmasndan dolay, hem kavramlara yklenilen anlamlardaki deiikliklere birer im koyabiliriz hem de Rousseau'nun bugnk kavramalara ve sorunsallara yaklamn uslamlayarak felsefe yapm oluruz.
2 3

Edward Hallett Carr, Tarih Nedir?, letiim Yaynlar, stanbul, 1997 , s..67 Melih Pekdemir, Meer yaptm alntlar kimse sylememi hepsini ben uydurmuum, Baak yaynlar, Ankara, 1994

almann yntemine gelirsek... Rousseau'nun incelenmesi ile onun kuramna ilikin birbirleriyle eliik baz yorumlarn netletirmesi amalanm, zellikle Rousseaunun doal hukuku mu pozitif hukuku mu gibi sorularla ilgilenilerek Rousseaunun aslnda konumu salamlatrlmaya allmtr. Bu anlamda, ruhundaki elikilerin yazlarna yansdna inanlan bir Rousseau deil, yazlarnda tutarl bir Rousseau ngrlp, mantkl ve balant noktalar olan zm yollar ngrlmtr. alma bir konu bal olarak Rousseaunun hedefledii toplumsal ve siyasal dzen ve bunun iindeki insanlar arasndaki eitsizliin kayna ile kadn erkek arasndaki eitsizliin Rousseauda ki kayna sorgulanmtr.

2. Rousseaunun nemi

Aydnlanma felsefesi niversite rencilerinin zellikle toplum mhendisliiyle ilgilenen renciler iin bir balang noktasdr. Rousseau ise bu konu iersisinde en ok bilinen bir filozof olarak gze arpar. Aydnlanmadan Kant , insann kendi suu ile dm olduu bir ergin olmama durumundan kurtulmasdr. Bu ergin olmay durumu ise, insann kendi akln bir bakasnn klavuzluuna bavurmakszn kullanamaydr4 olarak bahsetmesine karn Rousseau ve Aydnlanma TrkiyedeAydnlanmann diyalektiine yakmayan kutsallatrc bir edayla, yzeysel bir bilimlere sayg yaklamyla ve homojen5 bir sre olarak kabul edilir. Fakat Aydn-lanma filozoflar bir btn olarak ne bilimlere sayg duyarak dine dmanca bir tavr taknyordu ne de Aydnlanma sreci homojen bir sreti. Aydnlanma filozoflarnn bilime bir bak as olarak dine yaklamlar hibir zaman iin dmanca olmad. Copleston dine kar kn daha ok dinin ussal ilerlemeye ve engelsiz bir ekilde kullanmna kar olduu oranda ortaya ktn iddia eder. Yaratmak istedikleri kamusal alanda ki bunu daha sonralar tam anlamyla Kant yapacaktr- dinin ussal ilerlemeyi engelliyemeyecei bir toplum dzeni yaratmaktr. rnein Rousseau iin ideal din, tanr sevgisini yasa sevgisiyle birletirilir ve yurttalara yurda kar ar bir hayranlk alayarak devlete hizmet etmenin, devletin koruyucusu Tanrya hizmet olduunu retir dncesi6 dinin kamusal alandaki ilevine dikkat ekmektir.7 rnein dier Aydnlanma filozoflar zellikle Voltairee gre de Tanr olmam olsayd, toplumun ahlaksal iyilii uruna Onu yaratmak kesinlikle zorunlu olacakt.8 Bu bakmdan bazlarnn nerdikleri Deizm daha ok toplumsal katmanlarn idaresini kolaylatracak ve kendi zgrlk alanlarna dokunmayacak bir inaneklidir. Fakat buna ramen yinede dini reddeden aydnlanma filozoflar da vardr. rnein Bayle tanrtanmazlardan oluan bir

4 5

Immanuel Kant, Aydnlanma Nedir Sorusuna Yant, Art Bilim ve Kltr Dergisi, s.4, Temmuz 1992, s.28 Ahmet idem, Aydnlanma Dncesi, letiim Yaynlar, 1997, stanbul, s.12 6 Rousseau, Toplum Szlemesi, Adam Yaynlar, stanbul, 1994, s.152 7 Rousseaunun dinsel dnceleri iin bkz. Ernst Cassier, The Question of Jean-Jacques Rousseau, Columbia University Press, New York, 1954, s. 73-76 8 Frederick Copleston, Felsefe Tarihi:Aydnlanma, dea Yaynlar, 1996, stanbul, s.9-14

Devlet btnyle olanakldr der ve La Mettrie de bu nermeyi olanakl deil ama istenebilir olarak niteler.9 Bu sylediklerimiz ayrca Aydnlanmaya homojen olmad konusundaki nermemizi destekler niteliktedir. Homojen deillerdir nk ngrdkleri sorunlara kar yine ngrdklerizm araylar farkl olmutur. Ura alanlar siyasal retiden ok siyasal yaam olmasndan dolay ilerindeki maddi olanaklara baml kalarak zmler retebilmilerdir.rnein Voltaire Rousseaudan farkl olarak bir halk egemenlii dzeni dlemiyordu. Onun iin esas olan filozoflara anlatm zgrlyd. Bylelikle despotizm bile iyiliksever ise, yani iyilii filozoflara ynelmise (tek koul budur) bu ynetim tarz bir halk ynetiminden daha uygun oluyordu. Fakat Rousseau, yine de Aydnlanma Felsefesi iinde nemli bir yere sahiptir. rnein; Goethenin Voltaire ile bir a kapanr; Rousseau ile yeni bir a alr derken kastettii ey: Rousseau'nun, Fransz Aydnlanmas ierisinde hibir filozof da olmayan bir lde tutkuyu ve mzikaliteyi birletirerek biimlendirdii yazlarnda o anki toplumsal vicdan yanstyor olmasdr. Ayrcalklara dayal tm yaam biimlerini reddetmiti. Byk rakibi Voltaire bile, onun, dokunduu kad tututuran bir kalemle yazdn kabul ediyordu. Marks da Schweitzere yazd bir mektupta Rousseau'nun iktidarla, grnte bile uzlamaya benzeyen her trl anlay reddettiinden bahseder. nk Fransz Devrimiyle sonulanacak ortaya konan mcadele tarz irade ve mevcut ilikilerin tmyle ortadan kaldrlmas10 tmyle Rousseaunun eserlerinden alnan ilhamla gerekleecektir. Bunun iindir ki Hegel de Rousseau'yu sosyal adaletin ve zgrln savunucu olarak nitelendirir. Rousseau'nun kiilii ve yaam dncelerinin ekillenmesinde epey etkili oldu. Rousseau iin daha bandan beri kendini topluma uyarlamak ona g gelen bir sorundu; ve geri derin bir sevecenlik ve ballk duygusu gsterme yeteneini tam olsa da srekli bir dostluu srdremeyecek denli duyarl, kukucu ve hogrszd. zzmlemeye ok fazla girimiti; ama ou kez kendini ve bakalarn anlamada baarszla urad. Bir felseficiydi, gene de ar duygusal yn vard ve onu duygu ve dnce, yrek ve anlk arasnda ezen gerilime dikkat ekti. Romantik, duygusal, gerek bir dinsel duygu tayor olmasna karn, kendine dnk ve ansal adan dengesiz biri olarak Rousseau'nun le philosophelardan kopmas artc deildir. DHolbach, David Humeu uyarm ve bir engeree barn amay dndn sylemiti. Ve Hume daha sonra Rousseaudan tm insanlarn en benzersizi olarak sz etti ama bunun arkasndan keskin bir dille onun btn bir yaam sreci boyunca yalnzca duyumsam olduunu ve onda duyarlln ei grlmemi bir dorua ykseldiini ekledi.11 Fakat hem Bilimler ve Sanatlar zerine Sylev ile Eitsizlik zerine Sylevde ki sluba yansyan karakterin bu saylanlardan baka bir etmen tarafndan etkilenmesi sz konusudur. Aklamak gerekir ki Rousseaunun maddi yaam da manevi yaam kadar yazlarna etki etmitir. Annesinin gen yata lmesi ve babasnn onu terk etmesi ilk gzmze arpanlardandr. Bununla birlikte Rousseaunun yaamndaki snfsal vurgu yargmz glendiriyor. Rousseau'nun ailesi saat yapmyla urayordu ve bu i Cenevrenin bata gelen endstri kollarndan biriydi. Saat ii yapanlar da Cenevrenin aristokrat snfn oluturuyordu. Babasnn btn servetlerini tketmesi onlarn snf deitirmelerine sebep oldu. Bu bakmdan Rousseau, grlerini ekillendiren olgulara bir halk ocuu gzyle deil de daha fazla bir ey olarak yani dm bir burjuva ocuu gzyle bakyordu. Byle bir kii ise aktr ki gerek halk adamlarna gre, var olan toplumsal yapya teden beri ok daha fazla dman olur.12

Aydnlanma Dnrlerinin Toplumsal ve Siyasal yap iindeki dinsel grleri iin bkz. Copleston op.cit. s. 9-14, Ahmet idem op.cit. s.13-35 10 Werner Krauss, Rousseaus Bekonntnisse Esseys Zur fransossichen Literatur, Berlin-Weimer, 1968, s.302 11 Aydnlanma, Copleston, dea Yaynlar, 1996, s.69 12 Rousseaunun yaam iin doyurucu bilgi iin zellikle bkz. Rousseau kimdir? Liberalizm nedir? (metinler), Kitaplk Tic. Ltd., Tarihsiz

3. Uygarln Ktlkleri
Erdemli olmay isteyen kiinin ruhuna ve midesine hkmetmesi gerekir. Publlus Syrus

3.1. Bilimler ve Sanatlar Buulu Gzlklerimizdir

Jean-Jacques ROUSSEAUnun tarih sahnesine k, Dijon Akademisinin 1749da ortaya att u yarma sorusuna cevap olarak yazlmasnda ve birincilii kazanmasnda yatar: Bilimlerin ve sanatlarn gelimesi ahlakn dzelmesine yardm etmi midir? Evrimin ertesi devrimin arifesinde genel kan ilerleme dncesinin bilim ve sanatla kol kola yrdyd. Fakat Rousseau,o dnem nazariyesine verdii aykr kanl ve tahrik edici cevabnda, hibir etkinin bulunmad yerde etken aramaya gerek yoktur; ama burada etken ortadadr: bozulma gerekten vardr; bilimlerimiz ve sanatlarmz gelitike ruhlarmz bozulmutur.13 Rousseau sylevinde sanatn ilerlemesiyle insan deerlerinin yozlatn ve bilim ve sanatn ahlakn gerilemesine sebep olduunu sylerken bu konu da top yekn bir karktan ziyade bir ayrma girimitir. Nitekim bilimi batl dnce ve inan tutkusu14 olarak deerlendirmesi onun bilim kart birisi olduu izlenimini uyandrsa da, sylevin son paragrafnda tabiatn kendilerine yol gstermi olduu Verulam, Descartes ve Newton15 dan bahsederken de ayn tutumu gstermesi gerekirdi. Bunu Rousseaunun -kolayca fark edebilecei- bir elikisi olarak deerlendirmektense ve onu bilim kart ve doa yanls olarak grmektense, onun bilim ve sanat konusunda ilevsel bir ayrma girimek istediini sylemek daha mantkldr.16 Alaeddin enel Rousseau'nun uygar toplum iinde ilkel topluluun erdemlerine yeniden kavumann yollarnn arad, ilkel topluluun erdemleriyle uygar toplumun yararlarn bir araya getirecek bir dzeni aratrdn syler.17 Nitekim Rousseau da insann kendi abalaryla hemen hemen yokluk iinden kn, doann sarm olduu karanlklar, aklnn klar ile datn, grmek soylu ve gzel bir davrantr.18 diyerek insanln geliiminde bilimin etkisini alklar. Rousseau, ak olarak bilim ve sanata kar deil onlarn egemen snfn hizmetinde yozlamasna kar kt. Bilim ve sanat, ihtiyacn dourduu kral tahtlarnn glendirmitir.19 Ona gre bilim ve sanat bir toplumda eitsizliin ve kleliin maskesi olarak iliyordu. Rousseau'nun bu

13

Rousseau, Bilimler ve Sanatlar zerine Sylev, Cem Yaynlar, 1998, s.25 Ibid., s.36 15 Ibid., s.52 16 Rousseaunun bilim kart olduu grne ilikin zellikle bkz. Ahmet idem op.cit. s.22 ;Server Tanilli op.cit. . s.89 Buna karn Copleston Rousseaunun bilim kart olmadnn kant olarak onun Bilimler ve Sanatlar zerine Sylevi yazarken ayn zamanda Politik Ekonomi zerine Sylevi zerine altn ve Toplum Szlemesinin taslan karttn ne srer. Dolaysyla Rousseaunun sylevi yazd sralarda bile, uygar toplumun zsel olarak btnyle yadsnacak denli kt olduunu ciddi olarak savunmu olamayacan savunur. 17 Alaeddin enel, Siyasi Dnceler Tarihi, A.. SBF yaynlar, s.456 18 Rousseau op.cit., s.19 19 Ibid., s.20
14

yaklam, Marksn Alman deolojisinde belirttii egemen ideoloji kavramyla aklad, bir toplum dzenindeki fikirlerin egemen snfn fikirleri olarak var olan ideoloji aklamasn artryor: Hkmet kadar egemen olmamakla beraber, belki de onlardan daha gl olan bilim, edebiyat ve sanatlar insanlar balayan zincirleri ieklerle rter; zgr yaamak iin domu grnen insanlarn damarlarnda tadklar zgrlk duygusunu sndrr. Onlara klelik hayatn sevdirir; onlar uygar milletler dediimiz topluluklar durumuna sokar.20 Rousseauyu aktr ki Marksist terminolojide anlam bulan ideoloji ve egemen ideoloji ilevleri konusunda Marks nceleyen bir kii olarak deerlendirmek abartl bir yaklam olur. Biz belki de bunu clz bir ideoloji aklamas olarak ele alabiliriz. Zaten sylevde eitsizliin kayna ve maskeleyicisi olarak bilim ve sanat deerlendirirken Eitsizlik zerine Sylevini mjdeler. Rousseau, eitsizlii ve klelii bu sylevde detayl bir ekilde anlatacaktr ama bunu bilimsiz ve sanatsz yapacaktr. Rousseau, sylevinde bilimin kendisine deil de onun insan ruhunda ve toplumda yapt deiime dikkat ekti. Bilimdeki ilerleme, gerei aramaya deil de insan bilisizletirmeye, rahata, zevk dknlne ve lkse hizmet etmektedir. Lks zenginliin belirtisi sayan insanlar erdemsizdir ve bu yzden bilim ve sanatn kayna erdem deil ktlmzdr.21 Lksn beslemedii bir sanat ne ie yarar derken Rousseau, sanatn elit tabakalarda yoz olarak var olmasn eletiriyordu. Rousseau, bu genellemeyi de Pariste ki deneyimini evrenselletirerek22 yapt. Yada Ernst Cassierin daha gzel ifadesiyle uydurulmu hibir ey yok, her bir szck Rousseaunun kendi Paris deneyimine ait.23 Bilim ve sanatta ki ilerleme ahlakn bozulmasna, erdemin yok olmasna sebep olmutur. Bu temel nermesini Rousseau, yle aklar: Antik politikaclarnn konutuu rf ve adetlerden ve erdemden eser kalmam, bugnk politikaclar sadece ticaret ve paradan konuuyor. Zenginlik ve lks tutkusu insann sahteletirmi ve yapaylatrmtr. Bilim ve sanat varln ktlmzde bulurken eitsizliin ktle yol atn syleyen Rousseau, ktln varlnn sanatn ayrmyla erdemin aalanmasna balar. zellikle sylevde bilim ve sanatn ilerlemesiyle erdemin yok olduunu sylerken savn tarihsel rneklerle kantlamaya giriir: Bir obann kurmu ve iftilerden ereflere ykseltmi olduu, btn bu hayasz yazarlardan sonranceleri erdemlerin tapna olan Roma, cinayetlerin yata, milletlerin yzkaras ve barbarlarn oyunca oluyor. Dnyann merkezi olan Roma,sonunda boyunduruk altna giriyor ve dt gn bir vatandaa iyi zevkin hakemi unvan verildii gnn arifesi oluyor.24

3.2. Bilimler ve Sanatlarmz Sayesinde Milli Kinler Snecek ama Vatan Ak?
Bilimler ve Sanatlar zerine Sylev de , ilk bakta yle grnse de, bilim ve sanattaki ilerlemeyle beraber ahlakn yozlaaca dncesinin yarataca sonular olarak a) lks tutkusu b)erdemin aalanmas c)eitsizliin gizlenmesi olgularn ok fazla nemsemiyordu. Onun esas
20 21

Ibid., s.20 Bu yaklam zellikle o zamanlar Fransasnda lks tketim mallarnn sosyal prestij konusu olarak talep edilmesine ve doalnda arzn ve bilimsel gelimelerin bu yksek talebi karlamak iin gelimek zorunda kalmas olgusuna dayal bir nerme olarak grlr. Colin Moores, Burjuva Avrupann Kuruluu, Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara, 1998 22 Copleston op.cit., s.71 23 Ernst Cassier op.cit. s.43 24 Rousseau op.cit., s.26

olarak kantlamaya alt durum, sanatn ve bilimin mahalli bir nitelik tamyor olmas idi. Bu bakmdan Rousseau, nazik ama yoz Modern Avrupa insanna kar kendi erdem timsallerini karr; Kaba, kyl ama hepsinden nce yurtta olan Sparta insanlar,yar-tanrlarn bir cumhuriyeti ve erdem tapna Roma Cumhuriyetinin vatandalar, Machiavellinin virtusunu hatrlatr.25 Rousseau, kendi erdem timsallerinde zellikle iki eyi n plana kartr. Bunlardan ilki askeri baarlardr. Buna hitaben Rousseau, Romaya yarar tek ustalk, dnyaya egemen olarak erdem hkm srdrmek ustaldr der.26 Machiavelliyi anmsatrcasna askeri erdemvgler dzen Rousseau, bilim ve sanatn cesareti tevik edecek yerde insan yumuatmaya ve kadnlatrmaya yaradn belirtir. nk bilim ve sanatlar eer erdemi, vatan iin kan dkmeyi ve askeri gereksinimleri besleseydi. inde ki uluslarn olgun ve hibir zamanda yenilmez olmalar lazmd 27 Rousseau, da grlen bu usavuru, eletirmenler tarafndan en ok kullanlan bir konu oldu.28 Erdem timsallerinde ikinci ana e olarak Rousseau, cumhuriyet ve yurttalk kavramn ne karr. Sylevden karlmas gereken asl tema; bizim sonralar ulusalclk diye adlandracamz, onun ise vatan ak ile anlatt erdemden bilim ve sanatn etkisiyle eser kalmamasdr. Vatan ayaklar altna alnm, vatanseverler de aalanmtr. Bilimlerin ve sanatlarn etkisiyle milli kinler snecek, ama yurt sevgisinden de eser kalmayacak.29 Rousseaunun ideali de bellidir: Zarifliin ve zevkin merkez,, hatipler ve filozoflarn lkesi Atinaya kar yurttalarnn yreklerinde salam kaleler kurmay baarabilmi Isparta.30 Sylevinde derin bir ulusalclk izi grlen Rousseau, Dalemberte yazd bir mektupta, Cenevreye tiyatro almak istenmesinin eletirisini yaparken sssz, darbesiz fakat yurtseverlikle dolu, halk enliklerinin daha nemli olduunu sylerken tiyatronun aristokrasisinin zevki yerine halkn lkelerini sevmelerini salayacak halklenlerini daha gerekli olduuna inanr. Rousseau, (bizim) nice bilgin kiilerimiz var ama yurttalarmz yok 31 derken bilim ve sanatn zlemini tttrd vatan aknn, glendirmediini dile getirir. Nitekim onun basit ruhlarn yksek bilgisi32 olarak bahsettii vicdann sesi kiinin lkesine sevgisinden ilham alan bir tutkunun kendisidir: Halkmzn erdemli olmasn istiyor muyuz? yleyse lkelerini sevmelerini salayalm.33 Bilimler ve Sanatlar zerine Sylevi yazarak byk bir ne kavuan Rousseau, temel hedef noktasn uygarlk olarak ele almamt. Nitekim bu sylevi yazarken Toplum Szlemesinin temelini kartmt. Sylev ayrntl bir ekilde incelendiinde Eitsizliin Kayna ve Toplum Szlemesinin bir habercisi olduu grlecektir. Bununla birlikte sylevde grlen baz mantk hatalar ve tutarszlklar bir anda beliren, tasarlanmam ve iyi bir plan karlmam bir dnce ynnn bir ifadesi olarak grmek gerekir. Keza Rousseau da sylevini nitelendirirken tiraflarda yle deerlendirecektir: Kalemimden km olanlar arasnda dnce dzeni bakmndan en zayf ve uyum bakmndan en zavall olan budur.

25 26

Bunun iin zellikle bkz. Maurizo Viroli, Vatan Ak, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1997 Roma mparatorluundan balayarak zellikle merkantilist dnemde smrge faaliyetlerinin dnsel planda merulatrlmas bu gereke ile olmutur. 27 Rousseau op.cit., s.27 28 Bugn, bilime zellikle atom fiziine yaplan yatrmlarn askeri evrelerden geliyor olmas Rousseau'nun eletirmenlerinin en sevdii rneidir. Eletiriler, 20. Yzyln genel anlaynn bilimin, lkelerin ve askeri sanayilerinin gelimesine yardmc olmas gereine dayanyordu. Fakat ne kadar bilim, askeri gc beslese de yine bilimin olduu yerde yani niversitelerde bilim adam deil de piyasaya adam yetitiriliyor olmasn' Rousseau grecek olsayd byle bir geliimin insann erdemsizliinden doduunu sylemekten geri kalmayacakt. 29 Ibid., s.24 30 Rousseau, Polonya Hkmeti stne, Bilimler ve Sanatlar zerine Sylev, Cem Yaynlar, stanbul, 1998, s. 66 31 Ibid., s.45 32 Ibid., s.54 33 Politik Ekonomi zerine Sylev, Aktaran Copleston

4. Eitsizlik Doa Kanununa m Dayanr?

Eitlik, zgrl ikame edemez. Bir solcu deyii

4.1. Doa Hali ve Doa nsan

Rousseaunun yine Dijon Akademisinin dzenledii, nsanlar arasndaki eitsizlik doa kanuna m dayanr? konulu yarmaya yazd sylev geen seferki gibi birincilii kazanmasa da byk dikkat ekti. Voltaire ile tanmasn bu syleve borlu olan Rousseau, yine bir ok filozofun dikkatini ekmesini yine bu syleve borludur. Nitekim Voltaire, Rousseauya yazd bir mektupta sylevden yle hitap eder: Bizi hayvanlatrmak iin hi bu kadar zeka harcanmamt. Eserinizi okurken insana drt aya zerinde yrmek hevesi geliyor. Rousseau, insanlar arasndaki eitsizliin kaynann somut nedenlerini ve koullarn bularak, bu nedenler ve koullar var olmadan nceki insan topluluunu inceler. Dncesine gre eitsizlik eer doa kanununda var olsayd, o zaman insanlar uygar toplumdan ve toplumsal yapsndan yaltrsak da eitsizlii bulmu olmamz gerekirdi. Fakat eitsizlik olgusunun kkenlerini bir balama noktasna balamak istediinden, eitliin hkm srd bir toplum halinin mmkn olduuna inanr.34 te bu varsayma dayanarak Rousseau, eitsizlik olgusunu irdeler. nsanlar arasndaki eitsizlik iki trlyd; bunlardan ilki doa tarafndan meydana getirilen fiziksel ve zekasal anlamdaki eitsizlik, dieri ise doal olmayan manevi veya politik eitsizliktir. Doal olan eitsizliin kayna sorulamaz nk bu eitsizlik doaldr. Esas sorun tekil eden ikinci trdr. Doal olan eitsizlik her daim vard; fakat manevi veya politik eitsizlik tr, insanlarn onamas ile kurulmu 35 olduklarndan yapay ve dzeltilebilir. Bylece Rousseau, yapay ve yaratlan eitsizliin kaynan bulmak iin ilk doal insan dnmeye giriir. Dnd ilkel insan, doalnda zgr, kimseye bal olmayan ve dier insanlarla eittir. Rousseau, o zaman kadar doal insan anlatmaya alan btn eserlerin byk bir yanlg iinde olduunu ve doal hayat anlatamadklarn syler.36 Bunun nedeni bu filozoflarn uygar insan temel alp, vahiyi yani doa insann37 anlatmalardr. Oysa ki agzllk, kibir ve gurur bize uygar toplumun kazandrd zelliklerdir. Doal insan anlayabilmek bugne kadar, uygarln geliimindeki insan zerindeki yapt deiimi grebilmektir. Doal insan bulabilmek iin uygar

34

Rousseau'nun bir doal hukuku olduunu dnen tarihilere verilecek ilk yant bu mantk silsilesidir. Kald ki Rousseau hibir zaman bir Locke olmayacaktr. Rousseau'nun bir doal hukuku olduu sorunsalna ilikin zellikle bkz. Niyazi, KTEM, Devlet ve Hukuk Felsefesi Akmlar; Cemal Bali AKAL, ktidarn Yz ve Adnan GRZ, Teorik Adan Mlkiyet Sorunu. 35 Rousseau, nsanlar Arasndaki Eitsizliin Kayna, Say yaynlar, stanbul, 1982, S.98 36 Sylevin konusunu oluturan doal insann tabilii nermesi byk lde Leviathan karlayan birneri olarak grlr. Rousseaudan nceki doal hayat kavramnn yanl anlalmas ve Thomas HOBBES iin zellikle bkz. Mehmet Ali AAOULLARI ve dierleri, Kral Devlet ya da lml Tanr, mge Yaynlar, stanbul 37 Rousseau op.cit., S.100

10

insann iindeki toplumu soyutlamak gerekecektir.38 Rousseau, bylece toplumdan ve onun yaratt deerlerden soyutlad doal insan, bir mee aacnn altnda karnn doyuran, ilk rastlad derede susuzluunu gideren kendisine yemeini salam olan ayn aacn dibinde yatarak bulmu39olarak grr. Byle bir insann btn gereksinimleri bu yndedir. Gururdan anlamaz, gerektiinden fazla almasn bilmez ve en nemlisi btn ihtiyalarn kendisi karladndan, kimseye bal ve baml olmadndan hem doaldr hem de zgr. lkel insan evik ve glyd. Bugnk insann zayf ve clz olmas, tbbn gerekli tedaviyi salasa bile zm mmkn olmayan bir sorundur.40 Tbb ve tedaviyi salayan uygarlk ayn zamanda hastaln da kaynadr. Vcutta olan ktlk yani hastalk uygar toplumun bize mirasdr. Ayn ekilde insan ruhundaki ktlk yani hastalk uygar toplumun bize kazandrd bir huydur. Rousseaunun doal insan kt deil ama doalnda iyi de deildi. O dier insanlara kar ilgisiz olduundan ne iyi ne de kt olabilirdi. nsan ilkel durumunda hibir iyilik dncesi tamazd yleyse Hobbesun insan insann kurdudur nermesi yanltr. Doal insan, karsndaki canlya ne kadar ilgiliyse yine karsndaki insana da o kadar ilgilidir diyebiliriz. Bu bakmdan, her eyden nce olarak doa hali inanlarn birbirleriyle atmasn gerektirmeyen ve insann mutlak bir yalnzlk hali iinde olduu bir durumdur. Ve Anti-Hobbescu Rousseau bununla yetinmez ve Hobbesun, atma nedeni olarak gsterdii g tutkusunun karsna, insan kurtlamaktan alkoyan tabi duygular koyar. Fakat ilkel insanda bulunan drtlerin uygar toplumda kreldiini veya yer deitirdiini syler. G tutkusuna kar meydan okuyan z-sevgi ve z-saknmdr. Ve bu sefer Anti-Lockecu Rousseau Lockeun doal yaamda uygar insanna kar z-saknm koyar.41 z-saknm, ilkel insann kendini koruma drtsdr. Bu bakmdan z-saknm grnte bir hayvanda olduu gibi g ierse de ktlk ve iddet iermez. lkel insan kendisini korumak maksadyla g kullanmas, amacnn yok etmek deil de tehlikeyi bertaraf etmek istemesi demektir. Kald ki ilkel insann bir de z-sevgisi vardr. z-sevgi sayesinde insan kendi trnden insanlara kar bir yaknlk duyar. Nitekim bir hayvan bile der Rousseau, kendi trnden l bir hayvann nnden tedirgin olmadan geemez. Doal yaamda ki buna insan da dahil- z-sevgi ve z-saknm olmas doal yaamn vahi ve kt olmadnn gstergesidir.42 Bunu iindir ki doa hali, bizim kendi varlmz korumak iin gsterdiimiz zenin bakalarna en az zarar verdii durum olduu iin bara ve insan trne en elverili durumdur.43 Bir kavram anlamn kart olan kavramn varlnda bulduuna gre iyi yoksa kt de yoktur diyebiliriz. Doal toplumda kt bir insan olmadndan iyi bir insan da yoktur. Rousseaunun
38

Cemal Bali Akal, Rousseau'nun uygar toplumdan soyutlad doal insann kurgularken onun en azndan uygar toplumda doal insann izlerini tayan kiiyi balang noktas olarak aldn ne srer. Keza Rousseau, yazara gre, kendisinde doal insann zelliklerinden bir kan grmtr. Cemal Bali Akalda uygar toplumda doa insann ararken olduka ironik sonular kartr: Diogenes insan bulamyordu, nk adalar arasnda arad bir baka an insanyd. Hayatn sosyal zincirler arasnda lnceye kadar almak zorunda kalarak geiren deil, zgrlk ve eitlik iinde dinlenerek yaayan insan. Hep kendi dnda, bakalarnn cehenneminde, var olma duygusunu yalnzca dierlerinin yarglarndan edinen Sartre insan deil, kendinde yaayan iyi vahi. Bakkala kasap arasnda geip, polis gvencesinde evinden iine giderek huzurlu bir bamll seen yurtta deil, boyunduruk istemeyen, yalnz kendi gcne gvenen barbar... zgrlkten zincirlere, eitlikten eitsizlie uzanan Rousseau felsefesi, btn yaptlarda, ilerlemeyi reddeder, nk bu bir yabanclama ve baml olma srecinden baka bir ey deildir. nsan karakterindeki alalmann kurumsallamas saylan antropolojik evrim olsa olsa ktye gider: dnyada gereinden fazla insan var, devlet bu fazlaln ynetilmesi iin ortaya karld diyen Nietzsche, sivillemenin bunalmn tabii gdlerin bastrlp saptrlmasnda bulan Freudda olduu gibi...Cemal Bali Akal op.cit., s.111 39 Rousseau op.cit., s.106 40 Rousseau da grlen bu varg demografik bir sorundur. Rousseau aka burada doal seleksiyonu savunarak yalnz gller hayatta kalr tezini benimser. 41 F. Akn lhan, Kamu Hukuku: Devlet Doktrinleri, Temel Hak ve zgrlkler, dal Neriyat, stanbul, 1966, s 125 42 Doal hayatn vahi olmadna dair en trajik yaklam kukusuz Kzlderili Sioux reisi Luthere aittir Byk geni ovalarn, gzel tepelerin, kvrlarak akan rmaklarn vahi olduunu dnmyorduk biz. Yalnzca beyaz adama gre doa vahiydi ve yalnzca ona gre toprak vahi hayvanlarla vahi insanlar tarafndan istila edilmiti. Bizim iin doa ancak kll beyaz adamlar gelipte gaddarca bir cokuyla bize ve sevdiimiz insanlara onca hakszl yaptnda vahi oldu. Ormandaki btn hayvanlar onlarn yaylmasndan kamaya baladnda. te ancak o zaman bizim iin vahi bat balad. 43 Rousseau op.cit., s.136

11

bu dncesi zamann Hristiyan egemen dncesi olan insann doutan kt olduuna dair inancn da yanllanmasyd. Nitekim 1763 ylnda Paris Bapiskoposuna yazd mektupta yle dile getirir: aka temel trel ilkel insan doal olarak iyidir ve insan doasnda hibir ilk gnah ya da sapklk yoktur.44 Doal yaamda drt anlamnda insan ve hayvan bir alan Rousseau, ilkel insan hayvan karsnda stn yapan eyi insann anl (entedement) olmaktan ok onun zgr bir unsur. olmasna balar.45 Bu bakmdan insan ruhunun tinselliinin kayna sadece duyumlarmzdan ibaret deil, ayn zamanda doa karsnda zgr olan insann seim yapabilme yetisidir. Dier kriter ise insann yetkinlemek ve olgunlamak yetisidir. Doaya kle olmayan, onun buyuranl karsnda seim yapan hatta ona kar koyabilen insan kendi organlarna, doann verdiinden daha uygun bir ama verebilme46 yeteneine de sahiptir. Fakat insann bu yetenekleri doutan aktif ve ilek deildir. nsann bu nitelikleri ancak bunlar edimsel olarak gerekletirebilmesine baldr. Ancak burada kan ilk problem, insann bu doutan var olan ama bundan haberi olmadan yetilerini nasl gelitirebileceidir. nsann yetilerini harekete geirmeyi baaran insann tutkulardr nk gelime ihtiyatan doar ve ihtiyalar da tutkularla beslenir.47 Tutkular ise istemek, istememek, arzulamak ve korkmaktr.48 Bylelikle insann akl ancak tutkularnn faaliyeti ve itelemesiyle oluur ve geliir. rnein insann mesi ile giyinmesi arasndaki balant veya korunmak iin barnak aramas ve bir nesneyi olduundan baka bir ama iin kullanmas, akl ile tutku arasndaki ilikinin dorulunun gstergesidir. Rousseau bu savnn kantn tarihten bulur. Eski Msrdaki sanatn ve bilimin gelimesini ihtiyalara balarken Nil nehrindeki taknlklardan korunmak iin gelitirilen Geometri, Astronomi ve Fizik bilimlerinin gelimesi Rousseaunun ispat yoludur. Rousseau insann yetkinleebilmesini zorunlu olarak dile balar. nk insanlar birbirini tanmadan, birbirleriyle konumadan, hangi noktaya kadar yetkinleip olgunlaabilir.49 nsanlardaki tecrbe, dil olmasa nasl nesilden nesile aktarlabilecekti. Aktr ki Rousseau dilin ortaya kn belli bir zamana balar ve bu zamanda insann ilk aletleri ve atei bulduu and. nsann dili ilk kullan Rousseau'nun doann l diye nitelendirdii korunmaya ynelik igdsel bir ses veya yardm isteidir. Esas iletiim arac olan dil belli bir sre sonunda insanlar arasnda daha yakn bir iliki kurulduu zaman ortaya kt. Fakat Rousseau bu yakn ilikiyi belirleyememi ve dilin yerleik dzenden nce mi sonra m belirdiini kurgulayamamtr. Bu bakmdan dil ile yerleik dzen arasnda; toplumun dillerin kurulmasna bal olduu ya da zaten bulunmu bulunan dillerin toplumun kurulmasnda aktif bir rol olduu konusunda bir illiyet ba kuramam ve bu konuyu gereksiz bulup, bunu aratrmak isteyene brakmtr.50

4.2. Yerleik Dzene Gei ve Mlkiyet

Artk ilkel insann yerleik dzene gememesi iin hibir sebep kalmamtr. Rousseau toplum hayatna geii rastlantya balayarak bu konuyu karanlkta brakmtr. Fakat yerleik dzene geilmesiyle birlikte eitsizlik hemen var olmamtr. Hala retim ve tketim ortaktr. Topra ekmeye de pek hevesli deillerdir. nk toprak, aralarnda blnmedike yani doa hali ortadan kaldrlmadka, insan topra ilemeye nasl srkleyebilir?51 stelik kendi rnlerinin bakalar
44 45

Aktaran Copleston, op.cit., s.75 Rousseau op.cit., s.117 46 Ibid., s.212(ek) 47 Ayferi Gze, Siyasal Dnceler ve Ynetimler, Beta Yay, 1993, stanbul, s.189 48 Rousseau op.cit., s.119 49 Ibid., s.124 50 Ibid., s.132 51 Ibid., s.123

12

tarafndan ele geirilmesini engelleyecek aralardan yoksun olmalar insanlarn tarma ve zel mlkiyete geilmesini engellemitir. Tarma geii de yerleik dzende olduu gibi rastlantya brakan Rousseau, bir toprak parasnn etrafn iftle eviripbu, bana aittir diyebilen, buna inanacak kadar saf insanlar bulabilen ilk insani uygar toplumun gerek kurucusu oldu52 der. Rousseau eitsizliin kaynan ilk bakta mlkiyet geldi, mertlik bozuldu gibi bir varsayma oturtuyor gibi grnyorsa da onun iin mlkiyet eitsizlik sreci iinde bir basamakt sadece. Mlkiyet, ilk olarak servet eitsizliin kayna deildir. Mlkiyet daha ok eitsizlii oluturan elerden biri olarak tanmlanr. Eitsizlii toplum yaratr; daha dorusu eitsizlik uzun bir sre olan toplumsallamann bir rndr.53 Bu toplumsallama srecide Poline gre yle sralanr: Eitlikten eitsizlie doru, birinci evre bolluk iinde yalnzlk hali, ikinci evre ilk engeller ve ilk ilerlemeler, nc evre insanlarn ocukluu, drdnc evre insanl genlii, beinci evre demir a ya da i ve mlkiyet a, altnc evre en korkun sava hali, yedinci evre de szlemeci toplumlar dnemidir.54 Beinci evreye yani i ve mlkiyet ana kadar olan dnemlerdeki hakim olan eilim doa halinin baskn olan eilimlerini yanstyordu. Fakat mlkiyetin bulunmasnda ki faktr bu baskn eilimlerdeki dengelerin artk deime abas ierisinde olduklar haldir. Bu bakmdan Rousseau mlkiyetin ilk olarak savalara ve cinayetlere sebep olduu grndedir. Kanunlar yaplana kadar mlk edinmenin yolu olarak insanlarn nnde ya sahipsiz mlkleri edinmek yada bakalarnn mlklerini zorla ele geirmek olabilirdi. Daha sonra mlkiyetin bulunmas ve kanunlar tarafnda korunmasyla eitsizlik deil de onun ilk basama olumu olur. nk eitsizlik kt karde olarak grlen mlkiyetten deil onun sebep olduu ve insanlarda meydana getirdii maddi deiimlerden kurgulanr. Mlkiyetin btn gnah yoksa saf ve kabul edilebilir bir hal olarak grlebilir ikenonun kullanm biimi olarak eletirilmitir.55 Eer Rousseau'nun yaptlar bir btn olarak incelenmi olsayd, Rousseau'nun insanlar arasndaki eitsizlik ban karlkl ihtiya ve bamllkta aradn grlrd. Nitekim sadece tek bir elin yapt birden ok kiilerin katlmad bir retimde kendilerine yetecek ekilde retim yapan insanlar shhatli, iyi, mutlu ve zgrdler.56 Eitsizlik esas olarak mlkiyetten sonra, bir kiinin iki kiiye yetecek kadar yaama ara ve gerelerine sahip olmasnn yararl, karl olduu fark edildii anda"57 ve dei-toku dzeninden doan farkllk ile rnein demir ve buday iin ayn emei harcayan iki insan arasnda doan farkllama ile ortaya kt58. nk madenlerin ilenmesi, bu ile uraacak bir sosyal katman ortaya karr. Bu katman, yiyecek salamaya ynelik etkinliklerden uzaklanca, bir baka katman, iftiler oluur. Artk baml alma ve topraklarn paylalmas zorunludur. Bylece doan mlkiyet adalete, o da eitli kurallara can verir.59 Rousseau yerleik dzene geile uygar toplumun kurulmasn e zamanl olarak grmyordu. Ona gre mlkiyet, ilk hukuk kurallar ve devlet sadece eitsizliin oluumundaki srelerdir. Kald ki yerleik dzene gei baz insanlarn zararna olsayd, o insanlar byle bir duruma gemezler ve uygar toplumda kurulamazd. Devletin kurulmas iin ortak bir onay zorunluydu. nk insanlar kendilerini kaytsz artsz bir efendinin kollarna atm olamazlard. Bu durumda devletin kurulmas halk ve tarafndan seilen efler arasnda bir szlemeye dayanr. eflerin baa geirilme istemi insanlarn ilerindeki kle olma drts deil ama daha reel bir drt yani yaam drts ve zgrlklerini korumak iin denedikleri bir yoldur. Bylece devletin kurulmasnda ileride kurgulanan toplum szlemesinin ngrd gibi ortak bir yarar ve karlkl hak ve sorumluluk ykleyen bir
52 53

Ibid., s.156 Mehmet Ali Aaoullar, Siyasi Dnceler Tarihi Ders Notlar II, A.. S.B.F. Yaynlar, Ankara, 1986, s.236 54 Raymond Polin, La Politique de la Solitude s.256-279 (aktaran Cemal Bali Akal) 55 ou felsefe tarihisi Rousseauyu mlkiyet kartlyla alglar. Fakat Marx bile mlkiyet kart Proudhon ile Rousseau arasndaki kyaslamalar bundan hatal bir ey olamaz diye eletirir. (Karl Marx, Felsefenin Sefaleti, Sol yaynlar, Ankara, 1986, s.184) Rousseauyu mlkiyet kart grmeyenler iin bkz. Cemal Bali Akal, Galvano della Volpe, Wermer Bahner ve Ayferi Gze. Rousseau'nun mlkiyete kart olduunu iddia edenler iin bkz. Server Tanilli, Murat Sarca, Alaeddin enel, Macit Gkberk, Adnan Griz, Niyazi ktem, Orhan Hanerliolu. 56 Rousseau op.cit., s.169 57 Ibid., s.223(ek) 58 Ne var ki insanolu bakasnn yardmna ihtiya duyduu ve bir insann iki insana yetecek kadar yedek besine ve ara ve gerece sahip olmann yaral olacan dnmeye balad andan itibaren insanlar arasnda eitlik bozulmutur Ayferi Gze op.cit., s.193 59 Victor Goldschmidt, Anthropologue et Politique, s.184 (aktaran Cemal Bali Akal)

13

dzen sz konusudur. Daha sonralar insanlar arasnda mlkiyetten doan kar atmalarnn zm iin hukuk ngrld. Mlkiyetin herkesin hakk olduu inancyla ilk hukuk kurallar dodu. Bundan sonra insanlarn mlkiyetlerini koruyacak ve bu kurallar uygulayacak devlet aygtlar fikri olumaya balad. Doalnda insanlar (mlkiyet) zgrlklerini gven altna aldklarna inanarak zincirlerine kotular.60 (zgrlkten zincirlere doru deime nasl gerekleti sorusuna, Toplum Szlemesinde bilmiyorum cevabn veren Rousseau , bu kez biliyorum diyecektir; bu kez, 1754te Toplum Szlemesinin yazlmasndan sekiz yl nce.) Devlet fikri bylece kiilerin mallarn gvence altna almak maksadyla ortak bir onay sonucu dodu. Devleti kuran bu ortak onay ilerde Rousseau'nun Toplum Szlemesinde kurgulad, toplumu kuran genel isteme pek benzese de aynda saylmazd. Genel istem kiilerin hem gvenliklerini hem de zgrlklerini korumak gdsndeyken ortak onay bu ilevi pek salayamad. Devlet ve kanunlar bir zaruretti nk, kanunlar var olmadan nce kendisiyle eit olan insanlar kullatrmak iin onlarn mallarna saldrmak yada sahipsiz grnen mallar sahiplenmek dnda bir yol yoktu. Kanunlar sayesinde, nceden mallar dier kiilerle eit olan fakat yetenekleri sayesinde servetlerini arttrma becerisi gsterenler sayesinde, zenginlerin ve dierlerinin mal ve can gvenlikleri saland fakat bu durum yoksullara yeni zincirler balad ve varsllara yeni gler verdi; geri alnmayacak bir yolda zgrl yok etti, sonsuza dek srecek mlkiyet ve eitsizlik yasasn yerletirdi be bir ka hrsl bireyin stnl uruna tm insanl emek, klelik ve serflie bal kld.61 Bu anlamda kurumsallam ve yasalarla korunan mlkiyetten ancak son iki devrede sz edebiliriz.62 Genlik dneminde yani mlkiyetin olduu ama bamlln olmad dnemlerde mlkiyet o kadar nemli deildir. Doa halini verken Rousseau insanlar kulbeleriyle yetindikleri srece derken Cemal Bali Akala bu gre o hayat tarzna zg mlkiyetin snrlarn belirlemekte, bunun kurumsal eitsizlie yol amadn sylemektedir. Ailelerin ortaya kmasyla beliren bu bir tr mlkiyet hukuki anlamda bir hak olarak deil olsa olsa bir igal olarak nitelendirilebilir. Hibir hakka dayanmaz, hibir hak da dourmaz63 eklinde yorumlanr. Ksaca tekrarlarsak, Rousseau mlkiyetin olumasn eitsizliin ilk adm olarak grse ve sk bir doal yaam savunucusu olsa da (1)iyi ynetilmekte ve snrlanm bir byklkte, (2)herkesin kendi iinde yettiinden kimsenin kendi ykml olduu ii yapmak zere bakalarn grevlendirmek zorunda olmadndan64 eitsizlik tm koullarn yerine getirmediinden bir yozlama olarak grlmez. Bylesi bir toplum hayali Rousseau'nun Toplum Szlemesinde kurgulad ne doal ne de uygar toplum dncesidir. Buradaki temel gsterge, herkesin kendi geimini kendisinin salamasdr. Bamllk yerine ballk ilkesinin geerli olduu bu hayal edilen toplumda bu ynde gelien hukuk kurallar btn anlamn doal hayatta bulunan merhamet kavramndan alacaktr. Kurulan ilk hkmetin yada politik kurumun keyfi bir iktidar olmadn hatta bylesi bir iktidarn hemen kurulamayacan syleyen Rousseau bir szlemeyle kurulan yapnn ilkin yksek makam sahiplerinin sorumluluklarn ihlal etmeleriyle ve en son sre olarak da artk bu kurumun keyfi bir erk haline gelmesiyle eitsizlik srecinin tamamlanacan belirtir. Tamamlanan bu sre emberi tamamlayan son noktadr. emberi tamamlayan despotizmdir. Bylece sylevin konusunu oluturan ahlaki ve ya politik eitsizliin unsurlar ortaya km olur: kanunun ve mlkiyet hakknn kurulmas, ardndan yksek grev makamlarnn kurulmas ve en son aamada meru ve kanuna uygun erkin keyfi bir erk haline gelmesidir. Bu nc dnem eitsizliin son derecesidir.65 ember bylece tamamlanm ve balang noktasna geri dnlmtr, fakat geilen bu sre trajik bir fark da meydana getirmiti. Doal hayata dnlmtr; herkes artk tiran karsnda eittir fakat hi kimse de zgr deildir.
60 61

Rousseau op.cit., s.180 Ibid., s. 181 62 Mlkiyetin yaratt eitsizliin bir huzursuzlua yol amamas iin devreye din sokulmak istenir. Zenginler iin tanrnn varlnn nemi yoktur; nemli olan fakirlerin te dnya hayalleri kurarak eitsizlikten dolay teselli olmalardr. Din yani Hristiyanlk bize insann yaradltan bu yana toplum halinde yaad inancn alarken direkt olarak, insanlarn, tanr byle istedii iin birbirlerine kar eit olmadklarna inanmasn emreder. Rousseau op. cit. s. 101 63 Cemal Bali Akal op.cit., s.116 64 Ibid., s. 72 65 Ibid., s.197

14

Ve despotizme vardmz zaman bir bakma emberi tamamlam oluruz. Uyruklar tm de klelere indirgenmi olarak, ilk eitliklerine dnerler. Ve efendileri hi bir snrla karlamadklar iin, tm ahlaksal ayrmlar ve hakllk ilkeleri yiter. nsanlar o zaman bir doa durumuna dnmlerdir. Bu gene de kkensel doa durumundan ayrlr, nk ikincisi (doa durumu) bir susuzluk ve yalnlk durumu iken birincisi ise bozulmann sonucudur.66 Bu durumu ortadan kaldrmann sadece iki yolu vardr. Ya bir devrim ile hkmet ve onu besleyen kurumlar (mlkiyet, hukuk gibi) kaldrmak ve doal hayata dnmek ya da emberin bir adm gerisine giderek hkmeti bir darbe ile yasal ve meru bir nitelie brndrmek. Rousseau, Dijon Akademisinin Eitsizliin Kayna Doa Hukukuna m Dayanr? sorusuna verdii cevapta doaya dayal eitsizliin kayna sorulamaz nk doaldr ve doaya dayanmayan, esas rahatszlk duyulmas gereken eitsizlik ise yapaydr, dzeltilebilir dediinden doalnda birincilii kazanamad. Rousseau, eitsizliin toplum yaamnda bozulmann rn olduunu sylerken o dnemin genel dnrlerinin aksine doal yaamda iyi insan ile uygarln bozduu kt insan arasnda tahrik edici bir karlama yapt. Fakat yine de Rousseau'yu uygar toplum karsnda bir doal yaam savunucusu olarak grmek hatta bunu Toplum Szlemesini okuduktan sonra sylemek ok yanl olacaktr. O hi bir zaman ktledii uygar toplumu ykmay dnmeyecekti. nk Eitsizlik zerine Sylevde betimledii gibi en iyi hal bile olmayan iyi doal yaam bu toplumun mitosu olamayacaktr: yleyse ne yapmal? Toplumu ykmak, o senin, bu benimi yok etmek ve ormanlara dnp, yeniden aylarla birlikte yaamak m gerek.67 yleyse Ne Yapmal? Rousseau bunun cevabn Toplum Szlemesinde Lenin azyla veriyordu.

5. Toplum Szlemesi
Akl kendi kendinin yeridir ve kendi bana, Cehennemi Cennete; Cenneti Cehenneme evirebilir. eytan, John Milton

5.1. Toplum Szlemesi Eitsizlik zerine Sylevin Devamdr

Eitsizlik zerine Sylevde Rousseau, doa halinden toplum haline geii tartm ve toplumun varln karlkl bir szlemeye dayandrdndan gerek Politik Ekonomi zerine Sylevde gerek Toplum Szlemesinde aklad politik toplum kuramna deinmek zorunda kalmt. Eitsizlik zerine Sylev bir daha geri dnlemeyecek doa haline bir zlem iken Toplum Szlemesi ise doal halin imkanszlndan tr toplum iinde yaayan bireye doal hayatta zgr insann balangtaki niteliklerini belki de daha fazlasn mkemmel toplum yoluyla kazandrma rndr.
66 67

Copleston op.cit., s.77 Rousseau op.cit., s.233

15

Eitsizlik zerine Sylevde eitsizliin tek kayna olarak grlen toplum halinin Toplum Szlemesiyle hakllatrlmaya allmasnn tabi ki de bir anlam var. Rousseau sylevde olann bir eletirisini yaparken, Toplum Szlemesi ile olmas gerekenleri irdeler. Eitsizlik zerine Sylevden farkl bir bak asyla betimlenen toplum, yelerden her birinin cann, maln btn ortak gle savunup koruyan, her bireyin dierleriyle birletii oranda yine kendi buyruunda kald ve eskisi kadar zgr olduu bir dzendir. Byle bir betimleme ne kadarda olmas gereken bir toplum halini anlatyorsa da Rousseau byle bir dzeni Eitsizlik zerine Sylevde aklad toplum halinin ilk aamasnn idealize edilmi ekli olarak anlatr. Nitekim Eitsizlik zerine Sylevde herkesin gereksinimlerini kendilerinin karlad, kanunlarn bireyi koruduu, mlkiyetin yasal hale geldii ama ilkel yaam formlarnn olduu yani zgr ve eit bir toplum dlenir. Bunu salayan toplum ruhu, doal halde merhamet olarak adlandrlan adalet duygusudur.68 Eitsizlik zerine Sylev ile Toplum Szlemesi artarda okununca sanki iki farkl eserin birbirleriyle elitii dnlr. zellikle Adnan Griz Rousseau'nun mlkiyeti nceleri doal bir hak saymadn ama daha sonralar bu dncesini deitirdiini ileri srer.69 Niyazi ktem ise daha da ileri giderek Rousseau'nun yaamndaki elikilerini dncelerinde de grr. nk Eitsizlik zerine Sylev ile mlkiyet karsnda yer alp toplumcu olup daha sonra Toplum Szlemesi ile de mlkiyeti kutsallatrp bireylerin yannda yer almas byle aklanabilir.70 Buna karlk Alaeddin enel Eitsizlik zerine Sylev ile Toplum Szlemesi arasndaki tutarszl birincisinin tarihsel durumu, ikincisinin ise kuramsal bir sorunu aklamak iin izilmi olduuna balar.71 lk olarak Rousseau'nun bir Doal Hukuk kuramcs olmad aktr. Cemal Baki Akaln deyiiyle pozitif hukukudur, negatif bir biimde, nk Locke ile karlatrldnda Locke doal durumdan toplumsal duruma geite bile mlkiyet gibi haklarn tek tek devredilemez, bireysel haklarn bile muhafaza edildiini dnyordu. Fakat Rousseau mlkiyet kuramn ne bir doal hak olarak, ne de kaynan insann doasnda grdnden ortaya koydu. Eitsizlie yol aan tarihsel srete mlkiyetin bulunmas uursuz bir rastlant olarak belirtilir. Fakat kanlmaz olan mlkiyet hakknn yani her kiinin kendi topra zerindeki hakkn, topluluun btn topraklar stndeki hakkna balamak lazmdr, byle olmazsa, ne toplumsal ballkta salamlk olurdu, ne de egemenliin ilemlerinde gerek bir g olurdu.72 Buna istinaden Macit Gkberk de Toplum Szlemesinde insanlar arasndaki mal-mlk vb. eitsizliinin kltrn artk deitirilmez bir olgusu olarak kabul edildiini ve bu durumu dzeltmenin yolunu da btn zmre ayrlklarn ortadan kaldracak olan mutlak bir hak eitliini salamada bulunduunu ileri srer.73 Btn bunlar nda ilk fark edilmesi gereken Rousseau da grlen Toplum Szlemesi kavramnn devlet idealinin dayana olarak, insann doasndan yerleik olan zgrlk ve hak eitlii inancdr. Bunun iindir ki Toplum Szlemesi, insanlar arasndaki eitsizliin nedenlerini arayan Eitsizlik zerine Sylevi tamamlar. 74 Kald ki Rousseaunun Emilede bir sre olarak tespit ettii gibi bu iki bak tarz birbirinden temelden farkl, fakat zorunluydu. Olann doru yarglanmas iin, olmas gereken bilinmelidir. kinci olarak Eitsizlik zerine Sylevde varlan mlkiyetin igal anlamnda deerlendirildii toplum tmden amalanm bir ey deildir. Rousseau bu usa vurumu farknda olmadan bulmu yani gelmesi gereken noktaya gelmitir. Birden fark etti ki mlkiyetin olduu ama mlkiyet hukukunun olmad toplum, ihtiyacn karladktan sonra, aylakla, oyuna, enlie ayraca zaman rn fazlas elde etmek iin harcamaya ya da baml almaya- yanamayan toplumdur. Zorunlu olan karlayabilmek iin gnde ayrlan drt saat yeterlidir. Bu toplum hali anti-retim makinesi gibi alr ve retmek onun en son kaygsdr.75 Sonuta Toplum Szlemesi
68 69

Toplum Szlemesinde bu ifade igdnn toplum halinde adalet olacadr. Adnan Griz, Teorik Adan Mlkiyet Sorunu, A.. Hukuk Fak. Yaynlar, Ankara, 1969 s.180 70 Niyazi ktem, zgrlk Sorunu ve Hukuk, .. Hukuk Fak. Yaynlar, stanbul, 1977 s.226 ve Devlet ve Hukuk Felsefesi Akmlar, Der Yaynlar, stanbul, 1995 s.181-182 71 Alaeddin enel, Siyasal Dnceler Tarihi: tarih ncesinde ilk ada ortaada ve yeni ada toplum ve siyasal dn, Teori Yaynlar, Ankara, 1985 s.459 72 Rousseau, Toplum Szlemesi, Adam Yaynlar, stanbul, 1994, s.33 73 Macit Gkberk, Felsefe Tarihi, Remzi Kitabevi, stanbul, 1994 s.64 74 Ayferi Gze op.cit., s.202,110; Cemal Bali Akal op.cit., s.115-117 75 Cemal Bali Akal op.cit., s.127-130

16

gemite yaanldna inanlan bir toplumun idealize edilmi bir biimidir yani soru:Eitsizlik zerine Sylev cevap ise Toplum Szlemesi olmutur. ki eser arasndaki bu tuhaf ilikinin aklamas olarak, Rousseau'nun edimsel varoluu iindeki uygar toplumun zellikle Fransz toplumunun76 bozukluklarnn kkenine inerek balang noktalarn bulmak ve mmknse doal yaamdan gayr bir toplum halinde bu arpklklarn bir dzeltisini sunmak olarak aklanabilir. Eer Eitsizlik zerine Sylev toplum dzenini olumlayan ve eitsizliin kayna olarak mlkiyetin artdeer yaratma sreci ve bireylerin farkllamas probleminin zmne dair bir yaklam ise problem zm yaklam Toplum Szlemesi fikri olur. Eitsizlik zerine Sylevde bir sre olarak belirtilen, mlkiyetin bulunmasyla balayan olaylar zinciri eitliin olmad bir hale gider. Toplum Szlemesi ise szlemeyle kurulan toplumun hem doa halindeki zgrl ve eitlii77 getirmeli hem de kanlmaz mlkiyet halinin bir eitsizlik arac olarak kullanlmasnn nlendii bir duruma getirme gdsdr.

5.2. Toplum Szlemesi

Rousseau, Toplum Szlemesine nceki iki eserinin slubuyla balar: nsan zgr doar, oysa her yerde zincire vurulmutur.78 Rousseaunun bu cmlesi daha nceki iki sylevi de hesaba katarsak, ilk bakta toplum dzeninin yadsnmas olarak grlebilirdi fakat Rousseau bu duruma mahal vermemek iin hemen arkadan toplum dzenini btn br haklarn temeli olan kutsal bir hak olduunu sylemi, toplu halinin hakllnn ve meruluunun sorgulanmayaca ana fikri ite bylece Bilimler ve Sanatlar zerine Sylev ile balayan bir mantk silsilesinin son noktas olarak belirtilmitir. Doa halinde zgr olan kiinin, artk zgr olmadnn bilincinde olan Rousseau, genel kannn aksine, bu yitiriliin uygar toplumun kuruluunda beliren bir ey olmadn sylemi fakat her nasl olmusa Toplum Szlemesinde bu deiime bir aklk getirmemitir. Bu problemin yapsn problemin altndaki zemini kaydrarak yapan Rousseauyu ilgilendiren ey bir dzenin nasl korunduu ve yasallatdr.79 Toplum halini bir hak olarak gren Rousseau, toplum ilikilerini bir gle aklamak istemez. Bir dzen gle yaratlabilir, ama korunamaz mantn savunurken insann boyun emeye zorlanmasnn onun boyun emek zorunda olmamas demek olduuna iaret eder. nk g bir hkmetme hakk yaratmaz ve hkmeden, itaat etmeyi bir dev haline getirmedike hkmeden olamaz. Burada devden kast hakl bir gten doan biattir. Hakl bir g ise kaynan kaba gten almaz, onun ald kaynak tektir: Toplum Szlemesi yani karlkl zgrlkleri dzenleyen anlama. Bylelikle Rousseau bir dzenden insann zgrlnden vazgeemeyeceini hatta zgrl tatm birinin byle bir duruma net kar koyacana inanr: Seninle yle bir szleme yapacam ki, hep benim iyiliime ve senin zararna olacak; keyfim istedii srece ben uyacam, yine keyfim istedii srece sen uyacaksn ona.80 Bylesi bir szlemenin imkanszl ortadadr ve insanlarn toplum haline gemelerinin sebebi onlarn kleletirilmeleri deil, artk doal yaam halinde korunmalarn gletiren ve varlklarn koruyamayacak olmalardr. Aktr ki korunmalarn gletiren ve varlklarn koruyamayacaklar ey dardan gelen bir tehlike deildir. Bu ey mlkiyetin ortaya kmasyla beliren ard arkas kesilmeyen savalar ve cinayetlerdir. Toplum Szlemesi fikri insanlar birbirinden

76 77

Copleston op.cit., s.89 Eitlik herkesin eit zenginlik ve gce sahip olmas demek deildir. Eitlik, herkesin gcn iddet kullanmadan yasalara uygun olarak kullanmasdr ve yine eitlik hi kimsenin baka bir insan satn alabilecek kadar zengin olmamas ve yine hikimsenin kendini satmak isteyecek kadarda yoksul olmamasdr. Ayferi Gze op.cit., s.201 78 Rousseau, Toplum Szlemesi, Adam Yaynlar, stanbul, 1994, s.14 79 Ahlaki ve politik eitsizlik mlkiyet ve yasalarn kurumsallamas tarafndan srekliletirilir ve geerli klnr, Eitsizlikzerine Sylev 80 Rousseau op.cit., s.23

17

koruyacak bir dzen isteminin sonucudur bylece. Toplum Szlemesiyle varlan bu zm, herkesin mlkiyetin tannmas ile zgrlklerine kavutuklar bir toplum dzenidir. Burada artk nmzdeki problem, Eitsizlik zerine Sylevde betimlenen mkemmele yakn ve adresi belli bir toplum hali varsa Rousseau'nun niye Toplum Szlemesine gerek duyduu sorusudur. Yani Toplum Szlemesi ile kurulan uygar toplumda doa toplumunun erdemlerine yeniden kavumann yollar aranr ve ilkel toplumun erdemleriyle uygar toplumun yararlarn bir araya getirecek bir dzen kurgulanr. Rousseau szlemeyle kurulmu bir toplum halinde bireyin doal zgrln yitirdiini81 ama Toplum Szlemesiyle kazand toplumsal zgrln ve mlk edinme zgrlnn yan sra doa halinde olmayan manevi zgrln tm doa halindeki zgrlklerden kat be kat stn olduuna inanr. Doal zgrlkte tutkusunun esiri olan aptal ve imgelemden yoksun olan insan toplum halinde anlkl bir varlk ve birey olmasn manevi zgrle borludur. Bylelikle Toplum Szlemesinin onun iin merkezi sorunu,bireylerin btnn ahlaki ve siyasi bir btnlk halinde kaynatrlmas, bireysel karlarn toplumsal karlarn btnleyici bir paras olarak tasarlanmas, bireysel iradenin kamu iradesi iersinde eritilmesi idi.82

5.3. Genel stem

Bir araya gelmi bir ok insann, eer kendilerine bir btn gzyle bakarlarsa tek bir istemleri olduunu greceklerin dnen Rousseau bunu Genel stem kavram ile anlatr. Toplumun kurulmasnda beliren ilk genel istem mlkiyetin onanmasdr ve devlet ise istenci olan bir varlk olup btnn ve her bir parann korunmasna ve iyiliine ynelik bir yasa kaynadr. Rousseau iin genel istem akln yasasdr. zgrlk ise kiinin aklna uyarak yapt hareket alan. Ve kiinin aklna uymas o kiinin istemi olarak nitelendirilir. Toplum Szlemesi ilk genel istem olarak tanmlanrken, kii bu szlemeyle kendini herkese yani toplum balar. Kiinin kendini herkese vermesiyle hi kimseye vermemesi bu bakmdan e anlaml olarak grlr. Bylece kii Rousseau'nun ahlaki eitlik dedii eye eriir yani kendi zerinde bakasna tand haklarn aynn elde etmeyen hi bir ye bulunmadndan83herkes birbirine eit ve birbirinden bamsz olur. Genel istem bununla beraber tek tek tm tikel istemlerin kesitii ortak bir paydaya iaret eder. Bir tikel istemin varl dier tikel isteme bal olmakla beraber genel istem ayr karlar arasnda ortak ey84 olarak tanmlanr. Bu bakmdan istemi genel yapan bir eye ynelik istemin dier bir eye ynelik isteme baskn olmas yada bir parmak demokrasisi85 deil de tikel istemlerin birleip varolmalarn salayan ortak yarardr. Rousseauya gre egemen varlk, kendisini meydana getiren kiilerin toplamdr. Ve her kiinin devlet zerindeki pay da eit olduundan bir karar almak zorunda kalnnca kiilerin birbirine eit ve birbirinden bamsz iradeleri toplanlacaktr. Rousseau ilk olarak kararlarn bir oy okluu ile alndn belirtir. Eer oy okluu ile alnan karar genel istem ise karara muhalif olanlar genel istem aleyhine dmlerdir. Buradaki eliki, zgr kiilerin iradelerin toplamndan olumas gereken genel irade ile aznln ounlua bamlln ngren ve kiilerin aslnda uymak istemedikleri bir karara uyma zorunluluu arasndaki haldir. Bu sorunsala ilikin olarak Rousseau'nun mantna gre genel isteme yani yasaya uymak zgrlk ise kiileri yasaya uymaya zorlamak da onlar zgr olmaya zorlamak demektir. kinci olarak Rousseau genel istemi genel yapan iradenin bir ounluk iradesi olmadn belirtir.86 Kald ki oybirlii ile alnm karar bile genel istem olmayabilir.

81

Aslnda Eitsizlik zerine Sylevde tanmlanan toplum halinde eitliki ve zgrlk hal toplum kurallaryla doal yaam tarzlarnn en sert ekilde att bir haldir. nsanlar zgrdr nk doal hal hala onlarn zerindedir ama toplum karsnda bu doal alkanlklar yenilmeye mahkumdur. 82 Werner Bahner, Rousseaunun Toplumsal Siyasal Hedefi Felsefe Dergisi(Ocak 1989), s.91 83 Rousseau op.cit., s.24 84 Ibid. s.39 85 Bunun iin zellikle bkz. Niyazi ktem, Devlet ve Hukuk Felsefesi Akmlar, s. 182-183 86 stemi genel yapan oylarn saysndan ok, onlar birletiren ortak yarardr. Rousseau op.cit., s.42

18

Hatta tek kiinin bile istemi genel isteme uygun olabilir.87 ( Bu mantk zellikle Robespierrei byk lde etkileyecektir.) Genel istemin saf ve yaln bir halde her zaman grlemeyeceini syleyen Rousseau, bunun iin kiinin kendi tutkularndan syrlp kendisini ve dier insanlar bir btn olarak grmesi gerektiini syler. Fakat bylesi bir zor kouldan dolay toplumu oluturan bireylerin rahatlkla genel istemden haberdar olamayacaklarn anlatr. Fakat genel istem oradadr ve dorudur. Onu daima doru yapan, onun toplumun kendi dinamiklerinden domu olmasdr. Rousseau genel istem sanlan baz istemlerin olabileceini de belirtir ama bu durum genel istemi yok etmez ancak alglanmasn gletirir. Bu konuda bir ayrma girien Rousseau, genel istemin yanlmaz fakat ou zaman genel istem zannedilen herkesin isteminin yanlabilir olduunu syler. Genel istemin yanlmazl, toplumu oluturan yurttalarn btn iin istemleri olmasndan kaynaklanmasna ramen herkesin istemi yurttalarn kendi yararlarna ynelik istemlerinin toplam bir ifadesi olduundan yanlabilir ve kandrlabilir bir nitelie sahiptir. Bu bakmdan herkesin istemi, zel istemlerin toplamndan baka bir ey deildir. Ama bu ayn istemlerden birbirini yok eden artlarla eksileri knca, ayrlklarn toplam olarak genel istem kalr elde.88 Rousseau'nun bu uslamlamasn yle ifade edersek daha kolay anlalacaktr: A,B ve Cnin toplum szlemesi yoluyla toplumu kurduklarn varsayalm. Bu bireyin oluturduklar toplumun yararna istemleri vardr. Bu istemlerin sahibi kim olursa olsun- toplumun yararna olduu ve genel istemi karlad aktr. Bununla birlikte her kiinin de kendi zel istemleri vardr. Burada Ann istemi Ann yararnadr ama bu istem Bnin zararna olabilir. Ayn ekilde Bnin istemi Cnin zararna ve Cnin istemi de Ann zararna olabilir. Bu ekilde bu kiinin yararlar (artlar) ve zararlar (eksileri) toplanrsa genel isteme ularz nk btn kiiye zel istemler ntrlenmi ve genel isteme ynelik istemler elde kalmtr. Bylece A,B ve Cnin istemlerinin toplamndan kalan tek ey ayr istemleri birletiren ortak yarar olan genel istemdir. Copleston A,B ve Cnin istemlerinin iyiye yani genel isteme ynelik olmalar iin insanlarn kendiliinden ve balangtan itibaren toplumsal varlklar olduklarn ve istemlerinin doal olarak yalnzca kendi zel iyiliklerine deil ama ayrca ortak iyiye ya da ortak iyinin ierisinde89 olmalar gerektiini ileri srer. Copleston bu ifadenin doru olup olmadn bilmemekle beraber Rousseau'nun da kafasnda buna benzer dnceler olduunu savunur. lk olarak Rousseau'nun kafasndaki insann hi bir zaman doa halinde toplumcu olmadn Eitsizlik zerine Sylevde ak olarak grdk. Bunun yannda Toplum Szlemesi ihtiyac doal yaamdaki insanlarn Coplestonun nermesini doru olarak kabul edersek anlkl birer varlklar olarak kabul etmemiz gerekecektir fakat bu da yanltr. Toplum Szlemesinde insanlar doa halinden, toplum haline geilerini salayan sebep onlarn toplumsallndan ziyade doal yaama halindeyken korunmalarn gletiren90 ve yaaylarn deitirmezlerse yok olacaklarndan toplum halinde, yelerden her birinin cann, maln btn ortak gle savunup koruyan91 bir dzen kurmak isteidir. kinci olarak doa halindeki insann iyilii ayn ekilde olarak nitelen devlete veya benzeri bir kuruma ynelik deil; ortak iyi olarak grlen genel istemin varl doa halinde bulunmayan ama kanlmaz olarak toplum haline geii salayan statlerin korunmas ve bu statlerin eitsizlie ve kullua neden olmadan mmkn olan en eit ve zgr bir toplum hayatn salamaya yneliktir. Tekrar yinelersek kanlmaz tikel istemi genel istem yapmak durumunda kalrz yani her kiinin kendi topra stndeki hakkn, topluluun btn topraklar stndeki hakkna balamak zorundayz.

87

Rousseau'nun genel istem kavram iin zellikle bkz. Alaeddin enel s.460-462, Mehmet Ali Aaoullar s.239-242 ve Murat Sarca s.84-90 88 Rousseau op.cit., s.39 89 Copleston op.cit., s.95 90 Rousseau op.cit., s.24 91 Ibid., s.33

19

Rousseau'nun genel istem kuram toplum lehine bireyde baz kstlamalar getirir. lk olarak genel birleme zararna kk birlemeler92 ho grlmez. Genel istem ile herkesin istemi arasndaki ayrm hatrlarsak, her yurtta kendi grne ve yararna uygun olan kansn belirtmelidir ki, bunlarn toplam ile aralarndaki ayrm kalksn ve genel istem ayrmlarn ntrlemesiyle ortaya ksn. Buna karn toplumda eer genel istem aleyhine baz gruplamalar varsa yurttalarn tikel istemlerinin toplam olarak ilkin yesi bulunduklar gruplarn genel istemleri ve bunlarn toplamndan birbirlerini ntrlemeyen, genel isteme yakn olmayan bir sonu kacaktr. Bylece genel istemi oluturan yurttalarn tikel istemleri deil gruplarn genellemi istemleri olacaktr. Bununla birlikte eer bu birlemelerden biri btn brlerine stn gelecek kadar byk olursa, artk ortada kk ayrlklarn toplam yok, bir tek ayrlk var demektir.93 Byle bir eyin dourduu sonu genel istem deildir, stn gelen gr o grubu oluturanlarn genelletirilmi istemleri olabilir ama toplum baznda zel bir grtr sadece. Genel istemin kendini net bir ekilde ifade edebilmesi iin bireyler kimliksiz cumhuriyet yurttalar94 olmak zorundadr yani her yurtta kimseye baml olmadan kendi grn syleyebilmelidir ama eer gruplama ve partilemeler kanlmaz ise yaplacak tek ey bu gruplamalarn saysnn arttrarak, onlarn istemlerinin genel istemi bozamayacaklar bir noktaya kadar glerini krmaktr.

5.4. Egemen Varlk

Rousseau aktr ki genel istem kavramn egemenlikle balantl dnyordu. Toplum Szlemesi yoluyla birleen insanlarn oluturduklar tzel kiilie egemenlik ad verilir. Egemenin harekete gemesini salayanda genel istem olacaktr. Genel istem sayesinde egemen yasalar koyabilir. Aydnlanma dnrleri arasnda egemenlik teorisinin en tutarl kiisi olarak bilinen Rousseau bu teoriyi genel istemden trettii iin doalnda genel istemin blnemezliini savundu. Montesquieunun erklerin blnmesi gerektii savna karn blnm bir genel istemin anlalabilir bir ey olmadn aslnda egemenin blnen paralar olarak dnlen eylerin egemene bal bir hak olduunu syler. Bu haklarda bal olduklar yksek istemlerinin somut bir ifadesi olabilir ancak. Egemenliin blnmesi demek onu var eden genel istemin blnmesi anlamna gelir ki bu da olanakszdr. Bu bakmdan egemenlii halka ve istemine balayan Rousseau, bu yzdendir ki, egemenliin kimseye devredilemeyeceini syler. Bununla birlikte devredilen ve el deitiren eyin egemenlik olmadn syleyen Rousseau, devredilen ey ancak iktidar olabileceini belirtir. Hkmetin nitelii ne olursa olsun merulatrlmas buna dayanr. Bylece yasay yapan halktr ama yasay uygulayan hkmet. te bu yzden halkn hkmet iin sadece vekiller seebileceini belirttikten sonra Rousseau, yasa yapma temelinde, bir ulusun kendine temsilciler semesiyle zgrln de95 yitirdiini anlatr. Toplum Szlemesiyle tzel kiilie sahip olan egemen varlk kaynan genel istemden alarak yasa yoluyla hareket kazanyordu. Byle bir ekilde yasalarda topluluk koullarndan baka bir ey deildir. yleyse yasalara boyun een halk onlar koyan halkn kendisi olmaktadr. Rousseau genel istem ile zgrlk arasnda bu ekilde bir ba kurarken, kiinin Toplum Szlemesiyle doal haldeki zgrln yitirmesinin telafisini -ki kendisi byk bir zgrlk tutkunu idi- kazand zgrln daha iyi olduuna inandrarak yapmak ister. Burada tek sorun kstlamann ortak iyi tarafndan minimuma ekme dncesidir. zgrlk bu anlamda bireyin toplum iersinde sahip olduu bamszlk alan olarak tanmlanr.96 Kald ki bu kstlama devletin bireye koyduu bir kstlama deil, genel istemin bir unsurudur. Genel istem her insann gerek istemi olduundan, kiinin
92 93

Ibid., s.39 Ibid., s.39 94 Bunun iin bkz. Fsun ztel, Yurttalk ve Demokrasi, Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara,1999 s.33 95 Rousseau op.cit., s.111 96 Rousseau iki eit bamllk ngrr: 1. Fiziksel zorunluluk eklinde eylere bamllk 2. Bireylere, insanlara bamllk. Yasa sayesinde insanlara bamlln yerini eylere bamllk alr. Bylece toplumsallam insan, doal eitliin benzerini bulmu olur. Kendi yapt yasalara uymasyla zgr olur., Mehmet Ali Aaoullar op. cit. s.240

20

zgrlnn toplum yararna kstlanmas kiinin kendi istemidir ve kii kendi tutkularn deil akl yasasn yani gerek nesnel tikel istemini izledii srece de zgrdr. zgr olmaya zorlanmak da ancak byle anlalabilecektir. Bundan baka Rousseau'nun her bir bireyin zgrlnn ortak zgrln bir paras olduu ve bu yzden herkesi ilgilendirdii tespiti, cumhuriyet teorisinin normatif bir ilkesi olarak bilinir.97 Pratikte, bir yada birden fazla kiinin zgrlklerinin inenmesi, dier bireylerin zgrlne zarar vermeyebilir. Ama Rousseau'nun ideal cumhuriyetinde hi bir yurttan zgrlnn inenmesine hogr gsterilmez ve yurttalarda, ilerinden birinin zgrlnn inenmesini herkesin zgrlne bir saldr olarak greceklerdir.98 Toplum szlemesiyle, doal yaamdaki ilkel zgrln yerine toplum halinde zerine basa basa erdemli bir zgrlk getiini sylerken Rousseau'nun bu tutumunu anlamak istiyorsak, vatan (patria) kavramnn onda ne hissettirdiini grmeliyiz. Toplum Szlemesi ile oluturulan toplumun iradesi olan Genel stem bir gereklik olarak ortaya kan ulus iradesinden baka bir ey deildir.99 Bu egemen iradedir ya da egemenlik denen ey ulusundur. Rousseaunun deyimiyle ortak bir bilince sahip olan ulusun...100 Onun iin vatan da her eyden nce ortak bir zgrlk anlamna geliyordu. Erdemi ayakta tutan vatan ak da, ortak zgrle, kendi zgrlmze ve kendi vatanmza duyduumuz aktr aslnda. Bunun iin erdem olmadan zgrlk, zgrlk olmadan vatan ve yurtta olmadan erdem olmayacaktr. Bu mantkladr ki yurttalar Toplum Szlemesine onay verirken, szlemeyi inedii zaman, onu cezalandracak bir kurumun varln da kabul eder. Kald ki eer o kii daha da ileri giderek genel istemi saymamaya kalkarsa btn topluluk onu saygya zorlayacaktr demektir.101 zgrl her eyden ye tutan Rousseau bunun bir zgrlk kstlamas olmadn, akl yasalarna uymann zgr olmak anlamna geldiine inanr. nk, zgr halk, itaat eden fakat kle olmayan halktr; ef vardr ama efendi yoktur; yalnz ve yalnz yasalara uyar ve yasalar sayesinde dier insanlarn boyunduruu altna girmez.102 Bununla birlikte Rousseau yurttan topluma olan sorumluluundan kamaya ynelik olarak devleti terk edemeyeceini syler. O zaman kamak bir su olur o zaman cezay hak eder. Fakat Rousseau bunun aksine, bir yurttan devden kamak maksad hari toplum yeliinden vazgeebileceinin ve kendi doal zgrlne kavuabileceini syler. Toplum bir insan rn olduundan yine ayn mantkla, ortak bir karar sonucu onand gibi ortak bir kararla ortadan kaldrlabilir. Toplum iinden egemen olarak halkn yrrlkten kaldramayaca hi bir yasa olmadndan, btn yurttalar Toplum Szlemesini oybirliiyle bozmak iin toplanrlarsa szlemenin yasaya uygun olarak bozulacandan kuku duyulamaz.103 Bylelikle Rousseau, nceden szlemeyi onam olan yurttalardan sonraki nesillerinde szlemeye doalnda bal olduklarn ve durumu susmak, onaylamaktr eklinde tezahr edilen bir biime sokarak daha sonraki nesillerin, szlemeyi onayan yurttalar kadar zgr olmadklar savna net bir yaklam getirir, nk istedikleri zaman aksine ilem uyarnca szlemeyi geri alabilirler.

5.5. Hkmet
Rousseau bylece szleme kuram erevesinde, genel istemin bir ahlaksal varl oluturmaya ve ortadan kaldrmaya tek yetkili olduunu byle belirtiyordu. Fakat genel istemin daima
97 98

lhan F. Akn, op.cit. s.333-357 Marks, Yahudi Sorunu zerine adl kitabnda, kitabn kendisi ilhamn, toplumsal eitlii ustaca ve derinlemesine irdeleyen Rousseaudan almtr, eitlii bakalarnn haklarna zarar vermeyen her eyi yapmak iin insann sahip olduu g olarak tanmlayan 6. Maddeyi incelerken, ok zekice bir eletiri getirerek, bunun insan, monad gibi izole ederek ele alan bir zgrlk sorunu olduunu syler. 6. Madde 1793 Fransz Anayasasnnen radikal ve Rousseaucu maddesidir. 99 Rousseauya gre egemenlik ulusta olduu srece, devlet monarik bile olabilir. Bunun iin zellikle bkz. Cemal Bali Akal op.cit., s.330-332 100 Bunun iin zellikle bkz. Murat Sarca, 100 Soruda Siyasi Dnce Tarihi, Gerek Yaynevi, stanbul, 1993, s.84-90 101 Rousseau op.cit., s.29 102 Rousseaudan naklen Niyazi ktem op.cit, s.180 103 Rousseau, op.cit., s.117

21

szleme ile kurulan toplumdan yana olduu srece, genel istemin devamllnn garantisi baka bir kuruma yklenir. Hkmetin ortaya k sebepleri bu balamda genel istemin srekliletirilmesi ve gvenceye alnmas olarak grlr. Hkmet zaman iinde tm tikel istemleri genel istemle uyum haline getirmek iin alr. Bundan dolaydr ki meru ve halka dayal bir hkmetin ilk grevi, halkn iyilii olduundan genel istemi izlemektir. Byle olunca hkmetin organik ilevi birey-egemen varlk ilikisini dzenlemek, genel istem rn yasalar uygulamak ve ahlaksal zgrl koruma altna almaktr. Hkmeti genel istemin srekliletirilmesi yolunda egemen varla balayan Rousseau, hkmetin kendiliinden bir yetkisinin olmadn, egemen varlktan ald buyruklar halka geiren104 bir bal yetki olduunu belirtir. Fakat bu tr bir ilevselletirme karmza bir baka sorunu ortaya koyar. Rousseau'nun halkn her zaman genel istemi gremeyebilecei nermesini hatrlarsak, kimi zaman belirsiz yahut kandrlm bir istemin hkmeti nasl etkileyeceidir. Eer hkmet politikalarn yanlm yahut aldatlm bir istemden almayacaksa, genel istemin sreklilii nasl salanacaktr? Ya da Hkmetin, halkn bile o an gremedii genel istemi izleyebilme basiretinin kayna nedir? Bylesi bir duruma mahal vermemek iin Rousseau eitli neriler gelitirir. lk zm nerisi bilge yasamac formldr. Bilge yasamac mmkn mertebe toplum ile organik bir balants olmayan tanrsal ve filozof bir kii olarak tasarlanr. nerisinin gerekleebilir olduuna inanan Rousseau, savn tarihten rneklerle beslemeye alr: Hala yaayan Musa yasas, bin yldan beri dnyann yarsn yneten Muhammet yasas, bunlar yapanlarn byk adamlar olduunu bile gsteriyor bize.105 Eit bir toplum yaratma gcne sahip bilge ve tanrsal yasamac, Toplum Szlemesiyle doa halinden birden toplum haline geen ahlaksal olmayan insan ahlaksal bilin sergileyen birey haline dntrmek iin kurumlar ve yasalar yaratr. Fakat her zaman el altnda tanrsal bir yasamacnn olmamas mhendisin icat ettii makineyi kullanabilecek baka bir iiye gerek duydutturur ve sz konusu ii hkmetin her zaman iin genel istemi grebilme yetisi olmas lazmdr. Varln szlemenin kutsallndan alan egemen varlk buyruklarn hkmet kanalyla somut olarak yansttn syledik. Bununla birlikte hkmet, yurtta-egemen varlk ilikisinde bir denge halini de ifade eder. Bu denge kabaca hkmet gcnn toplam olarak yurttalarn gcne denklii olarak grlr. Hatrlarsak Rousseau, genel istem aleyhine grupsal birlemeleri sakncal buluyordu. Ayn paralelde ama farkl bir anlamda byle bir sorunun kanlmaz hale geldii ortamlarda yaplacak ey sz konusu gruplarn saysn arttrmak olarak ngrlyordu. Halk tabakasnda bylesine sakncal gruplamalar olumlamayan Rousseau hkmetin de bir grup olmasndan dolay hkmetin isteminin genel istem aleyhine ynelik olmamasna alr. Genel istem ve hkmetin de ancak egemen varlkla birlikte olaca nermesine dayanarak, hkmetin isteminin genel istemden teorik olarak- ayr demeyecei dncesi erevesinde hkmeti kendini ahlaki ynden denetlemeye sevk etmek ister. Fakat pratikte yneticinin kesin olarak birbirinden ayr istemi olmasndan dolay nce, yalnz kendi karn gzeten kiinin istemi; sonra yneticilerin ortak istemi ki, yalnz hkmdarlardan yanadr; btnn istemi diyebileceimiz bu istem hkmete gre genel, devlete gre zeldir.zeldir, nk hkmet devletin bir parasdr. nc olarak da, halkn ya da egemen varln istem ki, gerek bir btn saylan devlete, gerek btnn bir paras gzyle baklan hkmete gre geneldir.106 Kusursuz yasalarda bylesi istemlerin hi bir yeri yoktur. Fakat hkmet yesinin ilkin birey sonra ynetici ve daha sonra da yurtta olmasndan dolay genel istemi etkin hale getirmenin en ksa yolu bu kimlikleri tekletirmektir. Hkmeti ele alrsak; hkmetin ciddi anlamda yrtme faaliyetlerini srdrmesi iin en azndan hkmet btnn isteminin tekletirilmesi lazmdr. Yneticilerin okluu, her bir yneticinin zel istemlerin okluuna sebep olduundan hkmetin gszlne iaret eder. Bu mantkla Rousseau, hkmet btnnn isteminin bireyin istemiyle birletii andan itibaren genel istemin deil ama hkmet gcnn dorua kacan kabul eder. Yani hkmetin tek kiinin elinde olmas hkmet gcnn en etkin ekilde uygulanmasna
104 105

Ibid., s.100 Ibid., s.54 106 Ibid., s.75

22

neden olur ama Rousseau, hkmet gcnn etkin olarak kullanlmasnn bu durumun doru olarak deerlendirilmesi anlamna gelmeyeceini ifade eder. Doruluk iin tek kstas; hkmetin genel isteme balldr.

5.6. Devlet Biimleri

Rousseau'nun ynetici istemi, hkmet istemi ve yneticinin yurtta olarak istemi arasnda kurmak istedii balant kk bir devletin byk bir devlete oranla gl olmas nermesinin doruluu iin nem tamaktadr. Rousseau, lkenin byklne bal olarak kk bir devlette bulunan hkmette ynetici saysnn ok olmasndan doan devletin gcnn azalmasyla oluan marjinal zarar ile ayn ekilde ynetici saysnn okluunun genel isteme yaknlna sebep olmasndan dolay oluan marjinal fayda arasnda bir denge gzettiinden, devletin kkl ile hkmetin ynetici says arasnda bir denge noktas arar. Devlet alan olarak bydke, devletin mutlak alarak azalan gcn nsbi olarak arttrmak iin hkmette bulunan ynetici says azaltlmaya giriilir. Byle bir g dengesi arayndaki temel kstas genel istemdir ve dengenin belirleyicisi ise kukusuz ki yasamacdr; ynetici says ne kadar ok olursa, (hkmet) btnn(n) istemi genel isteme o kadar yaklar. Oysa, bir tek yneticinin ynetiminde, btnn bu istemi zel istemden baka bir ey deildir. Bylece bir yandan kazanlan br yandan yitirilir. Yasacnn asl ustal, karlkl ilikide olan hkmet gc ile hkmet isteminin devlete en yararl olduu lde birleecekleri noktay bulabilmektedir.107 Rousseau, hkmetin gc ile doruluu arasnda bir ters balant kurmu, denge halini de hkmetteki ynetici saysnn arttrlarak genel isteme yaklama olana ile egemen varla bal ama zerk hkmetin etkin politikalar izlemek amacyla sahip olmas gereken yeterli g miktar arasnda tanmlamtr. Byle bir denge halini salamakla mkellef bilge yasamacnn asl ustal da karlkl ilikide olan hkmet gc ile hkmet isteminin devlete en yararl lde birleecekleri noktay bulmasnda108 yatar. Bilge yasamacnn devletin ve halkn nesnel zelliklerini gz nne alarak hazrlad genel istemin rn olan yasada hkmet ekli, devletin byklnn yan sra yurttalarnn says, eitimi ve lkenin iklimi gz nne alnarak belirlenir. Ynetim katnda bir denge araynn ilk kriteri bir devletin en iyi yap bakmndan sahip olabilecei snrlar dahilinde, ne devletin iyi ynetilemeyecek kadar byk, ne devlet kendini koruyamayacak kadar kk olmasdr.109 klim etkisini de ilave edecek olursak; treleri ayr olan birbirinin kart iklimde yaayan ve ayn ynetim biimine katlanamayan110 halklarn ayn devlet iersinde ayn yasalarla ynetilemeyecei de sylenir. Hkmet rejimlerinin snflandrlmasndaki son iki etken yurttalarn says ve eitim dzeyleridir. Buna bal olarak Rousseau, hkmet ekli olarak demokrasinin ilk artnn yurttalarn birbirlerini kolayca tanyabilecek kadar az olmas gerektiini ve doalnda lke toprann da kk olmas gerektiini belirtir. Bylesi bir ynetim tarz i sava ve karklklara kolaylkla yol aabileceinden, yurttalarn ayn zamanda sekin ve erdemli olmas gerekmektedir. Ama doalnda, bu halin imkanszl Rousseauya aristokrasiyi dndrttrr. nk bir tanrlar ulusu olsayd, demokrasi ile ynetilirdi. Bylesi bir ynetim insanlarn harc deil.111 Bu bakmdan Rousseauda aristokrasiye duyulan ihtiya halka duyulan gvensizliin bir sonucudur. Bilge kiilerin halk ynn ynetmesi en iyi ve en doal bir dzen gereidir; kendi karlar iin deil, halkn yarar adna ynettiklerinde kimsenin kukusu olmad srece.112 Aristokrasinin demokrasiye oranla daha ok
107 108

Ibid., s.77 Ibid., s.77 109 Ibid., s.57 110 Ibid., s.58 111 Ibid., s.81 112 Ibid., s.83

23

arzulanmasndaki temel sebep, aristokrasinin demokrasiye oranla daha az erdem ve daha az eitlik gerektirmesidir. Bundan sonra meruti monariyi inceleyen Rousseau, monariyi ktle en ak bir rejim olarak tanmlar. Monarinin iyi olarak, genel istemi izledii lde ve filozof bir kraln bata olduu srece iyi olarak deerlendirilmesi sz konusudur. nk bu ynetimin ne olduunu anlamak iin kt ynetenlere ihtiya vardr.113 Bunun sonucunda, eitli hkmet rejimlerini snflandran Rousseauda kabaca u lt kullanlr: demokratik hkmet, kk devletlere; aristokrasi, orta lekli devletlere; monari, byk devletlere uygun der. Fakat bu snflandrma sylediim gibi, Toplum Szlemesi yoluyla gereklemez. Egemen varln hangi ynetim ekli ile ynetileceini bilge yasamac belirler. Rousseau, halkn hkmeti belirleyememesinden duyduu rahatszl, baz zamanlarda hkmeti kontrol iin halk toplantlaryla bastrmaya alr. Szleme ile egemen varla balanan halk, szlemeyi korumak amacyla hkmetin gelecei zerine referandum yapabilir. Halkn, ynetimi beenmemesi durumunda nasl olaca pek ak olmasa da- hkmet eklini deitirme veya hkmet yneticilerini grevlerinden almalar mmkndr. Belirli zamanlarda yaplan referandum ncelikle u iki soru ile alr114. Egemen varlk, hkmetin bugnk biimini srdrmek isteinde midir? Halk, hkmetin ynetimini bu grevi yklenmi olanlara brakmak niyetinde midir? zellikle hkmetin bozulmasnda iki yol ngren Rousseau , bunlardan ilkini hkmetin daralmas olarak tanmlar. Hkmetin daralmas diye adlandrd kavramsallatrma, ynetici saysnn genel isteme ramen azalmas yani demokrasiden aristokrasiye veya aristokrasiden monariye geitir. Hkmetin gevemesi diye bir ey olamayacandan sralan hkmet rejimleri hi bir zaman tersine ilemez.115 Hkmetin bozulmasnda ikinci yol, hkmet in genel istemi izlemeyi brakarak ve yozlaarak demokrasinin ochlocratieye, aristokrasinin oligarchieye ve monarinin de yozlaarak tyrannieye dnmesidir. Bylelikle devletin insan kaynakl olmasndan dolay lml olduu dncesi erevesinde szlemenin ortak bir kararla kaldrlmasyla politik btn yani devlet de yok olur.

6. Rousseauda Kadn Erkek Eitsizliinin Kayna

Cinsellemi dalizm, btn dalizmlerin paradigmasdr; dnya tarihinin paradigmasdr. Elizabeth Badinter

113 114

Ibid., s.86 Ibid., s.112 115 Bu dnce ekli zellikle Bodin'den bu yana grlen, her canl doar, byr ve lr eklinde anlatlan, devleti de bir canl organizma olarak tanmlanmasdr. zellikle o zamanlar inanlan ey yaayan ve canl devletin bir gn lecei yani yok olacadr. Ve bu yzden zaman getike bu organizma iersinde yalanma ve hastalklar meydana gelebilir ama hi bir zaman bir genleme ve hastalklardan arnma gereklemez.

24

Rousseau, Eitsizlik zerine Sylevde uygar topluma geiin sadece eitlii ortadan kaldrmadn ayn zamanda baz doal olan kurumlar da yozlatrdndan bahseder. Rousseau'nun bu nermesindeki temel dayanak noktas aile kurumu iindeki baba ile ocuk arasnda ilikinin nasl yozlatdr. Emilede Rousseau, ocuun hibir zaman iin bir stanneye braklmamas gerektiini sylerken, onun doal koruyucularnn elinde bymesi gerektiine inanr. Doal olan annenin ocuu doyurmas ve babann onu eitmesidir. Doa halinde ocuk- baba ilikisinin ancak bir renenreten ilikisi olduu belirtildikten sonra uygar toplumdaki bamlln izlerini ocuk- baba ilikisinde de grr; baba, ocuklarna ancak kendi isteklerine gsterdikleri saygyla hak edecekleri mallar116 ocuk karsnda bir koz olarak kullanp, ocuk karsnda kamusal hayatta bir ezilen olan babann aile iinde nasl bir ezene dnmesi bir trajedi olarak deerlendirir. Fakat Rousseau'nun babann kamusal alanda itaat eden yani kle, evde ise itaat edilen yani efendi konumunda bulunmas ile retim ilikilerinin ataerkil toplum dzeninin kapitalist doasnn yanstcs olduunu savunan Marksist yorumla ayn derken yine ayn toplumun bir rnn olan kadn erkek arasndaki eitsizlie bir mdahalede bulunmad grlr. Rousseau iin kadn, toplum alkanlklarndan doan ve onlar tarafndan yaratlm ak, yani onlar tarafndan dikkatle kutsallatrlan yapma bir duyguyu, egemenliklerini kurmak ve boyun emesi gereken erkee kar stn klmak iin kullanan bir cinstir.117 Rousseau'nun sylevde kendi zamann filozoflarn bile hayran brakrcasna betimledii insanlar arasndaki eitsizlie gsterdii duyarll nasl olurda cinsler aras eitsizlie gstermemesi bir eletiri konusudur. Kadn ile erkek arasndaki eitsizliin merulatrlmaya Eitsizlik zerine Sylevde balanmas ok ilgintir. Her ne kadar sylevde ok fazla uzatmadan kadn, erkee boyun emesi gereken bir cins olarak tanmlasa da Emile adl romannda bunu uzun uzadya yapacaktr. Rousseau da grlen bu eitsizlik savunusunun aklamas onun dayand temek nermeye dayanr. Hatrlarsak, Rousseau sylevde iki trl eitsizlik ngryordu. Bunlardan ilki toplum tarafndan yaratlan, yapay ve dzeltilebilir olan manevi veya politik eitsizliktir. Bu eitsizlik tr sylevde dzeltilmesi gereken bir durum olarak grlr. Fakat ikinci tr olan doal veya fiziksel eitsizlik dedii ey kkeni doada olduundan ne yapaydr ne de dzeltme istei duyulur. Doal olan eitsizliin kayna bile sorulamaz nk bu eitsizlik ad zerinde doaldr. Ve Rousseau Toplum Szlemesinde toplum halinde doa halini yaamak istediinden doalnda, doal olan eitsizlii toplum halinde olanakl hatta zaruri olarak grr. Rousseau iin doal olan eletirisini yapmak bile kabul edilebilir bir ey deildir. nk yalnzca pozitif hukuka temellendirilen politik eitsizlik, ayn orantda fiziksel eitsizlik ile uygunluk gstermedii her kez, doal hakka aykrdr.118 Kadn ile erkek arasndaki benzerlikler ve farkllklar, Rousseauda btnyle doaya dayanr ve bu benzerlikler nasl bu iki cinsi edeer klyorsa farkllklar da iki cins arasnda farkl ahlaksal yaplarn olumasnda etkilidir. Kadn ve erkek arasndaki eitsizlii doa meydana getirir ve kadn iin tek yazg, doann kendisine verdii statye uygun lde yaamaktr. Bunun iinse insan doas zerine en tayin edici sorun olarak, kadn ve erkekle yaradlta neyin ikin olduunun bulunmasdr. Kadn doadr119, ehliletirilmeye muhtatr. Erkek akldr, kadn ehliletirecek olan odur. Kadn ve erkein toplum iinde belirlenen amalaryla grevlerinin farkl olmas buna dayanr ve erkek ile kadn farkl grevlerle donatldklarndan doalndan farkl yollardan ilerleyeceklerdir. Kadn ve erkein eitimleri bile farkldr. Doann vermi olduu grevlerden sapmak amacyla daha farkl
116 117

Rousseau, Eitsizlik zerine Sylev, s. 189 Ibid., s.144 118 Ibid., s.173 119 Kadn doa olarak gren yaklam dalist felsefenin bir yansmas olarak belirir. Snrlnn karsnda snrsz, karanln karsnda aydnlk, ktnn karsnda iyinin olmas gibi kadnn karsna erkei konulandrr. Lloyd'un belirttii gibi erkek kendisiyle ayn tarafta olan terimler gibi karsndakinden stn ve ondan fazla olarak alglanr. (Genevieve Lloyd, Erkek Akl, Ayrnt Yaynlar, 1996, stanbul, s.22-30) yada kadn yani eksiklii sadece narsistik erkek kendisi gibi grr ve yalnzca kendi kart olarak tanmlar. eyla Benhabib, Modernizm, Evrensellik ve Birey, Ayrnt Yaynlar, 1999, stanbul, s.213

25

yada eit eitim uygulanmas hem doaya hem akla kar bakaldrdr. Kadna eitim ancak doann kendisine buyurduu grevlerle ilikilidir: erkeklerin houna gitmek, onlara faydal olmak, kendilerini onlara sevdirmek ve saydrmak, kk iken bytmek, byynce onlara bakmak, nasihat vermek, teselli etmek, hayat zevki ve sevimli hale koymak... te kadnlarn vazifeleri her zaman bunlar olmutur. En kk yatan beri kendilerine retilmesi gelen eyler de yine bunlardr.120 Doa tarafndan kadna verilen stat o kadar aktr ki, Rousseau Emilede bunlar ayrnts ayrntsna anlatmaktan kanmayacaktr. Tabiat tarafndan karnnda ocuu tamaya mecbur tutulmu olann dierine kar mesul olmas yine tabiat icaplarndandr.121 Eitsizliin ikinci meruluk yolu akldr. Akl insan grevlerini bildirir. Kiinin aklnn kurallarna uyarak doal grevlerini kavrayp buna gre yaamas gerektiine inanlr. Akl, bu anlamda, Rousseau iin yalnz toplumsal srete kazanlan birikim deil daha nce doadan gelen dinamik bir gelimedir. Doadan gelen akln buyurduu grevler birdir ve kiinin nasl oluyor da ayn trden davranlarda bulunmas gerektirdiinin de aklamas budur. Ve aklnn kadna gsterdii grev tektir: kocasna kar gstermeye mecbur olduu itaat ve ballk, ocuklar hakknda besledii efkat ve dknlk. 122 Rousseau'nun dncesi nettir, kadn iin mmkn tek yazg, ieride hkm srmektir. Kadn anormal ve mutsuz bir insan saylacana sosyeteyi ve dary erkee brakmaldr.123 Doann ona verdii ve aklnn ona uymas iin syledii grev budur. Her eye ramen Rousseau iin kadn olma durumu, erkein dnmeyi, akl ve kltrel uygarl temsil etmesine, rasyonel olmasna karn tam tersini, irrasyonel olan ifade eder124 ve ilerlemekte olan akln amas gereken henz olgunlamam bir aamadr. Fakat ayn zamanda bir vg nesnesi olarak, akln gelecekte doaya geri dn iin besledii arzunun bir rnei olarak deerlendirilir.125 Sylevde arzulad doal halin unsurlarnn yer ald Toplum Szlemesinde esas konu doann ehliletirilmeye ve dzenlenmeye gerek duyulmasdr. Aylarla birlikte yaamak istemeyen Rousseau saf doa halini bu toplumun mitosu yapmayacaktr. Doa onun iin bahvana yani akla yani erkek akla yani medeniyete ilerlemesi srasnda ona yol gsteren bir kaynaktr.126 Yani yola kacak olan bellidir: Erkek.

7. Sonu

Bu dahil, Btn genellemeler yanltr. F. Nietzche

120 121

Rousseau, Emile Yahut Terbiyeye Dair, Trkiye Yaynevi, 1956, stanbul, s.379 Ibid., s.374 122 Ibid., s.393 123 Elisabeth Badinter, Annelik Sevgisi, 17 yydan Gnmze Bir Duygunun Tarihi, Afa Yaynlar, 1992, stanbul, s.197 124 Fatmagl Berktay, Felsefe ve Kadn: Zor Bir liki, Cogito, Yap Kredi Yaynlar, K-Bahar 1996, Say 6-7 s.450 125 Genevieve Lloyd, Erkek Akl: Bat Felsefesinde Erkek ve Kadn, Ayrnt Yaynlar, 1996, stanbul, s. 83 126 Ibid., s.89

26

Rousseau zerine yaptm almay bitirirken ilk olarak zellikle vurgulanmas gereken nokta; Rousseau'nun dndeki siyasal ve toplumsal dzeni daha ilk sylevinden beri grlmesidir. Yani Rousseau Bilimler ve Sanatlar zerine Sylevi, Eitsizlik zerine Sylevi ve Toplum Szlemesini yazarken (bunlarn farkl insanlar tarafndan yazld kurgusunu tayor olmasna karn) bir sre takip etti. Rousseau Bilimler ve Sanatlar zerine Sylev de sanatlar ve bilimler zerine ilevsel bir ayrma girimi ve ulusuluu temel alarak eletirilerini yneltiyordu. Eitsizlik zerine Sylev ile bir adm daha ilerlenerek olmas gerekenin kurgulanmas iin olann bilinmesi gerektiinden dolay kurgulanmtr.127 Hepimizin kolayca tahmin edebilecei gibi final Toplum Szlemesidir. Yaplan btn kurgular yada kehanetler hep onun geleceini ngryordu. Toplum Szlemesi ile kurgulanan toplumda Rousseau'nun problemi kiilerin doal yaamdayken ahlaksal olmayan zgrlkten ahlaksal olana nasl geecei sorunudur. Her ne kadar bu problemi bilge yasamac forml ile zmek istemise de bu zmden tatmin olmayarak Emile adl eseriyle bu problemi zmeye gayret eder. Bu bakmdan Rousseau, Emile adl romannda, mnferit bireyde her eyden nce gelecei hedef alma, onu yeni bir toplumsal dzenin taycs olacak ekilde yetitirme abas duyar.128 Rousseau toplumu, toplumun yapaylklarn ve eitsizliklerini eletirirken, bunu Aydnlanma adna yapar. Dzenini, uyumun yani akln mekan olan bir doaya arda bulunur. nsan, toplumsal rgtlenmenin yaratt bulanklk ve kaostan kararak, bu dzenin iine yerletirmek ister. Eitimin amac da budur. Doal, iyi, akl selim sahibi ve toplumsallama yeteneine sahip bir varlk yetitirmek.129 Bunun iindir ki topluluk iin eitim, bireyin zerkliini ve kendinin tanmasn art koar. Bireyler kendi glerini hissetmelidirler ki, bylece topluma gz kapal ballklar artsn. Bylece ember tamamlanm ve biz gz kapallktan anladmz eye yani vatanseverlie yani Bilimler ve Sanatlar zerine Sylevin ana problemine dnm oluruz. Kurgu tamamyla oluturulmu ve birbirleriyle balantlar yaplmtr. Bir ideolojiden beklediimiz her ey vardr artk iinde. Bundan baka, Copleston, Toplum Szlemesini deerlendirirken doa halinden toplum haline geiin veya hkmet ekillerinin genel istem kuram kadar nemli olamayacan syler. Hakikaten toplum haline gei ve hkmet ekillerinin deerlendirilmesi antik yunandan bu yana tartlan konulardr.130 Toplum szlemesi ise Suarezin oluturduu bir kavram olarak ondan sonraki filozoflara rehberlik etmitir.131 Ama genel istem, evrensel bir yasa, akln yasas olarak beliren bir istemdir. Yurttalara yaplan btn zorlamalar, aslnda mantkl dndklerinde yapacaklarna inanlan eylerdir. Birey, kamu iradesi tarafndan itaate zorlanrsa, o zaman aslnda akla gre yapmak zorunda olduu eyi yapmaya zorlanm olacaktr. zellikle kiinin zgr olmaya zorlanmas veya Toplum Szlemesinde belirtilen u durum kamu idaresine yani devlete tannan ncelii ifade eder: Yurtta yasann atl dedii tehlike stne yarg yrtemez artk ve hkmdarda: Devlet iin kar yol senin lmendir, dedii zaman yurtta lmek zorundadr. nk, o zamana kadar gvenlik iinde yaadysa, bu koulun glgesinde yaamtr ve artk yaam yalnz doann bir nimeti deil, devletin koullu bir armaandr.132 Filozoflarn siyaset kuramlaryla ilgili olarak karlatmz ve ok bildik olan bir problem Rousseau ile de alkadar olmasndan dolay zerinde durulmas gereken bir durumdur. Bilinen bir gerektir: Rousseau gelecekteki Fransz Devrimini etkilemi ve Genel istem kuram bu anlamda Fransz devriminden sonra politik bir gaye iin kullanlmtr. Fakat Marksn Hegel'e yaptn Jakobenler de Rousseauya yapm ve Rousseau'nun, zgrl yurtseverliin efendisi olarak ele
127

Her ne kadar Eitsizlik zerine Sylev bal bana ayr deerlendirebilir bir yapt olsa da Rousseau'nun bu sylevi yazarken gerek Politik Ekonomi zerine Sylevini gerekse Toplum Szlemesinin taslann kartt olgusuna yaslanarak ve btn eserleri arasndaki balanty dnrsek Rousseau'nun da bu sre zerinde ilerlediini bildiini syleyebiliriz. 128 Werner Krauss, op.cit., s.302 129 Alain Touraine, Modernliin Eletirisi, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1994, s.36 130 Bunun iin bkz. Mehmet Ali Aaoullar ve di. Kent Devletinden mparatorlua, mge Yaynlar, stanbul, 1993 131 Toplum Szlemesi kavramnn nasl olutuuna dair zellikle bkz. Cemal Bali Akal; Modern Dncenin Douu: spanyol Altn a, Kesit Yaynclk, stanbul, 1995 132 Rousseau op.cit., s.45

27

almasna karlk sonuta yurtseverlii zgrln efendisi haline getirmilerdir.133 Kzl Kitap Toplum Szlemesinden etkilenen Robespierrein jakobenlerin istemini genel istem olarak bildirdii ve devrimci hkmeti zgrln despotizmi olarak adlandrdn grrz.134 Fakat yine de Rousseau'nun zellikle totaliter rejimlere ksmen de olsa kaynaklk ettiini bu gibi alardan syleyebilir miyiz? lk olarak bir uygulamas olan btn bilimler arasnda, kuramn pratikten en ok ayrld dal siyasettir ve devlet ynetmek asndan kuramclardan ya da filozoflardan daha uygunsuzu bulunamaz.135 Ayn ekilde Rousseau da bu durumu ngrdnden mi bilinmez, gelecekteki ahvali hatrlatrcasna derdini yle anlatyordu: Bana, siyaset zerine yazdma gre, hkmdar ya da yasa koyucu olup olmadm sorulacaktr. Hayr, diyor ve ite bu yzden siyaset yazyorum. Hkmdar ya da yasa koyucu olsaydm, ne yaplmas gerektiini syleyerek zaman kaybetmez, ya bunu yapar ya da susardm.136 Fakat filozoflarn bylesi tutumlarna ramen biz hala pratikleri bir kurama balamak eilimindeyiz. Nietzcheyi faizmin esin kayna ya da Rousseauyu da jakobenci cumhuriyet pratiinin kayna olarak grrz.137 Bununla beraber Rousseauda grlen tanrsal yasamac ve/veya bilge ynetici ihtiyac Platondan bu yana rastladmz sradan bir entelektel elitizm rneidir. Rousseau'nun bu dncesi yani filozof krala yada bilge yneticiye ihtiya dncesi demokrasinin aristokrasiye feda ediliinin gerekelerini sunar. nk yabanc lkelerde devletin saygnln deerli senatrler, tannmam ya da hor grlen halk ynndan ok daha iyi korurlar.138 Hannah Arendt, filozof kral kavramnn yani akl ile ynetim arasnda oluturulan terkibin yaratt tehlikeye sadece Kant tarafndan iaret edildiini ve bunun sadece Platona ynelik olduunu syler139. Halbuki Kant krallarn felsefe yapmas ya da filozoflarn kral olmas beklenebilir bir ey olmad gibi istenir bir ey de deildir; nk iktidara sahip olmak, akln zgrce yargda bulunmasn kanlmaz olarak sekteye uratr140 derken eletirilerinin byk bir ounluunu kendi nceli olan Rousseauya ve Ansiklopedist Harekete yapyordu.141

133 134

Fsun stel op.cit., s.36 Copleston op.cit., s.99 135 Bauch Spinoza 136 Bu konu iin zellikle bkz. Karl Popper; Ak Toplum ve Dmanlar, Remzi Kitapevi, stanbul, 1986 137 rnein Hkmdar ya da Leviathan hibir diktatrn baucuna koymas gerekmez. Hkmdarn yazlnda iki yz yln akn bir sre sonra, machiavelik bir siyasetin izleyicisi olarak Friedrich II, yine machiavelik olmadn kantlamak iin 1739da Anti-Machiavellii yazar ve yeni bir machiavelizm rnei verir. Metni, Friedrich II hizmetindeki, bir dnr dzeltecektir. Machiavelli bu machiavelizmin sorumlusu deildir; tpk Rousseaucu Robespierrein terrnden Rousseau'nun sorumlu olmad gibi... Anlarn ya da kavgalarn yazanlarla, dnceyi yazanlar birbirinden ayrmak arttr. Grard Mairet, dncenin elinden pratik olarak dnyay dntrmek gelmez, bu dnyann bir parasdr ve onunla deiir, dedikten sonra unlar ekler: Zorba onun adna konutuunu ileri srse bile zorbann eylemleri yznden dnre hesap sorulamaz. Kald ki Machiavelli, Hkmdara nasl davranmas gerektiini anlatrken, asla, toplumu yeniden inaya ynelik planlar yapmaz. Toplumun tabii bir btn, insann da sosyal bir hayvan olduunu syleyen Aristoteles izgisinde, nesnel gereklii anlamaya ve anlatmaya alr ve bu adan da Platonun ocuklarAk Toplum Dmanlarnn ya da nce toplumun sonra insann yeniden kurulabilir ve ynlendirebilir olduunu dnenlerin nesnel gerekliin gzlemlenmesinden yola kp kuramsal dzenlemelere ulaan ve dzenlemelerle nesnel gereklie ynelik onun istendii gibi deitirilebileceine inananlarn ya da btn topyaclarn karsnda yer alr... eer ada anlamda kuramc olabilselerdi Machiavelli liberalizmin, Thomas Morus totalitarizmin ncs olurdu; siyaseti olmadan dnsel dzlemde... Hkmdar ya da Friedrich IInin siyaset sanatn siyaset dersi almak iin deil yeni bir siyasi iktidar okuma biimini kavrama iin ele almak gerekir. Sylevlere de ayn amala yaklalabilirdi: Sylevlerin iyi Machiavellisiyle, Hkmdarn kt Machiavellisi ayrmna dayanan her savn bir efsane den ibaret olduunu ileri sren G. Colonna dIstriayla R. Frapetye ve Caude Leforte gre, iki tarih kitabn ayran yalnzca bir slp farkdr. Sylevler hkmdar olabileceklere Hkmdarsa gerek bir hkmdara gnderilmitir. Ama dikkatli okur, her ikisinde de, Machiavelli'nin siyasi iktidar dncesini okuyacaktr... 138 Rousseau op.cit., s..82 139 Hannah Arendt, Gemile Gelecek Arasndan, letiim Yaynlar, stanbul, 1994 140 Immanuel Kant, Ebedi Bar stne Felsefi Deneme, A.. S.B. Yaynlar, Ankara, 1996, s. 32 141 Eer hkmdar akln ve hakseverlerin ilkelerine gre ynetiyorsa, bir baka deyile bir devletin kral filozof olunca denir Ansiklopedide cokuyla, yahut da bir filozof o devlete kral olunca ne mutlu

28

Bu erevede, gerek tanrsal yasamacnn gerekse demokrasi rejiminin tanrlara layk bir rejim olarak grlmesi sonucu bilge bir yneticinin varl esas olarak yaratlan ideal toplum iin, halkn bilgeletirilmesi ve aydnlatlmasdr. Bu neden-sonu ilikisinin kkenini Aydnlanma dncesi iinde ekillenen akla duyulan kukusuz bir inancn ve kaba bir materyalizmin oluumunda aramak gerekir. Nitekim Aziz Yardml Coplestonun Aydnlanma kitabna yazd son szde, Aydnlanmada erdem, deer ve derinliin lsn saptayan en belirgin eyin bo-inan olduunu syler. Yani ortaada beliren bo-inan, ayn deerde bo-aklcla sebep olmutu. Yani bo-inanca karn ve eit olarak gelien bo-aklcln belirii Aziz Yardmlda Hristiyan Avrupaya zg fenomen ve Avrupann dinsel bilinaltn rahatlatan bir durum olarak deerlendirilir. Aslnda dinsel bilinaltn ve Avrupaya zg fenomen tanmlarn baka bir yazya brakrsak Aziz Yardmlnn bo olarak sulad aklclk felsefi anlamda modernizme, politik anlamda en somut ifadesini Marksda bulan praksise yani dnyay deitirme tutkusuna tekabl eden bir anlam kazand. Bu anlamda felsefe tarihinde Toplum Szlemesine bir im koyarsak, koyarsak tarihin bize gsterdii nokta toplumsal bilincin ve modern felsefenin artk doduu olacaktr.

Aykut AYDIN Kamu Ynetimi Blm 960162

Kaynaka:

Aaoullar, Mehmet Ali; Akal, Cemal Bali; Kker, Levent; Tanr Devletinden Kral Devlete, mge Yaynlar, 1997 Aaoullar, Mehmet Ali; Siyasi Dnceler Tarihi II Ders Notlar, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi, Ankara, 1986 Aaoullar, Mehmet Ali; Akal, Cemal Bali; Kral Devlet ya da lml Tanr, mge Yaynlar, 1994 Akal; Cemal Bali, Modern Dncenin Douu: spanyol Altn a, Kesit Yaynclk, stanbul, 1995 Akal, Cemal Bali; ktidarn Yz, Dost Kitabevi Yaynlar, 1998, Ankara Arendt, Hannah; Gemile Gelecek Arasnda, letiim Yaynlar, 1996, stanbul Badinter, Elisabeth; Annelik Sevgisi, 17 yydan Gnmze Bir Duygunun Tarihi, Afa Yaynlar, 1992, stanbul Bauman, Zygmunt; Yasa Koyucular le Yorumcular, Metis Yaynlar, 1996, stanbul Bahner, Werner; Rousseau'nun Toplumsal Siyasal Hedefi, Felsefe Dergisi 89/1: Fransz Devrimi ve Aydnlanma Felsefesi, De Yaynlar, 1989, stanbul Benhabib, eyla; Modernizm, Evrensellik ve Birey, Ayrnt Yaynlar, 1999, stanbul

29

Berktay, Fatmagl; Felsefe ve Kadn: Zor Bir liki, Cogito, Yap Kredi Yaynlar, K-Bahar 1996, Say 6-7 Berktay, Fatmagl, Tek Tanrl Dinler Karsnda Kadn, Metis Yaynlar, 1996, stanbul Carr, Edward Hallett; Tarih Nedir?, letiim Yaynlar, stanbul, 1997 Cassier, Ernst; The Question of Jean-Jacques Rousseau, Columbia University Press, New York, 1954 Copleston, Frederick; Aydnlanma, dea Yaynlar, 1996, stanbul idem, Ahmet; Aydnlanma Dncesi, letiim Yaynlar, 1997, stanbul Gkberk, Macit; Felsefe Tarihi, Remzi Kitabevi, 1986, stanbul Gze, Ayferi; Siyasal Dnceler ve Ynetimler, Beta Yaynlar, 1993, stanbul Griz, Adnan, Teorik Adan mlkiyet Sorunu, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar, 1969, Ankara Hanerliolu, Orhan; Dnce Tarihi, Remzi Kitabevi, 1977 lhan, F. Akn; Kamu Hukuku: Devlet Doktrinleri, Temel Hak ve zgrlkler, dal Neriyat, stanbul, 1966 Jordanova, Ludmilla; Natural Facts: An Historical Perspective on Science and Sexuality, Womens Studies, Harvester-WheatSheaf, Cambridge University Press, 1993, London Kant, Immanuel; Aydnlanma Nedir, Art Bilim ve kltr Dergisi, Yl 1, Sy 4, 1992, Ankara Lloyd, Genevieve; Erkek Akl: Bat Felsefesinde Erkek ve Kadn, Ayrnt Yaynlar, 1996, stanbul Marks, Karl; Felsefenin Sefaleti, Sol yaynlar, 1986, Ankara Marks, Karl; Alman deolojisi, Sol Yaynlar, 1986, Ankara Mooers, Colin; Burjuva Avrupann Kuruluu, Dost Kitabevi Yaynlar, 1997 ktem, Niyazi; zgrlk Sorunu Ve Hukuk, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1977 ktem, Niyazi; Devlet ve Hukuk Felsefesi Akmlar, Der Yaynlar, 1995, stanbul Pazarl, Osman; Metinlerle Felsefe Tarihi, Remzi Kitabevi, 1964 Rousseau, Jean-Jacques; Bilimler ve Sanatlar stne Sylev, Cem Yaynlar, 1998, stanbul Rousseau, Jean-Jacques; nsanlar Arasndaki Eitsizliin Kayna, Say Yaynlar, 1982, stanbul Rousseau, Jean-Jacques; Toplum Szlemesi, Adam Yaynlar, 1994, stanbul Rousseau, Jean-Jacques; Yalnz Gezerin Dleri, teki Yaynlar, 1998, stanbul Rousseau, Jean-Jacques; tiraflar, Remzi Kitabevi, 1975, stanbul Rousseau, Jean-Jacques; Dalemberte Mektup, 6 Kitab ile Rousseau, Trkiye Yaynevi, 1967, stanbul Rousseau, Jean-Jacques; Julie Yahut Yeni Heloise, Milli Eitim Bakanl, 1945, stanbul Rousseau, Jean-Jacques; Emile Yahut Terbiyeye Dair, Trkiye Yaynevi, 1956, stanbul Rousseau kimdir? Liberalizm Nedir? (metinler), Kitaplk Tic. Ltd., Tarihsiz Sarca, Murat; 100 Soruda Siyasi Dnce Tarihi, Gerek Yaynlar, 1983, Ankara Soboul, Albert; Ansiklopedi ve Ansiklopedist Hareket, Felsefe Dergisi 89/1: Fransz Devrimi ve Aydnlanma Felsefesi, De Yaynlar, 1989, stanbul enel, Alaeddin; Siyasal Dnceler Tarihi, tarih ncesinde ilk ada ortaada ve yeni ada toplum ve siyasal dn, Teori Yaynlar, 1985, Ankara Tanilli, Server; Yzyllarn Gerei ve Miras, Cilt IV, Cem Yaynevi, 1994, stanbul Touraine, Alain; Modernliin Eletirisi, Yap Kredi Yaynlar, 1994, stanbul stel, Fsun; Yurttalk ve Demokrasi, Dost Kitabevi Yaynlar, 1999, Ankara Vardar, Berke; Fransz ann Aydnlanmas, Kuzey Yaynlar, 1985, stanbul Viroli, Maurizo; Vatan Ak, Ayrnt Yaynlar, 1997, stanbul Volpe, Galvano della; Rousseaunun Soyut nsanna Eletiri, Felsefe Dergisi 89/1: Fransz Devrimi ve Aydnlanma Felsefesi, De Yaynlar, 1989, stanbul Werner Krauss, Rousseaus Bekonntnisse, Esseys Zur fransossichen Literatur, Berlin-Weimer, 1968,