DEVLETN SA EL, DEVLETN SOL EL1

Soru: Ynetiminizdeki derginin bir saysnda ile2 kavram ele alnmt. Medyann yer vermedii insanlarla, yle bir sayarsak, yoksul banliylerin genleri, kk iftiler, kamu grevlileri ile yaplm pek ok mlkat yer alyordu. rnein, zor durumdaki bir okul mdr yle bir zntsn ifade ediyordu: rencilerin bilgi edinmesiyle uraaca yerde, bir tr karakol komiserlii yapyordu ister istemez. Bylesi kiisel ve anekdotlu tanklklarn ortak bir kaygnn anlalmasn salayacan dnyor musunuz? P.B: ileler konusunda yrttmz o kamuoyu yoklamasndaki okul mdr gibi, ahsi dramlarm gibi yaanan toplumsal elikilerden geen insanlar var. Fransann kuzeyindeki kk bir ehrin zorlu bir banliysndeki btn ilerin egdmnden sorumlu olan o proje efini de buna rnek olarak sayabilirim. Kamu grevlisi olarak adlandrlan herkes, onun u snrda yaad elikilerle kar karya kalyor: Yardm kurulularnn grevlileri, eitimciler, dk kademedeki memurlar ve giderek de ilkokul ve dier eitim kurumlarnn retmenleri. Bunlar, devletin sol eli dediim eyi meydana getiriyorlar; gemi toplumsal mcadelelerin devletin barndaki izi olan, vekilhar denen bakanlk grevlileri topluluu. Devletin sa elinin, Maliye Bakanlnn, kamu veya zel bankalarn ve bakanlklarn zel kalemlerinin uzmanlarnn tam karsndalar. Tank olduumuz ve olacamz toplumsal olaylarn says devletin ast soylularnn devletin st soylularna kar olan bakaldrn ifade ediyor. Soru: Bu kzgnln, bu umutsuzluk hallerini ve bu bakaldrlar nasl aklyorsunuz? P.B: Bence devletin sol eli, devletin sol elinin bir ey bilmedii, daha da kts sol elin ne yaptn bilmek istemiyor olduu kansnda. Ancak ne olursa olsun bunun bedelini demek istemiyor. Bu insanlarn umutsuzluunun en nemli nedenlerinden biri de devletin, kendi payna den ve ykmll olduu toplumsal yaamn belli alanlarndan ekilmesi veya ekilmekte olmas: Devlet konutlar, devlet televizyonu ve radyosu, devlet okulu ve hastaneleri vesaire, bu hayret uyandran ve utan verici gidiatta en azndan bazlarlarna gre bir de hibir ayrm olmadan herkese ak, herkese sunulan kamu grevinin teminat olmas beklenebilecek sosyalist bir devlet sz konusu. Siyasetin bir buhran,

R.p. Droit ve Ferenczi ile 14 Ocak 1992 tarihinde Le Monde gazetesinde yaynlanan mlkat. 2 ile, Toplumsal bilimlerde aratrma belleteni ve Dnyann Sefleti (La souffrance, Actes de la recherche en sciences sociales, say 90, Aralk, 1991, s 104; La misre du monde, Paris, Seuil Yaynlar, 1993)

parlamenter sistem kartl olarak tanmlanan ey aslnda halkn menfaatinden sorumlu olan devlete kar Sosyalistler, ileri srdkleri kadar sosyalist olmasnlar; bu kimseyi rahatsz etmeyecektir. G zamanlar geiriyoruz ve hareket pay fazla yok. Ancak artc olan ey, sosyalistlerin bu noktada devletin3 kltlmesine katlmalar; refah devletinin4 mlknn tasfiyesini gden her trl nlem ve siyasetle (sadece medya diyeceim) ncelikle maddi varln kltmek ve sanrm zellikle de toplumsal sylemde, giriimci zeknn sanki iletme dnda bir alan varmcasna zel giriimin yceltilmesi, kiisel yararlarn cesaretlendirilmesi. Btn bunlar, kamusal denen grevlerde bulunsunlar ve piyasa mantnn yetersiz katlad en ekilmez durumlar gidersinler diye stelik de bunu gerekten baaracaklar imknlar da varilmeden n saflara gnderilenler iin inanlr gibi bir ey deil. Kendilerini nasl olur da aldatlm veya yok saylm hissetmesinler? Soru: Siyasi yneticilerin hareket paynn bu kadar kstl olduuna inanyor musunuz? P.B: nandrlmak istenenden kukusuz ok daha kstl. Ancak her ne olursa olsun, iktidar sahiplerinin tmyle zgr olduklar bir alan var; manevi alan. darenin tavrnn rnek olma niteliinin her devlet grevlisi iin geerli olmas gerekir, hele de hayatn en yetersiz olanaklara sahip olanlara adamak gibi bir gelenekten dem vuruluyorsa. Oysa, sadece rmenin bazen neredeyse resmi rneklerini deil (baz yksek dereceli grevlilerin aldklar primler), kamu hizmetine ihanetin (bu sz hi kukusuz ar; kamudan zele gemeyi kastediyorum) veya kamu hizmetlerinin, ayrcalklarnn ve mallarnn kiisel amalarla her trl ihtilasnn rneklerini grnce insan pheye dyor; bir de akraba, yanda ve tandklar kayrma (yneticilerimizin o kadar ok kiisel arkada var ki) stelik simgesel kazanlardan bahsetmiyorum. Televizyon hi kuku yok ki rvete olduu kadar medeni erdemin zayflamasna da katkda bulundu. Televizyon, devlet grevlisini devlet grevlisi yapan veya mcadele insann mcadele yapan ey olarak kendini ortak karlara alakgnllce adamann deerleriyle bsbtn elien ve tek kayglar da her eyden nce Beni seyrettin mi? demek olan, kendilerini ekranda grmek ve deerli gstermek isteyenleri buyur edip siyasi ve entelektel sahnenin nne geirdi. oklukla da rakiplerin aleyhine bir biimde bu ayn bencilce kendini deerli gsterme kaygs bildirimde bulunmann son derece yaygn bir uygulama haline gelmesini de aklyor. Pek ok bakan iin bir nlem, yle grnyor ki eer bildirilmesi
Bourdieunn burada tat szn deil de cumhuriyetin Latince kkne (res publica) atf yapan, kamusal aygt veya kamu dzeni olarak karlayabileceimiz la chose publique tamlamasn kullanmasn anlamldr (.n) 4 Welfare State
3

mmknse va halka iln edildiinde gerekletii kabul gryorsa deerlidir. Ksacas, byk bir rme, kapa aldnda skandal yaratr nk ifade edilen erdemler ile gerek uygulamalar arasndaki krlmann tek snrnn btn sradan kk zayflklar, zenginlik gsterisi, maddi-manevi ayrcalklarn tez elden benimsenmesi olduunu ortaya koyar. Soru: Belirttiiniz bu durum karsnda, vatandalarn, sizin grdnz tepkisi nedir? P.B: Geenlerde Alman bir yazarn Eski Msr hakkndaki bir makalesini okuyordum. Devletteki ve kamu malndaki bir gven buhrannn u iki eye nasl yol atn gsteriyordu: Kamuya ait olana5 saygnn azalmasyla balantl olarak yneticilerdeki rme ile ynetilenleri rme ve geici zmlere ilikin umutsuzlukla birleen dindarlk. Ayn ekilde bugn, devletten dlandn hisseden vatandan (ki devletin, vatandandan temelde tek beklentisi vergi yoluyla zorunlu maddi katkdr; fedakrlk ya da bir vecd hali deildir) yabanc bir gm gibi grd devleti kendi karlarna en uygun ekilde kulland kans var. Soru: Yneticilerin manevi alandaki zgrl dediniz. Bu sadece rnek verilen tavrlar iermiyor. Burada nutuklar, tetikleyici idealler de sz konusu. u halde mevcut zayflk neden kaynaklanyor? P.B: Entelektellerin sessizliinden ok bahsedildi. Bana asl siyasilerin sessizlii arpc geliyor. Bir eyler yapmak iin harekete geiren ideallerden yoksun olmalar ok korkun. Kukusuz, siyasetin mesleklemesi ve siyasi partilerde ykselmek isteyenlerden talep edilen koullar, gnlden hareket eden insanlar git gide darda brakyor. Ciddi bir izlenim brakmak ya da sadece vasat veya ilkel grnmemek iin zynetimden deil de ynetimden bahsedilmesinin daha iyi olduunu ve her ne olursa olsun iktisadi anlamdaki aklcln izlerinin verilmesinin (yani sylemletirilmesinin) gerektiini siyasal bilimler okulullarnda renen bir devlet grevlisinin gelmesiyle siyasi faaliyetin tanm da deiti hi kukusuz. ktisat konusunda IMFnin Kuzey-Gney ilikilerine bunca zarar veren, zarar vermeye de devam edecek olan dar grl ve kat iktisadi siyasetinde hapsolmu btn bu yarm bilgililer, iktisadi alanda merulam olan gereki siyasetin6 kuku gtrmez bir sonucu olarak ahlki ve maddi sefaletin ksa ve uzun vadedeki gerek maliyetini elbette gzard ediyorlar; artan su oran, alkol bamll, karayolu kazalar vesaire Ayn ekilde burada da devletin sa eli, mali dengelere takntl haliyle bte iktisadnn sk sk ar toplumsal sonularyla kar karya gelmi olan sol elin yaptklarn bilmezden geliyor.

5 6

Bkz. 2. dipnot. Asl metinde Realpolitik olarak kullanlmtr.

Soru: Devletin icraatlarnn ve hizmetlerinin kurulu olduu deerler artk inandrc deil mi? P.B: Bunlar en nce hie sayanlar oklukla bu deerlerin bizzat bekileridir. Rennes kongresi ve af yasas, sosyalistlere on yllk sosyalizm kart kampanyadan daha fazla saygnlk kaybettirdi. Dnm (kelimenin her anlamnda) bir militan on muhaliften daha fazla zarar veriyor. Ancak sosyalist iktidarn on yl, 70li yllarda liberalizm adna yaplan, devlete olan inanc yok edilmesi ve esirgeyici devletin yklmas giriimlerini son safhasna tad. Ben zellikle de konut siyasetini dnyorum. Beyan edilen ama, kk burjuvaziyi ortak yerleimden (ve bylece de ortaklaaclktan) kurtarp mstakil evinin zel mlkiyetine veya ortak mlkiyetteki dairesine balamakt. Bu siyaset bir anlamda ok baarl oldu. Vard nokta, baz iktisat siyasetlerinin toplumsal maliyeti konusunda benim duraksamadan sylediklerimi aa kavuturuyor. Bu ayn zamanda mekansal kopuun ve buradan da banliylerdeki sorunlarn balca nedeni. Soru: Eer bir ideal belirlemek istenirse, o halde bu, devletin anlamna, halkn ynetiminin anlamna geri dnmek olacak. Herkesin dncesini paylamyorsunuz P.B: Herkesin dncesi, kim bu herkes? Gazetelerde yazan insanlar, daha az devleti gklere karan, halk ve halk iin halkn yararn biraz erken topraa gmen entelekteller Tartlabilir savlar bir anda tartma zemininden atan ortak kan etkisinin tipik bir rnei bu. Devletin geri ekilmesi, geni anlamda da iktisadn deerlerine teslimiyet lehinde hava yaratan yeni entelektellerin bu ortak almasn zmlemek gerekiyor. Ben zellikle u bireyciliin dn denen ey zerinde duruyorum. Refah devletinin ve zellikle de ortak sorumluluk mefhumunun (i kazasnda, hastalkta veya sefaletteki), toplumcu (ve tabii toplumsal) dncenin bu temel kazanmnn felsefi temellerini ortadan kaldrmay amalayan, kendine yeten bir kehanet bu. Bireyin dn, ektiklerinin tek sorumlusu olarak kurban sulamay da getiriyor; o halde ona kendine yardm et diye tlenecek. Bunlarn hepsi de srekli tekrarlanan u iletme vergilerinin indirilmesi gerektii rts altnda oluyor. Btn o kk kltrel sermaye tayclarn sarsan 68 buhrannn belirledii gemie dnk rkme tepkisi (sovyet tipi rejimlerin -beklenmedik!knn de yardmyla) kltrel bir yenilenmenin lehine koullar yaratt, buna gre de Maocu dncenin yerini Mlkiyeci dnce ald. Bugn entelektel dnya, yeni entelekteller retmenin ve bunlar benimsetmenin amaland bir sava yeri; burada elbette, seim gecesinin siyaset bilimine ve yntemsiz ticari aratrmalarn zensiz yorumlarna indirgenen bir toplumsal bilim ile uygulaymsz bir siyaset felsefesinin puslu tartmalarna girien entelektelin ve onun siyasi rolnn tanmnn yansra felsefenin ve filozofun yeni bir tanm gerekiyor.

Bunlarn hepsi iin Platonun harika bir kelimesi var; doksozof 7; bu genelgeer kannn kendini bilge sanan uzman (kelimeyi l anlamyla evirdim) siyasetin sorunlarn iadamlarnn, siyasetilerin ve siyasi yazlar yazan gazetecilerin (akas kendine bir kamuoyu yoklamas bulabilecek herkesin) azyla ortaya koyuyor. Soru: Az nce Platonu andnz. Sosyoloun duruu onun duruuna yaklayor olabilir mi? PB: Sosyolog da filozof gibi doksozofun karsndadr, bunu da apaklklar ve bunlarn zellikle de soru biiminde ortaya kanlarn sorgulayarak yapar, hem kendisininkileri hem de balarnnkileri Doksozofu derinden rahatsz eden de budur nk ortak algdakilerin (Aristotelesin kulland anlamda; tarttran ama zerine tartlmayan mefhumlar veya savlar) akld bir ekilde benimsenmesini de ieren tastamam siyasi bir itaatin reddinde siyasi bir nyarg grr. Soru: Sosyolou, gerek sorunlarn nerede olduu bilen filozof-kral yerine koymu olmuyor musunuz bir anlamda? P.B: Ben her eyden nce eletirel entelektelin ve ncelikle de doksozoflarn salglad entelektel doksasnn eletirisinin olanan ve gerekliliini savunuyorum. Gerek bir iktidar kart eletiri olmadan gerek bir demokrasi de olmaz. Entelektel de bunlardan biridir ve en nemlisidir. te bu yzden, l ya da diri eletirel entelektelin -Marx, Nietzsche, Satre, Foucault ve toptan 68 dn bal altnda toparlanan birka kii daha)- gzden drlme abas kamusal aygtn gzden drlmesi kadar tehlikelidir ve bu ikisi ayn kresel yenileme giriiminin bir parasdr. Elbette btn entelekteller kendilerine den devasa tarihsel sorumluluunu kaldrabilmi olsalar ve almalarna sadece ahlki yetkelerini deil entelektel yetkinliklerini de katabilsinler isterdim; rnek verecek olursam bir Pierre Vidal-Naquet vardr, tarihsel yntemdeki uzmanln tarihin saptrlm kullanmlarnn eletirisine adamtr8. Burada Karl Krausu anmak da anlaml; ktnn iyisini semeyi reddediyorum. Sorumluluu olmayan entelektellleri hogrmesem de iki ynetim kurulu, basn kokteyli ve birka kere ekranda grnme arasnda yllk kitapklarn yurmurtlayan, her konuda kalem oynatp her kla brnebilen sorumlu entelektelleri daha az seviyorum. Soru: O halde zellikle de Avrupann yaplannda entelektellere ne rol biiyorsunuz? P.B: Yazarlar, sanatlar, filozoflar ve bilginler toplumsal yaamn yetkin olduklar her alannda umarm dorudan doruya kendilerini dinletebilirler.
7 8

Doxodan (genelgeer kan, gr) geliyor. P. Vidal-Naquet, Yahudiler, Gemi ve imdi, (Les Juifs, la mmoire et le prsent, Paris).

Entelektel yaamn kantlandrmalar ve yanllamalarnn toplumsal yaama yaylan mant ok daha fazla ey kazandracaktr. Bugn entelektel yaamda byk oranda siyasetin resmi aklama, sulama, sloganlatrma ve kar tarafn dncesini arptma mant yaygn. Yaratclarn kamu hizmeti ve bazen de kamunun esenlii grevlerini yapabilmeleri iyi olurdu. Avrupa leine gemek ise sadece bir evrenselleme derecesi almak, entelektel alardan bile gereklemekten uzak evrensel bir devlet olma yolunda bir aama katetmek demek. Eer avrupamerkezcilik eski kraliyet toplumlarnn yaral milliyetiliklerinin yerini almas bir ey kazandrmaz. 19. yzyln byk topyalar tm sapknlklarn ele verdiklerinde, gereki idealler evreninin ortak bir yeniden yaplandrma almasnn, insanlarn iradelerini bilinlerini bulandrmadan harekete geirme yeteneine sahip koullarn acilen yaratmak gerekir. Paris, Aralk 1991.

KRESELLEME SYLEN VE AVRUPANIN REFAH DEVLET9

Btn gn her yerde, neoliberal gre kar klacak bir eyin olmad, ayn neoliberal grn yadsnamaz hale geldii ve baka seenein bulunmad syleniyor, baskn sylemi gl yapan ite bu tekrar. Byle bir genelgeerliin nedeni gazetecilerin ve sokaktaki insanlarn edilgen ve zellikle de bir takm entelektellerin etkin bir biimde katldklar simgesel bir belletme almas. Kendine sindirte sindirte inandran bu sinsi ve daimi belletmeye kar aratrmaclara bir grev dyor. ncelikle bu sylemin retimini ve dolamn inceleyebilirler. ngiltere, ABD ve Fransada gitgide artan almalar bu dnya grnn retim, yaym ve telkin yollarn aka ortaya koyuyor. Bunlar bir dizi zmlemeyle yaynlandklar dergilerde ve makalelerde yava yava meruluk kazanyorlar, yazarlarnn ve bu retimi yapmak iin birletikleri kolokyumlarn da ayrt edici zellii oluyorlar; bu kolokyumlar da znde tm zamanlardan ve tm lkelerden muhafazakar dncenin en bildik nkabullerine iktisadi aklclatrmalar10 giydiren bir neoliberal grn ne kadar da doal olduunu benimsetmek iin ngiltere ve Fransada entelekteller, gazeteciler, iadamlar biraraya getirilerek cesurca bir almann nasl yapldn gsterdi. u aratrmay hi unutmuyorum; CIA tarafndan akelenen ve Fransann nde gelen entelektellerinin arka kt Preuves (Kantlar) dergisi sonradan yava yava aklk kazanan dnceleri balangta akntya kar krek ekerek 20-25 yl hi bkmadan retti (yanl bir eylerin apak gerekler haline gelmesi biraz alyor) 11. Ayns ngilterede de oldu, Thatcherclk Thatcher hanmdan domad. Byk gazetelerde krsleri olan bir grup entelektel tarafndan uzun zamandr hazrlanyordu12. Aratrmaclarn en byk katks, bu zmlemelerin herkesin ulaabilecei biimlerde yaylmasna almak olacaktr. ok uzun zamandr var olan bu belletme almas bugn de sryor. Btn Fransz gazetelerinde, ngiltere ve ABDnin nasl mucizevi birer iktisadi durumlarnn olduuna dair, bunlarn basn dnyasndaki yerlerine denk biimlerdeki tespitlerin sanki sihirli denek marifetiyle kt grlebilir. Grsel ve yazl basnn adamakll katld -byk ounluunun bilinsizce ama iyi
Atinadaki Yunanl iler Genel Konfederasyonu, Ekim 1996. ktisadi bir faaliyetin, bilimsel yntemcilikle irdelenen aklc verimlilik ilkeleri dorultusunda rgenlendirilmesi anlamndaki iktisadi kavram olarak anlalmal. .n. (bu dipnota ileride bir gnderme yaptm) 11 P. Grmion, Pariste bir Avrupa dergisi; Kantlar (Preuves, une revue europenne Paris), Julliard ve Antikomnist anlay, kltrel zgrlk iin Paris kongresi (Intelligence de lanti-communisme, le congrs pour la libert de la culture Paris), Fayard, 1995.
10 12 9

niyetle tekrarlad- bu damla damla gln etkisi de derin. e bu yzden sonuta neoliberalizm nlenemezlik suretinde ortaya kyor. Bunlar kendiliinden geliiyormu gibi benimsetilen nkabuller btn: Azami byme, yani verimlilik ve rekbet gcnn artmas, insann faaliyetlerinin en st ve biricik amacym gibi veya iktisadi glere kar gelinemez diye kabul ediliyor. te iksadn btn nkabullerini yaratan nkabul: ktisadi olan ile bir tr skarta gibi kenara atlp sosyologlara terkedilen toplumsal olan arasnda derin bir kopu yaratlyor. Dier nemli nkabul de gazeteyi atmz, radyo dinlediimiz andan itibaren bizi mahveden ve aslnda rtk tanmlklardan ibaret olan ortak szlke. Maalesef Yunanca rneklerim yok ama dnyorum da bunlardan bulmakta zahmet ekmezsiniz. rnein Fransada iveren denmez ulusun canl gleri denir; iten karmalardan deil, spor ruhuna uygun diyebileceimiz bir azaltmaya gitmekten13 bahsedilir (salkl bir beden ince grnmldr). Bir iyerinin iki bin kiiyi iten karacan duyurmak iin Alcatelin cesur irket kararndan bahsedilecektir. Bu doxaya kar kmak iin onu retip belleten mekanizmalar anlamaya alarak zmlemeye tbi tutmak gerekiyor. Bu ok nemli olsa da tek bana yeterli deil; deneyimlenmi belirlemelerle kar durabilmeli. Fransa rneinde, devlet, belli kamusal faaliyetlerden ekilmeye balad. Sonu ise, sadece byk sefletin vurduu insanlar deil her trden ilenin devasa toplam. Ayn ekilde, byk ehirlerin banliylerinde gzlemlenen sorunlarn kkeninde 1970li yllarda uygulanmaya balanan (bireye yardm) neoliberal bir konut siyaseti gsterilebilir; bu siyaset, toplu konutlarda kalm olan ve nemli ksm gmenlerden oluan bir alt-proleterya ile sabit maal daimi alanlar ve byk skntlara katlanmak zorunda brakan kredilerle aldklar mstakil evlere giden kk burjuvazi arasnda toplumsal bir kopua yol at. stelik bu kopu siyasi dzenlemeyle belirlendi. ABDde devletin ifte yzne tank olunuyor; bir tarafta toplumsal gvenceleri salayan ama sigorta ve gvence iin yeterince gvence altna alnm ayrcalkl kiilere salayan bir devlet, dier tarafta ise vatandana baskc davranan polis devleti var. Bir ara baz Fransz sosyologlar iin zgrlkler cenneti olan ABDnin en zengin ve ayn zamanda en muhafazakr eyaletlerinden biri olan ve kukusuz dnyann en saygn niversitelerine sahip olan Kaliforniyada 1994ten bu yana hapishanelerin btesi btn niversitelerin btesinden daha fazla. ikagonun zenci gettolar devlet namna polisten, yargtan, gardiyandan ve artl tahliye memuru yani cezaevine dnmemek iin dzenli aralklarla kendini gstermek zorunda olduu ceza uygulama memuru. te burada egemenlerin

13

dgraissage kelimesinin tam anlam yan karmak (rnein kesilmi bir dana etinden yan syrmak), (bir eyi kaplayan, bir eyin zerindeki) ya temizlemektir.

hayalinin bir ekilde gereklemesiyle iimiz var; Loic Wacquantn da gsterdii gibi git gide kolluk kuvveti ilevinde ekirdekleen bir devlet hayali. ABDde grdmz Avrupada da belirmeye balayan ey bir drev srecidir. Fransa ve ngiltere gibi, devletin erken kurulduu toplumlarda devletin douu incelenirken ncelikle askeri ve iktisadi gcn younlamas grlr; bu ikisi atba gider; savaabilmek iin para gerekir, polis kuvveti oluturabilmek iin para gerekir, para toplayabilmek iin de polis kuvveti gerekir, vesaire Sonra da kltrel sermayenin ve yetkenin younlamas gelir. Bu devlet, varln srdrd lde zerklik kazanr, egemen toplumsal ve iktisadi glerden ksmen bamsz duruma gelir. Devlet brokrasisi de egemenlerin iradelerini arptt, yorumlad ve bazen de belli siyasetler hazrlad lde var olmaya balar. Devletin klmesi sreci, devlet gelenekleri daha gl olan lkelerde neoliberal dnceye ve siyasalara kar direniin de daha gl olduunu gsteriyor. Bu da anlalabilir bir ey nk devlet iki biimde var olur: Nesnel gereklikte ynetmelikler, kurullar, bakanlklar vesaire gibi bir kurumlar btndr, kafalardaki de budur zaten. rnein konut finansmannn yeniden dzenlemesi srasnda kamu ilerinden sorumlu bakanlklar mali ilerden sorumlu bakanlklarla bu kamusal siyaseti savunmak iin Fransz brokrasisi iinde mcadele ettiler. Bu devlet memurlarnn bakanlklarn, durumlarn korumakla elbette kendi yararlarna hareket ediyorlard ama ayn zamanda o siyasete inanyorlard ve inandklar eyi savunuyorlard. rnein alma Bakanl, baz koullar altnda bir sindirme arac olsa da artk bir gereklii olan toplumsal bir kazanmdr. Devlet ayn zamanda alanlarn kafasnda znel bir adalet (bu benim hakkm, bunu bana yapamazlar) ve kazanlm haklara ballk biimiyle vardr. rnein Fransa ile ngiltere arasndaki en byk farklardan biri, Thatchercln vurduu ngilizler, ellerinden geldike byk oranda direnmemi olduklarn fark ediyorlar nk i szlemesi bir common law14 anlamasdr, Fransadaki gibi devlet gvencesindeki bir anlama deildir. Bugn kta Avrupasnda ngiltere rnei yceltilirken ngiliz emekiler de bunun tam tersine ktaya bakp, kendi geleneklerinin onlara sunmad bir eyi gryorlar; yani i hakk dncesini Devlet ikircil bir gerektir. Egemenler glerin hizmetinde bir aratr demekle yetinemeyiz. Elbette devlet tmyle tarafsz, egemenlerden tmyle bamsz deildir ama ne kadar eski, gl ve mevcut yaplarna ne kadar nemli toplumsal kazanmlar kaydetmi ise zerklii de o kadar byk olur. Bir atma alandr devlet; rnein gelir bakanlklar ile toplumsal sorunlar yklenmi olan gider bakanlklar arasnda bu byledir. Toplumsal hareket devletin drevine, yani eitim, salk, sigorta gibi toplumsal ilevlerini yava yava terk edip bask ilevi
14

Greneksel hukuk, yazsz hukuk.

10

yklenmi cezalandrc bir devlet olmaya doru klmesine kar kmak iin toplumsal konulardan sorumlu kamu grevlilerinden destek bualabilirler; o ayn grevliler uzun sredir isiz olanlara yardmla ykml, toplumsal birlikteki kopmalardan, isizlikten vesaireden kayg duyuyorlar, Fransann dnyadaki yerinden ve kresellemenin zorunlu kurallar haricinde hibir eyi tanmak istemeyen sermayedarlara kar kyorlar. Kreselleme demiken; kreselleme kelimenin tam anlamyla bir sylen, etkili bir sylem ve toplumsal bir gc olan, inanlan bir baat dnce. Refah devletiyle (walfare state) yrtlen mcadelelerin temel silh bu: Avrupal emekiler denen kesim, dnyann geri kalanndaki daha az olanaklara sahip emekilerle rekbet ettirilmeli. Bylece Avrupal emekilere asgari cretin olmad, iilerin gnde 12 saat alp Avrupal bir iinin maann drtte ya da bete biri cret aldklar, sendikalarn olmad, ocuklarn altrld lkeler rnei veriliyor. Bu rneklem uyarnca liberalizmin dier anahtar kelimesi olan esneklik, yani gece ve haftasonlar alma, dzensiz i saatleri ve sermayedarlarn eskiden beri hayallerde kaytl her ey dayatlyor. Neoliberalizm, genel olarak, ok ada ve ok alml bir mesajn altndan en eski sermayedarln en eski fikirlerini karyor. ABDde eitli dergiler bu iveren timlerinin takdirname listelerini, dolar gelirlerine olduu kadar iten atma cesareti gsterikleri insan saysna gre de veriyor. Hortlatmay devrim gibi gstermek, muhafazakr devrimlerin, otuzlu yllarn Almanyasnn, Thatcher, Reagan ve dierlerinin dnemlerinin ortak zelliidir. Muhafazakr devrim gnmzde yepyeni bir biim alyor; dier dnemlerde olduu gibi lkletirilen bir gemie, topran ve kann yceltilmesine, eski tarm toplumlarnn efsanelerinin bu ilkel izleklerine bavurulmuyor. Bu yeni tip muhafakr devrim, hortlamay temize karmak iin ilerlemeden, aklclktan, bilimden (u durumda iktisattan) dem vuruyor ve bylelikle de ilerici dnceyi, ilerici hareketi ilkellie gndermeye abalyor. Kendi ileyi mantna, piyasa kanunu denen eye, yani daha gl olann kuralna terk edilmi gerek iktisadi dnyann dzenlilik hallerini her trl uygulamann birer ilkesi, ideal birer kural olarak koyuyor. Mali piyasalar denen eyi, yani tek yasas en yksek kr izgisi olan bir tr radikal kapitalizme geri dn onaylayp yceltiyor; bu da dizginsiz, dzeltimsiz ama egemen olmann i ynetimi gibi acl biimleri, pazar aratrmas, pazarlama ve ticari tantm gibi ynlendirme yntemleri kullanlarak iktisadi adan etkisi en u snra tanm ve aklclatrlm bir kapitalizm. Eer bu muhafazakr devrim insanlar oyabiliyorsa, grnrde sadece, otuzlu yllarn muhafazakr devrimcilerinin Karaormannn 15 kadim manzarasna sahip olmas; modernitenin btn simgelerini takm taktrm. ikagodan
15

Schwarwald; Almanyada da ktlesi. Almanyadaki muhafazakr-faist ykselii kastediyor. .n.

11

gelmiyor mu? Galile doal hayat matematik diliyle yazldr diyordu. Bugn toplumsal ve iktisadi dnyann denklemine inanmamz isteniyor. Neoliberalizm matematikle (ve tabii medya gcyle) silhlanarak otuz yldr ideolojilerin sonunu ya da daha yaknlarda tarihin bitiini iln ederek muhafazakr sosyodise 16 sinin en st biimidir. Kstah ve vahi bir kapitalizmin (ama bu seferki aklclatrlm) hortlamasn, geri dnn benimsetme ilevi gren Kreselleme syleniyle mcadele etmek iin yeniden olgulara dnmeliyiz. statistiklere baklacak olursa Avrupal emekilerin rekbeti tam da Avrupa ii bir rekbet. Kullandm kaynaklara gre Avrupa lkeleri, iktisadi ilikilerinin yzde yetmiini dier Avrupa lkeleriyle kuruyorlar. Avrupa dndan bir tehditin altn izerken asl tehlikenin kimi kez social dumping17 de denen, Avrupa lkeleri arasndaki rekbet olduu gizleniyor: Toplumsal gvenceler asndan zayf, dk cretli Avrupa lkeleri bu elverili durumlarndan rekbette kendilerine yarar yalayabilirler ancak buna direnmek iin toplumsal kazanmlar terk etmek zorunda dier lkeleri aa ekerek Demek oluyor ki gelimi lkelerin emekilerinin, bu ksrdngden kp kendi kazanmlarn korumak ve bu kazanmlarn tm Avrupa emekilerine yaylmasn kolaylamak iin daha az gelimi lkelerin emekileriyle ibirlii yapmalarnda yarar var. te bu da lkelerin geleneklerdeki farkllklar, zellikle de sendikalarn devlet karsndaki arlklarndaki ve toplumsal gvencelerin akelenme biimlerindeki farkllklar yznden bir hayli zor. Ancak hepsi bu deil. Neoliberal siyasetin, herkesin grebilecei etkileri de var. ngilteredeki baz kamuoyu yoklamalar, Tahatcherc siyasetin ncelikle kol iilerinde ama ayn zamanda kk burjuvada da dehet bir gvencesizlik ve derin bir sknt duygusu uyandrdn ortaya koyuyor. Geici ve dk cretli ilerin (isizlik oran bylece yapay olarak dm oluyor) arttna tank olduumuz ABDde de ayn durum sz konusu. Yaygn ekilde iten karlma tehdidiyle yzyze olan Amerikan orta snf korkun bir gvencesizliin penesinde (ayn gvencesizlik, bir ite sadece alma ve maan deil getirdii gvencenin de nemli olduunu ortaya koydu). Geici ilerdeki emekilerin srekli ilerdeki emekilere oran her lkede artyor. Geiciletirme ve esnekletirme una yol ayor; dzenli i, salk ve emeklilik haklar (ounlukla tuzu kuru olarak adlandrlanlarn ayrcalklar)gibi, dk maalar dengeleyebilen zayf haklar da kaybediliyor. Dier taraftan zelletirme de toplu kazanmlarn kaybna yol ayor.
16

Leibnizin, ksaca zetlemek gerekirse Tanrnn iyilii sonsuz olmasna karn neden ktlkler hl duruyor? sorusunun olas btn mantksal almlar iin verdii cevapta (Ktln Kayna, nsann zgrl ve Tanrnn yiliini Savunma stne adl eseri) Tanrnn iyiliini ktln varlna dair btn nermeleri tantlama yoluyla rtme anlamndaki bir Tanr savunusu iin ilk kez kulland theodicee kelimesine atf yapyor. .n. 17 ngilizce dumpingden (bir mal kendi lkesi dnda ucuza satmak); toplumsal

12

rnein Fransade, ie yeni alnanlarn drtte geici olarak alnm ve bu drtte n de sadece drtte biri daimi alan olacak. Elbette ie yeni girenlerin ounluu gen. Bu gvencesizlik Fransada ve ngilterede zellikle de genleri vuruyor bunu Dnyann Sefaleti adl kitabmzda da ortaya koyduk-; buralarda genlerin skntlar tepeye km durumda, bunun da su ileme orannn artmas gibi yksek maliyetli sonular var. Gnmzde, insanln en nadir kltrel kazanmlarnn iktisadi ve toplumsal temellerinin kertilmesine ne ekleniyor? Yazarlarn, sanatlarn, dnrlerin mcadelelerinin ve fedakrlklarnn orta yerinde durmadan byyen piyasa karsnda kltrel retim evrenlerinin zerklikleri gitgide tehdit altnda kalyor. Ticaretin ve ticari olann sultas, dolaysz krn basksna ve editrlerin en uyarolu hizmetkrlarna teslim edilmi sanatsal ve edebi eletiriye ok daha dorudan maruz kalan yayncln derimesini 18 izleyerek edebiyatta kendini her gn biraz daha fazla hissettiriyor. zellikle sinemada da durum bu; nc yapmclara yapm ve belki de datm olanaklar iin hibir ey yaplmasa on yl iinde Avrupann araytaki sinemasndan geriye ne kalr diye sorulabilir. Devletin ya da sermayenin brokrasisiyle dorudan ilgili siparilere ya da her devrin adamlarnn nbetletikleri g odaklarnn sansrnden ya da paraszlk yznden lmeye mahkm edilen toplumsal bilimlerden sz etmeye dahi gerek yok. Kreselleme eer her eyden nce merulatrc bir sylense, son derece gerek olduu bir alan var; mli piyasalar. Adli denetimlerde belli saydaki indirimden ve iletiim maliyetlerinin dmesini salayan ada iletiim aralarndan faydalanlarak, birleik (ancak kesinlikle zde olmayan) bir mli piyasaya doru gidiliyor. Bu mli piyasaya belli iktisatlar tarafndan, yani en zengin lkeler ve zellikle de paras uluslararas rezerv paras olarak kullanlan ve tabii bu mli piyasalarda geni bir zgrlk kabiliyeti olan lke tarafndan denetleniyor. Mli piyasa yle bir alan ki, egemenler, u zel durumda da ABD, oyunun kurallarn byk lde belirleyebildikleri bir konumda bulunuyorlar. Mli piyasalarn, egemen konumdaki belli saydaki lke etrafnda birleimi ulusal mli piyasalarn zerklik alanlarnda bir daralmaya neden oluyor. Bize, zorunluluklara uymak gerektiini syleyen Fransz mliyeciler, Mliye mfettileri, bu zorunluluun su ortaklar olduklarn ve onlarn zerinden aslnda Fransz ulus devletinin pes ettiini sylemeyi unutuyorlar. Ksacas kreselleme bir zdelik deil, tam tersine, belli saydaki egemen lkenin nfuzunun ulusal mli alanlarn btn zerinde yaygnlamasdr. Buradan da uluslararas iblmnn ksmen yeniden tanmlanmas sonucu
18

(Bir noktada toplanmak, sv bir maddenin iindeki sv miktarnn azalmasndan dolay koyulamasndan) Yayncln belli ellerde toplanmas kadar, yaynevlerinin yayn yelpazesindeki daralmas.

13

kyor: Avrupal emekiler bunun sonularn, sermayelerin ve sanayilerin ucuz igc bulduklar lkelere kaymasyla birlikte yaadlar. Bu uluslararas piyasa, ulusal sermaye piyasalarnn zerkliini ksmaya ve zellikle de az saydaki devletin elinde toplanan bir g tarafndan gitgide daha fazla belirlenir duruma gelen kambiyo fiyatlarnn, faiz oranlarnn ulus devletler tarafndan ynlendirilmesini yasaklamaya gidiyor. Ulusal gler, devasa sermayelerle donanm simsarlarn bir develasyonu tahrik edebilecek yapay saldrlarnn tehdidiyle yzyze, burada sol hkmetler zellikle tehlikede nk mli piyasalarda gvensizlik uyandryorlar (IMFnin hedeflerine uygun siyaset gtmeyen sac bir hkmet, IMFye uygun hareket eden sol bir hkmetten daha az tehlikededir). Yapsal bir zorunluluk arz eden kresel alann bu yaps, kendi ileyiinin dzeneklerini de kanlmaz olarak gsteriyor. Bir devletin siyaseti byk lde mli sermayenin datm yapsndaki (dnyann iktisadi alannn yapsn ortaya koyan da budur) konumuna gre belirleniyor. Bu ileyi dzeneklerinin karsnda ne yaplabilir? ktisadi kuramn rtk snrlar stnde dnmek gerekiyor. ktisadi kuram, bir siyasetin maliyetleri hesaplanrken, toplumsal maliyet denen eyi hesaba katmyor. rnein Giscard dEstaingnin 1970teki konut siyasetinin uzun vdede ierdii toplumsal mliyetler hi de yle gereklemedi. Yirmi yl sonra, sosyologlar hari, bu nlemi hatrlayan var m? 1990da Lyonun bir banliysndeki ayaklanmay 1970in siyasi bir kararna kim balayacak? Sular cezasz kalyor nk unutuluyorlar. Btn eletirel toplumsal glerin, iktisadi hesaplarla iktisadi kararlarn toplumsal maliyetlerinin kattrlmasnda diretmeleri gerekiyor. Bunun uzun vdede isizlikteki, hastalktaki, intihardaki, alkol bamllndaki, uyuturucu kullanmndaki, aileii iddetteki, para olarak ok byk ancak ekilen ile olarak bir o kadar daha byk maliyeti ne olacak? Eer ahlkszca grnyor olsa da egemen iktisada kendi silhlarn evirmeli ve ortak yararn iyi anlalm mantnda, harfi harfine iktisadi bir siyasetin zorunlu olarak iktisadi olmad hatrlanmal (can ve mal gvencesizliinde sigorta szlemesi vs...) Akas retimi, adaleyi, sal, maliyetleri, krlar, her eyi belirleyen iktisadi bak asn sorgulamak gerekiyor; ayn bak as st rtl biimde mli krllkla zdeletirerek dar ve soyut bir tanmn verdii verimliliin, hi kukusuz, aslnda l alnan amalara bal olduunu unutuyor; bu amalar, tpk bugnk gibi, hissedarlar ve yatrmclar iin mli krllktr ya da mterilerin ve kullanclarn veya daha geni olarak reticilerin, tketicilerin, bylece de gitgide daha geni kitlelerin memnuniyeti ve onaydr. Bu at gzlkl ve ileriyi gremeyen iktisada kar, almaya ilikin (rnein i gvencesi) bireysel ve ortak, maddi veya manevi tm yararlar ile isizlik ya da geici iten doan tm maddi veya manevi maliyetleri (rnein ila tketimi: Fransa, yattrc tketiminde bata geliyor) gznne alan bir mutluluk iktisad ne srmek gerekiyor. iddetin sredurumlu korunumu yasasyla aldatmaca yapamazsnz: Her trl iddetin bir

14

karl olur, rnein mli piyasalarn iten atma, geici i biiminde uyguladklar yapsal iddetin ksa ya da uzun vdedeki karl intihar, yozlama, su orannda art, cinayet, uyuturucu ve alkol bamll gibi kk ya da byk gndelik yaam iddeti biimleridir. Mevcut durumda entelektellerin, sendikalarn ve derneklerin hayati nem tayan mcadeleleri devletin zayf drlmesine bir kar duru oluturmas gerekiyor. Ulus devletler d mli gler tarafndan andrlrken dier yandan ieriden de bu glerin su ortaklar, yani mli ilerin en st dzey grevlileri tarafndan kemiriliyor. Ynetilenlerin, devleti, zellikle de kamusal yzn savunmasnda yararlar olduunu dnyorum. Devletin bu savunusu milliyetilikten esinlenmiyor. Eer ulus devlete kar mcadele edilecekse, devletin yerine getirdii evrensel grevleri ve bu grevli en az onun kadar ya da ondan daha iyi yerine getirebilecek bir uluslarras devleti savunmak gerekir. Eer bunun, faiz oranlar sayesinde eitli devletin mli siyasetlerini yneten Bundesbank olmas istenmiyorsa, uluslararas iktisadi gler ve ulusal siyasi gler karsnda grece zerk olan ve Avrupa kurumlarnn kamusal boyutunu gelitirebilme yetenei bulunan uluslarst bir devletin kurulmas iin neden mcadele edilmesin? rnein, i saatlerinin drlmesini salanmaya ynelik nlemler eer bir Avrupa kurumu tarafndan kararlatrlp Avrupa lkelerinin btn iin uygulanabilir olduunda gerekten anlam kazanr. Devlet tarihsel adan, bir aklclatrma 19 gcdr ama egemenlerin tasarrufuna verilmitir. Byle olmasn engellemek iin Brkseldeki teknokratlara bakaldrmak yetmez. En azndan Avrupa leinde, yaanan buhran yznden btn Avrupa lkelerini az ok korkutan ulus devletin klmesine kar bir seenek olarak yeni bir uluslararasclk ortaya koymak gerekecek. Bu durumda, mli piyasalarn glerini denetim altna alabilecek ve Avrupa leinde toplumsal kazanmlarn kltlmesi konusunda yasak getirebilecek (Almanlarn bu durum iin harika bir szc var; regrezionsverbot) kurumlar tesis etmek sz konusu olacak. Bunun iin de sendika mercilerinin uluslararas dzeyde alma yapmalar gerekiyor nk mcadele ettikleri gler tam da o dzeyde hareket ediyor.O halde neoliberalizme gerekten kar koyabilecek hakiki ve hayati bir uluslararascln rgtsel temellerini yaratmaya almak gerekiyor. Son bir nokta daha. Bunca eyin iinde neden entelekteller bu kadar yalpalyor? Bir kenara ekilmenin veya daha kts ibirliinin btn biimlerini saymaya girimeyeceim (bu hem ok uzun srer hem de ok kyc olur). Modern, postmodern denen filozoflarn tartmalarn hatrlatacam sadece; bu tartmalarla yetinmediklerinde skolastik oyunlaryla oyalanan bu filozoflar akln ve aklc sylemenin szl savunusunda srar ediyor veya daha kts, byk anlatlarn
19

bkz. 10. dipnot.

15

mahkum edilmesi veya bilimin nihilist iflasyla ideolojilerin sonu ideolojisinin postmodern (haval tretme) denen bir eidini neriyorlar. Aslnda, neoliberal ideolojinin gc bir eit toplumsal darvincilie yaslanmasndan geliyor: bunlar baar kazananlara Harvardda da dendii gibi en iyi ve en parlak olanlar (Nobel ktisat dl sahibi Becker, iktisat dnyasnn temsilcilerine hediye ettii, darvinizmin iktisatta aklclatrlma hesaplamasnn temeli olduu dncesini gelitirdi). Egemenler enternasyonalinin kresellemeci bak asnn arkasnda bir yetenek felsefesi var: En yetenekliler ynetir, bir ileri vardr; bu da ii olmayanlarn yetenekli olmad anlamna gelir. Kazananlar ve kaybedenler, benim devlet asilleri dediim asiller vardr; Ortaa deyimi anlamyla bir asilliin btn ayrcalklarna sahip olan ve nfuzlarn eitime, yani onlara gre zekya, Tanrnn bir ltfu olarak dnlen ancak bildiimiz zere gerekte toplum tarafndan toplumsal birer eitsizlik olarak datlan kafa eitsizlii olarak zekya borlu olan insanlar bunlar. Yetenek ideolojisi, efendiler ile kleler arasndakine az ok benzeyen bir kartl merulatrmak iin son derece uygun: Bir tarafta her trl haktan faydalanan, az rastlanr ve yksek maliyetli etkinliklere imkn olan, kendi alann seebilecek konumda bulunan (dierleri en iyi durumda, iverenleri tarafndan seiliyor), uluslararas i piyasasnda ok yksek kazanlar elde edecek durumdaki, fazlasyla megul kadnlar ve erkekler (bir uaktan dierine atlayan, bir deil be hayatta bile harcayabileceklerini dnemedikleri olaanst gelirleri olan bu lgn st dzey kadronun dnyay iftleri zerine ok iyi bir ngilizce inceleme okudum); dier tarafta da geici ilere veya isizlie arptrlm bir yn insan. Max Weber, egemenlerin her zaman, ayrcalklarnn bir teodisesine (ya da daha iyisi bir sosyodisesine), yani neden ayrcalkl olduklarnn kuramsal dorulamasna ihtiya duyduklarn sylyordu. Gnmzde yetenek, egemenlerin kabul ettikleri bu onlarn yararna- ama tekilerin de kabul ettikleri bu sosyodisenin tam kalbinde bulunuyor 20. ten karmalarn, uzun sre isiz kalmalarn sefletinde gemitekinden biraz daha fazlas var. Biraz hatiplii olan Anglosakson ideolojisi, ahlksz yoksullar ile iyilie lyk olan yoksullar hep ayrt ediyordu. Bu etik dorulamaya entelektel bir dorulama ekleniyor ya da onun yerini alyor da diyebiliriz. Yoksullar sadece ahlksz alkol bamls, yozlam deil ayn zamanda aptaldrlar, zek yoksunudurlar. Toplumsal ileye byk oranda eitimdeki ilikinin sefleti eklenir, bu iliki toplumsal yazglar retirken insanlar yaratan bu hkmeden-hkmedilen yazgsnn imgesini de retir (bu da hi kukusuz, hkmedilenlerin edilgenliini, onlar harekete geirmenin zorluunu, vesaireyi aklamaya katkda bulunuyor). Platonun, bugn bizim teknokratlarmznkine benzeyen bir toplumsal dnya gr vard; filozoflar, kolluk gleri, sonra da halk. Bu felsefe rtk halde eitim sistemi iinde
20

16

kaytldr. ok gldr, ok derinden iselletirilir. Neden bal entelektellerden balanmam entelektellere geildi? Ksmen yle; nk entelektellerin kltrel sermayeleri vardr ve egemenler tarafndan hkmediliyorlar gibi grnse de onlarn bir parasdrlar. ift kutupluluklarnn , mcadelelerdeki yumuak huylu tavrlarnn temellerinden biri de budur. Bu yetenek felsefesini iin iin paylarlar. Ayaklandklarnda, hl, tpk 1933te Almanyada olduu gibi, diplomalarnca gvence altna alnan yeteneklerinden dolay onlara borlu olunan eyleri almadklarn dnyorlar.

17

DAHA Y HKMETMEK N BRLEMEK21

ktisadi alan, tarihsel adan, kar ortakl olduu ulus devlet erevesinde ina edilmitir. Devlet, iktisadi uzamn birletirilmesine pek ok biimde katkda bulunur (iktisadi uzam da buna karlk devletin ortaya kna katkda bulunur). Byk Dnmde (The Great Transformation) Polanyinin de gsterdii zere ulusal piyasalarn ortaya k mbadelelerin kademeli bir mekanik bymesinin sonucu deil, bilerek merkantilist bir devletin i ve d ticareti (topran, parann ve iin ticariletirilmesini zellikle destekleyerek) artrmay hedeflemesinin siyasi sonucudur. Ancak birletirmek ve btnletirmek22sanldnn aksine bir trdeletirme srecini beraberinde getirmekten uzaktr, bu ikisi, bir taraftan tekellemeye gidebilirken bu arada dier taraftan da halkn bylesine ayak uydurmu bir kesimini bundan yoksun brakabilecek bir iktidar odaklamasna elik eder. Yani devletle veya hkimiyetindeki topraklarla btnlemek aslnda egemenlik kouludur (btn smrgelerin durumunda bu grlr). Gerekte, tpk Cezayirde gzlemleyebildiim gibi, iktisadi alann birlemesi, zellikle de parasal birliin ve bunu izleyen para alveriinin yaygnlamasyla btn kamu grevlilerini ne kltrel ne de maddi adan hi de hazrlkl ve donanml olmadklar iktisadi bir oyunun iine frlatmak eilimindedir; frsattan istifade, onlar bir de kendine yeter olmaktan gitgide tamamen koparlan kk tara reticileri rneinde gayet iyi grdmz zere retici glerin rekbetinin ve en etkili retim biimlerinin nesnel olarak dayattklar lye bal klmay gder. Ksacas, birleme egemenlerin krnadr; bu birlemedeki tek fark, ilikilendirilen sermayelerdeki farktr. (Bu noktada yakn bir rnei ele almak gerekirse; otuzlu yllarda Roosevelt, eitsiz olarak gelimi blgelerin ayn ulusal birlikte btnlemesinin bir gtrs olarak maalarn ve i koullarnn ktye gitmesini engellemek iin alma konusunda ortak toplumsal dzenlemeler -asgari cret, alma zamannn snrlandrlmas vs.- yerletirmesi gerekti). stelik birleme (ve odaklama) srecini ulusal snrlar snrlyordu. nsanlarn ve mallarn serbest dolamnda zellikle de hukuki engeller (gmrk hukuku, kambiyo ilemlerinin denetimi vs.) ile retimin ve hele de retilen mallarn corafi blgelere (elbette ulam maliyetleri yznden) sk skya bal olmas yznden snrl kalyordu.ktisadi alanlarn yaygnlamasnn nndeki kimi kez teknolojik kimi kez hukuki bu engeller gnmzde farkl etkenlerin etkisiyle artk zayflad ya da kaybolmak zere: Bir taraftan, hava tamacl veya internet gibi yeni iletiim aralar tamamen teknik, dier taraftan liberalletirme ve dzensizletirme gibi ok daha siyasi veya hukuki-siyasi etkenler. Bylece
21 22

Tokyoda, Keisen niversitesindeki konferans, 3 Ekim 2000. Integration (entegrasyon) karl olarak..n.

18

zellikle de mli zeminde (biliimsel iletiim aralarnn, farkl ulusal piyasalar ayran zaman mesafesini ortadan kaldrmaya yneldii zeminde) bir kresel iktisadi alann olumas kolaylat. Kresellemenin ift anlam Burada kreselleme szne tekrar dnmek gerekiyor: Bu sz, tam tamna, kresel iktisadi alann birlemesini veya iktisadi alann kresel lee genilemesini belirtiyor. Ancak, az nceki bu deyimletirmedeki betimlemeyi geip ieriindeki dzgy ya da daha iyisi edimi ortaya koyacak bsbtn farkl bir anlama da getirtebiliriz: u halde kreselleme, iktisadi alan birletirmeyi ve yaymay amalarken ulus devlete bal btn snrlamalar, btn engellemeleri hukuki-siyasi nlemler btnyle kaldrmay hedefleyen bir iktisadi siyasettir. Bu da neoliberal siyaseti esasl bir iktisadi propagandann ayrlmaz bir paras olarak belirlerken kresellemenin oklu anlamyla oynayarak ayn neoliberal siyaete belli bir manevi g de katyor. Kreselleme teknik veya iktisadi yaslarn mekanik bir son durumu deil, btn temsilcileri ve kurulularyla yrtlen bir siyasetin rn ve bilerek ortaya konmu kurallarn zgl amalar ile ticaretin zgrletirilmesinin (trade liberalization) deneyimlenmesine uygulanmasnn, yani iletmeleri ve yatrmlar dizginleyen btn ulusal dzenlemelerin geersizletirilmesinin bir sonucudur. Dier bir deyile dnya piyasas siyasi bir yaratmdr (ulusal piyasa gibi), az ya da ok bilinlice ittifaklalm bir siyasetin rndr. Bu siyasetin, ulusal piyasalarn ortaya kn salayan leinde olduu zere imdiye dek ulusal snrlarda kapal kalm giriimciler ve kurulular ile retici gler ve en etkili, en gl retim biimlerinin rekbetiyle serte yzletirerek egemenlik koullarnn yaratlmas gibi bir sonucu (ve belki de en azndan neoliberalizmin en prltl ve bir o kadar da sinsi savunucularnn byle bir amac) var. yle ki, su stne kan iktisatlarda korumalarn ortadan kalkmas ulusal giriimleri ykma gtrrken Gney Kore, Tayland, Endonezya veya Brezilya gibi lkelerde yabanc sermayenin nndeki btn engellerin kaldrlmas, yerel iletmelerin batmasna ve ayn okuluslu gler tarafndan gln fiyatlara satn alnrlar. Bu lkeler iin ulusal piyasalar, yerel iletmelerin kuzeyin byk iletmeleriyle rekbet edebilmesinin neredeyse tek kouludur. O halde bir kresel hareketlilik alan yaratlmas iin ulusal piyasalar gerekli olduu halde, OMCnin rekbet ve ulusal piyasa siyaseti talimatlar, uluslararas irketler ile ulusal kk reticiler arasnda eit silahl bir rekbet dzenleyerek kk reticilerin toptan ortadan kalkmasn douracaktr. Biliyoruz ki gerekteki eitsizliin iindeki biimsel eitlik genellikle egemenlerin lehindedir. Kreselleme szc, Amerikada toplumsal bilimler tarafndan, dier toplumlar iktisadi olarak en ileri olan topluma, yani btn insanlk tarihinin son

19

noktas ve hedefi olarak kurulmu bir Amerikan toplumuna olan uzaklklaryla (burada tpk kii bana den enerji tketiminde olduu gibi bu toplumun tanmlayc ama tarafsz ve tartlmaz grnen niteliklerinden birinin gelimilik lt olarak alan ve Lvi Straussun Irk ve Tarihte eletirdii model szkonusu) snflandrmaya olanak tanyan, tabiatyla etnik bakl ve geliimci bir model benimsetmenin rtk yolu olarak uzun sre kullanlan modernizasyon kavramnn yerini alan hem betimleyici hem de kuralc bir dzmece kavramdr. Bu sz (ve ifade ettii model) bir toplumun, kendi zgln rtk bir biimde evrensel bir model olarak kurmasndan ibaret olan evrensellik emperyalizminin en yetkin biimini vcuda getiriyor (Fransz toplumu, olas her devrime zellikle de marksist gelenek arasnda model yaplan insan haklar ve Fransz devriminin mirasnn canlandn varsaydka uzun sre yapt bunu). u halde bu szden dnyann iktisadi ve mli alanlarnn birlemesi, yani imdiye dek paral duran ama bundan byle zgl bir toplumsal gelenein, yani Amerikan toplumunun geleneinin hem kanlmaz bir yazg, hem evrensel bir zgrlk siyaseti tasla, hem doal bir evrimin sonucu, hem de demokrasi ve piyasa arasndaki ban ngerek kabul edilmesi adna btn lkelerdeki halklara siyasi bir zgrlk sz veren sivil ve etik ideal olarak yerlemi olan tarihsel zglklerinde temellendirilmi iktisadi bir model zerinde rgenlenen ulusal iktisatlarn evrensel btnleme sreci kyor. Bu topik kapitalizmin en yetkin hali hi kukusuz pay sahiplerinin demokrasisi sylenidir, yani cretleri hisse karl denip sermaye ile emein mkemmelen baarlm birlikteliini gerekletirerek iletmelerinin ortak sahipleri olan bir alanlar evreni: Modernizasyon kuramlarnn muzaffer etnikmerkezcilii, ABDde gereklemi sosyalizmin yeni yurdunu gren yeni iktisat dininin en tutkulu peygamberleriyle ululanyor (bugn ikago taraflarnda zafer kazanan belli bir bilimselci lgnln, baka zamanda ve baka yerde serpilen ve sonularn da bildiimiz bilimsel sosyalizmin en cokulu hezeyanlarndan hi de geri kalmad daha ilk bakta grlyor). ncelikle, her aklc iktisadi uygulamann ilkesi olarak evrensel tarzda nerilen ve dayatlann aslnda zgn bir toplumsal yap ve tarih iinde erimi bir iktisadn, ABD iktisadnn23 zgn niteliklerinin evrenselletirilmesi olduunu gstermek iin burada duraklamak gerekecek; bu arada ABD, tanm gerei, aslnda zellikle devletin zayflyla ayrtkanlaan kendi iktisadi ve toplumsal modelinin idealletirilmesinin rn olan siyasi ve iktisadi bir idealin gereklemi biimidir. Ancak unu da gstermek gerekiyor ki ABDnin, dnya iktisadnda, bir dizi ayrks avantaj elinde toplamasna borlu olduu egemen bir konumu var: Dev bte aklarn akelemek ve ok dk bir yatrm ve tasarruf narhn karlamak iin
23

(Kitaptaki baka bir makaleye dipnot var: Voir ci-dessus (p.25-31) Limposition de modele americain et ses effets

20

gereken sermayeleri dnya genelinde (yani Japonya gibi gl tasarruflar olan lkelerden ama ayn zamanda da yoksul lkelerin oligarilerinden veya kresel kaaklk alarndan) akalamalarn salayan ve tercih ettikleri para siyasetini, Amerikann iktisadi kararlarna nesnel adan zincirlenmi ve sadece igc ile rnlerin dviz karl maliyetlerinin -zellikle de hammadde maliyetlerinindk olmasyla deil ayn zamanda Amerikan borsas ile bankalarnn yararlandklar kesintilere katlanarak da ABDnin bymesine katkda bulunan dier lkelerde, zellikle de daha fakir lkelerdeki yan etkilerinden kayglanmadan yrtebilmelerini gvence altna alan Dolarn ayrks konumunun getirdii Mali avantajlar; yatrm ve sermaye mallarnn, zellikle de sanayi mikroelektrii sektrndeki gc ve rekbetiliinin veya yeniliki giriimlerin zel kaynaklardan finansmannnda bankalarn ilevi sayesindeki iktisadi avantajlar; iktisadi ve ticari ilkeleri karlar dorultsunda benimsetebilmlerini salayan diplomatik arlklarnn getirdii siyasi ve askeri avantajlar; kamudaki ya da zeldeki bilimsel aratrma sisteminin ayrks ve zgn niteliinin (Nobel dl saysyla llebilir), avukatlarn ve byk hukuk irketlerinin gcnn, sonuta iletiime ve btn ticari kltrel retime egemen durumdaki ngilizcenin uygulamadaki evrenselliinin getirdii kltrel ve dilsel avantajlar; dnyann, bir modernite imgesinin eliindeki sinematografik temsillerinin retilmesi ve yaylmas marifetiyle en azndan genler tarafndan neredeyse evrensel olarak bilinen bir yaam tarznn dayatlmasnn getirdii manevi avantajlar. Tam rekbet adna benimsetilmeye allan modelden gitgiden vazgeen Amerikan iktisadnn stnlnn, en vasfsz olanlar iin dk crete eklenen iin younlatrmas ve alma saatlerinin uzatlmas ile teknolojik-bilimsel nitelii baskn yeni bir iktisadn ilevi gzard edilmi olsa bile bir iktisadi siyasetin zgn baarsna deil yapsal etkilerine bal olduu daha ilk bakta grlyor. Kresel iktisat alannn barnda yerleen g ilikilerinin en tartmasz tezahrlerinden biri de kukusuz egemenlerin (zellikle de ABDnin), rnein gelimekte olan lkelere yasakladklar korumaclk nlemlerine ve destek almlarna (rnein gelimekteki lkelerin kendi sanayilerine ciddi zararlar veren bir rnn ithalatn snrlamaya veya yabanc yatrmlar dzenlemeye) bavurmalarn douran ifte standardn (iki arlk, iki l) bakmszl ve mantdr. Bunun tam da ABD gibi cretlerin ve sendikal haklarn dzenlemesizletirilmesi, esnekletirilmesi ve snrlandrlmas teebbslerine sokulan lkelere uygun olduu bilinince, gney lkelerinin toplumsal haklar (veya rnein ocuklarn altrlmasnn yasaklanmas) iin kayglanmann btn korumac nedenlerden muaf olduuna inanmak iin fazla iyi niyetli olmak gerekir. Kreselleme siyaseti, egemenlerin en ok iine yarayacak modeli dnya genelinde karlkl olarak deil de sadece tek bir ynde (yani bir yaltmclk ile bir blgeselcilii birletirerek) yaygnlatrmay hedefleyen bu bakmszln en mkemmel resmidir.

21

Kresel iktisat alannn serbest mbadele, sermayenin serbest dolam ve ihracata ynelik bymenin mutlak hakimiyetinin benimsetilmesi yoluyla birletirilmesi, ulusal iktisat alannn baka dnemlerdeki btnlemesindeki gibi ifte grnme sahip: Dorulamalarn McDonalds, jean ve Coca-cola uygarlnn cheap24 yaam tarzlarnn kresel yaylmnda veya hukuki trdeletirme iinde bulan snrsz bir evrenselciliin, bir tr kmenikliin tastamam tm grnmlerini veren, oklukla olumlu bir kresellemenin belirtisi saylan bu toplum tasars egemenlere, yani devletlerin stnde yer alarak byk devletlere, zellikle de ilerin siyasi ve iktisadi adan en gl olan ABDye, kendi iktisadi faaliyetlerinin gidiatna uygun koullar gvenceye almak niyetiyle denetledikleri Dnya Bankas, IMF, Dnya Ticaret rgt gibi byk uluslararas kurululara yaslanan byk yatrmclara hizmet eder. Kanadann yazgsnda (Eer ABD ile bir tr gmrk birliine ynelirse Avrupannki gibi olabilir) eitsizlikteki btnlemeye bal egemenlik etkisi gayet ak grlyo: Bu lke, zellikle de kltrel alandaki geleneksel koruma nlemlerinin azaltlmas yznden Amerikan nfuzuyla gerek anlamda iktisadi ve kltrel bir tmleme sreci yayor. Eski ulus devletler gibi egemen iktisadi gler de lobi faaliyetlerine teslim olmu uluslararas byk kurulular ve uluslararas hukuku gerekten de kendi hizmetlerine alabilecek durumdalar. Bunlar, iletmelerin veya uluslarn iktisadi karlarna (rnein sanayi yatrmclarna en st dzeyde koruma ve hak gvencesi vererek) hukuki kantlar-aklamalar giydirmeye alyorlar. Entelektel mesailerinin nemli bir ksmn ulusal yasalar, rnein reticilerin korunmasn gvence altna alan yasa ve dzenlemeleri geersizletirmek iin harcyorlar. Uluslararas merciler, aslnda ounlukla ulus devletlere verilmi grevleri (rnein toplumsal gvenceyi ilgilendiren grevler) tam olarak yerine getirmeden, git gide ikincil ilerin ynetimine indirgenip gerek karar mercilerini gizlemeye yarayan siyasi bir glge hayal perdesi kuran ulus devletleri grnmez elle ynetiyorlar. Ulus devletleri, muafiyetler tanyarak vergi alannda veya altyap hizmetleri sunarak rekbet avantajlar alannda yarmaya zorlayan iktisadi rekbetin bu mekanik ileyiini simgesel bir dzlemde glendirmeye baladlar. Kresel iktisadi alann durumu Kresel alan, her biri, katksz bir rn snfnn retimi ve ticareti iin rekbet halindeki iletmeler btn olarak anlalan bir sanayiye denk gelen bir kresel alt-alanlar btn izlenimi brakyor. Bu alt-alanlardan her birinin ounlukla takmelci25 olan yaps, sermayenin, dnya leinde etkili rekbeti konumlarn (bir firmann bir lkedeki konumu dier lkelerdeki konumuna bal)
24 25

Ucuz. Tekel (monopol) sznn kart anlamls olrak takmel (oligopol) .n.

22

srdrmeye ve korumaya muktedir firmalar arasndaki her trden datmnn yapsna uygun dyor. Kresel alan adamakll kutuplamtr. Baskn ulusal iktisatlar, bu genel yap ierisinde giri-k denetimi ilevi gren nfuzlar sayesinde iletmelerin varlklarn odaklandrmaya ve rettikleri krlar sahiplenmenin yansra mevcut eilimleri bu kresel alann ileyiine ynlendirme abasndadr. Bir firmann ulusal ve uluslararas alandaki konumu gerekte sadece kendi avantajlarna deil, ulusal aidiyetinden doan iktisadi, siyasi, kltrel ve dilsel avantajlarna baldr; bu, farkl firmalarn yapsal rekbetinde olumlu ya da olumsuz bir arpan etkisi yapan bir tr ulusal sermaye. Bu farkl alanlar bugn yapsal olarak kresel finans alanna tbidir. Bu alan, neredeyse iki asrlk yayla zellikle de 30lu yllarn bir dizi byk banka iflasndan sonra pekitirilmi dzenlemelerden (rnein Fransadaki 1985-1986 mli dzenlemesizletirme yasas gibi nlemler) kurtarld. u halde bir zerklik ve ksmen bir btnleme salam olarak, dier alanlar da gznne alnrsa sermayenin deerlendirildii bir alan durumuna geldi. Byk yatrmclar tarafndan zeklenen para (tasarruf fonlar, sigorta irketleri, yatrm fonlar), retici sermayenin aleyhinde sadece mli amalar bulunan operasyonlara ve speklasyona ncelik veren bankaclar tarafndan denetlenen zerk bir gce dnr. Uluslararas speklasyon iktisad bylece merkez bankas gibi uzun vdede mli operasyonlar, faiz oranlarn denetleyen ulusal kurumlardan paasn kurtarr. Mli sermayenin, toplu tasarruflar eken ve yneten tasarruf fonlarnda ve yardm sandklarnda zeklenmesi, bu tasarrufun devletlerst yneticileri tasarruf sahiplerinin yarar adna, iletmelere, tam da kendi stratejilerine git gide yol gsteren mli verimlilik ykmllkleri dayatmalarna olanak tanr. Bu da zellikle bu iletmelerin eitlendirme olanaklarn kstlayarak ve bunlara downsizing, maliyetlerin ve alan mevcudunun drlmesi veya kaynama-satnalm kararlar dayatarak, tm sakncalarn, kimi zaman en azndan aralarnda st dzey olanlarnn hisse senetli demelerle farazi olarak kra ortak edildii cretlilerin zerine yklmasyla olur. Sermayelerin, en iyi mli kr elde etme amacyla ie balanmas ve zellikle de iten zlmesinde, yatrma kaydrlmas veya yatrmdan kaldrlmasnda artan zgrlk sanayi veya banka irketlerinin yaygn lde snrdlamasn ve sermayenin hareketliliini kolaylatryor. Yabanc lkede dorudan yatrm, lkeler ya da blgeler arasnda, sermayedeki, dahas el emei maliyetindeki farkllklardan olduu kadar uygun pazarlara yakn olmaktan faydalanmay da salyor. Domakta olan lkelerin zerk yurtluklar merkezi iktidara bal illere dntrmesinde olduu gibi, baka irketler taeronlukta grece bamszlk iindeki bamllk ilikileri kurmann baka bir yolunu ararlarken ebeke irketler bir i veya uluslararas pazarda, Williamsonn dedii gibi, ticari ilemleriiletirecek, yani bunlar, bir ana irketin bnyesinde

23

eritilerek ube konumuna indirgenmi irketleri iinde toplayan retim birimlerinde rgenleyecek bir yol buluyorlar. u halde kresel iktisadi alana dahil olmak btn blgesel veya ulusal gleri zayflatmak eilimindedir ve biimsel okulusluluk silh zellikle de ulusal olan ve hemen milliyeti diye mahkm edilmi dier btn geliim biimlerini deersizletirerek vatandalar iktisadn ve mliyenin uluslarst devleri karsnda gsz brakyor. Yapsal uyarlama denen siyasetler, egemen iktisatlara bamllk iinde hazmedilmeyi gvence altna almay hedefler; bu da uluslarst irketlere ve uluslararas mli kurululara kar durabilecek tek merci olarak toplumcu devletle badaan bir iktisattaki siyasi ayarlamann yapay ve keyfi denen btn mekanizmalarnn ilevinin serbest pazar dediimiz ey lehine bir zelletirmenin ve ayarszlatrmann, i pazara ynelik korumalar yrrlkten kaldrmak veya yabanc yatrmn denetlenmesini (Rekbete brakmann daha etkili iletmeler yaratacan ileri sren u Darwinci sav adna) gevetmek gibi ynde yollarnn btn sayesinde azaltlmasyla gerekleir. Yapsal uyarlama siyasetleri, zeklenmi sermayeye bylece neredeyse mutlak bir zgrlk salamayk ve bunlar dorudan ya da dolayl olarak esinleyen byk okuluslu iletmelere kaplar ardna kadar amay gvence altna almak peindedirler. (Ancak buna karlk, gen denen, yani etkili bir rekbet ortaya koyabilecek gteki devletlerin, ulusal retimleri koruyup ii ve kylnn rnein tarmsal reform veya artan oranl vergi gibi devlet kararlaryla desteklenen alm gcnn artmasyla tketime girmelerine bal gerek bir talebin ortaya kn cesaretlendirerek iktisadi bir altyap kurmak ve ulusal bir pazar kurmak niyetiyle bir ulus-devlete yaslanma giriimlerinin felce uratlmasna katkda bulunurlar). En yoksul uluslar giderek yalnzca doal kaynaklarn yaygn veya youn iletimine dayanan bir iktisada zorunlu klmaya ynelen ve yumuatlm denebilecek ifadeleriyle bu yapsal uyarlama siyasetlerinin g ilikileri, kresel merciler tarafndan farkl lkelere, sermayenin dalm yapsndaki mevcut konumlarna gre verilen reeteler arasndaki uyumazlklarda da ortaya kyor: Bunun en tipik rnei hi kkusuz IMFnin ABDye ynelttii srekli bte ann azaltlma taleplerinin uzun sre etkisiz kalmasdr, oysa ayn merci zaten byk iktisadi zorluk iindeki birok Afrika lkesine, isizliin ve yoksulluun artracak olmasna ramen bte aklarn drmeyi dayatt. stelik biliyoruz ki, btn dnyaya snrlarn kalkmasn ve devletin elini eteini ekmesini vaaz eden bu ayn devletler, toplumsal haklara evrensel bir sayg gsterilmesine ynelik kimi erdemli arlardan dem vurmadan dalmlara koyduklar kotalar, dsatmdaki amal kstlamalar, nitelik veya gvenlik kurallarnn taban ltleri, zorunlu mli deer ykseltimleri yoluyla korumacln az ya da ok incelikli biimlerini uygulayabiliyorlar veya bununla birlikte rnein pazar paylamn amal dsatm kstlamas anlamalar veya dtaki ubelere retim kotalarnn saptanmas

24

vastasyla gvence altna almay hedefleyen devletlerin mdahalelerine dayanan karma takmeller ile devlet yardm usullerine uyabiliyorlar. Avrupada daha nce ulus-devlet leinde gerekleen birlemeden farkl olarak bu birleme lkeler arasndaki mbadeleleri gvence altna alabilecek bir yansz para yedei ortaya koyacak kresel bir bankann kurulmas dileine karniin iine devlet girmeden ve Avrupa devletinin temellerindeki hukukularn tersine, karlarna uygun siyasete evrensel klklar giydirmeye hakikaten ihtiya duymayan egemenlerin hizmetinde biimleniyor. Bu iktisadi alann mant ve sermayenin kendi gc egemenlerin karlarna uygun g ilikilerini benimsetir. En yetkin ifadesini oktarafl yatrm szlemesinde kalba dken ayn egemenler bu g ilikilerini, tbi tuttuklar veya siyasi ve iktisadi temsilcilerin gerisinden telkinde ve dayatmada bulunabilecekleri byk uluslararas mercilerin (IMF, DT) szde tarafsz mdahaleleri arasndan evrensel grnl oyun kurallarna dntrme olanaklarna sahiptir: Btn devlet kstlamalarndan kurtulmu ve yalnzca yatrmclarn iradesine braklm bir dnya d, gerekten kresellemi bir dnya konusunda her lkeden okuluslu mli ve sinai kadrolarn ve yneticilerin muhafazakr enternasyonalinin giderek kamu dzeni ve d ilikiler ilevini srdrmeye indirgenen bir imparatorluk devletinin siyasi, diplomatik ve askeri gcne yaslanarak egemenlik kurmay hedeflediini dnmeye izin veriyor26. u halde, mevzuatlarn uyumlulatrlmasyla gvencesi verilen bu birlemenin evrensel bir devletin stlendii hakiki bir evrenselcilie kendi mantyla varmasn ummak bounadr. Ancak sadece ksa vadeli iktisadi karlarna dikkat eden dar bir oligarinin siyasetinin, egemen iktisadi gleri denetlemekle ve onlar gerekten evrensel amalara bal klmakla grevli uluslarst mercilerin oluturulmasn yava yava benimsetebilecek kresel siyasi glerin aama aama ortaya kn kolaylatracan beklemek de hi kukusuz akla yakn olur. Tokyo, Ekim 2000.

Franois Chesnais, Sermayenin Kresellemesi (La Mondialisation du Capital), Zincire Vurulmu Dnya (Le Monde Enchain)

26

25

KLTR TEHDT ALTINDA27

Mevcut ya da gelecekteki kt durumlar halk duysun diye bildiren toplumsal bilimler uzmanlarnn yalvalk igdlerine ve kendini beenmiliklerine sk sk dikkat ektim. Ancak, bana git gide bir sansr biimi gibi grnm olan bir nesnellik dncesi adna kendime izdiim snrlar iimin mantyla am olarak buldum kendimi. Bylelikle bugn, kltrn stne ken ve ounluun ama ayn zamanda da genellikle yazarlarn, sanatlarn, htta bizzat aydnlarn, yani ncelikle ilgili olanlarn bilemedii tehlikeler karsnda, kreselleme denen srelerin kltre etkileri konusunda yol katetmi bir aratrmann bak asnn olabildiince ve geni geni verilmesi gerektiini dndm. Tehdit altndaki zerklik Edebi, bilimsel veya sanatsal alanlar dediim toplumsal altevrenlerin kimi Bat lkelerinde olumalarnn uzun vadeli zerkleme srecini betimledim ve zmledim (zellikle de Sanatn Kurallar adl kitabmda): Bu evrenlerin, onlar evreleyen toplumsal dnyannkilerden zellikle de iktisadi dzlemde farkl olan zgn yasalara (zerk kelimesinin etimolojik anlam budur) tbi olduklarn gsterdim; rnein en azndan kendi zerk sektrnde para ve kr yasasndan byk lde kurtulmu olarak bir edebiyat veya sanat dnyas. Bu srecin, Hegelci tarzda dorusal bir tr gelimeyle ilgisi bulunmad ve zerklie doru ilerlemenin, kurulduklar her seferinde sanatsal dnyalar gemi kazanmlarndan soyabilmeye muktedir diktatr ynetimlerde grdmz gibi birdenbire kesilebildiini de srekli vurguladm. Ancak bugn, gelimi dnyann btnnde sanatsal retim evrenlerinin bana gelen ey, gerekten de daha nce bir benzeri olmayan yepyeni bir eydir: Kltrel dolamn ve retimin, iktisadn zorunluluklar karnda g bel kazanlm bamszl, kltrel rnlerin btn retim ve dolam evrelerine ticaret mantnn girmesiyle tehdit altnda kalmtr. Yeni neoliberal kitabn peygamberleri, baka konularda olduklar gibi kltrde de pazarn mantnn yararl olacan retiyorlar. Kltrel rnlerin zgllklerini ak ya da kapal biimde inkr ederek (tpk kitap konusundaki gibi, kitap iin her tr korumay reddediyorlar) teknolojik yenilikler ve bunlar kullanan iktisadi hamlelerin, sunulan kltrel rnlerin sadece nitelik ve niceliini, yani tketici memnuniyetini artrdn ne srerler, elbette yeter ki teknolojik ve iktisadi olarak btnlemi yeni iletiim irketi gruplarnn dolama kard her ey, yani televizyon duyurular kadar kitap, film veya spor karlamalar,
27

Seulda The Daesan Foundationdaki (Daesan Vakf) edebiyat zerine uluslararas bir toplantdaki bildirisi.

26

belirsizce toptan dahil edildikleri mlumat ad altnda herhangi bir mal olarak grlsn, yani herhangi bir rn gibi ele alnsn ve kr yasasna tbi olsun. yleyse, sayyla yazlan konulu televizyon kanallarnn artna bal bu bolluun yle bir explosion of media choices28 dourmas gerekecektir ki btn talepler ve beeniler karlansn; rekbetin kendi mantnn, baka bir alanda olduu gibi bu alanda da zellikle teknolojik ilerlemeyle ibirlii iinde yaratm kolaylatrmas gerekecektir; kr yasas, ounluk tarafndan seilen rnlere onay verdiini gre bu konularda da demokratik olacaktr. Tm bu sylediklerimi neredeyse zetleyen u rnek Jean-Marie Messierden bir alntdr: Telekomlarn btnyle zelletirilmeleri ve iletiim teknolojileri sayesinde ABDde milyonlarca i yaratt. Fransa bundan ilham alsn! Burada iktisatmzn rekbet gc ve ocuklarmzn ii sz konusu. Kafamz kumdan karp rekbet ve yaratclk gcnn musluunu sonuna kadar amamz gerekiyor. Bu uslamlamalarn deeri nedir? rnlerin farkll ve eitlilii sayleninin karsna ulusal olduu kadar uluslararas lekte de arzn birrnekletirilmesi konabilir: Halkn ounluunun ilgisinin srdrlmesi reticileri her lkeden ve her evreden kitlelere hitap eden, herkese gre rnler aratrmaya gtrrken rekbet rnleri eitlendirmekten uzaktr, benzeikletir nk Hollywood filmleri, telenovelalar29, televizyon keleri30, soap operalar, polisiye diziler, ticari mzik, bulvar tiyatrolar veya Broadway oyunlar, dorudan kresel pazar iin retilen best sellerlar, herkese ulaan haftalk yaynlar birbirinden pek az farkllar, farkllatrlr. Bunun yansra rekbet, retim ve zellikle de yaym aygtnn zeklenmesiyle srekli geriler: Muhtelif iletiim alar, git gide, ounlukla da ayn saatte, dk mliyetlere yksek krlar aranmasndan don ayn tip rnleri yaymlama eilimindedirler. Viacom ve CBSin31, yani ierik retmine ynelik bir grupla yayma ynelik bir grubun yakn zamandaki kaynamnn gsterdii zere iletiim irketi gruplarnn olaand zeklenmesi, yaymn retime hkmetii dey bir btnlemede parann gerek bir sansr dayatmasyla sonulanyor. retim, iletme ve yaym faaliyetlerinin birletirilmesi egemen konumun film irketlerini kayran ktye kullanmlarn douruyor: Gaumont, Path ve UGC bizzat ya da kendi programlayc 32 irketlerinin salonlarnda Paris pazarndaki mevcut tek iletmecili filmlerin % 80inin gsteriminin salyor; ounlukla kapanmaya mahkm olan bamsz salonlara kar haksz rekbet yaratan ve btnyle datmclarn istekleri

28 29

Medya seeneklerinde patlama Yzlerce blmlk Gney Amerika dizileri. 30 Eletiri, edebiyat veya bilime ayrlm keler
31 32

Belli bir sre ierisinde hangi filmin hangi salonda gsterime gireceinin program.

27

dorultusunda hareket eden sinema saraylarnn33 hzla oaldn da anmsatmak gerekiyor. Ancak iin asl u ki, ticari kayglar ve ksa vadede yksek kr aray ile bundan doan estetik, kltrel rnlerin btnnde gitgide ve daha youn bir biimde baskn kyor. Bu ynelimin sonular, yine byk bir zenlenmenin gzlemlendii yaynclk alannda da ayndr: En azndan ABDde kitap ticareti, W. W. Norton ve Houghton Mifflin gibi iki bamsz yaynevini, birka niversite yaynevini ve yine birka mcadeleci yaynevini bir yana brakrsak sekiz iletiim devinin elindedir. Hi kukusuz yaynevleri byk oranda, yazarlar arasndaki medyatik yldzlarn istils ve parann sansr marifeti gibi baka etkileri de olan ticari baarya ynelmek zorunda. Hele de byk mltimedya gruplarnn bnyesinde olduklarnda yksek kr oranlar elde etmek zorundalar. (Burada hemen belirteyim, La Tribune gazetesine gre Bertelsmann CEOsu Thomas Middlehoff 350 kr odana, yatrlan sermayenin %10undan daha fazla bir verimlilik salamalar iin iki yl verdi). zellikle de ksa vadeli kr zihniyetinin, geri dn belirsiz ve ounlukla da mr yetmeyen yatrmlar isteyen kltrn tam bir reddi olduu nasl grlmez? Tmden ticari amalara ynelmemi ve zellikle de datm kanallar zerindeki gleri sayesinde kitle iletiim retimine egemen olanlarn kararlarna boun emeyen bir kltrel retimin sreklilii tehlike altndadr. Ne var ki, bu alanlarda yrtlmesi gereken mcadelenin zorluklarndan biri de, ayn mcadelenin, sanayi kltrnn kitle retimleri bir anlamda halkn ve zellikle de hemen her lkenin genliinin ounluunun onayn aldka grnte antidemokratik olabilmesidir; genler, hem ulalmas daha kolaydr (bu rnlerin tketimi ounlukla pek az bir kltrel birikim gerektirir) hem de elikili bir zppeliin nesnesidirler. Gerekten de bir popler kltrn (iktisadi ve siyasi olarak egemen bir toplumun popler kltrnn) en cheap34 rnlerinin chic35 olarak benimsenmesi tarihte ilk kez oluyor; a ksm epeyce dk olan baggy pant giyen her lkeden genler, hem ok haval hem de ok ada olduunu dndkleri giyim modasnn ABDdeki hapishanelerde vcuda dvmeler yaptrma zevkinden doduunu bilmiyorlar hi kukusuz. Demek ki jean, cocacola ve Mc Donalds uygarlnn sadece iktisadi deil, ayn zamanda kurbanlarnn bizzat katkda bulunduklar bir batan karma araclyla ileyen simgesel bir iktidar da var. Kltrel retim ve datmn byk iletmeleri, bilhassa da sinema, reklamn ve medyann hem zoraki hem de gnll destei sayesinde, zel bir baklk sisteminden yoksun ocuk ve genleri ticari

33 34

ok salonlu sinema iletmeleri (multiplex). Ucuz. 35 k, son moda.

28

yntemlerinin ncelikli nian tahtas yaparak, kendilerini ocuklatrlm bir halde bulan ada toplumlarn btn zerinde ei grlmedik bir nfuz elde ederler. Gombrichin de dedii gibi, sanatn ekolojik koullar yok edildiinde, lm de tez gelir. Kltr tehdit altndadr nk iinde geliebilecei iktisadi ve toplumsal koullar, zerklik koulu bir ym sermayenin oktandr nem arz ettii ileri lkelerdeki ve haydi haydi dier lkelerdeki kr zihniyetiyle derinden zedelenmitir. Kltrn olutuu grece zerk altevrenler, eitim sistemiyle ilikili olarak reticilerin retimlerini ve tketicileri meydana getirmelidir. Ressamlarn, bir Picassonun kmasna olanak veren toplumsal koullar elde etmeleri be yzyllarn ald; eserlerinin, kullanlan boyann ve boyanan yzeyin karlnda deerlendirilen basit bir rn olarak grlmesinin sona ermesi iin akamanlarla mcadele etmek zorunda kaldlar szleme okumalaryla biliyoruz.; imza atma hakk iin, yani yaratc olarak grlmek iin mcadele etmek zorunda kaldlar. Kullandklar renkleri, bunlar kullanma yntemini ve nihayet zellikle de soyut sanatla birlikte de konuyu, ncesinde btnyle akamann istencindeki konuyu seme hakk iin mcadele etmeleri gerekti. Dierleri, edebiyatlar veya mzisyenler, telif hakk denen ey iin ok yakn bir zamana kadar boumak zorunda kaldlar; az bulunurluk, zgnlk ve nitelik iin mcadele etmeleri gerekti ve bunu da eletirmenlerin, biyografi yazarlar, tarih retmenleri gibi kendilerini sanat, yaratc olarak ortaya koyanlarn ibirliinde yapabildiler. Deneysel sinematografik eserlerin ve bunlar deerlendirebilecek bir kitlenin kmas iin yerine getirilmesi gereken koullar saymakla bitmez: Bunlardan birkan saymak gerekirse uzmanlam yaynlar ve bunlar yaatacak eletiriler, sanat filmleri gsteren ve rencilerin sklkla geldii sinematekler ve kk salonlar, gnll sinemaseverler tarafndan hayat verilmi sinema kulpleri, dorudan bir geri dn olmayan filmler yapmak iin her trl fedakrla hazr ynetmenler, bilgili eletirmenler, bu filmleri akalayacak yeterli fikri ve farkndal olan yapmclar, ksacas bugn ticari sinemann saldrsnn ve zellikle de byk datmclarn egemenliinin tehdidi altndaki nc sinemann tannd ve deerinin olduu, kendileri de birer datmc olmayan yapmclaryla birlikte tm bu toplumsal altevren sylenebilir. Bir eserin bir maml maddeye, bir mala indirgenmesiyle bunlarn hepsi bugn tehdit altndadr. Gnmzde yapmclarn eserin son hali zerindeki hak iddiasna kar ynetmenlerin final cut iin olan mcadelesi Quattrocento ressamlarnn mcadelesinin tam bir benzeridir. Uzun bir doum ve geliim srecinin ardndan, bu zerk evrenler bugn bir drev srecindedirler: Bunlar bugn eserin maml maddeye, sanatnn tpk ok bildik ekim hileleri gibi mucidi olmad teknik kaynaklar iin iine sokan bir mhendise veya teknisyene ya da zgn, hele de biimsel araylar deerlendirmeye pek az hazr olan halkn ilgisini ekmeye ynelik yksek adetli yaynlarn nl veya nlendirdikleri yldzlarna indirgendii tmyle bir geri dn, bir gerileme alandr. Bir de o ar pahal imknlar bsbtn ticari

29

amalarn hizmetine vermeleri, yani dier teknisyenler, u pazarlama uzmanlar hesaplamalar yapmaya aladursun, mmkn olduunca fazla seyirciyi, onlarn ilkel itkilerini tatmin ederek ayartacak biimde hemen hemen baka hibir kayg tamadan biraraya getirmeleri gerekiyor. te bylece btn evrenlerde (sinemada olduu kadar romanda ve htta iirde Jacques Roubaudnun muesli 36 iir dedii biimiyle), ticari retimlerin en geleneksel dalaverelerini kullanrken nc olmann araylarn taklit etmeye varabilen ve okyzl olmalarndan dolay da yenilikilik iddiasndaki eletirmen ve tketicileri gz yanltc bir etkiyle kandrabilen benzer kltrel retimlerin ortaya kt grlyor. Grlyor ki seim, kltr sznden anlalann her zaman ve her yerde tam kart olarak ticaretin yasalarna, yani ticari olann egemenliine boyun emek demek olan kreselleme ile milli kltrlerin veya bir kltrel milliyetilik biiminin savunulmas arasnda deildir. Sadece Amerikal deil talyan, Hintli ya da ngiliz ynetmenlere de rastlanlan bol masrafl ve bol ekim hileli sinemada, dahas world fiction37 sinemasnda olduu gibi, ticari kresellemenin kitsch rnleri, uzun bir sre Paris tam gbekte yer alm olsa merkezi merkezi her yer ve hibir yer olan seili bir ember edebi, sanatsal ve sinematografik enternasyonalin rnlerinin her bakmdan kartdr. Pascal Casanovann Dnya Edebiyat Cumhuriyeti38nde gsterdii zere, yaratclarn ulussuzlam enternasyonali, Joycelar, Faulknerlar, Kafkalar, Beckettler veya Gombrowiczler, katksz birer rlanda, ABD, ekoslovakya veya Polonya rn olup Parise alanlar rnein veya Kaurismaki, Manuel de Oliveira, Satyajit-Ray, Kieslowsky, Kiarostami ve Hollywood estetiini reddeden her lkeden birok baka ynetmenin sanatsal bir uluslararascln uluslararas gelenei olmadan ve kesinlikle belirtmeli ki sa kalmas iin gereken ve ticari istildan kurtarlm baz alanlarda uzun bir sredir tesis etmi ve hayatta kalmay baarm olan bir yapmc, eletirmen ve bilinli seyirci altevreni olmadan var olamayacaktr ve varln srdremeyecektir39.

Okunuu; msli. 1900de svireli doktor Maximilian Bircher-Benner tarafndan ortaya konulan her trl hastala kar her sabah yenecek kahvalt karm (kurutulmu meyveler ve tahln ufalanmasyla yaplan souk yourt veya st konularak yenen karm). Bugn en yaygn biimi, bizde de satlan ABD tarz msr gevreidir.
37 38 39

36

Rpublique Mondiale des Lettres. Burada Pascale Casanovann zmlemelerine yaslanyorum. La Rpublique Mondiale des Lettres, Seuil Yaynlar, 1999.

30

YEN BR ENTERNASYONALZM N
Bu zgl ve tam anlamyla kltrel enternasyonalizm 40 gelenei, grnen farkl da olsa, kreselleme denen eye kkten kardr. Bir tr parola, bir tr komut gibi ileyen bu kreselleme sz aslnda, siyasi glerin, zellikle de ABDnin ahsi karn ve zgn geleneini evrenselletirmeyi hedefleyen ve ayn egemen glerin iine gelen iktisadi ve kltrel modeli, onay ya da en azndan kabullenme grecek biimde bazen bir ilke, bazen bir olmas gereken, bazen evrensel bir zorunluluk, evrensel bir yazg gibi sunarak dnyann geneline yaymay hedefleyen bir siyasetin merulatrc maskesidir. Bu da kltr alannda, ticaret mantn tam geliimini tamamlad bir kltrel gelenein zgnlklerini btn dnyaya dayatarak evrenselletirmek demektir. spat biraz uzun srer ama aslnda ticaret mantnn gc, ilerici bir adalk taknsa da, kr kayna haline getirilen kiisel kar ve sahip olmay istemenin mantna kendini kaptran bir toplumsal dzenin belirgin nitelii olarak kktenci bir braknz yapsnlar, braknz gesinler biiminin sonucunu olmasndan kaynaklanyor. Yava yava ve olaanst fedakrlklar pahasna var edilen kltrel retim alanlar iktisadi glerle ibirlii iindeki teknoloji gleri karsnda kolay yara alabilir durumdadr; gerektende tpk bugn medyatik entelektellerde ve dier best seller reticilerinde olduu gibi bu her iki alann da barnda olup da talebin gereklerine uyarak bundan simgesel veya mli kar salamakla yetinebilenler, herhangi bir talep biimine en ufak bir dn vermeden, yani olmayan bir pazar iin alanlardan, tanm gerei olarak, tm zamanlarda hem sayca daha fazladrlar, hem daha etkilidirler. Bu kltrel enternasyonalizm geleneine bal kalan her lkeden sanatlar, yazarlar, aratrmaclar, htt editrler, galeri yneticileri, eletirmenler, bugn o bildik mantklar uyarnca kltrel retim ve datm dorudan kr etme yasasnn emrine vermeye ynelen iktisadi glerin, egemen kltrel ve iktisadi odaklarca kreselleme rts altnda evrensel bir dayatmann hedeflendii ve adna serbestletirme denen siyasetler iinde hatr saylr bir destek bulduklar bir zamanda harekete gemek zorundadrlar. Ben burada ister istemez, doal olarak bir yazarlar toplantsnda yeri bulunmayan kaba gerekleri anmsatmak zorundaym Ayrca, abartmm gibi grneceimi de biliyorum felket tellll- ama neoliberal nlemlerin kltre ynelik tehditleri devasa boyuttadr. eitli devletlerin Dnya Ticaret rgtne katldklarnda imzaladklar ve bugn uygulanma mzakereleri yrtlen Hizmet Ticareti Genel Anlamas (GATT) geldi aklma. Lori Wallach, Agns Bertrand ve Raoul Jennar gibi pek ok ismin zmlemelerinin gsterdii zere bu anlama 136 ye lkeye, tm hizmetlerin
40

Marksist klliyatta getii biimiyle Enternasyonalu vurgulamak amacyla uluslararasclk olarak Trkeletirilmemitir. (.n.)

31

serbest mbadele yasalarna almasn ve bylece de eitim ve kltr gibi temel haklara cevap veren hizmetler de dahil olmak zere tm hizmet faaliyetlerinin ticari mala ve kr kaynana dnmesini olanakl klnmasn dayatmakta. Grlyor ki kelimenin geni anlamnda kltre ve parasz eitime eriebilmesi kadar kesin olan kamu hizmeti ve kazanlm toplumsal haklar mefhumunu ortadan kaldrm olacak (gerekten de bu nlem yrrlkteki snflandrmalarn ele alnmasnn yardmyla pek ok hizmete -grsel-iitsel hizmetler, ktphaneler, ariv ve mzeler, hayvan ve bitki baheleri ile her trl elence, sanat, tiyatro, radyo ve televizyon, spor hizmetleri gibi hizmetler, vs.- uygulanabilir kabul ediliyor). Ulusal ve zgn kltrel zelliklerini ayakta tutmay hedefleyen ulusal siyasetleri ticaret engeli olarak grmekten anlayan ve bu yzden uluslarst kltrel sanayiler iin engel oluturmay hedefleyen byle bir programn tek sonucunun ou lkeye zellikle de iktisadi ve kltrel adan daha az donanml lkelere ulusal ve yerel zgnlklerine uyarlanm ve farkllklara saygl bir geliim umudunu baka alanlarda olduu gibi kltr alannda da yasaklamak olduu nasl grlmez? Bu da zellikle o ayn devletlere btn ulusal nlemleri, i dzenlemeleri, kurum veya kurululara yaplan devlet yardmlarn, lisanslar vesaireyi, uluslarst iktisadi glerin arzularna evrensel ilke havas vermeye girien bir rgtn41 kararlarna bal klmay buyurarak oluyor. Bu siyasetin olaanst sapknl u iki etki zerinde younlayor: ncelikle, onu retenlerin apak ortada olmamasyla eletiriye ve muhalefete kar kendini korur; ikincisi, uygulamaya konduu srada sonradan bunu yaayacak olanlar arasnda gze arpmayan, az ya da ok gecikmeyle ortaya karak kurbanlarn hemen knamasn nleyen (salk alannda tm o mliyet drme siyasetleri bu duruma rnektir) ve kimi kez de istenilen etkilere gebedir. Tpk dnr ve aratrmaclar, gazetecileri ve halkla ilikiler uzmanlarn biraraya getiren think tanklerde42 olduu gibi, parann harekete geirdii entelektel kaynaklar iktisadi karlarn emrine vermeyi bilen byle bir siyaset, seili kurbanlarnn, yani en ok zerklik aray iindeki sanatlarn, yazarlarn ve bilginlerin oybirliiyle reddine yol aabilecektir. Ancak kendi varlklarnn da bal olduu dnyay elbirliiyle ykma gtren mekanizmalarn bilincine ve bilgisine erime yollarna her zaman sahip olmadklar gibi, zerklie olan gnl balarnn siyaset karsnda son derece hakl kmasndan dolay bu zerkliklerini siyasi alanda savunmak iin giriimde bulunmaya pek az hazrlkldrlar. Ebedi paradigmasn Zolann Dreyfus savunmasnda bulan evrensel nedenler iin seferberlie hazrdrlar ama bencilce bir tr loncaclk olarak grdkleri, temel amac zgl karlar savunmak olan eylemlere girimeye istekli deildirler. Varolularn dorudan ilgilendiren karlarn savunarak (Fransz sinemaclarn
41 42

Dnya Ticaret rgt kastediliyor (.n) Beyin takm; belli bir konuda dnsel faaliyet gsteren kurum ve kurulular.

32

MAIye 43 kar yrttklerine benzer hareketlerle), onlarn zerinden dorudan doruya tehdit alan en evrensel deerlerin savunulmasna katkda bulunacaklarn unutmaktr bunun ad. Bu tr hareketler nadir ve gtr: ster kamyoncular, ister banka alanlar ya da sinemaclar olsun, zgl bir toplumsal kategorinin ortak karlarn aan nedenler iin siyasi seferberlik, her zaman daha ok aba ve daha ok zaman bazen de daha ok kahramanlk ister. Siyasi bir seferberliin hedefleri gnmzde son derece soyut ve kltrl dahi olsa vatandan gndelik deneyiminden ok uzandadr: okuluslu byk irketler ile bunlarn uluslararas idari kurullar, uluslararas byk kurulular, DT, IMF ve Dnya Bankas ile bunlarn telaffuzu zor ve karmak ksaltmal44 alt blmleri, bunlara elik eden tm gerekler, halkn pek aznn bildii, seimle gelmemi teknokratlarn komisyon ve komiteleri, grnmeyen, farknda olunmayan ve ounluun ou kez bilmedii ama ulusal iktidarlar zerinde gcn gsteren hakiki bir kresel iktidar meydana getirirler. En aydn dnrlerden pek ou, bugn olup-bitenin, 18. yzyl filozoflar tarzndaki evrensel devlet tasarlar zerinde skolastik faraziyelerle birletiine inanadursun, iktisadi veya kltrel btn kurumlar hakknda birbirine bal filiklerle donanm daha imdiden neyi yiyip neyi yemeyeceimize, okuyup okumayacamza, sinema veya televizyonda neyi grp gremeyeceimize ve dahasna karar veren, faal ve etkin bu Big Brother45 oktan mevcut. Byk iletiim devlerinin, yani kltrel mallarn retim ve datm aralarnn btn stnde neredeyse mutlak olarak ellerinde bulundurduklar gle, dnyann yeni efendileri, toplumlarn ounda ayrk, htt kart duran iktisadi, kltrel ve simgesel gleri zekleme eilimindeler, bylece de karlarna uygun bir dnya grn rahata dayatacak durumdalar. letiim devleri, dorusunu sylemek gerekirse neoliberalizmin yaylan ve nfuz eden doxasn dorudan retmedikleri ve yneticileri de beyanatlarnda bunun en zgn ve en zekice ifadelerini vermedikleri halde evrensel diyebileceimiz dolamna ok nemli bir katkda bulunurlarken bu ayn doxann retoriini ayrntl zmlemek gerekecek: kurallatrlm varglar (tpk: iktisat kreselleiyor, bizim iktisadmz da kresellemeli; her ey ok abuk deiiyor, o halde deimeli) gibi mantk canavarlklar, sama ve kestirip atan vahi karmlar (eer kapitalizm eer her yerde kazanyorsa, bunun nedeni insann derindeki doasnda yazl olmasdr), yanllanamaz kuramlar (zenginlik yaratlarak i yaratlr, fazla vergi vergiyi ldrr, bilgi sahibi olanlar iin, dier bir iktisat, Roger Guesnerienin gsterilmez olduunu gsterdii -kim bilir?- Lafferin o nl
Multirateral Agreement on Investment. -oktarafl Yatrm Anlamas- (.n) Burada acronyme (baharflerden yaplan ve dier kelimeler gibi okunabilen ksaltma, rnein NATO) iin ayrca bir karlk kullanlmamtr. .n. 45 Byk Birader
44 43

33

erisine bavuran forml), tartlmaz addedilmi birtakm apaklklarn tartlmas tartmal gibi grnr (koruyucu-devlet ve i gvenlii gemie ait; bir kamu hizmeti hl nasl savunulabilir?), ou kez ucube mantk bozukluklar (pazarn art, zgrln art demektir veya eitlikilik binlerce insan sefalete mahkm eder), teknokratik rtmeceler (iten atmak yerine iletmeleri yeniden yaplandrmak), lsne gre srekli tekrarlanan sihirli szler gibi ilev gren, uzun sre cepten kullanmann zmparalamasyla cillanm ve bayalam, anlam ierii belirsiz, basmakalp kavramlar ve deyiler (ayarszlatrma, gnll isizlik, mbadele zgrl, sermayenin serbest dolam, rekbetilik, yaratclk, teknolojik devrim, iktisadi byme, enflasyonla savamak, devletin borcunu drmek, i maliyetlerini azaltmak, kamu harcamalarn azaltmak).

34