GR Petrol yirminci asr n en k ymetli ham maddesidir.

Gelecek y llarda petrol yine her lkenin gzde kaynaklar ndan biri olacakt r. Dnyan n en kudretli ve rakipsiz ham maddesi haline geldikten sonra, petroln yeryzne kar labildi i her yerde ihtilaller, hkmet darbeleri birbirini kovalam ve petrole sahip lkelerin halkalar hibir zaman rahat nefes alamam t r. Bugn medeniyetin teknik inki af nda hala en mhim hareket ve enerji kayna n te kil eden petrol, ayn zamanda dnya siyasetinin de a k kapal mcadele mevzular ndan biridir. Trkiyenin ekonomik kalk nmas nda temel ihtiyalar aras nda yer alan enerji kaynaklar ierisinde petrol, gnmzde yerini ve nemini korumakta ve gelecekte de bunu srdrece i beklenmektedir. Ekonomide retimden tketime kadar pek ok sektrde kullan lan petrol ve rnleri, lke enerji ihtiyac n n ok nemli bir k sm n kar lamaktad r. PETROL VE RAF NASYONU Topraklar m zdan yiyecek ve giyecek maddeleri retimi d nda hibir organik endstri, modern teknik uygarl k iin. Petrol endstrisinden daha nemli de ildir. Ba lang ta petrol rafinasyonu, ham petrolde bulunana bile enlerin basit bir fraksiyonundan ibaret olmu tur. Bu en kolay yakla md ve Pennsylvania da ilk bulunan ham petrole, byle bir i lemin uygulanmas bir ans eseriydi. Fakat daha zel rnler iin pazarlar geli tike ve daha fazla ham petrol veren alanlar bulunduka, petrolde ba lang c ndan beri bulunan bile iklerin molekl yap lar n de i tirmek iin, kimyasal reaksiyonlar n kullan lmas gerekli ve ekonomik olmaya ba lam t r. Bylelikle petrol endstrisine, byk oranda geni letilmi ve duruma uyulabilir pazarlar a lm t r. Karbon siyah ve amonyaktan, etil alkol ve gliserine ve onlardan da sentetik lastik, sentetik elyaf ve plastiklere kadar, tketicilerin istedi i pek ok kimyasal maddeyi retmek iin petrol endstrisi, en ucuz ham maddeleri sa lar. 1. PETROLN TAR HES Petrol s z nt lar n n Amerika yerlilerince ila ve o ma ya olarak kullan lmaya ba lanmas ndan, Titusville yak nlar nda 1859 da Drake taraf ndan ilk modern petrol kuyular n n a l na ve oradan da yaln z ABD de de il btn dnyada muazzam bir endstri oluncaya kadar o denli h zl ve yayg n bir ekilde bym tr. Ba lang ta ba l ca petrol rn, ayd nlatma amac yla kullan lan gaz ya olmu tur. imdi ise, tketimi ok byk miktarlara ula an benzin yan nda gazya , ikinci s ray

almaktad r. Pek ok kimyasal madde sentezinde petroln ham madde olarak kullan lmas , kimyasal maddeler ve benzerlerini reten byk bir endstri grubunun karakteristi ini olu turur. Petroln kayna ; petroln kayna ile ilgili pek ok teori vard r, bunlardan bir k sm bitkisel ve hayvansal temele oturtulmu tur; di erleri ise, kmrle yak n ili kili oldu unu sylerler; bu teorilerin belirli bir k sm , bu organik maddelerden herhangi birinin, petrol rnlerine dn trlebilece i konusu zerinde nemle dururlar. Petroln, deniz veya gl k y s yak nlar ndaki keltilerde bulunan organik maddelerden olu tu u, oksijensiz bir ortamda kald klar ve zerlerinin daha sonra kayalar, kire ta lar , dolomitler, istler ve kum ta lar eklinde kat la acak bir tabaka ile rtld hususunda genel bir kan bulunmaktad r. Organik maddelerin deri ikle mesi, ba lang tan beri bulunduklar yerde olmam t r. Petrol yer de i tirmi ve birikmesi iin uygun bir yer bularak, rne in geirgen olmayan bir toprak tabakas nca korunan kubbe ekilli yerlerde, gzenekli kumta lar veya kapal faylar ierisinde toplanm t r. Byk petrol yataklar birka lkede toplanm t r. En byk petrol reticisi SSCB'dir; dnya retiminin neredeyse be te biri bu lkede gerekle tirilir. ABD (dnyan n en ok petrol sat n alan lkesi) ve Suudi Arabistan (dnyan n en ok petrol satan lkesi) petrol reticisi lkeler aras nda ikinci ve nc s rada yer al rlar. Dnyan n bilinen en byk petrol rezervleri Ortado u'dad r. Suudi Arabistan, ran, Irak, Kuveyt, Katar ve Abu Dabi byk petrol reticileridir. Bu lkelerle birlikte Nijerya, Libya, Cezayir, Endonezya, Ekvator, Gabon ve Venezuella, petrol sat fiyatlar n ortakla a belirleyebilmek iin Petrol hra Eden lkeler rgt'n (OPEC) kurmu lard r. lkeleri evreleyen k ta sahanl klar nda da, rne in Kuzey Denizi'nin ngiltere ve Norve'e ait kesimlerinde petrol sondajlar yap lmaktad r. Dnyan n grnr petrol rezervi yakla k 666 milyar varil kadard r; bunun yar dan o u Ortado u'dad r. Bu, yerin alt ndan kar labilece i bilinen petrol miktar d r. o u petrol yata ke fedilmeyi beklemektedir. Teknoloji ilerledike, ok derin sular alt ndaki petrol karman n, ABD'deki eyl kellerinde ve Kanada'daki bitml kumlarda hapsolmu petrol elde etmenin ve belki de bugnk petrol alanlar ndan daha ok petrol karman n yolu bulunabilecektir. Gnmzde uygulanan yntemler, petroln o unun yeralt nda b rak lmas n zorunlu k lmaktad r. Bulu : Bir zamanlar petrol kuyusu ama, bir deneme yan lma i iydi; a lan 300 kuyudan ancak 1 inde petrole rastlamak mmkn olmaktayd . Fakat petroln kayna ve bulu u konusunda deneyimli jeologlar, yeryz derinliklerindeki jeolojik artlarla ilgili bilgiler edinmek iin, ok hassas cihazlar kullanma konusunda deneyimli jeofizikiler kullanarak, 1962de petrol kuyusu ama i ini byk oranda geli tirmi ve a lan 9 kuyudan birinde do al gaz veya petrole rastlanm t r. Ba lang ta jeologlar petroln, tortul kayalar n katmanlar iersindeki ya gllerinde bulundu una inanm lard r. Petrol jeologlar n n ba ar lar , ok say daki deneyimlerle veriler aras nda ba lant kurmalar ndan kaynaklanmaktad r. Ayr ca, her tip kuyudan kar lan toprak rneklerinin ve yzey yap s n n, dikkatli bir ekilde incelenmesi; bunlar n, yeni jeofiziksel bulu larla birle tirilmeleri, ba ar da rol oynam t r. Jeofizikiler ok hassas cihazlar kullanarak, olduka fazla derinliklerdeki kubbe ekilli toprak tabakas olu umlar n ve bunlardaki birikimleri inceleyebilmektedirler. Kubbe ekilli toprak tabakas n n veya katlant n n st k sm bas n nedeniyle, evresinden daha fazla bir yo unlu a sahiptir. Petrol ve tuzlu su birikimleri de, birlikte bulunduklar kayalardan farkl bir zgl a rl a sahiptirler. Bu farkl l klar yer ekimi sabiti de i imlerini kaydeden hassas cihazlar taraf ndan llmektedir. Bu sonular n bir grafi e dn trlmesi, gravimetrik ara t rmay verir. Belirli aral klarla, toprak tabakalar na yerle tirilmi patlay c maddelerin patlat lmas ve yine e itli noktalara yerle tirilmi zel cihazlarla, patlamalarla olu turulan yans t lm dalgalar n iddet ve srelerinin llmesi de, di er bir ara t rma yntemidir. Buna sismik ara t rma ad verilir.

2. RET M STAT ST KLER Dnya petrol retimi 20 milyar varil/y l de erinin zerinde olup, bunun yakla k %16 s ABD taraf ndan retilmektedir. Hibir endstri, petrol endstrisinin yay nlanm oldu u istatistik verilerden daha fazlas n yay nlamam t r. Bu yay nlar Amerikan Petrol Enstits (API), ye rafineler, reticiler ve pazarlay c lar taraf ndan yap lmaktad r. Btn bu kurulu lar, bu bilgileri derleyip yay nlamaktad r. ABD'de retilen rafine rnlerin tm miktarlar n , kar la t rmal bir ekilde vermektedir. 3. YEDEKLER(REZERV) ve HAM MADDELER Ham petrol ve rezervlerinin tahmini, sadece bir yakla t rmadan ibarettir. Fakat, temel minerallerin ham petrol dhil mmkn olabilecek rezervlerinin tahmini, geli imlerini planlamak ve ilgili endstrilerin gelecekteki e ilimlerini saptamak iin, byk nem ta r. A a daki a klamalar, yaln zca varl ispatlanm ham petrol rezervlerine uygulan r ve alternatif ham petrol rezervlerini kapsamaz. Toprak alt nda depolanm olan ham petroln %80'e yak n bir k sm , ekonomik olarak yzeye kar labilmektedir. Di er yandan do al gaz n tm, kar l p yararlan labilmektedir. Ham petroln bir k sm ise, gerek uygulamada kaybedilmektedir. Dnya ispatlanm rezervi, 1974 Oca nda 716 milyar varil olarak tahmin edilmi olup, bunun 35 milyar varili ABD 'de bulunmaktad r. Ham petrol rezervlerini konu ederken, ham petrol kuyular ndan petrol karmada yaralan lan geli tirilmi yntemler zerinde de durmak gerekir. 1887'de Ashburner, Pennsylvania ve New York petrol alanlar nda uygulanan savurgan petrol karma yntemlerinin, kar lan sekiz veya dokuz kat kadar ham petrol, yataktaki kum ierisinde b rak y n tahmin etmi tir. Laboratuar al malar n n ortaya koydu una gre, eski New York ve Pennsylvania petrol i letmecileri imdiki ekonomik yntemlerle ham petrol retebilselerdi, do al s zma ve pompalama yntemleri ile elde edebildiklerinin 2 veya 2 kat kadar ham petrol retebileceklerdi. Problemin zmn sa layan anahtar, yedek (rezerv) enerjinin uygun bir ekilde korunumu ve kullan m d r. Ham petrol, diagramatik olarak gsterildi i gibi, pek ok petrol sahas nda zerinde bir gaz tabakas olmak zere, tuzlu su tabakas zerinde depolanm olarak bulunur. Ham petrol retimi iin gerekli olan enerji, petrol tabakas n n alt ndaki suyun kald rma bas nc ile zerinde bulunan gaz n bas nc ndan olu ur.Ham petrol havuzundan (rezervuar) ekilen petrol, suyun k deli ine girmesi ve fazla miktarda suyun genle mesi, yeterli bir bas n yksekli i ve enerji sa lar. Son derece nemli bir korunum yntemi, do al gaz n kuyuya geri verilmesidir. rne in; Sugarland, Tex. (ABD) petrol alan nda gaz n, 100 atm. bas nta kuyuya geri verilmesi veya evrime sokulmas ve d k debide petrol retiminin yap lmas , eski yntemlerle ham petrol retimine (orijinal %70 kadar) oranla iki kat daha fazla ham petrol retece i umudunu ta maktad r. Gaz ile kar m hava, belirli baz sak ncalar gsterir ve retilen ham petroln kalitesini bir miktar bozar.

4. HAM PETROL BULUNDURAN K LL

ST (O L SHALE)

ABD'nin ham petrol bulunduran killi ist alan ba l ca Colorado, Utah ve Wyoming eyaletlerinde olmak zere, yakla k 16,500mil2 byklktedir. Kal nl klar 4,5 ila 600 m aras nda de i mekte olup, ortalama 15 gal. Ham petrol /ton de erinde, ham petrole sahiptirler. Fakat ekonomik ynden ekici alanlarda 25gal/ton ham petrol bulunur ve 200 milyar varilin zerinde ham petrole sahiptirler. Do rudan ham petrole sahip olmad klar iin oil shale terimi, yanl bir adland rmad r. akat piroliz uyguland zaman bu topraklar, karbon/hidrojen oran 7,2 ila 7,5 aras nda de i en, %1,8 azot ve %0,8

kkrt bulunduran, bir hidrokarbon kar m verirler. Killi ist ya %39 hidrokarbon ve %61 heterohidrokarbon bile iklerinden olu ur ve distillendi i zaman sadece %3 oran nda normal benzin (staight-run) fraksiyonu verir. Fakat al lm petrol rafinasyonlar teknikleri (rne in termal veya hidrokraking, reforming vb) uygulanarak, ham killi ist ya n n kalitesi, katalitik reform benzini, disel oil ve a r yak t ya lar vermek zere, ykseltilebilir. Killi ist ya iin,ticari ynden ekonomik imbikleme teknikleri konusunda, pek ok al ma yap lm t r. Henz karl olmayan bu prosesler iin, ok miktarda para sarf edilmi olup; a a daki drt husus ara t r lmaktad r.

1. Kat -kat s tma The Oil Shale Co. and Lurgi-Ruhrgas sistemleri 2. den gaz yanma ile, gaz-kat s tma Bureau of Mines and Union Oil of California sistemleri 3. D tan s retimi ile, gaz -kat s tma. Institute of Gaz Technology, Union Oil ,Perobras and Development Engineering sistemleri 4. Yerinde (in situ) imbikleme (de erlendirme). Occidental Peroleum sistemi

ist ya retim fiyat giderek d t iin, bu ya n imdi yerli ham petrolle rekabet edebilece i bir noktaya eri ti ine inan lmaktad r. Ta ma; ABDde byk bir borulu (pipeline) ta ma sistemi vard r ve bu sistem byk tonajlara ula an petrol ve do al gaz ta maktad r. Pipeline sistemi do al gaz ta mac l nda en ekonomik yntemdir. Belirli aral klarla bas n art rma istasyonlar kurulmu olup, kompresrlere ba lanm gaz motorlar n al t rmak iin, ta d klar gaz n ufak bir k sm kullan l r. ABD imdi 223.000 mil petrol ve 860.000 mil do al gaz ta ma sistemine sahiptir. 5. PETROL GAZLARI DH L PETROLN B LE ENLER Ham petrol, metandan asfalta kadar uzanan, yzlerce farkl kimyasal maddeden olu mu tur. Bile enlerin o unlu unu hidrokarbonlar n (%83-87 karbon ve %11-15 hidrojen ) olu turmas na kar n, kantitatif analiz az miktarlarda azot (%0-6) ve oksijen (%0-3,5) bulundu unu gstermektedir. Petroln gerek bile enlerini belirlemek iin API (Amerikan petrol enstits) ile birlikte, ara t rma gruplar pek ok al ma yapm lard r. Hidrokarbonlar, a a da a kland ekilde, iki kimyasal s n fa ayr labilirler. 5.1. A k Zincir veya Alifatik Bile ikler n-parafin serileri, CnH2n+2 Bu s n f hidrokarbonlar, pek ok ham petrolde di er s n flar n her birinden daha byk bir fraksiyon olu tururlar. Ponca, Okla, Do u Texas ve Bradford, Okla, ham petrollerinde hacim oran na gre nemli yeler n-hekzan ve n-heptand r. Pek ok normal benzinde n-parafinler o unlu u olu tururlar. soparafin serileri, CnH2n+2 Dallanm zincire sahip bile ikler fazlaca istenilir; bunlar katalitik reforming, alkilasyon ve izomerizasyon prosesleri ile s k s k retilirler. Do al olarak bulunan yeleri 2- ve 3-metilpentanlar (%0,8, %1,5 ve %0,9), 2,3-dimetilpentan ve 2-metilhekzan olup Ponca, Okla, Do u Texas ve Bradford, Okla ham petrollerinde bulunurlar.

Olefin serileri, CnH2n Bu seriler, ham petrol ierisinde ya hi yoktur veya ok az miktarlarda bulunurlar. Kraking prosesi, byk miktarlarda olefin retir. Olefinler, normal parafinlerden daha iyi, fakat dallanm parafin ve aromatiklerden daha zay f vuruntu nleme zelli e sahiptirler. Depoland nda meydana gelen polimerizasyon veya oksidasyon nedeniyle, kar m ierisindeki yararl l klar bir miktar azal r. Olefinler, kimyasal prosesler ve dn mler yoluyla di er rnlerin yap m konusunda, ham petrolden kimyasal olarak tretilmi , en nemli bile ikler s n f d r. D k molekl a rl kl yelerine rnek olarak etilen, propilen ve btilen gsterilebilir. Kraking yap lm benzinler ve art k rnlerinde, serinin daha yksek rnleri bulunur.

5.2. Halkal bile ikler Naftalin serileri, CnH2n Olefin serileri ile ayn ampirik formle sahip olan bu seriler, tmyle doyurulmu yelerinden farkl d rlar. Pek ok ham petrolde de, ikinci en ok bulunan bile ik serisini olu tururlar. Ponca, Okla, Bat Texas ve Bradfort ham petrollerinde bulunan yeleri, metilsiklopentan (%0,95, %1,3 ve %0,5), siklohekzan (%1,8, %2,4 ve %2,0)d r. Bu naftalinler, her tip ham petrolden elde edilen distile petrol rnleri (gas oil) ve kayd r c ya larda, oklukla bulunurlar. Aromatik veya benzen serileri, CnH2n-6 Pek ok ham petrolde yaln zca az bir miktar aromatik bile ikler bulunmas na ra men, Borneu ve Sumatra ham petrollerinde olduka fazla miktarda bulunurlar. Bu bile ikler, definlere benzer ekilde, kimyasal proseslerle elde edilirler ve yksek vuruntu nleme zelli ine sahiptirler. Ham petroller, bile im ynnden de i kenlikleri ile karakterize edilirler ve bu husus, rafinasyondan nce tespit edilmelidir. Ham petrollerin s n fa ayr lmas y llarca kabul edilmektedir. 1. Parafin esasl olanlar; bu ham petroller ncelikle, a k zincirli bile iklerden olu mu tur ve d k oktan say l , normal (ham petrolden do rudan elde edilen ) benzini sa larlar. ok stn niteliklere sahip olup, mumlu kayd r c ya stoklar n olu tururlar. 2. Ara kademe esasl olanlar; bu ham petroller fazla miktarlarda, hem parafinik ve hem de naftanik bile iklere sahiptirler. Orta kalitede normal benzin ve ya lama ya (lubrikant) verirler. Bu ham petrollerde, hem mum hem de asfalt bulunur. 3. Naftalin esasl olanlar; bu ham petroller, yksek yzdede siklik (naftanik) bile iklere sahiptirler. Olduka yksek oktan say l , normal benzin verirler. Kayd r c ya fraksiyonlar , solvent ekstraksiyonu ile rafine edilmelidir. erisinde asfalt da vard r. Petrol rnleri uzun bir zamandan bu yana rafinasyon i lemleri srecinde, fraksinasyonla sat labilir fraksiyonlara ayr lmaktad r. Bu kaynama noktalar s n rlaru esas al narak yap lan bir ay rma i lemidir. Ham petrol toprak alt ndaki kayna n terk etti i zaman, do al bir ayr lma meydana gelmekte, gaz ve orijinal ham petrol olu maktad r. Burada da ayn prensip geerlidir. Do al gaz toprak alt ndaki geirgen (porz ) haznede, ham petrolle birlikte veya yaln z, birikmi olarak bulunur. Do al gaz, yzlerce y ldan beri bilinmesine kar n, 1800 lerde ilk kez ABDde bulunmu tur; o gnden sonra, lkenin nde gelen byk endstrilerinden biri olmu tur. Ba lang ta bir miktar do al gaz at lm sa da, imdi korunmaktad r. Yasalar ya gazdan az bir miktardaki benzinin ayr lmas ndan sonra, gaz n at lmas n yasaklam t r. ABDde pazarlanan tm do al gaz retimi 70 trilyon m3/y l n zerindedir. Do al gaz daha ok metandan pentana kadar parafin serisi hidrokarbonlar ile karbon dioksit, azot ve bazen de helyumdan olu ur. Pek az bir miktarda doymam hidrokarbonlar bulunabilir. Do al gazdan elde edilen en nemli rnler yak t, do al benzin, LPG, karbon siyah , helyum, hidrojen ve petrokimyasal maddelerdir.

6. PETROLN F Z KSEL ZELL KLER

1.Yo unluk 2.Hacim 3.Viskozite 4.K r lma ndisi 5.Floresans 6.Renk ve Koku 7.Kalori De er 8.Parlama Noktas

6.1.Petroln yo unlu u

Bir maddenin yo unlu u, belli hacimdeki maddenin a rl n n ayn hacimdeki suya olan oran d r. Petroln yo unlu u 600F (15,50C) s cakl k ve 1 atmosfer bas n alt ndaki petroln yo unlu u ile ifade edilir. Ham petroln yo unlu u onun kimyasal bile imini yans t r. Petrol ierisindeki hidrokarbon yzdesi, gaz miktar , rezin ve asfalt gibi a r hidrokarbonlar n oran , slfr oran , s cakl k gibi faktrler petroln yo unlu unu etkiler. Petroln fiyat yo unlu una gre de i mektedir Petroln yo unlu u 0,6-1.00gr/cm3 aras nda de i ir. Yo unluk Amerikada API, Avrupada ise Baume derecesi ile ifade edilir. API= Baume= Dnya petrolleri 270-350 API gravitesindedir. Kaliforniyadaki 50-70 API petrol sudan a rd r. En yksek 570 API petrol bulunmu tur.

6.2.Hacim S v petroln hacmi 600F de ve 1 atmosfer bas nta llr ve varil cinsinden ifade edilir. 1 varil=159 litredir. Do al gaz n hacmi ayn ko ullarda ft3 veya m3 cinsinden ifade edilir. Hacmi denetleyen faktrler s cakl k, bas n ve petroln ierisinde znm olan maddelerdir. Rezervuardaki petrol hacmi, petroln tankta dinlendirilmesi ile % 6-8 oran nda azal r. 6.3.Petroln Viskozitesi Viskozite bir s v veya gaz n akmaya kar direncini ifade eder. Yani ak kanl n tersidir. Petroln viskozitesi petroln bile imine ba l d r. Yo unluk ve a r bile en miktar artt ka viskozite de artar. S cakl k ve gaz miktar artt ka viskozite d er. Viskozite birimi Poizdir. Bir s v 1 cm2 kesitindeki bir tp ierisinde 1 dyn bas n alt nda 1 saniyede 1 cm ilerleyebiliyorsa viskozitesi 1 Poizdir. Poizin yzde birine Santipoiz denir. Yksek viskoziteli petroln ta nmas ve retilmesinde glkler vard r.

6.4.Petroln K r lma ndisi

K r lma indisi petroln kimyasal bile imine ba l bir zelliktir. Petroln yo unlu una gre 1,39 ile 1,49 aras nda de i ir, hafif petrollerin k r lma indisi de kktr.

6.5.Petroln Floresans zelli i

Petrol ultraviyole k alt nda sar -ye il-mavi renklerde floresans gsterir. Bu zellik eser miktardaki petroln kolayca belirlenmesini sa lar.

6.6.Petroln Renk ve Kokusu

Petroln rengi yans yan kta ye ilimsi, iinden geen (k r lan) kta ise a k sar , k rm z ve bazen de siyaht r. zgl a rl k artt ka renk de koyula r. Hafif hidrokarbonlu petroller ho kokulu; doymam hidrokarbon, kkrt ve nitrojen ieren petroller ise kt kokuludur.

6.7.Petroln Kalori De eri

Petroln kalori de eri zgl a rl ile ters orant l d r. zgl a rl 0,9 olan 17 API petroln kalori de eri 10500 kal/g iken zgl a rl 0,7 olan 70 API petroln kalori de eri 11700 kal/g d r.

6.8.Petroln Parlama Noktas

Petrol zerine alev tutuldu unda petrol buhar n n ilk ate lenme an petroln parlama noktas d r. Bu nokta petroln bile imine gre de i ir. Parlama noktas e itli s derecelerinde distile edilebilen rn oranlar n n belirlenmesinde kullan l r.

7. DO AL GAZ SIVILARI Do al gazdan elde edilen benzin, ham petrol veya rafineri benzininden (straight-run gasoline), do al veya sondaj ba (casing- head) terimlerini kullan larak farkland r l r. Do al gazdan do al benzinin kurtar lmas , bir hayli uucu bir benzin verir ve bu, so uk havalarda kolay ate leme sa lamas iin, motor yak tlar na kar t r l r. ABD her y l 6,1 milyon varil do al benzin retmektedir. Do al benzin fabrikalar imdi alkilasyon iin, byk miktarlarda saf izobtan ve izopentan , izomerizasyonla retmektedir. Bu i lem, alkillenmi benzin sa lamak amac yla, btilen gibi hafif olefinlerin alkillenmesi eklindedir. Ham petrol, zerinde bulunan do al gaz n bas nc yla kuyu a z ndan kt zaman, ham petroldeki bir k s m

hafif bile enler gaz faz na geerler.Bunun bir sonucu olarak kurtar lan do al benzinin bile imi ve karakteristi i, ham petroln bile imi ile s n rl d r.Petrokimyasal ham madde yan nda yak t olarak da, s v haldeki hafif hidro karbonlara do al gazdan esktrakte edilmelerine neden olmu tur. Bu gereksinme o kadar byktr ki, tketiciye yak t olarak verilmeden nce, bu hidrokarbonlar al nmam do al gaz yok gibidir. Birka y l nce propan n yakla k %70 ini kurtaran bir fabrika yeterli grlrken, imdi yaln z propan n tmn de il, pek ok durumda, do al gazdaki etan n % 50-90n n da alan fabrikalar n tasar m yap lm t r. Bu kadar yksek bir kurtarma de eri sa layan proseslerden ikisi; 1. So utmal absorpsiyon 2. D k temperatr distilasyondur. 7.1. Kraking veya Rafineri Gazlar : Do al gaz, doymam hidrokarbonlar ve hidrojen ynnden ok fakirdir; bugn bu bile ikler, rafinerilerin kraking gaz nda bulunmaktad r. Kraking prosesleri ile retilen doymam bile iklerin miktarca fazla olmas ve ayr ca yksek bir kimyasal reaktiviteye sahip bulunmalar nedeniyle petrol endstrisi imdi, sentezler ynnde geli mektedir. Kraking gazlar n n olefin hidrokarbonlar , polimerle tirilmi ve alkillenmi benzinin antifrizlerinin, petrokimyasal maddelerin, patlay c maddelerin, solventlerin, ilalar n, tar m koruma amal ttslerin, reinelerin, sentetik lasti in ve pek ok maddenin retiminde kullan lmaktad r. Olefinler yeterli miktarda bulunmad zaman, parafinlerin dehidrojenasyonu ile elde edilirler. 7.2. S v la t r lm Petrol Gazlar ( LPG ) : Do al benzinden, yan rn olarak retilen propan ve btan gibi hafif hidrokarbonlar imdi, s v la t r lm veya tplenmi petrol gazlar olarak yayg n bir kullan m alan bulmu lard r. Is tma, ayd nlatma ve pi irme arac olarak kullan ld gibi, zel uygulamalarda ( tar m ve di er amal traktrler, kamyonlar ve otobsler ) da do rudan motor yak t olarak kullan lmaktad r. Giderek artan miktarlarda, petrokimyasal maddeler retiminde de kullan l r. Gaz n bir k sm , ta mada g olarak kullan l r. LPG gndelik kullan mlar m zda, e itli tip yak tlarla rekabet halindedir. Tpgaz, ana boru ebekelerinde ok uzak bulunan k rsal alanlarda pi irme, s tma ve so utmada kullan lmaktad r.

8. RAF NASYON RNLER 8.1. Petrokimyasal Maddelerin Ara Ham Maddeleri Do al veya kraking yap lm gazdan, LPG ve siklik fraksiyonlardan, kimyasal dn mlerle sa lanm lard r. Petrokimyasal maddelerin retiminde asetilen, olefinler ve aromatiklerin artan nemini a ka ortaya koymak iin bu bile iklere, ara ham madde denilmesi uygun grlm tr. Bunlar, ana ham madde ile son rnler aras nda bulunurlar. Bu ara ham maddeler, ya do rudan do al petrolden veya kraking i lemi grm ham maddelerden kimyasal dn mlerle sa lan rlar. Esas ara ham maddeler unlard r; asetilen, propilen, benzen, ksilen, etilen, bten, toluen, ve naftalindir. Etilen, distilat, do al benzin ve ham maddeler iin kondensat ile ilgili olarak geni letilmi bir ak m a a da verilmi tir. Etilen, en byk hacimde kullan lan organik madde olup ekonomik artlara ba l olarak, etandan a r gaz ya na veya ham petrole kadar de i ebilen ana ham maddelerden retilebilir. retimi iin gerekli artlar, rafinasyon ile ili kili olanlarla kimyasal retimde ok kez kar la lanlar aras nda yer al r. 50.000 ton/y l kapasiteli fabrikalar gnmzde yap lmaktad r.

TABLO 1: Petrokimyasal maddelerin ara ham maddeleri olarak, olefinlerin ve aromatiklerin ay r m iin, temel fiziksel i lemler Fiziksel de i im Temel ald farkl l k rn, ayr lacak madde

Buhar-s v Distilasyon Ekstraktif distilasyon Buhar bas nc Polarlanabilme

Etandan etilen Btandan n-btenler (sulu aseton)

Absorpsiyon S v -s v Solvent ekstraksiyonu Kat -s v Kristalizasyon

znrlk

Metandan etan

znrlk

Alifatiklerden benzen (polietilen glikoller)

Erime noktas

Di er ksilenlerden (p-ksilen)

Ekstraktif kristalizasyon

Clathrate olu turma

Di er hidrokarbonlardan nparafinler (re) m-ksilen

Enkapsulasyon alma) Adsorpsiyon, elekler Buhar-kat Adsorpsiyon

(korumaya

Clathrate olu turma

molekler

Yzey veya adsopsiyonu

kovuk

zoparafinlerden (n-parafinler)

Yzey veya adsorpsiyonu

kovuk Etandan etilen (odun kmr)

Bir inert gaz ( ok kez su buhar ) ile seyreltilmi maddelerin, yksek bir temperatrde krakinge sokulmas ve ok k sa bir kalma sresi (30-100 metre/saniye), yararl komponentleri elde etmek iin ayr lmalar gereken, bir kar m verir. Son bir raporun ortaya koydu una gre, yksek bir iddetle, k sa sreli krakinge u rat lm nafta, %1,2 hidrojen, %15,2 metan, %1,3 asetilen, % 2,8 etan, %31,8 etilen, % 2,8 etan, %1,2 propadien, % 11,6 propilen, % 0,3 propan, %4,7 btadien, %2,2 btadien, 527,7

C5 ve sonras s v lar verir. Elde olunan gazlar hemen suya dald r l r, so utulur, dehidrate edilir ve yksek safl kta tek tek kompenentler retmek iin, franksiyonlan r ve istenilmeyen maddeler, i lemin ba na geri gnderilir. As l istenilen rnlerin propilen ve bten olmas halinde, de i ik ham madde ve artlar kullan l r. Rafineri gaz n n tipik analizi: %25 metan, %19 hidrojen, % 15 etan, % 7 etilen, %12 propan, %6 propilen, %16 N2, CO, H2S ve daha yksek HxCy 'erden ibarettir. Bunun yerini LPG, benzin (high-run) ve geri dndrlen etan alm t r retilmi tir ve ok daha fazlas , benzin paal haz rlamak iin, zellikle krakingden kurtar labilir. Petrokimyasal ham maddelerin aromatik ara ham maddelerinin, ham petrol ve kmr kaynakl , aralar ndaki ili kilerle birlikte gsterilmektedir. Bunlar petrolden retimi h zl bir ekilde artmaktad r Toluen, uzun bir sredir, petrol ham maddelerinden elde edilmektedir. Bir k s m ham maddelerde, kurtar labilir miktarda bulunur. Fakat daha ok naftadan dehidrojenasyonla elde edilir. Naftalin benzenle birlikte son y llarda, a r bir katalitik reformat ak m n n 650 C 'de, bir Cr2O3ve AI2C 3 katalizr kullan larak, 10 saniyelik srede dealkilasyonu ile elde edilmektedir. Bu yntemle elde edilen naftalin, kmr katran ndan elde edilen al lm rne oranla, daha saft r. Ashland Oil Co kurulu u, Hydeal prosesi ile ilgili ak m diyagramlar , verimler ve fiyatlar da iine alan, pek ok bilgi yay nlanm t r.

8.2. Hafif Distilatlar

Bunlar, naftalar ve rafine petrol rnlerini, uak benzini, motor benzinini, petrol esasl solventleri ve jet yak t gaz ya n kapsarlar. Benzin, en nemli petrol rnlerinin ba nda gelir. Yksek bast rmal ( kompresyonlu ) motorlar n bulunu uyla, bir yak t n vuruntu veya patlama e ilimi, giderek artan ve iddetlenen bir ekilde nlenmeye al lm t r. Kur un tetra etil ( TEL ), kur un tetrametil, ( TML ) ve demir karbonil gibi belirli bir k s m bile ikler, vuruntuyu nleme e ilimi gsterirler. Oktan say s , normal heptan ile izooktan ( 2,2,4-trimetilpentan ) olu an bir kar mda, izooktan n yzdesidir. Bu kar m bir rnek olarak, konu olan benzinle ayn vuruntu karakteristi ine sahiptir. Oktan say s 100 ve bazen da daha yksek olan uak benzini, yakla k te bir oran nda izo btan ve gaz halindeki olefinlerden tretilmi alkilatlarla kar t r lm ve vuruntu e ilimini azaltmak iin, her galona birka kur un tetra etil ilave edilmi tir. Gvenli bir ekilde benzinde kalmas na izin verilen kkrdn miktar , tart mal bir konudur. %0,2'ye kadar ykselen miktarlar, ciddi bir korozyona neden olmazlar. Kkrt miktar o unlukla, eyalet kurallar na gre %0,1 ile s n rlanm t r. D k miktardaki kkrt, oktan say s n art rarak, TEL ' n etkisini belirli bir ekilde azalt r. Bir benzinin rengi, onun kalitesi ile pek az ilgilidir. TEL kat lm benzin, ya da znebilen boyalarla boyan r. Boyalar ayr ca, kraking i lemi grm benzinin beyaz d rengini de rter. Nafta terimi, benzin ile gaz ya aras nda zelliklere sahip hafif distilatlar iin kullan l r. Naftalar giderek artan bir ekilde, ya l boyalarda solvent, kuru temizleme ve etilen ham maddesi olarak kullan lmaktad r. Jet uaklar nda, di er tm uak benzinlerine oranla, daha fazla gaz ya ( kerosin ) kullan l r. Gaz ya ayr ca, bir yak t ve bir ayd nlatma arac olarak da kullan lmaktad r. Hafif s tma ya lar , ev f r nlar nda yak t olarak kullan l r. 8.3. Petrol rnleri Katk Maddeleri Katk maddelerinin<<ufac k miktar n n>> petrol rnlerine kat lmas , petrol rnlerinin grev yapma (performans) derecelerinde, byk iyile tirmelere neden olur.Katk yap lan petrol rnleri unlard r; benzinler, distilatlar, yak tlar, kayd r c ya lar ve fren s v lar (ya lar ) d r.

En iyi bilinen katk maddeleri, TEL ve TML gibi, vuruntu nleyen bile iklerdir. Bu bile iklerin tketilen miktarlar 1972` de 440 milyon kgr olarak hesaplanm t r. Benzinden, kur un bile iklerinin uzakla t r lmas konusunda, nemli evresel bask lar vard r. Kur unsuz benzinler, daha yksek oktan komponentleri ve retim iin, daha fazla reforming i lemi gerektirilir. Fosforoditiyoatlar ve trikrezil fosfat gibi organafosfarik katk maddeleri, yanma odas nda meydana gelen kelmeleri de i ikli e u ratan bile iklerdir ve gnmzde sat lan pek ok yksek fiyatl benzinlere kat l rlar. Antioksidanlar( 2,6-di-ter-butil-4- metinfenol gibi fenol trevleri ), benzin ierisindeki diolefinleri karal k larlar ve reine (resine) olu umunu azalt rlar. Antistall katk maddelerinin ( karbratrde buzlanma nleyiciler ) kullan m , so uk havalarla birlikte byk hacimde artar ve ok kez, izopropil alkol gibi, donma noktas d rclerden olu urlar. Amonyum sulfonatlar, korozyon inhibitrleri aras nda yer al rlar. Alkil nitratlar gibi katk maddeleri, setan say s n art r rlar ve dizel ya lar iin, ok kez gereklidirler. Kayd r c ya lar n katk maddelerinden olan inko dialkil ditiyosfosfatlar, fosfor pentaslfr ile alkoller veya fenoller aras nda meydana gelen reaksiyondan do arlar; bu reaksiyonu inko oksit ile ntrle tirme izler. Bunlar korozyon ve oksidasyonu engelleme yan nda, iten yanmal motorlarda vernik veya torlu (amur) olu umunu nlerler. Deterjan etkisi ve segmen yap mas n nlemek iin, toprak alkalisi, elementlerinin aromatik sulfonatlar , metal fosfatlar veya di er bile ikler kullan l r. Akma noktas azalt c lar ve viskozite iyile tiriciler de yayg n bir ekilde kullan lmaktad r. Antifrizler ve buzlanma giderici ak kanlara da de inmek gerektir Etilen glikol, en ok kullan lan antifrizdir ve bu amala her y l 0,7 milyar kgr sat lmaktad r. 8.4. Ara Distilatlar Gas oil, a r f r n ya (evler iin) kraking stoklar , dizel yak t , absopsiyon ya ile uygun kalitede benzin elde etmek iin, kraking ve reforming yap lm distilatlar bu gruba girerler. Distilatlar ok kez, katran n viskozitesini azaltmak iin, a r katranla kar t r l rlar ve bu ekilde haz rlanan kar mlar, fuel oil olarak pazarlanabilirler. Bir k s m zel a r naftalar asfalt n viskozitesini d rmek iin kullan l r. Bu ekilde haz rlanan asfalt, yol kaplanmas nda kolayl kl uygulanabilir ve bunlara katk l (cutback) asfalt ad verilir. Gas oil nceleri, yapay yak t gaz n zenginle tirilmesi iin piroliz edilirdi; bugn ise ya, do rudan bir yak t olarak kullan l r veya kraking ile benzine dn trlr. Dizel yak t , gaz oil' in zel bir kalitesidir ve son y llarda nemli bir motor yak t olmu tur. Dizel yak t n n uygun viskozitede olmas nemlidir ve bu viskozite, de i mez s n rlar aras nda tutulmal d r. Distilatlar insektisidlerin haz rlanmas nda kullan l r. 8.5. A r Distilatlar

Kayd r c ya lar (ayr ca art klardan) de i ik amal a r ya ve mumlar sa larlar. A r distilatlar ayr ca, daha hafif distilat yak tlara ve benzine dn trlmek zere, hidrokraking i lemine sokulurlar.1972 y l nda distilasyona sokulan 4,280 milyon varil ham petrolden 67.8 milyon varil kayd r c ya ve gres elde edilmi tir. Parlama noktas , viskozite, akma noktas , emlsiyon olu turabilme ve tortu olu turma direncinin yer ald testler, kayd r c ya lar n kullan lacaklar yerleri bulmada, yard mc olmaktad r. Solvent ekstraksiyonu ve kimyasal i lemler, kayd r c ya lar n iyile tirilmesinde uzun sredir uygulanan nemli i lemlerdir. Kayd r c ya lar n al malar antioksidanlar, deterjanlar, yksek bas n maddeleri, kpk nleyiciler, viskozite indeksini iyile tiriciler ve srtnme azalt c maddeler gibi, katk maddelerin (% 0,001 ila 25 veya daha fazla) kullan lmas yla, iyile tirilir. Rafine edilmi mum, zellikle k t endstrisinde olmak zere, endstride yayg n bir ekilde kullan l r. Rafinasyon, ok say da dar-erime fraksiyonlar na ay rarak, terletme ve

ilerleyen kristalizasyonlar ile gerekle tirilebilir. Rafinasyondan sonra mum, asid (slfirik) i lemi ve Attapulgus tr, adsorbant bir kil ile prkolasyon (kat - s v ekst.) yaparak, safla t r l r. Asfalt , art k fuel oil, kok ve petrolatum art klar olu turur. Bunlar, normal bir rafinasyon prosesinin yan rnleri veya art klar d r. Petrol koku elektrot yap m nda, kalsiyum karbr retiminde, ya l boyalarda ve seramik endstrisinde ticari olarak kullan l r. Asfalt da byk neme sahiptir, yap lar su geirmez hale getirmek iin, kald r m veya at kaplama malzemesi olarak kullan l r. Asfalt n zellikleri, yksek bir temperatre s tmak ve ierisinden hava geirmek suretiyle k smen oksitlenerek, nemli derecede de i tirilebilir. Bu gibi malzemelere oksit asfalt ad verilir; bunlar, normal asfalta oranla, daha viskoz ve daha az esnektir; at ve duvar kaplama malzemelerinin yap m nda kullan l rlar. ok sert asfalt, briket ba lay c olarak kullan m alan bulur. ok de i ik maddeleri kapsayan ve byk bir grubu olu turan gresler, s n fa ayr l rlar: 1. Mineral (madeni) ya lar n ve kat kayd r c ya lar n kar m . 2. Mumlar n, kat ya lar n (bitkisel veya hayvansal),reine ya lar n n ve katranlar n kar m . 3. Sabun ile k vamla t r lm madeni ya lar. 8.6. Petrol Kimyasal Maddeleri Veya Petrokimyasallar Giderek artan miktarlar, petrol rnlerinden ve do al gazdan elde edilmektedir. Bunlara rnek olarak amonyak, karbon siyah , btadien ve stiren, de eri giderek artan yzlerce organik ve inorganik kimyasal madde gsterilebilir. 9. RET M VEYA RAF NASYON Petrol rafinasyonunun genel karakteri, ham petroln tketici rnlerine, ekonomik proseslerle dn trlmesidir. Rafinerilerin, benzinin perakende fiyat n n yaln zca % 35 ini ald n renmek hakikaten a rt c d r. Tketicinin dedi i ile rafinerilerin ald cret aras ndaki fark ierisinde vergilendirme, ta ma ve perakende sat giderleri yer al r. Petrol rnlerinin ve petrokimyasallar n retimi veya rafinasyonu ierisinde, fiziksel de i meler veya ay rma operasyonlar ve kimyasal de i meler veya dn m prosesleri yer al r. Rafinasyon nce distilasyonla yap lan bir ay rmad r ve burada, ak kan ak m , s transferi ve distilasyon gibi temel fiziksel de i imler yer al r. Petrol alan nda kar la an bu retim konusunun ara t r lmas ndaki zorunluluk, kimyasal mhendisli in bu blmn geli mesini h zland rm t r. Yanl zca fiziksel ay rmalarda ibaret olan bu i lemi, petrol rnlerinin daha ileri rafinasyononda, kimyasal dn mler izler. Petrol rnlerinin retiminde, kimyasal de i imlerin kullan lmas na en byk neden, benzin tketiminin h zl bir ekilde artmas olmu tur. 1912'den sonra geli en bu durum, petrol rnlerine piroliz uygulanmas n zorunlu k lm t r. Endstrinin kraking olarak adland rd bu i lemde byk molekller, benzin iin uygun olan ufak molekllere paralan r. Termal ve katalik kraking, bugnde petrol endstrisinde kullan lan en nemli kimyasal de i im olmalar na kar n, son y llarda daha iyi benzinlere, alkol, aseton veya di er e itli kimyasal maddelere (petrolden tretilen) kar duyulan byk iste i kar lamak iin, di er kimyasal dn mler de byk kapasitelerde uygulanmaya ba lam t r. Bunlar aras nda alkilasyon, izomerizasyon, polimerizasyon, hidrojenasyon, katalitik reforming ve dehidrojenasyon yer almaktad r. Ba lang ta kullan lan borulu kazan tipi imbik yard m yla ham petrolden, benzin ve di er benzeri rnlerin elde edilmesinden, gnmzde al t r lan 200.000 varil/gn veya daha fazla kapasiteli ve

karma k yap l srekli al an modern rafinerilere gelinceye kadar, uzun bir yol izlenmi tir. Boru tipi distilasyon cihazlar n n kullan lmaya ba lanmas , gazdan petrokimyasallara kadar uzanan, benzin, gazya , gas oil, kayd r c ya , fuel oil, art klar ve katranlar gibi petrol rnlerinin, srekli al an fraksinasyon kulelerinde ayr lmalar ile mmkn olmu tur. Bu gibi rafineriler, ikincil i lemlerin pek o unu srekli bir ekilde gerekle tirebilecek, cihazlarla da donat lm lard r. Bu i lemlerin her biri, i lenen ham petroln tipine ba l d r. Ayr ca bu i lemler, pazar n iste i ile de de i irler. Benzin iste inin gnmzde artmas , benzini maksimum ekonomik verimle elde edilebilecek retim i lemlerinin, uygulanmas na neden olmu tur. 9.1. Enerji De i imleri Petrol rafinasyonunda yer alan enerji de i imleri, hem mekanik ve ham de kimyasal trdendir. Pek o unun endoderm olmas na kar n, kimyasal dn mlerin bir k sm ekzotermik reaksiyonlard r. Kraking, distilasyon ve di er prosesler iin s gereksinmesi yan nda, pompalama, ta ma, gazlar n bast r lmas ve benzeri i lemlerde de mekanik enerjiye gerek duyulur. 9.2. Ay rma lemleri

Ham petrol rafinasyonunun temel fiziksel de i meleri teorik olarak, basit gibi grnse de, gereke ok karma kt r. Tipik bir rafineride, distilasyon kazan (imbik) ad verilen, bir veya daha fazla nite vard r. Bir rafineri f r n (ocak), brlrl s t c , franksiyon kulesi, su buhar s y r c s (striper), s de i imi cihaz , so utucular ve kondensrler; depolama tanklar ; kkrdn zararl bile iklerini uzakla t rmak ve istenilen bir renk olu turmak iin, rnleri i lemeye mahsus kesikli al an kar t r c lar veya srekli al an, kapal tank tipi niteler; filtre sistemleri paal (harman) haz rlama ve kar t rma tanklar ; ham petrol rafineriye almak iin boru hatt ; ham petrol iletmek ve rnleri ta ma aralar na doldurmak iin pompalar; ham petrol ve rnler iin depolama tanklar ; buhar gerikazanma sistemi ve ok say da yard mc cihazdan olu maktad r. Ayr ca su buhar (stim) retimi iin bir buhar jeneratrne, elektrik gc ve ayd nlatma iin elektri e de gereksinim duyulur. Byle byk bir kurulu un i letilmesinde, petrol rafinasyonunda her ad m n s k bir kontrol alt nda tutmak iin, s , enerji ve ktle dengeleri ok byk nem ta r. Rafinasyonun ay rma blm a a daki ekilde, fiziksel temel i lemlere ayr labilir. Ak kan ak m : rafineri mhendisi, suyun ak m ve bu bilgilerin petrole uygulan ile ilgili, geni literatre ynelir. Petrol ve su aras nda, iki nemli fark kabul edilmelidir: petroln viskozitesi, geni bir alanda, temperatrle de i ir ve s ya kar duyarl d r. Is transferi: Tam bir bilginin yoklu u nedeniyle, bu problemin zm olduka karma kt r. Genellikle, deneye dayal sonular n uygulan istenilir.

Is transferini azaltan kirleri (kabuk) uzakla t rmak ve yeterli bir s transferi sa lamak iin, cihazlar s k s k temizlenmelidir. So utma suyunun miktar n kullan lmas nemlidir. Distilasyon: En nemli temel fiziksel de i imler aras nda yer al r. Bu i lemde ay rma, uuculu u esas al r ve proses ak m distilasyonla, daha uucu << hafif>> komponent ile daha az uucu <<a r>> komponente ayr l r. Daha evvel kullan lan kesikli distilasyonun yerini gnmzde, tmyle srekli distilasyon alm t r..Gnmzde uygulanan sistemde ham petrol, bir f r n ierisine yerle tirilmi , boru

sisteminde pompalan r ve borudan kaynama (pskrme) ile kan iki fazl (buhar-s v ) kar m, bir fraksinasyon kolonu ierisinde buharla r.Kolonun e itli noktalar ndan, de i ik kaynama noktas na sahip fraksiyonlar (renler) ekilir.Kolonun taban ndan al nan art k, vakum veya su buhar distilasyonuna sokulur. Ham petrol kolonundan, e itli rnler ekilir. Gaz ya ve nafta fraksiyonlar , kaba bir ekilde ayr lm ve az miktarda, ana fraksiyondan daha yksek uuculukta, ham petrol benzini (straight run gasoline) ihtiva eder. Bunlar, su buhar pskrtlerek, striperlerde (bir ka rafa sahip k sa bir kolon) uzakla t r l rlar. Striperlerin st k sm ndan benzin al n r ve ham petrol distilasyon kulesine geri gnderilir. Distilasyonun pek ok uygulanmas nda, petrol rnlerini ay rmak iin, uuculuk fark pratik olmaktan ok uzakt r ve bir solventin veya anorganik bir maddenin kat lmas yla, bu fark art r lmal d r. D k uuculu a sahip bir solventin kat lmas yla, ay rman n art r lmas halinde distilasyona, ekstraktif distilasyon ad verilir. Butenlerin btanlardan ayr lmas nda furfural kullan lmas buna rnektir. Yksek uuculu a sahip bir bile i in kat lmas na ise, azeotropik distilasyon denilir. Metil etil keton kullan larak yksek safl kta toluen elde edilmesi bunun bir rne idir. Ayr ca anhidr (mutlak), alkol elde edilmesi de bu yntemle olur. Elek raflar veya Linde raflar , distilasyon verimlili ini (rand man n ) art r rlar. Absopsiyon: Genel olarak, buhar veya gaz bir sistemin, yksek kaynayan komponentlerini di er komponentlerinden ay rmada kullan l r. Absopsiyon ortam (maddesi) ok kez, zel bir petrol rndr (gas oil). Absopsiyon petrol kuyusu gazlar ndan do al benzinin ve depolama tanklar nda meydana gelen buharlar n kurtar lmas nda, yayg n bir ekilde kullan l r. Absopsiyon ayr ca, pek ok rafineri prosesinde (katalitik kraking, hifrokraking, kokla t rma, v.b) hafif hidrokarbonlar n elde edilmesine de yarar. Kullan lan solvent a r benzin, gaz ya ve daha a r rnler olabilir. Absorplanan rnler, fraksinasyon veya su buhar distilasyonu ile ayr l r. Adsorpsiyon: Yakla k, absopsiyon benzeri amala kullan l r; petrol kuyusu gazlar ndan do al benzinin kurtar lmas nda, bunun odun kmr taraf ndan adsorplanmas ndan yararlan l r. Adsorpsiyon ayr ca, aktif kil kullan larak kayd r c ya lardan istenmeyen rengin uzakla t r lmas nda da kullan l r. Szme (filtrasyon): Mum distilatlar ndan mumun uzakla t r lmas iin al lm yntem, distilat so uttuktan sonra szmektir. Filtre preslerde elde edilen mum kar m ve bulara yap an di er petrol rnleri (madeni ya lar) dondurulur ve yava yava s nmaya b rak l r. Ya k sm eriyerek kekden akar ve bylelikle mum, daha da safla t r lm olur. Kilin kullanm oldu u kontakt filtrasyon yntemi, madeni ya lar n safla t r lmas nda uygulanan yayg n bir yntemdir; renk giderme de meydana gelir ( bu bir adsorpsiyon olay d r ). Propan ve metil etil keton (MEK) zcleri ile mum giderme de uygulan r. Kristallendirme: En eski ay rma yntemlerindendir biridir. Kristallendirme ile ham petrolden veya kayd r c ya lardan, kristal veya mikrokristal halinde, mum uzakla t r labilir. Kristallendirme ayr ca, tereftalik asid retiminde, p-ksileni di er C8 aromatiklerden yksek safl kta ay rmak iin de kullan labilir. Ekstraksiyon: Bir s v dan, (zeltiden) di er bir s v n n seimli zc etkisi ile, bir komponentin uzakla t r lmas d r. Solventlerle (zclerde) seimli ekstraksiyon i lemi, kayd r c ya lar n daha ileri safla t r lmas nda, nemlidir di er bir rnek de, zel i lem grm petrolden benzen, toluen ve ksilenlerin retimidir. Kayd r c ya lardan, viskozite indeksi d k hidrokarbonlar n, dengesiz tortular n ve bir k s m renkli maddelerin uzakla t r lmas da bu yntemle gerekle tirilebilir. Ekstraksiyon ok kez, z t ak m yntemiyle yap l r. Bu yntemde iki problemle kar la l r; zeltinin dengeye eri tirilmesi ve kar mayan iki s v faz n birbirinden ayr lmas . Kayd r c ya stoklar ndan renkli maddeleri, kkrt bile iklerini ve oksijen bulunduran moleklleri uzakla t r lmas nda furfural,

zellikle etkilidir. Kayd r c ya , bir ekstraksiyon kolunu ierisinde, solvent veya solventlerle kar t r l r. Uygun bir solventin seilmesi halinde, kar m iki faza ayr l r; bunlardan biri solvente zengindir ve znm safs zl klar bulundurur (ekstrakt faz) ve di eri az miktarda solvent bulundurur ve byk k sm safla t r lm olan madeni ya lard r (rafinat faz). kincisi byk oranda parafinik bile ikler ve mum bulundurur. Propan veya MEK ile mum giderme i lemini, seimli solvent ekstraksiyonu izler. Baz hallerde i lemin bir paras da asfalt giderilmesidir. Furfural, solvent-su ay r m ve geri kazanma uygulanan, tipik bir solvent rafinasyonunda ve furfural ekstraksiyonu ile kayd c ya lar n rafinasyonu a a da a klanan fiziksel temel i lemler (unit operasyonlar) yer almaktad r. Burada solvent furfurald r. Kayd r c ya sto unun, kullan lan kayd r c ya a ba l olarak, 55-140 derece s cakl k aras nda furfural ve srekli al an z t ak m ekstraksiyonu ile ekstrakte edilmesi, uygun s de i tiriciler kullan larak sa lan r. Rafinat ve ekstrat fazlar n, srekli bir ekilde birbirlerinden ayr lmas . Solventin (furfural), vakum evaporasyonu ile rafinat veya rafine ya dan geri kazan lmas . Rafine ya da kalm olan az miktardaki solventin, su buhar distilasyonu ile uzakla t r lmas ; bu i lem, furfural n ya bir zeltisini verir. Ekstrakt fazdan, atmosfer veya bas n distilasyonu ile, solventin (furfural) geri kazan lmas ; bu ya solventin geri kazn lmas d r ve bu fraksinasyonu, kuru solvent verir; bu da tekrar uygulan l r. Ekstraktda kalan az miktardaki solvent, subuhar distilasyonu ile uzakla t r l r ve bu i lem, ya solvent veya furfural n sulu bir zeltisini verir. Birle tirilmi sulu furfural zeltilerinin, son bir kez distilenmesi; ba rn so utulur ve solvent, bir franksinatre (franksiyonlu distilasyon kolunu) gnderilir. Furfural kullan ld zaman, solvent gnde 15 kez sistemde dola t r l r; dola t r lan solventde % 0.003'den az bir kay p olur. S k kullan lan di er solventler s v kkrt dioksit, propan ve krezilik asit, dikloroetil eter, fenol ve nitro benzendir. Solventler ayr ca, kayd r c ya lardan mumlar n uzakla t r lmas nda da yayg n bir ekilde kullan l r ve bu yolla akma noktas d rlr.

9.3. Dn m Prosesleri

Petrol, hem benzin hem de petrokimyasal maddeler konusunda, kimyasal sentezler iin verimli bir alan sunmaktad r. Bu ham maddeye uygulanan tm dn mleri veya nit prosesleri, bir liste halinde sunmak, g bir i tir. Petrol ham maddelerine uygulanan bu kimyasal dn mlerin temel prensipleri konusunda, pek ok al ma yap lm t r. Schmerling <<asid tipi katalizrlerin yer ald >> ve <<termal( s etkisi ile) olarak veya peroksitlerin kat lmas yla meydana getirilen>> reaksiyonlar eklinde bir s n flama yap lm t r. Bunlardan ilki, karbonyum iyonu mekanizmas ile ve ikincisi, serbest radikallerle a klan r. A a da, ok nemli birka temel reaksiyon, rnek olarak verilmi tir.

ekil 1. Kayd r c ya larda mum giderme prosesi-kellogg propan prosesi

1. Kraking veya piroliz: Byk hidrokarbon molekllerinin, s veya katalizr etkisiyle, ufak molekllere paralanmas d r. Zeolit katalizrler, yayg n bir ekilde kullan l r.

C7H15 C15H30 C7H15

C7H16 + C6H12 CH2 + C14H28 CH2

A r gas oil benzin benzin dolanan stok (antinok) 2. Polimerizasyon: Benzer molekllerin birbirlerine ba lanmas ; hafif olefinlerin birbirlerine birle mesi. 3. Alkilasyon: Bir olefinin aromatik veya parafinik bir hidrokarbonla birle mesi. Doymam + doymu doymu dallanm zincir (rne in, katalitik alkilasyon)

4. Hidrojenasyon: Bir olefine hidrojen kat lmas . 5. Hidrokraking:

C7H35 C15H30 C7H15 + H2

C7H16 + C7H16 + C15 H32

A r gas oil dz dallanm dolanan Zincir zincir stok

6. zomerizasyon: Atomlar n say s n de i tirmeksizin, atomlar n molekl ierisindeki yerlerinin de i tirilmesidir. 7. Reforming veya aromatizasyon: Daha yksek oktan say l rnler elde etmek iin, naftalar n dn me sokulmalar d r. Krakinge benzer, fakat daha uucu, kar mlar kullan l r. Yayg n olarak kullan lan katalizrlerde renyum, platin veya krom vard r. 8. Esterle me ve hidrasyon

9.3.1. Kraking veya Piroliz Kraking

Is ve/ veya katalizr uygulanmas yla, byk molekllerin daha ufak molekllere dn trlmesi prosesidir. Her zaman olefinler olu ur. Bu ufak molekllerin nemli bir blm, polimerizasyona u rar ve bir miktar karbon olu ur.

ekil 2. Houdry katalitik kraking nitesi ak m diyagram ( H.S.Bell )

1 Ocak 1974 de ABD nin kraking ve reforming kapasitesi 14 milyon varil/gn de erine ula m t r. Orijinal molekln, karbon-karbon ba lar ndan herhangi biri k r labilir ve ok kez karbon olu ur. Bylelikle krakingde, tetradeken gibi, saf bir bile ik ve ok say da ( heptan, hepten, hekzan, oktan, btan, btenler, karbon vb. ) rnler olu turulur. Ham petrolde bulunan bile ikler kar m n n, ok say da yeni bile iklere paralanmas nedeniyle, kraking prosesini basit reaksiyon denklemleri ile gstermek mmkn de ildir.

10. Petroln Bozunma Is s

Petroln bozunma s s n kesin bir ekilde hesaplamak mmkn olsa bile, olduka gtr; nk gerekli bilgiler ( veriler ) elimizde yoktur. Kraking reaksiyonunda, fazla miktarda gaz rn meydana gelmesi halinde, bozunma ( dekompozisyon ) s s endotermik ve olduka yksektir. Kraking olmu bir k s m rnlerin ekzotermik olu umu nedeniyle, reaksiyon s s ok kez teorik olandan daha d ktr. Egloff a gre kraking prosesi, petrol endstrisinde korunum ii geli tirilmi en byk gtr. Krakingin iki tr vard r, termal ve katalitik. Termal kraking veya reformingin ilk y llar nda, kullan lan besleme ak m gas oil den ( gaz ya ile kayd r c ya aras ndaki bir petrol fraksiyonu ) ibaretti. Son y llarda teknolojik geli me, kraking tekni inin geli tirilmesine neden olmu ve naftalardan a r ham art klara kadar uzanan, ham maddelere uygulanabilir hale getirilmi tir. Distilasyon-kraking nitesinin birle tirilmesiyle, ham petrol tanklar ndan gelen mal do rudan e itli fraksiyonlara ayr l r ve olu an fraksiyonlar, srekli bir i lemle, krakinge sokulurlar. Katalitik ve termal krakingin kullan lmas yla, ok geni bir esnekli i olan, seimli kraking i lemlerinin uygulanmas mmkn olmu tur. Termal ( s etkisiyle ) kraking, ok kademeli s tma spiralleri ( borular ) kullan r, temperatr 485-590 derece s cakl k ve bas n 40,8-68 atm. aras ndad r.

11. Katalitik kraking veya reforming

Hemen her tip ham petrolden, dikkatli bir kontrol ve d k bas nta al ma ko uluyla ve ayr ca, olduka d k bir fiyatla, yksek kaliteli benzin retme avantaj na sahiptir. Katalitik benzinler ayr ca, TEL e en iyi kar l veren, aranan karakteristiklere de sahiptirler. Bunlarda, reine olu turan bile ikler ve korozif kkrt bile ikleri d ktr. Benzinin kaynama aral nda, tekdze bir oktan say s na sahiptir. Sittig katalitik kraking, petrol endstrisinde bugne kadar gerekle tirilen rafinasyon proseslerinin geli iminde en byk tek ad md r demektedir. Reforming prosesinde kullan lan katalizrler iin tablo 2. ye bak n z.

ekil 3. Katalisti bucket-elavotor sistemiyle yukar kan termofor katalitik kraking nitesinin ak m diyagram ( W.L Nelson )

Sachanennin belitti ine gre, katalitik krakingin termal krakinge u stnlkleri vard r.

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Daha seimli bir kraking i lemi ve daha az say da son rn Daha fazla olefin izomerizasyonu, hem olefin ba lar nda ve hem de karbon iskeletinde. ifte ba lar n daha kontroll doyurulabilmesi Daha fazla aromatik bile ikler retimi Daha az olefin retimi Olduka daha ekonomik, sat labilir kok Yksek kkrtl ham maddelere daha iyi uyabilme.

TABLO 2: Rafinasyonda kullan lan katalizrler

Proses

Tipi

Milyon kgr/y l

Milyon dolar/y l

Katalitik kraking Ak kan yatak Zeoit esasl aluminasilika Amorf aluminasilika ve kil Zeolitler Hareketli yatak Hareketli yatak Toplam Amorf 12,32 3,08 124,04 9,50 0,77 69,07 102,30 56,50

Ak kan yatak

6,34

2,30

Katalitik reforming De i tirme(yenileme) De i tirme(yenileme) Yeni Yeni

Monometalik Bimetalik Bimetalik K ymetli de eri metal 0,36 1,44 0,45 .. 2,80 13,60 4,30 9,60

Toplam

2,25

30,30

Hidrotriting De i tirme(yenileme)

Kobalt-molibden, nikel-molibden Nikel-tungsten kum ve 3,62 8,20

Yeni

0,90

2,0

Toplam Amorf ta y c zerinde soy metal, molekler elek zerinde soy ve soy olmayan metal

4,52

10,20

Hidrokraking Yeni ve yenileme

Slfirik asit Hidrofluorik asit

.....

12,80

Alkilasyon

1404,30 9,96

39,00 6,70 45,70

Toplam

1414,26

Toplamlar

1545,07

168,07

12. Ak kanla t r lm katalitik kraking prosesi

yi bir ekilde da t lm , kat katalizr kullan l r ve bunu, toz halinde tlm alumina-silika jelini (katalizrn ), hava iersinde da tarak sa lar. Reaksiyona giren buhar veya rejenerasyon havas iersinde sspansiyon durumuna getirilen katalizr, her zaman iin ak kan grnm kazan r. Tekdze bir sspansiyon durumu olu turmak iin sistemin tmnde, yksek bir alkan m ( trblans ) olu turulmas gereklidir. Bu artlar alt nda kat katalizr, bir s v gibi akar ve benzer bir bas n olu turur. Katalizrn tekdze da l m ve reaksiyona giren buharlarla ilgili yksek s kapasitesi nedeniyle, reaksiyonun tm ayn temperatrde tutulabilir. Reaksiyon ve rejenerasyon proseslerinden sonra katalizrn, gaz ve buharlardan ayr lmas o unlukla, siklon seperatrlerle sa lan r. Kraking prosesinin bir sonucu olarak, katalizr yzeyi zerinde kok ve katran olu ur. Bunlar, rejenerasyon periyodunda hava taraf ndan yak larak, katalizr yzeyinden uzakla t r l r. Hem kraking ve hem de rejenerasyon periyodu sreklidir.

The M. W. Kellogg Co. Kurulu unun < orthoflow fluid catalytic cracking> nitesi tek bir Orthoflow konvertrnde reaksiyonu, katalizr s y rmay ( ay rmay ) rejenerasyonu ve katalizr dola m n gerekle tirmektedir. Reaktr blm, rejeneratr blm stne yerle tirilmi tir ve ikisi aras nda, katalizr s y rma blm yer al r; bylelikle s y rma blm, reaktr ta m olur. Orthoflow tasar m , konvertr kompart manlar aras nda katalizrn dzgn bir ekilde akmas n sa lar ve boru k vr mlar nda normal olarak meydana gelen a nmay ( erozyonu ) ortadan kald r r. Konvertr iersinde, buharlar n kontroll bir ekilde yukar ynde akmalar sa lanarak, toz halindeki sentetil silika-alumina katalizrn, ak kanla t r lm bir yatak olu turmas sa lan r. Bir blmden di er blme dola m, e itli katalizr dola m devrelerinde farkl konsantrasyonlar sa lanarak, gerekle tirilir: taze besleme ak m ve / veya dola an ak m ve kullan lm ( tkenmi ) katalizr iin, rejenere edilmi katalizr ykselticileri yer al r. letme srecinde s cak katalizr, konik valflardan geerek, rejeneratrlerden besleme ak m -rejenere katalizr ykseltme borular na girer. Ayn anda besleme ve dispersiyon ak mlar , valflar n ii bo gvdesini izleyerek, birlikte gnderilir ve katalizr ile kar t r l r. S cak katalizrn, dikkatli bir ekilde dzenlenen miktar ndan sa lanan s , petrol buharla t r r ve onu, gerekli reaksiyon temperatrnde ykseltir. Ykseltme, ( kald rma ) borular , reaktr ierisinde son bulur ve reaktrde, ya yo un bir yatak veya da t lm bir faz ierisinde, ikinci bir kraking meydana gelir. Kraking rnleri, su buhar ve inert bile ikler, ayr lma odas na girerler ve burada katalizr, oda taban ndatoplan r. Reaktrden kan gaz ve buharlar, katalizr artklar ndan kurtar lmak iin, siklon seperatrlerinden geirilirler. Kraking reaksiyonundan kan kullan lm katalizr reaktr terk eder ve s y r c lara geer. Buralarda, su buhar kullan larak s y rma sa lan r ve kraking rnleri ayr l r; a a ynde akan katalizr, devreden ya (petrol) tutar. Bundan sonra s y r lm katalizr, yo un bir faz halinde, kullan lm katalizr dikey borular na d er ve konik valflardan geerek rejeneratr yata na girer. Burada reaksiyon esnas nda olu an ve katalizr yzeyine oturan kok, hava kullan larak yak l r. Yanma gazlar atmosfere b rak l r veya yksek bas nta su buhar elde etmek iin, CO kazanlar na ( burada, CO bulunduran baca gazlar yak l r ) gnderilir. Reaktrden kan rn inert maddeler, gaz, btanlar, benzin ve geri dndrlen petrolden ( reaksiyona girmemi ) olu an karma k yap l bir kar m oldu u iin, geri kazan lmas ve istenilen rn ak mlar na ayr lmas gerekir. Reaktrden kan ba rn buhar, katalitik-fraksinatrde, riflaks tank ndan ba rn olarak kan buharlar, de erli benzin bile enlerine sahiptir ve ham stabilize olmam benzinde, istenilmeyen hafif hidrokarbonlar bulunur. Hafif bile enlerin ve benzinin geri kazan lmas , ayr lmas ve safla t r lmas , bir gaz geri kazanma nitesinde gerekle tirilir ve bu nite, gaz kompresrleri, absorpsiyon ve fraksinasyon sisteminin yer ald , karma k yap l bir dzenlemeden yararlan r. Hafif evrim ya olarak adland r lan ve de erli bir s tma ya olan rn, kulenin a r-evrim ya blmnn tam stndeki blmde yo unla t r l r. Hafif evrim ya , bir yan ak m olarak, kuleden

ekilir; su buhar ile s y r l r sinatre geri gnderilir ve burada, de erli hidrokarbonlar tutuma ortam olarak kullan l r, aksi halde yak t gaza geer. Ak kan kraking prosesi, kimya endstrisinde de erli bir prensip sunmu tur. alkan ml bir ak m ierisinde bulunan ok miktardaki kat tanecikler, reaksiyon ktlesi ierisindeki s y absorplayarak, ortamdaki temperatr farkl l klar n ve s cak noktalar ortadan kald r r. Katalitik bir etkinin olmas istenilmezse, inert bir toz kullan labilir.

ekil 4. Fluid katalitik kraking nitesinin ak m diyagram

Hafif evrim ya olarak adland r lan ve de erli bir s tma ya olan rn, kulenin a r-evrim ya blmnn tam stndeki blmde yo unla t r l r. Hafif evrim ya , bir yan ak m olarak, kuleden ekilir; su buhar ile s y r l r sinatre geri gnderilir ve burada, de erli hidrokarbonlar tutuma ortam olarak kullan l r, aksi halde yak t gaza geer. Ak kan kraking prosesi, kimya endstrisinde de erli bir prensip sunmu tur. alkan ml bir ak m ierisinde bulunan ok miktardaki kat tanecikler, reaksiyon ktlesi ierisindeki s y absorplayarak, ortamdaki temperatr farkl l klar n ve s cak noktalar ortadan kald r r. Katalitik bir etkinin olmas istenilmezse, inert bir toz kullan labilir. Di er katalitik kraking prosesleri, yksek temperatr ve bas n kullanmaks z n, ham veya hidrojene edilmi fraksiyonlar , daha kaliteli ve daha hafif rnlere dn trmek iin, sabit yatak katalizr kullan l r. ok e itli sabit yatak reformerleri ve ak kan yatak kraking niteleri, Isocracking, Ultracracking, Unicracking, Selectoforming, Ultracat vb. adlar ta rlar. Kraking sreci ierisinde

hidrojen kat lmas , kkrdn giderilmesine ( deslfrizasyon ) neden olur ve daha kaliteli bir orta distilat verir. Fakat hidrojen pahal d r ve glkler kar r. Universal oil Products kurulu unun iki spiralli ( s tma iin ) ve seimli, termal kraking prosesinde, kraking i lemi grecek mal n hafif fraksiyonlar distilasyonla uzakla t r l r. Bu i lemi grm olan ham petrol ( arj ), bir fraksinasyon kulesine beslenir ve burada, pskrme ( fla ) odas ndan gelen buharlarla s t l r. Burada, hafif k sm buharla t r l r, fakat bunlar kolonun tepe k sm na ta maya yeterli s yoktur. Hafif ya n bu buharlar , sifonlu kapan raf nda yo unla t r l r ve buradan, s tma f r n na gnderilirler. arj n a r ya fraksiyonu, kulenin taban k sm ndan al n r ve bu da, s tma f r n na gnderilir. F r nda biri hafif ve di eri a r ya a ait, iki s tma spirali vard r. A r ya n paralanmas daha kolayd r; fakat buharla t r lmam olmas nedeniyle kok olu turacak ve dolay s ile f r n borular n t kayacak, katran ve di er maddelere sahiptir. bu nedenle, f r n n a r ya spiralleri, hafif ya da oldu u kadar yksek temperatre s t lmaz ve daha kolay temizlenebilecek ekilde yap lm t r. Is t lm ve k smen krakinge u rat lm her iki spiral rnleri birle tirilir ve kraking veya pirolizin tamamlanmas iin, a a ak l bir reaksiyon odas na gnderilir. Bu, basit yap l l byk bir kuledir ve kraking nedeniyle olu an kokun byk bir blm, bunun ierisinde keltilir. Pratikte birka oda kullan l r. Bu odalardan biri kok ile dolunca, s t lm arj f r ndan di er birine gnderilir ve dolmu olan temizlenir. Kokunun byk bir blmn kaybetmi olan kraking rn pskrtme odas na gnderilir ve burada bas nc d rlr. Bas nc n d rlmesi, kolonun alt k sm ndan al nan art ktan, hafif k sm n buharla t r lmas na neden olur. Bundan sonra buhar, fraksinasyon kulesinin taban na gnderilir ve burada, sahip oldu u s , arj sto unun ayr lmas nda kullan l r. Kolonun tepe k sm na eri en buharlar yo unla t r l r ve bu, znm gaza sahip bir benzinden ibarettir. Buhar n bir k sm benzinden daha a rd r ve kolonun tepe k sm yak nlar nda yo unla r. Buna f r n distilat ad verilir. Kolonun bu yksekli ine kamayacak kadar a r olan k s mlar, kraking f r n na geri gnderilirler. Termal krakingin kullan l giderek azalmaktad r. Reforming prosesinde hem kraking ve hem de izomerizasyon yer al r. Ham petrol benzini ve hafif naftalar, ok kez ok d k oktan say s na sahiptirler. Bu fraksiyonlar , bir reforming nitesine gnderecek ve hafif bir kraking uygulayacak olursak, oktan say s n ykseltebiliriz. Bu, kalitede ykseltme i lemi, belki de olefinlerin retiminden ve daha yksek oktan say s na sahip, dallanm zincirli bile iklerin olu umuna neden olan, izomerizasyondan kaynaklanmaktad r. 13. Katalitik Reforming Bu, di er hidrokarbonlar n aromatik bile iklere dn mnden ibarettir. Aromatik bile iklerin yksek oktan say lar ve prosesin pratikli i nedeniyle, katalitik reforming prosesi gnmzde, termal reforming prosesinin, yerini tmden ele geirmi tir. Alumina zerine oturtulmu platin veya alumina zerine oturtulmu silika-alumina ve krom oksit gibi katalizrler kullan l r. Universal Oil Products Co. Kurulu u 1950 de katalizr Kay lar n azaltarak, bu pahal katalizrn kullan labilece inin gstermi tir. Renyum katalizrler kullan lmaya ba lanm t r. Katalitik reforming prosesinin di er bir rne i, platforming prosesidir. Universal Oil Products Co. Kurulu unca geli tirilmi olup, ham petrol benzini, do al ve termal kraking benzinlerinin oktan say lar n ykselten; ayr ca, kimyasal maddeler ve uak yak t retiminde kullan lan benzen, toluen, ksilenler ve di er aromatik hidrokarbonlar byk miktarlarda retmek iin ekonomik ticari bir yntem eklinde tan mlan r. Bu isim, % 0,25 platin bulunduran Al2O3 katalizrnn sabit bir yatakta kullan lmas ndan kaynaklanmaktad r. Bu katalizr, rejenerasyon gerektirmeksizin, uzun sre kullan labilmektedir. Bu proses, hidroforming prosesinin zel bir durumudur ve reaksiyonlar,

dola t r lan hidrojenin var oldu u bir ortamda gerekle ir. Besleme ak m o unlukla bir nafta fraksiyonudur ve iyi bir sonu almak iin, dikkatli bir ekilde haz rlanmal d r. Platforming prosesinde yer alan retim ad mlar a a daki ekilde, fiziksel de i imlere ve kimyasal dn mlere ayr labilir: Nafta besleme ak m , bir n fraksinatrde haz rlan r. Besleme ak m ( arj ) hidrojen ile kar t r l r ve besleme ak m n s t c s na verilir ve burada temperatr ykseltilir. S cak duruma getirilmi nafta buharlar , dola t r lan hidrojen ile birlikte, katalizr bulunduran seri halindeki drt adet reaktre gnderilir ve bunlar n her birinde, kendi i s t c lar vard r. Meydana gelen reaksiyonlar a a daki gibidir: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Alkilsiklopentanlar n siklo hekzanlara izomerizasyonu Siklohekzanlar n aromatiklere dehidrojenasyonu Parafinlerin aromatiklere dehidrosiklizasyonu Parafin ve naftalinlerin hidrokrakingi Olefinlerin hidrojenayonu Parafinlerin izomerizasyonu Deslfirizasyon ( kkrt giderme )

Reaktrden kan rnler, s de i tiricilerde so utulur. Is de i tiricilerde hidrojenin % 90 kurtar l r, bast r l r ve geri dndrlr. Esas rn, temperatr s de i tiricilerde uygun bir noktaya d rldkten sonra, bir fraksinasyon kolonuna veya bir stabilizatre gnderilir; burada elde edilen kolon ba rn, yak t olarak kullan labilir. Elde edilen rn stabilize platformat ad n al r ve yksek oktanl benzin olarak kullan l r veya benzen, toluen ve ksilenler gibi, bile iklerinin elde edilmeleri iin yeniden fraksinasyona sokulur. Oksidasyon: Petrole uygulanan bu dn m, yararl rnlerden daha fazla glk kar r; zellikle doymam bile iklere sahip benzinlerin kullan m nda zarar olur. Bunun nedeni sak z ve reine olu turmas d r. Fakat oksidasyonla petrolden, kullan labilir rnler almak mmkndr. rne in, do al gaz n veya metanoln s n rl oksidasyonu ile formaldehit retimi. Parfinlerden, ya a asitleri ve g da rnleri elde etmek bile mmkndr. Polimerizasyon: Kraking prosesinde olu an yan rn hidrokarbon gazlar n , yksek oktanl motor ve uak yak tlar nda ve petrokimyasal maddelerde kullanmak zere, s v hidrokarbonlara dn trme i inde polimerizasyon prosesine byk grev d m olup, bu konuda h zl geli meler sa lanm t r. Olefinik gazlar polimerizasyonla bir araya getirmek ve daha a r fraksiyonlar olu turmak iin, bir araya getirilen fraksiyonlar n doymam olmas gereklidir. Kraking kazanlar ndan kan hidrokarbon gazlar , zellikle olefinler, polimerizasyonun temelini olu tururlar. Alkilasyon: Ticari kapasitedeki uygulamalarda, iki katalizr ile ( florlu hidrojen ve slfrik asit ) sa lan r. S v florlu hidrojen ile sa lanan alkilasyon tekrar tekrar kullan l r ve bu nedenle, asit at problemi yoktur. Hidrojenasyon: Hafif naftalardan kayd r c ya lara kadar uzanan besleme ak mlar n n yumu ak hidrojenasyonu, kkrt, azot, oksijen, halojenler, diolefinler ve asetilenleri seimli bir ekilde, daha az problem kacak bile iklere dn trmede kullan l r. artlar yledir ; bas n 27,2 ile 68 atm., temperatr 205 derece ile 400 derecedir. Nikel bulunduran katalizr, yayg n bir ekilde kullan l r. A r

ya lar n hidrojenasyonu ile viskozite endeksi yksek, karbon kal nt s d k ve oksidasyon direnci yksek benzin ve kayd r c ya elde edilir. Sonu, rn kalitesinin ykseltilmesidir.

ekil 5. Katalistin yukar kar lmas iin bucket-elavator lift yerine en yeni air lift sistemi kullanan termofor katalitik kraking nitesinin ak m diyagram

Fabrika ve cihazlar n ilk yat r m giderlerinin yksek olmas na kar , hidrojenasyon prosesinin kullan m ok yayg nd r. Fakat bu yntemler, zel i lemlerde ekonomik ve yararl d r; bu nedenle gelecekte, giderek daha fazla kullan lacakt r. Furfural ile yap lan solvent ekstraksiyonu yerine hidrojenasyon kullan labilir. Kmrn hidrojenasyonu ile s v yak t retimi ilk kez Almanya da uygulanm olup bergius prosesi ad n al r. zomerizasyon: Bu dn m prosesi, uak benzininin esas n olu tura alkilat yapmak iin gerekli izobtan sa lamada ok byk neme sahiptir. 14. Kimyasal lem

Pazarlanabilir rnler elde etmek iin, petrol rnleri ierisindeki safs zl klar uzakla t rmak veya de i tirmek ok kez gereklidir. Kullan lan kimyasal i leme ba ml olarak, a a daki amalardan biri veya bir ka sa lan r: 1. Rengin iyile tirilmesi 2. Kokunun iyile tirilmesi 3. Kkrt bile iklerinin uzakla t r lmas 4. Sak z, reine ve asfaltit maddelerin uzakla t r lmas

5. I k ve hava dayan kl l

n n iyile tirilmesi

Bunlardan, kkrdn uzakla t r lmas ve dayanakl n iyile tirilmesi, kullan lan kimyasal i lemlerin nde gelenleridir. Otomobil ekzostlar ndan, slfrik asid buharlar n n at lmas na (emisyon) neden olan katalitik konvertrlerin bulunmas yla, motor yak t ierisindeki kkrd u ekilde azalt labilir: 1. Hidrojenasyon (bu i lem ayn zamanda metalleri ve azotu da uzakla t r r. 2. Sud kostik ile i leme sokma 3. Kostik soda ve bir katalizr (merox) ile birlikte i leme sokma 4. Etanolamin ile i leme sokma Su iin kkrtle i lemi sokma ve at klar iin zarars z k lma i lemi, ok kez gnmzde gereklidir; bir rafineri iin evre kontrol cihazlar , byklk ve yat r m gideri ynnden, rafinerinin nemli bir k sm n olu turmaktad r. Sak nca do uran kkrdn de i tirilmesi iin ok say da proses vard r ve ayr ca bu prosesler, petrol rnnn kokusunu da iyile tirilir. <<doktorlar i lemi>> esnas nda orijinal bir yntem olup, fena kokuyu azalt r ve bugnde, i lemin kalitesini kontrol iin, bir test yntemi olmaya devam etmektedir. Bu proses petrol rnn, az bir miktar kkrt bulunduran alkali k l nm sodyum plumbit ile kar t rmaktan ibarettir. Petrol ve petrol rnleri ierisinde o unlukla bulunan kkrt bile ikleri merkaptanlard r. Bu bile ik rne ok fena bir koku verir ve korozyona neden olur. Doktor prosesi merkaptanlar , olduka zarars z olan dislfrlere dn trr

2RSH + Na2PbO2 => (RS)2 + 2NaOH (RS)2Pb + S => R2S2 + PbS Merkaptanlar n, daha az sak ncal dislfrlere oksitlenmeleri, oksijen ve bak r klorr gibi bir katalizrden olu an, ok e itli yumu ak (orta derecede etkili) oksidasyon maddeleri ile sa lanabilir. Benzinde kkrdn bulunmas , en az sak ncal ekli olan dislfr bile i i halinde bile, istenilmez. Kkrt yaln z korozyon olu turmak ve hava kirlenmesine neden olmakla kalmaz, ayr ca vuruntuyu azaltan kur un bile i inin (antinok) etkisini de azalt r. Bu nedenle, modern prosesler kkrtl bile iklerin giderilmesini amalar. Hidrojenasyon i lemi, a r fraksiyonlar n ve art klar n kkrdn azalt r. Daha hafif (uucu) distilatlar iin, hidrojen ve hidrojen veren s v lar ve bir katalizr (veya hafif hidrojenasyon) kullan l r. Bu i lem kkrt yan nda azot ve bir k s m metalik safs zl klar da uzakla t r r. Hafif distilatlar iin, kostik veya uygun zeltiler ile ekstraksiyon, s k s k kullan l r. imdi reineyi kimyasal yoldan uzakla t rmak yerine, onlar n olu umunu engelleyen anti oksidan maddeler kat lmas , yayg n hale gelmi tir. Reine olu umunu engelleyen bu maddeler aras nda anaftol, substitue katekoller, krezoller, benzil-p-aminofenoller, bir k s m odun katran ve kmr katran franksiyonlar say labilir. Ara t rma; Petrol endstrisi, eski cihaz ve prosesler yerine, daha modernlerini koma iste inde olan ve ara t rma zerine kurulmu bulunan, srekli iyile tirme i lemleri ile karakterize edilir. Bu geli im iki kolda

olmu tur. Bunlardan birincisi distilasyon, s transferi, ak kan ak m ve benzerleri gibi fiziksel temel i lemler olup; dikkatli bir ekilde incelenip, ara t r lm ve denenmi tir. Bu i lemlerin, byk bir etkinlikle ve daha az giderlerle gerekle tirilmesi sonucuna var lm t r. kinci yol, ham petrol ve petrol rnlerinin i lenmesinde kar la lan kimyasal de i melerin ara t r lmas d r. Bunlar n endstriyel uygulanmalar nit prosesler veya dn m prosesleri olarak tan n r. Bu, petrol endstrisindeki geli menin, her zaman aktif olan grnmdr. Petrol endstrisi, tm kimya endstrisi iin, ucuz ham madde sa lamada ok byk bir neme sahiptir. bu gibi kimyasal de i meler gelecekte, gemi te oldu undan ok daha fazla, nem kazanacakt r. Gnmzdeki sa l kl teknik durum, petrol kurulu lar yneticilerinin ok geni anlamda ara t rmaya nem vermeleri ve yeni bulu lar , patentlerle korumalar ile sa lanm t r. Avrupa, Japonya ve S.S.C.B. de karbon kayna olarak hidrokarbonlar kullan larak, fermantasyonla petrol retilmektedir.

15. Dnyada petrol tkenmekte midir?

Her yenilenemez enerji kayna nda oldu u gibi petrol rezervleri de s n rl d r. Bununla beraber uzun y llar yetecek petrol rezervleri mevcuttur ve yeni rezervler de yeralt nda ke fedilmeyi ve retilmeyi beklemektedir. Geli en teknoloji sayesinde petrol, derin deniz diplerinde ve yer iinin karma k yap da oldu u blgelerde dahi aranmakta, bulunmakta ve retilmektedir. Yayg n olarak sylendi i gibi petroln yakla k olarak 40 y ll k ierisinde tkenece i varsay m asl nda yanl bir anlamadan kaynaklanmaktad r (2002 y l sonu dnya rezerv/retim ortalamas 40,3 y ld r). Burada bahsedilen sre petrol irketlerinin ellerinde tuttuklar ekonomik olarak retilebilir petrol rezervlerinin miktar ndan kaynaklanmaktad r. Yap lacak yeni ke ifler ile artacak olan petrol rezervleri yak n gelecekte retim/tketim dengesini sa layacak yeterliliktedir. 2002 y l kaynaklar na gre bilinen rezervlerin yakla k 2/3 kadar na sahip olan Orta Do u blgesi, mevcut retim miktarlar korundu unda ve yeni ke ifler yap lmad varsay ld nda 86 y l yetecek kadar petrol rezervine sahiptir.

16. Petrokimya tepkimelerine rnekler

ekil 6. Petrokimyasal k l rn Gruplar

17. PETROK MYASAL MADDELER Petrol kurulu lar , kendi fabrikalar ve kendi yard mc kurulu lar ile veya yaln z kimyasal maddeler reten kurulu larca i birli i ierisinde, petrokimyasal maddeler retme i ine girmi lerdir. Bunlar, do al gaz dhil, petrol ham maddesinden kimyasal maddeler retirler. Petrolden, yeni ham maddeler elde etmede ba vurulan ay rma i lemlerinin pek o u, ileri derecede duyarl fiziksel yntemlerdir. Fakat gerekten endstriyel kullan ma giren petrokimyasal maddelerin hemen tm, e itli kimyasal dn mlerden do arlar. Bunlardan pek o u, rne in yksek oktanl benzin ve iyile tirilmi ya lama ya lar , sadece petrol rnleridir. Petrokimyasal maddeler, daha sonra u rad klar kimyasal dn mlerle, suni gbreler, rne in amonyak; her y l cins ve miktarca artan plastikler; her tr lastikler; zellikle naylon, poliesterler ve akrilikler olarak suni elyaflar; giderek byyen nemde ya l boyalar retimi iin, temel ve ekonomik ham maddeleri olu tururlar. Petrokimyasal maddeler, ya lama ya lar katk lar , pestisitler, ve zcler retiminde de nemlidir; ayr ca, aromatik kimyasal maddeler iin, zengin di er bir kaynak olu tururlar. Bu maddeleri reten fabrikalar, gerekli ham maddelerin ekonomik kaynaklar nedeniyle, daha ok Gulf Coast blgesinde kurulu larsa da, di er tketim alanlar na da lm lard r. Kimya endstrisi organik kimyasal maddelerinin % 80 den fazlas , petrokimyasal maddeleri esas al r. Kkrdn % 24 ve karbonun tm, do al gaz ve petrol rnlerinden retilirler. 17.1. Petrokimyasal Maddelerin Tarihesi Karbon siyah d nda, endstriyel kapasitede ilk retilen petrokimyasal madde, 1920 de Standart Oil ( N.J. ) kurulu unca retilen isopropil alkol olmu tur. imdi petrokimyasal maddelerin say s , pek o u byk hacimlerde olmak zere, 3000 den fazlad r. Bu blmde, bunlardan yakla k yz adedine de inilecek veya di er blmlere bak lmas istenecektir. Aromatik kimyasal maddeler sa lan m tekelinde olan ve al lagelmi bir blm olu turan kmre, burada yer verilmi tir. Bunun nedeni k smen, aromatiklerin byk bir blmnn fiziksel ay rmalar yntemiyle retilmesi; fakat esas nedeni, naftalin sa lamak veya toluen iin reforming prosesine ba vurarak, metilnaftalinlerin dealkilasyonunda oldu u gibi petrol ham maddelerinin, kimyasal dn mler sonucu elde edilmeleridir. Ayr ca geri dnp bakt m zda, bir zamanlar amonyak, etil alkol, aseton, asetik asit, aset anhidrit, gliserin, asetilen ve di er bile ikleri retmek iin nemli olan proseslerin yerini tm ile veya k smen, petrokimyasal proseslerin ald n grrz. 17.2. Petrokimyasal Maddelerde Ekonomi ve Kullan ld Alanlar

Satndart Oil kurulu unun, 1925 de 75 ton izopropil alkol retimiyle, petrokimyasal maddelerin retimi artmaya ba lad ve bugn organik kimyasal maddelerin % 70 inden fazlas bu yolla sa lan r olmu tur. Organik kimyasal maddelerin retimi, temelde petrokimyasal maddelere dayan r. 1975 y l nda petrol kurulu lar , petrokimyasal maddeler iin yaln z ba lar na, yakla k 740 milyon dolar de erinde sermayeye gereksinme duyulmu tur. Gelecekte petrokimyasal maddelerin, zellikle polimer maddeler ve tar mda kullan lan kimyasal maddeler byk ve karl bir geli me gstermeleri beklendi ine de inmi tir. Gelecek 5-15 y l ierisinde pek ok petrol kurulu u, kimyasal maddelerden sa lam olduklar net kazanlar n , imdiki de er olan % 12-20 den % 50 nin zerine karacaklard r.

17.3. Petrokimyasallar n Ham Maddeleri Petrol rafinerileri veya do al gaz kurulu lar nca sa lanan temel ham maddeler unlard r; s v la t r lm petrol gazlar , do al gaz, kraking prosesi sonucu olu an gaz, s v distilatlar, zel kraking prosesi distilatlar ve aromatikler iin, siklik fraksiyonlard r. Bu gibi kar mlar ok kez rafinerilerde, bile enlerine ayr l rlar ve e itli petrokimyasal maddelere dn trlmeden nce, kimyasal dn mler yoluyla, ara ham maddelere dn trlrler. Petrokimyasal maddelerin geli imi ve nemi, a a daki faktrlere ba ml d r; 1. Ham petrol ve do al gaz n, bol ve olduka d k fiyatta bulunmas 2. Petrol teknolojisinde ara t rma ve geli tirme 3. Petrol rnlerine uygulanan dn m proseslerinde, rne in alkilasyon, kraking, hidrojenasyon, polimerizasyon ve di erleri, gerekle tirilen ara t rma ve geli tirmenin, daha saf ve yeni rnler vermesi 4. Kmr, odun veya tar mkimyasallar ndan, ekonomik olarak elde edilebilen kimyasal maddelerin, daha byk ve de i mez miktarlarda sa lanabilmesi 5. Amerika endstrisinin byme alanlar na, rne in antifirizler ve kayd r c ya katk maddeleri ve bunlarla birlikte koruyucu kaplamalar; sentetik elyaf ve plastikler iin reineler, ham maddeler ve rnler sa lanmas

18. F Z KSEL AYRILMALAR VEYA N T OPERASYONLAR

Petrol rnlerinin rafinasyonunda al an kimya mhendisleri, fiziksel ay rma i lemlerinin iyile tirilmesinde, uzun bir sredir n s rada yer almaktad rlar. Bunlar n deneyimleri petrokimyasal ham maddelere ve rnlere distilasyon, azeotropik ve ekstraktif distilasyon, sper fraksinasyon, kristalizasyon, adsorpsiyon ve solvent ekstraksiyonu uygulanm ve yayg nla m t r. S v SO2, amonyak ve ok say da organik bile ik, saf veya uygun kar mlar halinde, solvent olarak kullan l rlar. Di er rnekler, dz zincirli parafinleri dallanm zincirli parafinlerden ay rmak iin Molex adsorpsiyonu, gaz ya lar n n ve hafif katalitik ya lar n i lenmesinde aromatik maddelerin, aromatik d maddelerden ayr lmas nda Unisorb prosesidir.

19. PETROK MYASAL MADDELER N RET M Ticari olarak haz rlanm yzlerce petrokimyasal maddenin retimi, e itli kurulu lar n ara t rma ve geli tirme blmleri taraf ndan geli tirilmi , kimyasal prosesleri yer al r. Bu kimyasal proseslerin temelinde kimyasal reaksiyonlar veya kimyasal de i meler yer al r. R.R. White e gre sistem madde, enerji ve bilginin kullan ld fabrikalar veya nitelerdir. Bu, ok de i ik dzeyde ok e itli bilgi gerektirir ve bunun ba nda sistemin evresine uymas gelir. En basitinde madde ve enerji absorplan r, rnler ve at klar uzakla t r l r, enerji korunur ve derece derece azalt l r. Kimyasal madde reten bir fabrika, bugnk bilgi ve deneyim dzeyimizi ortaya koyar. Bilgi, bu prosesin gerekli bir

yard mc s d r. Bu petrokimyasal maddelerin pek o unun retimi, giderek artmakta ve byk tonajlara ula maktad r. Pek ok kimyasal dn m, katalizr taraf ndan h zland r lan, kendine zg bir debiye sahiptir.

ekil 7. Ham Petrolden retilen Maddeler 20. Alkilasyon dealkilasyon ve hidrodealkilasyon

Benzen ok kez, bir rafineri propilen-propan kar m kullanarak, 250derece s cakl kta ve 6,8 atm. de bir fosforik asit katalizr zerinde ve buhar faz nda, propilen ile alkillendirilir. Benzinin fazlas n

kullanmak, polialkilasyonu minimuma indirir. Propan ve dn memi propilenin pskrtme ile uzakla t r lmas ndan sonra, benzen ve kumen kurtar l p safla t r l r. Alminyum klorr ve slfrik asit gibi, di er alkilasyon katalizrleri de kullan labilir. Benzen, toluen, ksilenler ve naftalin gibi aromatiklerin, petrolden retiminde dealkilasyon uygulan r. Kur un tetra etil ok nemli alkillenmi bir rndr, vuruntuyu nleme amac yla benzine kat lan temel bir bile iktir ve eyrek milyar kgr n zerinde retilir. Motorlu ta t aralar n n meydana getirdi i hava kirlili ini nlemek iin, katalitik konvertrlerin kullan m yayg n hale gelmi tir. TEL, katalitik konvertrlerde kullan lan katalizrler iin zaehir etkisi gsteriri; bu nedenle, katalitik konvertrlerle donat lm motorlu ta t aralar nda, TEL kat lm benzinin kullan lmas uygun de ildir. Bu gerek ve EPA n n gereksinmeleri, 1979 larda pek ok benzine TEL katmama e ilimini meydana getirmi tir. Di er bir deyimle, bu tarihten sonra TEL kullan m nemli derecede d me gstermi tir. Ticari retimi, kur un-sodyum ala m na etil klorrn etkimesi eklindedir.

4PbNa + 4C2H5Cl

Pb ( C2H5 ) + 3Pb + 4NaCl

Reaksiyon iin kullan lan bir otoklav, bir s tma ceketi, kur un ala m n kar t rmak iin gl bir kar t r c ve bir riflaks gerektirir. Kur un tetra metil k smen TEL in yerini almaktad r. nk TML, yksek oktanl ve fazla aromatik bile ik bulunduran benzinlerle al t r lan yksek kompresyonlu motorlarda, daha yksek vuruntu nleme kalitesine sahiptir. 21 . Amonoliz ve ndirgeme le Aminasyon Amonoliz ile aminasyon, amonyak veya sbstitue amonyak kullan larak, amino bile i inin olu turulmas anlam na gelir. Di er aminler ise, bir nitro grubunun indirgenmesi ile elde edilirler. Etanol aminler 30-40 derece s cakl kta tutulan % 28 lik sulu amonyak zeltisi ierisinden etilen oksit habbecikler halinde geirilecek olursa, mono-, di- ve trietanolaminlerin bir kar m elde edilir. Etilen oksidin amonyakla vermi oldu u reaksiyonda reaksiyon h z , monoetanolamin veya dietanolamin iin yakla k ayn d r. Bu nedenle etilen oksidin amonya a oran , etanolaminlerin relatif miktarlar ndaki de i imde birincil de i kendir. 1950 den bu yana etanol amine duyulan gereksinme giderek de i mi tri, di ve mono etanol amine ynelen yava bir kayma olmu tur. Proseste, etilen oksidin amonyakla reaksiyonu ekzotermik, h zl ve s v faz reaksiyonu eklindedir. Reaksiyon temperatrn sa lamak iin, elikten yap lm ve iyi kar t r lan d ey bir reaktre besleme ak m , bir d so utucudan geirilerek gnderilir. Reaktr dolduran madde, rnn kurtar lmas ve safla t r lmas iin, istenilen bir debi ile ekilir. Dn me u ramam amonyak, distilasyonla ve rnler, vakum alt nda fraksinasyonla al n r. Amonyak ve etilen oksitten ba layan tm verim yakla k %95 dir. Metil aminlerin retimi yakla k 72 milyon kgr/y l kadard r. Bunlar, zellikle daha ileri kademe sentezlerde ara madde olmak zere, e itli amala kullan lmaktad r. Bunlar n retimi metanoln amonolizi ile gerekle tirilir. 22. Kraking Veya Piroliz, Termal ve Katalitik Olefinler gibi petrokimyasal ara ham maddelerin retiminde, piroliz ile gerekle tirilen dn m ok nemlidir. Bu dn mden do an petrokimyasal rnlerin ba nda karbon siyah gelir. zopren kraking veya sentez yntemiyle retilebilir.

Dehidrasyon; alkollerin dehidrasyonu ile eterlerin retimi yayg n bir ekilde kullan l r. nemli birka eter, metil eter, etil eter, izopropil eterdir. Eterler, kendilerine ait alkollerin s v faz dehidrasyonu ile elde edilirler. Fakat eterlerin ba l ca kayna , olefinin asidik bir katalizr zerinde hidrasyonu yoluyla kendisine ait alkoln retiminde, bir yan rn olarak ele gemesidir. Esterle me; esterlerin retimi, solventler, plastikle tiriciler, monomerler, ilalar ve parfmler ynnden nemlidir. Nitrogliserin ve nitroselloz gibi bir k s m esterler de, en gl patlay c lar aras nda yer al rlar. 23. Organik Alkol Veya Asitlerin Esterle mesi Etil asetat, zellikle lak ve verniklerde nemli bir zcdr. retimi1974 y l nda 77 milyon kgrd . A a daki reaksiyona gre retilir: CH3CH2OH + CH3COOH CH3COOC2H3 + H2O

Bu tip reaksiyonlarda, rnn olu ur olu maz ortamdan al nmas ve reaksiyona giren maddelerden birinin fazlas n n kullan lmas , reaksiyonu tamamlamaya zorlar. Ham maddeler, fazla miktarlarda asetik asit, etil alkol ve katalizr de, az miktarda slfrik asittir. Bu maddeler kar t r l r, nce bir s de i tiricisinden ve daha sonra bir esterle tirme kolonundan geirilirler. Bu kolonun ba rn, % 82,16 etil asetat, % 8,4 etil alkol ve % 9 sudan olu an l bir azeotroptur. Alkoln byk bir k sm n uzakla t rmak iin kondensata ok kez su kat l r ve bylelikle, alkoln sisteme geri dndrlmesi sa lan r. % 4 su ta yan ester bir kolonda reaktifikayona sokulur ve su, sabit kaynayan bir kar m halinde, ba rne geer. Asetik asitin tm, alkoln fazlal nedeniyle, ktlenin tesiri kural na gre reaksiyona girer ve ortamdan rn olarak uzakla r. Etil asetat n fazla miktarda tketilmesi nedeniyle esterle tirme, srekli bir yntemle yap l r. Cihaz de i mez bir ekilde bak rdan yap l r. Amil, btil ve izopropil asetatlar, kendilerine ait alkol ve asetik asitten elde edilirler. Bu esterlerin tm retimi, byk bir k sm btil asetat olmak zere 73 milyon kgr/y l d r. Hepsi de nemli lak ve vernik zclerdir ve kuruyan lak filmine, iyi bir renk direnci verirler. Btil asetat, nitroselloz laklar iin en nemli solventtir. Benzer ekilde retilen di er esterler metil salisilat, metil antranilat, dietil ftalat ve dibutil ftalatt r. Ufak molekll organik asitlerin kat lmas yla olefinlerin esterle tirilmesi, polimerizasyon reaksiyonlar nda kullan labilen, doymam vinil esterlerinin retiminde bir yntemdir. En nemli esterler, vinil asetat, vinil klorr, akrilonitril ve vinil florr gibi, vinil esterleridir. Kat lma reaksiyonu s v veya buhar faz nda gerekle tirilebilir. Seim, asidin zelliklerine ba l d r. Her iki halde de, vinil ester rnnn polimerizasyonunu nleyecek nlemler al nmal d r.

24. Petrole Ait Baz Terimler

24.1. Parafin mumu, petrolden elde edilen renksiz, kokusuz bir mum e ididir. Parafin mumu ilk defa 1829 y l nda Carl Reichenbach taraf ndan odun katran ndan; daha sonra bkml tabakalardan; 1867'den sonra da petrolden elde edildi. 1947'de de sentetik parafin mumu yap ld . Petroln bir yan rndr. Ayr ca ham petroln, parafininin giderilmesi gerekir. Ham petroln rafinasyonunda yan rn olarak elde edilen ya l parafin nce s cakta eritilir, sonra da so utularak yaln z parafinin donmas sa lan r ve donan posa eklindeki parafin ya l k s mlar ndan

szlerek ayr l r. Bugn modern olarak al an parafin imalathaneleri de, yukar daki esasa dayanarak parafin mumunu retir. Yeni metodlara gre yap lan parafin mumlar % 20 kadar ya ihtiva eder. Baz durumlarda ya miktar % 3'e kadar d rlr. Daha ileri safla t rma ile renk, koku ve tad daha iyile tirilir. Safla t rma i leminde slfat asidi ve kil kullan l r. Parafin mumlar , Poennsylvania ham petrol gibi parafin esasl petrol trlerinden elde edilir. Ham parafin mumunun erime noktas 37 ile 48C tam rafine edilmi parafin mumunun erime noktas ise, 48 ile 66C aras nda de i ir. Erime noktas yksek olan parafin mumu o unlukla 26-30 karbonlu alkanlard r. Sentetik parafin mumu, kinci Dnya Sava ndan sonra Fischer-Tropsch tekni iyle elde edildi. Bu metodda ham madde kmrdr. Kmrden elde edilen karbonmonoksit ve H2 kar m ndan manyetik demirin katalitik etkisiyle hidrokarbonlara dn r. Elde edilen rnlerden bir k sm parafin mumudur. Bunlar ok beyaz olup, petrolden yap lan parafin mumlar ndan daha serttir. 50-55 karbon bulunduran sentetik parafinlerin molekl a rl ortalama 750 civar ndad r. Baz zelliklerden dolay petrolden yap lan mumlar n yerine kullan l r. Parafine bat r lm veya parafinle kaplanm k t ve karton, s v ve kat yiyeceklerin saklanmas nda kullan l r. nk parafin mumlar reaksiyona girmez. e itli sanayi dallar nda kimyevi ve elektriki yal tma maddesi olarak kullan l r. Tekstilde, eczac l kta, kozmetik sanayisinde plastik, patlay c madde ve elektrik malzemelerinin imalinde, ba c l kta a yerlerinin izolasyonunda kullan l r. Mum imalat nda bal mumunun yerini alm t r. 24.2. Alkilat - Propilen ve btilen gibi bir ka k sa zincirli molekln kimyasal olarak birle mesiyle elde edilen benzin kar m ana bile eni. Genellikle alkilasyon nitelerinden yksek oktanl rnleri ifade eder. 24.3. Alkilasyon- zobtan n olefin hidrokarbonlar yla (rne in, propilen ve btilen), genellikle slfrik asit veya hidroflorik asit gibi bir asit katalizr e li inde s cakl k ve bas n kontrol alt nda kimyasal olarak birle tirilmesine ynelik bir ar tma i lemi. Bunun sonucunda elde edilen, bir izoparafin olan alkilat, yksek oktan de erine sahiptir ve yak t n vuruntu direncinin art r lmas iin motor ve uak benzini ile kar t r l r. 24.4. Katalizr- Ba ka maddeler aras ndaki kimyasal bir tepkimeye yard m eden veya olu mas n sa layan ama kendisi tepkimeye girmeyen bir madde. 24.5.Katalitik Paralama - Nispeten byk, a r ve karma k hidrokarbon molekllerinin daha basit ve hafif molekller haline getirilmesi iin paralanmas i lemi. Bir katalizr ajan n kullan lmas suretiyle gerekle tirilen katalitik paralama, ham petrolden elde edilen benzin miktar n n o alt lmas nda etkili bir i lemdir. 24.6.Paralama - Karbon atomlar aras ndaki ba lar ay ran ve genellikle yksek bas nta veya yksek s cakl kta gerekle en bir i lem. Etan n etilen elde etmek zere paralanmas buna rnek olarak verilebilir. 24.7. Dam tma nitesi (Atmosferik) - Ham petroln (ba ka hidrokarbon kar mlar da dahil) i lendi i, atmosferik artlara yakla k artlardaki ana dam tma nitesidir. inde, ham petroln buharla t r lmas iin boru eklinde bir imbik ve ham petroldeki farkl kaynama aral klar na sahip buharla m hidrokarbon bile enlerinin ayr t r lmas iin bir ayr t rma kulesi yer al r. Buradaki i lem, daha yksek kaynama derecelerine sahip farkl maddelerin birbirlerinden ayr t r lmas iin srekli olarak buharla t r lmas ve yo unla t r lmas ile gerekle tirilir. Seilen kaynama aral klar i lem plan , ham petroln zellikleri ve rn zelliklerine gre belirlenir. 24.8. Etan - Normal olarak gaz halinde bulunan dz bir hidrokarbon zinciri (C2H6). -127.48 derece Fahrenheit'ta kaynayan renksiz, parafinik bir gazd r. Do al gaz n ikinci en nemli bile enidir. Petrol

ya lar nda da znm halde bulunur, petrol rafinerisi i lemlerinde ve kmrn karbonizasyonunda bir yan rn olarak ortaya kar. Etan, dev etilen petrokimya endstrisinin temel hammaddelerinden biridir. Polietilen, etilen glikol ve etil alkol gibi maddelerin retiminde nemli bir hammaddedir. 24.9. Etilen - Rafineri veya petrokimya i lemlerinden geri kazan lan olefinik bir hidrokarbon. Etilen ok say da kimyasal uygulamada ve tketici rnleri retiminde petrokimyasal hammadde olarak kullan l r. 24.10. S v Katalitik Paralama (FCC) - Ham petroln dam t k maddelerinin benzine dn trld rafineri i lemi. Bu i lem yksek s cakl klar ve zel bir katalizrn varl n gerektirir. Propilen, FCC nitelerinde elde edilen bir petrokimya yan rndr. 24.11. Gaz Ya - Kerosen ve gres ya aras nda bir viskoziteye sahip s v bir dam t k petrol rn. Ad , ilk olarak ayd nlatma gaz yap m nda kullan lm olmas yla ba lant l d r. Gnmzde dizel yak t, s tma yak t ve bazen de petrokimya hammaddesi eklinde dam t k bir ara rn olarak kullan lmaktad r. 24.12. Benzin - K v lc m ate lemeli motorlara uygun bir yak t elde edilmesi iin katk maddesiz veya d k miktarlarda katk maddesi ile kar t r lm nispeten uucu hidrokarbonlar n karma k bir kar m . "Motor benzini"ne geleneksel benzin; oksijen kat lm benzinin tm tipleri ve forml yenilenmi benzin de dhildir, ama uak benzinini bunun d nda tutmak gerekir. 24.13. Benzin Kar ml Bile enler - Bitmi motor benziniyle kar t r lmas veya birle tirilmesi iin kullan lan nafta (rne in dz ak l benzin, alkilat, reformat, benzen, toluen, ksilen). 24.14. Hidrokarbon - Gaz, s v veya kat halde hidrojen ve karbonun organik bir kimyasal bile imidir. Hidrokarbonlar n molekler yap s en basitinden (rne in, do al gaz bile eni olan metan) en a r na ve karma na kadar de i ir. 24.15. Nafta - Petrolden bir dam tma kolonunda ar t ld ktan sonra elde edilen d k kaynama noktal bir s v . Normal ko ullarda C5 ila C11 aras nda olu ur. Yeniden olu turma amal ve bir petrokimya hammaddesi olarak kullan l r. 24.16. Petrol Kuyusu - Bir veya birden ok petrol sahas nda veya havzas nda ham petrol retimi iin tamamlanm bir kuyu. Hem ham petrol hem de do al gaz elde edilen kuyular petrol kuyusu olarak tan mlan r. 24.17. Olefinler - Dz veya dallara ayr lm yap da bir grup petrokimyasal. Olefinler, do al gaz ve ham petrol gibi hammaddelerden temel maddelerin paralanmas ile elde edilmi petrokimya trevleridir. Ba l ca olefin rnleri aras nda etilen, propilen, btadien ve C4 trevleri yer almaktad r. Olefinler, kimyasal anlamda, ift ba l hidrokarbonlar olan alkenler olarak bilinmektedir. ift ba , tekli ba dan daha gl olmas a s ndan nemli, ama tepkimeye girme e ilimin de daha fazla oldu u anlam na geliyor. Bu yksek tepkime e ilimi, olefinleri ok say da petrokimyasal ara rn ve plastik rnn retimi iin ideal hammadde yap yor. 24.18. Propilen - Rafinerilerde katalitik krakerleriyle ve petrokimya tesislerinde buhar krakerleriyle retilen -karbonlu olefin (C3H6 ). Rafinericiler, tedariklerinin bir k sm n , zellikle alkilat motor benzini kar m na i ler. Baz rafineri maddeleri ve buhar krakerlerden kan bir k s m maddeler plastik, yap t r c ve di er sentetik rnler haline getirilir. Propilen renksiz, yan c , gaz halinde hidrokarbondur. En nemli trevi polipropilendir. 24.19. Is l zm (Pyrolysis) - Etan, propan, btan ile saf ham petrol dam t klar nafta ve atmosferik gaz ya da dhil parafinik hidrokarbon hammaddelerin paralanmas na denir. 24.20. Rafineri - Ham petroln s t larak, daha sonra daha yararl maddeler haline getirilmek zere kimyasal bile enlerine ayr labilmesini sa layan bir tesis, ara veya sre. 24.21. Ar tma - Ham petroln, nafta gibi petrokimya endstrisinin en nemli hammaddesi olan yararl rnlere dn trlmesi. Her ar tma sreci ham petroln dam tma ile farkl dam t k maddelere ayr lmas ile ba lar. Dam t k maddeler daha sonra, paralama, reforme edilme, alkilasyon, polimerle tirme ve izomerle tirme gibi e itli yntemlerle daha yararl rn kar mlar na

dn trlmek zere ileri i lemlerden geirilirler. Bu yeni bile imlerin kar mlar dam tma ve zc ay rmas gibi yntemlerle ayr t r l r. 24.22. Buhar krakeri (etilen fabrikas ) - Ba ta etilen, baz durumlarda da s l zm ile aromatikler olmak zere olefin elde edilen bir petrokimya tesisi. Petrokimya piyasas nda bu tesisler, rettikleri ana rnn ad yla ba lant l olarak genellikle etilen krakerleri olarak an lmaktad r. 24.23. Is l ayr t rma (paralama)- Is l ayr t rma, katalizr olmadan, yksek s cakl k kullan lmas suretiyle a r petrol molekllerinin daha hafif ve daha yararl dam t klar (rne in, benzin, kerosen) haline getirilmesi iin paralanmas eklindeki petrol ar tma i lemine verilen add r. Gaz ya lar n n naftaya dn trlmesinde kullan l r. 24.24. LNG - Do al gaz atmosferik bas nta yakla k olarak -125C s cakl na kadar so utuldu unda s v hale geer ve s v la t r lm do al gaz (LNG) olarak adland r l r. Bir birim hacim LNG buharla t r ld nda yakla k olarak 600 birim hacim do al gaz elde edilir. LNG su yo unlu unun yar s ndan daha d k bir yo unlu a sahiptir. LNG do al haliyle kokusuz, renksiz, korozif olmayan ve zehirleyici bir zelli i bulunmayan bir s v d r. Buharla t r ld ktan sonra kolayca fark edilmesi iin ierisine kokuland r c lar eklenerek kullan ma sunulur. 24.25. CNG - Yakla k olarak 2000-3600 psi bas nca kadar s k t r larak bas nl kaplarda saklanan ve kullan ma sunulan "yo unla t r lm " do al gaza verilen isimdir. CNG genle tirilerek bas nc d rldkten sonra do al gaz n kullan ld her yerde ve ekilde kullan labilir. CNG benzin ile k yasland nda daha d k emisyon de erlerine sahip oldu undan yayg n olarak ta t aralar nda kullan l r. 24.26. Biobenzin - Biobenzin (gasohol) %90 kur unsuz benzin ve %10 tar msal kkenli (tah l veya ekerkam ) etil alkol (etanol) kar m d r. Biobenzin kur unsuz benzine gre daha yksek oktanl d r. Bunun yan nda emisyon miktar da kur unsuz benzine gre daha d ktr. 25. Trkiyede Petrol retim ve Tketimi 1980li y llar n ncesinde akaryak t ithalat s olan Trkiye, art k ithal etti i ham petrol kendi rafinerilerinde i lemektedir. Trkiyede ham petrol retiminin yakla k % 75i TPAO taraf ndan gerekle tirilmekte ve ikinci s rada Shell gelmektedir. retim yap lan petrol sahalar n n ortalama rezerv derinli i 2000-2500 metre dolaylar ndad r. Ke fedilen rezervlerin derinlikleri en fazla 3500 metredir. Buna gre, Trkiyede petrol aramalar ok derin seviyelerde yap lmamaktad r. Ayr ca bu sahalardan retilen petrollerin API graviteleri incelendi inde; API gravitesi 30 ve daha yksek hafif petrollerin retildi i petrol sahalar n n say s 53dr ve bu sahalarda mevcut olan yerinde petrol miktar da ok azd r. 10-25 API graviteli a r ve orta petrollerin retildi i saha say s 47dir ve bu sahalarda mevcut retilebilir petrol miktar ok fazlad r. Sahalar ekonomik mrlerini tamamlamaya ba lad klar halde, % 70lere varan miktarlarda petrol rezervlerde retilemeden kalmaktad r. Bu kalan petroln ikinci ve ncl retim yntemleriyle retilmesi gereklidir. Toplam enerji tketiminin nemli bir blmn kapsayan petroln ncelikle, kendi z kaynaklar m zdan sa lanmas petrol arama stratejimizin ana hedefi olmal d r. Bu hedefe ula mak iin; petrol arama ve retim yat r mlar n n artt r lmas , risk payla m , know-how teknolojileri, yabanc sermaye transferi amalanmal daha geni ve derin alanlarda arama yap lmal ke fi yap lmam sahalar n yan s ra etraf m z evreleyen denizlerde de arama faaliyetlerinin devam ettirilmesi gereklidir.

Daha nceki y llara ke fedilmi petrol sahalar ndaki retimi artt rmak iin, yeni retim kuyular n n a lmas ve bunlar n retim performanslar n n artt r lmas iin al malar yap lmal d r. Trkiyede halen retim yap lan petrol sahalar n n % 80i orta ve a r petrol iermekte ve bu petrollerin o u retilmeden rezervde kalmaktad r. retimi artt r c yntemlerin uygulanmas ve varili 10-15 dolara mal olabilecek olan bu petrollerin retimiyle ekonomimize byk katk sa lanm olacakt r. Ham petrol varil fiyatlar n n gnmzde 50-60 dolar civar nda oldu u gz nne al n rsa, kendi z kaynaklar m zdan retilen petroln ithal girdi maliyetlerinde nemli llerde d me yaratacakt r. Tablo 3de grld gibi, Trkiyede petrol retimi 1993 dneminde 3.9 milyon ton iken, retim de erleri 2003 y l na kadar geen srede azalma e ilimi gstererek 2.3 milyon ton olarak gerekle mi tir. Trkiyede ham petroln byk bir blm Gneydo u Anadolu blgesinde retilmekte olup, bir miktar retim de Trakya blgesinden elde edilmektedir. Halen retimde kullan lan rezervlerin tkenmesi nedeniyle, yeni rezerv sahalar n n bulunmamas durumunda nmzdeki y llarda retimin giderek d mesi beklenmektedir.

Tablo: 3. Trkiyede Petrol retim ve Tketimi (Bin Ton)

Y llar 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

retim (Bin Ton) 3892 3687 3516 3500 3457 3224 2940 2749 2551 2420 2375

Tketim (Bin Ton) 27037 25859 27918 29604 29176 29022 28862 31072 29661 29776 30669

Petrol tketiminde ise, ekonomik geli meye ba l olarak srekli bir ykselme e ilimi grlmektedir. Trkiye'de y lda yakla k 30 milyon ton ham petrol tketilmekte ve bu rakam n nmzdeki be y l iinde 41 milyon tona ula aca tahmin edilmektedir. Trkiyenin petrol tketimi, % 44 ile toplam enerji tketiminde en byk paya sahiptir ve gelecekte de petrol rnleri tketiminin, h zl bymesini srdrece i beklenmektedir. Trkiyede petrol retiminin tketimi kar lama oran , y ldan y la d me srekli gstererek 1993 y l nda % 14.4 seviyesinden 2003 y l nda % 7.74e d m tr. Bu durum petrolde d a olan ba ml l ortaya koymaktad r. Trkiyede ham petroln i lenmesi ile petrol rnleri retimi a rl kl olarak, Tpra n sahip oldu u rafinerilerde yap lmaktad r. Bunlar, y lda 11.5 milyon ton kapasiteli zmit, y lda 10 milyon ton kapasiteli zmir Alia a, y lda 5 milyon ton kapasiteli K r kkale Orta Do u ve y lda 1.1 milyon ton kapasiteli Batman rafinerileridir. Trkiyede Petrol Kanununa gre yabanc sermaye ile kurulan tek rafineri y lda 4.4 milyon ton kapasite ile al an Mersindeki Ata rafinerisidir. Tpra a ait zmit ve zmir rafinerilerinin, toplam rafinaj kapasitesinin yakla k % 70ini elinde bulundurdu u grlmektedir. Buna kar n Batman rafinerisi, % 3lk d k bir paya sahiptir. 26. Trkiyenin Petrol thalat ve hracat Trkiyenin petrol ithalat n n de eri petrol fiyatlar yla do ru orant l olarak de i mesine ra men, ithalat n metrik ton olarak tersi bir seyir izlemi tir. Di er bir ifadeyle; petrol fiyatlar ykseldi inde daha az, d t nde daha fazla petrol ithal edilmi , ancak petrol talebi fiyatlara kar esnek olmad iin ithalat n de eri fiyatlara ba l olarak de i mi tir. Net petrol ithalat s konumunda olan Trkiyenin ithal etti i petroln miktar ve de eri, genel olarak uluslararas petrol fiyatlar na ba l olarak de i meler gstermektedir. Trkiyenin toplam enerji ihtiyac n n yakla k % 44 petrolden sa lanmaktad r. Ancak son y llarda do algaz kullan m n n artmas bu oran n biraz d mesine neden olmu tur. Trkiyenin petrol ihtiyac n n % 90 ithalat yoluyla kar lanmaktad r. Trkiyenin toplam ithalat n n yakla k % 9unu ham petrol olu tururken, GSMHn n % 2.27si petrol ithalat iin harcanmaktad r. Son y llarda Trkiyede ithal edilen petrol miktar biraz dalgalanma gstermekle birlikte, ortalama olarak 23-24 milyon ton dolay nda gerekle mi tir. Trkiye, petrol ithalat n , byk lde Suudi Arabistan, ran, Libya gibi evresindeki petrol retimi yapan lkelerden yapmaktad r. Son y llarda Rusya ve Trki Cumhuriyetlerden petrol ithalat konusunda byk geli meler ya anmaktad r.

27. Trkiyede Petrol Fiyatlar Trkiyede petrol fiyatlar n n olu umunda ve art nda, dnya petrol fiyatlar ve dviz kurlar n n yan s ra hkmetin mdahalesi de nem ta maktad r. Trkiyede hkmetler akaryak t rnlerinin k fiyatlar zerinden TV (zel Tketim Vergisi) ve KDV (Katma De er Vergisi) almaktad rlar. Daha nce lke iinde petrol fiyatlar ndaki dalgalanmalar azaltan ve bir yandan da gelir sa layan Akaryak t Fiyat stikrar Fonu, fonlar n kald r lmas ile birlikte i levini maktu bir vergi olan TVye devretmi , Akaryak t Tketim Vergisi de bu verginin kapsam na girmi tir.

Gnmzde rn pompa sat fiyatlar n n % 70-75 kadar TV ve KDV olarak devlete kal rken, yakla k % 22i rafineri fiyat olmakta ve % 8i da t m pay olarak bayilere ve ana da t m irketlerine kalmaktad r. Ancak vergi miktar dnya fiyatlar ndaki geli melere gre, Bakanlar Kurulu taraf ndan genellikle haftal k olarak revize edilmekte ve bu da l mdaki oranlar sabit kalmamaktad r. Petrol fiyatlar n n 2005 y l ba ndan bu yana % 55 dolay nda art gstermesi, petrol ithalat s konumundaki Trkiyenin enerji faturas n 4 milyar dolar artt rm t r. Varil ba na 70 dolar n zerinde seyreden petrol fiyatlar n n, son y llarda yksek bir byme performans yakalayan Trkiyenin byme h z n % 2ye varan oranda azaltaca ifade edilmektedir. Trkiyede ham petrol ihracat retimin ok k s tl olmas nedeniyle, ok d k dzeyde, tek seferlik anla malar sonucu gerekle tirilmekte ve sreklilik arz etmemektedir. Trkiyenin ok d k seviyede olan petrol ihracat 1999 y l nda talyaya 4.3 milyon dolar de erinde petrol ihracat sonucu, 5 milyon dolar n zerine km t r. Hollandaya 1998 y l nda 2.6 ve 2000 y l nda 4.7 milyon dolarl k petrol ihra edilmi tir. 2001 ve 2002 y llar nda ABDye y ll k 3 milyon dolar dzeyinde petrol ihra edilmi tir. ABDnin enerji arz n e itlendirme politikas na ba l olarak Suudi Arabistan, Meksika, Kanada gibi nemli ham petrol tedarikilerinin yan nda, ikincil olarak ba vurdu u lkeler aras na Trkiyeyi de katm t r. 2003 y l ubat ay nda ihracat rakam 2.8 milyon dolara ula m t r. Bu art Irak operasyonundan nce ABDde stoklama amac yla petrol talebinin artmas ndan kaynaklanm t r. Irak operasyonundan sonraki aylarda petrol ihracat , Trkiyenin Irak petrollerinin dnya piyasalar na a lmas nda etkin rol oynamas na ba l d r. Irak petrollerinin Trkiye zerinden bat ya ta nmas n sa layan 965 km uzunlu undaki Kerkk-Yumurtal k Boru Hatt , Trkiyenin stlenece i stratejik neme sahiptir. Gnde 1.1 milyon ton petrol ta ma kapasitesi olan boru hatt ile 1. Krfez Sava ncesinde 700 bin varil petrol pompalanmakta iken, 2001 y l nda 230 bin varil, 2002 y l nda ise, 175 bin varil petrol ta nabilmi tir. Irakta 2003 y l ba nda gerekle tirilen operasyonun ard ndan hat yoluyla gnde 400 bin varil petrol ta nabilece i hesaplanmaktad r. SSCBnin da lmas ndan sonra, yeni kurulan Kafkasya ve Orta Asya Cumhuriyetlerinin kalk nmalar nda katk da bulunacak hidrokarbon rezervlerinin i letilmesi ve bunlar n bat pazarlar na ula t r lmas amac yla, Do u-Bat Koridoru Projesi geli tirilmi tir. Proje, Trans-Hazar ve TransKafkasya petrol ve do algaz boru hatlar n n yap m na dayanmakta ve Bak-Tiflis-Ceyhan (BTC) Ham petrol Boru Hatt , Bak-Tiflis-Erzurum Do algaz Boru Hatt ile Hazar Gei li (TrkmenistanTrkiye-Avrupa) Do algaz Boru Hatt tasar lar n kapsamaktad r. Hazar petrollerini bat piyasalar na ta yacak Bak-Tiflis-Ceyhan Hampetrol Boru Hatt Projesi, Azerbaycan ACG (Azeri- ral -Gne li) ve di er projelerden retilen petrollerin dnya piyasalar na ta nmas n hedeflemektedir. BTC Projesi Azerbaycan-Bakden ba lamak zere, Grcistan-Tiflis yak nlar ndan geerek Trkiye-Ceyhanda sonlanan 50 milyon ton/y l kapasiteli yakla k 1.750 km. uzunlu undaki boru hatt nda petrol sevk yat yap lmaya ba lanm t r. BTC hatt gnlk 1 milyon varillik kapasitesi ile dnya retiminin nemli bir blmn ta yaca ifade edilmektedir. Di er taraftan Do u-Bat Enerji Koridorunun nemli bir paras n olu turan ve Azerbaycan n ahdeniz sahas nda ke fedilen do algaz n Grcistan zerinden Trkiyeye ta nmas n amalayan Bak-Tiflis-Erzurum Do algaz Boru Hatt tamamlanarak devreye al nm t r. Bu hatlar bugn ikisi de h zla ilerleyen Trkiye-Yunanistan- talya ve Trkiye-Bulgaristan-Romanya-Macaristan-Avusturya Do algaz Botu Hatt Projelerine ba land nda koridor tamamlanacakt r.

Trkiye Do u-Bat Enerji Koridorunun yan s ra, Kuzey-Gney Ekseni erevesindeki i birli ine de nem verilmektedir. BOTA n nmzdeki y llarda 30 milyar m3Rus do algaz almas ngrlmektedir. Bu gaz n 14 milyar m3 Ukrayna-Romanya-Bulgaristandan geen ve kapasitesi artt r lan mevcut Bat Hatt zerinden, 16 milyar m3 ubat 2003de devreye giren Mavi Ak m Boru Hatt zerinden al nacakt r. randan gaz al m na ise Aral k 2001de ba lanm t r. Do u-Bat ve Kuzey-Gney eksenli koridorlar arac l ile Trkiye, gerek petrol ve gerekse do algaz n Orta Do u ve Hazar Blgelerinden bat piyasalar na aktar m a s ndan tam anlam yla bir enerji kprs niteli ine ula m olacakt r.

28. SONU Srdrlebilir ekonomik kalk nma iin, kesintisiz bir enerji kayna gereklidir. Dnya ekonomisinde birok lkenin kesintisiz enerji trlerinden birisi olan petrole sahip olma ve/veya kontrol etmek istemeleri, petroln siyasi a dan vazgeilemez bir kaynak oldu unu gstermektedir. Dnya petrol arz n ve dolay s yla fiyat olu umunu etkileyen faktrler; lkelerin stratejik petrol rezervleri, retici lkelerin ellerindeki stok durumu, retim ve ta ma maliyetleri ile mevsim ko ullar yer almaktad r. Son y llarda ABD, in ve Hindistan n srekli byyen ekonomisinin yan s ra Irak ve Suudi Arabistandaki sava ve terr olaylar nemli bir talep art n da beraberinde getirmi tir. Petrol fiyatlar , lke ekonomik performans n etkileyen faktrlerin ba nda yer almaktad r. Fiyatlar ndaki art n yksek ve uzun sreli olmas , makro de i kenler zerinde nemli de i melere neden olmaktad r. Fiyat art n n ekonomi zerindeki do rudan etkisinin bykl genel olarak; petrol maliyetinin milli gelir iindeki pay , nihai kullan c lar n tketimde tasarruf etme ve verimli kullanma becerisi ile alternatif enerji kaynaklar n n kullan m na ba l d r. Halen dnya ekonomisinde petrol fiyatlar 70 dolar a m bulunmakta ve gelecekte de bu art trendinin srece i beklenmektedir. Bunun nedenleri aras nda arz ya anan k s tlamalar ve talepte ortaya kan art lar etkili olmaktad r. Trkiyede petrol fiyatlar n n olu umunda ve art nda, dnya petrol fiyatlar ve dviz kurlar n n yan s ra hkmetin mdahalesi de nem ta maktad r. Petrol fiyatlar n n artmas , net petrol ithalat s konumundaki Trkiyenin enerji faturas n 4 milyar dolar artt rm t r. Varil ba na 65 dolar n zerinde seyreden petrol fiyatlar n n, son y llarda yksek bir byme performans yakalayan Trkiyenin byme h z n % 2ye varan oranda azaltaca tahmin edilmektedir. Trkiyenin enerji kullan m yap s incelendi inde petrol kullan m n n dnya ortalamas na yak n oldu u grlmektedir. Trkiye petrol kaynaklar ynnden zengin bir lke de ildir. Toplam enerji tketiminin yakla k yar s n kapsayan petroln ncelikle kendi z kaynaklar m zdan sa lanmas petrol arama stratejimizin ana hedefi olmal d r. Bu hedefe ula mak iin; petrol arama ve retim yat r mlar n n artt r lmas , risk payla m , know-how teknolojileri, yabanc sermaye transferi amalanmal daha geni ve derin alanlarda arama yap lmal ke fi yap lmam sahalar n yan s ra etraf m z evreleyen denizlerde de arama faaliyetlerinin devam ettirilmesi gereklidir.

Daha nceki y llara ke fedilmi petrol sahalar ndaki retimi artt rmak iin yeni retim kuyular n n a lmas ve bunlar n retim performanslar n n artt r lmas iin al malar yap lmal d r. Trkiyede halen retim yap lan petrol sahalar n n % 80i a r petrol iermekte ve bu petrollerin o u retilmeden rezervde kalmaktad r. retimi artt r c yntemlerin uygulanmas ve varili 10-15 dolara mal olabilecek olan bu petrollerin retimiyle ekonomimize byk katk sa lanm olacakt r. Buna ek olarak, petrol kullan m nda verimlili e ve tasarrufa da gereken nemin verilmesi gereklidir. Trkiye bir yandan siyasi ve ekonomik a dan byk nem ta yan uluslararas enerji projelerini gerekle tirirken, di er yandan Ortado u ve Hazar Havzas ile Bat aras nda do al bir enerji kprs olma rol gere ini yerine getirmek iin AB mevzuat na uyumu sa layacak kanunlar karm t r. Trkiye co rafi konumu nedeniyle petrol rezervleri zengin retici lkelerle, enerji tketimi yo un sanayile mi bat lkeleri aras nda ve Asya-Avrupa yolu zerinde yer almaktad r. Trkiyenin ncelikli hedefleri aras nda bu potansiyelin de erlendirilerek 21. yzy l n Avrasya Enerji Koridoru konumuna getirilmesi yer almal d r.

KAYNAKLAR

1. Kimyasal proses endstrileri ( nk lap Yay nevi birinci bask 1985 ) Yazanlar: R.NORRIS SHREVE ( purdue niversitesi kimya mhendisli i emerits profesr ) JOSEPH A. BRINK, JR. (m avir kimya mhendisi, Washington State niversitesi profesr ) eviren:

A. hsan ATALTA ( .T.. kimya-metalrji fakltesi kimya mhendisli i blm profesr ) syf. 373420, 423-439 2- W. L Nelson, Circulation Control in The Fluid Process, Oil and Gas Journal, 14 Nisan 1949 3- W. L. Nelson, What is a Good Fluid Catalyst, Oil and Gas Journal, 28 Nisan 1949. 4- nternet kaynaklar ( www.istanbul.edu.tr ), ( www.econturk.org ) ( http://tr.wikipedia.org/wiki/Parafin ) ( http://www.petrol.itu.edu.tr/question/faq_t.html ) (www.chemorbis.com/en/images/bulletin/terimler )

64