T.C.

EGE NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS Arkeoloji Anabilim Dal

YAZILI KAYNAKLAR VE ARKEOLOJK VERLER IIINDA M.. 2. BNYIL BATI ANADOLU TARH CORAFYASI

YKSEK LSANS TEZ

Rabia ZCAN

TEZ DANIMANI Do. Dr. Eref ABAY

ZMR-2007

NDEKLER
nsz

Giri...............................................................................................................................1-3 I. BLM: Yazl Kaynaklar Inda M.. 2. Binyl Bat Anadolu Tarihi Corafyas
A. Yazl Kaynaklar Inda M.. 2. Binylda Bat Anadoluda Bulunan lkeler ve Lokalizasyonlar

1. Arzawa lkesi..........................................................................................................5-19 a. Wilusa lkesi.........................................................................................................20-27 b. Mira-Kuwaliya lkesi............................................................................................27-34 c. Seha Nehri lkesi ve Appawiya.............................................................................35-40 d. Hapalla lkesi........................................................................................................40-43 e. Zippasla ve Hariati lkesi......................................................................................43-46 2. Assuwa lkesi........................................................................................................46-50 3. Walma lkesi.........................................................................................................51-53 4. Karkisa ve Masa lkeleri.......................................................................................54-59 5. Lukka lkesi..........................................................................................................60-68 6. Ahhiyawa lkesi....................................................................................................69-77

B. M.. 2. Binylda Bat Anadolu Tarihi Corafyas ile ilgili Yazl Kaynaklarn Deerlendirmesi.........................................................................................................78-83

II. BLM: Arkeolojik Veriler Inda M.. 2. Binylda Bat Anadolu

A. M.. 2. Binyla ait Bat Anadoluda Yaplan Kazlar ve Yzey Aratrmalar

ii

1.Kuzeybat Anadolu Blgesi a.Kazlar 1)Troya.......................................................................................................................86-93 2)Beik-Yasstepe............................................................................................................93 3)Beiktepe Mezarl................................................................................................94-96 4)Gkeada-Yenibademli Hyk....................................................................................96 b.Yzey Aratrmalar...........................................................................................97-100

2.Orta Bat Anadolu Blgesi a.Kazlar 1)Panaztepe............................................................................................................100-104 2)Phokaia.......................................................................................................................105 3)Bayrakl Hy........................................................................................................106 4)Ulucak Hyk Mezarl............................................................................................107 5)Alaehir-Gavurtepe Hy......................................................................................108 6)Liman Tepe.........................................................................................................109-112 7)eme-Balararas.....................................................................................................113 8)Bakla Tepe..................................................................................................................114 9)Bademgedii Tepesi...................................................................................................115 10)Ayasuluk Tepesi................................................................................................116-117 11)Sardis........................................................................................................................118 b.Yzey Aratrmalar.........................................................................................118-119

3.Gneybat Anadolu Blgesi a.Kazlar 1)Beycesultan.........................................................................................................120-126 2)Aphrodisias.........................................................................................................126-128 3)ine-Tepecik Hy................................................................................................128 4)Kad Kalesi..........................................................................................................129-130 5)Milet....................................................................................................................131-133 6)Iasos............................................................................................................................134

iii

7)Mskebi Mezarl.....................................................................................................135 8)Bademaac Hyk....................................................................................................136 9)Harmanren Mezarl...............................................................................................137 10)Karata Hy ve Baba.............................................................................137-138 b.Yzey Aratrmalar.........................................................................................139-141

4. Bat Anadolu Blgesi a.Kazlar 1)Kusura Hyk.....................................................................................................141-143 2)Yanarlar Mezarl.....................................................................................................143 3)avlum Ky Mezarl.....................................................................................144-145 4)arhyk/Dorylaion...................................................................................................146 5)Demircihyk-Sarket Mezarl................................................................................147 b.Yzey Aratrmalar.........................................................................................148-150

B. Bat Anadoluda M.. 2. binyla ait Arkeolojik Verilerin Deerlendirmesi150-155

III. BLM: Sonu............................................................................................156-162

KISALTMALAR ve KAYNAKA...............................................................163-193 TABLO, HARTA, PLAN, RESM ve LEVHA LSTES.......................194-208 TABLOLAR, HARTALAR, PLANLAR, RESMLER ve LEVHALAR

iv

GR
M.. 2. binylda Bat Anadolu tarihi corafyas, birok aratrmacnn ilgi oda olmu ve konuya ilikin azmsanmayacak sayda neri gelitirilmitir. Bununla beraber yazl ve arkeolojik kantlarn yetersizlii, sz edilen almalarn gelitirilmesini ve zenginlemesini snrlandrmtr. Son yllarda yaplan yeni kazlar ve yzey aratrmalar M.. 2. binylda Bat Anadolu kltrne ilikin umut verici veriler ortaya koymaya balamtr. Yazl kaynaklara baktmzda, M.. 2. binylda Bat Anadolu Blgesinde yaayan halk topluluklar hakkndaki temel kaynan, Hitit metinleri olduunu grrz. Bu sebeple blgede yaayan topluluklar ile ilgili bilgilerin, Hitit Devletinin kendi ideolojisi dorultusunda ele alnd gerei unutulmamaldr. Tarih sahnesinde olduu yaklak M. 1700-1200 yllar arasnda, Hitit Devletinin ilgisi Kuzey Suriye ve Mezopotamyaya kar olduu gibi Bat Anadolunun zengin kaynaklarna da ynelik olmu ve bu kaynaklardan yararlanmak iin sk sk buralara seferler dzenlenmitir. Hitit krallar, sefer dzenledikleri topraklar Hitit lkesinin vasal haline getirerek blgeyi kontrol etmeyi de amalam ve kan sorunlar diplomatik yollardan (vasallk antlamalar, mektuplamalar) zmeye almtr. Bat Anadolu ve etrafndaki dier blgelerde yer almaya balayan vasal devletler sayesinde, Hitit krallar Orta Anadoludaki merkez topraklarn geniletmeyi baarmtr. M.. 2. binylda Anadoluda etkin bir rol stlenen Hititlerin dier devletlerle olduu gibi Bat Anadoludaki yerel beyliklerle olan mcadelesi, Hitit mparatorluu yklana kadar devam etmitir. Tez almamda Bat Anadolu olarak ele aldm blgenin snrlarna bakldnda, Neolitik Dnemden itibaren sregelen kltrel btnln bu snrlar izdii grlmektedir. Buna gre blgeyi kuzeyde Marmara Denizi, batda Ege Denizi, gneyde Akdeniz snrladktan sonra dou kesimi Orta Anadolu platosuna kadar uzanmaktadr. Blgenin genel olarak kyya paralel dalarla ve geni yataklara sahip nehirlerle engebeli bir grnm kazand ancak bu corafi yapnn blgede bir yaamn kurulmasna engel olmad aksine yaama uygun alanlar oluturduu anlalmaktadr. Hem deniz ar gelenler hem de Anadolunun ilerinden gelenler blgede aktif olurken

bunun yannda yerli halk kendi yaam koullarn kurmu, doal evreyi kendisine uydurmay baarabilmitir. Bylece birden ok yresel/yerli kralln ortaya kt M.. 2. binylda Bat Anadolu Blgesi, Hititler ve Mikenlerin youn ilgisi nedeniyle kimi zaman mcadele kimi zaman da ortak hareket etme yolu ile dnemin siyasi koullarnn gereklerine uygun davranmlardr. Byk olaslkla bulunduu kentin bana geen en zengin ve gl olan kii, dier evre topraklarn da etrafnda toplayarak kent devletlerinin olumasna neden olmutur1. Yaklak olarak M. 2000/1900-1200 arasn kapsayan M.. 2. binyl, Orta Tun a (ykl.M.. 2000-1500) ve Ge Tun a (ykl.M.. 1500-1200) olmak zere iki alt evreye ayrlmaktadr. Ancak yaplan her kaz yerinden radyokarbon tarihlendirme sonular alnmad iin M.. 2. binyl yerleimlerinin belli bal olanlar dnda Hitit kronolojisinde nerede durduklar tam olarak bilinmemektedir (Tab. 3). Ayrca Bat Anadolu Blgesinin ky kesimlerinin zellikle Minos ve Miken uygarlklar ile olan yakn ilikileri, M.. 2. binylda Bat Anadolu iin farkl adlandrmalarn kullanlmasna neden olmutur. Buna gre ilgili almalarda, Orta Tun a iin Orta Minos (OM) ve Ge Tun a iin de Ge Hellas (GH) terimleri tercih edilmektedir. Bunlar da kendi ilerinde zellikle keramiklerin zerine uygulanan bezeme biimlerindeki farkllklardan yola klarak OM I, OM II, OM III ve GH I, GH II, GH III (A-B-C) eklinde alt evrelere ayrlmaktadr (Tab. 4). Bin yl kadar (belki daha ncesinde de) varlklarn srdren lkelerin lokalizasyonlar konusunda halen daha gr birliine varlamamas ve kltr izlerinin takip edilememesi benim tezimi yazmamda etkili olmutur. Ancak tezi yazarken temel amacm, bata Hitit metinleri olmak zere yazl kaynaklar ve materyal kltr aa karmak iin yaplan almalar gz nnde bulundurarak bugne kadarki lokalizasyon nerilerinin hangisinin daha doru olup olmadn ortaya koymak ve en uygun tespiti yapabilmektir. Bu tarz bir tez almas, birok farkl yntemin uygulanabilmesine aktr. Benim uyguladm yntemde konuya yaklammn nyargsz olabilmesi amacyla, ncelikle elimizde var olan yazl ve arkeolojik kantlar
1

Yiit 2003: 178.

herhangi bir yorumda bulunulmadan aktarlmaya allm, deerlendirmeler sz edilen blmlerden ayr bir balk altnda sunulmutur; I. Blmde Yazl Kaynaklar Inda M.. 2. Binyl Bat Anadolu Tarihi Corafyas bal altnda, M.. 2. binylda bulunan lkelerin grldkleri yazl metinler, Brycen Hitit Kral Listesi2 dikkate alnarak kronolojik srayla verilmitir (Tab. 1). Daha ok siyasi olaylarn ele alnd metinlerdeki ipularn takip ederek eitli nerilerde bulunan bilim adamlarnn grleri tarafsz olarak belirtildikten sonra blmn sonunda verilen genel deerlendirmeyle birlikte kendi varm olduum yarglar ele alnacaktr. II. Blmde Arkeolojik Veriler Inda M.. 2. Binylda Bat Anadolu bal altnda geni bir alana sahip Bat Anadolu Blgesi, Kuzeybat, Orta Bat, Gneybat ve Bat Anadolu olmak zere drt blgenin kapsad kaz ve yzey aratrmalar ayrntl olarak verilmeye allmtr. Bat Anadoludaki kazlarda ortaya karlan en youn arkeolojik buluntu grubunu keramikler oluturduundan, tezimde keramikler daha ayrntl biimde ele alnmtr. Keramik buluntular iinde yerel keramikler ile yerel ve ithal nitelikli Miken keramikleri anlatlm bunun yan sra ortaya karlan dier buluntular gz ard edilmemitir. I. Blmde olduu gibi bu blmn sonunda da verilen genel deerlendirmeyle btn alt blgeler hem kendi ierisinde hem de dierleriyle birlikte karlatrlarak ele alnacaktr. III. Blm oluturan Sonu ksmnda, M.. 2. binylda Bat Anadolu Blgesinde bulunan lkeler ile kazs ve yzey aratrmas yaplan yerler, hem yazl kaynaklar hem de arkeolojik verilerin deerlendirilmesinden sonra ortaya kan tablo ortaya konacaktr. Buna gre, elde edilen bilgilere baklarak, zellikle yerel keramik gruplar ile lkelerin olas snrlarnn ne lde eletii veya elemedii anlatlmaya allacaktr.

Bryce 1998: xiii-xiv.

I. BLM: YAZILI KAYNAKLAR IIINDA M.. 2. BNYIL

BATI ANADOLU TARH CORAFYASI
A. Yazl Kaynaklar Inda M.. 2. Binylda Bat Anadoluda Bulunan lkeler ve Lokalizasyonlar
M.. 2. binyla ait hibir ivi yazl tabletin ele gemedii bir blge olan Bat Anadolunun bu dneme ait tarihi hakkndaki bilgiler, ounlukla Hitit metinlerinden ve az saydaki Msr ve Ugarit yazl kaynaklarndan gelmektedir. M.. 2. binylda Bat Anadoludaki varlklar bilinen lkeler ve bu lkeler hakkndaki bilgilere

ulaabildiimiz Hitit metinlerini ise u ekilde sayabiliriz: Arzawa lkesi (Telipinu Ferman ve II. Murilinin Yllklar), Wilusa lkesi (Alaksandu Antlamas), MiraKuwaliya lkesi (Kupantakurunta Antlamas), Seha Nehri lkesi ve Appawiya (Manappatarhunda Antlamas ve Seha Nehri lkesinin Sular metni), Hapalla lkesi (Targasnalli Antlamas), Zippasla-Hariati lkesi (Madduwattann Sular metni), Assuwa lkesi (II. Tuthaliya ve I. Arnuwandann yllklar), Walma lkesi (II. Murili ve III. Hattuilinin yllklar), Karkisa ve Masa lkeleri (Kupantakurunta ve Manappatarhunda Antlamalar), Lukka lkesi (III. Hattuilinin yllklar ve Tawagalawa Mektubu), Ahhiyawa lkesi (Tawagalawa, Manappatarhunda ve Milawata Mektuplar) (Har. 3, 5). Sz konusu lkelerin tm gnmz Bat Anadolu topraklarnda lokalize edilmekte olup Hitit metinlerinden bilinen isimleri ise daha ok bulunduklar corafi blgelerden dolay verilmitir. imdi bu lkelerin iinde yer aldklar tarihi olaylar ile birlikte nasl lokalize edilebilecekleri konusunu her lkeyi kendi iinde deerlendirerek ele almaya alacam.

1. ARZAWA LKES
Arzawa konusunda, sadece Hitit metinleri ve yazmalarndan elde ettiimiz bilgiler bize yardmc olmaktadr. Ge Tun a Bat Anadolusunda Hititlere kar gelecek kadar gl bir krallk olan Arzawa, ivi yazl belgelerde bazen bir ehir (URUAr-za-wa) veya bir lke (KUR
URU

Ar-za-u-wa), bazen de etrafnda birtakm vasal

URU

lkelerin halka oluturduu bir konfederasyon (KUR.KURMES

Ar-za-u-wa) eklinde

gemektedir3. II. Murilinin baarl Arzawa seferine kadar sadece bir lke olarak grlen Arzawa, bundan sonra, zellikle Alaksandu Antlamasnda grlecei zere etrafnda toplanan kk devletlerle birlikte Arzawa lkeleri olarak gemeye balar4. Hitit mparatorluk Dneminde bu lkeler artk Hitit lkesine vasallk antlamalaryla bal ama kendi ilerinde bamsz birer devlet haline gelirler. Arzawa adnn ilk kez 1902 ylnda El-Amarna Mektuplar arasndaki iki mektupta getiinin J. A. Knudtzon5 tarafndan ortaya karlmasndan gnmze kadar pek ok bilim adam Arzaway Anadolu topraklarnda aramaya balamtr. Yabanc ya da Trk birok arkeolog, Arzawann konumu hakknda eitli makaleler, kitaplar yaynlamlar ama bir trl ortak bir yargya varamamlardr. Bunun en byk nedenlerinden biri kukusuz, Hitit metinlerinin lke hakknda kesin bir yer belirtemiyor oluudur. Arzawa adna metinlerde, sadece siyasi ve askeri olaylar ile ilgisi olduu mddete rastlanmaktadr. Bu nedenle de, lkenin corafi ve siyasi yaps hakknda az ok bilgi edinilebilmekte fakat kltrel yapsna ilikin neredeyse hi iz

bulunamamaktadr. Arzawa lkesi/lkeleri tarihi ile ilgili Hitit metinleri ve dier yazl kaynaklar nda elde edilen verileri, kronolojik sraya gre aada verilmitir.
3

Houwink ten Cate 1970: 71; Heinhold-Krahmer 1977: 4; del Monte-Tischler 1978: 42; Cokun 1989:

481; Karauuz 2002: 107.

4

Bir konfederasyon eklinde dnebileceimiz Arzawa lkelerini oluturan kk lkeler arasnda,

Wilusa lkesi, Mira-Kuwaliya lkesi, Seha Nehri lkesi ve Appawiya, Hapalla lkesi, Zippasla ve Hariati lkesi bulunmaktadr (Knal 1953: 10; Knal 1998: 140).
5

Bkz. Knudtzon 1902.

Labarna Dnemi Yazl Belgeleri: Arzawa lkesi hakkndaki ilk tarihi bilgilere, Telipinu Fermannda geen6 ve Hitit Kral Labarnann (I. Hattuili?) faaliyetlerinden bahseden aadaki satrlardan ulamaktayz: Savaa gittii her yerde, lkeleri tahrip etti ve onlar gsz kld ve denizleri snr yapt. Ve savatan dndnde oullar lkenin her bir parasna, Hupisnaya, Tuwanuwaya, Nenassaya, Landaya, Zallaraya, Parsuhandaya ve Lusnaya gittiler. Onlar lkeyi ynettiler ve lkenin byk kentlerine atandlar 7. ...denizleri snr yapt... ifadesindeki denizin Ege Denizi mi yoksa Akdeniz mi olduu tartmaldr. Ege Denizi olduunu nerenler arasnda ba eken F. Sommerin8 aksine A. nal, burasnn ya Dou Akdeniz9 yada Tuz Gl gibi Anadoludaki gllerden biri10 olabilecei ihtimali zerinde durmutur. Dmanlarn olduka zorluk kard bir dnemde Hitit ordusunun Ege Denizine kadar ilerlemi olduunu dnmek gerekten de zordur. II. Muwatallinin Wilusa kral Alaksandu ile yapt antlama metninin balangcnda, Labarna (I. Hattuili?)nn Arzawa ve Wilusay yendiinden bahsedilmektedir: Kahraman Byk Kral Mursilinin olu, imein Frtna Tanrsnn sevgilisi, Hatti lkesi [kral] Byk Kral Majestem yle (syler): Eskiden atam Labarna, Arzawa lkelerinin tamam ve Wilusa lkesi ile savamt. Ve onlar kle yapmt. Sonradan Arzawa lkesi tekrar dman oldu. Ve

6 7 8 9

Telipinu Ferman, Hitite-Akada olarak yazlm iftdilli bir metindir (CTH 19). Gurney 2001: 29; KBo III 1 I: 7-9. Sommer 1947: 20. nal 2003a: 5 ve ayrca bkz. Bryce 1980: 94 dipnot 46. nal 2003b: 16.

10

Wilusa

lkesini,
11

Hatti

lkesinden

ayrd.

Fakat

mesele

uzun

zaman(dr

bilinmektedir) . Ancak bahsi geen Labarnann Wilusaya kadar ilerledii gerekten phelidir. Eer bu doruysa Hitit Devletinin snrlarnn o dnemde Tuwanuwadan (bugnk Kilisehisar) Wilusaya kadar uzandn savunmak da bir o kadar zordur12. I. Hattuili Dnemi Yazl Belgeleri: Arzawa ile ilgili olarak bir baka bilgiye I. Hattuilinin yllklarnda rastlamaktayz13. Buna gre Hitit lkesinin, verimli Arzawa topraklarndaki ekonomik kaynaklardan yararland anlalmaktadr: Bir sonraki yl, Arzawaya sefere ktm ve oradan sr ve koyun aldm14. I. Hattuili bu seferinden ganimet olarak sr, koyun gibi hayvanlar getirtmitir. Aslna baklrsa bu bir askeri seferden ok bir yamalama faaliyeti gibi grnmektedir. nk metinde sefer hakknda baka bilgiye rastlanmaz. Ancak bir baka olaslk olarak da, Hitit ordusu, Hitit lkesinin gneyini tehdit etmekte olan Arzawa zerine sefere

11 12

Latacz 2002: 196; Karauuz 2002: 139-140; Alaksandu Antlamas, CTH 76, B I 1-14. Knal 1998: 86. Heinhold-Krahmer (1977: 19) ve Bryce (1980: 89, 92) Alaksandu Antlamasndaki

Labarnann I. Hattuili olduunu ve Arzawa zerine ilk seferin I. Hattuili Dneminde yapldn ifade etmektedirler. Ancak sayn hocam Do. Dr. Sleyman zkan ile yaptm kiisel grme srasnda, Hititlerin kahramanlk hikayelerine byk ilgi duyduklar (rn. Zalpa Efsanesi) ve Wilusa lkesine kadar uzanan bu savan da byle bir durumu ifade edebilmesinin yan sra Babile girmeyi baaran I. Murili gibi Labarnann da Wilusaya kadar ilerleyebilmesinin mmkn olabilecei konusundaki grlerini benimle paylat iin kendisine ok teekkr ediyorum.
13

I. Hattuilinin askeri seferleri hakknda bilgiler bulabildiimiz bu yllklar iftdillidir yani hem

Akkada hem de Hitite kaleme alnmlardr; CTH 4 (KBo X 1 = Akkad versiyonu; KBo X 2 (+ ek paralar) = Hitite versiyonu). Metin zerinde detayl bir alma Melchert tarafndan yaplmtr (1978: 1-22).
14

nal 2003a: 5; KBo X 2 I: 22-32. Bu sefer Hattuilinin saltanatnn nc ylnda gereklemi

olmaldr (Bryce 1980: 60). Ayrca metinde Arzawa, Ar-za-u-ua olarak gemektedir.

km olabilir. Seferde baarszla urayan I. Hattuili de bundan yllklarnda bahsetmemitir15. Yine de bunun iin elimizde yeterince kant yoktur16. Ammuna Dnemi Yazl Belgeleri: Ammuna Dneminde Arzawa adnn getii metin, daha nce baa geen Hitit krallar hakknda bilgiler ieren Telipinu Fermandr. Buna gre, Hitit kral Ammuna Dneminde, Hitite ba kaldran lkeler arasnda Arzawa da saylmaktadr: (Bahsedilen) lkeler onunla (Ammuna) dmandlar: []agga, []tila, Galmiya, Adaniya, Arzawiya, Sallapa, Parduwata ve Ahula. Buralara giden askerler baarl olamadlar17. Buradaki Arzawiya, Arzawa lkesi olarak tanmlanabilir. Arzawa ile ilgili olabilecek bunun dnda herhangi bir baka ifade yoktur. I. Murilinin Babil seferinden dnte enitesi tarafndan ldrlmesinden sonra, Hitit lkesinde kargaalklarn hkm srd bir dnemde dmanlar ayaklanm ve Hitit askerleri de bu ayaklanmalar bastrmada baarl olamamlardr. II. Tuthaliya Dnemi Yazl Belgeleri: Hitit kral Telipinu ile II. Tuthaliya arasndaki yaklak elli yllk zaman diliminde, Hitit lkesinin siyasi durumu hakkndaki bilgilerimiz ok kstldr. Hitit Krall tahtna II. Tuthaliya getiinde, Bat Anadoluda byk zaferler elde etmi olduunu grrz. Kraln yazdrd yllklarndan, daha ok Assuwa lkesi ile urat, ancak bunun yannda Arzawa lkesine de seferler dzenlediini

15 16

Bryce 1980: 72. Eer Alaksandu Antlamasnn ikinci blmndeki bilgiler I. Hattuili ile ilgiliyse, o halde daha byk

bir Arzawa seferi, I. Hattuilinin daha ge dnemlerinde yaplm olmaldr (Bryce 1980: 89). Telipinu Fermannn I: 4. blmnde bahsedilen Hitit seferlerinin sonucu olarak da Hitit ve Arzawa birbirleriyle snr komusu olmutur (Bryce 1980: 72).
17

Bryce 1980: 135; KBo III 1 II: 1-7.

renmekteyiz. Bu seferler srasnda, Arzawa ve sonralar Assuwa lkesini yenilgiye uratmay baarmtr18. Tuthaliya Dnemine ait birka krk tablet parasnda19, zapt edilen baz yerlerin bir listesi verilmitir. Aralarnda Arzawann da olduu bu yerler u ekildedir: a) Arzawa, Sariyanda, Uliwanda20, Parsuhalda, ., b) [Zu]nnahara, Adaniya, [Si]nnuwanda (Bunlarn Kizzuwatnaya aittir), c) Ardukka, Masa ve Hullusiwanda, d) Arzawa, Assaratta, e) Karkisa, Kurupi ve Lusa, f ve g) Assuwa, h ve i) Gasga ve son olarak j) Isuwa. Arnuwanda Dnemine tarihlendirilen Madduwattann Sular metni21 Arnuwandann babasnn dneminden olaylarla balar. Metinde esas konuyu, Hitit kralnn ona sadk kalmayan vasalnn kt davran oluturur. Batdaki Zippasla lkesi prensi Madduwatta, Ahhiya adam Attarissiyadan kaarak II. Tuthaliyaya snr ve Zippasla dalk blgesine vasal prens olarak yeniden yerletirilir. kinci plana atlmaktan holanmayan Madduwatta, Arzawa zerine giritii baarsz bir saldrdan sonra bir de Attarissiya ile tekrar uramak zorunda kalr. Yardma gelen Hitit askerlerine kar zellikle Dalawa22 halkn kkrtmay baararak askerleri pusuya drrler. Daha sonra, Arnuwandann kral naibliinde, Arzawa kral Kupantakurunta ile antlama imzalar. Hitit lkesinin snrlarn koruyaca szn vererek,

18 19 20

Houwink ten Cate 1970: 62. Houwink ten Cate 1970: 58-59; KUB 23.27, KUB 23.11 II: 3, 4 ve 6, KUB 23.21, KUB 13.9. KUB 23.27 I: 8de Uliwanta=Waliwanta olarak grnr. Ayrca uppiluliumann Kahramanlklar

metninin yeni yaynlanan bir parasnda (KBo XII 26 IV: 15 ve satr 17de Sallapann yaknnda), Tawagalawa mektubunda (KUB 14.3 I: 16), Sahurunuwann torunlarnn tapu senedinde de (KUB 26.43 I: 42) grnmektedir. Anlalan bu yer sonradan Arzawa lkelerine ait olmutur.
21 22

Houwink ten Cate 1970: 58, 63; KUB 14.1, nYz 13 vd., par. 4. Dalawa, sadece bir paras korunmu olan bir metinde Lukka kentleri arasnda geer (KUB 23.83).

sim benzerliinden yola klarak klasik Tlawa/Tlos kenti ile eletirilmitir (Garstang-Gurney 1959: 80; Gterbock 1983: 134; Umar 1990: 29).

Tuthaliyadan Siyanti Nehri lkesini23 kendisine vermesini rica eder. Bu olaylar silsilesi sonucunda, Madduwatta artk tm Arzawa lkesini alm bulunur24. I. Arnuwanda Dnemi Yazl Belgeleri: Arzawann bu dnemde nemli bir g olduu, Amarna arivindeki iki mektuptan anlalmaktadr. Bunlar Firavun III. Amenofis ile Arzawa kral Tarhandaradu25 arasndaki mektuplamalara aittir26. Mektuptan anlald kadaryla, Hitit lkesi paralanmtr27. Bunda Kakallar kadar Hitit lkesinin ilerine kadar girmi olan Arzawallarn da rol byktr. Bu noktada Alalah 4. tabakada ele geen bir metinde Arzawallardan bahsedilmesinin de zel bir anlam vardr28. Bu dnemde durumu gittike ktye giden Hitit lkesinde, bundan sonra gelien olaylar III. Hattuili Dnemine ait bir metinden renmekteyiz. Buna gre: ok eskiden, Hatti kentleri, snrlarnn tesinden gelen dman tarafndan yamaland (?). Dman Kakadan geldi ve Hitit lkesini yamalad ve Nenaay

23

KUB 14.1, ArkaYz 11, 14, 15. Siyanti nehri, Byk Menderesin bir kolu olan Senarus (Banaz) ile

eitlenmektedir (Garstang-Gurney 1959: 91-92). Bunun dnda birbirinden farkl baka neriler de getirilmitir: Byk Menderesin bir kolu olan Glaukus (Kuru ay) (Garstang 1941: 20); Indus (Dalaman ay) (Cornelius 1958b: 394-395); Trkmen Dadan geen Yukar Sakarya Irma (Macqueen 1968: 177 dipnot 68deki Mellaartn gr); Porsuk aynn yukars (Macqueen 1968: 177); Beyehir ve Sula Glleri ile ilikili bir nehir olabilecei (Bryce 1974a: 110); Xanthos/Een ay (Umar 1990: 28); son olarak Dinar-Ikl arasnda aranabilecei sylenmitir (nal 2003a: 16).
24 25

Houwink ten Cate 1970: 64. Forrera gre, Madduwatta bu dnemde Arzawa kraldr ve kk Arzawa, Hapalla, Mira-Kuwaliya

lkesini kontrol etmektedir (Forrer 1937: 167vd.). Bununla birlikte, Tarhundaradu uzak bir ihtimal gibi grnmektedir. Arnuwanda ve uppiluliuma saltanatlar arasnda, Arzawada farkl bir kuaktan gelen bu kraln varl ayrca ilgintir (Houwink ten Cate 1970: 71).
26 27

Houwink ten Cate 1970: 70; EA 31-32. Firavun, Arzawa kralna yle yazar: Duydum ki herey bitmi! Ve Hattusa lkesi paralara ayrlm

Gterbockun evirisi iin bkz. RHA 81 (1967a): 145.

28

nal 2003a: 18. nal, bu mektuplamann Tuthaliya I/II Dneminde gerekletiini nermektedir.

10

kendisine snr yapt. Aa lkenin tesinden, Arzawadan dman geldi ve o da Hatti kentlerini yamalad ve Tuwanuwa29 ile Uday kendine snr yapt30. Metnin devamnda dier dman lkelerin saldrlar da anlatlmaktadr. Bu metin, bir yandan Amarna arivinde ele geen Firavun tarafndan Arzawa kralna gnderilen mektubu teyit ederken bir yandan da Arzawann Aa lkenin ilerine kadar ilerlediini de gstermektedir. Bunun nedeni belki de, Arzawa kralnn gneydou ticaret yoluyla ilgilenmesi ve bu alanda Hitit kralyla bir yar ierisine girmesi olabilir31. Hem sz konusu Hitit metni hem de Arzawa kralyla Msr kral arasndaki mektuplama gsteriyor ki, Tuthaliya tarafndan boyun edirilen Arzawa, Arnuwanda Dneminde bamszln ilan etmiti. I. uppiluliuma Dnemi Yazl Belgeleri: Arzawa ile ilgili tarihi ve corafi bilgilerin artmaya balad mparatorluk Dneminde, baa geen I. uppiluliuma, ilk olarak lkenin ilerine kadar szm olan dmanlar temizleme iine giriir. Bu bilgilere ise olu II. Murili tarafndan yazdrtlan ve babasnn kahramanlklarndan bahseden metinlerden ularz32. Arzawa lkesinden getirilip kendi memleketlerine yerletirilmelerine ramen, Pitassa33 ve Mahirassal insanlarn taraf deitirip Arzawann yannda yer almas zerine uppiluliuma onlarn iadesini ister ama bu talebi reddedilir. Bunun zerine
29

Tuwanuwann Nidenin Bor ilesi yaknlarndaki klasik Tyana kenti olduu konusunda ou bilim

adam hemfikirdir: Garstang 1943: 37 dipnot 5; Goetze 1957: harita; Cornelius 1958b: 388; GarstangGurney 1959: 65; Houwink ten Cate 1965: 194; Bryce 1974a: 104; Cokun 1989: 482; Knal 1998: 86; Gurney 2001: 30; nal 2003a: 18.
30

KBo VI 28, nYz 6-9; Goetze 1940: 22; Cornelius 1958a: 237-239; Garstang-Gurney 1959; Gurney

2001: 34. Goetze bu olay I. uppiluliumadan nce tahta kan III. Tuthaliyann saltanatnn balarna tarihler.
31 32 33

Macqueen 2001: 49. nal 2003a: 20; Gterbock 1956: 41-68, 75-98, 107-130. Pitassann Tuz Glnn bat veya kuzeybats ile Konya Ovasnn kuzeyinde olduu konusunda

birok bilim adam ayn grtedir: Garstang-Gurney 1959: 74; Goetze 1960: 48; Macqueen 1968: 176. Ancak Cornelius daha gneybatya gider ve Pisidia blgesinde olduunu syler (1958b: 393, 396).

11

gerekletirilen baarl saldrlarla birlikte, Hititlerin Arzawa ordusunu Miraya kadar pskrtmeyi baard anlalmaktadr34. II. Murili Dnemi Yazl Belgeleri: ocuk yata kral olan ancak Arzawa lkesi zerine baarl seferler de dzenlemi olan II. Murili Dnemi hakkndaki bilgileri, yllklarndan35 ve Arzawa beyleriyle yapm olduu vasal antlamalarndan36 renmekteyiz. Bunun dnda II. Murilinin Dualar adl Hitit metninde Hurri, Kizzuwatna ve Arzawa lkesine kar giriilen bir sava ile Kaka Blgesi, Arawanna ve Kalasma37, Lukka ve Pitassadaki isyanlardan bahsedilir38. II. Murilinin baa gemesiyle hareketlenen dman lkelerden Arzawa lkesi kral Uhhaziti, Ahhiyawa kralyla ibirliine girerek Hititler zerine saldrm ve Millawanday39 ele geirmitir40. II. Murilinin ikinci saltanat ylnda gerekleen bu olay sonrasnda sefer hazrlklarna balayan kral, Arzawa kralnn kendisine snan Lukkal insanlar Hitit lkesine vermeyi reddetmesini sebep gstererek nc ylnda Bat Anadoluya zellikle de Arzawa zerine iki yl srecek olan seferini balatr41. Bu sefer srasnda II. Murilinin izlemi olduu rota zerindeki yer isimleri, halen daha kesin olarak bilinmeyen Arzawann lokalizasyonu konusunda bize gerekli ipularn sunduu iin nemlidir. II. Murilinin yllklarna ve yaplan tahminlere gre,
34 35 36

nal 2003a: 21-24. Murilinin Yllklar: 3.-4. yllar ile geniletilmi yllklarnn 8., 12. ve sonraki yllar; Goetze 1933. Hapallal Targasnalli, Seha Nehri lkesi kral Manappatarhunda ve Mira-Kuwaliya kral

Kupantakurunta ile yaplan antlamalar.

37 38 39 40 41

Arawanna ve Kalasmann kuzeybatda olabilecei nerisi iin bkz. Goetze 1960: 45vd. Houwink ten Cate 1970: 68; KUB 24.4+KUB 30.12. leride Ahhiyawa lkesi bal altnda tartlacaktr. nal 2003a: 26-27. Bryce 1974a: 103; Mellaart 1974: 506 (Mellaart bu olayn tarihi iin M.. 1333-1332yi nerir). II.

Murili, Bat Anadoluya seferi iin bunu sebep olarak gsterse de, asl sebep muhtemelen, burada bakr ve gm madenlerinin olmas ve nemli bir ticari gzergah olan Menderes vadisi boyunca uzanan doubat yolunu elinde tutmak istemesi olmalyd. Bu konuda bkz. Yakar 1976: 117-128.

12

Hitit ile Ege Denizi arasndaki uzun yaya yolu u gzergahlar zerindeydi: HattuaSehiriya Nehri-Sallapa-Aura-Walma-Astarpa Nehri-Arzawa lkesi42. II. Murili, kardei Kargam kral arrikuuh (Piyasili)nun birlikleriyle Hitit garnizon kenti Sallapada43 buluur. Aura kentine doru yaklarken gkyznde Hititleri ve dmanlarn ok korkutan tuhaf bir takm eyler gerekleir. II. Murili, bu olay yllklarnda yle anlatr: Yrym srasnda Lawasa Dana geldiimde, beyim gl Frtna Tanrs ilahi gcn gsterdi. Bir ate topu frlatt. Bu ate topunu benim askerlerim grd gibi, Arzawa lkesi de onu grd. Ate topu gitti gitti ve Arzawa lkesini vurdu; Uhhazitinin kenti Apaay da vurdu. Uhhazitiyi dizleri zerine ktrd ve o hastaland44.

42 43

Heinhold-Krahmer 1977: 112. Tuz Glnn kuzeybatsnda ve Sakarya Nehri kavsi iindeki Sivrihisar yaknlarnda olduu ou

bilim adamnca kabul edilmektedir (Garstang 1943: 40-41; Garstang-Gurney 1959: 77; Macqueen 1968: 177; Mellaart 1974: 506). Konyann kuzeyinde bulunan ve Eskiehire bal Sivrihisar ilesi ayn zamanda antik Pessinus kentinden ve Gavurkalesinden ok uzakta deildir. Bu yerleim yeri bugn de yedi gzergahn birleme noktasnda bulunmaktadr: dou ynndeki Gavurkalesinden Ege Denizine doru olan ve antik Pessinus kenti zerinden eski Hitit hattn kullanan bir antik yol ile Aksaraydan gelen ve Tuz Glnn batsndan geerek Pessinusa ulaan baka bir yol bunlardan ikisidir. Sivrihisarn olduu blgede Spalia veya Palia adnda daha eski bir yerleme vardr. Bu ad, olaslkla Hitit metinlerindeki Sallapadan gelmektedir. Bu nedenle de Sallapa kenti, Sivrihisara yerletirilmektedir (Garstang-Gurney 1959: 77; Ramsay 1960: 245). Goetze ise Muwatallinin Duas metninde Sallapa kenti Ussa, Parsahunta, Huwatnuwanda kentleriyle birlikte sralandndan tr Kane civarnda yani Nevehirin gneyinde bir yer nermektedir (Goetze 1960: 48; KUB 6.45). Brycen da bu gr destekledii grlmektedir (1974a: 108deki harita). Mellaart son makelelerinden birinde Sivrihisarn daha dousunda yer alan antik ismi Kinna olan Yaraly nermitir (1993: 416). Umar ise bugn bile ok nemli bir yol kava olan Sarayky n kuzeyinde Menderes geidi dolaylarnda aranmas gerektiini syler (1990: 28).
44

nal 2003a: 29; KBo 3.4 II 15vd. nala gre, bu rktc olay, Strabonun da ifade ettii gibi o

zamanlar, aktif olan Kula ve Eme civarndaki kk volkanlar ve onlarn pskrtt kk apl lavlardan baka bir ey deildi. Bu durumdan dehete kaplp korkan Murili, yz felci geirir; dman

13

II. Murili bu olay srasnda, Lawasa Danda45 olduunu sylese de, yllklarn geniletilmi nshasnda Sehiriya Nehri46 zerinde olduunu yazar47. Aura48 kentine gelindiinde Mira kral Mahuiluwa da49 onlara katlr. Astarpa Nehri50 yaknlarndaki Walma lkesinde51 dmanla ilk karlama gerekleir. Burada II. Murili, Uhhazitinin52 olu Piyamainara ile olan sava kazanarak Arzawa lkesinin ilerine kadar ilerler ve bakent Apaaya53 girmeyi baarr.

kral Uhhaziti de ok korkmu ve hasta yatana dmt. Uhhaziti, ksa bir zaman sonra kam olduu bir adada lr.
45 46

Bu da, batdan gelen saldrlara kar bir Hitit sna grevi stlenmitir (Macqueen 1968: 177). Bu nehir, isim benzerliinden tr klasik Sangarius (Sakarya nehri) ile eletirilmek istenmitir

(Garstang-Gurney 1959: 76). Cornelius iki para halindeki yazta dayanarak, Sehiriya nehri iin iki olaslk nerir: gneydoudan gelip Tuz glne dklen Hylas Nehri ve Kayseriden gelip Kzlrmaka dklen Melas Nehri (Cornelius 1958b: 383; Bryce 1974a: 108). nal ise yeni yaynnda daha batda Kula civarndaki aylardan ve Gedizin kollarndan birisi olabileceini belirtir (nal 2003a: 29).
47 48

nal 2003a: 29. sim benzerliinden yola klarak Pessinus araclyla Efes ve zmire doru giden antik yol stndeki

klasik Amorium (Amorion) ile eletirilmek istenmitir (Garstang 1943: 44; Garstang-Gurney 1959: 86). Umar ise yine isim benzerliinden yola karak, Kk Menderesin balang noktasnda olduunu ve belki de lka ileri dneminin Aule Ky ile eletirilebileceini belirtir (1990: 28).
49

nal 2003a: 29, 35-36. Murilinin yllklarna gre lkesinden kovulan Mira beyi Mashuiluwa, Hitit

lkesine snr. uppiluliuma o sralarda Hurri lkesinde olduu iin onunla fazla ilgilenememi ve kz Muwatti ile bile evlendirmiti. Mashuiluwa devaml Hititlere bal kalmt.
50

Menderes (Cornelius 1958b: 394-395), Eber Glne dklen Akar ay (Garstang-Gurney 1959: 86;

Macqueen 1968: 177), Gller blgesindeki Sula glnden kan aramba ay (Bryce 1974a: 110), Kk Menderes (Umar 1990: 28), Aksu (Knal 1998: 108) gibi birbirinden farkl neriler vardr. Mellaart ise Emirdadan Sakarya nehrinin kuzeydousuna doru aktn belirtmitir (Macqueen 1968: 177 dipnot 68). Son yaplan bir neri de Dombayl Ovas ve Ikl arasndaki Yukar Menderes kaynaklardr (nal 2003a: 29).
51 52

Walma lkesi bal altnda ayrntlaryla ele alnacaktr. Mellaart 1974: 506. Uhhaziti bu srada hasta olduundan ordusunun banda bulunamaz ve olunu

gnderir.
53

nceleri, Likya kylarnda bulunan ve daha erken ismi Habesus olan klasik Antiphellus kentiyle

zdeletirilmitir (Garstang 1941: 22; 1943: 47). Garstang, daha sonradan buradaki kazlarda sadece Hellenistik bulgularn gelmesi zerine Ephesus ile eitlemitir. Apaa=Ephesus eitliini dier kabul

14

Yamalanan Apaa kentinden kaan insanlar, yaknlardaki sarp ve uurum Arinnanda Dann54 zirvesine ve gene ykseklerde yer alan Puranda kentine55 snrlar. Kaan insanlarn arasnda Hitit kralnn Lukka kentleri Attarimma, Suruta ve Hursanassadan56 kap buralara gelen halklar da bulunuyordu57. Sefer mevsiminin sonuna gelindiinden, II. Murili ertesi sene Puranda kentini kuatr. Kenti savunan Tapalazunawala58, stratejik bir hata yaparak Hitit ordusunu, kenti terkedip aada ovalk yerde beklediinden yenilgiye uramas da kanlmaz

olmutur. Murili kente su getiren su kanallarn tahrip eder ve halk susuz brakarak onlarn dadan aaya inmelerini salar. Tapalazunawala ise kaar, Puranda der ve ok sayda tutsak alnr.

edenler arasnda, Forrer 1932: 150; Cornelius 1958b: 395; Garstang-Gurney 1959: 84; Huxley 1960: 33; Umar 1990: 28; Niemeier 1998: 20vd. vardr. Bryce ise, bu eitlemenin speklasyondan teye gitmediini ve bu konuda erken yargya varldn dnmektedir: Hanfmannn A Hittite Priest from Ephesus adl makalesi Ephesusda GT buluntularn haber verir (1962: 1-4). Mellinkin de ifade ettii gibi Antiphellusda sadece Hellenistik kalntlarn olduunu sylemek doru deildir. Kyda yer aldndan, Tun a buluntular ky boyunca derin seviyelerde olabilir. Bu eitlii kabul etmeyen Bryce, Antalya civarnda bir yer nerir (Bryce 1974a: 112 dipnot 69).
54

Garstang-Gurneye gre Milet ve Efes veya Efes ve zmir arasnda bulunan kayalk bir yerde olmaldr

(1959: 87). nal ise Kuadas-Davutlarn hemen gneyindeki Mykale-Samsun Da, Dilek Milli Parkn nermitir (2003a: 32).
55

Recep Meri, gerekletirdii kazlar sonucu Metropolis yaknlarndaki Bademgedii Tepesinin

Puranda olduunu ileri srse de (2002: 231vd.), bir yazl belgenin ele gemedii ve arkeolojik malzemenin de yetersiz kald bu yer nerisine dikkatli yaklamak gerekmektedir. Yakar, Kuadas yaknlarnda Ilcatepe ile (2000: 331); nal ise Arinnanda iin nerdii Samsun Dann eteklerindeki klasik Priene ile eletirmektedir (2003a: 32).
56

Bu kentin batda olduklar kesindir. Ancak yine de tam lokalizasyonlarn yapmak mmkn deildir

(Houwink ten Cate 1970: 65 dipnot 50). Garstang-Gurney, Hursanassann isim benzerliinden tr klasik Khersonesos kenti olduunu nermitir (1959: 81).
57 58

Goetze 1933: 41; nal 2003a: 32. nal 2003a: 31, 33. Piyamainarann Hitit karsnda yenilgiye urad haberini duyan Uhhaziti, hasta

yatandan kalkarak oullar Piyamainara ve Tapalazunawala ile birlikte bir kaykla Ege Denizindeki adalardan birine kaar. Ertesi sene Puranda kentinin kuatlmas srasnda, Tapalazunawala adadan kenti savunmak iin geri dner ancak baarsz olur.

15

Murilinin Arzawada iki yl sren askeri uralar en azndan Arzawa lkelerinin dalmas ile sonulanm ve Mira-Kuwaliya, Seha Nehri lkesi, Appawiya ve Hapalla Hitit lkesine balanmt59. Bundan sonra Arzawa lkesi artk Hitit iin byk bir sorun olmaktan km grnr. II. Muwatalli Dnemi Yazl Belgeleri: II. Murilinin Arzawa lkesi zerine yrtt baarl sefer sonrasnda, II. Muwatalli bata iken artk Arzawa lkeleri ifadesinin kullanlmaya balandn grrz. Arzawa lkesi, bata Mira-Kuwaliya lkesi olmak zere Wilusa, Seha Nehri lkesi ile Appawiya, Hapalla lkesi isimlerinin ne kt kk blgelere ayrlmtr. Bu dnemde kimilerine gre Arzawa lkelerinden biri kimilerine gre ise Hitite hep bal kalm bir lke olan Wilusa lkesi ve batda etkin g olmaya alan Ahhiyawa lkesi hakknda bilgiler ediniriz. Bu bilgilerin yan sra, artk Hititin vasal lkesi olan Arzawada baz huzursuzluklarn ba gsterdiini, Muwatallinin Wilusa kral Alaksandu ile yapt antlama metninde geen u cmleyle anlamaktayz; [Arzawa lkesi adamlar] bana kar savaa baladnda ve onlar [senin lkene (?)] girdiinde, sonra sen beni yardma ardn60. Bunun zerine gneydeki sorunlarla megul olmak isteyen Muwatalli, batya hzl bir sefer dzenler ve Arzawa lkesinin bana kraln kuzeni Kupantakuruntay kral olarak tayin eder61. Bylelikle Arzawann Hitite balln salamlatrr. Ancak Muwatallinin, Msrda II. Ramses ile giritii ve lkesine zaferle dnd Kade Savandan sonra62, kraln Hitit topraklarndan uzakta olmasn frsat bilen dmanlar

59

Macqueen 2001: 51. II. Muwatallinin Wilusa kral Alaksandu ile yapt antlamadan sonra Wilusa

lkesi de bu vasal lkeler arasna katlr.

60 61 62

Karauuz 2002: 141; Alaksandu Antlamas, CTH 76.6, A I 43-56. Karauuz 2002: 145; Alaksandu Antlamas, CTH 76.17, A III 31-60. Msr kaytlarna gre, aralarnda Arzawann da olduu Hitit ordusunda yer alan uluslar u ekildedir:

Kade, Nuhai, Halep, Ugarit, Kargam, Mitanni, Kizzuwatna, Arawanna, Masa, Pitassa, Karkisa, Lukka ve Arzawa (Karauuz 2002: 241; Beal 1995: 549).

16

tekrar harekete geer. Bundan yararlanmak isteyenlerden biri de Arzawa olmutur. Muwatalli bu sorunla pek uraamadan savatan yaklak bir yl sonra lr63. III. Hattuili Dnemi Yazl Belgeleri: Kraln lmesinden sonra Urhi-Teup adyla baa geen III. Murili ile amcas III. Hattuili arasnda taht kavgalar balar. Bu ikisi arasndaki kavgalar srasnda, Seha Nehri lkesi Hattuiliden yana taraf tutarken, Mira lkesi kral Muriliyi desteklemekteydi64. Murili, Hattuili tarafndan tahttan atldktan sonra, Bat Anadoludaki lkeler zellikle Arzawa hakknda bilgilerde azalma grlr. Bu belki de III. Hattuilinin de vnerek belirttii gibi, nceki krallara bal olanlarn kendisine de bal kalmasyla ilgilidir65.

Arzawa lkesinin Lokalizasyonu:

Arzawa lkesinin yerinin tam olarak neresi olduunu syleyebilmek bugn iin zor olsa da, Hitit yazl belgelerindeki iaretlerin doru ekilde yorumlanmasyla baz tahminler yaplmaya allmaktadr. Bu tahminler iki farkl blge arasnda gidip gelmektedir. Bu blgeler, Pamphilya-Pisidya blgeleri ile Lidya Blgesidir. II. Murilinin Bat Anadoluya seferlerini ayrntl bir ekilde anlatt yllklar, bu tahminlerin yaplmasnda byk rol oynar. Bu kaytlara gre, II. Murilinin sefer srasnda izledii rota zerinde, getii ve konakladn belirttii yer isimleri birer iaret olarak grlmekte ve bu yerlerin gnmzdeki lokalizasyonlarnn

yaplabilmesiyle Arzawa lkesinin de yeri belirlenmeye allmaktadr.

63 64

Macqueen 2001: 53. Macqueen 2001: 53. IV. Tuthaliya ile Amurru kral Sausgamuwa arasndaki antlama metnine gre

Muwatalli tanr olunca (lnce), sonra Urhi-Teup kral oldu. [Babam] Urhi-Teuptan krall (zorla) ald. (Seha Nehri lkesi kral) Masturi hainlik yapt. Onu damat yapan Muwatallinin olu Urhi-Teupu korumad (Karauuz 2002: 199; Sausgamuwa Antlamas, CTH 105.8, A II 20-38). Mira lkesi kral Kupantakurunta ise Muriliye destek olmak iin o sralarda Murilinin kaarak yanna snd II. Ramsese bir mektup yazar. Ancak Ramses Hitit kralyla arasnn bozulmasn istemez ve bu ricay geri evirir (nal 2003a: 43; KBo I 24).
65

Macqueen 2001: 53.

17

Arzawa lkesinin snrlarnn tarihi olaylar sonucunda deiiklie urad, ancak denize snr olduu konusunda bilim adamlar hemfikirdirler. Tartmalar bundan sonra balamaktadr. leride Lidya Krallnn kurulaca klasik Lidya blgesinde bereketli Gediz Vadisi topraklar ile Byk Menderes vadisi arasnda olmas gerektiini nerenlerden Garstang ve Gurneynin birlikte yaynladklar Geography of the Hittite Empire adl kitapta66, Arzawann bakenti Apaay, gney kylarndaki Habesusda olamayacann
67

kazlarla

ispatlanmasndan

sonra

Ephesus
68

ile

eitlemilerdir . Bu yzden de Arzawa lkesinin arlk merkezinin

batda

aranmasnn gerektiini savunurlar (Har. 6). Bu gr savunanlardan bir dieri olan Macqueen, 1968 ylndaki makalesinde69, Lukka lkesi, Seha Nehri lkesi ve Millawanday Arzawa lkesinin kuzeyine yerletirir (Har. 12). II. Murilinin sefer kaytlarn dikkate alarak, Arzawa lkesinin batda aranmas gerektiini ve byk bir olaslkla ileride Lidya olarak bilinecek blgede kurulmu olabileceini savunur70. Bunun dnda Cornelius71, Huxley72, Yakar73, Mellaart74 (Har. 13) da bu konumu destekleyenler arasndadr. Dier bir ikinci gr olan Pamphilya ve Pisidya blgesi, bakent Apaann Akdeniz kysnda Antalya blgesi civarnda olabileceini dnenlerce taraf bulmaktadr. Buna gre, Arzawa lkesinin Ege Denizine deil de Akdenize kys vardr ve II. Murili Arzawa seferi srasnda Tuz Glnn gneyinden bir rota takip

66 67

Garstang-Gurney 1959: 84. nceleri, Likya kylarnda bulunan ve daha erken ismi Habesus olan klasik Antiphellus kentiyle

zdeletirilmitir (Garstang 1941: 22; 1943: 47). Garstang, daha sonradan buradaki kazlarda sadece Hellenistik bulgularn gelmesi zerine Ephesus ile eitlemitir.
68

Goetze, arlk merkezi terimini Garstang-Gurneynin kitabn deerlendirdii yazsnda kullanmtr

(1960: 43-48).
69 70 71 72 73 74

Macqueen 1968: 174-175. Macqueen 2001: 26. Cornelius 1958b: 395. Huxley 1960: 33. Yakar 1976: harita. Mellaart 1993: 416-417.

18

etmitir. Garstang bir kez savunmu olduu grnde75, merkezi Arzawa lkesinin Pisidya, Pamphilya ve Likya civarndaki lkelerde olduunu syler. Kuzeyde Afyonkarahisar, gneyde Antalyann batsndan itibaren Een ay (klasik Xanthos) veya Dalaman ayna (klasik Indos) kadar olan btn sahil boyunca devam ettiini ve dousunda Hapalla lkesi, batda Seha Nehri lkesi bulunduunu belirtmitir. Garstangn sonradan vazgetii bu grnn imkansz olamayacan dnen Bryce, Arzawann klasik zamanlarda Milyas (Burdur), daha sonradan Likya olarak bilinen blgede olutuunu ve batda Mira lkesiyle snr olduunu syler76 (Har. 10). Bu ikinci grn byk bir amaz vardr. Buna gre, Likya ve Pamphilyann yzey aratrmalarnda M.. 2. binyla ait yerleme izine rastlanmamtr77. Elbette, batdaki birok Klasik ncesi yerlemenin, daha yksek kesimlerde gerekleen byk lekli erozyon nedeniyle tortu katmanlarnn ok derinlerine gml kald, bu yzden varlklarna dair pek kant brakmad son yllarda iyice aa kavumutur. Bu nedenle, eer Arzawa gneybatdaysa, en byk merkezlerinin bile izi byle yok olmu olabilir. Ancak ilgili dnemden nemli yerlemelerin varlna ilikin fiziksel kant bulunana kadar, Arzawann gneybatya yerletirilmesi ciddi bir kuku konusu olarak kalacaktr78.

75 76 77

Garstang 1941: 21. Bryce 1974a: 104, 112. nal tarafndan Macqueenin Hititler ve Hitit anda Anadolu kitabyla ilgili olarak kaleme

alnm deerlendirme yazsnda, nal Likya ve Pamphylia blgelerinde bizzat kendisinin de geziler yapm olduunu belirtmekte ve baz yerler aratrmalar srasnda gzden kam diye o blgelerde 2. binyl yerlemesinin olmayaca grne katlmamaktadr (nal 1989: 285).
78

Macqueen 2001: 40-41.

19

a. WLUSA LKES
Wilusa lkesi, Hitite bal olup Arzawa lkeleri ierisinde yer almakta ve genellikle Kuzeybat Anadoluya yerletirilmektedir79. ou zaman Hitit lkesi ile dost olduu grlen, hatta II. Muwatalli Dneminde Hititin vasal devleti80 olan Wilusa hakknda bize yol gsteren Hitit metinleri ise Alaksandu Antlamas, Manappatarhunda Mektubu ve Milawata Mektubudur. Bunun dnda Wilusa adna, paralar halinde ele geen belgelerde de rastlamaktayz. Labarna Dnemi Yazl Belgeleri: Labarna Dneminde Wilusa ile ilgili bilgiye, mparatorluk Dnemi krallarndan II. Muwatalli ile Wilusa kral Alaksandu arasnda imzalanan ve arkeoloji dnyasna Alaksandu Antlamas olarak gemi belgede rastlamaktayz: Eskiden atam Labarna, Arzawa lkelerinin tamam ve Wilusa lkesi ile savamt. Ve onlar kle yapmt. Sonradan Arzawa lkesi tekrar dman oldu. Ve Wilusa lkesini, Hatti lkesinden ayrd. Fakat mesele uzun zaman(dr bilinmektedir). Hangi kraldan olduunu (bilmiyorum). [Ve] Wilusa lkesi, Hatti lkesinden ayrldnda, Hatti lkesi krallar onun halk ile gerekten bar iinde idiler81. Alaksandu Antlamasndaki bu paragrafa gre, Labarnann Arzawa ve Wilusay yendii belirtilmekte ve birok bilim adam da antlamadaki Hatti lkesi krallar onun halk ile gerekten bar iinde idiler ifadesinden tr, Wilusa ile Hitit arasnda yaklak 200 yl kadar sren bir dostluk ilikisi kurulduu sonucunu
79

Houwink ten Cate 1970: 71 dipnot 91. Ne yazk ki, Arzawa lkeleri iine hangi lkelerin girdii

konusunda genel bir gr birlii yoktur. Friedrich, Kk Arzawa iine Mira-Kuwaliya, Hapalla ve Seha Nehri lkesini dahil ederken (1926: 49), Goetze, Kk Arzawa iinde Mira-Kuwaliya, Hapalla, Seha Nehri lkesi ve Wilusann olduunu dnmektedir (1957: 179). Forrer ise Alaksandu Antlamasna gre, Wilusay Arzawa lkeleri arasnda belirtir fakat Seha Nehri lkesini bu lkeler arasnda gstermez (1937: 178vd.).
80 81

Bryce 1985: 14. Karauuz 2002: 140; Alaksandu Antlamas, CTH 76.2, B I 2-14.

20

karmaktadr.

Ancak
82

Labarnann

buraya

kadar

gittii

yine

de

pheyle

karlanmaktadr . II. Tuthaliya Dnemi Yazl Belgeleri: II. Tuthaliya, Hitit lkesinin batsna zellikle Assuwa koalisyonu zerine yapt seferden bahsettii yllklarnda83, bu koalisyonun kapsad lkeleri yle sralamaktadr: [...]uqqa, Kispuwa, Unaliya, [...........], Dura, Halluwa, Huwallusiya84, Kar(a)kisa85, [...]unta, Adadura, Parista, [............], [...]iwa, Warsiya, Kuruppiya, Lusa (?), Alatra, Pahurina, Pasuhalta, [...........], Wilusiya, Taruisa86. Wilusann bu metinde Wilusiya eklinde getii grlr. Yine ayn dneme tarihlenebilecek, tanra tara yaplan dualarn yer ald bir metin iinde saylan yabanc lkelere ait bir listede ise Wilusa olarak belirtilmitir87. Muwatallinin Wilusa kral Alaksandu ile yapt antlamann geleneksel giri ksmnda, Tuthaliyann Arzawaya sefer dzenledii fakat Hitit kralna bal olduu ve sk sk ona haberciler gnderdii iin Wilusaya girmedii yazar. Ancak Tuthaliyann Assuwa seferinden de bahsettii yllklarnda, Wilusiya ile Tarwisa az nce saylan pek

82

nala gre, her iki lke arasnda bu kadar uzun bir sre dostluk ilikisinin devam etmesi imkanszdr.

Ona gre, bu, saray kronistlerinin bir yanlgs olmaldr (2003a: 6).
83 84 85

Garstang-Gurney 1959: 105, 121-122; Houwink ten Cate 1970: 72; KUB 23.11 II: 13vd. Houwink ten Cate 1970: 72. ehrin Arzawa civarnda olduu ifade edilir (KUB 23.49: 4). Karkisann kuzeybatdaki konumu iin bkz. Garstang-Gurney 1959: 108. leride Karkisa ve Masa

lkeleri bal altnda ayrntl olarak ele alnacaktr.

86

lk kez Forrer tarafndan Troya kenti ile eletirilmeye allmtr (1924: 6). Ayrca bkz. Garstang-

Gurney 1959: 105-106; Starke 2001: 36.

87

Houwink ten Cate 1970: 75. , Kummaha, [Hayas]a, Lulluwa, Arzawa, , Dalauwa, Ma[sa],

[(Galkisa)], [Kunt]ara, Iyalanti, [(Wilusa)], [Ura], Luhma, S[(appuwa)], [Partahuina], Gassula, Hi[muwa], [(Lalha)], , [(Gasga)] (KUB 15.34 I: 58vd=KUB 15.38: 6vd.)

21

ok dman lke arasnda bulunmaktayd88. Alaksandu Antlamasna baktmzda ise tam tersi bir ifadeyle karlarz: [Ve] onlar [elilerini (dzenli olarak) onlara] gnderdi. Fakat Tuthaliya, Arzawa lkesine kar [] geldiinde, o, [Wilusa lkesine] girmedi. Onunla bar iinde idi89. Bu ifadeye gre, Wilusa ile dostane ilikiler II. Tuthaliya Dneminde de devam etmekteydi. Bu durumda, Wilusann neden dman lkeleri arasnda sayld konusu kesinlik kazanmamtr. I. uppiluliuma Dnemi Yazl Belgeleri: Alaksandu Antlamasndan bu kez Wilusa lkesine ilikin olarak, I. uppiluliumann Arzawaya seferleri srasnda Wilusa lkesi kral Kukkunninin Hitit kralna sadk kaldn renmekteyiz: Ve [Arzawa] lkesi [bir kez daha savaa baladnda], bykbabam uppiluliuma geldi ve [Arzawa lkesini yendi]. [Wilusa] lkesi kral Kukkunni [onunla bar iinde idi]. Ve o ona kar gelmedi. [Ancak bykbabam uppiluliumaya (dzenli olarak) eliler [gnderdi]]90. Bu kral hakknda, Hitit metinlerinde bundan baka herhangi bir bilgiye rastlamamaktayz. Bu yzden, Wilusa lkesinin siyasi tarihinde ne kadar etkili olduunu da bilemiyoruz.

88

Houwink ten Cate 1970: 77-78. Houwink ten Catee gre lkenin ad Wilusiya, ehrin ad da Wilusa

olabilir. Ona gre bu iki tanmlama ya yanltr ya da Wilusiya lkesi dman iken Wilusa ehri Hitite bal kalmtr.
89 90

Karauuz 2002: 140; Alaksandu Antlamas, CTH 76.2, B I 2-14. Karauuz 2002: 140; Alaksandu Antlamas, CTH 76.3, B I 15-20.

22

II. Muwatalli Dnemi Yazl Belgeleri: II. Tuthaliya ve I. uppiluliuma dnemlerinde, Hitit ile dost olduunu grdmz Wilusa lkesinin yeni kral Alaksandu91 ile Hitit kral II. Muwatalli arasnda bir antlama imzalanr. Alaksandu Antlamas olarak bilinen bu antlamann hangi amala yapld belli deildir. Byk bir olaslkla nceki kral Kukkunni ldnde yerine geecek bir olu olmadndan, Hitit kral buraya Alaksanduyu ynetici olarak tayin eder ve onunla bir vasallk antlamas yapar. Wilusa lkesi, bu antlamayla birlikte Hitit lkesine balanarak, yine Hitit lkesi tarafndan Arzawa lkeleri arasna katlr. Metinden anladmza gre, Masa lkesinin Wilusa lkesini igal etmesi zerine Wilusa kral, Hitit kralndan yardm ister ve II. Muwatalli de ordusuyla birlikte Masa lkesine saldrr: Fakat [Arzawa lkesi adamlar] bana kar savaa baladnda ve onlar [senin lkene (?)] girdiinde, sonra sen beni yardma ardn. Ben, [senin yardmna] geldim. Ve Masa lkesini mahvettim92. Metnin devamnda, kral Muwatallinin Wilusa lkesi ile dostluk ilikilerini devam ettireceini ama bunun her iki tarafn da gerekli artlara uyduklar mddete mmkn olabileceini anlamaktayz. Hitit lkesine kar kurulan her trl plandan, kral haberdar etmesini yani bir lde ondan casusluk yapmasn istemektedir. Wilusa lkesi anlald kadaryla Hitit lkesine uzun sreli balln devam ettirmektedir93.

91

Homerosun Yunan dilinde yazlm lyada eserinde geen Troyal Alexandros/Paris ile isim

benzerliinden tr ayn kii olduu nerisi iin bkz. Forrer 1924: 1-22.
92 93

Karauuz 2002: 141; Alaksandu Antlamas, CTH 76.6, A I 43-56. Mellaart 1974: 508.

23

III. Hattuili Dnemi Yazl Belgeleri: Seha Nehri lkesi kral Manappatarhunda tarafndan hangi Hitit kralna yazld bilinmeyen, ancak bahsedilen olaylar Tawagalawa Mektubundaki olaylarla benzerlik tadndan III.
94

Hattuili

Dnemine

ait

olabilecei

dnlen

Manappatarhunda Mektubu , ad bilinmeyen bir dman tarafndan Wilusaya saldrldndan bahsetmektedir95: [.........] gel ve Hitit askerlerini geri getir. [....... onlar] Wilusa lkesine saldrmak iin geri geldiler. [... Fakat] ben ar biimde hasta oldum; hastalk [......] beni bitkin drd...96. Bahsedilen dman, olaslkla Tawagalawa Mektubu ve Milawata Mektubunda da grlecei zere Ahhiyawa kralna alan Piyamaradu olmaldr97. Bu mektuba gre, Alaksandu sz konusu dman karsnda pek fazla direnememi ve Seha Nehri lkesi kral da hasta olduunu ileri srerek bu savata Hitit ordusuna yardmc olamamtr. Millawanda kral Atpa, Piyamaraduyu Wilusa zerine yollam ve Piyamaradu daha sonra Lazpa98y da vurmutur. Bu arada Manappatarhunda tarafndan arlan Hitit ordusu, Wilusa lkesine saldran dmanlara kar Bat Anadoluya askerlerini sevk etmi ve bylece Wilusada tekrar dzen salanmtr99.

94

Bryce 1985: 16. Seha Nehri lkesi kral Manappatarhundann yazm olduu bu mektubun alcs olan

Hitit kralnn ad maalesef bilinmemektedir. Ancak son yllarda Ortakyde ele geen Uhhamuwa mektubunun ierii dolaysyla Manappatarhunda mektubu belki de uppiluliuma veya ondan hemen nceki dneme tarihlenebilir (nal 2003a: 40).
95 96 97 98 99

nal 2003a: 40; KUB 19.5: 3vd. Garstang-Gurney 1959: 95. Bryce 1985: 14-15. Lesbos (Midilli) Adas olduu nerisi iin bkz. Garstang-Gurney 1959: 96. Bryce 1985: 16.

24

IV. Tuthaliya Dnemi Yazl Belgeleri: Alaksandunun lmnden sonra Wilusada gelien olaylar hakkndaki bilgileri, Milawata Mektubundan renmekteyiz. Mektubu gnderen Hitit kralnn100 ve gnderilen kiinin kim olduu bilinemediinden ve mektup olduka krk paralar halinde gnmze ulatndan, bahsedilen olaylar hakknda u ana kadar ancak tahmini yorumlar yaplabilmitir101. Bu yorumlar zerinde fazla durmadan, mektupta Wilusa lkesi ile ilgili ifadelere bakmaya alalm. Buna gre, Alaksandunun lmnden sonra bir iktidar kavgas yaand ve Bat Anadolu topraklarnda Piyamaradunun eylemlerinin devam etmekte olduu grlmektedir. Alaksandunun olu veya torunu olan Walmu102, Wilusa tahtndan indirilmi ve lke dna, muhtemelen Seha Nehri lkesi veya Mira lkesine kamak zorunda kalmtr103. Yerine geen kii olaslkla Hitit lkesine sadk kalmadndan, Hitit kral, tekrar eski tahtna oturtmak iin Walmunun geri verilmesini ister: imdi, olum, Walmuyu bana gnder. Onu []da kral olarak baa getireceim104. Mektubun devamnda, Walmunun hem mektubun alcsnn hem de Hitit kralnn vasal olduunu anlamaktayz105. Hitit kralnn olum diye hitap ettii mektubun alcs olan kii, Brycea gre, belki de Hitit kral ailesine kraln kzyla yapm olduu bir evlilik araclyla katlm olabilir106. Ayn lke zerinde Hitit

100

Bu Hitit kralnn IV. Tuthaliya olduu konusunda birleenler: Gterbock 1983: 137; Singer 1983: 216;

Hawkins 1998: 19; Starke 2001: 42.

101 102

Bu konuda bkz. Bryce 1985: 13-23. 1981 ylnda H. Hoffner tarafndan Milawata Mektubuna yeni bir para eklenmitir. Bu parayla

birlikte, orijinal metinde paral olarak grlen Walmu ismi hakknda imdi daha iyi bilgi salanmaktadr (Bryce 1985: 13). CTH 182.
103 104 105 106

Singer 1983: 215. Garstang-Gurney 1959: 115; KUB 19.55: 33-46. Garstang-Gurney 1959: 115; KUB 19.55: 45. Bryce 1985: 23.

25

kralyla ortak bir otoriteye sahip olan bu kiinin, dier vasal hkmdarlara gre daha yksek bir pozisyonda olduu anlalmaktadr107.

Wilusa lkesinin Lokalizasyonu:

Wilusa ile Homerosun lyada adl nl yaptndaki (W)Ilios ve Taruisa ile Troya arasndaki ses benzerliinden tr, Wilusa lkesi Kretschmer108 ve Forrer109 tarafndan, Klasik Dnemde Ilios (Troas/Troad) olarak anlan anakkale civarna yerletirilmitir. ou bilim adam bu eitlie kar ksa da, gnmzde Starke110 (Har. 15), Hawkins111 (Har. 11), Niemeier112 (Har. 14) ve Latacz113 gibi aratrmaclar tarafndan destek grmeye devam etmektedir. Buna gre Wilusa lkesinin snrlarn batda Ege Denizi, kuzey/kuzeybatda anakkale Boaz ve Marmara Denizinin gney kys, douda Simav ay ve gneyde Kaz Dalar oluturmaktadr114. II. Murilinin Arzawaya seferi srasnda hi Wilusadan sz etmemesi ve izledii rota zerinde Wilusann yer almamas nedeniyle, Hitit lkesinin hemen kuzeybatsnda olabilecei tahmin edilmitir. Bu nedenle, Garstang ve Gurney115, Troad blgesinin gneydousunu nermilerdir (Har. 6). Hitit ve Wilusa arasndaki uzun bir zamana yaylan dostane iliki, onlarn birbirleriyle snr komusu olabilecek kadar yakn olduklarn da dndrmtr. Buna gre, Macqueen116 (Har. 12) ve Mellaart117 (Har.

107

Brycen Milawata Mektubu hakknda ele ald yazsna gre, mektubun alcs olan kiinin, batda

Hitite bal topraklarda srekli karklk karan Millawanda kral (Piyamaradunun damad) Atpann olu olmas byk bir ihtimaldir (1985: 22). Singere gre ise, Seha Nehri lkesi kral veya Mira lkesi kral olma olasl daha byktr (1983: 216).
108 109 110 111 112 113 114 115 116

Kretschmer 1924: 207. Forrer 1932: 150. Starke 1997: 454. Hawkins 1998: 23. Niemeier 1999: 143 dipnot 22. Latacz 2002: 199. Latacz 2002: 198. Garstang-Gurney 1959: 104. Macqueen 1968: 177; 2001: 42.

26

13) tarafndan Lukka lkesi, Karkisa ve Masa lkeleri Marmara Denizinin gneyi ve dousuna yerletirildikten sonra Wilusa lkesi iin Eskiehir Ovas, zellikle de Tavanl-Kprren Blgesi nerilmitir. nal da Eskiehir ovas ile Bursann dousuna yerletirmektedir118 (Har. 16). Bylece Wilusa lkesi hem Hitit lkesine bal kalmakta hem de II. Murilinin Arzawa seferi srasnda neden buradan sz etmedii konusu aklk kazanmaktadr.

b. MRA-KUWALYA LKES
Birok bilim adamna gre, Hitit lkesi ile ok yakn hatta snr olduu kabul edilen ve Hititin batsna lokalize edilen Mira lkesi, Hititin Bat Anadoluya doru olan dou-bat gzergahnda nemli bir noktada bulunmaktayd. Arzawa lkesine ait olan Kuwaliya topraklar ise, II. Murilinin Arzawa seferinden sonra Mira kralyla yapt Kupantakurunta Antlamasyla birlikte Mira lkesi topraklarna katlmtr. lkenin lokalizasyonu konusunda bize en ok yardmc olan yazl belge ise yine sz konusu antlamadr. I. uppiluliuma Dnemi Yazl Belgeleri: Bu dnemde Mira-Kuwaliya lkesi ile ilgili gelimeleri, II. Murilinin babasnn kahramanlklarn anlatt metinlerden ve Mira-Kuwaliya lkesi kral Kupantakurunta ile imzalad antlamadan renmekteyiz. Buna gre, Mira kral Mashuiluwa bu dnemde kendi kardeleri tarafndan lkesinden kovulmu ve Hitit kral uppiluliumaya snmtr. uppiluliuma o sralarda Hurri lkesinde olduu iin de onunla fazla ilgilenememi olmal, ancak onu kz Muwatti ile evlendirmitir119 (Tab. 2). Bunun dnda bu dnemde lke hakknda fazla bilgiye sahip bulunmamaktayz.

117 118 119

Mellaart 1968: 192. nal 2003a: 40. nal 2003a: 25; Karauuz 2002: 119-120; Kupantakurunta Antlamas, CTH 68.2, B I 3-10.

27

II. Murili Dnemi Yazl Belgeleri: II. Murilinin yllklarna gre, saltanatnn nc ylnn balarnda, Lukka lkesindeki insanlar, stlerine yryen Hitit ordusundan kaarak Arzawa lkesine snmlard. Bunun zerine Hitit kral da Arzawa kral Uhhazitiden onlar kendisine teslim etmesini istemi, Uhhaziti de onlar geri vermemiti. Uhhaziti, bundan sonra Millawandada bir isyan hareketi balatr ve Hitit ordusu birok esirle birlikte buradan lkesine dner. Metinde yazdna gre; Mira kral Mashuiluwa, mpa kentini igal etti ve Uhhazitinin olu olan Piyamainara da ona kar direndi. Ancak benim tanrlarm, Mashuiluway korudular ve o, Piyamainaray bozguna uratt ve onun geri ekilmesini salad, . ve Hapanuwa blgesini igal etti120. Mira lkesi kralnn Hitite snmasndan sonra tekrar ne zaman Mira kral olduu bilinmemektedir. Ancak Hitit lkesine hep bal kald ve Hitit lkesinin de dman olan Arzawaya kar saldr yapmaktan da kanmad anlalmaktadr. II. Murilinin Arzawa seferine balad nc saltanat ylnda, Hitit ordular Sehiriya nehrini getikten sonra Aura kentinde Mira kral Mashiluwa da onlara katlr ve Walma kenti yaknlarnda dman Arzawa lkesiyle kar karya gelinir. II. Murilinin saltanatnn drdnc ylnda, Arzawa seferi sona erdikten sonra, Mira lkesine orada dzeni salamak iin geri dner ve mpa, Arsani, Sarawa ve Hapanuwa kentlerini daha gl bir ekilde tekrar yaplandrr121. II. Murilinin byk bir zaferle ayrld bu sefer sonrasnda, Arzawa lkesine bal olan kk devletlerden122 Mira-Kuwaliya lkesi, Seha Nehri lkesi ve Hapalla lkesi krallaryla vasallk antlamalar imzalanr. II. Murili, Mira-Kuwaliya lkesi kral Kupantakurunta ile yapt antlamada, Arzawa lkesini yendikten sonra Mira ve
120 121 122

Garstang-Gurney 1959: 85; Goetze 1933: 37-39. Garstang-Gurney 1959: 91; nal 2003a: 35. Bu kentlerin yerleri ne yazk ki saptanamamtr. Metinlerde Arzawa lkesi ile yakn ilikiler ierisinde olduklar anlalan bu devletler hibir zaman

dorudan Arzawa lkeleri arasnda gsterilmemitir. Bkz. Garstang-Gurney 1959: 89.

28

Kuwaliya topraklarn Mashuiluwaya geri verdiini belirttikten sonra Mashuiluwann Pitassa ve Hitit topraklarndaki halk nasl kendisine kar kkrttn anlatr123. II. Murili buna karlk, Sallapa kentine geldiinde Mashuiluwann yanna gelmesi ynnde haber gnderir. Mashuiluwa ise kraln karsna kmaktansa kamay tercih eder ve Masa lkesine snr124. Hitit kral, Masa lkesine gz da vermek iin saldrr ve Mashuiluwann teslim edilmesini ister. Hitit kralndan korkan Masa halk da Mashuiluway kendisine teslim eder ve kral onu alarak Hattua kentine gtrr. Bundan sonra Mashuiluwa hakknda bilgi alnamadndan, olaslkla Hattuada idam ettirilmi olmas gerektii dnlmektedir125. Antlamada belirtildiine gre, Mashuiluwa bir su ilediinden onun yerine Mira-Kuwaliya lkesi tahtna kral olarak Mashuiluwann evlatlk olu Kupantakuruntay getirir126 ve onunla bir vasallk antlamas imzalar. Bu antlamayla birlikte, Mira lkesinin snrlar da u ekilde izilmitir127: Bir tarafta Tuthaliyann (olaslkla II. Tuthaliya) tahkim edilmi kararghnn olduu Maddunassa kenti, dier tarafta Wiyanawanda kentinin askeri tesisleri snrdr. Ancak Aura kentine girmemesi de belirtilir. Kuwaliya lkesi ile arasndaki snr ise Astarpa rma oluturur. Astarpa ve Siyanti rmaklarndan itibaren kesinlikle hibir ehirde yerleim kurmamas da istenir. Antlama metninin devamnda, dier vasallk antlamalarnda olduu gibi Hitit lkesine bal kalmas, Hitit lkesine kar kan isyan hareketlerinde Hitit kralnn yannda yer almas, yakn evresinde kan her trl isyanla ilgili herhangi bir haberi Hitit kralna iletmesi istenmektedir.

123 124 125 126

Karauuz 2002: 120; Kupantakurunta Antlamas, CTH 68.4, B I 22-29; D I 22-33. Karauuz 2002: 121; Kupantakurunta Antlamas, CTH 68.5, D I 34-43. nal 2003a: 37. Mashuiluwa, Muwatti ile evliliinden ocuu olmad iin Muwattallinin yeeni Kupantakuruntay

evlatlk olarak almt.

127

Karauuz 2002: 122; Kupantakurunta Antlamas, CTH 68.9, C I 29-35.

29

II. Muwatalli Dnemi Yazl Belgeleri: II. Muwatalli ile Wilusa kral Alaksandu arasnda yaplan Alaksandu Antlamasna gre, Kupantakurunta II. Muwatalli Dneminde de Mira-Kuwaliya lkesinde tahtta kalmaya devam etmitir128. Wilusa kral Alaksandudan dier vasal krallar arasnda, zellikle Kupantakuruntaya yardmc olmasn ve onu korumasn ister. Kupantakuruntann II. Muwatallinin babas II. Murilinin kzkardeinin olu olmas nedeniyle ona daha ok ayrcalk tannd anlalmaktadr. III. Hattuili Dnemi Yazl Belgeleri: III. Hattuili yeeni Urhi-Teshubu (III. Murili) tahttan attktan sonra yaanan i atmalar srasnda Seha Nehri lkesi kral Masturinin III. Hattuilinin tarafn tuttuunu, IV. Tuthaliya ile Amurru kral Sausgamuwa arasnda yaplan antlamadan renmekteyiz129. Mira-Kuwaliya lkesi kral Kupantakuruntann ise III. Muriliyi desteklediini II. Ramsese yazm olduu bir mektuptan renmekteyiz130. Buna gre, Msr kralndan III. Murili lehine mdahale etmesini isteyen Mira kralnn bu haince davranna karlk II. Ramses, kendisine gnderilen bu mektubun bir rneini III. Hattuiliye de yollamtr. Hititin vasal bir lkesi tarafndan Msr kralna mektup gnderilmesi, Hitit lkesinin III. Hattuili Dneminde Bat Anadoluda etkisinin ne kadar azaldn gstermesi asndan nemlidir. III. Hattuili Dnemine ait olduu dnlen Manappatarhunda Mektubuna ait krk bir para zerinde de Mira-Kuwaliya lkesi kral Kupantakuruntann ad

128 129

Karauuz 2002: 145; Alaksandu Antlamas, CTH 76.17, A III 31-60. Karauuz 2002: 199; CTH 105, A II 20-38. Mira lkesi kral Kupantakurunta ise Muriliye destek

olmak iin o sralarda Murilinin kaarak yanna snd II. Ramsese bir mektup yazar. Ancak Ramses Hitit kralyla arasnn bozulmasn istemez ve bu ricay geri evirir (nal 2003a: 43; KUB 23.1 II: 20vd.).
130

Garstang-Gurney 1959: 90; nal 2003a: 43; KBo I 24.

30

bulunmaktadr131. III. Hattuili Dneminden sonra artk Hitit metinlerinde MiraKuwaliya lkesi adna rastlamamaktayz132.

Mira-Kuwaliya lkesinin Lokalizasyonu:

Mira-Kuwaliya lkesinin yeri konusunda bilim adamlar, Bat Anadolu topraklarndaki dier lkelerde olduu gibi ortak bir sonuca varamamlardr. Bu konuda yararlanlan yazl belge ise Kupantakurunta Antlamasdr. Antlamada verilen bilgilere gre; Garstang ve Gurney133, Astarpa Irma iin Eber Glne dklen Akar ay, Siyanti Irma iin Banaz ayn, Aura iin de klasik Amorium kentini nermitir. Bylece, Mira-Kuwaliya lkesi de Astarpa ve Siyanti rmaklarnn gneyinde, verimli Menderes vadisinde kurulmu olmaldr (Har. 6). Macqueen de134 Astarpa Irmann Akar ay ile ayn olduunu sylemekte, ancak Mellaart135 rman Emirdadan kp, Sakarya Irmann kuzeydousuna doru aktn dnmektedir. Siyanti Irma konusunda ise Macqueen Porsuk aynn yukarsn, Mellaart Trkmen Dadan geen Yukar Sakarya Irman nerir. Buna gre, Macqueen, Mira-Kuwaliya lkesini Afyon ilinin batsndaki blgeye yerletirmektedir (Har. 12).

131 132

Bryce 1985: 15 dipnot 13; KBo XIX 78. Hitit krallarndan hangisine ait olduu kesin olarak bilinmeyen Mashuitta Mektubu metni (yakn

dnemde mektubun alcsnn Parhuitta eklinde okunmas gerektii anlalmtr), bir Hitit kral tarafndan ad belli olmayan bir lkenin kral Parhuittaya yazlmtr (Hawkins 1998: 20). Mektubun giriinde okunan Byk Kral ifadesi ve birka krk satrdan sonra gelen Wilusa lkesi ad, Parhuittann Wilusa kral olduunu dndrmtr (Heinhold-Krahmer 1977: 178). Hawkins ise metnin giriindeki dnemin gl krallar iin kullanlan ifadelerin, Hitit lkesinin batsndaki bir lke kral iin de kullanlmasndan dolay, Parhuitta adl kraln gcn yaptrd Karabel antyla da gsteren Tarkasnawadan sonra baa getiini dnmektedir (Hawkins 1998: 20).
133 134 135

Garstang-Gurney 1959: 91. Macqueen 1968: 177. Macqueen 1968: 177 dipnot 68.

31

Cornelius ise136 Siyanti Irma ile Dalaman ayn, Astarpa Irma ile de Menderesi eletirir. Ayrca isim benzerliine dayanarak, Maddunassa iin

Magnesiay, Wiyanawanda iin de Oinoanday teklif eder. Ona gre, MiraKuwaliyann hemen hemen Karia blgesinde kurulmu olmas gerekmektedir. Antlamaya gre, Bryce137, Mashuiluwa eer Pitassadaki halk

kkrtabiliyorsa ve Hitit kral Sallapada iken onu oraya arabiliyorsa lkenin bu iki yere yakn bir yerde olmas gerektiini dnmektedir. Madduwatta metninden de bu iki kentin birbirlerine yakn olduunu anlamaktayz138. Pitassa ve Sallapa kentleri, birok aratrmac tarafndan da kabul edildii zere kabaca Tuz Glnn kuzeybatsnda uzanmaktadr139. Ancak Bryce, Goetze gibi Tuz Glnn

gney/gneybatsnda olmalar gerektiini dnmektedir. Ayrca Antlamada, Mira kralnn Astarpa ve Siyanti Irmaklarn kesinlikle gememesi istendiine gre, MiraKuwaliya lkesinin Hitit lkesi topraklarna tehlike oluturabilecek kadar yakn hatta snr olduunu anlamaktayz. Bu yzden de lkenin snrlar ve girilmesinin yasak olduu yerler ayrntl biimde verilmi olmaldr. Bryce, bunlara dayanarak Astarpa Irma iin Sula Glne dklen aramba ayn, Siyanti Irma iin de Beyehir ve Sula Gllerini birletiren bir rmak olabileceini nermektedir140. Kuwaliya da bu rmaklarn gneyindeki blgede uzanmaldr. Bylece Mira-Kuwaliya lkesi, Anadolunun gney kysnda veya kyya yakn bir yerde, ileride Pamphylia olarak adlandrlacak blgede kurulmu olmaldr141(Har. 10).

136

Cornelius 1958: 394-395. Garstang ve Gurney, Wiyanawanda iin yine Oinoanday ve Maddunassa

iin Kufi Suyu (Byk Menderesin kollarndan biri) yaknlarndaki klasik Attanassus kentini nerir (1959: 92).
137 138 139

Bryce 1974a: 106. Garstang-Gurney 1959: 76. Daha ayrntl lokalizasyon iin Arzawa lkesi bal altnda I. uppiluliuma Dnemi Yazl Belgeleri

maddesine baknz.
140 141

Bryce 1974a: 110. Bryce 1974a: 111.

32

nal, yaynnda, Mira lkesi iin Karabel ant ve zmir civar merkezde olmak zere Menderes vadisini nermitir142 (Har. 16). Bat Anadoluda Luwiler tarafndan m yoksa yerel beylerin getirtmi olduu Hitit ustalar tarafndan m yapld tam olarak bilinmeyen baz yaztl kaya antlar ve talar bulunmaktadr. Luwi hiyeroglifli yazta sahip antlardan biri Kemalpaa-Torbal yolu zerindeki Karabel kaya ant, dierleri Sipylos/Manisa Dandaki Akpnar kaya ant, Latmos/Beparmak

Dalarndaki Suratkaya kaya yaztlar ve sonuncusu Beyky yaknlarnda bulunan ancak gnmzde kayp olmu olan yaztl tatr (Har. 17). Klasiklemi tanr giysileri iinde saa ilerlerken gsterilen, sa eliyle omzuna asl yay ve sol eliyle bir mzrak tayan figr ile Luwi hiyeroglifli yaztn ilendii Karabel antnn (A ant) yannda zamanla anm ama ilkine ok benzeyen B ant ve yine yaknlarda iki yznde de Luwi yazt yer alan kabartmasz C ant bulunmaktadr143 (Res. 1a). Gterbock tarafndan okunan C1 ve C2 yaztlarnda, ilk nce yerel krallardan Hapalla kral Targasnallinin ad yazd dnlmtr144. Ancak yakn zamanda Hawkins, Karabel antndaki iaretler ile Tarkondemos mhr145 zerindeki iaretler arasnda bir iliki kurarak, bu sayede Mira kral Tarkasnawa adn okumay baarmtr. Yaztn devamnda yine nceden Mira tahtnda bulunan Tarkasnawann babas Alantalli ile ad okunamayan dedesi de belirtilmitir146 (Tab. 2).

142 143 144 145

nal 2003a: 22. Seeher 2002: 20. Gterbock 1967b: 65. 19. yzyln balarnda bir antikac tarafndan satn alnan ve Tarkondemos mhr olarak bilinen

gmten damga mhr zerindeki kraln adnn sonradan Tarkasnawa olduu anlalmtr (Hawkins 1998: 2). Hawkinse gre, Tarkasnawa olaslkla IV. Tuthaliya ile ada olan son Mira krallarndan Alantalli isimli birisinin oluydu (Hawkins 1998: 1). II. Murili tarafndan yazdrlan

uppiluliumann Kahramanlklar metninde kraln dmanlar arasnda grlen Alantalli, yaklak 100 yl sonrasna yani IV. Tuthaliya Dnemine ait Bronz Tabletteki antlama ahitleri arasnda saylmaktadr. Bu sondakinin II. Alantalli eklinde nerilip nerilemeyecei tartmaldr (Hawkins 1998: 17).
146

Hawkins 1998: 1.

33

Dier yaztl rneklerden Akpnar kaya antnda ise dikdrtgen ve iinde st yuvarlatlm derin bir niteki tahtnda, oturan bir tanra gsterilmitir (Res. 1b). Tanra kabartmasnn yanndaki hiyeroglif iaretlerde okunan ancak nvan tam olarak anlalmayan Zuwala ad Hitit krallar arasnda da bulunmamaktadr147. Gterbock, hem Karabel hem de Akpnar antlarn M.. 13. yy.a tarihlendirmektedir148. 1980li yllarda Hatice Gonnet tarafndan Afyon iline bal Beyky yerlemesinde gerekletirilen aratrmalarda, 1884 ylnda Ramsayn bulduu M.. 13. yy.a ait hiyeroglif yaztl Hitit ta antnn izi srlmeye allmtr149. Gnmzde yerinde olmayan bu tan olduu Beyky yerlemesi civarndaki Saralanda Hitit blgesinde de benzerleri ele gemi olan bir ak hava tapna, Yumrutepe adl yerde kabartmal panolarn olduu kaya antlar saptanmtr. Yine de tm bu unsurlar Hitit zellii tamasna ramen Hititlerin bu blgede yaadklarn sylemek imkanszdr. Sz konusu blgenin zellikle M.. 14. yy.dan itibaren Arzawa/Mira-Kuwaliya lkesinin snrlar iinde olabilmesi mmkndr. Yakn zamanda saptanan Latmos Dandaki Luwi hiyeroglif iaretlerde Mira lkesinin adyla Byk Prens Kupanta-dKuruntiya (KAL) ad okunmutur150 (Res. 1c). Son olarak ele geen Aydndaki bu rnekle birlikte zmir, Manisa ve Afyon illerinde de ele geen kaya antlarnn Arzawa/Mira lkesinin snrlarn oluturduu dnlebilir151.

147 148 149 150 151

Seeher 2002: 20. Gterbock 1984: 115. Gonnet 1986: 273. Peschlow 2002: 257. Sula Glnn dousunda yer alan Ortakaraviran Hykte bulunan bir mhr araclyla, Mira

lkesinin sahip olduu snrlarn kimi zaman ulat yerleri renmekteyiz. Sz konusu mhrn zerinde Mira lkesi kral Mashuiluwann ad yazmaktadr (Karauuz 2002: 108).

34

c. SEHA NEHR LKES ve APPAWYA

Seha Nehri lkesi de Hitit metinlerine dayanlarak, Hitit topraklarnn batsna lokalize edilen lkelerden biridir. lke hakkndaki ilk bilgiler, II. Tuthaliyann Bat Anadolu seferlerinden ayrntl biimde bahsettii yllklarndan gelmektedir. Appawiya lkesi, II. Murili Dneminde yaplan vasallk antlamasyla Seha Nehri lkesi topraklarna katlmtr. II. Tuthaliya Dnemi Yazl Belgeleri: II. Tuthaliyann tahta gemesiyle birlikte dmanlarn tekrar harekete gemesi zerine, Bat Anadoluya zellikle de Assuwa konfederasyonu zerine yrtt seferinden bahsettii yllklarnda152, ilk olarak etrafnda toplanan kent ve lkelerle birlikte Arzawaya kar bir sefer dzenledii anlalmaktadr. Limiya Irma lkesi, Apkuisa, Seha Nehri lkesi, Pariyana153, Hapalla, Arinna154, Wallarimma155 ve Hattarsada yaayan insanlar Hitit lkesine srgn etmi ve ok sayda ganimetle lkesine dnmtr156. I. uppiluliuma Dnemi Yazl Belgeleri: Bu dnemde lke hakkndaki bilgileri, II. Murili Dneminde Seha Nehri lkesi kral Manappatarhunda ile yaplan vasallk antlamasndan renmekteyiz. Manappatarhundann kardeleri ve Uratarhundadan kaarak Hitit Krallna ait Karkisa lkesine sndn antlamann balang ksmnda verilen u bilgiden anlamaktayz:

152 153 154

Bu yllklar eskiden yanllkla IV. Tuthaliya Dnemine tarihlendirilmekteydi. Klasik Priene ? (Garstang-Gurney 1959: 98). Lukka kentlerinden biri ve genellikle Likya blgesindeki klasik Xanthos ile eletirilir (Forrer 1932:

150; Garstang-Gurney 1959: 79; nal 2003a: 11).

155

Karya blgesindeki klasik Hyllarima kenti olabilecei nerilmitir (Garstang-Gurney 1959: 79; Umar

1990: 28-29).
156

nal 2003a: 11; KUB XXIII 11 II: 2vd.; KUB XXIII 21.

35

Babam sen Manappatarhunday [geride] brakt. Ve sen bir ocuk idin. [] Kardelerin ve Uratarhunda [seni] ldrmek istediler Sen katnVe sen Karkisa ehri halkna gittin157. II. Murili Dnemi Yazl Belgeleri: Sz konusu antlamaya gre, I. uppiluliumadan sonra tahta geen ama ok ksa sre tahtta kalan II. Arnuwanda Dneminde de Manappatarhundaya destek olunmaya devam
158

edildii

ve

bu

dnemde

tekrar

eski

tahtna

kavutuu

anlalmaktadr

. Ancak II. Murili Dnemine gelindiinde, Manappatarhunda Hitit

lkesine ballk yeminini unutur ve Hititlerin ba dman olan Arzawa lkesi kral Uhhazitinin yannda yer alr159. II. Murili baarl Arzawa seferinin sonunda, Purandaya kaan halk zerine yrdkten sonra, Seha Nehri lkesi kralnn taraf deitirdiini renir ve bunun zerine kral cezalandrmak ister. Hitit kralnn kendi zerine geldii haberini alan Manappatarhunda, II. Muriliye eliler gnderir, Muriliyi ikna edebilmesi ise ancak yal kadn ve erkeklerden oluan bir heyet gndermesiyle gerekleir. Murili, bu heyetin banda yer alan Seha Nehri lkesi kralnn annesine duyduu saygdan dolay dmann balar ve lke kendiliinden Hitit kralna teslim olur160. Bylece Bat Anadoluda hakimiyet altna alnan lkeler arasnda yerini alan Seha Nehri lkesi kralyla da vasallk antlamas yaplr. Bu antlamayla birlikte Appawiya topraklar da ona verilir: imdi ben, sana [Appawiya] lkesi ve Seha Nehri lkesini verdim. Bu senin lken olsun. [Onu] koru161.

157 158 159 160 161

Karauuz 2002: 132; Manappatarhunda Antlamas, CTH 69.1, A I 1-13. Karauuz 2002: 133; Manappatarhunda Antlamas, CTH 69.2, A I 14-18. Karauuz 2002: 133; Manappatarhunda Antlamas, CTH 69.3, A I 19-33. Garstang-Gurney 1959: 94; nal 2003a: 35 Karauuz 2002: 134; Manappatarhunda Antlamas, CTH 69.5, A I 63-67.

36

Bir zamanlar Arzawa lkesine ait olan, ama imdi Seha Nehri lkesi topraklarna katlan Appawiya lkesi ile ilgili bu metin ve dier Hitit metinlerinde pek fazla bilgi bulamamaktayz. II. Muwatalli Dnemi Yazl Belgeleri: II. Muwatallinin Wilusa kral Alaksandu ile yapt antlamadan,

Manappatarhundann en azndan bu dnemin balarnda Seha Nehri lkesi tahtnda olduu anlalmaktadr: [O, Mashuiluwaya] Kuwaliya lkesini [verdi]. O, Appawiya lkesini ve [Seha Nehri lkesini Manappatarhundaya verdi]. O, [Targasnalliye] Hapalla lkesini [verdi] 162. Yine IV. Tuthaliyann Amurru lkesi kral Sausgamuwa ile yapt antlamada, II. Muwatalli Dneminde (belki de sonlarnda) Seha Nehri lkesi tahtnda olaslkla Manappatarhundann olu Masturi adl kraln olduunu grrz: Muwatalli, Seha Nehri lkesinde kral olan Masturiyi ald. Ve ona, Massanuzi adl kzkardeini gelin verdi. Ve onu Seha Nehri lkesine kral yapt163. III. Hattuili Dnemi Yazl Belgeleri: III. Hattuili Dneminde, Seha Nehri lkesine ilikin bilgileri, IV. Tuthaliyaya ait Sausgamuwa Antlamas ve III. Hattuili Dnemine ait olduu kesin olarak bilinmeyen Seha Nehri lkesinin Sular isimli metinlerden elde etmekteyiz. Buna gre, IV. Tuthaliya Dnemine ait Sausgamuwa Antlamasndan Seha Nehri lkesi kral Masturinin III. Hattuili ile III. Murili arasndaki taht kavgalar srasnda onu damat yapan Hitit kralnn olu III. Murilinin yannda yer almad anlalmaktadr:

162 163

Karauuz 2002: 140; Alaksandu Antlamas, CTH 76.4, A I 34-35. Karauuz 2002: 199; Sausgamuwa Antlamas, CTH 105.7, A nYz II 8-19.

37

Muwatalli tanr olunca, sonra Muwatallinin olu Urhi-Tesup kral oldu. [Babam] Urhi-Tesuptan krall (zorla) ald. Masturi hainlik yapt. Onu damat yapan Muwatallinin olu Urhi-Tesupu korumad164. Seha Nehri lkesinin Sular olarak adlandrlan tarihi metinde ise, Seha Nehri lkesindeki yeni gelimeler hakknda bilgiler yer almaktadr165. Genel olarak Ahhiyawa lkesinin Bat Anadolu topraklarndaki faaliyetlerinden bahseden metinde, Seha Nehri lkesinin ikinci kez su iledii anlalmaktadr. Tarhunaradu adl kii Ahhiyawa kralnn desteiyle bir isyan karr, ancak bu isyan bastrmay baaran Hitit kral, birok esirle birlikte Tarhunaraduyu Arinnaya srer. Baka hibir metinde grlmeyen Tarhunaradu, olaslkla Seha Nehri lkesi kral veya tahtta hak iddia eden bir kii olmaldr. nceki kral Masturi ile ilikisi konusunda bir bilgi bulunmamaktadr. IV. Tuthaliyaya ait metinlerden ncl III. Hattuili ile Seha Nehri lkesi arasndaki siyasi olaylarna ilikin veriler elde edilse de ayn durum kraln kendi dnemi iin geerli deildir. IV. Tuthaliya Dneminde Seha Nehri lkesi ile ilgili tek yazl belgemiz, Hitit kralnn Tarhuntassa lkesi kral Kurunta ile yapt antlamay ieren Bronz Tablettir. Antlamann bir maddesinde, eitli lke krallarnn ad verilerek onlarn huzurunda bu antlamann yazld belirtilir. Ad geen lke krallarndan biri de, adna Hitit metinlerinde son kez rastladmz Seha Nehri lkesi kral Masturidir166.

Seha Nehri lkesi ve Appawiyann Lokalizasyonu:

I. uppiluliuma Dneminde Arzawa lkeleri arasnda saylrken, II. Murili Dneminden itibaren Seha Nehri lkesinin de Hapalla, Wilusa ve Mira-Kuwaliya lkeleri gibi Hitit Krallnn bir vasal devleti haline geldii grlmektedir. II. Murilinin sefer kaytlarna gre, Hitit kral Puranday ele geirdikten sonra Seha Nehri lkesine kral cezalandrmak amacyla gitmitir. Buna gre, her iki yer de
164 165 166

Karauuz 2002: 199; Sausgamuwa Antlamas, CTH 105.8, A nYz II 20-38. Singer 1983: 216; Bryce 1985: 17; KUB 23.13. Karauuz 2002: 105; Kurunta Antlamas, Bo. 86/299.27, ArkaYz IV 30-43.

38

birbirine yakn olacandan dolay, birok bilim adam Seha Nehri lkesinin Bat Anadolu kysnda ve Arzawa lkesine yakn olmas gerektiini dnmektedir. Manappatarhunda Antlamasnda, Mira ve Arzawa lkelerinden Seha Nehri lkesine snan insanlar geri vermesi istendiinden167, Seha Nehri lkesinin bu iki lkeye de yakn olaca dnlebilir. I. uppiluliuma Dneminde Seha Nehri lkesi kral Manappatarhunda, kardelerinden kaarak Hitit kralna sndna gre, genellikle Karyaya lokalize edilen Karkisaya da yakn olduu sylenebilir168. Yukarda verilen bilgilere bakldnda, Seha Nehri lkesi iin genellikle Menderes vadisinden kuzeye doru olan ksm nerilmektedir. Ancak Seha Nehrinin yeri konusunda aratrmaclar henz ortak bir yargya varamamlardr. nerilen nehirler arasnda Menderes, Gediz ve Bakray bulunurken, bunlardan Gediz Nehri, son dnemde daha ok tercih edilmektedir. Appawiya lkesinin, Manappatarhunda Antlamas ile birlikte Seha Nehri lkesi topraklarna katldndan yukarda sz etmitik. Bunun dnda, Tawagalawa Mektubunda krk biimde geen ve Hitit kralnn Millawanda zerine gitmeden nce dinlendii Aba[.......] adndaki yer, Sommer tarafndan Abawiya eklinde tamamlanmtr169. Macqueene gre, Seha Nehri lkesi, Appawiya ve Millawanda arasnda bir balant olmas gerekmektedir. Ayrca Seha Nehri lkesi ile Karkisann birbirleri ile snr olmadklarn dnmekte ve lkeyi Lukka lkesi ve Millawanda ile birlikte Arzawa lkesinin kuzeyinde Simav aynn yukarsna yani Balkesir dolaylarna yerletirirken170 (Har. 12), Garstang ve Gurney ise Bakray vadisini nermektedir171 (Har. 6).

167 168 169 170 171

Karauuz 2002: 136; Manappatarhunda Antlamas, CTH 69.14, A III 30-36. Bryce 1974a: 114. Sommer 1932: 4, 74; Garstang-Gurney 1959: 112; KUB XIV 3 I 47. Macqueen 1968: 175. Macqueenin bu grne Mellaart da katlmaktadr (1993: 416). Garstang-Gurney 1959: 96. Ayrca bkz. Latacz 2002: 198.

39

Hawkins172, isim benzerliinden yola karak Appawiya ile Simav aynn yukar ksmnda bulunan klasik Abbaitisi eletirmektedir. Seha Nehri lkesini ise Gediz ile Bakray arasndaki blgeye lokalize eder (Har. 11).

d. HAPALLA LKES
Hapalla lkesinin siyasi tarihi ve ayrca corafyas hakknda Hitit metinlerinde ok az bilgiye ulamaktayz. Bu yzden tarihi metinlerde, lkenin sadece o dnemdeki varlndan haberdar olabilmekteyiz. II. Tuthaliya Dnemi Yazl Belgeleri: II. Tuthaliya baa getiinde, Hitit Krallna saldrmaya hazrlanan Arzawa lkesi ve etrafnda toplanan kk lkelerden biri, daha nce de bahsettiimiz gibi Hapalla lkesiydi173. Hitit kralnn kendi yazdrd yllklarna gre, Arzawaya baarl bir sefer dzenledikten sonra aralarnda Hapallann da yer ald pek ok Bat Anadolu ehri ve lkesindeki insanlar Hitit lkesine srgn etmitir174. I. Arnuwanda Dnemi Yazl Belgeleri: Hitit lkesine sadk kalamayan ve birok kt davranta bulunan Zippasla prensi Madduwattann Bat Anadolu topraklarnda haince eylemlerinin anlatld Madduwattann Sular adl metne gre, bu kii Bat Anadolu kysnda olmas gereken pek ok kentin yannda Hapallay da kendi topraklarna eklemeyi baarr175. Ancak Hapallay igal etmesi ilgin bir ekilde geliir. Buna gre, Madduwattann topraklarna komu olan Hapalla lkesi, Hitit Krallna kar saldrnca, Hitit kral bu
172

Hawkins 1998: 23. Appawiya=Abbaitis eletirmesi ilk olarak Garstang ve Gurney tarafndan

yaplmtr (1959: 97).

173

simleri okunabilen dier ehir ve lkeler ise; Limiya Irma lkesi, Apkuisa, Seha Nehri lkesi,

Pariyana, Arinna, Wallarimma, Hattarsa.

174 175

KUB 23.11 II: 6. Houwink ten Cate 1970: 64; KUB 14.1, ArkaYz 29-30 ve 57. Bahsedilen kentler arasnda; Zumanti,

Wallarimma, alanti, Zumarri, Mutamutassa, Attarimma, Suruta ve Hursanassa bulunmaktadr.

40

konuyla ilgilenmesi iin ona bal Madduwattay grevlendirir. Ancak o, Hapallay igal ettikten sonra Hitit kralna vermek yerine, lkeyi kendi egemenlii altna alr fakat Hitit kralnn kar kmas zerine Hapallay krala geri vermek zorunda kalr176. I. uppiluliuma Dnemi Yazl Belgeleri: uppiluliumann Kahramanlklar metninden anlald kadaryla177, Hitit ile Arzawa lkesi arasnda nemli bir blgede bulunan Pitassa ve Mahirassal eli ve askerler Arzawadan getirtilip kendi topraklarna yerletirilmelerine karn, bu insanlar taraf deitirerek Arzawann yannda yer almaya balar. Bunun zerine, Hitit kral onlarn geri verilmesini ister. Ancak bu istei reddedilir ve Hitit komutan Himuili nderliindeki Hitit ordusu saldrya geerek Mahirassay igal eder. Metnin devamnda, Hititlerden kaan Arzawa halknn Tiwatassa Dana sndn reniriz. uppiluliuma Hitit ordusuyla birlikte bu da kuatr ve dman komutan Mammali bu kuatmadan kurtulmay baararak yannda toplanan bir grup insanla birlikte Hapallaya ular. Bu kuatmann sonunda dman yenilgiye uratlr ve pek ok esir Hitit lkesine gnderilir. Bunun dnda ayn yazl metne ait olan iki para, yetenekli Hitit komutanlarndan Hannutti adl kiinin Hapalla lkesine yrtt seferlerden bahsetmektedir. Buna gre; (Babam), komutan Hannuttiyi Aa lke zerine (gnderdi). Ona [yaya] ve arabal savalarn verdi. Hannutti [Aa lkeye var]d ve Lalanda halk onu grdnde [korkmaya balad] ve bar yaptlar. [Ve onlar tekrar Hitit lkesine bal oldular]. Hannutti, Hapalla lkesine gitti ve Hapalla lkesine saldrd178.

176 177 178

nal 2003a: 17. nal 2003a: 21-22, 24; KBo 14.4 I 1vd, KBo 14.6 1vd, KBo 14.7 14vd. Houwink ten Cate 1966: 28-29, 31; KBo 14.42 ve KUB 19.22.

41

Hitit komutan Hannutti, Aa lkede ayaklanan Lalanda179 halk ile baarl bir sava verdikten sonra, Hapalla lkesine doru ilerler. Metnin devamnda ise, Hannuttinin Hapallay yakp yktktan sonra, birok esir ve ganimetle birlikte Hitit lkesine dnd anlalmaktadr. II. Murili Dnemi Yazl Belgeleri: II. Murilinin Arzawa seferinden sonra, Mira-Kuwaliya lkesi ve Seha Nehri lkesi krallaryla vasallk antlamas imzaladn grmtk. Bunlardan baka, Hapalla lkesi kral Targasnalli ile de bir antlama yaplarak Hitit lkesinin vasal haline getirilmitir180. Antlama metni olduka krk olduundan, Hapalla lkesinin snrlarnn ne ekilde biimlendiini ne yazk ki bilememekteyiz. Ayrca Hitit metinlerinde, kral Targasnalli hakknda da pek fazla bilgi bulunmamaktadr. Hapalla lkesinde Targasnalliden sonra baa Ura-Hattusann getiini ise II. Muwatalli ile Wilusa kral Alaksandu arasnda yaplan Alaksandu Antlamasndan renmekteyiz181.

Hapalla lkesinin Lokalizasyonu:

Hapalla lkesinin konumuna ilikin olarak, II. Murilinin Hapalla kral Targasnalli ile yapt antlama metni, ne yazk ki byk ksm eksik olduundan bize pek yardmc olamamaktadr. Bu yzden dier metinlerdeki kk ipular takip edilerek, gnmzde baz neriler yaplmaya allmaktadr. Buna gre, II. Tuthaliyann yllklarnda Arzawa seferinden sonra Hitit lkesine gtrld belirtilen insanlarn bulunduu ehirlerin, Lukka kentleri arasnda yer aldklar bilinmektedir. Bunun dnda, Madduwattann Sular metninde, Madduwattann Pitassaya hareket ettii ve burada karklk kard
179

Lalandann konumu gnmzde kesin olarak bilinemese de, metinden anlald kadaryla Aa

lkede ve muhtemelen de Hapalladan pek fazla uzakta deildir. Forrer (1926: 71-72), Cornelius (1958b: 384), Garstang-Gurney (1959: 84) ve Houwink ten Cate (1966: 30), isim benzerliinden yola karak klasik Laranda kentini nerirler.
180 181

Karauuz 2002: 113-118; Targasnalli Antlamas, CTH 67 (KBo V 4). Karauuz 2002: 145; Alaksandu Antlamas, CTH 76.17, A III 31-60.

42

yazmaktadr. Bundan sonra, Lukka kentleri olduklar bilinen kentleri kendi topraklarna balad ve Hapalla lkesini de igal ettii anlalmaktadr. Burada verilen bilgilere dayanarak, Garstang ve Gurney, Hapallay Afyon ve Eskiehir illeri arasna yerletirir ve douda Pitassa, gneyde Mira-Kuwaliya, batda Seha Nehri lkesi-Appawiya ile snrlar182 (Har. 6). Macqueen, Hapallay kabaca Konya Ovasnda bulunan Aa lkeye ve genellikle Tuz Glnn batsna lokalize edilen Pitassaya yakn bir blgeye, Beyehir ve Eridir glleri civarna yerletirmektedir183 (Har. 12). uppiluliumann Kahramanlklar metnine ait krk tablet paralarndan, Hitit komutan Hannuttinin Aa lkedeki Lalanda kentinden sonra Hapalla lkesi zerine yrdnden yukarda bahsetmitik. Bu bilgiye dayanarak ve daha nce verilen bilgileri de dikkate alarak Hawkins, Hapalla lkesini Pisidyann merkeze yakn blgesine ve Sultan Dalarnn gneyine lokalize etmektedir184 (Har. 11).

e. ZPPASLA ve HARAT LKES

Her ikisi de birer dalk lke olan Zippasla ve Hariati lkeleri, ounlukla Hitit lkesinin batsndaki topraklara yerletirilmektedir. Bu lkeler hakkndaki tek Hitit yazl kayna, ise Madduwattann Sular olarak bilinen ve yeri geldike yukarda bahsettiimiz Hitit metni oluturmaktadr. II. Tuthaliya Dnemi Yazl Belgeleri: Hitit Krallna bal Zippasla lkesi kral Madduwattann Hitit lkesi aleyhine yapt haince davranlarnn anlatld Madduwattann Sular metni185, I. Arnuwanda Dnemine tarihlenmekle birlikte metinde bahsedilen olaylar babas II. Tuthaliya Dneminden itibaren balamaktadr. Bat Anadoluda byk bir nfusa sahip
182 183 184 185

Garstang-Gurney 1959: 100 ve harita. Macqueen 1968: 173; 2001: 60. Hawkins 1998: 14 dipnot 39. KUB 14.1vd; Madduwattann Sular metni ile ilgili olarak ayrca bkz. Goetze 1928: 147vd.;

Sommer 1932: 329-349; Houwink ten Cate 1970: 63-65; Heinhold-Krahmer 1977: 260-275; Jewell 1974: 262vd.; Mellaart 1974: 502, 511; Bryce 1986: 1-12.

43

olduu anlalan fakat hangi lke topraklarndan geldii bilinmeyen Madduwatta, Ahhiyawal Attarissiyadan kaarak II. Tuthaliyaya snr. Hitit kral da kendisine bal kalmas artyla onu Zippasla dalk lkesine kral olarak yerletirir: Bak imdi, ben sen Madduwattay Attarissiyann klcndan kurtardm. Sen imdi bana ve Hitit lkesine ait ol! Ben Zippasla Da yresini ve Siyanta Irma topraklarn senin idarene devrettim186. Baa getikten sonra, Hitit lkesinin dman Arzawaya saldrr ancak yenilgiye urar. Ahhiyal Attarissiya tekrar Madduwatta zerine gelir fakat Hitit ordusunun desteiyle bu sava Madduwatta kazanr. Metnin devamnda, Madduwattann Hitit lkesine kar Dalawa kenti halkn kkrtt ve kendi tarafna ekmeyi baard grlr. Daha sonra bir zamanlar dman olan Arzawa kral Kupantakurunta ile bir antlama yapar. Metnin ilerleyen blmlerinde, dmana kar Hitit snrlarn koruyaca szn vererek Hitit kralndan Siyanti Nehri lkesini neredeyse istedii tm grlr187. Arzawa Sz konusu elinde metnin tutmay sonunda, baard

Madduwattann anlalmaktadr.

lkesini

I. Arnuwanda Dnemi Yazl Belgeleri: Madduwattann Bat Anadolu topraklarndaki eylemlerine, Hitit kral I. Arnuwanda Dneminde de devam ettiini grrz. Bat Anadolu kylarndaki pek ok kenti aldndan daha nce bahsetmitik. Bunun dnda Hitit topraklarna yakn
186

nal 2003a: 16; KUB 14.1, nyz 13 vd., par. 4; Houwink ten Cate, Hariati dalk blgesini

Madduwattaya Hitit kral tarafndan nerildiini ancak Madduwattann bunu Hitit lkesine yakn olduu iin reddettiini dnmektedir. Bu yzden de Zippaslay daha batya yerletirir (1970: 63 ve dipnot 37). Hawkins de onunla ayn grtedir (1998: 25). nal ise Hitit kralnn Madduwattaya Hariatiyi de verdiini sylemektedir (2003a: 16).
187

Umar, Hitit metinlerine gre Hariati lkesinin dier adnn Siyanti Nehri lkesi olduunu belirtir

(1991: 20). Buna gre, Hariati lkesi de Madduwattann topraklarna eklenerek, Hitit lkesi tarafndan gzetim altnda tutulmas salanm olur.

44

olduunu bildiimiz Pitassa kentini Hitit lkesine kar kkrtr ve Lukka lkesini de igal etmeyi baarr. Bylece denize kadar ilerledii grlr. Bundan sonra ise bir zamanlar dman olduu Ahhiyawal Attarissiya ve Piggayal adam ile birlikte Alaiyay (imdiki Kbrs Adas) yamalama hareketinde bulunur188. Metin burada bittiinden, bu hain vasal kral ve Zippasla lkesi hakkndaki bilgilerimiz de bu kadaryla snrl kalmaktadr.

Zippasla ve Hariati lkesinin Lokalizasyonu:

Zippasla ile Zippasla kral Madduwattaya sonradan verilen Hariati dalk lkeleri, Hitit lkesine yaknd. Madduwatta metnine gre, Hitit kral II. Tuthaliya, her ne kadar baarsz olsa da, Madduwattay kontrol altnda tutabilmek iin olaslkla Hitit topraklarna yakn olan Zippasla ve sonradan da Hariati lkelerini Madduwattaya vermitir. Hariati, metnin devamnda Siyanti Nehri lkesi olarak anlr189. Bu da Hariati dann hemen yanndan geen Siyanti Nehrinden kaynaklanmaktadr. Daha nce de grdmz gibi, II. Murilinin Mira kral Kupantakurunta ile yapt antlamada Astarpa Nehri ile birlikte Siyanti Nehri, Mira-Kuwaliya lkesinin snrlarn belirlemekteydi. Daha ok da Hitit lkesi ile Mira lkesi arasnda bir snr oluturduu konusunda bilim adamlar ayn grtedir. Buna gre, Mira lkesinin daha sonradan Zippasla ve Hariati topraklar zerinde kurulduunu veya Zippasla ve Hariati lkesinin sonradan Mira lkesi adnda varln devam ettirdiini syleyebiliriz190. Madduwatta gibi Mira kral Mashuiluwann da II. Murili Dneminde Pitassada191 karklk karmas da bu gr destekler niteliktedir. Garstang ve Gurney, Siyanti Nehri lkesinin Zippasla lkesine yakn bir blge olabileceini dnrken, Zippasla iin batda Gediz vadisine kadar uzanan ve
188

Hitit kral, Alaiya saldrs karsnda Madduwattaya Alaiyann kendisine ait olduunu ifade eder.

nala gre, Hitit kral Madduwattay korkutabilmek amacyla yalan sylemitir (2003a: 17).
189 190 191

KUB 14.1, nyz 28. Hawkins 1998: 25. Pitassann Tuz Glnn bat veya kuzeybats ile Konya Ovasnn kuzeyinde olduu konusunda

birok bilim adam ayn grtedir: Garstang-Gurney 1959: 74; Goetze 1960: 48; Macqueen 1968: 176.

45

klasik ad Dindymus olan Murat Dan, Siyanti Nehri iin ise Byk Menderesin bir kolu olan Banaz ayn nermektedir192 (Har. 6). Houwink ten Cate, Madduwattann nceden Hariati topraklarn reddetmesi ve Zippaslaya yerlemesi nedeniyle (olaslkla Hitit lkesinden daha uzakta olduu iin) Zippasla dalk lkesinin Hitit lkesine ve Hariati dana gre daha batda olduunu dnmektedir193 (Har. 8).

2. ASSUWA LKES
imdiye kadar Assuwa lkesi adna, yazl belgeler arasnda yalnzca Hitit kral II. Tuthaliya ve I. Arnuwandaya ait yllklarda rastlarken, 1991 ylnda Hattuada ans eseri bulunan tuntan bir kl zerindeki yaztta da yine II. Tuthaliya Dnemi ile ilikili olarak Assuwa lkesi adn grmekteyiz. Assuwa lkesi, bir koalisyon halinde yani birok kent devletini etrafnda toplamay baararak Hititlere ba kaldrm ve bu isyann sonucunda da ad bir daha metinlerde grlmemek zere Hititler tarafndan ortadan kaldrlmtr. II. Tuthaliya Dnemi Yazl Belgeleri: II. Tuthaliya, Hitit Krall tahtna oturduunda, lke tam bir karmaa iinde bulunmaktayd. II. Tuthaliyann yllklarnda ve I. Arnuwandann babasnn eylemlerinden bahsettii yllklarnda194, genellikle Kuzeybat Anadoluya yerletirilen ve 22 kent devletinin biraraya gelerek oluturduu bir koalisyon olan Assuwa lkesinin, Hitit lkesine kar dmanca hareketlerde bulunmaya balad anlalmaktadr. II. Tuthaliya, Arzawa zerine yapt seferden Hitit lkesine dnerken gerekleen bu olay iin, kapsaml sefer hazrlklarna balar ve tekrar batya, bu kez Assuwa zerine bir askeri sefer dzenler.

192 193 194

Garstang-Gurney 1959: 92. Houwink ten Cate 1970: 63 dipnot 37 Garstang-Gurney 1959: 120-123; KUB 13.9+KUB 40.62; KUB 23.11, 14; KUB 26.91.

46

Metinlerden anlald zere, Hitit ordusu, yeni gelitirilen taktiklerden biri olan gece yry taktii ve koruyucu tanrlar195 sayesinde dmanlar yenilgiye uratmakta baarl olur: Assuway mahvettiim ve Hattuaya geri dndm zaman, tanrlara (trenler) dzenledim ve tm Hitit halk bana sayg gstermeye balad196. Bu savan ardndan, 10.000 Assuwal asker, 600 arabal sava, sava arabas srcs ve Assuwann ileri gelenleri ile sr, koyun ve sava esirlerinden oluan ok sayda ganimet Hitit lkesine gtrlmtr197. Hitit lkesine getirilen esirler arasnda, Piyamainara (Assuwa lkesi kral?), olu Kukkulli ve Malaziti (damad?) de bulunmaktayd. II. Tuthaliya, Kukkulliyi vasal yaparak onu tekrar Assuwaya kral olarak gnderir. Ancak yeminine sadk kalmayan Kukkulli, Hitit lkesine kar bir isyan karsa da bunda baarl olamaz ve Hitit kral tarafndan tutsak olarak Hitit lkesine getirilir. Byk bir yenilgiye urayan Assuwa lkesi ise bundan byle metinlerde hi grnmez. II. Tuthaliyann geni olarak yllklarnda yer verdii Assuwa seferine dair son yazl veri, Hattua/Boazkyde ans eseri bulunmu tuntan adak klcnn bir yz zerindeki tek satrlk Akkada ve ivi yazsyla yazlm yazttan gelmektedir. Yaztn okunuu ise u ekildedir:

195

II. Tuthaliya, bu savata kendisine yardm eden tanrlar arasnda Arinnann Gne Tanras, Gn

Frtna Tanrs, Koruyucu Tanr (LAMMA), ZABABA, ISTAR ve Lelwaniyi saymaktadr (nal 1993: 729).
196 197

Houwink ten Cate 1970: 62; KUB 13.9+KUB 40.62. Cline 1996: 141; nal 2003a: 13; KUB 23.11 ii 29vd.

47

Byk kral Tuthaliya Assuwa lkesini yerle bir ettii zaman, bu kllar efendisi Frtna Tanrsna adak olarak sundu198. Bat Anadoludan getirilen ganimetler arasnda yer ald kukusuz olan kl, II. Tuthaliya tarafndan Assuwa zaferinden sonra Hattuada yazdrlm ve adanm grnmektedir. naln da belirttii zere, Hitit krallar ganimetlerini ilahi yardm grmek iin kran ifadesi olarak koruyucu tanrlarna adarlard199. Bu klcn kkeni konusu ise halen tartlmaktadr200. Hansen son yazsnda, Hattua klcnn Ge Tun ada Bat Anadoluda gerekleen Ahhiyawal/Mikenli Yunan savann bir kant olabileceini nermektedir201. Sz konusu isyann uzun zamandr Hitit kral IV. Tuthaliya Dneminde (yaklak Homerosun lyada kitabnda anlatt destans Troya Sava zamannda) gerekletii dnlmekteydi. G. Huxley ve D. Page gibi bilim adamlar, bu metinlerin Troya Sava srasnda Miken varlnn bir gstergesi olduunu
198

nal 1993: 727. 1991 ylnda Boazkyde Aslanl Kapnn yaklak 750 m. gneybatsnda yer alan

Eski renyeri Mevkiindeki yollar onarm almas srasnda ans eseri bulunmutur yani kl in situ halinde ele gememitir. ivi yazl metindeki iaretlerin okunmas sayesinde, bahsedilen kraln II. Tuthaliya olduu anlalmtr.
199 200

nal-Ertekin Ediz 1991: 52. Hansen, klcn LH II dnemine tarihlenen Miken/Ege Tip B klc olduunu nermitir (Hansen 1994:

213). Tam olmasa da en iyi paralelleri, Ege Tip B kllar arasnda bulunmaktadr; zmirde Roma Dnemi Agorasnda bir tane benzer kl bulunmutur (Sandars 1961: 27-28, lev. 19.7). Clinea gre, eer Hattua ve zmir kllar, Kta Yunanistanda Peloponnesede (ou Tip B klcnn geldii yer) yaplmamlarsa, Bat Anadoluda henz bulunmam olsa da bu tr kllarn retildii bir ilik olmas muhtemeldir (Cline 1996: 139). Sandarsa gre, Dodecanesede ve kar Anadolu kylarnda ok az fark gsteren kllarn olmas, onlarn Girit ve Yunanistan silahlarnn yerel iliklerde taklit edildikleri koloni ve ticari yerlemelerinden olduklarn dndrebilir (Sandars 1961: 28). Hansenin tanmlamasna gelen itirazlardan biri, Ertekin ve Ediz tarafndan yaplmtr. Buna gre, Boazky klcnn bu tip B kllarndan omuz ksmnda daha az perin boluuna sahip olmas ve sapa giren kuyruk ksmndan dolay farkl olduu kansndadrlar; daha az keskin ada omuzlar ve baktaki derin oluklar daha zengin bir dzenlemeyi gsterir (Ertekin-Ediz 1993: 722). nal ise, Kastamonu civarnda bir maarada bulunan, Hattua klcnn yars uzunluunda olmasna karn ayn tipolojiye ait olmas gereken klca benzediini ve Hitit kaya antlarnda da benzer kllar grmenin mmkn olduunu sylemektedir. Bu yzden, klcn kkeninin Miken deil de Anadolu olmas gerektiini dnmektedir (nal 2002: 113).
201

Hansen 1994: 214.

48

ve Hititlerin Miken varlndan haberdar olduklarn dile getirmilerdir202. Bununla beraber, bu metinlerin ou yeniden tarihlenmi olup Assuwa isyannn imdi genellikle kabul edildii zere daha erken bir zamanda, II. Tuthaliya Dnemi srasnda gerekletii bilinmektedir. Bylece Assuwa, Hititler tarafndan M.. 15. yy.da yenilmiti ve sz konusu kl zerinde bahsedilen de bu Assuwa koalisyonu zerine yaplan seferdir.

Assuwa lkesinin Lokalizasyonu:

II. Tuthaliyann yllklarnda da grlecei gibi203, Assuwa koalisyonuna katlan kent devletleri arasnda [...]uqqa, Kispuwa, Unaliya, [...........], Dura, Halluwa, Huwallusiya204, Kar(a)kisa205, [...]unta, Adadura, Parista, [............], [...]iwa, Warsiya, Kuruppiya, Lusa (?), Alatra, Pahurina, Pasuhalta, [...........], Wilusiya206, Taruisa207 yer almaktadr. Bu kent devletlerinden zellikle Wilusiya ve Taruisa ile Ilion ve Troya arasnda isim benzerliinden dolay eletirmeler yaplmtr. Daha nce de bahsettiimiz zere, Wilusa lkesi, Hitit kral Labarna Dneminden itibaren Hitit lkesiyle dostluk ilikisi ierisinde bulunmaktayd. Ancak burada dman lkeler arasnda grlmesine karn, II. Muwatalli Dneminde Wilusa kral Alaksandu ile yaplan antlamayla birlikte Hitit lkesinin vasal olduu grlr. Genellikle

202

Page 1959: 102-112; Huxley 1960: 32-45. Assuwa ile ilgili Hitit metinlerinin III. Arnuwanda ve IV.

Tuthaliya Dnemine tarihlenmesi durumunda, bilim adamlar bu Hitit krallar ile Troya Sava arasnda da bir balant kurmaya almaktadr. imdi ise sz konusu metinlerin II. Tuthaliya ve I. Arnuwanda Dnemine ait olduu bilinmekte olup Assuwa isyan ile geleneksel Troya Sava arasnda bir ilikinin olmad artk kesindir (Cline 1996: 149).
203 204 205 206

Garstang-Gurney 1959: 105, 121-122; KUB 23.11 II 13vd. Houwink ten Cate 1970: 72. ehrin Arzawa civarnda olduu ifade edilir (KUB 23.49: 4). Karkisann kuzeybatdaki konumu iin bkz. Garstang-Gurney 1959: 108. Houwink ten Cate 1970: 77-78. Houwink ten Catee gre lkenin ad Wilusiya, ehrin ad da Wilusa

olabilir. Ona gre bu iki tanmlama ya yanltr ya da Wilusiya lkesi dman iken Wilusa ehri Hitite bal kalmtr.
207

lk kez Forrer tarafndan Troya kenti ile eletirilmeye allmtr (1924: 6). Ayrca bkz. Garstang-

Gurney 1959: 105-106; Starke 2001: 36.

49

Kuzeybat Anadoluda anakkale Blgesine yerletirilmektedir208. Listelenen Kent devletleri arasnda ilk srada yer alan []uqqa ad, Garstang ve Gurney tarafndan [Ard]uqqa eklinde tamamlanm olup yakn zamanda klasik Artake (Erdek) ile eitlenmesi yaplmtr209. Hitit metinlerinde, dier kent devletlerine ilikin pek fazla bilgi yer almadndan lokalizasyonlar da yaplamamaktadr. Assuwa lkesinin tam yerinin nerede olduunu sylemek ne yazk ki mmkn olmasa da, genellikle Kuzeybat Anadoluda olabilecei dnlmektedir. Bunun nedeni, az nce de bahsettiimiz gibi Wilusann Ilion ve Taruisann Troya ile eletirilmesidir. Assuwa iin nerilen blgeler arasnda Marmara Denizinin gneyi210 (Har. 12), Troad Blgesi211 (Har. 6), Balkesir civar212 (Har. 16) ve klasik Lidya Blgesi213 (Har. 7) bulunmaktadr. Baz bilim adamlar ise Assuwann, Yunan yazarlar tarafndan nceleri Lidya blgesi iin, daha sonra ise tm Bat Anadolu ve hatta Asya ktas iin kullanlan Asia corafi teriminin kkenini oluturduunu varsaymaktadr214.

208 209 210 211 212 213 214

Bu konudaki neriler iin Wilusa lkesi bal altna baknz. Alparslan 2002: 23. Macqueen 1968: 178. Forrer 1932: 227; Bossert 1946: 1vd.; Garstang-Gurney 1959: 107. Umar 1991: 10; nal 2002: 73. Goetze 1957: harita; Mellaart 1958: 22 dipnot 151. Forrer 1924: 1-23; Sommer 1932: 362; Bossert 1946: 1vd.; Knal 1953: 6; Georgacas 1969: 1-90;

Starke 2001: 36. Hitit dilinde A-as-su-wa, Linear B yazsnda ise A-si-wi-ja eklinde gemektedir (Cline 1996: 141).

50

3. WALMA LKES
Walma lkesi, Hitit ile Arzawa lkeleri arasndaki bir tampon blgede bulunmaktayd. Hitit metinlerinden, lkenin siyasi yaps hakknda pek fazla bilgiye ulaamasak da, en azndan Hitit lkesinin batsnda nemli bir corafi konuma sahip olduu kesindir. II. Murili Dnemi Yazl Belgeleri: II. Murilinin Arzawa zerine yapt seferinden bahsettii yllklarna gre, Arzawal dmanla ilk kez Walma kenti yaknlarnda kar karya gelinir: O (Uhhaziti ) olu Piyamainaray askerleri ve sava arabalaryla birlikte bana kar gnderdi. Walma yaknlarnda Astarpa Irma zerinde benimle savaa tututu. Ben de onunla savaa girdim215. II. Murili, Piyamainaray yendikten sonra onu Arzawaya kadar kovalar. Arzawaya girmeyi baaran Hitit ordusundan kaan halk, Arinnanda Dana ve Purandaya snr ancak Hitit kral k mevsimi yaklatndan seferi gelecek yla erteler. II. Murili, saltanatnn drdnc ylnda Puranday kuatarak ok sayda esirle birlikte ve byk bir baaryla Hitit lkesine geri dner. III. Hattuili Dnemi Yazl Belgeleri: III. Hattuiliye ait olan ve olduka krk halde ele geen yllklarna gre, birok dman lke, Hitit ordusu tarafndan saldrya uram ve yenilmitir216. Bu lkeler arasnda saylan Walma, Sanhata ve Walwara, III. Hattuili ve Ulmi-Tesub arasnda yaplan antlamada, Tarhuntassa ve Hulaya Nehri lkesinin snrlar belirtilirken de grlmektedir:

215 216

nal 2003a: 31; KBo III 4 ii 22vd. Gurney 1997: 131; KUB 21.6, ArkaYz III C5-9. simleri okunabilen lkeler arasnda, Walma,

Watta[], Nahita, Sallusa, Sanhata, Suri[imma], Walwara, Hawali, Inassara bulunmaktadr.

51

Dier yndeki Walwara ehri217 ve Walwara ehri yaknndaki Mata, Sanhata218, Surimma, Saranduwa ve Daddassi ehirleri (gibi herhangi bir ehir) Tarhuntassa lkesinindir. Saranduwa ehri ynnde askeri gcn ulaaca hangi yer olursa olsun, Hulaya Nehri lkesine aittir. Walma lkesi ynndeki Waltanna, Usawala219, Alluprata (ve) Huhhura ehirleri snrdr. Fakat bu ehirler Hulaya Nehri lkesine aittir220. Antlama metninden alnan bu maddede geen ehirler, Hulaya Nehri lkesine ait olup Walma lkesi bunlardan ayrlmaktadr. IV. Tuthaliya Dnemi Yazl Belgeleri: IV. Tuthaliya ve Kurunta arasnda yaplan antlamada, Walma lkesini yine Tarhuntassa lkesinin snrlar belirlenirken grmekteyiz: Parha ehri nfuz sahasndan itibaren Kastaraia nehri ona snr(dr). Eer Hatti lkesi kral (Kastaraia nehri) yukarsnda (herhangi bir yere) sefere karsa ve Parha lkesini silah (gc)yle zapt ederse, o zaman sz konusu (ehir) Tarhuntassa lkesi kralna ait olacaktr. Walma ehrinin nfuz sahasndan itibaren Huwahhuwarwa, Alluprata, Kaparuwa, Hassuwanta, Walippa ve Wala ehirleri snr(dr). Fakat bu mstahkem ehirler, Hulaya Nehri lkesine aittir221. Bu metinde de bir nceki metinde olduu gibi, Walma lkesi, Hulaya Nehri lkesine ait olan ehirler belirtilirken belirleyici bir blge olarak tekrar belirtilmektedir. Bundan dolay, Walma lkesinin Hulaya Nehri lkesine yakn olduu sonucuna ulamaktayz.
217

Gksu Havzasnn yukars iin bkz. Garstang 1944: 36; Beyehir Glnn yannda olduu nerisi

iin bkz. Forlanini 1988: 157-159.

218

Asurlu istilaclarn Gksu vadisini izleyerek geldikleri rota zerindeki Sinuhti kenti nerisi iin bkz.

Garstang 1944: 31.

219 220 221

Klasik saura blgesi nerisi iin bkz. Garstang 1944: 32. Karauuz 2002: 88; CTH 106, KBo IV 10, nYz 30-32. Karauuz 2002: 96; Bo. 86/299, nYz I 53-67.

52

Walma lkesinin Lokalizasyonu:

Walma lkesinin yeri konusunda, dier Bat Anadolu lkelerinde olduu gibi, ne yazk ki tam bir gr birlii salanabilmi deildir. Ancak grlerini bildiren aratrmaclarn byk bir ksm, Hulaya Nehri lkesinin222 yaknnda olduu konusunda birlemektedirler. III. Hattuili ve IV. Tuthaliya dnemlerine ait antlama metinlerinden yola klarak yaplan nerilerden biri, Adanann yukarsnda Seyhan Irmann getii yerde223, dieri ise Konyann batsnda Klasik psus kenti civarnda olduudur224. Bunun dnda Goetze225, Sula ve Beyehir Glleri arasna yerletirirken (Har. 7), Bryce226, sz konusu gllerin ve aramba aynn gneyinde bir blge nerir (Har. 10). II. Murilinin Arzawa seferi kaytlarna bakldnda, Hitit ordusunun dman Arzawa lkesi ile ilk kez kar karya geldii yer olan Walma lkesi, Mellaarta gre227, Emirda ve Sultanda arasndaki blgede (Har. 13), nala gre ise228, Dinar ve Sandkl civarnda aranmas gerekmektedir.

222

Hulaya Nehri lkesinin genellikle aramba ay ile birletirildii grlmektedir (Garstang 1944:

23; Gurney 1992: 217). Hulaya Nehri lkesinin lokalizasyonu konusundaki dier tartmalar iin bkz. Karauuz 2002: 72 dipnot 43.
223 224

Forrer 1926: 47. Garstang-Gurney 1959: 86. Ayrca Garstang ve Gurney, Afyon yaknlarndaki Ge Dneme ait

Holmi kenti adnn Walmadan geldiini de nermitir. Cornelius da, Walmann Gksu Nehrinin yaknndaki Klasik Holmiden farkl olarak, Afyon ili snrlar iinde bulunan ve imdiki ad ay olan Klasik Holmi kentine lokalize edilmesi gerektiini nerir (Cornelius 1958c: 9).
225 226 227 228

Goetze 1957: harita. Bryce 1974a: 110. Mellaart 1993: 416. nal 2003a: 29.

53

4. KARKSA ve MASA LKELER

Karkisa229 ve Masa, II. Tuthaliya Dneminden itibaren Hitit tarihinde grlmeye balanan ve genellikle Hitit lkesinin batsna lokalize edilmekte olan lkelerdendir. Her iki lkenin de birbirlerine snr olduklar, Hitit metinlerinde srekli birlikte ifade edilmelerinden anlalmaktadr. II. Tuthaliya Dnemi Yazl Belgeleri: II. Tuthaliyann yllklarna ait baz krk tablet paralar zerinde, Hitit kralnn Hitit lkesinin etrafnda yer alan eitli dman lkeler zerine seferler dzenlediini anlamaktayz. Arzawa lkelerinden bahsederken de deindiimiz bu lkelerden Masa lkesi Ardukka ve Hullusiwanda ile, Karkisa lkesi ise Kurupi ve Lusa ile birlikte gsterilmitir230. II. Tuthaliya, genellikle Kuzeybat Anadoluya yerletirilen Assuwa koalisyonu zerine de sefer dzenlemiti231. Sz konusu koalisyona katlan lkelerden biri de sekizinci srada verilen Kar(a)kisa lkesidir. Yine ayn dneme tarihlenebilecek, tanra tara yaplan dualar esnasnda isimleri saylan yabanc lkelerin isimlerinin getii bir listede de her iki lke birlikte verilmitir:

229

Karkisa lke ad, Hitit metinlerinde farkl ekillerde karmza kmaktadr: Ka-ra-ki-sa:

Madduwatta Metni, ArkaYz 81 (Goetze 1928) ve KUB 23.12 II 8; Ga-ra-ki-sa: KUB 15.38 I 8; Kar-kiia: KBo II 9 I 10 ve Tawagalawa Mektubu, KUB 14.3 III 53 IV 6.
230

Houwink ten Cate 1970: 58-59; KUB 23.27, KUB 23.11 II: 3, 4 ve 6, KUB 23.21, KUB 13.9. a)

Arzawa, Sariyanda, Uliwanda, Parsuhalda, ., b) [Zu]nnahara, Adaniya, [Si]nnuwanda (Bunlarn Kizzuwatnaya aittir), c) Ardukka, Masa ve Hullusiwanda, d) Arzawa, Assaratta, e) Karkisa, Kurupi ve Lusa, f ve g) Assuwa, h ve i) Gasga ve son olarak j) Isuwa.
231

Garstang-Gurney 1959: 105, 121-122; KUB 23.11 II 13vd. Assuwa koalisyonuna katlan kent

devletleri arasnda [...]uqqa, Kispuwa, Unaliya, [...........], Dura, Halluwa, Huwallusiya, Kar(a)kisa, [...]unta, Adadura, Parista, [............], [...]iwa, Warsiya, Kuruppiya, Lusa (?), Alatra, Pahurina, Pasuhalta, [...........], Wilusiya, Taruisa yer almaktadr.

54

, [(Galkisa)]
232

Kummaha, ,

[Hayas]a, Iyalanti,

Lulluwa,

Arzawa, [Ura],

Dalauwa,

Ma[sa],

[Kunt]ara,

[(Wilusa)],

Luhma,

S[(appuwa)],

[Partahuina], Gassula, Hi[muwa], [(Lalha)], , [(Gasga)] 233. I. uppiluliuma Dnemi Yazl Belgeleri: II. Murilinin babas I. uppiluliumann kahramanlklarn anlatt metne gre, I. uppiluliuma babas III. Tuthaliya ile birlikte, Kammala ve Masa lkesine bir sefer dzenler: O (Bykbabam) Yukar lkeden geldi. Hulana Nehri lkesi234 ile Kassiya235 lkesine saldran Masa lkesi ve Kammala lkesi birlikleri zerine saldrda bulundu. Bu nedenle, babam bykbabamla birlikte sefere kt236. Sz konusu alntda da grld zere, birer Hitit blgesi olan Hulana Nehri lkesi ve Kassiya lkesi topraklar dman gler tarafndan tehdit altndadr. Bu dman lkelerden biri olan Masa lkesi ise bu metinde Karkisa lkesi ile birlikte grlmemektedir. II. Murili Dnemi Yazl Belgeleri: II. Murili Dneminde Masa ve Karkisa lkeleri hakkndaki bilgileri, Arzawa seferinden sonra Hitit lkesinin vasal haline getirilen Mira-Kuwaliya lkesi ve Seha Nehri lkesi krallaryla yaplm olan antlama metinlerinden renmekteyiz. Her iki metinden de anlalaca zere, II. Tuthaliya ve I. uppiluliuma dnemlerinde birer

232 233 234

Krk olan bu yer, Garakisa eklinde de tamamlanmaktadr (Garstang-Gurney 1959: 107). Houwink ten Cate 1970: 75; KUB 15.34 I, 58vd = KUB 15.38, 6vd. Hanzr Dadan kan Zamant Su ile eletirilmek istenmitir (Garstang-Gurney 1959: 44). Macqueen

ise Hulana Nehri lkesi ve Kassiyann Kzlrmakn batsnda uzandklarn dnmektedir (1968: 174).
235

I. Arnuwanda Dnemine ait olan ve Hitit lkesinin kuzey blgelerindeki ileri gelenler ile

Arnuwanda arasnda yaplan antlama metinlerinde Kissiya olarak gemektedir (Houwink ten Cate 1970: 68).
236

Gterbock 1956: 65den aktaran Bryce 1974b: 402; Macqueen 1968: 174; KBo VI. 28 nYz. 10.

55

tehdit olan Masa ve Karkisa lkeleri, II. Murili Dnemine gelindiinde Hitit lkesine bal hale gelmitir. Mira-Kuwaliya lkesi kral Kupantakurunta ile yaplan antlamaya gre, Mira kral Mashuiluwa II. Murilinin babas I. uppiluliuma Dneminde kardeleri tarafndan lkesinden kovulmu ve Hitit kralna snmtr. II. Murili Dneminde, baarl Arzawa seferinin ardndan, Kuwaliya topraklar ile birlikte Mira lkesi, Mashuiluwaya geri verilmi fakat Mira kral bunun karlnda Hitit lkesine ihanet etmitir. Mashuiluwann Pitassa ve Hitit topraklarndaki halk ayaklandrdn renen Hitit kral, ondan yanna gelmesini ister fakat o Masa lkesine kamay tercih eder: Fakat Mashuiluwa suunu grd iin, sonra o, bu yzden [ben Majestemi] reddetti. Ve o, benim nmden kat. Ve [Masa] lkesine gitti. Ben Majestem gittim. Ve Masa lkesini vurdum. Ve onu yakp yktm237. Metnin devamnda, II. Murilinin gz da verme amacyla yapt bu eyleminden korkan Masa lkesi halk, Mashuiluway Hitit kralna teslim eder ve MiraKuwaliya lkesinde onun yerine, evlatl Kupantakuruntay baa getirir. Mira-Kuwaliya lkesi kral ile yaplan antlamada Masa lkesini grrken, yine ayn dneme tarihlenen ve Seha Nehri lkesi kral Manappatarhunda ile yaplm olan antlamada ise Karkisa lkesi karmza kmaktadr. Daha nce de bahsettiimiz gibi, Manappatarhunda da Mashuiluwa gibi kardeleri tarafndan lkesinden kovulmu ve II. Murilinin babas I. uppiluliuma Dneminde Karkisa lkesine snmtr. I. uppiluliuma ve sonraki krallar II. Arnuwanda ile II. Murili Karkisa lkesine hediyeler gndererek, Manappatarhunda ile yakndan ilgilendiklerini gstermilerdir238. II. Muwatalli Dnemi Yazl Belgeleri: II. Muwatalli Dneminde, Wilusa lkesi kral Alaksandu ile yaplan antlamadan, Masa lkesinin tekrar Hitit lkesinin karsnda yer aldn ve Hitit
237 238

Karauuz 2002: 121; Kupantakurunta Antlamas, CTH 68.5, D I 34-43. Karauuz 2002: 132; Manappatarhunda Antlamas, CTH 69.1, A I 1-13.

56

lkesine bal Wilusa lkesine saldrda bulunduunu anlamaktayz. Wilusa lkesinin yardm istemesi zerine Hitit kral, Masa lkesine kar sava aar ve lkeyi igal ederek birok ganimetle birlikte Hitit lkesine geri dner239. Antlama metninin devamnda, aralarnda Karkisa ve Masa lkelerinin de yer ald drt dman lke ad saylr. Hitit kral buralara sefere ktnda, Wilusa lkesinden savalarn da kendisine elik etmesini istemektedir: Eer ben Majestem ya Karkisa, Masa, Lukka ya da Warsiyalla ehirlerinden askeri bir sefere gidersem, sen de yaya ve arabal savalarnla birlikte benimle askeri sefere katl240. II. Muwatalli Dneminde, Msr lkesi kral II. Ramses ile nl Kade Sava gereklemi ve Hitit kral bu savaa eitli uluslardan oluan ordusuyla katlmtr241. Bu uluslar arasnda Masa ve Karkisa lkelerinin de yer almas, Hitit kralnn buralara yapt seferlerde baarl olduunu ve Hitit lkesine tutsak olarak getirilen savalarn Hitit ordusuna alndn gstermektedir. III. Hattuili Dnemi Yazl Belgeleri: Masa ve Karkisa lkelerinin adlarnn getii dier bir Hitit metni, byk bir olaslkla III. Hattuili Dnemine ait olan Tawagalawa Mektubudur. Ad bilinmeyen bir Hitit kralnn Ahhiyawa kralna yazd mektupta genel olarak, Bat Anadoludaki Hitit topraklarnda ve dier Bat Anadolu lkelerinde srekli sorun karan ve Ahhiyawa lkesi kral adna alan Piyamaradu adl kiiyle, Hitit kralnn nasl baa kmaya alt anlatlr. Bu metinde Masa lkesi ile Karkiya eklinde geen fakat

239 240 241

Karauuz 2002: 141; Alaksandu Antlamas, CTH 76.6, A I 43-56. Karauuz 2002: 144; Alaksandu Antlamas, CTH 76.14, A III 3-15. Msr kaytlarna gre, Hitit ordusunda yer alan uluslar u ekildedir: Kade, Nuhai, Halep, Ugarit,

Kargam, Mitanni, Kizzuwatna, Arawanna, Masa, Pitassa, Karkisa, Lukka ve Arzawa (Karauuz 2002: 241; Beal 1995: 549).

57

byk bir olaslkla Karkisa ile eit olan lke, Hitit kralnn onaylamasyla Ahhiyawa kralnn Piyamaraduyu kovabilecei iki tarafsz lke olarak grlmektedir242: Ayrca, unu bilmelisin ki, onun yle syledii rivayet edilmektedir: Ben Masa lkesi (veya) Karkiya lkesine gideceim, fakat esirler, karm, ocuklarm ve dier yaknlarm burada brakacam imdi, Kardeim, ona en azndan bunu yaz: Hatti kralyla dman kaldn srece, dmanln herhangi bir baka lkeden yerine getir! Benim lkemden saldrlar dzenleyemeyeceksin. Eer kalbin Karkiya lkesinde (veya) Masa lkesinde ise, o halde oraya git!...243. II. uppiluliuma Dnemi Yazl Belgeleri: Boazky Gney Kaledeki Kutsal Havuz blgesinde bulunan ve II. uppiluliumaya ait kubbeli klt yapsnn iindeki hiyeroglif yaztta, Hitit kral kahramanlklarn anlatmaktadr244. II. uppiluliumann sefere kt lkeler arasnda Wiyanawanda, Tumana, Masa, Lukka, Ikuna, Tarhuntassa ile bir ksm okunabilen baz kent ve lke adlar bulunmaktadr: Gne (?) onlar (?) ynetim altna ald. Wiyanawanda, Tumana (?), Masa, Lukka, Ikuna245.

Karkisa ve Masa lkelerinin Lokalizasyonu:

Masa ve Karkisa lkelerinin birbirlerine yakn olduklar kukusuzdur. Alaksandu Antlamasna gre, Masa ve Karkisa, genellikle Kuzeybat Anadoluya lokalize edilen Wilusa lkesi ile komu lkelerdir246. Karkisa lkesini, yine Anadolunun kuzeybatsnda olduu dnlen Assuwa konfederasyonunda da grmekteyiz. Buna gre nal, Assuwa lkesinin dousunda, yaklak olarak Balkesir
242 243 244 245 246

Garstang-Gurney 1959: 108. Garstang-Gurney 1959: 113; Tawagalawa Mektubu, KUB 14.3, III 52-62, III 63, IV 10. Hawkins 1994: 94den aktaran nal 2002: 188. Hawkins 1998: 30; Alp 2002: 170. Latacz 2002: 198; nal 2003a: 40.

58

ve Bursa civarnda Masa ve Karkisa lkelerinin bulunduunu ve bu lkelerin dousunda da Wilusa lkesinin olduunu ileri srmektedir247 (Har. 16). Ayrca kardeleri tarafndan kendi lkesinden kovulan Seha Nehri lkesi kral Manappatarhundann Karkisa lkesine snmas, her iki lkenin birbirine yakn olduunu dndrmektedir. Seha Nehri iin de genellikle Gediz ve Bakray dolaylar nerildiinden dolay, Karkisa lkesinin de bu civarda olabileceini dnebiliriz. Mira lkesi kral Mashuiluwa, Hitit kralndan katnda snmak iin Masa lkesini tercih etmitir. Mira lkesi de genellikle Byk Menderes vadisinde yerletirildiinden, Masa lkesinin buraya yakn olduunu syleyebiliriz248 (Har. 6). Karkisa ile Karia blgesini isim benzerliinden yola karak eitleyen aratrmaclar Forrer249, Sommer250, Albright251, Goetze252 (Har. 7), Mellaart253 ve Huxley254dir. Cornelius ise Frigya blgesinde bir lokalizasyon nermektedir255. I. uppiluliumann Kahramanlklar metninden yola karak, Masa lkesinin saldrd Kassiya ve Hulana Nehri lkesi topraklarnn Hitit lkesinin kuzeybatsnda olduunu dnen Macqueenin aksine256 (Har. 12), Garstang ve Gurney daha gneyde bir blgeyi nermektedir257. Buna gre, Garstang-Gurney, Hulana Nehri lkesini

247 248

nal 2003a: 4. Garstang-Gurney 1959: 108. Goetze, Masa lkesini Gediz ile Menderes nehirleri arasna

yerletirmektedir (Goetze 1957: harita).

249 250 251 252 253 254 255 256 257

Forrer 1926: 81den aktaran Garstang-Gurney 1959: 108. Sommer 1932: 157. Albright 1950: 168. Goetze 1957: harita. Mellaart 1958: 22 dipnot 151. Huxley 1960: 33. Cornelius 1958b: 397. Macqueen 1968: 174. Garstang-Gurney 1959: 108.

59

Konya Ovasna yerletirdikten sonra Masa lkesini ise Isparta ili civarndaki Gller Blgesine yerletirmektedir258 (Har. 6).

5. LUKKA LKES
Arzawa ve Assuwa ile birlikte Bat Anadolu kysndaki dier bir nemli g, Lukka lkeleridir. Her ne kadar konuyla ilgili almalarda ounlukla Lukka lkeleri olarak karmza ksa da, Houwink ten Catein de belirttii gibi, sadece III. Hattuilinin yllklarnda Lukka lkeleri eklinde gemektedir. Bundan baka grld her metinde, sadece Lukka lkesi olarak yazlmtr259. II. Tuthaliya Dnemi Yazl Belgeleri: II. Tuthaliyann kendi yazdrd yllklarnda, Arzawa ve Assuwa seferlerini ayrntl biimde anlattna yukarda yeri geldiinde bahsetmitik. Sz konusu Arzawa seferinden sonra Hitit lkesine tutsak olarak gtrlenler arasnda byk olaslkla Lukka lkesine ait olan kentlerin de ad gemektedir. Hitit kral Limiya Irma lkesi, Apkuisa, Seha Nehri lkesi, Pariyana, Hapalla, Arinna260, Wallarimma261 ve Hattarsada yaayan insanlar Hitit lkesine srgn etmi ve ok sayda ganimetle lkesine dnmtr262. II. Tuthaliyann Assuwa seferi kaytlarnda ve I. Arnuwandann babasnn dnemi hakknda tuttuu kaytlar ise, koalisyona katlan 22 kent ve lke ad arasnda verilen birinci sradaki lkenin ilk hecesi krk olup sonu ise [...]uqqa eklinde bitmektedir263. Bu krk ksm, birok bilim adamnn savunduu zere [L]uqqa
258 259 260

Garstang-Gurney 1959: 109. Houwink ten Cate 1970: 72. Lukka kentlerinden biri ve genellikle Likya blgesindeki klasik Xanthos ile eletirilir (Forrer 1932:

150; Garstang-Gurney 1959: 79; nal 2003a: 11).

261

Karya blgesindeki klasik Hyllarima kenti olabilecei nerilmitir (Garstang-Gurney 1959: 79; Umar

1990: 28-29).
262 263

nal 2003a: 11; KUB 23.11 II: 2vd.; KUB 23.21. Macqueen 1968: 178; KUB 23.11 II: 13vd.

60

eklinde tamamlanmasna karn, Garstang ve Gurneye gre ise [Ard]uqqa eklinde olmaldr. Buna gre, yaklak olarak Klasik Likya blgesine yerletirilmek istenen Lukka lkesinin, ounlukla Kuzeybat Anadoluda gsterilen Assuwa koalisyonunda grlmesi onun bu durumunu gletirmektedir. Bu yzden, krk ksm I. Arnuwandaya ait bir tabletin ilk ksmnda yine Assuwa koalisyonunda da grlen Karkisa, Kurupi ve Lusa ile birlikte ad geen Ardukka lkesi eklinde tamamlanmaldr264. I. Arnuwanda Dnemi Yazl Belgeleri: I. Arnuwanda Dnemine tarihlenen ve hem babas II. Tuthaliya hem de I. Arnuwanda Dneminde, Zippasla lkesi kral Madduwatta adl kiinin Bat Anadoludaki faaliyetlerinin anlatld Madduwattann Sular metni de Lukka lkesi hakknda bilgiler iermektedir265. Buna gre, Madduwatta, II. Tuthaliya tarafndan Hitit lkesine bal hale getirilen bir kral olsa da, I. Arnuwanda Dneminde Pitassa lkesini Hitit lkesine kar kkrtr ve Hapalla ile birlikte Bat Anadolu kysnda olmas gereken pek ok Lukka kentini kendi topraklarna eklemeyi baarr: Zumanti, Wallarimma, alanti (=yalanda), Zumarri, Mutamutassa, Attarimma, Suruta ve Hursanassa 266. Bylece Alaiyaya (imdiki Kbrs Adas) ulamak iin deniz sahilinde nemli bir s kurma yolunda nemli bir adm atm olur. Bundan sonra Ahhiyawal Attarissiya ve Piggayal adam ile birlikte Alaiyay yamalama hareketinde bulunur267. Metnin devam krk olduundan bundan sonras hakknda daha fazla bilgiye ulaamamaktayz.

264 265 266 267

Garstang-Gurney 1959: 106; nal 2002: 137. Houwink ten Cate 1970: 58, 63; KUB 14.1. Houwink ten Cate 1970: 64; KUB 14.1 ArkaYz 29-30 ve 57. Houwink ten Cate 1970: 65 dipnot 52; KUB 14.1 ArkaYz 84vd.

61

II. Murili Dnemi Yazl Belgeleri: II. Murili Dnemine ait bir dua metninde, Arawanna, Kalasma268, Lukka ve Pitassa lkelerinin vergi demeyi kestikleri ve Hitit lkesine saldrmaya baladklar belirtilmektedir269. Buna gre, Lukka lkesinin en azndan I. uppiluliuma Dneminde Hitit lkesine bal olduu anlalmaktadr. II. Murili Dnemine ait yllklarda, Bat Anadoludaki Arzawa zerine yapt seferler srasnda ad geen lkelerden biri de Lukka lkesidir. Bu dnemde byk olaslkla Lukka lkesi topraklarnda bulunan ama Hitit lkesine bal olan kentlerden Attarimma, Suruta ve Hursanassadan kaan insanlar, Arzawa lkesi kralna snmtr: Hursanassa, Attarimma ve Surutann savalar benden katlar ve Arzawa lkesine sndlar. Ve ben Uhhazitiye bir haber gnderdim: ...senin lkene gelen ve bana bal olan insanlar bana teslim et. Fakat Uhhaziti bana geri yle yazd: ...Ben kimseyi teslim etmeyeceim, nk onlar hibir bask grmeksizin bana geldiler270. Bu olay, II. Murilinin Arzawa seferinin banda gereklemi ve Hitit kral, snan bu insanlarn geri iade edilmesini istemitir. Ancak Arzawa kral Uhhaziti, onlar teslim etmeyi reddeder ve II. Murili bunu sebep gstererek Arzawa seferini balatr. Sz konusu Arzawa lkesine snan insanlar, II. Murilinin saltanatnn ve Arzawa seferinin 3 ve 4. yllarnda da bir kez daha grrz. Buna gre, II. Murili seferi srasnda bakent Apaaya kadar ilerlemi ve bunun zerine Arzawa lkesine snan Attarimma, Suruta ve Hursanassa kenti halk, burada yaayan halkla birlikte Arinnanda Da zirvesine ve Puranda kentine kamtr. Ancak drdnc saltanat ylnda, Hitit
268

Arawanna ve Kalasmann Kzlrmak nehrinin batsnda olabilecei nerisi iin bkz. Gurney 1940:

102.
269

Gurney 1940: 29; Garstang-Gurney 1959: 92; Houwink ten Cate 1970: 68; KUB 24.3 C II 38-43 +

KUB 24.4 + KUB 30.12.

270

Garstang-Gurney 1959: 77.

62

kral kenti kuatma altna almay baarm ve ok sayda esirle Hitit lkesine dnmtr. II. Muwatalli Dnemi Yazl Belgeleri: II. Muwatalli ile Wilusa kral Alaksandu arasnda yaplan antlama metninde, Lukka lkesi Karkisa, Masa ve Warsiyalla lkeleriyle birlikte anlmaktadr. Buna gre, Wilusa kralndan, Hitit kralnn her biri Hitit lkesinin dman olan bu lkelere dzenleyecei istenmektedir
271

bir .

sefer

srasnda,

savalarnn

Hitit

kralna

elik

etmesi

Alaksandu Antlamasna gre, Lukka lkesi dman lkeler arasnda grlrken II. Muwatalli ile II. Ramses arasnda gerekleen Kade Sava srasnda, ad dier Hitit ordusuna katlan uluslarla birlikte verilmektedir272. III. Hattuili Dnemi Yazl Belgeleri: III. Hattuiliye ait yllklarda273, sefere kt lkeler arasnda Lukka lkelerinin de ad gemektedir. Ayn metinde, Lukka lkelerinden sonra ad geen ve Hitit kralnn bir sre ikamet ettii yer olan Wallarimma kenti halk, daha nce de grdmz gibi II. Tuthaliyann Arzawa zerine kt sefer sonrasnda tutsak olarak Hitit lkesine gtrlmt. Bunun dnda I. Arnuwanda Dneminde, Zippasla lkesi kral Madduwattann Wallarima kentini Hititlerin elinden alp kendi topraklarna kattn da bilmekteyiz. Sz konusu metinde, ad bilinmeyen bir dmann Hitit lkesinin bat snrndaki lkelere saldrmasyla birlikte Hitit topraklarna yaklamakta olduu anlalmaktadr. Ancak burada Lukka lkelerinin saldran taraf m yoksa saldrya urayan taraf m olduu pek kesin deildir274. Dman saldrs karsnda savunmasz
271 272 273 274

Karauuz 2002: 144; Alaksandu Antlamas, CTH 76.14, A III 3-15. Karauuz 2002: 241; Beal 1995: 549. Gurney 1997: 131; KUB 21.6 ArkaYz III B6, C3-4. Gurney 1997: 132.

63

durumda olan on lkenin ad saylmadan nca, Lukka lkeleri ad iki kez gemektedir. Bu lkeler u ekildedir: Walma lkesi, Watta[] lkesi, [] lkesi, Nahita lkesi, Sallusa lkesi, [] lkesi, Sanhata lkesi, Suri[imma] lkesi, [] lkesi, Walwara lkesi, Hawali lkesi, [] lkesi, Inassara lkesi275. III. Hattuili Dnemine ait olduu dnlen Tawagalawa Mektubunun balang ksmnda, Piyamaradu adl kiinin Attarimma kentini yakp yktndan Lukka-insanlarnn Ahhiyawa kralnn kardei Tawagalawa ve Hitit kralna yardma gelmeleri iin ricada bulunduklar anlatlr. Daha sonra Sallapa ve Waliwanda276 zerinden ilerleyen Hitit kral, Piyamaraduya yalanday boaltmasn emreden bir mesaj gnderir: Eer benim egemenliimi istiyorsan, yalandaya geldiimde, yalandada adamlarndan hibirini bulmayaym; ve sen oraya hikimsenin geri gelmesine izin vermeyeceksin, ve benim blgeme girmeyeceksin. Bana bal olanlar greceim (?). Fakat yalandaya geldiimde, dman yerde bana saldrd Ben yaya olarak gittim ve dman [orada(?)] vurup ldrdm277. Hititlere kar yaplan bir saldry geri pskrttkten sonra oraya vardnda, Atriya kenti hari tm lkeyi mahveder. Millawandada iken Piyamaraduya tekrar yazar ve onun yanna gelmesini ister. Daha sonra Ahhiyawa kralnn Millawandada Atpay Piyamaraduyu teslim etmesi iin grevlendirdii haberini alr. Kente geldiinde ise, Piyamaraduyu tekneyle kam olarak bulur.

275 276

Gurney 1997: 131; KUB 21.6, ArkaYz III C5-9. Garstang-Gurneye gre, ege kylarnda ve Aydn ili snrlar iinde bulunan Klasik Alabanda kenti ile

eletirilmektedir (1959: 79).

277

Garstang-Gurney 1959: 111-112; KUB 14.3 I: 1-74.

64

IV. Tuthaliya Dnemi Yazl Belgeleri: Lukka lkeleri ile ilgili IV. Tuthaliya Dnemine ait bilgiler bir metin paras ile Yalburt ant zerindeki hiyeroglif yazttan gelmektedir. Bunlardan birincisi olan metin parasna gre, snr-garnizon komutanlarna Azzi lkesi, Kaska lkesi ve Lukka lkelerinden gelecek saldrlar engellemeleri sylenmektedir278. Yakn zamanda bulunmu olan IV. Tuthaliya Dnemine ait ve Yalburt ant olarak bilinen ta eser zerindeki hiyeroglif iaretlerle yazl bir yaztta279, IV. Tuthaliyann sefer yapt lkeler arasnda Lukka lkeleri de grlmektedir: [] Lukka lkelerini imha ettim. Wiyanawanda lkesinde280 (ben) Byk Kral ..yaptm, ve Lukka (lkeleri) 281. II. uppiluliuma Dnemi Yazl Belgeleri: II. uppiluliumann saltanat srasnda, Alasiya kralnn Ugarit kral Ammurapiye yazd mektupta, yaknda bir dman saldrsnn olaca ve bunun iin de hazrlk yapmas gerektii sylenmektedir. Ugarit kralnn bu mektuba verdii cevapta ise Lukka kysna btn donanmasn gnderdii yazmaktadr: Benim tm sava birliklerimin Hatti lkesinde olduklarn ve gemilerimin de Lukka lkesinde beklediklerini babam bilmiyor mu? 282.
278

Garstang-Gurney 1959: 37; KUB 26.12 II 14vd; Eer Lukka=Lycaonia eitlii kabul edilirse, bu

lkelerin srasyla Hitit lkesinin kuzeydou, kuzey ve gneybatsnda uzand dnlebilir (Bryce 1974b: 397).
279

Eflatunpnar antna 60 km. uzaklkta olan Yalburt ant, Konya iline bal Ilgn ilesinin kuzeyinde

yer almaktadr. 1971 ylnda bulunmu olan ant, kutsal bir havuzun etrafnda yer alan hiyeroglifle yazl bloklardan olumaktadr (Alp 2002: 161-169).
280

II. Murili ile Mira-Kuwaliya kral Kupantakurunta arasnda yaplan antlamada Wiyanawanda kenti,

Hitit lkesi ile Mira-Kuwaliya lkesi arasndaki bir snr blgesini oluturmaktayd (KBo 5.13: 9). Cornelius (1958a: 294-295) ve Garstang-Gurneye (1959: 92) gre Fethiye ilesi Seki bucana bal ncealiler Ky bitiiinde bulunan Klaisik Oinoanda kenti ile eletirilebilir.
281

Alp 2002: 165, Blok 9.

65

Deniz kavimlerinin gneye doru ilerlemeye balad bir srada, bu blgeye Ugarite ait donanmann gnderilmesi kararnn altnda nemli bir stratejik dnce yatyor olmaldr. Belki Astourun belirttii gibi amacn Egeden Akdenize geii korumak olduu iddias da dnlebilir283. Eer yleyse, Lukka iin ikinci bir lokalizasyon olasln dnmek gerekmektedir. Boazky-Gney Kalede Kutsal Havuz blgesinde bulunan klt yapsnn iindeki hiyeroglif yaztta, Hitit kral II. uppiluliuma kahramanlklarn anlatmaktadr284. II. uppiluliumann sefere kt lkeler arasnda Wiyanawanda, Tumana, Masa, Lukka, Ikuna, Tarhuntassa ile tam olarak okunamayan baz kent ve lke adlar bulunmaktadr: Gne (?) onlar (?) ynetim altna ald. Wiyanawanda, Tumana (?), Masa, Lukka, Ikuna285.

Lukka lkesinin Lokalizasyonu:

Lukka lkesinin deniz kysnda yer alan bir lke olduu konusunda ayn grte olan bilim adamlar, bu denizin Marmara Denizi mi yoksa Akdeniz mi olduu noktasnda birbirlerinden ayrlmaktadr. Marmara Denizine kys olduu grn ilk ortaya atanlar Goetze286 ve Otten287 olmutur. Ancak en son destekleyenler arasnda Macqueen288 (Har. 12) ve Mellaart289 (Har. 13) ba ekmektedir. II. Muwatalli ile Wilusa kral Alaksandu arasnda yaplan Alaksandu Antlamasnda Karkisa ve Masa lkeleri ile birlikte saylan dman lkelerden biri de Lukka lkesidir. Wilusa lkesi ile Hitit lkesinin birbirlerine ok yakn olduklarn dnen Macqueen, Wilusay
282 283 284 285 286 287 288 289

Astour 1965: 255; Bryce 1974b: 398; Karauuz 2002: 164-165; RS 18, 147. Astour 1965: 255. Hawkins 1994: 94den aktaran nal 2002: 188. Hawkins 1998: 30; Alp 2002: 170. Goetze 1957: 181. Otten 1961: 112-113. Macqueen 1968: 175. Mellaart 1968: 187; Mellaart 1993: 416.

66

Eskiehir Blgesine yerletirdikten sonra, Marmara Denizinin dousuna Karkisa ve Masa lkelerini, gneyine ise Lukka lkesini lokalize eder. Ayrca, Assuwa koalisyonunda yer alan lkelerin listesinde ilk sradaki krk ismin Lukka olarak tamamlanmasnn olduka mmkn olduunu dnmekte ve bu yzden de Lukka lkesini Arzawa lkelerinin kuzeyine yerletirmektedir. Lukka lkesinin konumuyla ilgili almalarda genel kabul gren neri ise, onun Anadolunun gneybatsnda yaklak olarak Klasik Likya blgesinde yer alm olabileceidir. Bu gr ilk ortaya atan kii olan Forrer290, Lukka ile Likya arasndaki isim benzerliine dayanarak her iki blgeyi birbiriyle eletirmitir. Bu eitlii kabul edenler arasnda Albright291, Cornelius292, Garstang-Gurney293 (Har. 6), Huxley294, Houwink ten Cate295 (Har. 8), Bryce296 (Har. 10), Schachermeyr297 (Har. 9) gibi aratrmaclar bulunmaktadr. Yazl metinlere de bakldnda bu konuda baz ipular yakalanabilmektedir. rnein, I. Arnuwanda Dneminde Hitit lkesinin batsnda faaliyet gsteren Zippasla kral Madduwatta, Lukka lkesi topraklarn ele geirdikten sonra, Ahhiyawal Attarissiya ve Piggayal adam ile birlikte Alaiyaya saldrma ans elde eder. Bunun dnda II. uppiluliuma Dneminde, Alasiya kralnn Ugarit kral Ammurapiye yazd mektuba Ugarit kralnn verdii cevapta, Lukka kysna btn donanmasn gnderdii yazmaktadr. Bu da Lukka lkesinin gney kysna yakn olduunu dndrmektedir. Ancak Brycen da belirttii gibi, kyya ne kadar mesafede olduu ise kesin olarak bilinememektedir298.

290 291 292 293 294 295 296 297 298

Forrer 1926: harita (Aktaran Bryce 1992: 121) Albright 1950: 168. Cornelius 1958b: 381den aktaran Bryce 1992: 121. Garstang-Gurney 1959: 81 Huxley 1960: 33. Houwink ten Cate 1970: 73. Bryce 1974b: 397. Schachermeyr 1986: abb.21. Bryce 1992: 129.

67

Hitit metinlerinde byk olaslkla Lukka lkesine ait olduu dnlen baz kent isimlerine de rastlanmaktadr. Ancak bu kentler ile Klasik Dnem kent isimleri arasnda isim benzerliklerine dayanlarak eletirmeler yaplmaya allsa da, yaplan kazlarla M.. 2 binyla ait arkeolojik materyalin ele gemedii de gz ard edilmemelidir. Bir ksm Karya blgesinde bir ksm da Likya blgesinde yer alan sz konusu kentler ise u ekilde saylabilir299; Attarimma (=Telmessos)300, Suruta, Hursanassa (=Khersonesos)301, Mutamutassa (=Mylasa)302, Iyalanda (=Alinda)303, Zumanti, Wallarimma (=Hyllarima)304, Zumarri, Arinna (=Xanthos)305, Atriya (=Idrias)306, Utima (=Idyma)307, Dalawa (=Tlawa)308, Kuwalapassa (=Olbasa)309, Awarna ve Hinduwa (=Kandyba)310. Kentlerin hepsi olmasa da birka bat Karyada Miletos civarna dier bir blm de Likya blgesine yerletirilebilir.

299

Bryce The Lukka Problem and a Possible Solution adl makalesinde, Hitit yazl metinlerine

dayanarak Lukka kentlerini ana grup altnda birletirmitir: Attarimma grubu (Attarimma, Suruta, Hursanassa, Mutamutassa), Iyalanda grubu (Iyalanda, Zumanti, Wallarimma, Zumarri, Arinna) ve Dalawa grubu (Dalawa, Kuwalapassa, Hinduwa) (1974b: 400 ve tablo 1).
300 301 302 303 304 305 306 307 308

Hawkins 1998: 26. Garstang-Gurney 1959: 81. Carruba 1996: 33den aktaran Hawkins 1998: 27. Garstang-Gurney 1959: 78; Hawkins 1998: 26. Garstang-Gurney 1959: 79; Umar 1990: 28-29. Forrer 1932: 150; Garstang-Gurney 1959: 79; nal 2003a: 11. Hawkins 1998: 27. Garstang-Gurney 1959: 82; Hawkins 1998: 27. Garstang-Gurney 1959: 80; Goetze 1928: 153-154 (Aktaran Bryce 1974b: 399); Gterbock 1983: 134;

Umar 1990: 29.

309 310

Garstang-Gurney 1959: 82. Garstang-Gurney 1959: 80.

68

6. AHHYAWA LKES
Yaklak olarak M.. 15. yzyln ortalarndan itibaren varln bildiimiz Ahhiyawa lkesi, Hitit lkesine rakip olarak Bat Anadolu topraklar zerinde bir takm eylemlerde bulunmutur. Balarda her iki lke arasnda olaslkla ticari temellere dayanan dosta ilikiler olsa da, bu ilikiler Hitit mparatorluunun son yllarna gelindiinde dmanca bir hal almtr. II. Tuthaliya Dnemi Yazl Belgeleri: Ahhiyawa lkesinin Bat Anadolu topraklarndaki eylemlerine ilikin ilk bilgiye311, II. Tuthaliya ve I. Arnuwanda dnemlerine tarihlenen Madduwattann Sular adl Hitit metninde rastlamaktayz. Metne gre, Hitit lkesi kral II. Tuthaliya, ba dman Ahhiya(wa)l Attarissiyadan kaarak kendisine snan Zippasla lkesi kral Madduwattay kendisine bal kalmas artyla onun klcndan kurtarr: Bak imdi, ben sen Madduwattay Attarissiyann klcndan kurtardm. Sen imdi bana ve Hitit lkesine ait ol! Ben Zippasla Da yresini ve Siyanta Irma topraklarn senin idarene devrettim312. Ancak bir sre sonra Madduwatta zerine tekrar saldran Attarissiya, Hitit ordusunun desteini de yanna alm olan Madduwatta karsnda bir kez daha baarsz olur.

311

IV. Tuthaliya ve III. Arnuwanda dnemlerine ait olan metinlerin Orta Hitit Dnemi krallarndan II.

Tuthaliya ve I. Arnuwanda dnemlerine tarihlenmelerinden dolay, artk Assuwa seferinin de IV. Tuthaliya deil de II. Tuthaliya Dneminde gereklemi olduu anlalmtr. Bu sebeple Boazkyde bulunan klcn zerinde de bahsedilen Assuwa seferinin artk II. Tuthaliya Dnemine tarihlendiini daha nce de bahsetmitik. Destans Troya Sava ile Assuwa seferinin ayn dnemde gereklemedii ve bylelikle klcn Ahhiyawal Yunanlarn kant olarak gsterilemeyecei anlalmtr.
312

Houwink ten Cate 1970: 63; nal 2003: 16; KUB 14.1 nYz 13vd. Metinde Ahhiyawa lkesi eski

biimiyle yani Ahhiya olarak gemektedir.

69

I. Arnuwanda Dnemi Yazl Belgeleri: Hitit krallarndan II. Tuthaliya ve I. Arnuwanday fazlasyla uratrd anlalan Madduwatta, Hitit lkesine bal olsa da bu lkeye kar Hitit lkesine bal kentlerdeki halklar ayaklandrmaktan da geri durmaz. Bylelikle, Pitassa kentini Hitit lkesine kar kkrtp Lukka lkesini de igal ettikten sonra denize kadar ilerleme frsat elde eder313. Bundan sonra ise bir zamanlar dman olduu Ahhiya(wa)l Attarissiya ve Piggayal adam ile birlikte Alaiyay (gnmzdeki Kbrs) yamalama hareketinde bulunur. Hitit kral, Alaiya saldrs karsnda Madduwattaya Alaiyann kendisine ait olduunu ifade eder. nala gre, Hitit kral Madduwattay korkutabilmek amacyla yalan sylemitir314. Madduwattann sitem dolu cevabna kar Hitit kral yle haber gnderir: Attarissiya ve Piggaya adam ben Majestelerine bal deildir, ve sen, krallma bal olan Madduwatta neden onlara katldn?315. Metin burada bittiinden dolay sonrasnda neler olduu ve Madduwattann yaptklar hakknda ne yazk ki hibir bilgimiz bulunmamaktadr. II. Murili Dnemi Yazl Belgeleri: Ahhiyawa lkesinin grld II. Murili Dnemine ait metinler; Hasta krala yardm etmek iin Hattuadan getirtilmi Ahhiyawa tanrs ve Lazpa (Lesbos) tanrsnn olduu kehanet metni316, bir Hitit kraliesinin (muhtemelen II. Murilinin annesi) Ahhiyawaya srgn edildiini anlatan bir metin317, II. Murili saltanatnn 2.
313 314 315 316

Houwink ten Cate 1970: 65. nal 2003a: 17. Gterbock 1983: 134; KUB 14.1 ArkaYz 84vd. Gterbock 1983: 134; Sommer 1932: 275-294 (aktaran Houwink ten Cate 1974: 149); KUB 5.6 II 57,

60.
317

Gterbock 1983: 134; Sommer 1932: 300-303 (aktaran Houwink ten Cate 1974: 149. Houwink ten

Catee gre, srgn kukuludur, eer metin bylesi bir olay gsteriyorsa o zaman Muwatallinin dnemine verilmeli ve kralie de tahminen Tanuhepa olmaldr); KUB 14.2.

70

ylnn sonu/3. ylnn bana ait ve kraln Arzawa, Millawanda ve Ahhiyawada olduunu ifade eden krk bir metin318, Arzawa kral Uhhazitinin bir olu, Ahhiyawa ve gemiyle birinin gnderilmesinin getii ve II. Murilinin yllklarnda saltanatnn 4. ylndaki olaylarn yer ald blme ait krk metin parasdr319. Ahhiyawa lkesinin iki yerde getii II. Murilinin yllklarna gre, Arzawa lkesi kral Uhhaziti, Ahhiyawa kralyla ibirliine girerek Hititler zerine saldrm ve Millawanday ele geirmitir320. II. Murili, nc saltanat ylnn banda Arzawa lkesi zerine sefer dzenler ve Apaa kentine girmeyi baarr. Uhhaziti hasta olduundan Arzawa ordusunun banda yer alamaz ve olu Piyamainaray grevlendirir. Piyamainarann Hitit karsnda yenilgiye urad haberini duyan Uhhaziti, hasta yatandan kalkarak oullar Piyamainara ve Tapalazunawala ile birlikte bir kaykla Ege Denizindeki adalardan birine kaar. Ertesi sene II. Murilinin drdnc saltanat ylnda, Puranda kentinin kuatlmas srasnda Tapalazunawala adadan kenti savunmak iin geri dner ancak baarsz olur321. Metnin devamnda Piyamainarann kat adadan geldii ve Ahhiyawa kralnn yannda yer alarak baz ortak ilerde bulunmaya balad anlalmaktadr: [] -de idi [] Uhhazitinin olu [] ve o Ahhiyawa kralna denizden []Ben kaykla [] gnderdim, ve onlar onu bana getirdiler322. Bu olduka krk ksmdan da anlalaca zere, II. Murili Ahhiyawa kralna kaykla bir eli gndermi ve Piyamainarann teslim edilmesini istemitir. Ahhiyawa kral da bu istei kabul etmitir. Olaslkla bu dnemde her iki lke kral arasnda ticari anlamda yakn bir iliki sz konusuydu ve Ahhiyawa kral da bu ilikinin bozulmasn istememektedir.

318 319 320 321 322

Sommer 1932: 307-309 (aktaran Houwink ten Cate 1974: 149). Sommer 1932: 310-313 (aktaran Houwink ten Cate 1974: 149). Gterbock 1983: 135. nal 2003a: 33; KBo 3.4 III 1vd. Gterbock 1983: 135.

71

III. Hattuili Dnemi Yazl Belgeleri: Byk olaslkla III. Hattuili Dnemine ait olan Tawagalawa Mektubu323 ve Manappatarhunda Mektubu324 ile IV. Tuthaliya Dnemine ait Milawata Mektubunda Piyamaradu adl kiinin eylemlerine geni yer verilmitir. Bat Anadoluda Ahhiyawa kral adna srekli karklklar karan bu Hititli hain kiinin, damad olan Millawanda kral Atpa ile birlikte ou zaman ortak hareket ettii grlmektedir. Ad bilinmeyen bir Hitit kralnn Ahhiyawa kralna yazd mektupta genel olarak, Ahhiyawa lkesi kral adna alan Piyamaradu adl kiiyle, Hitit kralnn nasl baa kmaya alt anlatlr. Tawagalawa Mektubunun balang ksmnda, Hitit kralnn Lukkallarn yaad Attarimma kentini yakp ykan Piyamaradunun olduu yalandaya doru ilerledii grlr. Bu srada Hititlere kar yaplan bir saldry geri pskrtmeyi baaran Hitit kral, Millawandada iken Piyamaradudan yanna gelmesini ister. Daha sonra Ahhiyawa kralnn Millawandada Atpay Piyamaraduyu teslim etmesi iin grevlendirdii haberini alan kral, kente geldiinde Piyamaraduyu tekneyle kam olarak bulur: Bylece ben Millawandaya gittim. Ancak u niyetle gittim: Kardeime bal olanlar Piyamaraduya yapacam sitemleri duyacaklar. Fakat Piyamaradu tekneyle kam. Awayana ve Atpa, ona kar yaptm uyarlar duydular. imdi o onlarn kaynpederi olduundan, onlar neden durumu gizliyorlar?...325. Buradan Ahhiyawa kralna bal olan insanlarn Millawandada yaadn renmekteyiz. Ayrca Piyamaradu tekneyle Millawandadan belli ki Ahhiyawa

323

Tawagalawa Mektubunun yazar olan Hitit kralnn kim olduu konusunda nerilen isimler arasnda

II. Murili (Macqueen 1968: 180 ve dipnot 104; Mellaart 1974: 507), II. Muwatalli (nal 2003a: 41) ve III. Hattuili (Gterbock 1983: 135, Singer 1983: 209, Bryce 1985: 14) bulunmaktadr.
324

Manappatarhunda Mektubunun adna yazld Hitit kral iin nerilen isimler arasnda I.

uppiluliuma (nal 2003a: 40), II. Murili (Mellaart 1974: 508) ve III. Hattuili (Bryce 1985: 16) bulunmaktadr.
325

Garstang-Gurney 1959: 112; KUB 14.3 I 53-74.

72

lkesine kamtr. Metinde Piyamaraduya bundan sonra ne olduu hakknda bir bilgiye ne yazk ki ulaamamaktayz. Seha Nehri lkesi kral tarafndan ad bilinmeyen Hitit kralna yazlan Manappatarunda Mektubunda yine Piyamaradunun Seha Nehri lkesine, Lazpaya ve Wilusa lkesine kadar uzanan saldrlarndan bahsedilmektedir: [.........] gel ve Hitit askerlerini geri getir. [....... onlar] Wilusa lkesine saldrmak iin geri geldiler. [... Fakat] ben ar biimde hasta oldum; hastalk [......] beni bitkin drd. (Piyama)radu beni ne kadar da kk drd!..326. Metnin devamndan, byk olaslkla Millawanda kral Atpann, Piyamaraduyu Wilusa zerine yolladn ve Piyamaradunun daha sonra Lazpay (Lesbos) vurduunu renmekteyiz. Alaksandu sz konusu dman karsnda pek fazla direnememi ve Manappatarhunda da hasta olduundan yardmna gelememitir. Bu arada

Manappatarhunda tarafndan arlan Hitit ordusu, Wilusa lkesine saldran dmanlara kar Bat Anadoluya askerlerini sevk etmi ve bylece Wilusada tekrar dzen salanmtr327. Yine genellikle III. Hattuili Dnemine ait olduu dnlen Seha Nehri lkesinin Sular metninde328, Ahhiyawa kral, Anadolu topraklarndaki bir savala ilgili olarak karmza kmaktadr. Tarhunaradu adl kii Ahhiyawa kralnn desteiyle Seha Nehri lkesi topraklarnda bir isyan karr, ancak Hitit kral bu isyan bastrmay baarr. Ancak grnen o ki, Hitit lkesi bu dnemde Bat Anadolu topraklarndaki otoritesini yava yava kaybetmeye balamtr.

326 327 328

Bryce 1985: 15; KUB 19.5: 3vd. Bryce 1985: 16. Metnin kesin olmamakla birlikte, ierdii olaylardan dolay III. Hattuili Dnemine tarihlenebilecei

nerilmitir (Gterbock 1983: 137; Singer 1983: 207-208; Bryce 1985: 17; Hawkins 1998: 20); KUB 23.13.

73

IV. Tuthaliya Dnemi Yazl Belgeleri: Ahhiyawa lkesi ile ilgili IV. Tuthaliya Dnemine tarihlenen metinler Milawata Mektubu329 ve Sausgamuwa Antlamasdr. Bunlardan Milawata Mektubu, gnmze kadar olduka krk paralar halinde ulatndan dolay ne yazk ki ierii pek anlalamamaktadr. Metin Ahhiyawa lkesinden ok Milawata/Millawanda kentinden bahsetmektedir. Metinden, Wilusann grevden alnan kral Walmunun lkesinden kat ve mektubun alcsnn (olaslkla Millawandann Hitit kral tarafndan baa getirilen yeni kralnn) korumas altnda olduunu renmekteyiz. Ayrca Walmu zerinde her iki lke kralnn ortak hakimiyeti olduu imdi, olum, Walmuyu bana gnder. Onu [.]da tekrar kral olarak baa getireceim. Eskiden o [.] idi ve bizim [] vasalmzd, bylece o [] vasal olacak330 szlerinden anlalmaktadr. Millawandann bu dnemde Ahhiyawadan ok Hitit lkesi ile yakn iliki iinde bulunduunu syleyebiliriz. Metnin son ksmnda, Millawandann nceki kralnn (olaslkla Atpa), Utima ve Atriyal Hitit tutsaklar ile Hitit kralnn elindeki Awarna ve Pinal tutsaklarn dei toku edilmesini reddetmi olduu yazmaktadr. Hitit kral da Millawandann imdiki kralndan (nceki kraln olu) elindeki sz konusu tutsaklar geri iade etmesini istemektedir331. Buradan Awarna ve Pina kentlerinin Millawanda kralnn kontrol altndaki blgeye ait olduklar anlalmaktadr332. IV. Tuthaliya ile Amurru lkesi kral Sausgamuwa arasnda yaplan antlamada, Hitit kralnn kendisi ile eit olarak sayd krallar arasnda Msr, Babil, Asur ve sonradan silinmi olan Ahhiyawa lkesi bulunmaktadr333. Tawagalawa Mektubunda

329

Mektubun yazar olan Hitit kralnn genellikle IV. Tuthaliya olduu nerilmektedir: Gterbock 1983:

137; Singer 1983: 216; Hawkins 1998: 19; Starke 2001: 42.
330 331 332

Garstang-Gurney 1959: 115; KUB 19.55 ArkaYz 33-46. Bryce 1992: 124; KUB 19.55 ArkaYz 47-49. Awarna ve Pina kentleri ayn zamanda IV. Tuthaliya Dnemine ait Yalburt Ant zerindeki

hiyeroglif yazl yaztta da karmza kmaktadr (Blok 13).

333

Karauuz 2002: 200; Sausgamuwa Antlamas, KUB 23.1 IV 18.

74

da Hitit kral, Ahhiyawa kralna Kardeim olarak hitap etmekte idi. Ahhiyawa kralnn Hitit mparatorluunun son dnemlerinde Msr, Babil, Asur, Mitanni ve Hitit lkesinin krallaryla eit dzeyde olup olmad srekli tartlan bir konu olmutur. Sz konusu antlama metni sayesinde bu konu akla kavumu olmaktadr. Sausgamuwa Antlamasnn ayn maddesinde dier lke kralndan bahsedilirken Ahhiyawadan sz edilmez. Ancak 23. satrda yle bir ifade geer: Ahhiyawa lkesinin hibir gemisi ona (Asur kralna?) gitmesin334. Buradan artk Ahhiyawa lkesi ile Hitit lkesi arasndaki ilikilerin gittike dmanlk boyutu kazand anlalmaktadr.

Ahhiyawa lkesinin Lokalizasyonu:

Bat Anadoluda konumu en ok tartlan lke olan Ahhiyawa lkesi iin yaplan neriler gz nne alndnda, bu nerilerden balca blge zerinde durulduu grlmektedir. Bunlar, Kuzeybat Anadolu, Kta Yunanistan ve Ege Adalar (Rodos ve Girit Adas)dr. Konu hakknda getirilen ilk nerilerden biri, Anadolunun gney sahilerinde yaklak olarak Kilikya Blgesinde yer alm olabileceiydi335. Bu blgede ele geen Miken buluntularna dayandrlarak yaplan bu neri, Kilikya blgesinin Hitit metinlerindeki Kizzuwatna lkesi olduu anlaldndan beri artk nemini yitirmitir. Hitit metinlerinden yola karak, Ahhiyawa lkesinin deniz ile balants olduu konusunda tm bilim adamlar hemfikirdir. Ancak bu denizin neresi olduu (Marmara Denizi, Ege Denizi, Akdeniz) konusunda fikir ayrlklar yaanmaktadr. Akdenizin artk zerinde durulmadn az nce belirtmitik. Ahhiyawa lkesini Kuzeybat Anadoluda Marmara Denizinin gneyine yerletiren bilim adamlar ise Goetze336 (Har. 7), Mellaart337 (Har. 13), Macqueen338 (Har. 12) ve Houwink ten
334 335 336 337 338

Karauuz 2002: 201; Sausgamuwa Antlamas, KUB 23.1 IV 23. neri iin bkz. Kretschmer 1924: 207 ve Sommer 1932: 327 (Aktaran Boysal 1971: 66). Goetze 1957: 183 (Aktaran Boysal 1971: 66). Mellaart 1968: 190. Macqueen 1968: 179.

75

Cate339dir (Har. 8). Bu aratrmaclardan Mellaart ve Macqueen, Ahhiyawa ve Millawanda ile yakndan ilikili olduu anlalan Lukka lkesini de ayn blgeye yerletirmektedir. Mira lkesinin kapsad blgede ve ayn zamanda hem Ahhiyawa lkesinin hem de Hitit lkesinin ilgi alan iinde olduu bilinen Millawanda kentinin konumu, Ahhiyawa lkesinin lokalizasyonu iin bir fikir verebilmektedir. Tawagalawa Mektubuna gre, yalandada bulunan Piyamaradu, Hitit kral III. Hattuilinin zerine doru ilerlediini renince Millawandaya snmtr. Sonrasnda Piyamaraduyu orada bulacana inanan Hitit kral, onun bir kaykla byk olaslkla adalardan birine katn renir. II. Murilinin yllklarna gre, Hitit kralnn Apasaya yaklat haberini alan Uhhaziti ve oullar Piyamainara ile Tapalazunawala bir kaykla denizar bir yere olaslkla bir adaya kaarlar. Daha sonra II. Murilinin, Piyamainarann teslim edilmesini istemek iin Ahhiyawa kralna kaykla bir eli gnderdiini grrz. Bu, Ahhiyawa kralnn adalar da elinde bulundurduunu gstermesi asndan nemlidir. Sonuta, Ahhiyawa lkesinin Ege Denizindeki adalarn bir ksm ile Gneybat Ege kysndaki bata Millawanda olmak zere birka kenti iine alan bir blgede hakim olduu sylenebilir. Millawandann bir ky kenti olduu bilinmekte olup, Ky Ege blgesinin neresinde olabilecei hep tartlmtr. Lukka kentlerinden yalanda (Klasik Alinda) ile yakn olduunu az nce belirtmitik. Bunun dnda, Milawata Mektubuna baktmzda, Millawandann elinde Lukka kentlerinden Awarna ve Pinal esirler olduunu renmekteyiz. Awarna, Pina ve yalanda kentleriyle yakn olmas gereken Millawanda, Lukka lkesi ile komu olmak durumundadr. Buna gre, Millawandann Gneybat Egede aratrlmas gerektiini syleyebiliriz. Millawanda iin znik blgesinde olabilecei340 ya da Karya blgesindeki Milas (Mylassa) kenti341 ile zdeletirilebilecei nerilmi olsa da gnmzde de en ok
339 340 341

Houwink ten Cate 1974: 148. Mellaart 1958: 22 dipnot 151 ve Macqueen 2001: 44. Cornelius 1958b: 395 (Aktaran Bryce 1974b: 401).

76

kabul gren neriyi Millawanda=Miletos eitlii oluturmaktadr342. Karya kysnda bulunan bu antik yerleme yerinde yaplan kazlarda ok sayda Miken keramii ele gemesinin yannda bir LH IIIA2ye ait tahribat izine de sahiptir. Bu tahribatn, kazclar tarafndan II. Murilinin nc saltanat ylnn banda Arzawa seferi srasnda meydana geldii ileri srlmtr343. Ahhiyawa lkesinin lokalizasyonuna geri dnecek olursak, IV. Tuthaliya Dnemine ait Sausgamuwa Antlamasnda Ahhiyawa lkesinin gemilerinin Asur lkesine ulamamas gerektiinin belirtildiinden daha nce de bahsetmitik. Bu ve bahsi geen dier Hitit metinleri de dikkate alndnda, Ahhiyawa lkesinin Gneybat Anadolunun n ksmndaki adalar, Karya sahillerini ve Gney onyay iine alan bir blgede olmas gerektii dnlebilir344. Y. Boysal adalarn merkezinde Rodosun olduunu dnrken Gurney345 ise merkeze Girit Adasn uygun grmtr. sim benzerliinden dolay, Ahhiyawa=Akha eitliine inanan bir grup aratrmac Ahhiyaway ayn dnemde Miken Dnemini yaayan Kta Yunanistana yerletirme eilimindedir346. lk kez Forrer tarafndan ortaya atlan bu neri, Kta Yunanistanda yer alan Thebai kazlar sayesinde arkeolojik olarak da desteklenmektedir347. Niemeiere gre, Rodos ve dier Ege adalar uluslar aras byk

342

Millawanda=Miletos eitliini savunanlar iin bkz. Sommer 1932: 361, Albright 1950: 168, Garstang-

Gurney 1959: 80-81, Huxley 1960: 11, Bryce 1992: 125, Niemeier 1998: 21, Mountjoy 1998: 47 ve Starke 2001: 38.
343

Mountjoy 1998: 45. Miletos yerleimi, arkeolojik buluntulara gre, M.. 16.yy.dan itibaren nce

Minoslulara ait bir s, M.. 1400lerden itibaren ise Anadoluda nemli olan tek Miken yerleim yeriydi (Starke 2001: 38).
344 345 346 347

Bittel 1950: 70, Page 1959: 15 (Aktaran Boysal 1971: 66), Boysal 1971: 72 ve Mountjoy 1998: 51. Gurney 2001: 55. Forrer 1932: 150, Huxley 1960: 33, Gterbock 1983: 138 ve Niemeier 2002: 521. Thebaidaki Miken saraynda yeni bulunan Linear B kil tablet arivi, Thebain nemli bir kralln

merkezi olduunu gstermektedir (Niemeier 2002: 521).

77

bir g oluturabilecek kadar topraa ve halka sahip deildir. Bylece geriye Ahhiyawa lkesi iin en uygun yer olarak, Kta Yunanistan kalmaktadr348 (Har. 15).

B. M.. 2. Binylda Bat Anadolu Tarihi Corafyas ile ilgili Yazl Kaynaklarn Deerlendirmesi
Hitit belgeleri ile az saydaki Ugarit ve Msr yazl belgelerinden edindiimiz bilgilere gre, M.. 2. binylda Bat Anadolu Blgesinde birok yerel kralln kurulmu olduunu grrz. Bunlar, Wilusa, Mira-Kuwaliya, Seha Nehri lkesi ve Appawiya, Hapalla, Zippasla ve Hariati lkelerini iine alan Arzawa lkeleri ile Karkisa ve Masa lkeleri, Walma lkesi, Lukka lkesi, Ahhiyawa lkesidir (Har. 3, 5). I. Blmde yazl kaynaklar dikkate alnarak bu lkelerin her birinin corafi konumu zerinde durulmu ve konu hakkndaki tartmalar tek tek ele alnmtr. Bat Anadolu yerel krallklarnn nerelerde kurulduklar gnmzde de halen tartlmakta olan bir konudur. Konu zerinde kesin bir sonuca varlamamasnn nedeni ise az nce de belirttiimiz gibi blgede yazl kaynan bulunamamasdr. Yine de tm bu olumsuzluklara karn, Hitit yazl metinlerinde verilen lkelerin Hitit lkesine veya birbirlerine olan mesafelerin ve Hititlerin Bat Anadolu seferleri srasnda takip ettikleri yollar zerinde bulunan kentlerin konu ile ilgili tahminlerde bulunmamza yardmc olduklar grlmektedir. Sz konusu lkelerden Bat Anadoluda Hitit devletini en fazla uratran lkenin kukusuz Arzawa Krall olduu anlalmaktadr. Hitit Krallk Dneminin balarnda kendisine bal kk krallklarla birlikte olduka gl bir krallk olarak grlen Arzawa lkesi, II. Murilinin baarl seferinden sonra yaplan vasallk antlamalar sayesinde kk blgelere blnerek Hitit Krallna bal hale gelmitir. zellikle M.. 14-13. yy.dan itibaren nceki merkez Arzawa topraklarnda Mira-Kuwaliya lkesinin etkin olmaya balad grlr. II. Tuthaliya ve I. Arnuwanda dnemlerinde Hitit lkesini fazlasyla uratran Zippasla lkesi beyi Madduwatta, M.. 14. yy.da Arzawa/Mira topraklarn ve Lukka kentlerini igal ederek Alaiyaya (bugnk Kbrs) saldrda bulunabilmitir. Yine I. Arnuwanda
348

Niemeier 2002: 521.

78

Dneminde Arzawa kral Tarhandaradu Tuwanuwaya (bugnk Nide Kilisehisar) kadar ilerleme baars gstermitir. Bunlar Arzawa lkesinin son gl ataklar olup II. Murilinin Arzawa seferinden sonra artk Arzawa lkesinin gsz bir duruma geldii anlalmaktadr. Yukarda verilen tarihi bilgiler dnda Hitit metinlerinden elde ettiimiz ipularna bakacak olursak Arzawa lkesinin dolaysyla Mira-Kuwaliya lkesinin dousunda Siyanti ve Astarpa rmaklarnn akmakta olduu anlalmaktadr. II. Murilinin Arzawa seferi ve Kupantakurunta antlamasna bakldnda Siyanti Irmann Mellaartn nerdii gibi Trkmen Dadan geen Yukar Sakarya Irma; Astarpa Irmann ise Garstang-Gurney ve Macqueenin nerdikleri gibi Akar ay olduu grlr. Sz konusu rmaklar ayn zamanda Walma lkesi ile Zippasla-Hariati lkesinin de dou snrn oluturmaktadr. Batda Ege Denizine kys olan MiraKuwaliya lkesinin Gediz ve Byk Menderes nehirlerinin snrlad klasik Lidya Blgesinde (kuzeyde Simav Dalar, gneyde Aydn Dalar, douda Sultan Dalar) kurulmu olduunu syleyebiliriz. Ayrca zmirdeki Karabel Ant, Manisadaki Akpnar Ant, Aydndaki Latmos/Suratkaya Ant ve Afyondaki Beyky yazt blm ierisinde de ifade ettiim gibi Mira-Kuwaliya lkesinin snrlarn belirttikleri iin nemlidir. Hitit metinlerinden zellikle Manappatarhunda Antlamasna gre, Mira lkesine yakn olduu anlalan Seha Nehri lkesinin lkeye adn veren Bakray civarnda yer aldn syleyebiliriz. Gney snrn Gediz Nehrinin oluturduu lkenin dousunda ise Manappatarhunda Antlamasyla sonradan lke topraklarna katldn rendiimiz Appawiyann yani Simav aynn yukarsnda bulunan klasik Abbaitis kentinin bulunduu anlalmaktadr. Wilusa lkesinin konumu, zellikle Homerosun lyada adl yaptnda anlatt Troya savana konu olan Ilios ile eletirilmesinden dolay bilimsel yaynlarda sklkla tartlmtr. Kuzeybat Anadolu yani Troad Blgesi, Wilusa lkesi iin en uygun konumu oluturmaktadr. Hitit lkesine hep bal kalm olan Wilusa lkesinde kral Alaksandu yine Hitit kral II. Muwatalli tarafndan tayin edilmi ve onunla bir vasallk

79

antlamas yaplmtr. III. Hattuili Dneminde, Ahhiyawa kral ile ortak hareket eden Millawanda kral Atpann Wilusa zerine gnderdii Piyamaradu, Wilusadan sonra gnmzde Midilli (Lesbos) adas olduu genel olarak kabul gren Lazpaya da saldrmtr. Seha Nehri lkesi kralnn ars zerine gelen Hitit ordusu ise duruma mdahale edebilmitir. Bu bilgilere gre hem Lazpa (Midilli adas) hem de Seha Nehri lkesine (Bakray civar) yakn olan Troad yani anakkale blgesi, Wilusann yerini belirtmektedir. zellikle II. Tuthaliya Dneminde grlen ve yine bu dnemden sonra bir daha ad duyulmamak zere yenilgiye uratlan Assuwa koalisyonu, yaklak M.. 15. yy.da anakkale yani Troad Blgesinde etkinlik gstermi ancak 14. yy.dan itibaren Wilusann blgede hakim olmaya balad grlmektedir. Yakn zamanda Assuwa koalisyonunda yer alan Wilusa (=Troad Blgesi) ve Taruisa (=Troya) dnda Arduqqann da Erdek civarnda olduu nerisiyle birlikte Assuwann konumu daha da belirginlik kazanmtr. II. Tuthaliyann Arzawa ve Assuwa seferlerini anlatt kaytlarnda grlen Masa ve Karkisa lkelerinden Masa lkesi ayrca I. uppiluliumann sefere kt ve Hitit lkesinin kuzeyinde konumlandrlan Kassiya, Kammala gibi lkeler arasnda da gemektedir. Ayrca Mira kral Mashuiluwann Hitit lkesine ballk yeminini unutarak ihanet etmesi zerine Masa lkesine kamay tercih etmesi ve Seha Nehri lkesi kralnn kardelerinden kaarak Karkisa lkesine snmas, bize konumlar hakknda yol gstermektedir. Buna gre Hitit lkesinin kuzeyinde yer alan Masa ve Karkisa lkeleri, Mira ve Seha Nehri lkeleriyle de yakn durumda bulunmaktadr. Karkisa lkesi iin Balkesir blgesi, Masa lkesi iin de Eskiehirin bats-KtahyaBursa-Bilecik blgesi nerilebilir. Hitit krallarndan II. Tuthaliya ve I. Arnuwanday olduka uratrd anlalan Madduwattann Ahhiyawa adam Attarissiyadan kap Hitit lkesine snmasnn ardndan Zippasla beyi yaplmas, bilim adamlarnca genellikle Hitit kral tarafndan kontrol altnda tutulmak istenmesi eklinde yorumlanmtr. Madduwattann Arzawa kral Kupantakurunta ile antlama yapmas ve bu topraklarda da sz sahibi olmas

80

Zippasla dalk lkesinin Arzawa ile yakn olduunu gsterdii gibi, Hitit kralndan snrlarn korumak zere Siyanti Nehri topraklarn istemesi dousunda Siyanti Nehrinin aktna iaret etmektedir. Buna gre, Zippasla-Hariati lkesinin batsnda Arzawa topraklarnda yer alan Gediz ve Byk Menderes nehirlerinin kollar, dousunda ise Siyanti Irma ile eletirdiimiz Yukar Sakarya Irmann Trkmen Dadan geen ksm bulunmaktadr. Bylece Zippasla ve Hariati dalk lkesinin Ktahya il snrlar iindeki Murat Da ve Trkmen Da kapsayan topraklarda kurulduunu syleyebiliriz. Arzawa lkesi ile Hitit topraklar arasnda yer alan snr lkelerinden biri Walma dieri de Hapalla lkesidir. Her ikisinin konumu iin Hitit kaynaklarndan yeterli bilgiye ulaamasak da bunlardan Walma lkesinin, II. Murilinin Arzawa seferi srasnda Arzawal askerlerle ilk karlalan yer olmas ve III. Hattuili ile IV. Tuthaliya Dnemi antlama metinlerinde gnmzde daha ok aramba ay ile eletirilen Hulaya Nehri lkesi ile yakn olduunun anlalmas lokalizasyonunu yapmamz kolaylatrmaktadr. Elde edilen sz konusu bilgilere bakldnda, lkeyi Emir Dalar ile Sultan Dalar arasndaki blgeye, antik ismi Holmi olan ay ilesini kapsayacak ekilde, Astarpa Nehri (Akar ay) yaknlarna yerletirebiliriz. Hapalla lkesine bakacak olursak, Zippasla beyi Madduwattann Hapalla lkesinde karklk ktnda Hitit kral tarafndan oraya gnderilmesi her iki lkenin birbirine yakn olduklarn gstermektedir. Ayrca Hitit topraklarnda bulunan ve Tuz Glnn batsnda konumlandrlan Pitassa ve Mahirassal insanlarn isyan edip Arzawann yannda yer almas zerine oraya gelen Hitit ordusundan kaan insanlar Tiwatassa Dana snr. Sz konusu dan nerede olduu konusunda bir neri olmasa da Hitit ordusunun bu da yaknlarndaki Hapalla lkesine ulaarak dman yenilgiye uratmas Hapallann bir da yamacnda ve Pitassaya da yakn bir konumda olduunu gstermektedir. Bylece Hapalla lkesinin antik Pisidya Blgesinin merkezini oluturan Gller Blgesinde, Sultan Dalarnn batsnda bulunduunu syleyebiliriz. I. Arnuwanda ve II. Murili Dnemine ait metinlere bakldnda, Lukka lkesinin Hapalla ve Pitassa lkeleriyle yakn bir konumda olduu anlalmaktadr.

81

Bunun dnda Zippasla beyi Madduwattann I. Arnuwanda Dneminde birok Lukka kentini igal ettikten sonra Kbrs Adas ile eletirilen Alaiyay yamalama hareketinde bulunmas Lukka lkesinin Akdeniz kysnda yer aldn gstermektedir. II. Murilinin Arzawa seferine balama nedenlerinden biri olan Hitit lkesine bal Lukka kentlerinden Attarimma (klasik Telmessos ?), Suruta ve Hursanassadan kaan insanlarn Arzawa lkesine snmas yine her iki lkenin yakn konumuna iaret etmektedir. Piyamaradu adl Bat Anadolu kentlerinde srekli karklk karan kiinin, Lukka kentlerinden Attarimmaya saldrmas zerine orada yaayan halk hem Ahhiyawa kralnn kardei Tawagalawadan hem de Hitit kral III. Hattuiliden yardm ister. Bu da Lukka lkesinin her iki lkeyle de kolay balant iine girebildiini gstermektedir. Hitit kral, Waliwanda (klasik Alabanda) kentine geldiinde Piyamaradudan yalanda (klasik Alinda) kentini boaltmasn ister ancak orada saldrya urar fakat saldry geri pskrtmeyi baarr. Son nemli ipucu ise II. uppiluliuma Dneminde Ugarit kralnn Alaiya kralna yazd mektupta, yaklaan bir saldrya (deniz kavimleri ?) hazrlk amacyla Lukka kylarna donanma gnderdiini belirtmesidir. Bylece tm verilen bu bilgiler dikkate alndnda ve ou Lukka kentinin Klasik Dnem yerleimlerle isim benzerliklerinden yola klarak Lukka lkesinin Dou Karyay da iine alacak ekilde Likya Blgesinde lokalize edilebileceini syleyebiliriz. Hitit mparatorluk Dneminden itibaren Bat Anadoludaki faaliyetlerine tank olduumuz Ahhiyawa lkesi, Kta Yunanistanda m yoksa Anadoluda m aranmas gerektii srekli tartlan bir lke olmutur. II. Murilinin yllklarnda Arzawa kral Uhhazitinin Ahhiyawa kralyla ibirliine girerek Hititlere saldrmas ve Millawanday ele geirmesi zerine Arzawa seferine kan Hitit kral byk bir baar elde eder. Bunun zerine Uhhaziti ile oullar Piyamainara ve Tapalazunawala bir kaykla Ege Denizindeki adalardan birine kaar. II. Murilinin Ahhiyawa kralndan yanna snd Piyamainaray teslim etmesini istemesi zerine Ahhiyawa kral bu isteini, byk olaslkla aradaki ticari ilikilerden dolay kabul eder. Hitit lkesine ihanet ederek Ahhiyawa kral adna Anadoluda srekli olay karan Piyamaradunun, damad Millawanda kral Atpa ile de ortak hareket ettii grlr. Piyamaradunun Seha Nehri

82

lkesi, Wilusa ve Lazpada faaliyet iinde bulunabilmesi onun kylarda rahata hareket edebildiini gstermektedir. Ayrca Piyamaradunun Lukka kentlerinde karklk karmas ve Hitit kralnn Millawandaya geldiinde onu yanna armas zerine byk olaslkla bir tekneyle Ahhiyawaya bal adalardan birine kamas ve yine IV. Tuthaliya Dnemine ait Sausgamuwa Antlamasnda Ahhiyawa lkesinin

gemilerinin Asur lkesine ulamamas gerektiinin belirtilmesi bize Ahhiyawann konumu hakknda bilgi vermektedir. Bata Millawanda (klasik Miletos) olmak zere Gneybat Egede de Ahhiyawallarn (Akhalar=Mikenler) yaadn ancak esas olarak Kta Yunanistanda ve zellikle Karya kylarna yakn adalarda hakim olduunu syleyebiliriz. Kta Yunanistandaki Thebai kentindeki Miken saraynda zengin Linear B kil tablet arivinin ve Luwi hiyeroglifli bir silindir mhrn ele gemesi (Res. 1d) hem Ge Tun anda nemli bir merkez olduunu hem de Bat Anadolu ile en azndan ticari ilikiler iinde bulunduunu gstermesi asndan nemlidir.

83

II. BLM: ARKEOLOJK VERLER IIINDA M.. 2.

BNYILDA BATI ANADOLU
A. M.. 2. Binyla Ait Bat Anadoluda Yaplan Kazlar ve Yzey Aratrmalar
Yazl kaynaklar dikkate alnarak M.. 2. binylda Bat Anadolu tarihi corafyas hakknda olan verileri deerlendirdiimiz birinci blmden sonra, ikinci blmde arkeolojik malzemenin konu ile ilgili bize ne kadar bilgi salad zerinde durmaya alacaz. Blgede yaplan kazlar ve yzey aratrmalar sonucu deerlendirilen arkeolojik malzemeyi inceleme kolayl salamas asndan, Bat Anadolu Blgesini Kuzeybat Anadolu, Orta Bat Anadolu, Bat Anadolu ve Gneybat Anadolu olmak zere drt alt blgeye ayrabiliriz. Marmara Denizinin gneyinden zmir-Manisa-Ktahya-Eskiehir illerinin oluturduu hattn kuzeyine kadar olan kesim Kuzeybat Anadolu, sz konusu hattan Byk Menderes Nehrine kadar olan kesim Orta Bat Anadolu, Uak ili ile Anadolu Blgesi arasnda kalan kesim Bat Anadolu ve Byk Menderes Nehrinden Akdeniz ky eridine kadar olan kesim ise tezimizde Gneybat Anadolu Blgesini oluturmaktadr. Klasik Dnem kazlarnn daha arlk kazand Bat Anadolu Blgesinde az sayda da olsa, zellikle 1980li yllarn sonundan itibaren yaplmaya balanan kazlar ve yzey aratrmalar sayesinde burada M.. 2. binyl malzemesi veren yerleimlerin de olduu anlalmtr (Har. 1, 2, 4). Kuzeyden itibaren bakacak olursak kazs yaplan yerleimleri u ekilde sralayabiliriz; Kuzeybat Anadolu Blgesinde Troya, BeikYasstepe, Beiktepe Mezarl ve Yenibademli Hyk; Orta Bat Anadolu Blgesinde Panaztepe, Phokaia, Bayrakl-Tepekule Hy, Liman Tepe- Klazomenai, emeBalararas, Bakla Tepe, Kolophon, Ulucak Hyk, Sardis, Bademgedii Tepesi, Gavurtepe, Ayasuluk Tepesi; Bat Anadolu Blgesinde avlum Ky Mezarl, arhyk/Dorylaion, Demircihyk-Sarket Mezarl, Kusura Hyk ve Yanarlar Mezarl; Gneybat Anadolu Blgesinde Kad Kalesi, Milet, Iasos, Mskebi

84

Mezarl, Beycesultan, Aphrodisias, ine-Tepecik Hy, Bademaac Hyk, Harmanren Mezarl ve Karata-Semayk-Baba yerleimleri bulunmaktadr. M.. 2. binylda Bat Anadolu Blgesinin her bir alt blgesinde en az bir yerlemenin, verdii stratigrafik malzeme asndan dierlerinden daha n plana kt grlmektedir. Buna gre Kuzeybat Anadoluda Troya, Orta Bat Anadoluda Liman Tepe, Bat Anadoluda Kusura Hyk ve Gneybat Anadoluda Beycesultan hyn bu ekilde rnek gsterebiliriz. M.. 2. binyln ortalarndan itibaren yani Ge Tun anda Kta Yunanistanda Mikenler, Orta Anadoluda ise Hititler egemen durumdadr. Bu sebeple, ky yerleimlerinde Miken malzemesi daha ok ele geerken, i ksmlarda Hitit etkili malzemenin daha youn biimde tespit edildii grlr. Aada, Bat Anadolu Blgesinde gerekletirilen kazlar ve yzey aratrmalar sonucunda, M.. 2. binyla dair arkeolojik verilerin elde edildii yerleimler, corafi konumlarna gre kuzeyden itibaren yukarda bahsedilen drt alt blge altnda ayrntl olarak ele alnacaktr.

1.KUZEYBATI ANADOLU BLGES a.Kazlar

Birinci blmde de grdmz gibi daha ok Wilusa lkesi ile Assuwa lkesinin lokalize edilmeye alld Kuzeybat Anadolu Blgesi veya antik dnemdeki adyla Troas blgesinde en ok tannan kaz yeri kukusuz Troyadr. En uzun sreli kazlardan biri olan Troyann kalesi ve aa kentiyle birlikte byk bir Tun a kenti olmas, blgede M.. 2. binyl malzemesi veren yerleimlerin de bu byk kent ile karlatrlmasna neden olmutur. M. Korfmann, 1982 ile 1987 yllar arasnda gerekletirdii Beik-Yasstepe ve Beiktepe Mezarl kazlarndan sonra, 1988 ylnda Troyadaki drdnc dnem kazlarn balatmtr. Her kaz da Troas blgesindeki M.. 2. binyl materyal kltrn detayl bir biimde vermesi asndan byk nem tamaktadr.

85

1)TROYA
anakkale Yarmadasnn bat kesimindeki Kara Menderes aynn

(Skamandros) dousunda, yaklak M.. 3. binyln balarnda kurulan Troya kentinde (Taruisa?) gerekletirilen kazlar sonucu tam dokuz tabaka saptanmtr. Bu tabakalardan IV. tabakann sonlar ile V. tabaka Orta Tun ana tarihlenirken Ge Tun ana tarihlenen Troya VIda erken (VIa-c), orta (VId-e) ve ge (VIf-h) olmak zere 3 evre tespit edilmitir. Bir kale ve aa kentten oluan Troya VI/VIIa yerlemesi, yaklak 25 hektarlk olduka byk bir alan kaplamaktayd (Pl. 1a). Bunun yan sra kalenin hemen hemen 500 m. gneyinde Troya VI yerlemesiyle ayn dnemde yapld anlalan bir mezarlk alan bulunmaktayd. Orta Tun ana tarihlenen Troya V yerlemesinden gnmze kalan yaplara bakldnda bir nceki mimari tarzn devam etmekte olduu anlalmaktadr. Korfmann tarafndan Anadolu yerleim emas olarak tanmlanan bu mimari tarz, yan yana yaplm ve birbirlerinden bitiik duvarlarla ayrlan megaron planl evleri ifade etmektedir349. Bu evlerin hepsinde, giriin sa veya solunda kubbeli frn yer almaktadr. Bir sonraki Ge Tun ana ait Troya VI kalesinin sur duvarlar iindeki yaplar da (VIA, VIB, VIE, VIF, VIG ve VIM), yine bir nceki tabakada grld gibi megaron tarznda ina edilmitir. Birbirinden bamsz ve olduka byk olan bu yaplardan ayr olarak saraylarn, Korfmanna gre Athena Tapnann yapm srasnda yok edilmi olan kalenin merkezinde bulunmas gerekmektedir350. Kalenin dnda bulunan ve sivil halkn yaad aa kent, etrafn evreleyen bir savunma duvar ile Troya VI/VIIa dnemine ait ta temelli ahap yaplara sahiptir351. Bir depremle son bulan Troya VI yerlemesinden sonra gelen VIIa evresinde eski ev

349 350 351

Korfmann 1996: 287-288. Korfmann 2001: 395. Korfmann 1996: 285. Daha nce bilinmeyen aa kent ile birlikte Troyann 300.000 m2lik bir alana

yayld dnlmektedir. Korfmanna gre, tamamiyle yeni plan ve yaplar Troya VInn o dneme kadar olduundan farkl insanlarla ilgili olabilecei sorusunu akla getirmektedir.

86

kalntlarnn tekrar onarlarak kullanlmas, kltr srecinde bir kopmann olmadn gstermesi asndan nemlidir352. Troyada ele geen keramikleri anlatmaya gemeden nce, 1995 yl kazlar srasnda Troya VII tabakasnda aa karlan mhrden bahsetmek yerinde olacaktr (Res. 2a). Korfmann tarafndan mhrn Troyada M.. 2. binylda yaznn bilindiini gstermesi asndan byk nem tad belirtilmitir353. Her iki yznde Luwi dilinde hiyeroglif iaretlerin bulunduu sz konusu tun mhrn, n yznde bir katibin ad arka yznde ise soylu bir kadnn ad yazmaktadr. Troyada ele geen tek rnek olmas nedeniyle mhr, M.. 2. binylda kentin siyasi durumu hakknda ne yazk ki pek fazla bir bilgi vermemektedir. Yunan kltrnden ok Anadolu kltr alan ierisinde yer ald anlalan Troya kentinde ele geen keramik buluntulara baktmzda, Erken Tun a III sonu ve Orta Tun a balarna tarihlenen Troya V tabakas (ykl.M.. 2000-1700) iin tipik olan keramik grubunun krmz srl mal grubu354 olduu anlalmaktadr. Bunun dnda ele geen keramik gruplar arasnda devety ve gri renkli keramikler de bulunmaktadr. Byk kaplar, pithoslar, piirme kaplarnn bir ksm ve yayvan biimli dier kaplar hari, bu dnem mallar mleki arknda yaplmtr. Bunun dnda Orta Anadoluda yaygn olarak grlen kesik gaga azl kaplar, yonca azl testiler ve krmz ha iaretli mal grubu ele geen dier buluntular arasndadr355.

352 353

Korfmann 1995: 242. Korfmann 1996: 217. Orta Anadoluda ok sayda ele geen bu tip katip mhrleri, Korfmannn

belirttii zere M.. 1190 ile 1040 arasna tarihlenebilmektedir. Ancak 1997 ylnda Boazky Bykkayada ele geen Troyadakinin benzeri bir mhr, mhrn her naslsa Orta Anadoludan bir yerlerden Troyaya gtrldn akla getirmektedir (nal 2002: 112).
354

Bat Anadolu Blgesinde zellikle Troas blgesinden Eskiehir ovasna kadar yaygn olan bu keramik

grubu, Erken Tun a III iin tipiktir. Profilleri ince olan bu kaplar, demir oran yksek bir kille astarlandndan krmz ve tonlarnda bir yzey rengine sahip olurlar. Troyada Orta Tun anda da grlmesi kltrel devamll gstermesi asndan nemlidir (Korfmann 2003: 137).
355

Korfmann 1997: 215.

87

Ge Tun ana ait Troya VI-VIIa yerlemesinde (ykl.M.. 1700-1190/1180) saptanan yerli keramik gruplar arasnda krmz renkli mal grubu, krmz boya astarl mal grubu, dz mal grubu, gri mal grubu ve devety renkli mal grubu olmak zere eitli keramik gruplarnn bulunduu grlmektedir356. Troya V dneminden itibaren kullanlan, kahverengi, kiremit krmzs ve devety hamur rengine sahip krmz renkli mallar ile gri, kahverengi ve krmz renklerde hamura sahip krmz boya astarl mallar daha sk olarak Troya VIa-b evrelerinde karmza kmaktadr357. Her iki grup da ince mika katkl astara sahip olup astar renkleri, krmz ve devetynn farkl tonlarndadr. Genelde astarsz olan dz mallar ile birlikte sz konusu iki mal grubunun Troya VIc evresinden itibaren azalma gsterdii ve yeni mallarn rabet grmeye balad anlalmaktadr. Yerli keramik rneklerinden biri olan ve V. tabakadan itibaren grlmeye devam eden gri mal grubunun, zellikle Troya VI dneminin ortalarndan itibaren devety renkli mallar ile birlikte youn olarak ele getii tespit edilmitir358. Sz konusu gruba giren keramiklerin koyu gri ve az sayda da olsa kahverengi yada siyah renkte astara sahip olduu grlr. Devety renkli mallarn Troya VII dneminde giderek gri renkli mallardan daha n plana kt grlr. Troya VInn ortalarnda yani VId evresinde ortaya kar, VIe evresinde art gsterir ve VIIa evresinde de kullanlmaya devam eder. Boyasz fakat akl yzeye sahip devety renkli mallar, Troyada ilk olarak yaklak GH IIA dneminde Miken mallaryla e zamanl grlmeye balar. Genelde devety renginde astara sahip olan keramiklerin olduu grupta sar, portakal rengi ve krmz gibi renklerin grld rnekler de bulunmaktadr. Devety renkli mallar, zellikle kaplarn koyu sar renge sahip olduklar VIIa evresinde iyi akl bir mal grubu olarak bilinmektedir. Ge Troya VI dnemindeki
356

Blegen-Caskey-Rawson 1953: 34-37. Blegen tarafndan krmz renkli mal grubu iin Red Coated

Ware, krmz boya astarl mal grubu iin Red Washed Ware, dz mal grubu iin Plain Ware, gri mal grubu iin Grey Ware ve devety renkli mal grubu iin Tan Ware adlandrmalar kullanlmtr.
357 358

Blegen-Caskey-Rawson 1953: 35. Blegen-Caskey-Rawson 1953: 34.

88

parlak perdahl ve boyal yerel retim Miken kaplarnn daha az grld Troya VII dnemine gelindiinde, yerel Miken keramii olan ve mat boyayla boyanm kzlms sar renkteki devety mallar grlmeye balar359. Bu mal grubunda, Miken form ve bezemeleri ile yerel formlarn kullanld grlmektedir. Kullanlan mat boya rengi genellikle portakal rengi olup bunun dnda krmz, koyu kahverengi veya mor da grlebilmektedir. Daha nceki Troya V dnemine bakldnda, Troya VIdaki en nemli deiiklik parlak gri renkte lks bir keramik tr olan gri Minyas mal grubunun ortaya kdr. Troyann zellikle erken ve orta evrelerinde youn olarak rastlanan gri Minyas keramii, mikal ve mikasz olmak zere iki grup altnda incelenmektedir. lk grubun yapmnda kullanlan mikal kil sayesinde yzeyde oluan parlt ile olaslkla metal anaklar taklit edilmeye allyordu. Devety renkli mallar ile aralarndaki tek fark deiik piirme tekniklerinden dolay ortaya kan renk farklldr360. Blegen, Ge Tun ana tarihlenen Troya VI (d-h) ve VIIa (=VIi) tabakalarndan ele geen Miken keramiini, tahminen Argolidden ithal edilen yksek kalitedeki mallar, baka bir tara merkezinden (olaslkla Dou Akdenizden) ithal edilen daha az zarif mallar ve mat boyal yerel retim taklit mallar eklinde e ayrmtr361. Troyadaki Miken malzemesi incelendiinde, hemen hemen tmnn sarms pembe renkte ve kzlms sar renkte kile sahip olduu grlmtr. Her iki kil zelliini tayan rnekler devety renkli keramik formlar arasnda da bulunmaktadr. Devety renkli mallar ile ayn hamur ve yzey zellikleri tayan yerli Miken keramiinde grlen farkl uygulama ise boya bezemedir. Dier bir karakteristik kil olan altn ve gm mika, Ge Tun ann bandan itibaren Troyadaki Miken

359

Bu mal grubu boyal olup akl olmadndan dolay, artk gerek devety renkli mallar olmayp

onun yerine Ginger Ware (kzlms sar renkli mal grubu) terimi kullanlmaya balar (Mountjoy 1997a: 262).
360 361

Becks 2004: 73. Mountjoy 1997a: 259.

89

keramiinde kullanlmtr362. Miken keramiinin byk bir ksmnn kt pimi olduu ve astar renginin yine kullanlan kilin rengi ile ayn olduu grlmektedir. Troya ile Milette ele geen Miken keramiinin kil yaplar birbiriyle ok benzerdir; her ikisi de ayn sarms pembe renkte ve kzlms sar renkte, altn ve gm mikaya sahiptir. Bu benzerlik belki de Anadolunun bat kysnn jeolojik yapsndan kaynaklanmaktadr. Troyadaki Miken keramiinde grlen kzlms sar renkteki kil, devety renkli mallarda da kullanlm olduundan, Miken keramiinin yerel retim olmas byk olasdr. Ayrca Troya VIha ait Miken mallar arasnda kapal formlardan ok Yakn Douda yaygn olan ak formlarn bulunmas da byk bir ksmnn yerel retim olduu nerisini desteklemektedir363. Ge Tun anda Troya yerlemesinde ele geen keramiklere gre, Troya VIf evresine ait House VIF yapsnn taban zerinden ele geen keramik grubunun %70ini gri renkli mallar, %20sini devety renkli mallar ve %8ini Miken mallar oluturmaktadr364. Gri renkli mal grubu ierisinde yer alan birka Anadolu formu arasnda yatay kulplu bir kase, iki keskin profilli kase, kk bir ie ve yonca azl testiler, halka boyunlu mlek bulunmaktadr. Miken keramii ise, geni armut biimli depolama kpleri365 (Lev. 1a), zengi kulplu mlekler (Lev. 1b) ounlukta olmak zere zellikle kapal formlardan olumaktadr. Troya VIg evresine ait VIG yaps ile berkitme duvar arasndaki blgede bulunan keramik grubunun %85ini gri renkli mallar, %10unu devety renkli mallar ve %5ini Miken mallar oluturmaktadr366. Az saydaki Miken keramii ierisinde kk bir mlek, fazla derin olmayan bir fincan, tm tipik GH IIIA1 bezemeleriyle boyal kylix formunun erken rnekleri (noktalardan oluan ablon, derin dalgal hatlar
362 363

Mountjoy 1997a: 260. Mountjoy 1997a: 262. Belki Troyada belki de Dou Ege-Bat Anadolu arasndaki gei blgesinde

retilmekteydi.
364 365 366

Mountjoy 1997b: 278. Mountjoy 1997b: 279. Fig. 3-4. Mountjoy 1997b: 287.

90

ve kavisli gvdeye sahip spiraller gibi bezemeler) (Lev. 1c) yer almaktadr367. Devety renkli mal grubu ierisindeki Anadolu formlar arasnda konik bir tekne, yuvarlak bir fincan ve kaideli-keskin profilli bir fincan bulunurken, Miken formlar gaga azl testi, ie dnk az kenarl kase (Lev. 1d), kadeh (Lev. 1e) ve askosdan368 olumaktadr. Gri renkli mal grubu da Anadolu ve Miken formlar olmak zere ikiye ayrlabilir. Buna gre ilk gruba kaideli konik bir tekne, yuvarlak dipli ve dudaksz bir kase, iki yatay kulplu ve keskin profilli bir kase, dikey boynuz kulplu ve sepet kulplu keskin profilli kylix, yonca azl testi, dikey kulplu ve keskin profilli krater369 formlar girerken, ikinci grubu iki sepet kulplu geni ve keskin profilli tekne, kylix (Lev. 1f), fincan, keskin profilli krater ve halka gvdeli kap formlar oluturmaktadr370. Troya VIh evresine ait sitadelin bat, gney ve dou tarafndaki yaplarn tabanlar zerinden ele geen keramik grubunun %60n gri renkli mallar, %40n devety renkli mallar ve yaklak 100 kadar Miken keramik paras oluturmaktadr371. Gri renkli mal grubu ierisinde en youn formu yatay kulplu kaseler (Lev. 2a) oluturmaktadr. Dier formlar arasnda derin kase (Lev. 2b), keskin profilli krater, sepet kulplu ve keskin profilli kase, dikey boynuz kulplu ve yatay kulplu keskin profilli kylixler saylabilir. Devety renkli mal grubu ise kresel gvdeli kase (Lev. 2c), kylix, kk bir ie, derin kase formlarn iermektedir. Miken kaplar arasnda geni azl anaklar, armut biimli mlekler, kylix (Lev. 2d), alabastron372 (Lev. 2e), zengi kulplu mlekler ve ayakl kaseler bulunmaktadr373. Ayrca bu tabakayla ada aa

367

Geni karnl, ak azl, ift kulplu antik Yunan iki kab. Ayakl ve ayaksz olarak iki eittir.

Balangta alak koni ayakl, derin anakl ve dudaklyd. Zamanla ayak ykselir, anak slar ve sonuta dudaktan ayaa kadar kesintisiz uzanan bir kvrmla stn biim elde edilir (Saltuk 1997: 107).
368 369

Karn ksm ikin, kemerli kulplu antik bir ya kabdr (Saltuk 1997: 32). Yaygn gvdeli ve geni azl antik iki kab. inde su ile arap kartrlrd. Krater kulplarnn ve

gvdesinin biimine gre eitlere ayrlrd (Saltuk 1997: 104).

370 371 372

Mountjoy 1997b: 290-291. Mountjoy 1999a: 261 ve 266. Antikitede palaestrada ve kadnlarn evlerde kulland dar boyunlu, uzun, kulpsuz veya kulaklkl,

kresel ya da sivri dipli kk koku iesi (Saltuk 1997: 19).

373

Mountjoy 1999a: 260-288.

91

kentteki yaplardan birinde de iki yatay kulplu derin kase formunda ve GH IIIA2 dnemine ait bir Miken kab (Lev. 2f) ele gemitir374. Troya VIIa evresinde yine sitadelin bat, gney ve dou tarafndaki yaplardan ele geen keramik grubunun %75ini devety renkli mallar, %25ini gri renkli mallar ve 80-90 civarnda Miken keramik paras oluturmaktadr375. nceki evrede gri renkli mal grubu youn olarak ele geerken bu evrede ayn younluk devety renkli mallarda grlmektedir. Devety renkli mal grubunda konik gvdeli kylix, testicik (Lev. 3a), marapa (Lev. 3b), S profilli kase (Lev. 3c), yatay kulplu derin ve keli kase, omuz ksm stnde ykselen iki kulplu ve armut biimli mlek (Lev. 3d) gibi formlar bulunmaktadr. Gri renkli mal grubunda yer alan formlar ise, da ekik az kenarl mlek, halka boyunlu mlek (Lev. 3e), testiler, keskin profilli derin kaselerdir (Lev. 3f). Sz konusu evredeki mat boyal Miken keramii Ginger Ware (kzlms sar renkli mal grubu) olarak tanmlanmaktadr. Miken keramik grubundaki kapal formlar, zengi kulplu mlek, alabastron, konik gvdeli riton, amphora, testiler; ak formlar ise, derin kase, krater, kylix, fincan ve birok kk kasedir376. Genel olarak bakldnda, Ge Tun andaki Troya yerlemesinde yerli gri keramik kaplarn Miken keramiine oranla sayca daha fazla olduu anlalmaktadr. Bundan, Ge Tun anda Troya ile evresinin Anadolunun eski kltr evresine ait olduu sonucu kmaktadr377. Mountjoy tarafndan yaplan analizler sonucunda, Miken keramiklerinin ounun ithal deil de yerli taklitler olduu anlalmtr. Ge Tun anda Troya yerlemesinde Miken keramiinin grlmesi, Miken dnyas ile olan ticari ve kltrel ilikileri bize gstermektedir. Troya VI/VIIa kale ve aa kentinin yan sra kalenin gneyinde yer alan mezarlk alannda, basit toprak, mlek ve kp mezar olmak zere ekilde mezar uygulamasnn olduu saptanmtr. Mezarlk alannda bulunan urnelerde ve evrede, ok az sayda keramik ele gemitir. Ele geen

374 375 376 377

Korfmann 1990: 288. Mountjoy 1999b: 301-317. Mountjoy 1999b: 301. Korfmann 2001: 399.

92

keramiklerden boyal Miken keramiinin kaledeki malzemeyle benzer olduu ve mezarln Troya VIg ve VIh evreleri ile ada olduu anlalmtr378. Keramiklerin tamamna bakldnda formlarn kale malzemesinden pek de farkllk gstermedii anlalmaktadr379. Keramik formlar arasnda gri ve devety renkli mal grubundan kulplu ve kulpsuz anaklar (Lev. 4a-b), marapalar (Lev. 4c-d), kylixler (Lev. 4e), yuvarlak ve gaga azl testiler (Lev. 4f-g) ile ithal Miken keramii olduu anlalan kulplu mlek (Lev. 4h), pyxis380 (Lev. 4i) ve zengi kulplu kap (Lev. 4j) bulunmaktadr.

2)BEK-YASSITEPE
Tun anda Troya liman, Beik Koyunun st ksmnn nndeki dik yamatan, Troya IInin kuruluuna kadar yerleim yeri olarak kullanlan Yasstepeden kontrol ediliyordu. Sadece dorudan tepenin stnde deil, ayn zamanda yamata ve limann arkasnda da Troya VI zamanndan kalma yerleim kalntlar bulunmutur. Deniz zerinden Troyaya gelen tccarlar, sahile daha yakn olan basit kulbelerde kalyor olmalyd381. Yasstepenin en nemli buluntularn, Troya I evresinin en eski tabakalarna ait malzeme oluturmaktadr. Bunun dnda tepenin birka yerinde aa karlan baz buluntular, burada ok ksa sreli bir Ge Troya VI yerlemesinin olas varlna iaret etmektedir. rnein, Beik-Yasstepede aa karlan bir ukurda, ounluu Troya I evresine ait malzeme olmak zere, GH IIIB veya GH IIIC Miken buluntular da saptanmtr. Bu gei evresi M.. 1190-1180 yllarna tarihlenmektedir382. Ancak sz

378 379 380

Akyurt 1998: 12. Akyurt 1998: 13. Yunancada oval, yuvarlak ya da drtgen biimli, iine mcevher ya da makyaj malzemesi konan

kapakl kaplara pyxis ad verilir (kse 1999: 66).

381 382

Brandau 2002: 239. Korfmann 1985: 110. ukurdaki en nemli buluntulardan biri, Ge Miken Dneminden ender olarak

tannan 21 cm. uzunluundaki demir bir bak olmutur.

93

konusu malzemenin ele alnd ayrntl bir yayn olmadndan dolay, Ge Tun a malzemesi hakknda ayrntl bilgiye sahip olamamaktayz.

3)BEKTEPE MEZARLII
Troyann 8 km. kadar gneybatsnda ve Beik-Yasstepe burnundaki Tun a yerlemesinin 200 m. gneydousunda bulunan Beiktepe yaknlarndaki mezarlk alan, M. Korfmann bakanlnda 1984-1986 tarihleri arasnda kazlmtr. Tarma elverili olmayan bir alanda bilinli bir ekilde yaplm olan mezarlk alan, deniz kysna da yakn bulunmaktayd ve etraf ta duvarlarla evrilmiti. Mezarlk alannn ait olduu yerlemenin tespit edilememi olmas, kulbelerden oluan mevsimlik bir yerlemenin olabileceini dndrmektedir383. Byk bir ksm tahrip olmu olan toplam 102 mezar arasnda 58 pithos mezar, 34 mlek mezar, 8 sandk mezar ve 2 adet ta mezar yaps bulunmaktadr384 (Pl. 1b). Mezarlk alan, mezarlardan ele geen Miken keramii sayesinde tarihlenebilmektedir. lk kez erken GH IIIA2 dneminde kullanlmaya balayan mezarlk alanna en son GH IIIA2den GH IIIB1e gei evresinde gm yaplmtr. Buna gre Beiktepe Mezarl, yaklak M.. 1360 ile 1320 yllar arasna tarihlenmekte olup Ge Troya VI ve VIIa ile ada olduu anlalmaktadr385. ounun sivil gm olduu mezarlardan en ilginci olan iki odal 15 nolu mezar yapsnn arka odasnda, dik duran Miken taklidi bir ayakl kraterin yannda (Lev. 5a) byk bir urne ierisinde iki yetikin kiiye ait yakma gm tespit edilmitir386. Urnenin iinde ksa bir tun kl ve Miken tipi bir tun bak (Res. 2b) vard. Ayrca GH IIIA2/IIIB1e tarihlenen stilize yzl ve dme eklinde bir ta Miken mhr ele geen buluntular arasndadr (Res. 2c). Bunun dnda fildii ya da kemik mhrler de

383 384

Korfmann 1987: 266. Hepsi de Anadolu kkenli olsa da, eitli l gmme biimlerinin bir arada oluu birok farkl

kltrden insann bir arada yaam olduunu dndrmektedir.

385 386

Basedow 2001: 415. Basedow 2001: 415.

94

bulunmutur. l hediyeleriyle dolu mezar zemini zerinde bilerek krlm keramikler arasnda Miken stilinde bir kylix ve bir fincan da bulunmaktayd. Bu ev taklidi yap yannda soyulmam bir ocuk mezarndan 300den fazla akik, kemik ve frit boncuk ve bir adet uzun, boumlu altn boncuk ele gemitir. Ayrca yass, drt delikli mavi fritten balant boncuklar da bulunmutur. Bu mezarn ilginlii, bir Miken pyxisi ile daha da belirgin hale gelmitir387 (Lev. 5b). Bu pyxis Troyadaki bir mezardan ele geen bir rnee ok benzemektedir. Beiktepedeki pithos mezarlarda da bol sayda l hediyesi bulunmaktadr. Bunlar arasnda Miken taklidi yuvarlak azl testi (Lev. 5c), vazo (Lev. 5d), zengi kulplu mlek (Lev. 5e), mercimek biimli mhrler, tun objeler, akik, cam hamuru ve altn gibi deerli maddelerden boncuk ve eitli ziynet eyalar yer almaktadr. Troya Mezarl iyi korunamam olsa da Beiktepe Mezarl ile byk benzerlikler tad anlalmaktadr. Her iki mezarlk da aralarnda mhr, altn ve akik de yer alan bir dizi ithal malzeme ile yerli veya uzaklardan gelmi olmas ihtimal olan baka objeleri barndrmaktayd. Ayrca bu mezarlklardaki Miken keramiinin yerli retim olduu bilinmektedir388. Genel olarak mezarlk alannda bulunmu olan keramikler, gri minyas ve Miken keramii eklinde iki gruba ayrlabilir. Beiktepe Mezarlndaki keramiin %28i Miken keramiinin yerli taklitleriyle temsil edilmektedir. Bunlar kalite asndan genellikle mkemmeldir ve iyi bilinen Miken kap formu ve bezemeleriyle sk skya balantldr. Bu mallar yerli retimdir. Bu kap formlarna rnek olarak kulplu-kulpsuz anaklar, derin kaseler (Lev. 6a), kaseler (Lev. 6b) ve bir pyxis (Lev. 6c) gsterilebilir389. Ayrca mezarlktaki gri mal ile Tan mal kaplarnn bir ksm da Miken kap biimlerinin taklididir. Bu mal gruplarna ait formlar arasnda anaklar (Lev. 6d-e), kaseler (Lev. 6f), fincanlar (Lev. 6g), testiler ve bir krater (Lev. 6h) bata

387 388 389

Korfmann 1986: 232. Basedow 2001: 417. Akyurt 1998: 18.

95

gelmektedir390. Bu iki veri deerlendirildiinde, Beiktepe Mezarlndaki mezarlarn yarsndan ounda Miken rneklerini biim veya mal olarak taklit eden en azndan bir kabn bulunduu anlalmaktadr391. Mezarlarn bazlarnda zengin l hediyelerinin braklm olmas bazlarnn ise hediye asndan fakir olmas hem soylularn hem de aa tabakadan insanlarn bir arada gmldn gstermektedir. Hem Troyadaki mezarlarda hem de Beiktepe mezarlk alannda braklan l hediyeleri arasnda yerli kaplar ve yerel retim Miken kaplarnn bulunmas Anadoluda yaayan yerli halka ait gmler olduklarn gsterir. Bunun dnda Troya yerleimine ait olan mezarlarda gnlk kullanma ynelik kaplarn brakld bilinmesine karn, Beiktepe Mezarlnn ait olduu yerleme

bulunamamtr. Ancak buradaki mezarlardan ele geen kaplarn da, ayn evrede yer alan Troyadaki mezarlarda olduu gibi gnlk hayatta kullanlan kap formlarn gsterebileceini rahatlkla syleyebiliriz.

4)GKEADA-YENBADEML HYK
Yenibademli Hyk, boazlar zerinden Karadenize ulam salayan ve Karadenizi Akdenize balayan ticaret yolunu denetimi altnda tutabilecek konumda ve anakkale iline bal Gkeada (mbros) ilesinin kuzeydousundaki Bykdere vadisinde yer almaktadr. Bir Erken Tun a yerlemesi olan Yenibademli Hykteki kaz almalar 1996 ylndan itibaren H. Hrylmaz tarafndan yrtlmektedir. M.. 3. binylda uzun evlerden oluan mimari tarz ve Troya I dnemi keramii ile benzerlikler tayan keramik geleneiyle Ege kltrnden pek de ayr kalmad anlalmtr392. Hyn gneybat kesiminde bulunan ta demeli rampann (F11 Amas) deme talar arasnda M.. 3. binyl malzemesi dnda M.. 2. binyln ikinci yarsna tarihlendirilen ve Miken zellikleri tayan 200n zerinde kap parasna
390 391 392

Akyurt 1998: 18. Basedow 2001: 417. Bu konuda karlatrma iin bkz. Erkanal, H. 2002: 222.

96

rastlanlmtr393. Bunlar arasnda bezemesiz rneklerden baka, yerel retim olan boya bezemeli Miken kap paralar bulunmaktadr. Keramik paralar arasnda birka tane ithal Miken boyal rneklerin olmas, bu merkezin de M.. 2. binyl Ege deniz ticaretinde bir yeri olduuna iaret etmektedir.

b.Yzey Aratrmalar
Tarih iindeki gelimelere baktmzda, Marmara Denizinin gney kylarnn kuzey kylarna nispeten Anadoluya daha yakn bir zellik sergiledii grlr (Har. 1, 2, 4). Ayrca iinde bulunduu elverili yaam koullar sayesinde devaml olarak iskan edilmitir. Bursa ili snrlar iinde bulunan znik ve Yeniehir havzalarnn yaklak M.. 5. binyldan itibaren yerleim grd blgede yaplan almalarla bilinmektedir394. Sz konusu blge, sahip olduu elverili doal koullar sayesinde dou-bat dorultusunda gerekleecek olan geilere imkan salamaktadr. Marmara Blgesinde zellikle Erken Tun anda yerleim saysnda bir art olmasna karn, Orta Tun ann balarna gelindiinde bir azalma grlr395. J. Mellaartn ve daha sonra D. Frenchin Marmara Denizinin gneyinde yapm olduu almalar sonucunda, Bursa yresi ile batda anakkale (Troya) ve douda Eskiehir (Demircihyk) yresi arasnda yakn benzerliklerin olduu tespit edilmitir396. zellikle znikte yer alan ycek Tepe ve akrca Hyk gibi yerlemelerde ok sayda M.. 2. binyl malzemesi ele gemitir. Ayrca M. zdoann znik-Yeniehir blgesinde yapt almalarda Erken Tun a sonu ve Orta Tun a banda sz konusu yerlemeler dnda ardak, Karadin, Postinba Tepe gibi kent hyklerinin ortaya kt tespit edilmitir397. ycek Tepeden ele geen kabartmal paralar, sz konusu dnemde Orta Anadolu ile benzerliklerin

393 394 395 396 397

Hrylmaz 2002: 28. Kayan 1988: 213 zdoan 1989: 576. Mellaart 1955: 56; French 1967: 50. zdoan 1993: 157.

97

olduunu gstermitir398 (Lev. 7a). Tm dnem malzemesi ark yapm ve iyi frnlanm olup gri (Lev. 7b), devety, kahverengi ve krmz renkteki akl mallar iermektedir. Ak kaplarn aznda ve i ksmnda, mlek ve testilerin d ksmnda uygulanan ak bezeme dnda (Lev. 7c), yiv bezeme ve kabartma bantlar sk grlen bezemeler arasndadr. Krmz astarl mallar arasnda kaseler (Lev. 7d), devety mallar arasnda ise Beycesultanda yaygn olan (Lev. 7e) ve Troya VIda benzerleri bulunan (Lev. 7f) dikey kulplu kaseler, keskin profilli derin kaseler (Lev. 7g), yonca azl testiler (Lev. 7h) ve gaga azl testiler (Lev. 7i) vardr. Sz konusu zelliklere bakldnda, blge malzemesinin Troya VI keramiiyle yakn benzerlikler tad anlalmaktadr. Troya VIda da youn biimde devety, krmz ve gri keramikler ele gemitir399. znik-Yeniehir civarndaki ycek Tepe, akrca Hyk, negl-Cuma Tepe, Postinba Tepe ve Mentee Hykte ok sayda gri Minyas keramik paras ele gemitir400. Ele geen formlar kalnlatrlm az kenarl fazla derin olmayan kaseler (Lev. 8a), ie dnk az kenarl derin kaseler (Lev. 8b), anaklar (Lev. 8c), mlekler (Lev. 8d), ak bezemeli kaseler (Lev. 8e), Bayrakldan da bilinen (Lev. 8f) ve Beycesultanda yaygn olan (Lev. 8g) kulplu kaselerdir. Balkesir yresindeki yerleimlerin ovalk alanlarda olduu gibi da eteklerinde de kurulduu grlmektedir. Tarma ve yerleime elverili bu topraklarda ok sayda yerleimin de olduu anlalmtr. J. Mellaartn Balkesir blgesinde yapt aratrmalar sonucu saptanan Pnar ve Naipli hyklerinden Troya VI tipi gri Minyas kaplar ele gemitir401. Frenchin almalar srasnda ise Pamukcu, Paaky, Sndrg gibi Balkesir ili evresindeki hyklerden gri Minyas kaseler (Lev. 9a) ele gemitir402. Sz konusu mallarn ortak zellikleri, bata mika olmak zere youn katkl kaba bir hamura sahip ve yzeyleri hafif akl olmalardr. Kseler, Pamukcu,
398 399 400 401 402

Mellaart 1955: 58. Mellaart 1955: 61. Mellaart 1955: 61. Mellaart 1955: 81. French 1969: 42.

98

Paaky, cektepe, pnar, Sndrg hyklerinden ele geen dier M.. 2. binyl mal gruplar arasnda krmz, gri ve devety renkte mallar bulunmaktadr. Astardaki mikann younluuna gre gri mallar ierisinde gm renkli astar, devety mallar ierisinde ise altn renkli astar uygulamas grlebilmektedir403. Yaygn olarak kullanlan formlar arasnda ise yatay kulplu veya kulpsuz kalnlatrlm az kenarl kaseler (Lev. 9b) ve mlekler bulunmaktadr. zellikle Edremit Krfezinin gneyinde kalan ve Madra Dalaryla kuatlan Gme Ovasndaki almalar yrten E. Beksa, Kziftlii Hy ve Araplar Hynde ok sayda M.. 2. binyl malzemesine rastlamtr. Yerleme biimine bakldnda iki ksmdan oluan bir yerleim izlenimi uyandran Kziftlii Hynde Balkanlar, Kta Yunanistan ve adalar ile Bat Anadolu zelliklerinin herbirini grmek mmkndr404. Kalkolitik Dnemden itibaren yerleim grd bilinen hykten gelen M.. 2. binyl malzemesi iinde Troya VI-VII keramikleri nemli bir yer tutmaktadr. Bunun dnda Ege ky kentleriyle benzerlikler tayan pembe-bej renkli Miken keramikleri de ok sayda ele gemitir (Lev. 9c). Yerleme ile arasnda fazla mesafe olmayan Araplar Hynde de kahverengi (Lev. 9d) ve gri parlak akl keramikler (Lev. 9e) ele gemitir. Ayvalk ve Altnova ilelerinde gerekletirilen almalarda, blgedeki yerlemelerin Kuzeybat Anadoludaki dier pek ok yerleme gibi kayalk ykseltiler ve adalar/yarmadalar zerinde younlat tespit edilmitir405. Blgeden Erken Tun ann yan sra bej ve gri mat Ge Tun a keramii ele gemitir (Lev. 9f). Altnova ve evresine hakim bir konumda olan Krtkaya yerleiminin yzeyinden, Edremit Krfezi ve evresinde yaygn olduu anlalan ve Bakray Vadisi ve andarl Krfezine kadar yaylan parlak gri, kahverengi ve bej akl da kalnlatrlm az kenarl keramikler ok sayda ele gemitir (Lev. 9g).

403 404 405

French 1969: 72. Beksa 1999: 110. Beksa 2000: 115.

99

Kara

Menderes

aynn

sulad

verimli

alanlara

sahip

anakkale

yarmadasnda (Troad blgesi), anakkale ili ile Balkesirin bat kesimlerinde J. M. Cook tarafndan derlenen 1959-69 yllar arasndaki almalara gre, zellikle ky kesimde saptanan hykler arasnda M.. 2. binyla ait malzeme veren yerleimler de bulunmaktadr. Troya VI ile ada Dardanos, Rhoiteion, Hanay Tepe, Han Tepe, iftlik Tepe ve Asarlk gibi yerleimlerden gelen M.. 2. binyl malzemesi arasnda gri, krmz ve devety renkteki karakteristik rnekleri grmek mmkndr. Formlar iinde tipik kalnlatrlm az kenarl kaselerin yaygn olmasnn yan sra birka parada altn renkli astar uygulamas grlmektedir406.

2.ORTA BATI ANADOLU BLGES a.Kazlar

Antik Dnemde Bakray (Kaikos) ile Gediz (Hermos) Nehrinin kuzeyindeki topraklar Aiolya Blgesi; Byk Menderes Nehrine (Maiandros) kadar olan ky kesim ise onya Blgesi olarak adlandrlmaktayd. zellikle M.. 7. yy.da byk bir krallk olan Lidya lkesi ise Gediz Nehrinin gneyi, Kk Menderes (Kaistros) ve Byk Menderes (Maiandros) nehirlerinin getii verimli topraklara hakim gl bir lkeydi.. Daha eski dnemlerde bylesi verimli topraklar zerinde birtakm krallklarn kurularak tarihte nemli roller stlenmeyi baarmas ise artc olmamaldr. Hitit yazl kaynaklarndan da anlalaca zere, byk Arzawa krallnn kalbini oluturduu dnlen sz konusu topraklarda, genel olarak kralln birer paras olan Seha Nehri lkesi ile Mira lkesi lokalize edilmektedir.

1)PANAZTEPE
Erken Tun andan Bizans Dnemine kadar srekli bir yerleim gsteren Panaztepe, zmir iline bal Menemen ilesinin 13 km. batsnda uzanan yksek tepenin kuzeydou yamacnda ve Gediz Nehrinin gneyinde yer almaktadr (Pl. 2a). A. Erkanal tarafndan gerekletirilen kazlar sonucu, gerek Tun alarnda gerekse
406

Cook 1974: 37.

100

Klasik alarda nemli bir liman kenti olduu anlalan Panaztepe yerlemesinin zamanla nemini kaybettii grlr407. M.. 2. binyla ait yerlemenin bulunduu ve byk bir olaslkla st tabakann oturduu Akropol (yukar ehir), tepenin kuzeybat yamacnda aa kartlmtr. Tepenin gney yamacnda ise bir seramik frn ile atlyelerden meydana gelen ve halkn yaad bir yerleim alan (aa ehir) bulunmutur408. Dou yamata yaplan son dnem kazlarnda, M.. 3. ve 2. binyllarna ait bir liman yerlemesi tespit edilmitir. Gneybat ve kuzey kesimlerinde ise Ge Tun a mezarlar ortaya karlmtr. Panaztepenin dou yamacnda, yap kat ile temsil edilen Ge Tun ana ait (ykl.M.. 1600-1200/1100)409 ok mekanl ve avlulu plana sahip megaron tarznda bir yap kompleksi bulunmutur. Sz konusu yap Troya VIIb1 (GH IIIC, ykl.M.. 1200/1190) dneminin erken evrelerine tarihlendirilmekte410 ve ayrca dnemin ynetimi ile ilgili resmi karakterli bir yap olabilecei dnlmektedir411. Aa karlan yedi adet mekandan ele geen keramik gruplar arasnda krem, devety, krmz ve gri renklerde astarl rnekler ounluktadr. Altn renkli mallar (Gold Ware) olarak adlandrlan mal grubuna ait bir kapan yakn benzerlerine Bat Mezarlk alannda da rastlanmtr. Ayrca yapdan ele geen ko ba eklinde aktacakl kap nedeniyle, kazcs tarafndan olaslkla dinsel bir ileve sahip olduu da nerilmitir412. Dier ele geen ve ou depolamaya ynelik olan kaplar dnda geni azl kraterler ve yonca azl iri boy testi paralar ounlukta olup derin ve s anaklar ile tabak
407

Gediz Nehrinin kuzeyinde ve Menemen-Buruncuk kynn arkasndaki tepede yer alan Larisa antik

kentinde 1932-34 yllarnda gerekletirilmi olan almalar srasnda M.. 2. binyla ait tabakalarda yerli keramik buluntular da aa karlmtr (Boehlau-Schefold 1942: 169). Yksek bir noktada kurulu olan Larisann zamannda Menemen Ovasn kontrol ettii ve Panaztepenin Larisallar tarafndan Ege Denizine alan bir liman kenti olarak kullanld dnlmektedir (zgnel 1987: 540 dipnot 23).
408 409 410

Erkanal 1997: 286. Tarihlendirme iin bkz. Gnel 1999: 144-145. Erkanal-nardal 2006: 194. 1990-91 yllarnda tespit edilen yap, daha nceden ele geirilen boyal

bir Miken parasna dayanarak GH IIIA Dnemine (M.. 1400-1300) tarihlendirilmekteydi (Erkanal 1993: 496).
411 412

Erkanal 2002: 191. Erkanal 1999: 372.

101

paralar da ele geirilmitir. Ayrca Ge Miken Dneminin (GH IIIB) tipik formlarndan boyal derin kaseler de bulunmutur. Bu alandan elde edilen dier buluntular arasnda araklar, bir tun bak ve bir ta balta da bulunmaktadr413. Panaztepede Akropol ve atlye alanlarnda youn olarak ele geen keramik gruplarnn yerli keramik ve gri Minyas keramii olduu tespit edilmitir. A. Erkanala gre, gri Minyas keramiin Orta Tun andan itibaren youn olarak ele gemesi, sz konusu keramiin Anadolu kkenli olabilecei grn glendirmektedir414. Mezarlarda ele geen keramie bakldnda ise Miken keramiinin olduka fazla sayda olduu grlmektedir. GH IIIA-B evrelerine (ykl.M.. 1400-1200)

tarihlendirilen Miken keramik buluntular arasnda zellikle yerli Miken keramiinin ithal Miken keramiinden sayca daha fazla olduu anlalmaktadr415. Panaztepedeki hzl ark tekniinin kullanld yerli keramik gruplarnn ince nitelikli ve kaba nitelikli keramikler eklinde ikiye ayrld grlmektedir416. lk grup krmz (kiremit krmzs yada kahverengimsi krmz), devety (pembemsi devety yada sarms devety), kahverengi ve gri hamur rengine sahipken, ikinci grup koyu krmz, kiremit, kahverengi, gri ve siyah renklerdedir. Genel olarak bol mika katkl dzgn bir yzeye sahip ince nitelikli keramik grubunda bol mikal ince astarl anak ve kaseler dikkat ekicidir. Gerek astarn uyguland kaplar ise sayca azdr. Hamur renginden daha koyu tonda olan gerek astarn ounlukla vazo, testi ve ie gibi kapal ve derin kaplarda uyguland grlr. Az sayda rnein olduu beyaz astarl kaplar ise ince nitelikli keramikler arasnda zel bir grubu oluturmaktadr (Lev. 10a). Kaba kaplar genellikle astarsz ve yzeyleri przldr417. Yerli keramik grubunda yer alan formlar ak anaklar (Lev. 10b), ak kaseler (Lev. 10c), kapal anaklar (Lev. 10d), kapal kaseler (Lev. 10e), S profilli kaseler (Lev. 10f), mlekler (Lev. 10g), yonca
413 414 415 416

Erkanal-nardal 2006: 195. Erkanal 1996: 335. Gnel 1999: 78. Hamurdaki katk maddelerinin cinsleri, miktarlar ve hamur iindeki dalmlar dikkate alnarak byle

bir snflandrmaya gidilmitir (Gnel 1999: 29).

417

Gnel 1999: 32.

102

azl fincanlar (Lev. 11a), gaga azl testiler (Lev. 11b) ve pithoslar (Lev. 11c) oluturmaktadr. Yaygn olarak Akropolde grlen Minyas keramik grubu, sahip olduu hamur ve katk maddelerinin zellikleri asndan ince nitelikli yerli keramik grubuna benzemektedir. Gri Minyas keramii hzl arkta biimlendirilmi olup gri ve tonlar ile kahverengimsi-gri renklerine sahiptir. Yine yerli keramik buluntularda olduu gibi bol mika katkl astarn uyguland grlr. Ayrca sar ve krmz renklerdeki Minyas keramiklerinde gerek astar tercih edilmitir418. Bu grupta yer alan formlar arasnda kaseler (Lev. 11d), kantharoslar (Lev. 11e), gobletler (Lev. 12a), fincanlar (Lev. 12b) ve amphoralar (Lev. 12c) bulunmaktadr. Panaztepe yerleim alannn gneybat ve kuzey kesimlerinde yaplan kazlarda, Ge Tun ana ait mezarlarn bulunduu mezarlk alanlar aa karlmtr. eitli mezar trlerinin olduu bu alanlarda tholos mezarlar (yuvarlak planl ksa bir dromosu olan sahte kubbeli oda mezar), kp mezarlar ve ta sanduka mezarlar ele geen mezar rnekleridir. Mezarlarda ele geen nemli buluntular arasnda eitli malzemeden yaplm ss eyalar, tun silahlar ve aletler, mhrler, yerli keramik ve hem ithal hem de yerli Miken keramii bulunmaktadr. Tholos mezarlarda bulunan ve gelimi bir ekonomiyi gsteren mhr buluntular419, nemli bir grubu oluturmaktadr (Res. 3a). Yerli retim mhrlerin arasnda Levant blgesinden ithal bir silindir mhr dikkat ekicidir (Res. 3b). Silahlaryla gmlen bir erkek bireyin kolunda in situ durumda bulunan tun bir mhr bilezik ise niktir420 (Res. 3c). Pithos mezarlardan ele geen

418 419 420

Gnel 1999: 38. Erkanal 2002: 191. 1985 yl kazsnda bulunan ve ii bo bir boru biiminde olan tun bilezik mhrn st ksmna yarm

kre biiminde, ii bo, tun bir mhr ksm yerletirilmitir. Mhr ksmnda, kazma tekniinde yaplm iki konsantrik daire ile yzey farkl blgeye ayrlm ve en stteki ksm bo braklmtr. Onun evresindeki ince eritte ivi yazsna ok benzeyen ancak sadece ssleme amac gden bir bezeme ortaya kartlmtr. Mhr zerinde en geni alan ve ana blmeyi oluturan en alttaki eritte ise yivli burma bezei ile, dnml olarak, stilize bir aa bezei drder kez betimlenmitir (Erkanal 1988: 349).

103

iki skrabeden birinde Msr kral III. Amenophisin ad okunmutur (Res. 3d). Msrn bu dnemde Ege Dnyas ile yazl belgelerden de bilinen ilikilerinin somut bir rnei olmas nedeniyle nemli bir mhrdr. Mezarlarda ele geen keramikler arasnda byk bir ounluu Miken keramii olutursa da yerli keramik rneklerin olduu da bilinmektedir421. Akropol alanndan gelen yerli keramik ile benzer zellikler gsteren bu grupta anak, kase, mlek ve ielerden baka bir yonca azl marapa (Lev. 12d), vazo, matara (Lev. 12e), amphora ve pithos gibi formlar bulunmaktadr. Mezarlarda ele geen Miken keramik grubuna bakldnda, yerli Miken keramiinin ince nitelikte olup genelde krmz, devety ve sar tonlarna sahip olduu grlr. ok ince nitelikte hamura sahip olan ithal Miken keramii ise krem, pembe, pembemsi-devety, sar ve yeilimsi-sar tonlarnda hamur rengine sahiptir. Her iki grup da hzl arkta biimlendirilmi, gerek astarl ve parlak perdahldr. zellikle yerli Miken keramiinde astar bol mika katkldr422. Mezarlarda ele geen Miken keramii iinde en youn grubu yerli Miken keramii oluturmaktadr. Buna gre bardak, kylix (Lev. 12f), marapa (Lev. 13a), vazo (Lev. 13b), alabastronlar ve amphoralar (Lev. 13c) bu grupta yer alan formlar hakknda bize bilgi vermektedir. thal Miken keramii arasnda Miken amphoras, kesik gaga azl testi (Lev. 13d), matara, zengi kulplu kap (Lev. 13e) ve oinochoeler bulunmaktadr423. Genel olarak baktmzda, Panaztepede ele geen M.. 2. binyl yerli keramik grubunun Miken ve Minyas kaplarndan daha youn olarak ele getii ancak her
421 422 423

Gnel 1999: 80. Gnel 1999: 36. Panaztepedeki mezarlardan ele geen yerli ve Miken keramik formlarnn benzerleri, yine 1982

ylnda Manisa Mzesine satn alma yoluyla gelmi olan Panaztepe mezarlarna ait kap formlarnda da grlmektedir (Ersoy 1988: 55-82, Fig.6-9). GH IIIA1-2 evresine yani yaklak olarak M.. 14.yy.n balarna ait Miken kaplar arasnda kulplu dz kenarl alabastronlar (Fig.6:11-12), Miken amphoralar (Fig.6:9-10), kylixler (Fig.6:13-14) yer alrken, yerli keramikler kulplu matara (Fig.7:15), kraterler (Fig.8:16-17), tek kulplu kk srahi (Fig.9:18), kulplu kap (Fig.9:19), iki kulplu mlek (Fig.9:20), armut biimli mlek (Fig.9:21) formlarndan olumaktadr.

104

keramik grubunun da gerek hamur nitelii gerek yzey ilemleri asndan hemen hemen benzer zellikler tad grlmektedir.

2)PHOKAA
Gney Aiolya/Aiolisin424 antik kentlerinden olan Phokaia, zmirin 70 km. kuzeybatsnda andarl Krfezi ile zmir Krfezi arasndaki Foa Yarmadas zerinde kurulmutur. Karsndaki Orak ve Fener adalar nedeniyle de doal bir liman konumundadr. 1989 ylnda . zyiit tarafndan balatlan kazlarda aa karlan Klasik Dnem tabakalarnn yan sra 1994 yl kazlarndan itibaren Tun a kalntlarnn da varl tespit edilmitir. 2001 ylnda Phokaia ilk yerleim alannda ortaya karlmaya balanan kap paralar ve mimari kalntlar, Antik Dnem yerleimindeki en eski dnemi gstermesi asndan byk nem tamaktadr. Sz konusu alanda M.. 3. binyln ikinci yarsna ait malzemeden baka Orta Tun ana ait mimari izler saptand gibi keramik paralar da youn biimde ele gemitir. Ge Tun ann erken evresine ait bir oval yap, blgedeki mimari gelenekle uyum gstermektedir425. Orta Tun ana ait ele geen keramikler arasnda en youn grubu bu dnemin yerel keramii ve gri Minyas keramik rnekleri oluturmaktadr426. Gri Minyas keramik grubundan tipik olan rneklerden marapalar ve yatay ip delikli kulba sahip kaseler n plana kmaktadr. Ge Tun ana gelindiinde yerli keramiin ve parlak perdahl gri keramik rneklerinin Miken kap formlarn ve Miken boya bezemelerini taklit ettiini grrz427. GH IIIA2 dnemine ait boyal ve iki yatay kulplu derin kaseler olduka yaygndr.
424

Aiolisli Helenlerin bugnk zmir ile Edremit arasndaki yrede egemen oluundan dolay sz konusu

ky blgesine Aiolis ad verilmitir.

425 426

zyiit 2005: 44. zyiite gre Orta Tun ann bu yerel keramik grubunun gri Minyas olarak adlandrlmas

yanl olup parlak perdahl gri keramik olarak belirtilmeleri gerekmektedir (2005: 44).
427

zyiit 2005: 44.

105

Troya VIh tabakasndan (GH IIIA2) ele gemi benzer forma sahip boyal bir rnek daha sz konusudur. Bunun dnda Orta Tun anda da grlen marapalarn Ge Tun a boyunca yaygn olarak kullanlmas dikkat ekicidir. Ge Tun anda Miken taklidi yerel retim keramik rneklerinin Troya ve Beiktepe Mezarlnda da ele getiine yukarda deinmitik. Bu benzerlik Phokaiann bir ky kenti olmasnn yan sra Troya gibi Miken dnyasyla ilikisini gstermesi asndan da ayrca nemlidir.

3)BAYRAKLI HY
zmir Krfezinde yer alan Bayrakl Hy, gnmzde Ege Denizinden yaklak 100 m. kadar ierde bulunmaktadr. Klasik Dnem kalntlaryla bilinen yerlemede 1948-52 yllar arasnda J. Cook ve E. Akurgal tarafndan gerekletirilen kazlarda, en erken dneme ait yerleim izlerine rastlanmtr. M.. 2. binyla ait tabakalama, sadece hyn 200 m. ilerisinde alan sondajlar srasnda saptanmtr. Erken Tun andan itibaren yerleme gsteren Bayrakl Hynde M.. 2. binyl malzemesinin bulunduu tabaka, E. Akurgal tarafndan Bayrakl II olarak adlandrlmtr428. Hyn ondrt yap katndan meydana gelen en erken yerlemesinde sadece 10-14 katlar arasnda bulunan mimari izler, ta temelli ve kerpicin kullanld kk dikdrtgen eklindeki evler ile st ak avlulardan olumaktadr429. 4 ve 6 yap katlar arasnda zellikle krmz ve devety mallar ounlukta olup zerlerinde ok da parlak olmayan aklama uygulanmtr. Mika, hamurda daha az grnrken daha ok devety mallarda astar ierisinde kullanlarak Beycesultanda olduu gibi altnms bir parlaklk elde edildii anlalmaktadr. Sz konusu yap katlarndan ele geen formlar arasnda keskin gvdeli ve ie ekik az kenarl kaseler,

428 429

Akurgal 1950: 4. Bayne 2000: 62.

106

kalnlatrlm az kenarl kaseler (Lev. 14a-b-c), yonca azl testiler, aktacakl kaseler ve geni azl mlekler bulunmaktadr430. Bayrakl II keramii, arkta yaplm monokrom keramik olup krmz ve gri renkte astar rengine sahiptir. Mika katkl olan hamur yaps kaba niteliktedir. Baz paralar youn mika katks nedeniyle olduka parlaktr. Perdah uygulanmadndan keramiklerin yzeyleri przldr. Formlar genel olarak kalnlatrlm az kenarl anak ve kaselerden meydana gelmektedir. W biiminde dalga bezemeler, yass az kenarlar, yumru biiminde kabartmalar, omuz veya karn zerinde keskin profil veren gvde yaplar Orta Anadoludaki Aliar, Boazky, Kltepe ve Karaolan yerlemeleriyle benzerlik gsterdii gibi Beycesultan V-IV, Troya VI, Kusura, Orta ve Ge Tun ana ait Thermi ve Larisa buluntular ile de yaknlklar sz konusudur431. Uygulanan krmz, gri ve krem rengine yakn astarlama adeta Hitit keramiini taklit edercesine yaplmaya allmtr. Bayrakl II keramii ile Hitit Krallk Dnemi keramii arasndaki benzerlik sz konusu keramiin M.. 2. binyln ilk yarsna hatta bana tarihlendirilmesinde kolaylk salamaktadr432. Krmz renkli keramiin nceki tabakadan itibaren sreklilik gstermesinin yan sra gri renkli keramiin sadece Bayrakl IInin ge evresinde grlmesini, dnemin modas olan Minyas keramiinin Bat Anadolu kylarnda daha yaygn olmaya balamasyla aklamak mmkndr433.

4)ULUCAK HYK MEZARLII

zmir ve Kemalpaa ovalar arasndaki Belkahve eiinin hemen dousunda yer alan Ulucak Hyk, gnmzden yaklak sekiz binyl ncesine giden tarihiyle Bat Anadolu Blgesindeki en eski yerleim merkezlerinden biridir. 1995 ylnda Altan

430 431 432

Bayne 2000: 68 Akurgal 1950: 5. Bu sebeple Bayrakldaki Gesichtsvase rneklerini de Hitit Krallk Dnemi ile ada olarak

belirtmek gerekmektedir.
433

Akurgal 1950: 8.

107

ilingirolu tarafndan balatlan kazlar sonucunda bir hyk ve mezarlktan oluan yerleim yerinin Neolitik Dnemden Roma Dnemine kadar yerleildii anlalmtr. Konumuzla ilgili olarak verinin ele getii Ulucak Mezarlndaki gmlerin Erken Tun anda ve Orta Tun anda yapld grlr. Yerleim alan dnda bulunan bu mezarlk alannda zellikle Orta Tun anda gmlerin yapld byk kp ve mlekler arasnda kremasyon gmnn de uyguland anlalmtr. Bu mezarlardan ele geen ok az saydaki l hediyesi arasnda eitli kaplar ve tun bilezikler bulunmaktadr. Bat Anadolu ile Ky Ege arasndaki gei noktasnda yer alan Ulucak mezarl, Bat Anadoludaki ada mezarlklarla benzer zellikler gstermektedir434.

5)ALAEHR-GAVURTEPE HY
Sahilden 170 km. ieride yukar Gediz vadisinde yer alan ve Erken Tun andan Hellenistik Dneme kadar yerleim gren hykte, gnmze kalan buluntulardan zellikle M.. 2. binylda youn bir ekilde yaanld anlalmaktadr. Corafi konumu itibariyle hem bat kesimdeki yerleimlerle hem de Hitit lkesinin batsndaki yerleimlerle kolay biimde balant kurabilecek nokta zerinde bulunmaktadr. Ayrca Gediz Vadisinin salad olanaklar sayesinde Balkesire ve Denizliye ulaan yollar zerindeki hareketlere de olanak salar435. Hyn en yksek noktasnda ele geen ve byk talardan oluan evre duvaryla evrili megaron tarznda antsal yapnn, bir beye ait saray yaps olabilecei nerilmitir. Megaronun etrafndan ele geen Miken keramikleri sayesinde, yapnn M.. 2. binyln ortalarna yada daha sonrasna ait olduu anlalmtr436. Hyn gneyinden ele geen M.. 2. binyl keramikleri, kk tek kulplu, gaga azl testicikler (Lev. 15a-b), siyah perdahl byk gaga azl testiler (Lev. 15c),

434 435 436

Abay-Salamtimur-Derin 2000: 361. Boysal 1967b: 18. Meri 1987: 261.

108

ou perdahsz mutfak kaplar, ift kulplu perdahsz pithoslar ve ie dnk az kenarl kaseler ile devety renkte astara sahip keskin profilli kaselerden olumaktadr437. Bunun yan sra az sayda da olsa Miken keramii ele gemitir. Gavurtepe Hynde ele geen antsal yap, nemli yollar zerinde bulunan hyn nemini bize gstermektedir. Bunun dnda gaga azl testiler gibi formlar, konumundan dolay Orta Anadolu ile olan ilikilerin somut kantlarn oluturduu gibi, hyk bnyesinde yerel nitelikler de tamaktadr.

6)LMAN TEPE
zmir iline bal Urla ilesi snrlar iinde ve zmir-emealt yolu zerinde bulunan Liman Tepe, Karantina Adasnn tam karsnda yer alan bir yarmadada kurulmutur438 (Pl. 2b). H. Erkanal bakanlnda 1992 ylndan itibaren aralksz olarak srdrlen kazlarda, Neolitik adan Ge Tun ann sonuna kadar kesintisiz bir yerleimin izleri ortaya karlmtr. Erken Tun anda sahip olduu gelimi savunma sistemi ile nemli ve gl bir kale yerleimi olduu anlalan Liman Tepenin bu dnemde bir de aa kentinin olduu gnmze kalan baz izlerden anlalmaktadr. H. Erkanal tarafndan da belirtildii zere, zmir Blgesindeki dier yerleim yerleri kk kaleler ve kylerden oluurken Liman Tepenin bu blgede merkezi kontrol elinde bulundurduu sylenebilir439. Liman Tepede M.. 2. binyln ilk yarsnda grlmeye balanan Orta Tun ana tarihlenen drt yap katndan sadece en erken ikisine (3 ve 4. tabakalar) ait baz oval evler aa karlmtr. Yuvarlak bir yapya sahip olan bu evler, ta kapl bir

437 438

Meri 1992: 227. Antik Klazomenai kenti de ayn alanda bulunduundan dolay, Liman Tepenin bir lde Prehistorik

Klazomenai olduu da sylenebilir (Erkanal, H. 2002: 221). G. Bakrn 1979 ylnda Klazomenai kentinde gerekletirdii kurtarma kazlar srasnda ele geen en erken mimari kalntlar ve dier buluntular, Klazomenai bal altnda anlatlacaktr.
439

Erkanal, H. 2002: 224.

109

meydann etrafnda bulunmaktayd440. Liman Tepenin kuzeyinde ise yine iindeki buluntulardan anlald zere Orta Tun ana ait metal, keramik, dokuma gibi retim faaliyetlerine ynelik iliklerin kurulduu bir alan yer almaktadr441. M.. 2. binyln ortalarndan itibaren balayan Ge Tun ana ait mimari kalntlarn tamamna yakn ne yazk ki youn tahribat nedeniyle yok olmutur. Liman Tepede M.. 2. binyla ait olduka nemli yerleim izlerinin, byk olaslkla hyn gney kesimindeki antik Klazomenai kentinin kalntlar altnda olmas gerektii dnlmektedir442. Liman Tepede ele geen ok sayda keramik malzemesine bakldnda, Orta Tun a keramik rneklerinin, Orta Anadolu ile Beycesultan ve Demircihykte bulunan rneklerle benzerlikler tad grlmektedir. Genellikle hamur rengine yakn renkte astara sahip yerli keramik gruplar arasnda kahverengi, krmz, devety, portakal renginde ve sar renkteki mal gruplar ile yerli keramik ierisindeki bir grubu oluturan gri Minyas keramii ounluktadr. zellikle krmz astarl ve parlak perdahl mal grubu iinde yer alan keskin profilli kase ve gaga azl testi formlarnn Anadolu Blgesindeki Hitit Krallk Dnemi keramik geleneini yanstmas, her iki blge arasndaki kltrel ilikileri gstermesi asndan nemlidir443. ounlukla ince nitelikte hamur zelliine sahip dnem keramiinde dier bir grubu kahverengi ve siyah hamur rengine sahip kaba nitelikteki mallar oluturmaktadr. Ele geen kap formlar arasnda s anaklar, derin anaklar, fincanlar, yonca azl testiler, mlekler, kaseler, kpler ve bir matara karmza kmaktadr444. Ayrca ok sayda ele geen insan yzl kap paras, Liman Tepede Orta Tun andan Ge Tun ann ilerine kadar
440

Erkanal, H.-Gnel 1997: 238. Bu tr oval evler Ege Dnyasnda saylar ok olmasa da Neolitik

Dnemden itibaren grlmektedir Anadoluda Liman Tepedeki rnekler dnda, daha ge dnemde bu gelenein zmir blgesinde de devam ettiini Bayrakl kazlarndan renmekteyiz (Akurgal 1983: 1617).
441 442 443 444

Erkanal, H. 2002: 226. Erkanal, H.-Gnel 1997: 234. Gnel 2004a: 202. Erkanal, H.-Hrylmaz 1994: 364.

110

grlmeye devam etmitir. Bu tr paralarda ka kabartma yay eklinde, burun yine kabartma ubuk eklinde, gz ise kk bir oyuk eklinde ifade edilmitir445. izi, yiv, kabartma ve boya bezemenin uyguland kaplar arasnda zellikle devety yada krem rengindeki astar zerinde krmz, kahverengi ve tonlarnda bant bezemenin bulunduu mat boyal keramik rnekleri dikkati ekmektedir. Bu keramik grubu zellikle Kta Yunanistanda ve Kikladlarda Orta Hellas Dnemi iinde gri Minyas kadar yaygn bir grubu oluturmaktadr446. Yzey rengi dnda dier bir ayrc zellik ise ak renk astar zerine uygulanan boya bezeme biimleridir. Buna gre, yatay ve dikey bantlar ierisinde uygulanan motifler arasnda en yaygn olanlar, izgi taramalar, zikzaklar, genler ve dairelerdir447. Liman Tepe hynn kuzeyindeki oval evlerin bulunduu alandan ele geen paralarn daha ok mat boyal amphora (Lev. 16a) ve pithos tipi (Lev. 16b) kaplara ait olduu tespit edilmitir448. Ge Tun ana ait keramik gruplar arasnda ise yerli keramikler, gri Minyas keramii ve ithal veya yerli Miken kaplar bulunmaktadr. Yerli keramikler arasnda mika katkl, sar yada devety renginde hamur ve astar rengine sahip keramiklerin ounlukta olduu grlmektedir. Da kalnlatrlm az kenarl kaselerin yan sra S biimli kaseler karakteristik rnekleri oluturmaktadr. Bunun yannda az da olsa kaba nitelikte hamura sahip mleklere de rastlanmaktadr. Orta Tu andan itibaren
445 446

Erkanal, H.-Gnel 1997: 237. Mat boyal keramiin retim merkezi konumunda olan Saronik krfezindeki Aegina adasnda yer alan

Kolonna kazlar srasnda zengin bir mat boyal keramik grubu ele gemitir. Bu konuda yaplm olan ayrntl alma iin bkz. Siedentoph 1991. Liman Tepede ele geen malzemenin Kolonna kazlarnda bulunan malzeme gibi kumlu hamur yapsna sahip olmas, hamur renginin sar, yeilimsi-sar yada pembe renkleri yanstmas ve boya bezemenin kahverengi ve tonlarnda olmas sz konusu malzemenin Aegina retimi olduunu dorulamaktadr (Gnel 2004a: 206). Anadoluda Liman Tepe dnda, ayrca Troya VI tabakasnda ortaya karlan mat boyal keramiin de ithal edildii belirtilmitir (Wnsche 1977: 79dan aktaran Erkanal, H.-Gnel 1996: 309)
447

Dier bezeme trleri arasnda dalga bezeme, yarm yada tam daireler, konsantrik daireler, daire iinde

ha biimini anmsatan ince izgilerin oluturduu motifler, kafes tarama ve ok yaygn olmasa da birbirine bal spiraller ve hayvan tasvirlerine de rastlanmaktadr (Gnel 2004a: 201).
448

Gnel 2004a: 201

111

varln srdren gri Minyas kap formlar arasnda ise pedestal dipli, konik gvdeli, az kenar ift kalnlatrlm ve ufak kulplar olan gobletler; keskin profilleri ve az kenar zerinde ykselen dikey kulplaryla kantharoslar ve da kalnlatrlm az kenarl ve kulplu kase tipleri (Lev. 16c) bulunmaktadr449. Ge Tun ana ait keramikler arasnda yerli ve ithal Miken keramikleri de ok sayda ele gemitir. thal Miken rnekleri ince nitelikte hamura sahip olup hamur rengi krem rengi ve tonlarndadr. Bu grup iinde yer alan kap formlar, kylix, alabastron ve eitli kaseler eklinde saylabilir (Lev. 16d). Boyal Miken rneklerinde uygulanan bezeme trlerinden, bu kaplarn GH IIIA1-2 ve GH IIIB dnemlerine ait olduklar anlalmaktadr450. Klazomenaiden ele geen ithal Miken keramii formlar arasnda ise kylixler (Lev. 17a), tek kulplu marapalar (Lev. 17b), tek kulplu fincanlar (Lev. 17c), derin kresel gvdeli ve yatay iki kulplu kaseler (Lev. 17d), an eklindeki kaseler (Lev. 17e), dz kenarl kaseler (Lev. 17f), yksek ayakl skyphoslar (Lev. 17g), kraterler (Lev. 17h), amphoralar (Lev. 17i), keli alabastronlar/pyxisler, tek kulplu srahiler ve zengi kulplu kaplar bulunmaktadr451.

7)EME-BALARARASI
zmir ilinin yaklak 75 km. batsnda yer alan ve bir liman kenti olduu anlalan eme-Balararas yerleimindeki kazlar, 2002 ylnda H. Erkanal tarafndan
449 450

Erkanal, H.-Gnel 1995: 264. Erkanal, H.-Gnel 1995: 265. Miken keramiklerinin yan sra bir Miken figrin bann da ele gemesi

Miken dnyas ile olan ticari ve ayrca kltrel ilikileri gstermesi asndan nemlidir. Sz konusu figrin ba, krmz renkte boyanm kil paracklaryla belirginletirilmi gzleri, dikey bir kabart eklindeki burnu, ok az korunabilen krmz renkte boyanm az ve yine krmz renkte dalga eklinde verilen sa peremiyle bir kadn ban andrmaktadr. Kta Yunanistan ve adalarda yaygn olarak bulunan bu buluntu grubu, daha ok GH III dnemine aittir. Kta Yunanistandaki Miken kadn figrinlerinin genellikle mezarlardan ele gemi olmas, bunlarn dini bir zellik tayabileceini dndrmektedir (Gnel 1998: 25, lev.1: 1-4).
451

Ersoy 1983: 22-62.

112

balatlmtr. Buna gre yerleimde saptanan en erken dnem Erken Tun a IIye ait olup zellikle Orta Tun ann sonlarna ait (OM III-GM IA) kalntlar ile dikkat ekmektedir. ki mimari tabaka eklinde izlenen sz konusu kalntlarn akl deli sokaklarla birbirinden ayrlan ve Liman Tepede olduu gibi meydanlara alan evlere ait olduu anlalmaktadr. Evlerin bulunduu alanda ayn zamanda tekstil, maden ve arap retiminin de yapld atlyeler ortaya karlmtr. Mimari adan gelimi ve son derece iyi rgtlenmi olduu grlen yerleimde ele geen Orta Tun ana ait keramik malzemesine bakldnda, yerli Anadolu mallarnn genellikle devetynn tonlarnda olduu, ok az sayda gri keramik rneklerinin de bulunduu grlmektedir. Ele geen formlar arasnda ift konik gvdeli, da kalnlatrlm az kenarl anaklar452, s anaklar ve bir kantharos bulunmaktadr453 (Lev. 18a-b). Ge Tun ana ait sadece yerleimin 30 km. kadar batsnda alan bir sondaj ukuru srasnda saptanan bir p ukuru bulunmaktadr. Sz konusu ukurdan gelen malzeme, dnem iin karakteristik olan krmz astarl, keskin karnl anaklardan oluan yerli keramik ile bir Miken parasndan olumaktadr. Krem astara sahip Miken paras zerinde yatay bir bant bezeme bulunmaktadr. Orta Tun ana ait yerli mallarn yan sra Girit, Gneydou Ege Adalar, Kikladlar ve olaslkla Aeginadan (Kta Yunanistan) ithal edilmi keramiklerin de olduu anlalmaktadr. Bylece youn Minos balantlarna sahip olduu grlen eme-Balararasnda ayrca Bat Ege kkenli yerel retim tekstil arlklarnn da bulunmas, yerleimde ticaretle uraan Minos kkenli bir halkn oturduunu gstermektedir454.

452

Benzerleri iin bkz. Gnel 1999: 45, Tip. KII2, lev.36-71; Blegen-Caskey-Rawson 1953: 159-170,

183, res.365,366,372,377; Llyod-Mellaart 1965: 82, res.1-3,10-12.

453 454

Erkanal-Karaturgut 2004: 154-156. Erkanal-Karaturgut 2004: 159.

113

8) BAKLA TEPE
Gnmzde Tahtal Baraj Gl sular altnda kalan Bakla Tepe yerleimi, zmirin gneyinde, Menderes ilesine bal Bulgurca kynn kuzey kenarnda bulunmaktadr. Sz konusu yerleim 250 m. apnda kayalk bir arazide, Cuma Ovasna tamamen hakim bir tepe zerinde kurulmutur455. Hem gnmzde hem de Roma Dneminde olduka tahrip olmu olan tepe zerinde, yine de kltr tabakalarn izlemek mmkn olabilmitir. 1996 ylnda Bakla Tepenin en yksek yerinde ele geen Ge Tun ana ait oda mezar tahribattan kurtulmay baarmtr. Genel olarak dikdrtgen mezar odasna ve uzun dromosa sahip mezarlar bat dnyasnda yaygn bir ekilde karmza kmaktadr456. Mezar iinde gerek urne gerekse mezar eyas olarak fazla sayda keramik ele gemitir. Keramiklerin en az %75inin yerel zellikler tad, bunun yannda ithal (Lev. 19a) ve yerli Miken keramiklerinin de olduu grlmektedir457. thal Miken keramiklerinden dolay GH IIIB dnemiyle ada olduu anlalan
455

Bakla Tepenin 2 km. gneyinde ve Kolophonun 4 km. kuzeyinde yer alan Kocaba Tepe yerlemesi,

Bakla Tepe ve Kolophondaki (Deirmendere) mezarlarn ait olduu yerleme yeridir. Balangta Bakla Tepedeki oda mezar ile balants zerinde durulan Kolophondaki tholos mezarn etrafnda M.. 2. binyl yerlemesi aranmaya balanm ve Kocaba Tepe yerlemesinin yeri bu sayede saptanmtr (Erkanal-zkan 1998: 405). Kocaba Tepeden bakldnda hem Bakla Tepe, hem de Kolophon ok ak bir ekilde grlebilmektedir. H. Erkanaln belirttii zere, bu merkez, bulunduu tm Cuma Ovasna hakim olup hem denize, hem de Anadolunun i kesimlerine uzanan Kk Menderes vadisi ve doal yollar kontrol altnda tutmaktadr. Tm bu zellikleriyle Kocaba Tepenin, Bakla Tepe ve Kolophondaki mezarlarn sahibi olmas gerektii dnlmektedir (Erkanal-zkan 1998: 406). Her iki merkezin ortasnda bulunan Kocaba Tepe yerlemesinin gney ve dousunda M.. 2. binyla ait ok sayda keramik rneine rastlanmtr. Ele geen keramikler arasnda en youn grubu Orta Tun a malzemesi olutursa da Ge Tun ana ait karakteristik rnekler de bulunmaktadr (Erkanal-zkan 1998: 406). Yaplan almalar sonucunda, genel olarak bakldnda, Kolophonun M.. 1. binylda, Kocaba Tepenin M.. 2. binylda, Bakla Tepenin ise M.. 3. ve 4. binylda yerleildikleri anlalmaktadr (Erkanal-zkan 1999: 337).
456 457

Erkanal-zkan 1998: 404. Erkanal-zkan 1998: 404.

114

mezarn M.. 13. yy.da kullanld tespit edilmitir. Miken kltrn yanstan dier mezar eyalar ise zambak eklindeki fildii kolye taneleri, istiridye benzeri altn kolye taneleri ve hasr motifli taraktr. Tm bu zellikleriyle Bakla Tepedeki mezarn, tmls karakterinde ve oda mezar eklinde bir krali mezar zelliklerini yanstt grlmektedir458. 1997 ylnda Erken Tun a tabakalar zerinde yer alan Roma Dnemi kalntlarnn iinde Ge Tun ana ait bir kp mezar aa karlmtr. 2 bebek iskeletinin tespit edildii bu kp mezarda ele geen mezar eyalar arasnda, bir bronz kolye, bir kk testi ve iki arak ele gemitir. Bulunan kk testiye gre bu mezarn byk olaslkla M.. 13. yy.a ait olduu ve yine Bakla Tepede bulunan oda mezar ile ada olduu anlalmaktadr. evrede toplanan malzemelerden kp mezarlara dair baka rneklerin de olabilecei dnlmektedir459.

9)BADEMGED TEPES
1999 ylndaki Metropolis kazs srasnda evrede yaplan aratrmalar sonucu kefedilen Bademgedii Tepesi, Aydn otoyolu Torbal kava kenarnda bulunmaktadr460. Etraf surlarla evrili olan ve tepe eteklerinde kaya tabann andrm tekerlek izleri bulunan tepe, kazcs R. Meri tarafndan Hitit metinlerinde geen Puranda ile eletirilmek istenmitir461. 6 tabaka ve 4 yap katnn tespit edildii tepede, M.. 2. binyldan Geometrik Dneme kadar yerleildii anlalmtr (Pl. 3a). Tepede ele geen keramik rneklerine bakldnda, en altta bulunan VI. tabakada Orta Tun a iin tipik olan krmz astarl kaplarn yan sra M.. 15. ve 14.
458 459 460

Erkanal-zkan 1999: 338. Erkanal-zkan 1999: 338. zmir ili Torbal ilesi snrlar iindeki Metropolis antik kentinde 1989 ylndan itibaren Recep Meri

tarafndan yrtlen almalar srasnda antik kentin akropol ksmnda ana kayann zerinde, Arkaik ve tarihncesi dnemlere ait ok sayda keramik paras toplanmtr. Erken Tun ana tarihlenen rnekler dnda M.. 2. binyl buluntular da ele gemitir. Bu buluntular arasnda kazcs tarafndan Hitit Dnemine ait olabilecei dnlen bir mhr dikkat ekicidir (Meri-z 2002: 235).
461

Meri 2002: 233.

115

yy.lara iaret eden ve Beycesultan IV, Liman Tepe Orta Tun a I-IV tabakalar ile Aphrodisiasdaki rneklerle benzerlikler gsteren yerel keramik paralar ele gemitir. Ayrca Ge Minos IA paralar da (M.. 1575-1500) tespit edilmitir. III-V. tabakalarda ise nceki tabakada da saptanan yerli keramik grlmeye devam etmitir (Lev. 19b). Ayrca Milette de benzerleri bulunan ve M.. 14. yy.a tarihlenen krem renkli keramik paralar da bulunmutur. Orta Kyklad Dneminin sonlarna tarihlenen ve krem renkli bir kabn az kenarna ait olan bir para, Kykladlarla ilikiyi gstermesi asndan nemlidir. Bu tabakada ele geen GH IIIA2 dnemine ait bir Miken keramik paras sayesinde M.. 1375-1300 yllarna ait olduu anlalmtr. II. tabakada GH IIIC dnemine ait Miken keramiklerinin yerli taklitlerinin yan sra (M.. 1190-1050/1030) Yunanistan ve Balkanlarla balantl olarak el yapm kaba kaplara ait paralar (Handmade Burnished Ware) da tespit edilmitir462. GH IIIC keramikleriyle birlikte Miken Dnemine ait bykba bir hayvan tasvir eden boyal heykelciin bacak blmnn bulunmas, burada bir Miken Dnemi kutsal alannn varlna iaret etmektedir463. M.. 1375-1300 yllarna ait III-V. tabakalar ile M.. 1190 ylnda balayan II. tabaka arasndaki hiatus, Merie gre II. Murilinin Arzawa seferi srasnda M.. 1325de Puranday ele geirdii tarihle ayn dnemi gstermektedir. IV. ve V. tabakalarda ortaya karlan kl ve yank izlerinin bir tahribat tabakasn gsterdii dnlmtr. Bylesi bir tahribattan sonra, tepede II. tabakada yeniden yerleildii tespit edilmitir464.

10)AYASULUK TEPES
nl antik kentlerden birisi olan Efes kenti, zmir ili Seluk ilesi snrlar ierisinde yer almaktadr. Kk Menderes Nehrinin sularn boaltt krfezin yannda kurulmu olan kent yzyllarca byk bir liman ve ticaret kenti zelliini korumutur. Genellikle Arzawa krallnn bakenti Apasa ile eletirilmeye allan
462 463 464

Meri-z vd. 2005: 141. Meri-z vd. 2006: 250. Meri 2002: 232.

116

Ayasuluk Tepesinin465 gney ksmnda 1963 ylnda ortaya karlan bir Miken mezar sonrasnda Efes antik kentinin prehistorik yerlemesi buras olabilecei zerinde durulmaya balanmtr466 (Pl. 3b). Bu konudaki ilk kaz almalar, 1990 ylnda youn bir ekilde M.. 2. binyla ait keramik grubunun ele getii Kalenin gneydou kesinde balatlmtr. 1996 ylndan itibaren M. Bykkolanc tarafndan srdrlen kazlar sonrasnda, Erken Tun andan Hellenistik Dneme kadar 6 tabaka saptanm olup 3. ve 6. tabakalar aras M.. 2. binyla tarihlenmitir467. Orta Tun ana ait belirgin bir mimari yapnn ele gemedii 3-5. tabakalardan gelen malzeme, Liman Tepe, Aphrodisias, Emporio (Kios) ve Troya V ile benzerlikler gstermektedir468. Ge Tun a ile ilgili olarak en stte yer alan 6. tabakada bir sur duvar aa karlmtr. Sur duvarnn alt ksmnda tarihlendirilmesi konusunda yardmc olan Ge Tun ana ait youn keramik malzemesi ele gemitir469. Daha ok krmz astarl ve da kalnlatrlm az kenarl kaplardan oluan dnem keramii (Lev. 19c-d), Beycesultan III-I ile Orta Anadoluda ele geen keramikler ile benzerlikler tamaktadr470. iddetli bir yangn geirdii anlalan yap katndan gelen dier keramikler arasnda mlekler ve yonca azl testiler yer almaktadr.
465

1960l yllardaki kazlarda Ayasuluk Tepesi, Seluk Tepesi olarak adlandrlmaktayd (bkz.

Gltekin-Baran 1964: 122). M. Bykkolancya gre, Prehistorik Dnemden itibaren Anadolu kavimlerinin yaad ve daha sonra Karlar, Lelegler ile Lydler tarafndan yerleilen kentin eski ad byk olaslkla Apasa olmaldr ve tepenin ad zamanla Ephesus olmutur (Bykkolanc 1998: 38).
466

Efeste bir prehistorik dnem yerleiminin olabileceine dair ilk almalardan birisi de, Hanfmannn

Efesden gelmi ve Amerikada zel bir koleksiyonda bulunan bronz bir figrden bahsettii A Hittite Priest from Ephesus adl makalesidir (1962: 1-4). Bu figrn nnde tek kulplu aktacakl bir kap durmakta ve ayrca insan figrnn banda bir rahip bal bulunmaktadr. Figrn giydii pileli etek daha ok Ge Hitit kaya antlarndaki kabartmalarda yaygn olarak grlmektedir. Milette ele geen benzer bir kap (tabaka I, 3) M.. 12. yy.a tarihlenmitir. Hanfmann, bu benzerliklere dayanarak figrn Hitit mparatorluk Dnemine (M.. 13. yy. veya daha ncesi) ait olabileceini dnmektedir.
467 468 469 470

Bykkolanc 1998: 31. Bykkolanc 1998: 33. Bykkolanc 1998: 31. Bykkolanc 1999: 361.

117

lk olarak 1963 ylnda Bizans sur duvarnn yaknndaki dzlkte ortaya karlan Ge Tun ana ait bir mezar, tam bir plan vermemekte ve mezar hediyeleri mezarn etrafnda dalm bir ekilde ele gemitir471. Tamam GH IIIA2 dnemine ait Miken keramiinden oluan sz konusu eserler arasnda, krater (Lev. 19e), riton, srahi, matara (Lev. 19f) ve testi gibi tipik Miken formlar bulunmaktadr.

11)SARDS
Manisa ili Ahmetli ilesinin gneyinde ve bereketli Gediz Ovasnda yer alan Sardis antik kenti, zmire 72 km. uzaklkta olup, zmir-Ankara karayolunun ortasnda bulunmaktadr. Sahip olduu zengin altn yataklar sayesinde tarihte ilk kez parann basld ve Kral Yolunun sonunda yer alan kent (ykl.M.. 600), ayn zamanda Lidya Krallnn da merkezi konumundayd. 1958 ylnda balayan ikinci dnem kazlar gnmzde C. H. Greenewalt Jr. tarafndan yrtlmekte olup Roma Dnemine kadar yerleim grd tespit edilmitir. Yaplan aratrmalar sonucunda, kentte en erken yerleim izlerinin Erken Tun ana kadar gittii grlmtr. M.. 2. binylda kk bir ky grntsne sahip olduu anlalmtr.

b.Yzey Aratrmalar
Bakray, Gediz, Kk Menderes gibi nehirlerin sulad verimli topraklara sahip blgede yaayan halkn, gerek nehirlerin ak ynleri gerekse de ykseltilerin kyya paralel uzanmalar sonucu hem Ege Dnyas hem de Orta Anadolu ile ilikiler kurabilmesi mmkn olabilmitir. Bylelikle her ynden gelebilecek saldrlara kar gl kaleler kurularak eitli nlemler alnmaya allmtr. M.. 2. binyla ait malzemenin ele getii hykler, genellikle M.. 3. binylda yerleilmeye balanm ve sonraki yllarda yerel zelliklerini srdrmeyi baarmtr (Har. 1, 2, 4). 1980li yllarda R. Meri tarafndan zmir ve Manisa illerinde gerekletirilen almalar srasnda zellikle Gediz Nehri ile Kk Menderes Nehri yaknlarnda kurulmu olan M.. 2. binyl yerleimlerinin varl tespit edilmitir. Bylelikle
471

Gltekin-Baran 1964: 122.

118

Alaehir, Sardis-Marmara Gl, Foa, Menemen, Torbal, zmir, Kemalpaa, Ephesos ve Kuadas evrelerinde sz konusu dneme ait malzeme veren hykler saptanmtr472. Ele geen keramikler arasnda gri, devety ve krmz renkli mal gruplar ile keskin profilli kaseler bulunmaktadr. N. Tuna tarafndan saptanan Torbal yaknlarndaki Arapkahve Hynde M.. 2. binyla ait tipik gri Minyas rnekler (Lev. 20a) ve evik Hynde gri keramikler (Lev. 20b) ele gemitir473. R. Meri tarafndan tespit edilen yerler arasnda zellikle Ephesos evresinde kurulmu olan Bykkale, Ilcatepe ve amlk-Gztepenin M.. 2. binyla ait kaleler olmalar ilgi ekicidir. Bunlardan zellikle Seluk-Aydn ve amlk-Kuadas yol kavanda yer alan Gztepeden M.. 2. binyla ait ie dnk az kenarl kase paralar ele gemitir474 (Lev. 20c). Merie gre sz konusu savunma yaplar ve Gediz ile Kk Menderes havzalarndaki M.. 2. binyl yerleimleri, byk olaslkla Arzawa lkesi iinde yer almaktadr475. A. Erkanaln zellikle zmirin kuzeyi ve Menemen Ovas evresinde gerekletirdii almalar srasnda, arlkl olarak Hellenistik ve Roma kalntlar incelenmi olsa da M.. 2. binyla ait malzeme veren hykler de tespit edilmitir. Bunlardan Sakaltepe ve Kevserkayalar mevkiinde M.. 2. binyla ait buluntular ele geirilmitir476.

472 473 474 475 476

Meri 1988: 247. Tuna 1988: 304. Meri 1989: 387. Meri 1990: 361. Erkanal kt-ren 2004: 248.

119

3.GNEYBATI ANADOLU BLGES a.Kazlar

Gneybat Anadolu Blgesinde 1950li yllarda gerekletirilen Beycesultan kazlar, zellikle Kalkolitik Dnemden M.. 2. binyl sonuna kadar kesintisiz devam etmesi ve tam bir stratigrafi vermesi nedeniyle uzun yllar boyunca blge arkeolojisinde tek kaynak olarak gsterilmitir. zellikle Arzawa lkesi ile ilgili tartmalarda Beycesultan V yap katnda ortaya karlan M.. 2. binyla ait saray yaps, konuyla ilgili aratrmaclara yerleme yerinin Arzawa krallnda nemli bir yere sahip olduunu dndrmtr. Arzawa krallnn merkezini oluturan ve krallk paralandktan sonra ne kmaya balayan Mira lkesinin bir ksm topraklarnn Yukar Menderes Havzasn da iine ald ve zmir iline kadar uzand dnlmektedir. Baz bilim adamlar isim benzerliinden yola karak antik Karya kylarnn Karkisa lkesi olduunu, bazlar ise Karya kylar, n ksmndaki adalar ve Kta Yunanistann Ahhiyawa lkesini oluturduunu ileri srmektedir. Gller Blgesi ise Hapalla lkesi iin nerilen blgelerden biridir. Eski dnemlerden itibaren Anadolunun kuzey ve gneyi, ky kesimler ve Orta Anadolu arasndaki ulamlar elverili corafi imkanlar sayesinde Gneybat Anadolu topraklar zerinden yaplmaktadr. Elverili konumu sayesinde blge topraklarnda bulunan ok sayda yerleimin yaplan yzey aratrmalaryla saptanmas ise artc olmamaldr.

1)BEYCESULTAN
Denizli ilinin kuzeydousunda, ivril ilesinin 5 km. gneybatsnda ve Yukar Menderes Havzasnn kuzeybatsnda bulunan Beycesultan hyndeki kazlar, 195459 yllar arasnda S. Lloyd ve J. Mellaart bakanlnda gerekletirilmitir. Kalkolitik adan Ge Tun a sonuna kadar kesintisiz 40 tabakann saptand Beycesultan hy, hem Byk Menderes vadisi hem de tm Gneybat Anadolu Blgesinin prehistorik dnemi iin stratigrafi vermesi asndan nemli bir kaz yeri olmutur.

120

Ancak yazl belgelerin ele gemedii477 ve radyokarbon tarihlendirmelerin olmad kaz yerinde, stratigrafi veren keramiklerin Anadolunun dier yerlemelerinden gelen rneklerle tipolojik olarak karlatrlmasna gidilmitir478. Ge Tun andan sonraki dnemde birka yzyl sren bir boluk olduu (Karanlk Dnem?) ve bundan sonra ancak M.. 8. yy.da bir yaamn grld Ge Tun a tabakalar arasndan gelen Frig Dnemine ait keramik paralarndan anlalmaktadr. Erken Tun andan itibaren evre duvaryla korunan megaron planl yaplarda yaayan ve kk kutsal yaplarda tapnan halkn olduu yerleim yerinin, tad zellikler nedeniyle iinde bulunduu blge dnda Kuzeybat Anadolu Blgesi ile de iliki iinde olduu anlalmaktadr. Yerel niteliklerin grlmeye devam ettii Orta Tun ana ait V. ve IV. yap katlarnda (M.. 1900-1450) Beycesultan hy, kendine zg zellikler de kazanmaya balar. Sz konusu dneme ait nemli yaplardan biri kukusuz Yanm Saray olarak adlandrlan yap kompleksidir (Pl. 4a). Saray yaps, aa kentten bir sur duvar ile ayrlmtr. Tm Bat Anadolu Blgesi iin nemli bir gelimeyi gsteren yap iinde duvar resmi kalntlar ile hayvan biimli kaplara da rastlanmtr479. Saray yapsnn ayn dnem Orta Anadolu Blgesi saraylaryla benzer zellikler tamas, Beycesultann Bat Anadolu dnda Orta Anadolu ile de iliki ierisinde olduunu gsterir. Sarayn bir yangn sonucunda
477

J. Mellaartn blgede yapt yzey aratrmalar srasnda, ivril ilesi snrlar iinde ele geen ve

yaynlarda ivril Grafito olarak adlandrlan bir kap paras bulunmutur (Lloyd-Mellaart 1955: 78. Hitit kaya antlarndan bilinen Luwice Hiyeroglif iaretlerden oluan bu parada, tamam okunamasa da okunabilen bir iaretin katip anlamna gelmesi demek ki blgede yaznn bilindii ve uygulandn gstermektedir. Krmz renkli bu testi paras Erken Tun a IIIe tarihlenmektedir. Bunun dnda Beycesultandan gelen yine ayn dneme ait bir testi paras zerinde de anlam zlememi bir iaret grlmektedir. 1990l yllarda Hakan Kale tarafndan aratrlan Yukar Menderes Blgesinde Beycesultann 20 km. uzanda dalk bir kesimde kesik gaga azl bir testicik zerinde anlam zlememi iki hiyeroglif iaret bulunmutur. Bu kabn da Erken Tun a II-IIIe ait olmas, Anadoluda yaznn M.. 2. binyldan nce de bilindiini gstermektedir (Kale 1999: 73).
478 479

Mellaart 1970: 55. Saraydan hiyeroglif iaretler tayan bir kil mhr dnda hibir yazl belgenin kmamas, yaznn

belki de ahap, balmumu gibi gnmze kadar kalmas pek mmkn olmayan bir madde zerine yazlm olabileceini akla getirmektedir.

121

yklmas, Beycesultann M.. 2. binylda Arzawa lkesinin nemli bir kenti olup olmadn akla getirmektedir. Mellaart, sz konusu tahribatn, olaslkla I. Hattuilinin Arzawa zerine dzenledii seferler sonrasnda Hititler tarafndan gerekletirildiini iddia etmitir480. Orta Tun anda nemli bir kent olduu anlalan Beycesultanda, III. ve I. tabakalar arasnda grlen Ge Tun ana gelindiinde (M.. 1450-1200/1100)481, eski nemini yitirdii ve prenslikle ynetilen kk bir kent durumuna geldii grlmektedir. Sz konusu dnemde yine megaron planl yaplar grlmeye devam ettii gibi, kk bir saray kalntsna da rastlanmtr482. Ele geen keramik rneklerine bakldnda, Orta Tun ana ait keramik formlarnn Erken Tun a IIIden itibaren sreklilik gsterdii grlmektedir. Form asndan her iki dnem arasnda pek fazla farkllk grlmezken, IVc evresinden itibaren Ge Tun anda yaygn olacak formlar arlk kazanmaya balar483. ark yapm keramikler zerinde krmz ve kahverenginin koyu tonlarnda astar uyguland grlr. Yzeyler dzletirilmi olmasna karn parlak akl rnekler az saydadr. IVc evresinde youn olan kaba mutfak mallar, Orta Tun ann sonlarnda (IVa evresinde) azalmaya balar. zerlerinde yumru, dalga ve kabartma bezeme dnda deiik bir uygulamann grlmedii kaplarda, metal kaplarn taklit edilmeye alld dnlmektedir484.

480

Lloyd-Mellaart 1965: 73. Yaplan tarihlendirmeler sayesinde sarayn M.. 1850 ylnda yapld ve

M.. 1765/1650 ylnda da ykld anlalmtr.

481

Mellaarta gre Beycesultan III tabakas, soylu bir snfa ait olduu grlen keramik malzemesi

nedeniyle Arzawa kral Tarhundaradu Dnemini yani M.. 15. yy.n ilk yarsn gstermektedir (Mellaart-Murray 1995: 6).
482 483 484

Mellaart-Murray 1995: 21. Lloyd-Mellaart 1965: 69. Lloyd-Mellaart 1965: 70. Metal iiliinin etkisi sadece kaselerle snrlandrlamaz, V. tabakann

fincanlar, gaga azl testiler, ikili veya l yonca azl testiler, aktacakl kaplar, aydanlklar vs. iin de ayn derecede dikkate deerdir. Metal orjinallere dayanan kk halka dipler stndeki ift koni biimleri dnemin bir zelliidir. Metalik kkeninin belli olmad nispeten az para vardr ve bunlarn

122

Keskin ve keli profillerin, kalnlatrlm az kenarl kaplarn485, W biiminde dalga bezemeler, halka diplerin olduka kaliteli bir grnm katt kaplarn geliimi, daha ok Kltepe gibi Orta Anadolu kentlerindeki gelime ile yakn bir durum sergilemektedir. Ancak Kuzeybat Anadolu Blgesi ile zellikle Erken Tun a IIden itibaren olan ilikilerin yine Orta Tun anda da devam ettii grlr. Yukar Menderes Havzasndan Buldan geidi araclyla Gediz vadisine ulaan yol, Gneybat ile Kuzeybat ve Ege kylaryla olan balanty kolaylatrmaktadr. Bu noktada Bayrakl hynde ele geen Beycesultan benzeri keramikler artc olmamaktadr486. M.. 2. binyln balarnda Miletten kuzeyde gri Minyas keramii grlrken Beycesultan da dahil olmak zere gneybatda onun yerine krmz, devety ve krem renginde Minyas keramiklerinin daha yaygn olmas ayrca ilgi ekicidir487. Kaseler zerinde grlen W biiminde dalga bezemeler ve dikey izgiler, Beycesultan Orta Tun ann ilk yarsnda olduka yaygn olup kuzeyde Bayraklya kadar ve Manisa Ovasnda da benzer uygulamalara rastlanmtr. Orta Tun ann ikinci yarsnda ise dalga bezemeli keskin profilli kalnlatrlm az kenarl kaselerin Beycesultandaki yaygn kullanmlarnn bu dnemde azald grlmektedir488. Hzl dnen arkta yaplm Orta Tun a keramii iinde grlen ince ve kaba mallar be grupta incelemek mmkndr. Bunlar, akl kaliteli mallar (zellikle Erken Tun a IIIden bilinen siyah, gri, koyu krmz, turuncu, devety veya krem renkte kemik yzeyi grnmnde akl mallar), krmz, devety veya kahverengi astarl devety mallar, dz devety mallar, krmz, devety veya kahverengi kaba

ou depolama kpleri, piirme kaplar gibi normal olarak kilden baka bir materyalle retilemeyen kaplardr.
485

Orta Tun ann en karakteristik formu olan kalnlatrlm az kenarl kasenin geliimi bu srecin

gze arpan bir rneini sunar. IVa tabakasna kadar metal orjinale tm benzerliini yitirmi garip bir profil ortaya kar.
486

Lloyd-Mellaart 1965: 75. Orta Tun anda Beycesultan ve Bayrakldaki benzer zellikler arasnda

keskin profilli kalnlatrlm az kenarl kaseler ile ie ekik az kenarl kaseler zerine uygulanan taklit kulp dierlerinden farkllk gsterir.
487 488

Lloyd-Mellaart 1965: 76. Lloyd-Mellaart 1965: 78; Boehlau-Schefold 1942: 5, lev. 3: 15; Akurgal 1950: lev. VIIIa.

123

mallar, siyahms kahverenginde ve youn mika katkl piirme kaplardr489. Ele geen formlar arasnda kalnlatrlm az kenarl kase (Lev. 21a), ie ekik az kenarl kase (Lev. 21b), fazla derin olmayan kase (Lev. 21c), dzgnletirilmi az kenarl ve keskin profilli fazla derin olmayan kase (Lev. 21d), i bkey az kenarl ve iki erit kulplu kase (Lev. 21e), Saray mal grubu olarak adlandrlan dz ark yapm devety mallar (Lev. 21f), fincanlar (Lev. 21g), kadehler (Lev. 21h), gaga azl testiler (Lev. 21i), ift azl testiler (Lev. 21j), yonca azl testiler (Lev. 21k), aydanlk (Lev. 21l), szgeli aktacakl ve sepet kulplu mlek (Lev. 22a), iki kulplu mlekler (Lev. 22b), depolama kpleri (Lev. 22c), kap altl olan piirme kaplar (Lev. 22d) bulunmaktadr.490. IVc tabakasndan itibaren zellikle kalnlatrlm az kenarl kaplarda dikey kulp ve Kuzeybat Anadoluda da grlen kulp zerinde kesikler (Lev. 22e) grlmeye balar. Bunlar dnda ele geen buluntular arasnda sarayda bulunan pimi topraktan boynuz biimli yumru bezemeye sahip davullar(?) (Lev. 22f) ve ritonlar (Lev. 22g) yer almaktadr. Ge Tun ana ait III. tabakada devety, krmz ve kahverengi astarl keramiklerde grlen karakteristik n yada perdah bezemeler ve mkemmel metal formlar ile metalik kaplara daha ok yaklald anlalmaktadr491. Sz konusu dnemde en yaygn iki mal grubundan birincisi n eklinde ak bezemenin olduu krmz, devety, krmzms-kahverengi ve kahverengi astarl akl mallar; ikincisi genellikle mat grnme sahip siyahms-kahverengi boya astarla kapl mallar olup n eklinde ak bezemenin uygulanmaya devam ettii grlmektedir. Bunlar dnda kaba domestik kaplardaki basit rg motifi sralar, pitoslardaki bask mhr bezemesi, boynuzlu altarlar veya ocaklar ile paralel yatay izgiler ve dalgal izgiler eklinde olan yiv bezemeler492 ve dierleriyle birlikte grlen ak bezeme kaplarn zerindeki en yaygn kullanlan sslemelerdir. Bu dnemde yeni ortaya kan ve dnem sonuna kadar grlen karakteristik formlar arasnda kadehler, meyvelikler (Lev. 23a), marapalar
489 490 491 492

Lloyd-Mellaart 1965: 80. Lloyd-Mellaart 1965: 82-95. Mellaart-Murray 1995: 1. Kazma dalgal izgiler, Troya VI ve VII tabakalarnda da yaygn bir uygulamadr.

124

(Lev. 23b), askos (Lev. 23c), kraterler (Lev. 23d), koyu renkte ip eritlerinin olduu baskl pithoslar (Lev. 23e) bulunmaktadr493. II. tabakada mat akl mallarn yannda parlak akl mallarda sayca art grlmeye balar. Sz konusu mallar devety ve krmz renkte hamura, devety, krmz, turuncu, kahverengimsi-siyah ve kahverengi astara ve gayet dz bir yzey grnmne sahiptirler. Sayca az olsa da Gold Ware olarak adlandrlan bol altn renkli mika katkl astarn uyguland keramiklerin (Lev. 23f) II. tabakadan balayarak I. tabakada da grlmeye devam ettii tespit edilmitir. Bunun dnda bu dnemde de kullanlmaya devam eden akl mallar, devety, krmz ve gri renkte hamura sahip olup devety (Lev. 23g), krmz (Lev. 23h), turuncu (Lev. 23i) ve kahverengi (Lev. 23j) astarldr494. Beycesultan I tabakasnn, Ia (daha erken) ve Ib (daha ge) eklinde iki evreye ayrld grlmektedir. Her ne kadar her iki evre keramii arasnda belirgin farklar olsa da (parlak mallarn Ia evresinde daha az olup Ibde daha fazla sayda bulunmas ve boyal altn renkli mallarn Iada olmamas gibi) bu ayrm keramiklerin nitelikleri esas alnarak deil de bulunduklar alana gre yaplmtr. Buna gre, megaron ve frndan ele geenler Ia; M, A ve H blgelerindeki yanmam evlerde ele geenler ise Ia evresine dahil edilmitir495. I. tabakada (zellikle Ib evresinde) ele geen keramiklerde farkl renklerin uygulanmaya balad grlmektedir. Buna gre, koyu kahverengi, koyu krmz, pembe, turuncumsu krmz, youn devety rengi, kirli beyaz yeni grlmeye balayan renkler arasndadr496. Sz konusu mallarla birlikte altn renkli mallar ve dz astarl mallar da (devety, kiremit krmzs, kahverengi, koyu krmz) grlmeye devam eder. Bunlar dnda Orta Tun andan itibaren yerleimde kullanlmaya devam eden mutfak mallarn, youn mikal hamura sahip piirme kaplar oluturmaktadr (Lev. 24a). nceki bezeme unsurlarnn yan sra altn renkli mallarda o

493 494 495 496

Mellaart-Murray 1995: 2. Mellaart-Murray 1995: 21. Mellaart-Murray 1995: 57. Mellaart-Murray 1995: 56.

125

kadar yaygn olmasa da mat krmz boya bezeme grlmeye balar497 (Lev. 24b). Beycesultan I tabakasnda, II. tabakayla kyaslandnda, yeni mal gruplar ve bezeme unsurlar dnda yeni formlarn da ortaya kt anlalmaktadr. Sv konulan kaplarda ve gaga azl testilerde sayca art olurken, marapalar ortadan kalkar, kase ve anaklarda ok kk deiiklikler meydana gelir, iki azl ve yonca azl testilerin yerini yuvarlak azl testiler, askoslarn yerini ise mataralar almaya balar. aydanlklar az grlmeye balarken mutfak mallarnda eitlilik, mlekler ve kraterlerde byk bir gelime grlmeye balar. Hitit Dnemini yaayan Orta Anadoludaki keskin profilli kaseler (Lev. 24c) ve uzun boyunlu testilerin (Lev. 24d) Beycesultanda da youn olarak grlmeye balad anlalmtr498. III. tabakadan ele geen iki ithal boya bezemeli Miken kap rneinden biri zengi kulplu mlek (Lev. 24e) olup dieri ku biimli bir kaba aittir (Lev. 24f). Ayrca II. tabakadan olaslkla bir matara biimli kaba ait Miken taklidi birka krmz boya bezemeli para da ele gemitir499. Bu rnekler dnda pek fazla sayda Miken keramik parasnn ele gememi olmas, Ege kylar ve Orta Anadolu arasnda yer alan Beycesultann kydan uzakta olduu iin Miken Dnyasnda ok etkin bir rolnn olmadn gstermektedir. Ayrca II. tabakann sonundaki iddetli tahribatn ardndan zellikle Orta Anadolu kltrnn youn etkisinin hissedilmeye baland nemli bir gelime grlrken neden birdenbire bu gelimenin sona erdii ve hyn bir daha ciddi biimde iskan edilmedii dndrcdr500.

2)APHRODSAS
Aphrodisias antik kenti, Aydn ili snrlar iinde, zmire 230 km. uzaklkta ve Byk Menderes Nehrinin gneyinde uzanan verimli Dandalas (Morsynos/Orsinos) vadisinde yer almaktadr. 1961 ylnda K. T. Erim bakanlnda yrtlmeye balanan ve 1992den itibaren R. R. Smith tarafndan gerekletirilen kazlar sonucunda, Neolitik
497 498 499 500

Mellaart-Murray 1995: 56. Mellaart-Murray 1995: 59. Llyod-Mellaart 1955: 80. Mellaart-Murray 1995: 57.

126

Dnemden Bizans Dnemine kadar kesintisiz olarak yerleim grd anlalmtr. Roma ve Bizans ehrinin gneydousunda Akropolis, daha douda Pekmez Hyk ve Akropolisin gneybatsnda Kukalesi alanlarnda yaplan almalarda prehistorik dnemlere ait veriler aa karlmtr (Pl. 4b). M.. 2. binyla ait verilerin elde edildii Akropolis 5, 7 ve 8 amalarnda mimari kalntlarn daha ok Ge Hellenistik/Erken Roma Dnemindeki yaplama sonucu olduka tahrip edildii grlmtr. Bu yzden yerleimde salam kalm bir yap ortaya karlamamtr. Ancak kompleks Cde kk boyutta da olsa bir megaron yapsnn ve iinde Troya ve Beycesultan ile benzer malzemenin olduu anlalmtr501. Ele geen malzemeye bakldnda, Erken Tun a IIIn sonrasnda bir kesinti olmakszn Orta Tun ann (M.. 1900?-1600) yaanmaya baland ve malzemede de pek fazla deiiklik olmad tespit edilmitir502. Aphrodisiasda Erken Tun a IIIde kullanlmaya balanan arkn dnda krmz, siyah, sarms pembe renk, devety rengi, kahverengi ve siyah renkte mallarn olduu bilinmektedir. Saptanan formlar arasnda kalnlatrlm az kenarl kaseler (Lev. 25a), anaklar (Lev. 25b), iki yatay kulplu kaseler (Lev. 25c), piirme kaplar (Lev. 25d-e), gaga azl testiler (Lev. 25f), kesik azl ve yonca azl testiler, mlekler (Lev. 25g-h), pithoslar, bir hayvan ba biiminde aktacan da iinde olduu eitli biimlerde aktacaklar bulunmaktadr503. Ge Tun ana gelmeden nce yaklak 300 yl sren bir ara olduu belirtilmektedir. Ge Tun anda (M.. 1300-1200) grlen keramik geleneinde yeni bir unsur olarak, zellikle keskin profilli kase ve anaklarda altn ve gm renklerde astar uygulanarak metalik bir grnt elde edilmeye allmtr. Krmz, kahverengi, krmzms sar renkte hamura sahip keramikler dnda krmz renkteki boya bezemenin yaygn olarak kullanld bilinmektedir. Astar rengi olarak da krmz ile tonlar, siyah ve kahverenginin uyguland anlalmaktadr. Formlar arasnda nceki

501 502 503

Joukowsky 1986a: 173. Joukowsky 1986a: 161. Joukowsky 1986a: 365.

127

dnemden devam eden rnekler dnda (Lev. 26a-e) sayca artan pithos (Lev. 26f) ve piirme kaplar (Lev. 26g-h), drt azl testiler (Lev. 26i), yivli yatay kulba sahip kaseler (Lev. 26j-k), boynuz biimli yumru bezemeye sahip kaseler (Lev. 26l) grlmektedir504. Ge Tun ana ait yerli keramik malzemesi dnda Miken keramiine dair bir rnein ele gememesi, ky kesimlerden uzak olan yerlemenin bu durumunun Miken dnyas ile bir etkinlie girmesini engellediini akla getirmektedir. Yine Yukar Menderes Havzasnda yer alan Beycesultanda da snrl sayda Miken keramiinin ortaya kmas, sz konusu blgenin ky kesimden ayr bir geliim iinde olduunu dndrmektedir505. Ayrca ele geen yerli malzemeye bakldnda; krmz renk boya bezeme, kulp zerindeki kesikler, boynuz biimli yumru bezemeler gibi, Beycesultan yerleimi ile pek ok benzerliin olmas ve Orta Anadolu kap formlarnn da grlmesi gerekten de her iki yerlemenin kydan ziyade Anadolunun ileriyle balantl olduklarn gstermektedir.

3)NE-TEPECK HY
Aydn ilinin 36 km. gneyinde ve Byk Menderes Nehrinin gney kollarndan ine aynn (Marsyas) uzand ovalk alanda yer alan Tepecik Hyndeki kazlar, 2004 ylndan itibaren S. Gnel bakanlnda gerekletirilmektedir. Kalkolitik Dnemden M.. 2. binyla kadar yerleim grd ve Hellenistik Dnemde de mezarlk olarak kullanld anlalan hyk, gnmzde ne yazk ki youn tarm faaliyetleri nedeniyle olduka tahrip edilmitir. Hyn bat ksmnda yaplan almalarda, yerlemeyi evreleyen bir savunma duvarnn varl ortaya konmutur506. Bu alandan ele geen keramik buluntular arasnda M.. 2. binyl iin karakteristik olan krmz astarl mallar ile M.. 3. binyln karakteristik siyah astarl ve parlak akl mallar bir arada kark biimde
504 505 506

Joukowsky 1986a: 366. Joukowsky 1986a: 162. Gnel 2006: 21.

128

ele gemitir507. Savunma duvarnn i ksmnda kalan yerleim alanndaki almalarda in situ halinde ele geen tm kaplar arasnda krmzms devety renkte tek kulplu bir mlek (Lev. 27a), ayn astar renginde S profilli bir kase ve s bir anak M.. 2. binyl keramik tekniklerini yanstmaktadr. Ayrca ok az sayda ele geen Miken keramikleri arasnda tme yakn ithal bir Miken kab olan boyal derin bir kase, GH IIIB1-2 ve IIIC dnemlerine tarihlendirilmitir508 (Lev. 27b). Gnele gre bu rnek, Miken etkinliklerinin Bat Anadolunun gneyinde, Menderes evresinde de srdn gstermesi asndan nem tamaktadr509. Bu ve birok Miken boyal keramik parasnn gsterdii gibi Tepecik Hykn, kydan uzaklatka Miken etkisinin en youn hissedildii en uzak nokta olduunu syleyebiliriz.

4)KADI KALES
Aydn iline bal Kuadasnn gneyinde, Davutlar yolu zerindeki sahil eridinde bir hyk zerinde yer alan Orta aa ait Kad Kalesindeki510 kaz almalar, Z. Mercangz bakanlnda 2001 ylnda balamtr. Erken Tun andan Roma Dnemine kadar yaanm olduu grlen yerlemede, Bizans kalesinin sur duvarna ait 3 ve 4 nolu burlarn dnda yaplan kazlar srasnda, Hitit Dnemine ait 8 cm. yksekliinde bronz bir tanr figrini (sava heykelcii?) ele gemitir511. Sz konusu kk buluntu bize ne yazk ki Kad Kalesinin M.. 2. binylda Hitit kaynaklarndaki hangi kente karlk geldii konusunda bir bilgi verememektedir. Bu heykel sayesinde yerlemenin Hitit kltrnden etkiler tadn anlamamzla birlikte, belki de heykelin Hitit topraklarndan ticari yollarla kente geldii de dnlebilir, ancak bunu kesin olarak bilememekteyiz. Bunun dnda tepe zerinde M.. 2. binyla ait mimari kalntya rastlanamad gibi, yerleim kendi iinde

507 508 509 510

Gnel 2006: 22. Gnel 2006: 22. Gnel 2006: 22. Kad Kalesinin ayrntl ilk plann yapan W. Mller-Wienere gre bu kale, Kuadas Krfezinin

gneyindeki, Orta an iki limanndan biri olan Anaiay korumaktayd (Mercangz 2002: 272).
511

Akdeniz 2004: 21.

129

stratigrafik tabakalara sahip olmadndan, M.. 2. binyla tarihlenen keramik malzemesinin geliimini izlemek de zor olmaktadr512. Erken Tun andan itibaren yaanmaya baland anlalan Kad Kalesinde ok sayda ele geen M.. 2. binyl keramii, bu dnemde youn bir yerleimin olduunu gstermektedir. Sz konusu dneme ait keramik gruplar arasnda, Miken keramii ile Minyas keramii dikkat ekmektedir513. Kad Kalesinde ele geen M.. 2. binyl keramikleri arasnda %45lik bir orana sahip olan Miken keramii, GH IIIA2den GH IIICnin sonlarna kadar olan dneme yani ykl. M.. 1375 ile 1190 yllar arasna tarihlenmektedir514. Kta Yunanistan ve adalardaki rneklerle benzerlikler tad anlalan ve tamam ince nitelikte hamura sahip olan keramikler iinde yaygn olan formlar arasnda kantharoslar (Lev. 27c), kaseler (Lev. 27d), boyunlu kaplar (Lev. 27e), zengi kulplu kaplar (Lev. 27f), marapalar (Lev. 27g), kraterler (Lev. 27h), kadeh ve kyliksler (Lev. 27i) bulunmaktadr. Yine Miken keramiinde olduu gibi Kad Kalesindeki Minyas keramii de olduka kaliteli iilik gstermekte olup M.. 2. binyln balarnda grlen gri Minyas oran %45 iken krmz ve devety renkli Minyas keramiin oran %55dir. M.. 2. binyln ortalarnda ise bu oranlarn gri Minyas iin %25, krmz ve devety renkli Minyas keramii iin %75 olduu grlr515. Ele geen formlar arasnda ise da dnk azl kaseler (Lev. 28a), ie dnk azl kaseler (Lev. 28b), yksek boyunlu kaplar (Lev. 28c), yuvarlak azl kaseler (Lev. 28d), damla azl kaplar (Lev. 28e), geni azl kaplar (Lev. 28f) ve sepet kulplu kaplar (Lev. 28g) bulunmaktadr. Beycesultanda olduu gibi ayn dnemde, Kad Kalesinde de krmz Minyas keramiin hi azalmadan devam ettii grlmektedir. Bu adan en azndan Kad Kalesi Minyas keramiinin Beycesultan ile benzerlik gsterdii sylenebilecei gibi, kap formlarndan yola klarak Troya, Panaztepe, Liman Tepe, Bayrakl gibi yerlemeler ve

512 513 514 515

Kan 2005: 94. Mercangz 2002: 274. Kan 2005: 87. Kan 2005: 95.

130

adalar ile de ayn zellikleri gsterdii sylenebilir516. Ele geen malzemeden Kad Kalesinin M.. 2. binylda nemli bir liman kenti olduu anlalmakla birlikte, yerlemeden yerli keramiin ele gememesi de ok ilgintir.

5)MLET
Kalkolitik Dnemden gnmze kadar kesintisiz yerleim gren antik Milet kentindeki ilk kazlar 1955 ylnda C. Weickert tarafndan gerekletirilmi olup son dnem kazlar 1994 ylndan itibaren V. von Graeve bakanlnda yrtlmektedir. Hitit yazl kaynaklarna gre, bir dnem Ahhiyawann daha sonra ise Hitit lkesinin hakimiyeti altnda olan Millawanda kenti ile eletirilmek istenen Milet kentinde yaplan almalarla zellikle Athena tapnann evresinde youn M.. 2. binyl yerlemesinin varl ortaya konmutur517 (Pl. 5a). Athena tapnann evresindeki almalarda ele geen Orta Tun ana ait (M.. 1900-1750) krmz boya astarl keramiin ve Light on Dark518 olarak adlandrlan mal grubunun yan sra mikal hamura sahip yerli Minos gnlk kaplar, bir saray stili OM IIA evresine ait Kamares kase paras, iki adet Minos mhr ile kile basl mhr damgas buluntusu, Miletin M.. 19-18. yy.larda Girit-Minos ynetiminde olduunu bize gstermektedir519.

516 517

Kan 2005: 96. Milet evresinde yaplan erken almalar srasnda, Deirmen Tepe adl hyn 1.5 km.

gneybatsnda bir Miken mezarlnn varl saptanmtr. Ancak dikdrtgen planl oda mezarlardan ele geen mezar armaanlarnn tm yaynlanmam olup GH IIIB ile IIIC arasna (ykl.M.. 1300/1200) tarihlenmilerdir (Von Gerkan 1925: 73vd; zgnel 1984: 729). Niemeierin belirttii zere, mezar armaanlar arasnda M.. 13. yy.n ilk yarsna ait bir adet Ege F Tipi (Sandars 1963: 141) ve Boazkyde 1985 ylnda karlan kllarla benzer adet Hitit klc yer almaktadr (NiemeierNiemeier 1997: 203, abb. 2).
518

Orta Minos Dneminde Ege Adalarnda grlmeye balayan ve varln Ge Minos/Ge Hellas

Dneminde de srdren Light on Dark adl mal grubunun Anadoluda ele getii yerler arasnda Milet ve Iasos da bulunmaktadr (Papagiannopoulou 1985: 86).
519

Von Graeve 1999: 586. Niemeiere gre Miletteki Minos varlnn sebebi hem Giritte bulunan Eski

saraylara Ege Dnyasnda destek salamak hem de Giritte bulunmayan metal ihtiyacn gidermek

131

Minos etkisinin giderek artt Ge Tun a birinci evresine ait (M.. 17501450) Minos karakteri tayan bir kutsal alanda, Minos Dnemine ait gnlk kaplar (Lev. 29a) ile ince nitelikte keramik paralar (Lev. 29b), Minos tipi bir bronz bak, ta kaplar, Minos stilinde fresk paralar, boyal kire svayla kaplanm, yuvarlak biimli bir kurban masasna ait paralar ve pimi toprak bir boa figrini dikkat ekmektedir520. Miletin bu dnemde nemli bir Minos kenti olduu anlalmaktadr. Bunun dnda ithal Minos keramii olmayan keramik oran ise yalnzca %2 gibi grnmektedir521. Bunlar da Beycesultan IVa ve III. tabakalarda grlen krmz astarl ak kahverengi hamurlu mallarla benzerlik gsterir522. Elde edilen radyokarbon sonularna gre, yerleim M.. 1500 ylnda gerekleen bir yangna uram pithos ve deiik kaplar ele gemitir. Sz konusu yangnn bir deprem mi veya sava sonucu mu kt kesin olarak bilinmemektedir. Milet yerleiminin Ge Tun a ikinci ve nc evrelerinde (M.. 14501320), Minos kltrnden sonra daha etkin olmaya balayan Miken kltr youn olarak grlmeye balar. Niemeiere gre M.. 14. yy.n ilk yarsnda gerekleen Miken beyliklerinin aralarnda kan atmalar sonucu Ege Adalar ve Bat Anadolu kylarna doru g hareketleri balam ve bunun sonucunda bir kolonileme hareketi de domutur523. Sz konusu dnemde bir Miken koloni kenti olduu anlalan Milet kentinde yer alan Athena Tapnann gneyindeki alanda gerekletirilen

almalarda, Ge Tun a ikinci yap evresi (M.. 14. yy.) ve nc yap evresi (M.. 13. ve 12. yy) olarak adlandrlan dnemlere ait katmanlarn, Roma mparatorluk Dneminde tamamen tahrip edildii anlalmtr524. Kazcs von Graeveye gre olaslkla depremle yklm olan bir nceki dneme ait evlerin zerine yaplm olan sekiz keramik frnnn Ge Tun a ikinci yap evresine ait olmas gerekmektedir.
iindir. Milet, bol miktarda metalin bulunduu Anadolu Blgesi ile Girit arasndaki ticarette nemli bir rol oynamaktayd (Niemeier 2001: 18).
520 521 522 523 524

Von Graeve 1999: 585; Von Graeve 2005: 208. Niemeier-Niemeier 1997: 238. Karlatrma iin bkz. Lloyd-Mellaart 1965: 80. Niemeier 2002: 521. Von Graeve 1999: 584.

132

Bunun yan sra bir frnn gneyinde bulunan odada mlekinin kil deposuna da rastlanmtr. Sz konusu tabakadan ele geen gnlk keramiin ounluunun byk bir olaslkla Kta Yunanistan-Argolis retimi olmas (Lev. 29c-d) burasnn ncelikle Mikenler tarafndan yerleildiini dndrmektedir. Miken keramii GH IIIA2-IIIB1 gei evresine tarihlenmekte olup kazcsna gre, bu tarih ile Hitit kaynaklarnda bahsedilen Millawanda kentinin II. Murili tarafndan tahribi ayn zamana denk dmektedir. Yerlemede Ge Tun ann son evresine ait bir megaron yaps ile Hitit Dnemi Orta Anadolu rnekleriyle benzer zelliklere sahip sur duvar izlerine de rastlanmtr (Pl. 5b)525. Sz konusu evreden ele geen keramiklerin %5inden daha az Gneybat Anadolunun zelliklerini tarken yine ounluu Miken keramii oluturmaktadr526. Grlen formlar arasnda ise kyliks (Lev. 29e), boyal ve iki yatay kulplu derin kaseler (Lev. 29f), yerel retim bir skyphos paras (Lev. 29g) bulunmaktadr. Ayrca Milet yerleiminde ortaya karlan Ge Tun ann sonlarna ait yerel bir Miken krater paras (GH IIIB2-IIIC) zerinde M.. 13.yy.n ortalarndan itibaren Hitit tanr ve Byk Kral betimlerinde grlen boynuzlu tan gsterilmesi nemlidir (M.. 1320-1100)527 (Res. 3e). Milette Ge Tun ann sonlarna doru Bat Anadoluya olan youn Hitit seferleri neticesinde Hitit zellikli savunma sistemleri ve motifler de grlmeye balar.

6)IASOS
Mula ilinin kuzeybatsnda, Gllk Krfezindeki kk bir koyun bitiminde ve Ky Klack Kynn yannda bulunmaktadr. Erken Tun andan Bizans

525

Niemeier 2002: 523. Dzenli aralklarla dizilmi drt bastiyonu bulunan sur duvar kabuklarnn aras

toprak ve talarla doldurulmu olup balant duvarlar ele gemediinden Niemeierin aksine Naumann bu duvarlarn Hitit zellikli sandk duvar olmadklarn savunmaktadr. Ancak bastiyonlarn Miken sur duvarlarnn aksine belirli aralklarla dzenlenmesi ve siper yoluna kan merdivenler ile yer yer duvarlar arasnda kazamatlarn olmasndan dolay Hitit zelliklerini gsterdii dnlebilir.
526 527

Niemeier-Niemeier 1997: 228. Niemeier 2002: 523.

133

Dnemine kadar kesintisiz olarak yerleim gren antik kentteki en erken kazlar 196072 yllar arasnda D. Levi, 1972-84 yllar arasnda C. Laviosa tarafndan gerekletirilmi olup 1984 ylndan gnmze kadar ise F. Berti bakanlnda yrtlmektedir. Erken Tun anda kentten ve yaknnda kurulmu mezarlk alanndan ele geen malzemeye gre, Kiklad adalarndan gelen etkilerin yan sra youn biimde yerel retim malzemenin de olduu anlalmtr. Roma Agoras, Dou Kap yaknndaki Basilika ve Artemis Astias kutsal alannda yaplan kazlarda ise nemli M.. 2. binyl malzemesine rastlanlmtr. Iasos Agorasnda yaplan kazlarda M.. 2. binyln balarna ait bir Orta Minos yaps ile yerel ve ithal Minos kaplar aa karlmtr528. thal olan Minos mallarnn Kiklad ve Oniki adalardan geldii bilinmektedir. Ayrca Orta Tun ana tarihlenen Light on Dark mallarn Milette olduu gibi Iasosta da var olduklar bilinmektedir529 (Lev. 30a). Iasos kent alanndaki Basilika ve Artemis Astias kutsal alanndaki almalarda Ge Tun a tabakasnda birtakm nemli yaplara ait olduklar dnlen duvar kalntlar ortaya karlmtr. Yaplarn yaknndan ele geen Miken keramiine bakldnda, Kta Yunanistan-Argolis retimi ve GH I ile IIIC dnemleri arasna ait olduklar anlalmaktadr (Lev. 30b). Bunun dnda Ge Minos Saray evresine ait yerel ve ithal retim keramikler de bulunmutur530. thal Minos kaplar arasnda askos (Lev. 30c), mlekler, pithos yerel Minos kaplar arasnda ise fincanlar ve piirme kaplar ounluktadr531. Sonu olarak Iasos kenti, M.. 2. binyl Ege Dnyasnda gerekleen ticari etkinlikler srasnda nemli bir konuma sahip olsa da Milet gibi bir ticari merkez

528 529 530 531

Laviosa 1974: 33. Papagiannopoulou 1985: 88. Levi 1971: 38. Momigliano 2005: 220.

134

(emporio) olup olmadn syleyebilmek iin henz yeterli arkeolojik verinin ele gemedii grlmektedir532.

7)MSKEB MEZARLII
1962 ylnda Bodrumun 9 km. kuzeybatsnda bulunan ve yeni ad Ortakent olan Mskebi kynde aa kartlan mezarlarda ele geen ok sayda salam Miken kabndan sonra, ilk buluntular G. F. Bass tarafndan Bodrum Mzesine kazandrlm olup533 kazlar 1963-66 yllar arasnda Yusuf Boysal bakanlnda gerekletirilmitir. Mskebiden gelen Miken kaplar, yeni kazlarla artmakta olan Miken kaplarndan nce Anadoluda karlatrma yapma asndan arkeologlara byk kolaylklar

salamaktayd. Mezarln ait olduu yerlemenin nerede olduu hakknda bir bilgi bulunmamaktadr534. Aa karlan 50ye yakn oda mezardan ele geen l hediyeleri arasnda ok sayda keramik, bronz kl, kama, bak benzeri kesici aletler ve cam, pimi toprak kolye dizileri ile boncuk biiminde kolyeler bulunmaktadr535. Mezar hediyesi olarak ele geen Miken keramiklerine bakldnda, balangta Kta Yunanistan-Argolis etkisinin yerini Ge Tun ann sonlarna doru Rodos ve stanky-Kos adalarnn ald grlmektedir536. Genel olarak GH IIIA2 ve IIIB (M.. 1375-1190) dnemleri arasna ait olduu anlalan formlar arasnda zengi kulplu mlekler (Lev. 30d), pyxisler (Lev. 30e), kylixler (Lev. 30f), gvdesi delikli ve

532 533 534

Momigliano 2005: 223. Bass 1963: 353-361. zgnele gre Mskebi ve yakn evresinde yerleimin olduuna dair bir mimari kalntya

rastlanlmamasnn nedeni, deniz ar adalardan Anadoluya belli dnemlerde almak iin gelenlerin adr ve benzeri barnaklarda yaamalarndan dolay olmaldr. Bu insanlar ve yaknlar altklar yerde ldklerinde ise Mskebide olduu gibi bir mezarlk alan oluturmulardr (zgnel 1987: 543). Sz konusu kiilerin nereden geldikleri sorulduunda ise, eski dnemlerden itibaren Akdenizdeki etkinliklerini srdren ve kar kylarda da ticari ilikiler iinde bulunan Rodos ve stanky adalarndan gelenlerin bu kiiler olabilecei dnlebilir (zgnel 1987: 544).
535 536

zgnel 1984: 733. zgnel 1984: 733.

135

ayakl kaplar (Lev. 30g), kulplu ve armut biimli kaplar, kraterler, fincan ve tabaklar bulunmaktadr537. Bunlar dnda hi yerel retim bir kap ele gememitir.

8)BADEMAACI HYK
Antalya ilinin 50 km. kuzeyinde yer alan hykteki kazlar, 1993 ylndan itibaren R. Duru ve G. Umurtak bakanlnda gerekletirilmektedir. Neolitik Dnem, Erken ve Orta Tun anda yerleim grd anlalan hykte, Erken Tun a bir sebeple M.. 2300 yllarnda sona ermi ve M.. 2. binyln balarnda yeni bir sre yaanmaya balamtr. zellikle M.. 2. binyl balarna ait kark malzemenin ele getii Bademaac Hynn merkezine yakn kesimde, bu dneme ait mimari de yzeyin hemen altnda olduundan olduka tahrip olmutur. 2000 yl Bademaac kazlar srasnda dknt topra iinden gelen buluntularn, olaslkla M.. 3. binyl sonu ile M.. 2. binyl bana ait olduklar dnlebilir538. ark yapm krmz ha iaretli kaplar ile keskin profilli kaplarn benzerleri Beycesultan VIa ve V-IV tabakalarnda bulunmutur539. Sz konusu dknt toprak iindeki kark bir grup malzeme ierisinde ele geen Orta Tun ana ait bir kurun damga mhr dikkat ekicidir540 (Res. 4a). Burdur ve Antalya yresinde M.. 2. binyla ait bilgiler ok az olduundan, bu yeni elde edilen verilerin stratigrafik olmasa da yerel zellikleri yanstmas ve Beycesultan ile benzerliklerin ortaya konmasn salamas asndan nem tadn sylemek gerekmektedir.

537 538 539

Boysal 1967a: 70. Umurtak 2002: 163. Benzerleri iin bkz. Beycesultan VIa (Lloyd-Mellaart 1962: pl.64.3) ve V-IV (Lloyd-Mellaart 1965:

p.5.10).
540

Umurtak 2002: 159. Pimi toprak dnda ok az sayda ele geen kurun mhrlerin dier bir rnei

Karata-Semayk ve Aliar 12nin Erken Tun a II tabakasnda bulunmutur. Bademaacnda benzer pimi toprak mhrler Erken Tun a II tabakalarndan gelmektedir.

136

9)HARMANREN MEZARLII
Isparta ilinin 27 km. kuzeydousunda yer alan Harmanren (eski Gndrle) mezarlndaki kazlar, 1993 ylndan itibaren M. zsait bakanlnda

gerekletirilmektedir. Erken Tun ana ait ok sayda kp mezarn ald mezarlk alannn, Orta Tun anda da kullanlmaya devam ettii anlalmtr (Pl. 6a). Ancak bu dneme ait mezarlarda hi mezar hediyesinin ele gememesi dikkat ekicidir. Ayrca Orta Tun a mezarlar iin mezarlk alannda yeni bir alan almam ve Erken Tun a mezarlar tahrip edilerek gmler yaplm olduu tespit edilmitir.

10)KARATA HY VE BABAI
Akdeniz kysndan yaklak 50 m. uzakta olan Elmal Ovas, Bat Anadolu ile Burdur ve Antalya arasnda yer almaktadr. Da geileri ve nehir vadileri, Elmal Ovas ile antik Likya kentlerinden Limyra, Myra, Antiphellos ve Xanthosu birbirine balamaktadr. Semayk kynn batsndaki Elmal Ovasnda bulunan Karata hynde, M. J. Mellink tarafndan yrtlm olan kazlarda Erken Tun ana ait hem yerleim alan hem de kp mezarlar saptanmtr541 (Pl. 6b). 1966 yl kazlarnda ise hyn gneyinde iki tane yetikin insana ait Orta Tun a kp mezarlar (Kp mezar D ve E) bulunmutur. Bunun yan sra hyn yaklak 700 m. batsndaki Elmal-Korkuteli yoluna bakan Baba adnda doal bir tepe zerinde Orta Tun ana ait yerleim izlerine542 ve bir kp mezara (kp mezar 1) rastlanmtr. M.. 2. binylda Karatata mimari izlere rastlanmamasna karn, Orta Tun anda Baba yresi ksa bir sreliine yerleilmitir. Babandaki domestik alanlardan gelen Orta Tun ana ait karakteristik paralar, devety renginde sepet kulplu ve gen biiminde tutamakl mlekler ile yuvarlak ve yonca azl testi paralar (Lev. 31a), kase ve mlek halka dipleri (Lev. 31b), ksmen krmz astarl
541

Karata Erken Tun a mezar gelenei, Bat Anadoludaki rneklerle benzerdir (Mellink 1965:

241).
542

Halkn yaad bir yer olduu anlalan alandaki evlerin yapmnda ahabn kullanld ve pise

tekniinde yapld saptanmtr (Mellink 1969: 330).

137

keskin profilli kase paralar (Lev. 31c) ve mutfak kaplarnn az paralar (Lev. 31d) eklinde saylabilir543. Hepsi de ark yapm olan keramik paralar arasnda en dikkat ekici olan ise bir kantharos parasdr. erit kulplu ve ksmen krmz astarldr544 (Lev. 31e). Bunun dnda bir ark yapm mutfak kab da bulunmutur (Lev. 31f). Karata hyndeki kp mezar Dde ele geen mezar hediyeleri; kk bir tun yzk, byk bir ksm paralanm siyah mlek ve tamam korunmu ekilde bulunan halka dipli ark yapm devety bir kaseden olumaktadr (Lev. 31g). Baba yerleimindeki kp mezar 1de ise, iki tm kap bulunmutur. Her ikisi de M.. 2. binyl yerel mallarndan olan kaplar ark yapm, ince kum ve saman katkl, devety hamur renginde ve krmz astarldr545. Bu kaplardan ilki devety renginde iki kk kulplu mlek (Lev. 31h), dieri ise devety renginde bir erit kulbu korunmu mlek veya aydanlktr (Lev. 31i). Elmal ovasndaki Karata ve Baba yerlemelerinde saptanan bu Orta Tun a gm kalntlarnn varl, Kuzey Likyada M.. 2. binyla ait daha fazla buluntunun bulunabileceini gstermesi asndan nem tamaktadr546. Babandaki yerleim ve mezarlarn da eteklerinde deil de dz Kuzey Elmal ovasnn ortasndaki yksek bir yerde kurulduu grlmektedir. Mellinke gre, insanlarn Erken Tun a III sonunda zorunlu olarak da eteklerinden tepelere doru yaptklar bir yer deiiklii gereklemi olabilir547. Babanda ele geen domestik keramikler Orta Tun a Orta Anadolu yerlemelerinden Boazky ve Alaca Hyk ile Orta Anadolunun batsndaki Gordion ve zellikle dou kylarnda bulunan Orta Tun a Tarsus rnekleri ile benzerdir. Keramik ve kk buluntularn Hitit zellik ve tekniklerini gstermesi, Hititler ile

543 544

Mellink 1969: 330. Mellink 1970: 246. Benzer rnekleri ise Beycesultan IV a-b (Lloyd-Mellaart 1965: 129, pl. 28: 1, pl.

35: 7, 10), Yanarlar mezarl (Emre 1978: 116, tip g) ve Kltepe Karum Ib (zg-zg 1953, pl. 31)de bulunmaktadr.
545 546 547

Mellink 1969: 330. Mellink 1986: 289. Mellink 1969: 330.

138

ilikilerin olduuna iaret etmesi asndan nemlidir548. M.. 3. binyln aksine, M.. 2. binylda Karata yresi ile Bat Anadolu ve zellikle Kuzeybat Anadolu Blgesi ile ilikileri yanstacak bir veri bulunmamtr. Mellinke gre Troya VI ile deil de Kilikya ile ilikilerin olmas M.. 2. binylda Likyann ilikileri hakknda bize bilgi vermektedir. Karata ve Baba yerleimlerinin domestik alanlardan ve mezarlardan ele geen keramiklerden yola klarak, bunlarn Kltepe Ib ve Eski Hitit Dnemine ait olduu ve M.. 1800-1600 yllar arasna tarihlendirilebilecei sylenmektedir549.

b.Yzey Aratrmalar
Genel olarak en batda Aydn ili ile en douda Isparta ili arasndaki alan kapsayan blge, kuzeyde ve gneyde yer alan Menderes nehirleri sayesinde batda Ege Dnyas ve douda Orta Anadolu platosuyla birlemekte; bylelikle her iki blge arasndaki balant salanmaktadr550 (Har. 1, 2, 4). M.. 2. binyln balarndan itibaren Byk Menderes Havzasndaki yerleme saysnda bir art grlr. Byk Menderes Havzasnda yaplan almalarda D. French sadece orta kesimleri, J. Mellaart ise dou kesimleri incelemekle yetinmilerdir. Havzada zellikle Aydn evresinde E. Akdeniz ve S. Gnelin, Denizli evresinde E. Abayn yapt almalar, blge hakknda daha kapsaml bilgiler edinmemizi salamtr. S. Gnel bakanlnda yaplan Aydn ve Manisa illerini zellikle Kk Menderes Nehri ile Aydn Dalarnn bulunduu blgeyi kapsayan almalar sonucu, Kuadas yaknlarndaki atalkaya, Eski ine yaknlarndaki eytan Deresi ve Alanl Hynde (Lev. 32a) M.. 2. binyl keramik geleneini yanstan gri ve devety renkte keramik paralar551 ele gemitir. Yaygn olarak grlen formlar arasnda da kalnlatrlm az kenarl kaseler, S biiminde konik gvdeli ve yatay kulplu kaseler bulunmaktadr552. Byk Menderesin nemli gney kollarndan biri olan Akay
548 549 550 551 552

Mellink 1986: 289. Mellink 1970: 246. Gnel 2003: 114. Gnel 2004b: 328. Gnel 2005: 185.

139

aynn sulad ovadaki Kavaklky Hynden gelen bol Tun a malzemesi arasnda (Lev. 32b) devety renginde hamura sahip krmz astarl ve perdahl da kalnlatrlm az kenarl kase ve gri renkte benzer keramik rnekleri ile devety renginde bol mika katkl Orta Tun ann karakteristik S eklinde profil veren kase paras ve krmz astarl keskin profilli gvde paras dikkat ekmektedir553. J. Mellaartn 1960l yllarda zellikle Yukar Menderes Havzasnda gerekletirdii almalarda, Ge Tun anda Beycesultanda grlen altn renkli mallara yine yakn evresinde bulunan ivril Hyk, Yass Hyk, Iklar ve Elmack gibi yerleimlerde de rastlanmtr554. Gm renkli mallar ise Beycesultan yaknlarnda ivril Hykte ve Aphrodisias-Pekmez Hyk evresindeki Solmaz ve Kzlhisar yerleimlerinde ele gemitir. Her iki mal grubunun yaylm Dinara kadar grlmekte olup Afyon ili ierisinden ise artk rnek gelmedii tespit edilmitir555. 2003 ylndan itibaren E. Abay tarafndan Denizli-ivril ovasnda

gerekletirilen almalarda, imdiye kadar yaklak 60 kadar hyk tespit edilmitir. Bunlardan Byk Menderes yaknlarndaki Sarbeyli Hyk (Lev. 32c), Yass Hyk, ren Mevkii, Deirmen Hyk, Ikl Hyk ve Dou ahanlar Hyk gibi yerleimlerde Beycesultann M.. 2. binyl keramiiyle benzerlikler gsteren malzeme ele gemitir. Kahverengi ve devety renginde astara sahip da kalnlatrlm az kenarl kaseler, keskinletirilmi az kenarl kaseler, mlekler ve testiler ele geen yaygn formlar arasndadr. rez Hyk ve Deniz Hykte gri Minyas keramik rnekleri de tespit edilmitir. M.. 2. binyln balarndan itibaren grlmeye balayan Minyas mallarndan gri renkte olan rneklere, Yukar Menderes havzasndaki Beycesultanda rastlanmam, buna karn krmz ve devety renginde Minyas rnekleri ele gemitir. E. Akdenizin almalar srasnda ise Orta Byk

553 554 555

Gnel 2005: 186. Mellaart-Murray 1995: 105. Mellaart-Murray 1995: 105.

140

Menderesdeki Dedekuyusu, Kktepe (akrbeyli), sgebi ve Ayaklda gri Minyas rnekleri ele gemitir556. M. zsait tarafndan 1980li yllardan itibaren Gller Blgesinde zellikle Isparta ve Burdur illeri evresinde gerekletirilen almalarda M.. 2. binyla dair az sayda yer saptanabilmitir. Eirdir Glnn dousundaki skele Hykte (Lev. 32d), Isparta-Eirdir karayolunun gneydousundaki Findos Hykte (Lev. 32e) ve YalvaKumdanl-Senirkent karayolunun gneyindeki Al Hykte Orta Tun a malzemesi ele gemitir. Formlar arasnda kalnlatrlm az kenarl kaselerin yaygn olduu grlmektedir557. Eirdirin kuzeybatsnda yer alan Eirdir Hykte ise hem Orta Tun a hem de Ge Tun ana ait buluntular toplanmtr.

D- BATI ANADOLU BLGES a.Kazlar

Afyon ve Eskiehir illeri snrlar iinde kalan yerleim ve mezarlardan elde edilen bilgiler, Bat Anadolu Blgesinin bir gei blgesi karakteri tadn gstermitir. Hem Bat hem de Orta Anadolu zelliklerini yanstan gerek materyal kltr gerekse l gmme gelenekleri, bize bu konuda gerekli bilgiyi vermektedir.

1)KUSURA HYK
Afyon ilinin 55 km. gneybatsnda ve Sandkl ilesinin 13 km. gneyinde yer alan Kusura Hykteki kazlar, W. Lamb tarafndan 1935-1937 yllar arasnda gerekletirilmitir. Kalkolitik adan itibaren Demir ana kadar yerleim gren hykteki Kalkolitik a katlar A, Erken Tun a katlar B, Orta Tun a katlar C evresi olarak adlandrlmtr558 (Pl. 7a). Ayrca Orta Anadoludaki Asur Ticaret

556 557 558

Akdeniz 2002: 20. zsait 1999: 81. Lamb 1937: 4. Kurt Bittel, Kusura C evresini M.. 2000-1600 yllarna tarihlemektedir, bkz. Bittel

1942: 185.

141

Kolonileri Dnemi ve Hitit Krallk Dneminin balarna ait mezarlarla ada basit toprak mezar ve kp mezarlar aa karlmtr. Daha ok bir kent veya byk bir tara grnmnde olan Kusura Hykte aa karlan ve kk bir tapnak olduu dnlen yap ierisinde pimi topraktan boynuz biimli objeler ve zerlerinde geometrik ekilllerin olduu baskl pimi toprak daire eklinde basklar ele gemitir. Ayrca byk yonca azl testiler (Lev. 33a), birka kase (Lev. 33b) ve mlek (Lev. 33c) ele geen kaplar arasndadr559. Tedavi edici nitelikteki bitkilere ait tohumlar ve bir kze ait kemiin ele getii yzeyi keramik paralaryla kapl alanda bir eit dini ritelin gerekletirilmekte olduu anlalmaktadr. M.. 3. binylda Kusura Hykte grlen Thermi ve Troya etkilerinin devam ettii M.. 2. binylda, Orta Anadolu Blgesi ile bir etkileimin balad da anlalmaktadr. Hzl dnen arkn kullanlmaya baland M.. 2. binyl keramii (Kusura C evresi), nceki Erken Tun a keramiinden hem form hem hamur yaps hem de bezeme asndan farkllklar gstermektedir560. Ancak kulplu halka boyunlu mlek ve baz kaba kaplarn yine sz konusu dnem iinde de devam ettii bilinmektedir561. Bunun dnda genel olarak devety, krmz ve gri renkte hamura sahip, krmz, devety ve kahverengi astarn uyguland akl mallarn hakim olduu dnem keramiinde, ender olarak siyah kaba mallar da bulunmaktadr. Ele geen formlar arasnda ayakl kadehler (Lev. 33d), kaseler (Lev. 33e-f), delikli kase veya szge (Lev. 33g), anaklar (Lev. 33h), dar boyunlu mlekler (Lev. 33i), halka boyunlu mlek, iki kulplu mlek (Lev. 33j), fincanlar (Lev. 33k), yonca azl testiler, gaga azl testiler (Lev. 33l), aktacakl testiler, mutfak kaplar (Lev. 33m), minyatr/kk kaplar (Lev. 33n) ve pithoslar saylabilir562.

559 560 561

Lamb 1937: 12. Lamb 1937: 23. Yaklak olarak M.. 2. binyln balarna tarihlenen krmz ha iaretli mal grubu, Troya V tabakas

ile ilikileri ve gei evresini gstermektedir (Lamb 1938: 237).

562

Lamb 1937: 24.

142

Ayn zamanda Kusura Hykn C evresine ait be basit toprak mezar, X nolu kaz alanndaki yaplar evreleyen sur duvarnn olduu kesimde ortaya karlmtr563. Hepsi de bebek gmlerine ait bu yerleim ii mezarlardan baka, daha gneydeki III nolu kaz alannda bir yetikine ait olduka tahrip olmu bir basit toprak mezar bulunmutur. Bunun dnda III nolu alanda bir duvarla evrili hol veya avluda be kp mezar aa karlmtr564. Mezarlarda ele geen kaplar arasnda fincan (Lev. 33o) ve testiler ile iki kulplu mlekler ounluktadr565. Sonu olarak, Kusura Hyk her ne kadar Hitit Blgesi ile snr olsa da ele geen kltr malzemesinin ayn zamanda Bat Anadolunun zelliklerini tad grlmektedir. Ayrca her iki blge ile olan ilikilerinin yan sra kendine zg unsurlar da devam ettirdii anlalmaktadr.

2)YANARLAR MEZARLII
Afyon ilinin yaklak 30 km. kuzeydousunda yer alan Yanarlar Mezarlnda 1975-76 yllar arasnda K. Emre bakanlnda yaplan kazlar, ayn blgede bulunan Kusura Hyk gibi bize M.. 2. binyln ilk yarsna ilikin bilgiler sunmaktadr. Etraf derin sel ve dere yataklaryla evrili mezarlk alan gnmzde tarla olarak kullanlmaktadr. Sz konusu dneme ait mezarlar dnda baka dnemlere ait olan rnekler ele gememi olup gnmzde olduu gibi eski dnemlerde de tahrip edildii anlalmtr (Pl. 7b). Orta ve Bat Anadolu arasnda gei blgesinde yer alan Afyon ilindeki gerek Kusura gerekse Yanarlar mezarlklar, l gmme gelenekleri bakmndan M.. 3. binyldan itibaren blgede sregelen kp mezar geleneini devam ettirmektedirler566. Kremasyon gm izlerine rastlanmayan mezarlarn bazsnda ele geen mezar hediyeleri arasnda tun halka ve ine, fayans, akik, da kristali, cam hamuru gibi eitli
563 564 565 566

Lamb 1938: 234. Lamb 1937: 54. Lamb 1937: 57. Emre 1978: 15.

143

malzemeden

yaplm

boncuklar,

kolye

taneleri,

araklar,

ak

kemikleri

bulunmaktadr. Ayrca mezarlarn dna yonca azl testi ve eitli kaplarn brakld tespit edilmitir. Yaklak 36 mezardan oluan Yanarlar mezarlndan ele geen kaplar ark yapm olup hem ince hem kaba mallardan olumaktadr. Kahverengi, koyu kiremit ve kzl devety renginde hamura; krmz ve devetynn tonlarnda astara sahiptirler. Yanarlar mezarlnda en ok braklan mezar hediyesi kaplar olan eitli tipteki yonca azl testiler arasnda ince uzun boyunlular (Lev. 34a), ufak boylular (Lev. 34b), omuz ksmnda yiv ve kabartma erit olanlar (Lev. 34c), omuz ksmnda tek yiv olanlar (Lev. 34d), stilize bir yz biiminde bezemeye sahip olanlar (Lev. 34e), sivri dipliler (Lev. 34f) bulunmaktadr. Bunun dnda ele geen keramik formlar arasnda yuvarlak azl testiler (Lev. 34g), sepet kulplu aydanlklar (Lev. 34h), ibrikler (Lev. 34i), ift kulplu vazolar (Lev. 35a) ve anaklar (Lev. 35b) saylabilir567. Yanarlar mezarlndaki kap formlarnn bazsnn Assur Ticaret Kolonileri ann ge evresi ve Hitit Krallk Dnemi kaplaryla benzer olmalarnn (Lev. 35c) yan sra Beycesultan V ve IV evrelerine ait kaplardaki gibi testilerin bazsnda dikey kulplarn alt ve st ularnn ayn eksen zerinde olmamas, baz kulplarn alt ularnda dikey entiklerin yaplmas (bkz. Lev. 34a) Gneybat Anadolu ile de etkileim iinde olduunu gstermektedir568.

3)AVLUM KY MEZARLII
Eskiehir iline bal avlum Ky, Porsuk aynn sulad (Tembris veya Termos) verimli topraklara sahip Alpu Ovasnn yaknnda ve merkeze 16 km. uzaklktadr. Alpu Ovasnda sulama kanallar almas srasnda tespit edilen pek ok eski kalntdan biri olan avlum Kynn tamam, 1981 ylnda hyk olarak tescil edilmitir569. Ky zerinde yaplan yzey aratrmalarnda Roma Dnemi ncesine ait
567 568 569

Emre 1978: 24-33. Emre 1978: 34. Bilgen 2005: 1.

144

hibir bulguya rastlanmamtr. Ky yerleiminin batsnda yer alan Orta Tun a mezarlk alannn yeri, tarla srm srasnda eitli kap paralarnn kmaya balamasyla saptanmtr. 1999 ylnda kurtarma kazs olarak balayan almalar, 1999-2002 yllar arasnda N. Bilgen bakanlnda yrtlmtr. avlum Ky mezarlk alannda tespit edilen yaklak 73 adet mezar arasnda kp, mlek, ta sanduka, oda ve basit toprak mezar olmak zere 5 tr mezar olduu anlalmtr. Mezarlarn byk bir ksmnda inhumasyon gmnn uygulanmasnn dnda birka gmde kremasyon gmme tarzna rastlanmtr570. Mezarlarda ele geen mezar hediyeleri arasnda bronz kpe, halka, ine ile ta, akik ve da kristali gibi malzemelerden yaplm boncuklar, kurun halkalar ve gm kpeden oluan ss eyalar, kemik ineler, ak kemikleri, araklar ve eitli kaplar bulunmaktadr. Ayrca lletandan retilmi damga mhr ile skrabe eklinde olaslkla amulet-boncuk olarak kullanlm bir fayans mhr dikkat ekicidir571. avlumdaki gibi (Res. 4b) lletandan bir baka mhr yine ayn dneme tarihlenen Demircihyk mezarlnda da ele gemitir. Skrabe biimli fayans mhrn bask yzndeki tanra hiyeroglifinin zerinde, Smer Doa Tanras Ninhursagn sembol olan omega ( ) iareti bulunmaktadr (Res. 4c). Bu tr mhrler M.. 2. binyln ilk eyreine (ykl.1750 yllarna) tarihlenmektedir572. Tm ark yapm ve kiremit rengi ile kahverenginin tonlarnda hamura sahip mezar hediyesi kap formlar arasnda yuvarlak azl mlekler (Lev. 36a), yonca azl (Lev. 36b), gaga azl ve yuvarlak azl testiler (Lev. 36c), vazolar (Lev. 36d), ibrikler (Lev. 36e) ve anaklar (Lev. 36f) bulunmaktadr573.

570 571 572

Bilgen 2005: 11. Bilgen 2005: 17-20. Bilgen 2005: 37. Anadoluda avlumdan baka benzer rneklerin ele getii mezarlar arasnda

Karahyk, Acemhyk, Aliar, Kltepe ve Gordion bulunmaktadr. Anadolu dnda ise Hammam etTurkman, Kale Nisar, Tell Fara, Tell Jerishe ve Jerichoda bulunmutur.
573

Bilgen 2005: 17.

145

avlum Ky mezarlk alannn yakn evresinde ait olduu yerleimin izlerine rastlanamamtr. Mezarlkla benzer zelliklere sahip dier mezarlk alanlar Yanarlar, Demircihyk-Sarket, saptanmtr574. Gordion, Ilca, Harmanren ve Kusura C evresinde

4)ARHYK/DORYLAION
Eskiehir ilinin 3 km. kuzeydousunda, Porsuk Nehri (Tembris/Temros) ile Sarsu (Batys) kolu arasnda kalan geni ovann gneyinde yer almaktadr. arhykteki (antik Dorylaion kenti) 1989 ylndan itibaren M. Darga ve 2005 ylndan itibaren de T. Sivas bakanlnda yrtlen kazlarda, Erken Tun andan Osmanl Dnemine kadar kesintisiz yerleim grd tespit edilmitir. Hitit Krallk Dnemine yani Orta Tun ana ait evlerin aa karld yerleme yeri, antik kaynaklarda nemli yollarn kavak noktasnda bulunan ve ticaret ile zenginlie kavumu bir Phrygia ehri olarak gemektedir. Bu yollar Dorylaionu, znik zerinden Marmaraya, Ktahya zerinden Ege kylarna, Afyon zerinden Akdenize, Seyitgazi-EmirdaHisarky zerinden de Konyaya oradan da Kilikya ve Suriyeye balyordu575. arhykn gney yamacnda ortaya karlan Hitit yap katlarna ait kerpi duvarl ve at nal planl bir yapnn iinde ele geen buluntulardan dolay bir saklama deposu olduu dnlmektedir576. Yapnn evresindeki kll yangn tabakas iinde ele geen buluntular arasnda tipik Hitit mutfak kaplar, hafif akl saklama kaplar, krmz astarl kaliteli bir yonca azl testiye ait boyun ksm ile ince cidarl ak krem renkli kaplara ait paralar bulunmaktadr. Yapnn bulunduu ayn alanda ele geen dier buluntular ise kemik kabzal bir demir bak ile altn bir kpedir. Her ikisinin de benzerleri Alacahyk ve Boazkyde ele gemitir577.

574 575 576 577

Bilgen 2005: 44. Sivas-Sivas 2006: 180. Darga-Sivas-Sivas 2005: 344. Darga-Sivas-Sivas 2005: 344.

146

Bir eve ait kalntlarda yaplan almalarda ele geirilen keramikler, tamamen Hitit rnekleriyle benzer zellikler gstermektedir. Boazky, Afyon Yanarlar mezarl ve zellikle Kusura Cde ele geen M.. 2. binyl keramikleriyle benzer anaklar, tek kulplu testiler, iri kp paralar en yaygn formlar oluturmaktadr. Bunun dnda zerinde lkenin Prensi/Kral olu yazan hiyeroglif iaretlerin olduu lentoid biimli bir ip delikli pimi toprak mhrn ele gemesi olduka ilgi ekicidir (Res. 4d). arhykte aa karlan Hitit yerlemesi, M. Dargaya gre Sakarya Nehrinin batsndaki konumuyla Hitit lkesinin batya alan kaps durumundadr578. Ele geen ve yerli bir yneticiye ait olan mhrn de gsterdii gibi arhykteki Hitit yerlemesi (ne yazk ki o dnemdeki ad bilinmemekte), Hitit lkesine bal bir kent ve Hitit lkesinin en batdaki ucunu oluturmaktadr.

5)DEMRCHYK-SARIKET MEZARLII
Eskiehir yaknlarnda, Bilecik ili snrlar iinde yer alan Demircihyk Tun a yerleim yerinde M. Korfmann tarafndan 1975-78 yllarnda yrtlen kazlardan sonra, 1980li yllarda Turan Efenin mezarlk alann tespit etmesiyle birlikte, sz konusu alanda 1990-1991 yllar arasnda Jrgen Seeher tarafndan kaz almalar gerekletirilir. Erken ve Orta Tun ana ait kp, basit toprak ve ta sanduka mezarlardan oluan Demircihyk-Sarket mezarlk alan, yerleme yerinin 250 m. kadar batsnda bulunmaktadr. Sur duvarlaryla evrili Erken Tun a yerlemesi terkedildikten sonra Orta Tun anda hyn dou yamacnda kk bir yerleme kurulduu anlalmtr579. Demircihyk-Sarket mezarlk alannn dou ve gney ksmlarnda da Orta Tun ana ait kp, basit toprak ve ta sanduka mezarlar aa karlmtr. Byk bir ksm soyulmu olan mezarlardan geriye kalan buluntular arasnda bronz kpe, bronz ve fayans boncuklar, kurun halkalar, kaseler (Lev. 37a-b), yonca azl (Lev. 37c) ve
578 579

Darga-Sivas-Sivas 2005: 345. Seeher 1992a: 166.

147

kesik azl testiler, ibrikler (Lev. 37d) ve mlekler (Lev. 37e) ile bir mhr bulunmaktadr. Tun damga mhrn bask yznde simetrik biimde uygulanm kazma izgiler bulunmaktadr (Res. 4e).

b.Yzey Aratrmalar
zellikle Eskiehir ve Ktahya blgesi, Orta Anadolu ile ky kesimler arasnda nemli bir noktada bulunmaktadr (Har. 1, 2, 4). Dalk bir blge olan Orta Anadoludan ky blgelere gei dalar zerindeki geitlerle salanabilmekteydi. Bu nemli geitlerden biri de kukusuz kuzeybatda Bozyk civarndaki doal geittir. Bylece Orta Anadolu ile Balkanlar arasnda kltrel ilikiler sz konusu olabilmitir. Kuzeybat Anadoluda olduu gibi Erken Tun anda fazla olan yerleme says Bat Anadoluda da M.. 2. binyl balarnda azalma gsterse de yerlemelerin boyutlarnn normalden byk olduu tespit edilmitir. Dolaysyla, Hitit mparatorluk anda, bu blgenin nemi kendiliinden ortaya kmaktadr580. J. Mellaartn Eskiehir blgesindeki almalar srasnda saptanan ukurhisar ve Stn hykleri, Demircihyk ve arhyk gibi Kuzey Anadolu ile Ege arasndaki gei salayan yollar zerinde kurulmu yerlemelerdir581. Ele geen M.. 2. binyl formlar arasnda gaga azl testiler (Lev. 38a), devety hamur renginde keskin profilli kaseler (Lev. 38b), ie ekik az kenarl kaseler (Lev. 38c), da ekik az kenarl kaseler (Lev. 38d) ve gri Minyas kase (Lev. 38e) bulunmaktadr. T. Efenin Eskiehirin batsnda yapt almalarda Oluklu Hyk, Nemli Hyk, Erenky I, Gavur Tepesi yerlemelerinden hem M.. 3. binyl hem de 2. binyl malzemesi youn olarak ele gemitir582. T. Efenin 1988-95 yllar arasnda Ktahya, Bilecik illeri ile Eskiehirin bat kesimini kapsayan almalar srasnda Paleolitik Dneme kadar inen ok sayda hyk tespit edilmitir. M.. 2. binyla ait Ktahya-Tavanl kasabasnn hemen
580 581 582

Efe 1997: 223. Mellaart 1955: 79. Efe 1990: 411.

148

gneyinde yer alan ve yaknnda Kocaayn akt Tavanl Hykn bir de aa ehre sahip olduu anlalmtr. Yzeyden toplanan M.. 2. binyln balarna tarihlenen malzemenin Beycesultan VI-IV. katlaryla benzerlikler tad anlalmtr583. Paralar arasnda bir boa biimli riton paras ve olaslkla yine bir boaya ait pimi topraktan bacak paras dikkat ekmektedir (Lev. 38f). Ayrca Kocahyk adl yerlemeden de ok sayda M.. 2. binyl malzemesi toplanmtr (Lev. 38g). Youn biimde M.. 2. binyl malzemesinin ele getii Altnta blgesinden doan Porsuk ay ve kollar tarafndan sulanan ovalk kesimler, pek ok Prehistorik yerlemenin kurulmasn salamtr. Blgenin Murat Da ve dier ykseltilerle snrland ancak Afyon ile arasnda bir engelin bulunmad grlmektedir. Yerleme yerleri bu dan eteklerinde son bulmaktadr584. Eskiehir-Seyitgazi ve Eskiehir-ifteler arasndaki dalk ve ovalk kesimlerde ok sayda M.. 2. binyla ait buluntu veren yerleimler tespit edilmitir. Bunlardan zellikle Klloba Hynn ku uumu 4.5 km. kuzeydousunda bulunan Gllhyk yerleiminden Kalkolitik Dnemden Frig Dnemine kadar tarihlenen malzeme toplanmtr. Hykte zellikle Erken 2. binyla ait malzeme dikkat ekicidir. Bu dnemde youn olarak grlmeye balayan kalnlatrlm az kenarl kaselerin omurgal rnekleri de artk temsil edilmeye balar585 (Lev. 38h). Seyitgazinin gneydousunda yer alan Soulcak Hynde Erken M.. 2. binyla ait keramik buluntular ele gemitir586 (Lev. 38i). Eskiehirin dou kesiminde Alpu ve Sivrihisar evresinde de M.. 2. binyl malzemesinin ele getii yerlemeler tespit edilmitir587. zellikle Bat Anadolunun bilinen en byk hy konumundaki Karahyk (Midaion) 460 m. apnda ve 14 m. yksekliindedir. Erken Tun andan Roma Dnemi sonuna kadar kesintisiz olarak yerleildii anlalmaktadr. Frigya blgesinin en kuzey ucunda Porsuk aynn
583 584 585 586 587

Efe 1990: 407. Efe 1993: 348. Efe 1995: 251. Efe 1997: 216. Efe 1996: 132-140.

149

kenarnda kurulmutur. Hitit keramiinin karakteristik zelliklerini yanstan gaga azl testiler ve dier M.. 2. binyl keramikleri hykteki Hitit yerlemesini bize gstermektedir588. Efeye gre toplanan keramik malzemesine baklacak olduunda, Erken Tun a IInin sonlarndan itibaren Bat Anadolu ile Troas ve evresi arasnda youn ilikilerin balad ve Bat Anadolu Erken Tun a III keramik zelliklerinin byk bir ksmnn bu ilikiler sonucu ortaya km olabilecei sylenebilir. Bunun dnda dier bir nemli malzeme grubu ge Erken Tun a IIIe, baka bir deyile Erken 2. binyla tarihlenmektedir. Bu malzeme grubu, Orta Anadolu Gei Dnemi keramii ile byk benzerlik gstermektedir589.

B. Bat Anadoluda M.. 2. binyla ait Arkeolojik Verilerin Deerlendirmesi

Genel olarak Bat Anadolu Blgesine bakldnda, snrlarn daha ok doal ekillerin, dalarn ve nehirlerin belirlemi olduu drt corafi blgeye ayrldn grmekteyiz. Blge iinde ortaya karlan keramik geleneinde kuzey ve gney kesimler arasndaki benzerliklerin grlmesinde, dalarn geit vermesi ve nehirlerin doal yollar oluturmas ok byk bir etkendir. Ky kesimlerde deniz yoluyla gelen Miken etkisi grlrken i kesimlerde Hitit kltrnn youn etkisinin de olduu tespit edilebilmektedir. Balkanlar ve Ege Dnyas ile Anadolu arasnda nemli bir konumda bulunan Kuzeybat Anadolu Blgesinde, M.. 2. binyla ait materyal kltr hakkndaki bilgiler, blgenin bu konuda tek stratigrafi veren kazs olan Troyadan gelmektedir. Tm Bat Anadoluda M.. 2. binyl iinde en yaygn formu oluturan yerel devety mallar bata Troya olmak zere anakkale, Balkesir, Bursa ve Bilecik illerini kapsayan kesimde de ok sayda ele gemitir. Kuzeybat Anadolunun Ege Denizi ky eridi sayesinde Orta Bat Anadolu ile birok ortak zellie sahip olduu anlalmaktadr.
588 589

Bilgen 2006: 403. Efe 1997: 223.

150

Bunu gerek keramik buluntularda gerekse de Troya ve Panaztepenin yerleim planlarndaki benzerlikte kolaylkla grebilmekteyiz. Her iki blgede de ortak biimde yerel zellik gsteren devety, krmz ve gri renkte mallar ile gri Minyas keramii tespit edilmitir. Bat Anadoluda Orta Tun andan itibaren youn olarak grlmeye balayan gri Minyas mallar, gnmzde halen k noktasnn neresi olduu tartlmakta olan zel bir gruptur590. Astardaki bol mika katksyla metalik kaplar taklit edilmeye alld gibi, mikasz mat rneklerin de olduu bilinmektedir. Yerel keramik zelliklerini yanstan sz konusu grup zellikle anakkale (Troya) ve Bursa (negl) evresinde youn olarak ele gemitir. Troya yerlemesi, Troya VI mezarlk alan ve Beiktepe mezarlndan gelen Miken keramiine bakldnda yerli retim olanlarn saysnn ok fazla olmas dikkat ekicidir. Bylece M.. 2. binylda nemli bir merkez olduu dnlen Troya ile genel olarak Marmara Denizinin gney ksmlarnn yerel zelliklerini, sz konusu dnemde de devam ettirmeyi baard grlmektedir. Gerek mimari gerekse de keramik buluntulara baktmzda, Kuzeybat Anadolu Blgesinin M.. 3. binyldan itibaren sregelen Bat Anadolu Blgesinin dier kesimleriyle ve Orta Anadoluyla ilikilerinin, bu dnemde de devam ettii grlmektedir. Buna gre Bat Anadoluda zellikle Eskiehir blgesi zerinden Kuzeybat Anadoluya gelen Orta Anadolu etkisiyle bu blgeye zg formlar ve mal gruplarn grmek mmkndr. Orta Anadoluda yaygn olarak grlen kesik gaga

590

Orta Tun a iin karakteristik olan Minyas keramii, gri, krmz ve devety renklerinde hamura

sahiptir. Madeni kaplar taklit eden formlarda sabunsu bir yzey dikkati eker. Kuzeybat Anadoluda zellikle Bursa ve neglde Erken Tun a IIIten itibaren yaygn olduu bilinen gri Minyas mallarnn M.. 2. binylda Bat Anadoluda Beycesultana kadar grld anlalmtr. Kkeni tartmal olan Minyas keramiinin Yunanistan, Makedonya veya Anadolu kl olduu ileri srlen neriler arasndadr. Mellaart, Minyas keramiinin Anadolu kkenli olduunun en gl savunucularndandr (Bayne 2000: 16). Minyas keramii ile ilgili tartmalar tezimde esas konuyu oluturmad iin bu konudaki ayrntl almalar iin bkz. G. Childe, On The Date and Origin of Minyan Ware, JHS 35, 1915, 196-207; J. Mellaart, The Origin of Minyan Ware, V. TTK, 1960, 146-156; D. French, Archaeology of the Middle Bronze Age: Migrations and Minyan pottery in Western Anatolia and the Aegean, Bronze Age Migrations in the Aegean, 1974, 51-53.

151

azl ve yonca azl testi gibi formlarn Kuzeybat Anadolu Blgesinde de grlmesi, Orta Anadolu platosuyla olan ilikilerin materyal kltre de yansdn gstermektedir. Ayrca krmz astarl mallarn Erken Tun andan itibaren blgede grlmeye devam ettii anlalmaktadr. Kuzeybat Anadolu Blgesinde ele geen arkeolojik malzeme

deerlendirildiinde, blgenin Eskiehirin bat kesimine kadar benzer zellikler gsterdii ortaya kmaktadr. Bylelikle kuzeyinde Marmara Denizinin bulunduu ve bat-dou dorultusunda anakkale ile Bilecik illerinin arasn kapsayan blgenin gney ksmn Bakrayn snrladn syleyebiliriz (Har. 2). Eskiehirden itibaren youn biimde hissedilmeye balayan Hitit etkisi Kuzeybat Anadolunun bat snrn belirledii gibi gneyde Panaztepede ele geen beyaz astarl mallar ile Liman Tepeden gelen krem astar zerine mat boyal mallar, artk blgede gelenekselleen dier uygulamalarn yannda keramik retiminde baz yeniliklerin de gelimeye baladn gstermektedir. Gerek deniz ticaretine gerekse Anadolunun i kesimleriyle iletiime olanak salayan elverili corafi artlar sayesinde Orta Bat Anadolu Blgesinin, kazs yaplan yerler ve yzey aratrmalar srasnda saptanan yerleimlere bakldnda, M.. 2. binylda nemli bir yere sahip olduu anlalmaktadr. Neolitik Dneme kadar giden Liman Tepe dnda blgede kazs yaplan yerleimlerin tmnn Erken Tun andan itibaren M.. 2. binylda da sreklilik gsterdii anlalmaktadr. Her biri de nemli yollar zerinde bulunan Efes evresindeki Bykkale, Ilcatepe, amlkGztepe gibi kaleler ve kazlar gerekletirilen Panaztepe, Liman Tepe ve Ayasuluk Tepesi gibi yerleimlerden Panaztepe yerlemesi, yukar ve aa kente sahip olmas ynnden Troya VI-VIIa yerlemesi ile benzerlik tamaktadr. zmir, Manisa illerini kapsayan Orta Bat Anadolu Blgesinde gerekletirilen kazlar ve yzey aratrmalar sonucunda, farkl keramik geleneklerini birarada grmek mmkndr. Yerel devety, krmz, gri ve kahverengi mallar ile gri Minyas keramiinin yan sra krmz astarl mallar da grlmektedir. Hem Kuzeybat hem de Gneybat Anadoluda olduu gibi altn renkli kaplara dair rnekler, Panaztepe ve

152

Bayrakl yerlemelerinden de gelmitir. Sadece Panaztepede ele geen beyaz astarl mallar dnda yalnzca Byk Menderes Nehrinin gney kesimlerinde grlen sar ve krmz renkteki Minyas keramiinin yine Panaztepede rneklerine rastlanmtr. M.. 2. binylda blgenin Orta Anadolu ile olan ilikileri, Panaztepedeki ko ba biiminde aktacakl kap, Bayrakl Hyndeki yumru biiminde bezemeli kaplar, Liman Tepe, Gavurtepe Hy ve Ayasuluk Tepesindeki krmz astarl parlak perdahl gaga azl testiler sayesinde kantlanabilmektedir. Hem Kuzeybat Anadoluda hem de Orta Bat Anadoluda grlen krmz astarl mallar Erken Tun andan itibaren Orta ve Ge Tun alarnn ilerine kadar kullanlmaya devam etmitir. Bunun dnda Liman Tepe ve Bayrakl Hynden Beycesultan V-IV; Bademgedii Tepesinden Beycesultan IV; Ayasuluk Tepesinden de Beycesultan III-I dnemleriyle benzer malzeme ele gemitir. Bunda her iki blge arasndaki ykseltilerin (zellikle Buldan Geidinin) geie imkan vermesinin rol byktr. Sonu olarak, Orta Bat Anadolu Blgesini etrafndaki dier blge keramik geleneklerindeki farkllamalara bakarak snrladmzda, kuzeyde Bakray, gneyde Byk Menderes nehirleri ile douda Uak, Ktahya, Afyon illerini kapsayan dalk blgenin arasnda bulunduunu syleyebiliriz (Har. 2). Gneybat Anadolu Blgesine baktmzda, stratigrafi vermesi asndan nemli bir kaz yeri olan Beycesultandan gelen youn malzeme grubunun, blgede tespit edilen dier yerlerdeki buluntularn snflandrlmasnda yardmc olduu grlr. Megaron plana sahip olup hayvan biimli kaplarn da ele getii V. tabakadaki saray yaps, hem Bat Anadolu hem de Orta Anadolu zelliklerini yanstmaktadr. Ayrca Aphrodisiasda ve Milette de megaron yaplar ortaya karlmtr. ine-Tepecik Hyk kazlarnda bir savunma duvar, Milet yerlemesinde ise sur duvar izlerine rastlanmtr. Hem Bat Anadolu hem de Orta Anadolu zelliklerinin grld bu kalntlar, yerleim alanlarnda yaayan insanlarn geleneklerini devam ettirdii gibi Orta Anadolu kltrnden de etkilendiini gstermektedir.

153

Orta Anadolu etkileimlerini keramik buluntularnda da izlemek mmkndr. Buna gre devety, kahverengi, krmz renkteki yerli keramiin Gneybat Anadoluda da grlmesinin yan sra Orta Anadolu rnekleriyle benzer krmz astarl kaplar ile daha ok Kuzeybat ve Orta Bat Anadoluda yaygn olan altn, gm renkli mallar az sayda da olsa Gneybat Anadoluda da ele gemitir. Bunun yannda Byk Menderes Nehrinin kuzeyinde yaygn olan gri mallar ve gri Minyas keramii gerek yzey aratrmalarnda gerekse de blgede yaplan kazlarda yok denecek kadar az sayda bulunmutur. Ele geen paralar da Orta Byk Menderesin evresinden gelmitir. zellikle Yukar Menderes Havzasnda ok sayda ele geen sar ve krmz renkteki Minyas keramii, belirleyici bir zellik tamaktadr. Ancak blgenin tamamnda yerel etkilerin grlmemesi, bunun yannda i kesimlerde Orta AnadoluHitit, ky kesimlerde ise Miken etkisinin hakim olmas dikkat ekicidir (Har. 18). Karata ve Baba yerlemelerinden gelen gerek krmz astarl kaplar gerekse de Kilikya blgesindeki rneklerle benzer kap formlar, bu iki yerlemenin Bat Anadolu geleneinden ayr bir geliime sahip olduunu gstermektedir. M.. 2. binylda Gneybat Anadolu Blgesine baktmzda, kendi ierisinde drt alt blgeden meydana geldiini ve ele geen keramiin de bu alt blgelere gre farkllatn grmekteyiz. Bu blgeler Kuadasndan Marmarise kadar inen ky kesim, Yukar Menderes Havzas, Mula ve Afyon illeri aras ve Gller Blgesinden olumaktadr. Ky kesimde daha ok Miken etkisi grlrken daha i kesimlerde Orta Anadolu ve geitlerin izin vermesi sayesinde Kuzeybat Anadolu ve Ege kylaryla daha youn iliki yaand anlalmaktadr. Antalya ili ve evresinin ise Orta Anadolu ve Akdeniz kys araclyla Kilikya blgesi ile etkileim iinde olduu tespit edilmitir (Har. 2). Bat Anadolu ile Orta Bat Anadolu arasnda yer almakla birlikte artk youn biimde Hitit etkisinin hissedilmeye balad Bat Anadolu Blgesi, tam anlamyla Gei blgesi zelliini yanstmaktadr. Kazs gerekletirilen Kusura Hyk ile Yanarlar, avlum Ky ve Demircihyk-Sarket mezarlarnda her iki blgenin etkisi grlrken arhyk yerlemesinin bir Hitit kenti olduu ve Hitit lkesinin en batdaki ucunu oluturduu anlalmaktadr. Blgede yaplan yzey aratrmalarnda da zellikle

154

Eskiehir ve Ktahya evresinde bu dnemde yerleim says azalsa da Orta Anadoluda olduu gibi boyutlarnda bir bymenin olduu tespit edilmitir. Eskiehirin dousunda batsna oranla daha youn Hitit etkisi hissedilmeye balar. Gerek kazlardan gerekse yzey aratrmalarndan ele geen krmz astarl kaplar, gaga azl testiler, yonca azl testiler, riton paralar, kesik azl testiler somut biimde Hitit etkisini yanstmaktadr. Kahverengi ve devety renginde hamura sahip yerli keramiin yan sra Ktahya-Tavanl Hykn hem aa ehre sahip olmas hem de ele geen keramiin Beycesultan VI-IV ile benzerlik gstermesi, blgede Kuzeybat ve Gneybat Anadolunun etkilerinin srdn gstermektedir. Ancak dier blgelerden farkl olarak Eskiehir ve Afyon evresinde kiremit rengi mallarn kullanlmaya balanmas ve Hitit formlarnn yaygn olarak grlmesi bu blgenin snrlarn belirlemede yardmc olmaktadr. Ktahya yresi Kuzeybat Anadoluya, Afyon yresi ise daha ok Gneybat Anadoluya dnk bir grnm sergilerken Eskiehir yresinin youn Hitit etkileri gstermesi Bat Anadoludan ok Orta Anadolu/Hitit etki alan iinde yer aldn ancak bunun yannda Hitit ile Kuzeybat Anadolu arasnda bir kpr grevi grd anlalmaktadr (Har. 2).

155

III. BLM: SONU

Bu almann konusunu oluturan ve M.. 2. binylda Hitit metinlerinde sz edilen beyliklerin, Bat Anadoludaki oluum srecinin ne kadar eskiye gittii henz bilinmemektedir. Blgedeki materyal kltrn M.. 3. binyln ikinci yarsndan itibaren kesintiye uramadan devam etmesi, buradaki siyasi yaplanmann Orta Anadolu ile benzer bir oluum srecini gsterdiine iaret etmektedir591. Bu balamda, Erken Tun a IIIte, Orta Anadoluda yer alan Puruhanda, Kuara, Zalpa, Mama, Nea ve Hattu(a) gibi baz beyliklerin Bat Anadoluda da var olduu ve Bat Anadolu 2. binyl siyasi yapsnn temellerini oluturduu dnlebilir. almada aada genel olarak sunulaca gibi, iinde halen gnmzde de devam eden birok problemi barndrmasna karn, yazl ve arkeolojik kantlarn ayr ayr ele alnp deerlendirilmesiyle, bir takm karmlara ulalmtr: lk olarak, Arzawa lkesi ve daha sonra ayn blgede varln devam ettirdii grlen Mira-Kuwaliya lkesi, Brycen ileri srd Apaa=Habesus eitliinden592 yola karak Pamphilya ve Pisidya blgelerinin aksine sz konusu lkeler birok bilim adamnn da hemfikir olduu gibi593 Gediz ve Byk Menderes nehirleri arasnda (Apaa=Ephesus) olmaldr (Har. 3, 5). Bu lokalizasyona kant olarak, ele geen Luwi hiyeroglif iaretleriyle yazl Mira kral Tarkasnawann adnn okunduu Karabel Ant ile Mira lkesi ve Byk Prens Kupantakurunta adlarnn okunduu Latmos/Suratkaya

591

Efe 2004: 19. Bat Anadolu Blgesinde bulunan ve snrlarn daha ok corafi zelliklerin belirledii

blgeler iin konutuumuzda en azndan M.. 2. binyln sonuna kadar sren bir kltrel btnlkten szedebiliriz. Efeye gre Bat Anadoluda daha ok keramie bal olarak saptanan Erken Tun a kltr blgeleri Troya I-Yortan, Beycesultan EB I, znik-Frigya ve Likya-Pisidya eklinde ifade edilebilir. Ayrca ok az aratrlm olan Aydn-Mula illerini kapsayan blge de Karya ad altnda beinci kltr blgesini oluturmaktadr.
592 593

Bryce 1974a: 104, 112. Cornelius 1958b: 395, Garstang-Gurney 1959: 84, Huxley 1960: 33, Schachermeyr 1986: harita 21,

Mellaart 1993: 416-417, Macqueen 2001: 26, nal 2003a: 22.

156

ant gsterilebilir. Her iki kaya ant sz konusu blgede Arzawa/Mira lkesinin snrlarn oluturmaktadr. Arzawa konfederasyonunun bir paras olan Wilusa lkesinin lokalizasyonu ile ilgili iki neriden birincisi, Wilusa ile Hitit arasndaki yakn ilikilerden dolay Hitit blgesinin batsnda Ktahya-Eskiehir yreleri arasnda olduu594, ikincisi ise Wilusa=(W)Ilios, Taruisa=Troya eitliine dayanlarak anakkale civarnda595 olduu ynndedir. Hitit metinlerine gre, Ahhiyawa adna Wilusa topraklarnda karklk karan Piyamaradu, Wilusadan hemen sonra gnmzde Lazpaya (Midilli/Lesbos Adas) saldrmtr. Bu adan bakldnda Wilusa lkesinin deniz kys yaknlarnda ve Lazpaya (Midilli adas) yakn olan Troad yani anakkale blgesinde olmas gerekmektedir. Ayrca blgede ksa sre varlk gstermi olan Assuwa lkesi ile ilikili olarak []uqqa=[Ard]uqqa=klasik Artake (Erdek)596 eitlii de bu gr destekler niteliktedir (Har. 3, 5). Arzawa lkesi etrafnda toplanan lkelerden bir dieri olan Seha Nehri lkesi iin pek ok bilim adam tarafndan kuzeyde bir yer nerilmeye allmsa da, Seha Nehrinin gnmzde hangi nehir olabilecei konusunda gr ayrlklar olduu anlalmaktadr. Buna gre, nerilen nehirler arasnda Byk Menderes597, Bakray598, Simav ay599 ve Gediz Nehri600 bulunmaktadr. Metinlerden Arzawa/Mira lkesinin kuzeyinde olduu anlalan Seha Nehri lkesi topraklarna sonradan eklenen Appawiyann Simav ay yaknlarndaki klasik Abbaitis kenti ile eletirilmesi, lkenin Gediz Nehrinin kuzeyinde Bakray ve Simav aynn getii blgede olmas gerektiini gsterir (Har. 3, 5).
594 595

Garstang-Gurney 1959: 104, Macqueen 2001: 42, Mellaart 1968: 192, nal 2003a: 40. Kretschmer 1924: 207, Forrer 1932: 150, Starke 1997: 454, Hawkins 1998: 23, Niemeier 1999: 143

dipnot 22, Latacz 2002: 199.

596 597 598 599 600

Alparslan 2002: 23. Goetze 1957: harita Garstang-Gurney 1959: 96, Latacz 2002: 198. Macqueen 1968: 175, Mellaart 1993: 416. Hawkins 1998: 23.

157

Bat Anadolu ile Orta Anadolu arasnda yer alan snr lkeleri, Zippasla ve Hariati Dalk lkeleri, Hapalla lkesi ve Walma lkesi eklinde saylabilir. Bunlardan Zippasla ve Hariati lkeleri iin birok bilim adam Afyon ili snrlarndaki Murat Da civarnda olmas gerektii konusunda hemfikirdir601. zellikle Hitit mparatorluk Dneminin balangcna ait metinlere gre, asi Zippasla beyi Madduwattann Mira kralyla kimi zaman ortak hareket etmesi nedeniyle Byk Menderes vadisinin dousunda olmas gerektii anlalmaktadr. Ayrca Hitit lkesi ile arasnda gvenli bir snr oluturmas iin Hitit Kral II. Tuthaliyadan istedii Siyanti Nehri iin gnmzde Banaz ay602, Porsuk aynn yukars603 veya Yukar Sakarya Irma604 olabilecei nerilmitir. Bu bilgiler Zippasla ve Hariati Dalk lkelerinin Murat Da ve Trkmen Da arasnda olmas gerektiini bize gstermektedir (Har. 3, 5). Arzawa ile Hitit blgeleri arasnda kk bir snr lkesi olduu anlalan Walma lkesinin Emirda ve Sultandalar arasnda605, daha gneybatda Dinar ve Sandkl civarnda606 veya Sula ve Beyehir gllerinin gneyinde607 olmas gerektii nerilmektedir. II. Murilinin Arzawa seferi srasnda Hitit ordusu ile birlikte Sehiriya Nehri (Sakarya Nehri) Sallapa (Sivrihisar) Aura (Hisar Ky) hattn takip ederek en son Walma yaknlarnda Arzawallarla kar karya geldii bilinmektedir. Walma lkesinin Hititlerin izledii rota zerinde bulunan Afyon ili snrlarndaki klasik Holmi kenti (ay) ile eletirilmesi, Emirda ve Sultandalar arasnda olduunu kantlar niteliktedir (Har. 3, 5). Hakknda yazl kaynaklardan ok az bilgi edindiimiz Hapalla lkesinin lokalizasyonu iin yaplan nerilerden birisi Beyehir ve Eridir glleri civarnda
601 602 603 604 605 606 607

Garstang-Gurney 1959: 92, Goetze 1957: harita, Houwink ten Cate 1970: harita, Mellaart 1993: harita. Garstang-Gurney 1959: 91-92 Macqueen 1968: 177 Macqueen 1968: 177 dipnot 68deki Mellaartn gr. Garstang-Gurney 1959: 86. Mellaart 1993: 416. nal 2003a: 29. Bryce 1974a: 110.

158

olduu608 dieri ise Garstang-Gurney609 tarafndan ileri srlen Afyon ve Eskiehir illeri arasdr. Murat Dana lokalize ettiimiz Zippasla lkesi beyi Madduwattann Hapalla lkesinde karklk karabilmesi ve Tuz Glnn batsndaki isyan eden Pitassa ve Mahirassal halkn Hitit ordusundan Hapalla lkesi yaknlarna kadar kamay baarabilmesi bize baz ipular vermektedir. Buna gre Hapalla lkesinin Sultan Dalarnn batsnda Beyehir ve Eridir gllerini de iine alan Gller Blgesinde olabilecei sylenebilir (Har. 3, 5). Hitit metinlerinden birbirlerine yakn olduklar anlalan Karkisa ve Masa lkelerinden Karkisa lkesinin daha ok antik Karya blgesi ile olan isim benzerliinden dolay610 buraya yerletirilmesine karn, nal her ikisinin Balkesir ve Bursa civarnda611, Macqueen ise yine her ikisinin Marmara Denizinin dousunda612 olmas gerektiini nermektedir. Hitit metinlerinde bulduumuz birtakm ipular bize Arzawa lkelerinin kuzeydousunda lokalize edilebileceklerini gstermektedir. Seha Nehri lkesi kralnn kardelerinden kaarak Karkisa lkesine snmasndan ve Mira kral Mashuiluwann Hitit lkesine ihaneti zerine Masa lkesine kamasndan dolay lkelerin birbirlerine yakn konumda olduklar anlalmaktadr. Ayrca Masa lkesinin Hitit lkesinin kuzeyindeki dman lkeler arasnda gemesi,

lokalizasyonlar iin bir baka kant oluturmaktadr. Bu verilere bakldnda Masa ve Karkisa lkelerinin, Balkesirden Bilecike kadar olan kesimde olabilecekleri nerilebilir (Har. 3, 5). Lukka lkesinin lokalizasyonu iin birbirinden ok farkl iki neri bulunmaktadr. Mellaart ve Macqueenin Lukka lkesinin kuzeyde Marmara Denizinin gney kesiminde olabilecei nerisine karn613, birok bilim adam gney
608 609 610

Macqueen 1968: 173, Bryce 1980: harita 2, Hawkins 1998: 14 dipnot 39. Garstang-Gurney 1959: 100. Forrer 1926: 81, Sommer 1932: 157, Albright 1950: 168, Goetze 1957: harita, Mellaart 1958: 22

dipnot 151, Huxley 1960: 33.

611 612 613

nal 2003a: 4. Macqueen 1968: 174. Macqueen 1968: 175, Mellaart 1968: 187.

159

kylarnda bulunan klasik Likya blgesi ile Lukka lkesi arasndaki isim benzerliinden yola karak burada aranmas gerektii konusunda hemfikirdir614. Hitit yazl metinlerinde geen Zippasla beyi Madduwattann birok Lukka kentini igal ettikten sonra Alaiyay (Kbrs Adas) yamalama hareketi ile Ugarit metinleri arasnda bulunan Ugarit kralnn Alaiya kralna yazd mektupta Lukka kylarna donanma gnderdiini belirtmesi Lukka lkesinin Akdeniz kysnda yer aldn ve Dou Karyay da iine alacak ekilde Likya blgesi ile eletirilebileceini gstermektedir (Har. 3, 5). Bat Anadolu lkelerinden yeri nerede olduu en ok tartlan lkeyi kukusuz Ahhiyawa lkesi oluturmaktadr. Hitit metinlerine bakldnda, bu tartmalarn daha ok Ahhiyawallarn Yunanl m yoksa Anadolulu mu olduklarnn tam olarak belli olmamasndan kaynakland anlalmaktadr. Ahhiyawa lkesinin Akhalarn meydana getirdii Miken Devleti ile eit olduunu dnen bilim adamlar Ahhiyaway Kta Yunanistana yerletirirken615, dierleri Gneybat Anadolunun n ksmndaki adalar, Karya sahillerini ve Gney onyay iine alan bir blgeyi nermektedirler616. Hitit metinlerine gre II. Muriliden kaan Arzawa kral Uhhaziti ile oullarnn bir kaykla deniz ar bir yere olaslkla bir adaya snmas ve Piyamaradunun denize kys olduu bilinen Seha Nehri lkesi, Wilusa ve Lazpada rahat hareket edebilmesinden Ahhiyawa lkesinin Ege Denizi ile balantl bir lke olduu anlalmaktadr. Ayrca IV. Tuthaliya Dnemine ait bir metin parasnda Ahhiyawa lkesinin gemilerinin Asur lkesine ulamamas gerektii ifadesinin olmas, Ahhiyawann Akdenize de ulaabilecek bir konumda olduunu gstermektedir. Bu yazl veriler dnda Kta Yunanistandaki Thebai kentinde Linear B kil tablet arivinin ve Luwi hiyeroglifli bir silindir mhrn ele gemesi de gz nnde bulundurularak

614

Forrer 1926: harita, Albright 1950: 168, Cornelius 1958b: 381, Garstang-Gurney 1959: 81, Huxley

1960: 33, Houwink ten Cate 1970: 73, Bryce 1974b: 397. 615 Forrer 1932: 150, Huxley 1960: 33, Gterbock 1983: 138, Niemeier 2002: 521. 616 Bittel 1950: 70, Page 1959: 15, Boysal 1971: 72, Mountjoy 1998: 51. Boysal adalarn merkezinde Rodosun olduunu dnrken (1971: 72), Gurney ise merkeze Girit Adasn yerletirmektedir (2001: 55).

160

Ahhiyawa lkesi iin en uygun konumun Kta Yunanistan olmas gerektii anlalmaktadr (Har. 3, 5). Tez almam srasnda ele alm olduum kaz ve yzey aratrmalar sonularna gre, zellikle keramik dalmna baktmzda ise, her ne kadar Bat Anadolu Blgesinin tamamnda yaygn olarak devety, kahverengi ve krmz renkli mal gruplar tespit edilmi olsa da yine de corafi olarak baz yresel farkllklarn da olduu gze arpmaktadr (Har. 2). Buna gre, gri renkli mallarn yaylm alan kuzeyde Troyadan balayarak gneyde Milete kadar uzanmaktadr. Bu mal grubu, Byk Menderes Nehrinden daha ileride tespit edilememektedir. Altn ve gm renkli mallar Bat Anadoluda ky ve orta kesimlerde youn dalm gsterirken, Bat Anadolu ile Orta Anadolu platosu arasnda snr oluturan Simav Dalar ve Murat Dann dousundan itibaren grlmez. ounlukla Byk Menderes Nehrinin civarnda youn olarak grlen sar/devety ve krmz renkli Minyas keramiinin Gediz Nehrinin gneyinden itibaren rneklerinin grlmesine ramen, bu mal grubu nehrin kuzey kesiminde ele gememektedir. Son olarak Bat Anadolunun kuzey ve orta kesimlerinde youn olarak grlen Gri Minyas keramii, bilinenlerin aksine Byk Menderes havzasnn aa ksmnda olduu gibi orta ve yukar kesimlerinde de en azndan yzey aratrmalaryla saptanmtr. Bu keramik grubunun kuzeydou snrn Murat Da ve Emir Dalar oluturmaktadr. Eskiehir blgesinde bu gruba ait veri tespit edilememitir. Ayrca yerli keramik malzemesine ok az sayda rastladmz ancak evrelerindeki corafi ykseltiler nedeniyle doal blgesel snrlara sahip baka blgelerin olduu da anlalmaktadr. Buna gre, youn Miken etkinliinin grld Karya kylar douda Beparmak Dalar ile snrlanmaktadr. Sadece Karata-Baba kaz verilerine sahip olduumuz Likya Blgesi ise Toros Dalar ve Bat Anadolunun kuzey kesimleri arasnda uzanmaktadr. Ele geen yerel devety mallar dnda Hitit ve Kilikya etkili keramik malzemesinin olmas, Bat Anadolunun dier blgeleriyle

161

arasndaki Toroslarn daha ok dou kesimlere doru rahat ulamn yapldn dndrmektedir. Klasik Pisidya blgesini oluturan ve Sultan Dalar ile Toros Dalar arasnda yer alan Gller Blgesine baktmzda, yzey aratrmalarndan gelen malzemenin daha ok yaknnda bulunduu Orta Anadolu ile benzer zellikte olduu anlalmaktadr. Yukarda ortaya koyduumuz keramik gruplarnn dalmndan, bu

keramiklerin corafi koullara bal olarak dalm gsterdii, fakat bu dalmn siyasi snrlar net olarak ortaya koymad anlalmaktadr. Blgede gnmze kadar

gerekletirilmi olan arkeolojik almalar sonucunda, bu mal gruplarnn dalmna bakarak en azndan blgelere gre bir ayrm yapmak istediimizde alt blgenin olduunu anlamaktayz. Buna gre her ne kadar Byk Menderes Nehri i ve ky kesimler arasndaki balanty salasa da Troyadan balayarak gelen benzer nitelikteki keramik malzemesinin Gneybat Egede grlmesine engel oluturur. Ayrca Byk Menderes Nehrinde olduu gibi Toros Dalar da kuzey kesimlerdeki keramik dalmnn gney kylarna ulaamamasna ve Kilikya gibi farkl blgelerle iletiim kurulmasna neden olmaktadr. Bat Anadolunun ky ve orta kesimleri arasnda snr izen ve Bat Anadolu Eii olarak bilinen dalk kesim, dousundaki youn Orta Anadolu etkisinin batya gemesini engellemektedir. Daha nce de belirttiim gibi devety, gri ve krmz renkli malzemenin yaygn olarak blgenin tamamnda ele gemesi ve baz blgesel farkllamalarn olmas, sadece blge snrlarn belirlemede bize yardmc olurken siyasi snrlar oluturmadklar anlalmaktadr. Sonu olarak, M.. 2. binylda Bat Anadolunun siyasi yapsn oluturan beyliklerin lokalizasyonu ile ilikili olarak, yazl kaynaklardaki ifadelerden ve son yllarda ortaya kan baz arkeolojik kantlardan yola karak baz nerilerin arlk kazand anlalmaktadr. Bununla beraber blgenin keramik kltrnn snrlarn daha ok corafi zelliklerin belirlemi olmas ve baz mal gruplarnn Bat Anadolu Blgesi genelinde grlmesi, tek bana keramik kltrnden yola karak siyasi snrlarn oluturulamayacan ortaya koymaktadr.

162

KISALTMALAR ve KAYNAKA:
Abay-Salamtimur-Derin 2000: E. Abay-H. Salamtimur-Z. Derin, Ulucak Hyk Kazlar 1998, 21. KST 1. Cilt, 359-370.

Abay-Dedeolu 2005:

E. Abay-F. Dedeolu, 2003 Yl Denizli/ivril Ovas Yzey Aratrmas, 22. AST 2. Cilt, 4150.

AJA:

American Journal of Archaeology

Akdeniz 2002:

E. Akdeniz, Byk Menderes Havzasnda Prehistorik Yerleim Dokusu, Belleten LXVI/245, 1-36.

Akdeniz 2004:

E.Akdeniz, Kuadas Kadkalesi Kazsnda Bulunan Bir Hitit Heykelcii, OLBA IX, 21-57.

Akurgal 1950:

E. Akurgal, Bayrakl Kazs: n Rapor, Ank. niv. DTCF Dergisi say: 8/1, Ankara, 1-51.

Akurgal 1983:

E. Akurgal, Eski zmir I, Ankara.

Akyurt 1998:

. M. Akyurt, M.. 2. Binde Anadoluda l Gmme Adetleri, Ankara.

Albright 1950:

W. F. Albright, Some Oriental Glosses on the

163

Homeric Problem, AJA 54, 162-176.

Alp 2002:

S. Alp, Hitit anda Anadolu: iviyazl ve Hiyeroglif Yazl Kaynaklar, Tbitak Popler Bilim Kitaplar, 3. basm, Ankara.

Alparslan 2002:

M. Alparslan, Artukka: Assuwa lkesi ve Lokalizasyonu, Anadolu Aratrmalar XVI, 23-34.

AnatSt:

Anatolian Studies

AST:

Aratrma Sonular Toplants

Astour 1965:

M. C. Astour, New Evidence on the Last Days of Ugarit, AJA 69, 253-258.

Basedow 2001:

M. Basedow, Beiktepe, Son Tun a Mezarl, D ve Gerek: Troia, Homer Kitabevi, stanbul, 415-418.

Bass 1963:

G. F. Bass, Mycenaean and Protogeometric Tombs in the Halicarnassus Peninsula, AJA 67/4, 353-361.

Bayne 2000:

N. Bayne, The Grey Wares of North-West Anatolia: In The Middle and Late Bronze Age and The Early Iron Age and Their Relation to The Early Greek Settlements, Asia Minor

164

Studien Band 37, Bonn.

Beal 1995:

R. H. Beal, Hittite Military Organization, Civilizations of the Ancient Near East I (ed. J. M. Sasson, J. Baines, G. Beckman, K. S. Rubinson), 545-553.

Becks 2004:

R. Becks, Troia: Son Tun a, Arkeoatlas say: 3, 70-75.

Beksa 1999:

E. Beksa, Balkesir li Ayvalk ve Gme lelerinde Pre ve Protohistorik Yerlemeler Yzey Aratrmas 1997, XVI. AST II. Cilt, 109-119.

Beksa 2000:

E. Beksa, 1998 Yl Balkesir li Ayvalk, Gme, Burhaniye ve Edremit lelerinde Pre ve Protohistorik Yerlemeler Yzey Aratrmas, XVII. AST II. Cilt, 115-126.

Bilgen 2005:

N. Bilgen, avlum: Eskiehir Alpu Ovasnda Bir Orta Tun a Mezarl, Eskiehir.

Bilgen 2006:

N. Bilgen, 2004 Yl Midaion/Karahyk Yzey Aratrmas, 23. AST 2. Cilt, 403-408.

Bittel 1942:

K. Bittel, Kleinasiatische Studien, IstMitt 5.

Bittel 1950:

K. Bittel, Grundzge der Vor und Frhgeschichte Kleinasiens, 2. bask, Tbingen.

165

Blegen-Caskey-Rawson 1953:

C. W. Blegen-J. L. Caskey-M. Rawson, Troy: The sixth Settlement, Volume III, Princeton.

Boehlau-Schefold 1942:

J. Boehlau-K. Schefold, Larisa am Hermos III, Berlin.

Bossert 1946:

H. Th. Bossert, Asia, stanbul.

Boysal 1967a:

Y. Boysal, Mskebi Kazs 1963 Ksa Raporu, Belleten XXXI/121, Ankara, 67-76.

Boysal 1967b:

Y. Boysal, Karya Blgesinde Yeni Aratrmalar, Anadolu 11, Ankara, 1-29.

Boysal 1971:

Y. Boysal, Bat Anadoluda Son Aratrmalar ve Ahhiyawa Sorunu, Anadolu 15, Ankara, 6372.

Brker-Klahn 2006:

J. Brker-Klahn, Hethitisch bei Homer und anderen Griechen?, A. Erkanal vd. (ed.), Hayat Erkanala Armaan: Kltrlerin Yansmas/Studies in Honor of Hayat Erkanal: Cultural Reflections, Homer Kitabevi, stanbul, 170-184.

Brandau 2002:

B. Brandau, Troia: Bir Kent ve Mitleri, Yeni Keifler, Arkada Yaynlar, Ankara.

Bryce 1974a:

T. R. Bryce, Some Geographical and Political Aspects of Mursilis Arzawan Campaign, AnatSt 24, 103-116.

166

Bryce 1974b:

T. R. Bryce, The Lukka Problem and A Possible Solution, JNES 33-4, 395-404.

Bryce 1980:

T. R. Bryce, The Major Historical Texts of early Hittite History, Asian Studies Monograph 1, Queensland.

Bryce 1985:

T. R. Bryce, A Reinterpretation of the Milawata Letter In The Light of the New Join Piece, AnatSt 35, 13-23.

Bryce 1986:

T. R. Bryce, Madduwatta and Hittite Policy in Western Anatolia, Historia 35, 1-12.

Bryce 1992:

T. R. Bryce, Lukka Revisited, JNES 51-2, 121130.

Bryce 1998:

T. R. Bryce, The Kingdom of the Hittites, Oxford.

Bykkolanc 1998:

M. Bykkolanc, Apasas, Eski Efes ve Ayasuluk, Gemiten Gnmze Seluk Sempozyumu, 31-40.

Bykkolanc 1999:

M. Bykkolanc, Seluk-Ayasuluk Tepesi (Eski Efes) 1997 Yl Kaz ve Aratrmalar, IX. Mze Kurtarma Kazlar Semineri, 361-370.

Cancik 2002:

H. Cancik, Die luwische Historiographie: Geschichtsschreibung vor den Griechen II, Hititler ve Hitit mparatorluu (mze sergi

167

katalou, Almanca-Trke), 78-81.

Carruba 1996:

O. Carruba, Neues zur Frhgeschichte Lykiens, F. Blakolmer u.a. (Hrsg.), Fremde Zeiten - Festschrift fr J. Borchhardt zum sechzigsten Geburtstag am 25. Februar 1996, Wien, 25-39.

Cline 1996:

E. H. Cline, Assuwa and the Achaeans: the Mycenaean sword at Hattusas and its possible implications, Annual of the British School at Athens 91, 137-151.

Cook 1974:

J. M. Cook, Bronze Age Sites in the Troad, Bronze Age Migrations in the Aegean, Ed: R.A.Crossland and A.Birchall, London, 37-40.

Cornelius 1958a:

F. Cornelius, Geographie der Hethiterreiches, OrNS 27, 225-251.

Cornelius 1958b:

F. Cornelius, Geographie der Hethiterreiches (Schluss), OrNS 27, 373-398.

Cornelius 1958c:

F. Cornelius, Zur hethitischen Geographie: die Nachbarn des Hethiterreiches, RHA 64, 1-17.

Cokun 1989:

Y. Cokun, Hitit ivi Yazl Belgelerin I Altnda lk ada Tuwanuwa, Belleten 53/207208, 477-485.

168

CTH:

E. Laroche, Catalogue des textes hittites

Darga-Sivas-Sivas 2005:

M. Darga-T. Sivas-H. Sivas, arhyk/Dorylaion Kazs 2003 Yl almalar, 26. KST 2. Cilt, 343-350.

del Monte-Tischler 1978:

G. F. del Monte-J. Tischler, Rpertoire Gographique des Textes Cuniformes VI: Die Orts- und Gewssernamen der hethitischen Texte, Wiesbaden.

EA:

El Amarna Tabletleri

Easton-Hawkins vd. 2002:

D. F. Easton-J. D. Hawkins-A. G. Sherratt-E.S. Sherratt, Troy In Recent Perspective, AnatSt 52, 75-109.

Efe 1990:

T. Efe, 1988 Ylnda Ktahya, Bilecik ve Eskiehir llerinde Yaplan Yzey Aratrmalar, VII. AST, 405-424.

Efe 1993:

T. Efe, 1991 Ylnda Ktahya, Bilecik ve Eskiehir llerinde Yaplan Yzey Aratrmalar, X. AST, 345-364.

Efe 1995:

T. Efe, 1993 Ylnda Ktahya, Bilecik ve Eskiehir llerinde Yaplan Yzey Aratrmalar, XII. AST, 245-266.

Efe 1996:

T. Efe, 1994 Ylnda Ktahya, Bilecik ve

169

Eskiehir llerinde Yaplan Yzey Aratrmalar, XIII. AST I. Cilt, 131-152.

Efe 1997:

T. Efe, 1995 Ylnda Ktahya, Bilecik ve Eskiehir llerinde Yaplan Yzey Aratrmalar, XIV. AST II. Cilt, 215-232.

Efe 2004:

T. Efe, Kltr Gruplarndan Krallklara: Bat Anadolunun Tarihncesi Kltrel ve Siyasal Geliim Profili, Colloquium Anatolicum III, 1529.

Emre 1978:

K. Emre, Yanarlar: Afyon Yresinde Bir Hitit Mezarl, TTKY Ankara.

Erdemgil-Bykkolanc 1992:

S. Erdemgil-M. Bykkolanc, 1990 Yl EfesAyasuluk Tepesi Prehistorik Kazs, XIII. KST II. Cilt, 265-281.

Erkanal 1988:

A. Erkanal, Panaztepe Kazlar 1986 Yl Sonular, IX. KST I. Cilt, 345-350.

Erkanal 1993:

A. Erkanal, 1991 Panaztepe Kazs Sonular, XIV. KST I. Cilt, 495-501.

Erkanal 1996:

A. Erkanal, 1994 Panaztepe Kazlar Sonular, XVII. KST I. Cilt, 329-335.

Erkanal 1997:

A. Erkanal, 1995 Panaztepe Kazlar Sonular, XVIII. KST I. Cilt, 281-287.

170

Erkanal 1999:

A. Erkanal, 1997 Panaztepe Kazlar, XX. KST I. Cilt, 371-377.

Erkanal 2002:

A. Erkanal, zmir Blgesi Arkeolojik Aratrmalarnda Panaztepe Kazsnn Yeri, zmir Kent Kltr Dergisi, say 5 (ubat 2002), 188-195.

Erkanal-nardal 2006:

A. Erkanal, N. nardal, Panaztepe 2004 Yl Kazlar, 27. KST 1. Cilt, 191-204.

Erkanal, H.-Hrylmaz 1994:

H. Erkanal-H. Hrylmaz 1992 Liman Tepe Kazlar, XV. KST I. Cilt, 361-369.

Erkanal, H.-Gnel 1995:

H. Erkanal-S. Gnel, 1993 Liman Tepe Kazs, XVI. KST I. Cilt, 263-274.

Erkanal, H.-Gnel 1996:

H. Erkanal-S. Gnel, 1994 Liman Tepe Kazlar, XVII. KST I. Cilt, 305-315.

Erkanal, H.-Gnel 1997:

H. Erkanal-S. Gnel, 1995 Yl Liman Tepe Kazlar, XVIII. KST I. Cilt, 231-249.

Erkanal, H. 2002:

H. Erkanal, Liman Tepe Kazlar, zmir Kent Kltr Dergisi, say 5 (ubat 2002), 221-227.

Erkanal, H. 2005:

H. Erkanal, Gncel: emede Bir Tarih Yatyor balkl kendisiyle yaplan bir sylei yazs, eme Life Dergisi (Eyll 2005), 12-13.

171

Erkanal-Karaturgut 2004:

H. Erkanal-E. Karaturgut, 2002 eme Balararas Kazlar, 25. KST II. Cilt, 153-164.

Erkanal-zkan 1998:

H. Erkanal-T. zkan, 1996 Bakla Tepe Kazlar, 19.KST I. Cilt, 399-425.

Erkanal-zkan 1999:

H. Erkanal-T. zkan, 1997 Bakla Tepe Kazlar, 20.KST I. Cilt, 337-347.

Erkanal kt-ren 2004:

A. Erkanal kt-K. ren, 2002 Gney Aiolis Yzey Aratrmas, 21. AST 2. Cilt, 245-252.

Ersoy 1983:

Y. E. Ersoy, Klazomenai Myken Keramii, Yaynlanmam Lisans Tezi, zmir.

Ersoy 1988:

Y. E. Ersoy, Finds From Menemen/Panaztepe In The Manisa Museum, The Annual of the British School At Athens 83, 55-82.

Ertekin-Ediz 1993:

A. Ertekin, . Ediz, The Unique Sword From Boazky/Hattusa, Nimet zge Armaan, Ankara, 719-725.

Forlanini 1988:

M. Forlanini, "La regione del Tauro nei testi hittite", Vicino Oriente 7, 129-169.

Forrer 1924:

E. Forrer, Vorhomerische Griechen in den Keilschrifttexten von Boghazki, MDOG 63, 122.

172

Forrer 1926:

E. Forrer, Forschungen I/1, Berlin.

Forrer 1932:

E. Forrer, RLA I, Berlin 1932, 227. (Assuwa maddesi)

Forrer 1937:

E. Forrer, Kilikien zur Zeit des Hatti-Reiches, Leipzig.

French 1967:

D. H. French, Prehistoric Sites in Northwest Anatolia: I. The Iznik Area, AnatSt 17, 49-100.

French 1969:

D. H. French, Prehistoric Sites in Northwest Anatolia: II. The Balkesir and Akhisar/Manisa Areas, AnatSt 19, 41-98.

Friedrich 1926:

J. Friedrich, Mit Duppi-Tessup von Amurru, Targasnallis von Hapalla und Kipanta-KAL von Mira und Kuwalija, Leipzig.

Garstang 1941:

J. Garstang, Arzawa ve Lugga Memleketlerine Ait Bir Harita, Belleten V/17-18, Ankara, 17-32.

Garstang 1943:

J. Garstang, Hittite Military Roads In Asia Minor: A Study In Imperial Strategy With A Map, AJA 47, 35-62.

Garstang 1944:

J. Garstang, The Hulaya River Land and Dadassas: A Crucial Problem in Hittite Geography, JNES 3/1, 14-37.

173

Garstang-Gurney 1959:

J. Garstang-O. R. Gurney, The Geography of the Hittite Empire, London.

Georgacas 1969:

D. J. Georgacas, The Name of Asia for Continent: Its History and Origin, Names 17, 190.

Goetze 1928:

A. Goetze, Madduwattas, Mitteilungen der Vorderasiatisch-gyptischen Gesellschaft 32, Leipzig.

Goetze 1933:

A. Goetze, Die Annalen des Mursilis, MVAG 38.

Goetze 1940:

A. Goetze, Kizzuwatna and the Problem of Geography, New Haven.

Goetze 1957:

A. Goetze, Kleinasien, Kulturgeschichte des Alten Orients, Mnchen.

Goetze 1960:

A. Goetze, The Beginning of the Hittite Instructions for the Commander of the Border Guards, JCS 14, 69-73.

Gonnet 1986:

H. Gonnet, Frikyada Ge Bronz ana Tarihlenebilecek Kaya Eserleri zerine Gzlemler, IX. Trk Tarih Kongresi I. Cilt, 273278.

Gurney 1940:

O. R. Gurney, Hittite Prayers of Mursili II,

174

Annals of Archaeology and Anthropology 27, 1163.

Gurney 1992:

O. R. Gurney, Hittite Geography. Thirty Years After, Hittite and Other Anatolian Near Eastern Studies, Honour of Sedat Alp (Ed. H. Otten-E. Akurgal-H. Ertem-A. Sel), Ankara, 213-221.

Gurney 1997:

O. R. Gurney, The Annals of Hattusilis III, AnatSt 47, 127-139.

Gurney 2001:

O. R. Gurney, Hititler (ev. Pnar Arpaay), Dost kitabevi, stanbul.

Gltekin-Baran 1964:

H. Gltekin-M. Baran, Seluk Tepesinde Bulunan Miken Mezar, TAD 13/2, 122-133.

Gnel 1998:

S. Gnel, Liman Tepede Ele Geen Bir Myken Figrin Paras, Belleten LXII/233, 25-30.

Gnel 1999:

S. Gnel, Panaztepe II: M.. 2. Bine Tarihlendirilen Panaztepe Seramiinin Bat Anadolu ve Ege Arkeolojisindeki Yeri ve nemi, Ankara.

Gnel 2003:

S. Gnel, Aydn ve Mula lleri 2001 Yl Yzey Aratrmalar, 20. AST 2. Cilt, 113-126.

Gnel 2004a:

S. Gnel, Orta Hellas Dnemi Mat Boyal Seramii ve Liman Tepede Ele Geen Mat Boyal Seramiin Ege Arkeolojisi Kltrel

175

Geliimindeki nemi, Tba-Ar VII, 197-214.

Gnel 2004b:

S. Gnel, Aydn ve Mula lleri 2002 Yl Yzey Aratrmalar, 21. AST 1. Cilt, 325-331.

Gnel 2005:

S. Gnel, Aydn ve Mula lleri 2003 Yl Arkeolojik Yzey Aratrmalar, 22. AST 1. Cilt, 183-192.

Gnel 2006:

S. Gnel, ine-Tepecik Hy 2004 Yl Kazlar, 27. KST 1. Cilt, 19-28.

Gterbock 1956:

H. G. Gterbock, The Deeds of Suppiluliuma as Told by His Son Mursilis II, JCS 10, 41-68, 7598, 107-130.

Gterbock 1967a:

H. G. Gterbock, Lexicographical Notes III, RHA 81, 141-150.

Gterbock 1967b:

H. G. Gterbock, Das dritte Monument am Karabel, IstMitt 17, 63-71.

Gterbock 1983:

H. G. Gterbock, The Hittites and The Aegean World,1: The Ahhiyawa Problem Reconsidered, AJA 87/2, 133-138.

Gterbock 1984:

H. G. Gterbock, Hittites and Achaeans: A New Look, Proceedings of the American Phisophical Society, 114-122.

Hanfmann 1962:

G. M. A. Hanfmann, A Hittite Priest from

176

Ephesus, AJA 66/1, 1-4.

Hansen 1994:

O. Hansen, A Mycenaean Sword From Boazky-Hattusa Found in 1991, Annual of the British School at Athens 89, 213-215.

Hawkins 1994:

J. D. Hawkins, The End of the Bronze Age in Anatolia: New Light from Recent Discoveries, Anatolian Iron Ages 3, Ed: A. ilingirolu-D. French, 91-94.

Hawkins 1998:

J. D. Hawkins, Tarkasnawa King of Mira Tarkondemos, Boazky sealings and Karabel, AnatSt 48, 1-31.

Heinhold-Krahmer 1977:

S. H. Krahmer, Arzawa. Untersuchungen zu einer Geschichte nach den hethitischen Quellen (= THeth 8), Heidelberg.

Houwink ten Cate 1965:

Ph. H. J. Houwink ten Cate, The Luwian Population Groups of Lycia and Cilicia Aspera during the Hellenistic Period, Leiden.

Houwink ten Cate 1966:

Ph. H. J. Houwink ten Cate, Mursilis' Northwestern Campaigns - Additional Fragments of his Comprehensive Annals, JNES 25, 162191.

Houwink ten Cate 1970:

Ph. H. J. Houwink ten Cate, The Records of the Early Hittite Empire (c. 1450-1380 B.C.), PIHANS 26, stanbul.

177

Houwink ten Cate 1974:

Ph. H. J. Houwink ten Cate, Contact between the Aegean region and Anatolia in the second millennium B.C: Anatolian Evidence for Relations with the West in the Late Bronze Age, (ed. R. A. Crossland-A. Birchall) Bronze Age Migrations in the Aegean, London, 141161.

Huxley 1960:

G. L. Huxley, Achaeans and Hittites, Oxford.

Hrylmaz 2002:

H. Hrylmaz, Yenibademli Hyk: Kuzeydou Ege Denizinde Bir Erken Tun a Yerlemesi, Hacettepe niv. Edeb. Fak. Dergisi, Cilt 19-Say 1, Ankara, 27-44.

IstMitt:

Istanbuler Mitteilungen

JCS:

Journal of Cuneiform Studies

Jewell 1974:

E. R. Jewell, The Archaeology and History of Western Anatolia During the Second Millennium B.C., University of Pennsylvania.

JNES:

Journal of Near Eastern Studies

Joukowsky 1986a:

M. S. Joukowsky, Prehistoric Aphrodisias I, An Account of the Excavations and Artifact Studies:

178

Excavations and Studies, Louvain and Providence.

Joukowsky 1986b:

M. S. Joukowsky, Prehistoric Aphrodisias II, An Account of the Excavations and Artifact Studies: Bibliography, Catalogue, Appendix, Index, Louvain and Providence.

Kadish 1971:

B. Kadish, Excavations of Prehistoric Remains at Aphrodisias 1968 and 1969, AJA 75, 121140.

Kale 1999:

H. Kale, Beycesultan ve evresindeki Prehistorik Yerleimler, Yaynlanmam Bitirme Tezi (Dan. Prof. Dr. A. ilingirolu), zmir.

Kan 2005:

M. Hamdi Kan, Anaia-Kadkalesi M.. 2. Binyl Seramikleri, E.. Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi (Dan. Prof. Dr. E. Doer), zmir.

Karauuz 2002:

G. Karauuz, Boazky ve Ugarit ivi Yazl Belgelerine Gre Hitit Devletinin Siyasi Antlama Metinleri, izgi Kitabevi, Konya.

Kayan 1988:

. Kayan, Arkeolojik Jeomorfoloji Asndan Yeniehir ve znik Havzalarnn evre zellikleri, V. AST II. Cilt, 211-219.

KBo:

Keilschrifttexte aus Boghazkoi

179

Knal 1953:

F. Knal, Arzawa Memleketlerinin Mevkii ve Tarihi, Ankara.

Knal 1998:

F. Knal, Eski Anadolu Tarihi, TTKY, Ankara.

Knudtzon 1902:

J. A. Knudtzon, Die zwei Arzawa Briefe; die ltesten Urkunden in indogermanischer Sprache, Leipzig.

Korfmann 1985:

M. Korfmann, Beik-Yasstepe ve BeikSivritepe 1983 n Raporu, VI. KST, 107-113.

Korfmann 1986:

M. Korfmann, Beik-Yasstepe, Beik-Sivritepe ve Beik Mezarl 1984 n Raporu, VII. KST, 229-233.

Korfmann 1987:

M. Korfmann, Beik-Yasstepe ve Beik Mezarl 1985 n Raporu, VIII. KST I. Cilt, 263-266.

Korfmann 1990:

M. Korfmann, 1988 Troia almalar, 11. KST I. Cilt, 283-291.

Korfmann 1995:

M. Korfmann, 1993 Yl Troia almalar, 16. KST I. Cilt, 239-247.

Korfmann 1996:

M. Korfmann, Troia 1994 Kaz Sonular, 17. KST I. Cilt, 283-293.

Korfmann 1997:

M. Korfmann, Troia 1995 Kazlar, 18. KST I.

180

Cilt, 213-218.

Korfmann 2001:

M. Korfmann, Yksek Troia Kltr (Troia VI ve VIIa): Bir Anadolu Kltr, D ve Gerek: Troia, Homer Kitabevi, stanbul, 395-406.

Korfmann 2003:

M. Korfmann, Denizsel Troia Kltr, Arkeoatlas say: 2, 132-137.

Kretschmer 1924:

P. Kretschmer, Alaksandus, Knig von Vilusa, Glotta 13, 205213.

KST:

Kaz Sonular Toplants

KUB:

Keilschrifturkunden aus Boghazkoi

Lamb 1937:

W. Lamb, Excavations at Kusura Near Afyon Karahisar, Archaeologia 86, 1-64.

Lamb 1938:

W. Lamb, Excavations at Kusura Near Afyon Karahisar: II, Archaeologia 87, 217-273.

Latacz 2001:

J. Latacz, Batdaki Byk Komu: Yunanlar Troia Hakknda Ne Biliyorlard?, D ve Gerek: Troia, Homer Kitabevi, stanbul, 54-57.

Latacz 2002:

J. Latacz, Wilusa (Wilios/Troia): Zentrum eines hethitischen Gliedstaates in NordwestKleinasien, Hititler ve Hitit mparatorluu (mze sergi katalou, Almanca-Trke), 196 201.

181

Laviosa 1974:

C. Laviosa, Recent Archaeological Research in Turkey: Iasos, 1973, AnatSt 24, 33-35.

Levi 1971:

D. Levi, Recent Archaeological Research in Turkey: Iasos, 1970, AnatSt 21, 38-40.

Lloyd-Mellaart 1955:

S. Lloyd-J. Mellaart, Beycesultan Excavations: First Preliminary Report, AnatSt 5, 39-92.

Lloyd-Mellaart 1962:

S. Lloyd-J. Mellaart, Beycesultan Vol.I: The Chalcolithic and Early Bronze Age Levels, London.

Lloyd-Mellaart 1965:

S. Lloyd-J. Mellaart, Beycesultan Vol.II: Middle Bronze Age Architecture and Pottery, London.

Macqueen 1968:

J. G. Macqueen, Geography and History in Western Asia Minor in the Second Millenium B.C., AnatSt 18, 169-185.

Macqueen 2001:

J.G.Macqueen, Hititler ve Hitit anda Anadolu, (ev. Esra Davutolu), Ankara.

MDOG:

Mitteilungen der Deutschen Orient

Melchert 1978:

H. C. Melchert, The Acts of Hattusili I, JNES 37, 1-22.

Mellaart 1955:

J. Mellaart, Some Prehistoric Sites in North-

182

Western Anatolia, IstMitt 6, 53-88.

Mellaart 1958:

J. Mellaart, The End of the Early Bronze Age in Anatolia and the Aegean, AJA 62/1, 9-33.

Mellaart 1968:

J. Mellaart, Anatolian Trade with Europe and Anatolian Geography and Culture Provinces in the Late Bronze Age, AnatSt 18, 187-202.

Mellaart 1970:

J. Mellaart, The Second Millennium Chronology of Beycesultan, AnatSt 20, 55-67.

Mellaart 1974:

J. Mellaart, Western Anatolia, Beycesultan and The Hittites, Mansele Armaan I, TTKY, Ankara, 493-526.

Mellaart 1993:

J. Mellaart, The Present State of Hittite Geography, Nimet zge Armaan, Ankara, 415-422.

Mellaart-Murray 1995:

J. Mellaart-A. Murray, Beycesultan Vol.III Part II: Late Bronze Age and Phrygian Pottery and Middle and Late Bronze Age Small Objects, Oxford.

Mellink 1965:

M. J. Mellink, Excavations at Karata-Semayk in Lycia, 1964, AJA 69-3, 241-251.

183

Mellink 1969:

M. J. Mellink, Excavations at Karata-Semayk in Lycia, 1968, AJA 73-3, 319-331.

Mellink 1970:

M. J. Mellink, Excavations at Karata-Semayk and Elmali, 1969, AJA 74-3, 245-259.

Mellink 1986:

M. J. Mellink, West Anatolian Cultures of the Bronze Age: Discoveries and Interpretation, 1881-1981, IX. Trk Tarih Kongresi I. cilt, TTK Basmevi, 93-98.

Mercangz 2002:

Z. Mercangz, Kuadas, Kad Kalesi Kazs, zmir Kent Kltr Dergisi say: 5 (ubat 2002), 272-276.

Meri 1987:

R. Meri, 1985 Yl Alaehir Kaz almalar, VIII. KST II. Cilt, 259-271.

Meri 1988:

R. Meri, 1986 Yl zmir ve Manisa lleri Yzey Aratrmas, V. AST I. Cilt, 247-256.

Meri 1989:

R. Meri, 1987 zmir-Manisa-Aydn lleri Yzey Aratrmas, VI. AST, 385-392.

Meri 1990:

R. Meri, 1988 Yl zmir, Manisa lleri Yzey Aratrmas, VII. AST, 361-366.

184

Meri 1992:

R. Meri, 1990 Yl Alaehir Kazs, XIII. KST I. Cilt, 227-231.

Meri 2002:

R. Meri, Metropolis Yaknndaki Hitit ada Bir Arzawa Kenti: Puranda, zmir Kent Kltr Dergisi, say 5 (ubat 2002), 230-234.

Meri 2003:

R. Meri, Excavations at Bademgedii Tepe (Puranda) 1999-2002: Apreliminary Report, IstMitt 53, 79-98.

Meri-z 2002:

A. E. Meri-A. K. z, Metropolis: Ana Tanra Kenti, zmir Kent Kltr Dergisi, say 5 (ubat 2002), 235-243.

Meri-z vd. 2005:

R. Meri-A. K. z-A. E. Meri-S. Aybek, Metropolis Kazlar 2003, 26. KST 2. Cilt, 137146.

Meri-z vd. 2006:

R. Meri-A. K. z-A. E. Meri-S. Aybek, Metropolis 2004 Yl Kaz almalar, 27. KST 1. Cilt, 249-260.

Momigliano 2005:

N. Momigliano, Iasos and the Aegean Islands Before The Santorini Eruption, Aegaeum 25: Emporia, Aegeans in the Central and Eastern Mediterranean, Austin, 217-225.

185

Mountjoy 1997a:

P. A. Mountjoy, Local Mycenaean Pottery at Troia, Studia Troica 7, 259-267.

Mountjoy 1997b:

P. A. Mountjoy, Troia Phase VIf and Phase VIg: The Mycenaean Pottery, Studia Troica 7, 275-294.

Mountjoy 1998:

P. A. Mountjoy, The East Aegean-West Anatolian Interface in the Late Bronze Age: Mycenaeans and the kingdom of Ahhiyawa, AnatSt 48, 33-67.

Mountjoy 1999a:

P. A. Mountjoy, The Destruction of Troia VIh, Studia Troica 9, 253-293.

Mountjoy 1999b:

P. A. Mountjoy, Troia VII Reconsidered, Studia Troica 9, 295-346.

MVAG:

Mitteilungen der vorderasiatisch-aegyptischen Gesellschaft

Naumann 1998:

R. Naumann, Eski Anadolu Mimarl, Ankara, 4. bask.

Neumann 2001:

G. Neumann, Anadoludaki Byk Komu: Hititler, D ve Gerek: Troia, Homer Kitabevi,

186

stanbul, 46-50.

Niemeier 1998:

W. D. Niemeier, The Mycenaeans in Western Anatolia and The Problem of The Sea People, in Mediterranean Peoples in Transition Honor of Trade Dotham, edited by S. Gittin, A. Mazar, and E. Stern, Israel Exploration Society, Kuds, 1765.

Niemeier 1999:

W. D. Niemeier, Mycenaeans and Hittites in War in Western Asia Minor, Aegaeum 19, 141155.

Niemeier 2001:

W. D. Niemeier, Tun anda Milet: Ege ile Anadolu Arasnda Kpr (Almancadan eviren: Ali Akkaya), TEBE Blten 12, 18.

Niemeier 2002:

W. D. Niemeier, Hattua ve Ahhiyava Arasndaki Millavanda/Milet Sorunu: Bat Anadoluda Miken Yunanistannn Politik ve Kltrel Rol, Hititler ve Hitit mparatorluu (mze sergi katalou, Almanca-Trke), 521523.

Niemeier-Niemeier 1997:

B. Niemeier-W. D. Niemeier, Milet 1994-1995: Project Minoisch-mykenisches bis protegeometrisches Milet Zielsetzungen und Grabungen auf dem Stadionhgel und am Athenatempel, Arcaologischer Anzeiger 1997, 189-248.

187

Otten 1961:

H. Otten, Zur Lokalisierung von Arzawa und Lukka, JCS XV, 112-113.

kse 1999:

T. kse, nasya Arkeolojisi: Seramik Terimleri, stanbul.

zdoan 1989:

M. zdoan, 1987 Yl Edirne ve Balkesir lleri Yzey Aratrmas, VI. AST, 571-590.

zdoan 1993:

M. zdoan, The Second Millenium of the Marmara Region, IstMitt 43, Tbingen, 151162.

zg-zg 1953:

T. zg-N. zg, Ausgrabungen in Kltepe, Ankara.

zgnel 1984:

C. zgnel, Bat Anadolu ve erlerinde Miken Etkinlikleri, Belleten XLVII/187, 697-743.

zgnel 1987:

C. zgnel, Seluk Arkeoloji Mzesinde Saklanan Miken Pyxisi ve Dndrdkleri, Belleten LI/200, 535-547.

zsait 1994:

M. zsait, 1992 Yl Isparta-Gelendost Yzey Aratrmalar, XI. AST I. Cilt, 301-310.

zsait 1999:

M. zsait, 1997 Yl Isparta ve evresi Yzey Aratrmalar, XVI. AST II. Cilt, 77-88.

188

zsait 2000:

M. zsait, 1998 Yl Harmanren (Gndrle Hyk) Mezarlk Kazs, 21. KST 1. Cilt, 371380.

zyiit 2005:

. zyiit, 2003 Yl Phokaia Kaz almalar, 26. KST 2. Cilt, 43-50.

Page 1959:

D. L. Page, History and the Homeric Iliad, Berkeley.

Papagiannopoulou 1985:

A. Papagiannopoulou, Were The S.E. Aegean Islands Deserted in the MBA?, AnatSt 35, 8592.

Peschlow 2002:

A.Peschlow, Die Arbeiten des Jahres 2000 in Herakleia am Latmos und dem Zeugehrigen Territorium (Beparmak), 19. AST 1. Cilt, 255262.

Ramsay 1960:

W. M. Ramsay, Anadolunun Tarihi Corafyas (ev. Mihri Pekta), MEB, stanbul.

RHA:

Revue hittite et asianique

RLA:

Reallexikon der Assyriologie und voderasiatischen Archologie

RS:

Ras Shamra Tabletleri

189

Saltuk 1997:

S. Saltuk, Arkeoloji Szl, stanbul.

Sandars 1961:

N. K. Sandars, The First Aegean Swords and Their Ancestry, AJA 65, 17-29.

Sandars 1963:

N. K. Sandars, Later Aegean Bronze Swords, AJA 67-2, 117-153.

Schachermeyr 1986:

F. Schachermeyr, Mykene und das Hethiterreich, Wien, abb 21,22.

Seeher 1992a:

J. Seeher, Demircihyk Nekropol Kazs 1990 Yl Sonular, XIII KST I. Cilt, 163-175.

Seeher 1992b:

J. Seeher, Die Nekropole von DemircihykSarket: Grabungkampagne 1991, IstMitt 42, 519.

Seeher 2002:

J. Seeher, Eine in Vergessenheit geratene Kultur gewinnt Profil: Die Erforschung der Hethiter bis 1950, Hititler ve Hitit mparatorluu (mze sergi katalou, Almanca-Trke), 20-25.

Siedentoph 1991:

H. B. Siedentoph, Alt-Agina IV 2: Mattbemalte Keramik der Mittleren Bronzeeit, Mainz am Rhein.

Singer 1983:

I. Singer, Western Anatolia in the Thirteenth

190

Century B.C. According to the Hittite Sources, AnatSt 33, 205-217.

Sivas-Sivas 2006:

T. Sivas-H. Sivas, Dorylaion: arhykn Katks, Arkeoatlas say: 5, 180-181.

Sommer 1932:

F. Sommer, Die Ahhijava-Urkunden, Mnchen.

Sommer 1947:

F. Sommer, Hethiter und Hethitisch, Stuttgart.

Starke 1997:

F. Starke, Troia im Kontext des HistorischPolitischen und Sprachlichen Umfeldes Kleinasiens im 2. Jahrtausend, Studia Troica 7, 447-487.

Starke 2001:

F.Starke, Milattan nce kinci Bin Yln G Dengesi inde Troia, Troia-D ve Gerek, stanbul, 34-44.

Starke 2004:

F. Starke, Hitit Devlet, ve Komular ( 15-14. yzyllar) balkl harita, Arkeoatlas 3, 51.

Tuna 1988:

N. Tuna, Ionia ve Data Yarmadas Arkeolojik Yzey Aratrmalar, 1985-1986, V. AST I. Cilt, 303-357.

Umar 1990:

B. Umar, Arzawa lkelerinin Lokalizasyonu

191

zerine Yeni pular, Arkeoloji ve Sanat Dergisi 46-49, 28-29.

Umar 1991:

B. Umar, Trkiye Halknn lka Tarihi, cilt: I/2, lke Yaynclk, Ankara.

Umurtak 2002:

G. Umurtak, Some Observations on a Lead Stamp Seal from The Bademaac Excavations, Anatolica XXVIII, 159-169.

nal 1989:

A. nal, On The Writing of Hittite History, JAOS 109-2, 283-287.

nal 1993:

A. nal, Boazky Klcnn zerindeki Akadca Adak Yazs Hakknda Yeni Gzlemler, Nimet zge Armaan, Ankara, 727-730.

nal 2002:

A. nal, Hititler Devrinde Anadolu 1, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul.

nal 2003a:

A. nal, Hititler Devrinde Anadolu 2, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul.

nal 2003b:

A. nal, Hititler, Akdeniz ve Liman Kenti Ura, OLBA VII (zel Say), Mersin, 13-40.

nal-Ertekin-Ediz 1991:

A. nal, A. Ertekin ve . Ediz, The Hittite Sword From Boazky-Hattusa, found 1991, and its Akkadian Inscription, Mze 4, 46-52.

192

Von Gerkan 1925:

A. von Gerkan, Milet I. 8: Kalabaktepe, Athenatempel und Umgebung, Berlin.

Von Graeve 1999:

V. von Graeve, 1996/1997 Yl Milet almalar, 20. KST 1. Cilt, 583-592.

Von Graeve 2005:

V. von Graeve, 2002-2003 Milet almalar, 26. KST 1. Cilt, 207-222.

Weickert 1957:

C. Weickert, Die Ausgrabung beim AthenaTempel in Milet 1955, IstMitt 7, 101-132.

Wnsche 1977:

R. Wnsche, Studien zur aginetischen Keramik der frhen und mittleren Bronzezeit, Berlin.

Yakar 1976:

J. Yakar, Hittite Involvement in Western Anatolia, AnatSt 26, 117-128.

Yakar 2000:

J.Yakar, Ethnoarchaeology of Anatolia, Rural Socio-Economy in the Bronze and Iron Ages, Tel Aviv University, Institute of Archaeology, Jerusalem.

Yiit 2003:

T. Yiit, lk Tun ann Son Evresinde Anadolunun Siyasal Grnm, Tarih Aratrmalar Dergisi XXI-33, 167-182.

193

TABLO LSTES:
Tablo 1: Tablo 2: Tablo 3: Tablo 4: Hitit kral listesi (Bryce 1998) Bat Anadolu kral listesi (Brker-Klahn 2006, Abb. 8) Bat Anadolu kronoloji tablosu Miken kronoloji tablosu (Mountjoy 1999b, tab.1)

HARTA LSTES:
Harita 1 ve 4: Harita 2: Harita 3 ve 5: Harita 6: Harita 7: Harita 8: Harita 9: Harita 10: Harita 11: Harita 12: Harita 13: Harita 14: Harita 15: Harita 16: Harita 17: Harita 18: Bat Anadoludaki M.. 2. binyla ait kaz ve yzey aratrmalar Bat Anadoludaki M.. 2. binyla ait keramik gruplar Bat Anadoludaki M.. 2. binyla ait lkeler Garstang ve Gurneynin haritas (Garstang-Gurney 1959) Goetzenin haritas (Goetze 1957) Houwink ten Catein haritas (Houwink ten Cate 1970) Schachermeyrin haritas (Schachermeyr 1986) Brycen haritas (Bryce 1980) Hawkinsin haritas (Easton-Hawkins vd. 2002) Macqueenin haritas (Macqueen 1968) Mellaartn haritas (Mellaart 1993) Niemeierin haritas (Niemeier 1999) Starken haritas (Starke 2004) naln haritas (nal 2003a) Luwi hiyeroglifli antlarn ele getii yerler (Starke 2002) Miken keramiinin ele getii yerler (Latacz 2001)

PLAN LSTES:
Plan 1a: Plan 1b: Troya kentinin genel plan (Korfmann 2001, res. 368) Beiktepe 15 nolu mezar yaps (Akyurt 1998, ek.11)

194

Plan 2a: Plan 2b: Plan 3a: Plan 3b: Plan 4a:

Panaztepe yerleiminin genel plan (Erkanal 2002, iz.1) Liman Tepe yerleiminin genel plan (Erkanal, H 2002, har. 2) Bademgedii Tepesinin genel plan (Meri 2003, fig. 2) Ayasuluk Tepesinin genel plan (Erdemgil-Bykkolanc 1992, pl. 1) Beycesultan Ve ait Yanm Saray yaps (Lloyd-Mellaart 1965, fig. A.3)

Plan 4b: Plan 5a:

Aphrodisias kentinde Akropolis alannn plan (Kadish 1971, ill. 1) Milet kentinde Athena Tapnann olduu alann plan (Weickert 1957, plan)

Plan 5b: Plan 6a: Plan 6b: Plan 7a: Plan 7b:

Milet kentine ait sur duvar (Naumann 1998, ek blm I) Harmanren Mezarlnn genel plan (zsait 2000, plan 1) Karata yerleiminin genel plan (Mellink 1967, ill. I) Kusura C evresi yaplar (Lamb 1937, pl. IV) Yanarlar Mezarlnn genel plan (Akyurt 1998, ek. 40)

RESM LSTES:
Resim 1a: Resim 1b: Resim 1c: Resim 1d: Resim 2a: Resim 2b: Resim 2c: Resim 3a: Resim 3b: Resim 3c: Resim 3d: Resim 3e: Resim 4a: Karabel ant (Seeher 2002, res. 1) Akpnar ant (Niemeier 2002, res. 5) Latmos yazt (nal 2003a, res. 12) Thebaideki Luwi mhr (Cancik 2002, res. 3) Troya, tun mhr (Neumann 2001, res. 45) Beiktepe, tun bak (Akyurt 1998, ek. 18m) Beiktepe, ta Miken mhr (Korfmann 1986, res. 6.3) Panaztepe, mhrler (Erkanal 2002, iz. 2.1-3) Panaztepe, ithal silindir mhr (Erkanal 2002, iz. 2.4) Panaztepe, tun mhr bilezik (Erkanal 2002, iz. 3) Panaztepe, iki skrabe biimli mhr (Erkanal 2002, iz. 2.5-6) Milet, yerel Miken krater paras (Niemeier 2002, abb. 7) Bademaac, kurun damga mhr (Umurtak 2002, fig. 1a)

195

Resim 4b:

avlum Ky Mezarl, lleta damga mhr (Bilgen 2005, Lev. XCI 10a-b)

Resim 4c:

avlum Ky Mezarl, skrabe biimli fayans mhr (Bilgen 2005, Lev. XCI 11a-c)

Resim 4d: Resim 4e:

arhyk, lentoid mhr (Darga-Sivas-Sivas 2005, res. 12) Demircihyk, tun damga mhr (Umurtak 2002, fig. 2d)

LEVHA LSTES:
Levha 1: a b c d Troya VIf, gri renkli, depolama kb (Mountjoy 1997b, fig.3.3) VIf, gri renkli , zengi kulplu mlek (Mountjoy 1997b, fig.6.14) VIg, Miken keramii, kylix (Mountjoy 1997b, fig.9.26)

VIg, devety renkli, ie dnk az kenarl kase (Mountjoy 1997b, fig.10.32)

e f Levha 2: a b c d e f

VIg, devety renkli, kadeh (Mountjoy 1997b, fig.10.33) VIg, gri renkli, kylix (Mountjoy 1997b, fig.10.34)

VIh, gri renkli, yatay kulplu kase (Mountjoy 1999a, fig.10.84) VIh, gri renkli, derin kase (Mountjoy 1999a, fig.11.86) VIh, devety renkli, kase (Mountjoy 1999a, fig.3. 20) VIh, Miken keramii, kylix (Mountjoy 1999a, fig.4.21) VIh, Miken keramii alabastron (Mountjoy 1999a, fig.8.53) Aa kent, Miken keramii, iki yatay kulplu derin kase (Korfmann 1990, resim 10)

Levha 3: a b c d VIIa, devety renkli, testicik (Mountjoy 1999b, fig.3.17) VIIa, devety renkli, marapa (Mountjoy 1999b, fig.4.21) VIIa, devety renkli, S profilli kase (Mountjoy 1999b, fig.3.18) VIIa, devety renkli, armut biimli mlek (Mountjoy 1999b, fig.6.25)

196

e f Levha 4: a b c d e f g h i j Levha 5: a

VIIa, gri renkli, halka boyunlu mlek (Mountjoy 1999b, fig.3.13) VIIa, gri renkli, keskin profilli derin kase (Mountjoy 1999b, fig.9.42) Troya VI/VIIa ile ada mezarlk alan Kulplu anak (Akyurt 1998, ek.6e) Kulpsuz anak (Akyurt 1998, ek.7a) Marapa (Akyurt 1998, ek.6f) Marapa (Akyurt 1998, ek.7d) Kylix (Akyurt 1998, ek.6h) Yuvarlak azl testi (Akyurt 1998, ek.8b) Gaga azl testi (Akyurt 1998, ek.8c) thal Miken keramii, kulplu mlek (Akyurt 1998, ek.8d) thal Miken keramii, pyxis (Akyurt 1998, ek.8e) thal Miken keramii, zengi kulplu kap (Akyurt 1998, ek.8f) Beiktepe Mezarl 15 nolu mezar yaps, Miken taklidi ayakl krater (Korfmann 1986, res.6.2)

b c

15 nolu mezar yaps, Miken keramii, pyxis (Korfmann 1986, res.4) Pithos mezarlardan, Miken taklidi yuvarlak azl testi (Akyurt 1998, ek.14d)

d e

Pithos mezarlardan, Miken taklidi vazo (Akyurt 1998, ek.15c) Pithos mezarlardan, Miken taklidi zengi kulplu mlek (Brandau 2002, res.47)

Levha 6: a b c d e f g h Yerli Miken keramii, derin kase (Korfmann 1987, res.5.1) Yerli Miken keramii, kase (Korfmann 1987, res.5.6) Yerli Miken keramii, pyxis (Akyurt 1998, ek.14c) Gri ve devety renkli mallar, kulplu anak (Korfmann 1986, res.6.1) Gri ve devety renkli mallar, kulpsuz anak (Korfmann 1987, res.3.2) Gri ve devety renkli mallar, kase (Korfmann 1987, res.3.6) Gri ve devety renkli mallar, fincan (Akyurt 1998, ek.14.a) Gri ve devety renkli mallar, krater (Korfmann 1987, res.4.1)

197

Levha 7: a b c d e f g

Kuzeybat Anadolu Blgesinde Yaplan Yzey Aratrmalar ycek Tepe, kabartmal para (Mellaart 1955, fig.88) akrca Hyk, gri renkte akl kulp paras (zdoan 1993, fig.25) akrca Hyk, ak bezemeli para (zdoan 1993, fig.18) ycek Tepe, krmz astarl kase (Mellaart 1955, fig.51) ycek Tepe, devety renkli dikey kulplu kase (Mellaart 1955, fig.55) ycek Tepe, devety renkli dikey kulplu kase (Mellaart 1955, fig.61) ycek Tepe, devety renkli keskin profilli kase (Mellaart 1955, fig.65)

h i Levha 8: a

ycek Tepe, devety renkli yonca azl testi (Mellaart 1955, fig.75) ycek Tepe, devety renkli gaga azl testi (Mellaart 1955, fig.82)

negl-Cuma Tepe, gri Minyas, kalnlatrlm az kenarl kase (Mellaart 1955, fig.42)

ycek Tepe, gri Minyas, ie dnk az kenarl derin kase (Mellaart 1955, fig.35)

c d e f g Levha 9: a b

ycek Tepe, gri Minyas, anak (Mellaart 1955, fig.33) ycek Tepe, gri Minyas, mlek (Mellaart 1955, fig.43) ycek Tepe, gri Minyas, ak bezemeli kase (Mellaart 1955, fig.58) akrca Hyk, gri Minyas, kulplu kase (Mellaart 1955, fig.47) akrca Hyk, gri Minyas, kulplu kase (Mellaart 1955, fig.49)

Sndrg, gri Minyas, kase (French 1969, fig. 15:8) Pamukcu, krmz renkli, kalnlatrlm az kenarl kase (French 1969, fig. 15:23)

Kziftlii Hy, pembe-bej renkli Miken keramik paras (Beksa 1999, iz.4)

Araplar Hy, kahverengi parlak akl az kenar paras (Beksa 1999, iz.5)

Araplar Hy, gri parlak akl az kenar paras (Beksa 1999, iz.6)

198

f g

Ayvalk evresi, bej mat boyal keramik paras (Beksa 2000, iz.1) Krtkaya, parlak gri-kahverengi-bej renkte akl keramik paralar (Beksa 2000, res.10)

Levha 10: a b c d e f g Levha 11: a b c d e Levha 12: a b c d e f Levha 13: a b c d

Panaztepe Beyaz astarl mlek, (Gnel 1999, lev.163.2) Kahverengi ak anaklar (Gnel 1999, lev.152.2) Kahverengi ak kase (Gnel 1999, lev.19.1) Pembemsi devety renginde kapal anak (Gnel 1999, lev.30.1) Pembemsi devety renginde kapal kase (Gnel 1999, lev.32.4) Kahverengi S profilli kase (Gnel 1999, lev.77.1) Kahverengi mlek (Gnel 1999, lev.90.4)

Kahverengi yonca azl fincan (Gnel 1999, lev.155.1) Kzlms sar renkte gaga azl testi (Gnel 1999, lev.160.2) Kzlms sar renkte pithos (Gnel 1999, lev.109.5) Gri Minyas kase (Gnel 1999, 178.1) Gri Minyas kantharos (Gnel 1999, 178.2)

Gri Minyas goblet (Gnel 1999, lev.179.1) Gri Minyas fincan (Gnel 1999, lev.147.2) Gri Minyas amphora (Gnel 1999, lev.148.2) Mezarlk alan, yonca azl marapa (Gnel 1999, lev.155.2) Mezarlk alan, matara (Gnel 1999, lev.164.1a) Mezarlk alan, yerli Miken keramii, kylix (Gnel 1999, lev.165.2)

Mezarlk alan, yerli Miken keramii, marapa (Gnel 1999, lev.166.1) Mezarlk alan, yerli Miken keramii, vazo (Gnel 1999, lev.166.2) Mezarlk alan, yerli Miken keramii, amphora (Gnel 1999, lev.173.1b) Mezarlk alan, ithal Miken keramii, kesik gaga azl testi (Gnel 1999, lev.175.1b)

Mezarlk alan, ithal Miken keramii, zengi kulplu kap (Gnel 1999,

199

lev.176.1b) Levha 14: a Bayrakl Hy Krmz ve devety mallar, kalnlatrlm az kenarl kase (Bayne 2000, fig.7.7) b Krmz ve devety mallar, kalnlatrlm az kenarl kase (Bayne 2000, fig.7.8) c Krmz ve devety mallar, kalnlatrlm az kenarl kase (Bayne 2000, fig.7.9) Levha 15: a b c Levha 16: a b Alaehir-Gavurtepe Hy Tek kulplu gaga azl testicik (Meri 1992, res.3) Tek kulplu gaga azl testicik (Meri 1992, res.4) Siyah akl ayakl gaga azl testi (Meri 1992, res.5) Liman Tepe Kahverengi mat boya bezemeli sar renkte amphora (Gnel 2004a, res.1) Kahverengi mat boya bezemeli sarms bej renkte pithos paras (Gnel 2004a, res.21) c Gri Minyas, da kalnlatrlm az kenarl ve kulplu kase (Erkanal, HGnel 1995, ek.1) d thal Miken keramii, boya bezemeli kase (Erkanal, H-Gnel 1995, ek.2) Levha 17: a b c d e f g h i Levha 18: Klazomenai thal Miken keramii, kylix (Ersoy 1983, kat.no.5) thal Miken keramii, tek kulplu marapa (Ersoy 1983, kat.no.21) thal Miken keramii, tek kulplu fincan (Ersoy 1983, kat.no.23) thal Miken keramii, yatay iki kulplu kase (Ersoy 1983, kat.no.25) thal Miken keramii, an eklinde kase (Ersoy 1983, kat.no.29) thal Miken keramii, dz az kenarl kase (Ersoy 1983, kat.no.31a-g) thal Miken keramii, yksek ayakl skyphos (Ersoy 1983, kat.no.33) thal Miken keramii, krater (Ersoy 1983, kat.no.41) thal Miken keramii, amphora (Ersoy 1983, kat.no.47) eme-Balararas

200

a b Levha 19: a b c

Devety ve gri renkte yerli keramik (Erkanal, H. 2005, 12) Devety ve gri renkte yerli keramik (Erkanal, H. 2005, 13) Bakla Tepe, Bademgedii Tepesi, Ayasuluk Tepesi Bakla Tepe, ithal Miken keramii (Erkanal-zkan 1998, res.5) Bademgedii Tepesi, devety renkte yerli keramik (Meri 2002, resim) Ayasuluk Tepesi, krmz astarl yonca azl testi (ErdemgilBykkolanc 1992, res.13)

Ayasuluk Tepesi, krmz astarl mlek (Erdemgil-Bykkolanc 1992, res.14)

Ayasuluk Tepesi, Ge Tun a mezar, ithal Miken keramii, krater (Gltekin-Baran 1964, no.1)

Ayasuluk Tepesi, Ge Tun a mezar, ithal Miken keramii, matara (Gltekin-Baran 1964, no.5)

Levha 20: a b c Levha 21: a

Orta Bat Anadolu Blgesinde Yaplan Yzey Aratrmalar Arapkahve Hy, gri Minyas keramik paras (Tuna 1988, res.3) evik Hy, gri renkli keramik paras (Tuna 1988, res.2) Gztepe, yerli keramik paralar (Meri 1989, res.4) Beycesultan V.tab., devety renkte, kalnlatrlm az kenarl kase (LloydMellaart 1965, fig.1.14)

V.tab., krmz renkte kemik akl, ie ekik az kenarl kase (LloydMellaart 1965, fig.3.9)

V.tab., devety renkte, fazla derin olmayan kase (Lloyd-Mellaart 1965, fig.2.28)

V.tab., krmz astarl, keskin profilli kase (Lloyd-Mellaart 1965, fig.3.25)

V.tab., devety renkte, i bkey az kenarl kase (Lloyd-Mellaart 1965, fig.4.2)

f g h

V.tab., devety renkte, kase (Lloyd-Mellaart 1965, fig.4.19) V.tab. devety renkte, fincan (Lloyd-Mellaart 1965, fig.5.26) V.tab., devety renkte, kadeh (Lloyd-Mellaart 1965, fig.5.29)

201

i j k l Levha 22: a

V.tab., devety renkte, gaga azl testi (Lloyd-Mellaart 1965, fig.6.13) V.tab., krmz renkte, ift azl testi (Lloyd-Mellaart 1965, fig.7.8) V.tab., krmz renkte, yonca azl testi (Lloyd-Mellaart 1965, fig.7.12) V.tab., devety renkte, aydanlk (Lloyd-Mellaart 1965, fig.8.3)

V.tab., krmz astarl, sepet kulplu mlek (Lloyd-Mellaart 1965, fig.8.5)

b c d

V.tab., krmz astarl, iki kulplu mlek (Lloyd-Mellaart 1965, fig.8.16) V.tab., devety renkte, depolama kb(Lloyd-Mellaart 1965, fig.9.7) V.tab., mikal krmz renkte, kap altl olan piirme kab (LloydMellaart 1965, fig.10.1)

IVc tab., koyu krmz akl, zeri yivli dikey kulplu kase (LloydMellaart 1965, fig.12.12)

V. tab., devety renkte, boynuz biimli yumru bezemeye sahip davul? (Lloyd-Mellaart 1965, fig.8.17)

V. tab., krmz akl, kark hayvan biimli riton (Lloyd-Mellaart 1965, fig.11)

Levha 23: a b c d e f g h i III. tab., devety renkte, meyvelik (Mellaart-Murray 1995, fig.1.23) III. tab., krmz astarl, marapa (Mellaart-Murray 1995, fig.7.1) III. tab., krmz renkte, askos (Mellaart-Murray 1995, fig.5.7) II. tab., krmz parlak astarl, krater (Mellaart-Murray 1995, fig.15.7) III. tab., krmz astarl, pithos (Mellaart-Murray 1995, fig.9.8) I. tab., altn renkli, kase (Mellaart-Murray 1995, fig.32.11) I. tab., devety renkte astarl, krater (Mellaart-Murray 1995, fig.43.2) I. tab., parlak krmz astarl, kadeh (Mellaart-Murray 1995, fig.30.15) I. tab., turuncumsu krmz astarl, testicik (Mellaart-Murray 1995, fig.48.1) j I. tab., kahverengi astarl, keskin profilli kase (Mellaart-Murray 1995, fig.32.6) Levha 24:

202

I. tab., youn mikal krmz renkte, piirme kab (Mellaart-Murray 1995, fig.48.8)

I. tab., altn renkli-mat krmz boyal, yonca azl fincan (MellaartMurray 1995, fig.38.11)

I. tab., pembe astarl, keskin profilli kase (Mellaart-Murray 1995, fig.33.7)

d e

I. tab., bej renkte, uzun boyunlu testi (Mellaart-Murray 1995, fig.40.8) III. tab., ithal Miken keramii, zengi kulplu mlek (Mellaart-Murray 1995, fig.6.11)

III. tab., ithal Miken keramii, ku biimli kap (Mellaart-Murray 1995, fig.6.10)

Levha 25: a

Aphrodisias Krmz renkte, kalnlatrlm az kenarl kase (Joukowsky 1986b, fig.477.3)

b c

Pembe renkte, anak (Joukowsky 1986b, fig.477.22) Krmzms sar renkte, iki yatay kulplu kase (Joukowsky 1986b, fig.412.5)

d e f g h Levha 26: a b c d e f g h

Krmz renkte, piirme kab (Joukowsky 1986b, fig.477.14) Krmz renkte, piirme kab (Joukowsky 1986b, fig.477.26) Krmzms sar renkte, gaga azl testi (Joukowsky 1986b, fig.477.34) Krmz renkte, mlek (Joukowsky 1986b, fig.477.41) Krmz renkte, mlek (Joukowsky 1986b, fig.477.29)

Kahverengi, anak (Joukowsky 1986b, fig.489.25) Krmz renkte, kase (Joukowsky 1986b, fig.488.26) Krmz renkte, kase (Joukowsky 1986b, fig.493.9) Krmzms sar renkte, mlek (Joukowsky 1986b, fig.490.50) Krmzms sar renkte, gaga azl testi (Joukowsky 1986b, fig.488.37) Krmz renkte, pithos (Joukowsky 1986b, fig.492.8) Krmz renkte, piirme kab (Joukowsky 1986b, fig.489.15) Krmz renkte, piirme kab (Joukowsky 1986b, fig.490.46)

203

i j

Krmzms sar renkte, drt azl testi (Joukowsky 1986b, fig.491.1) Krmz renkte ve i yzeyi altn renkli, zeri yivli yatay kulba sahip kase (Joukowsky 1986b, fig.489.29)

Krmz renkte ve d yzeyi gm-altn renkli, zeri yivli yatay kulba sahip kase (Joukowsky 1986b, fig.491.6)

Krmzms sar renkte, boynuz biimli yumru bezemeye sahip kase (Joukowsky 1986b, fig.490.42)

Levha 27: a

ine-Tepecik Hy, Kad Kalesi ine-Tepecik Hy, krmzms devety renkte tek kulplu mlek (Gnel 2006, res.2)

ine-Tepecik Hy, ithal Miken keramii, boyal derin kase (Gnel 2006, res.3)

c d e

Kad Kalesi, yerli Miken keramii, kantharos (Kan 2005, fig.1a) Kad Kalesi, yerli Miken keramii, kase (Kan 2005, fig.2a) Kad Kalesi, yerli Miken keramii, yksek boyunlu mlek paras (Kan 2005, lev.3f)

Kad Kalesi, yerli Miken keramii, zengi kulplu kap paras (Kan 2005, fig.2b)

g h i Levha 28: a

Kad Kalesi, yerli Miken keramii, marapa (Kan 2005, fig.2c) Kad Kalesi, yerli Miken keramii, krater (Kan 2005, lev.1d) Kad Kalesi, yerli Miken keramii, kylix (Kan 2005, fig.5b)

Kad Kalesi, gri Minyas, da dnk az kenarl kaseler (Kan 2005, lev.8c)

Kad Kalesi, gri Minyas, ie dnk az kenarl kaseler (Kan 2005, lev.8a)

c d

Kad Kalesi, gri Minyas, yksek boyunlu kaplar (Kan 2005, lev.8b) Kad Kalesi, krmz Minyas, yuvarlak azl kase paras (Kan 2005, fig.12b)

e f

Kad Kalesi, krmz Minyas, damla azl kase (Kan 2005, fig.12d) Kad Kalesi, krmzms sar Minyas, geni azl kase (Kan 2005,

204

fig.13d) g Kad Kalesi, krmzms sar Minyas, sepet kulplu kase (Kan 2005, fig.19b) Levha 29: a b Milet Minos Dnemi gnlk kap rnei (Niemeier-Niemeier 1997, abb.72c) Minos Dnemi ince nitelikte keramik paralar (Niemeier-Niemeier 1997, abb.60) c d e f thal Miken keramii, krater paras (Weickert 1957, abb.6) thal Miken keramii, kylix (Niemeier-Niemeier 1997, abb.46a) thal Miken keramii, kylix (Niemeier-Niemeier 1997, abb.29a) thal Miken keramii, iki yatay kulplu derin kase (Niemeier-Niemeier 1997, abb.29c) g Yerli Miken keramii, bir skyphos paras (Niemeier-Niemeier 1997, abb.30) Levha 30: a b c d asos, Mskebi Mezarl asos, ithal Light on Dark keramik paras (Laviosa 1974, lev.LVIIIc) asos, ithal Miken keramii, krater (zgnel 1984, lev.26) asos, ithal Minos keramii, askos (Laviosa 1974, lev.LVIId) Mskebi Mezarl, ithal Miken keramii, zengi kulplu mlek (Boysal 1967a, res.8a) e f g Mskebi Mezarl, ithal Miken keramii, pyxis (Boysal 1967a, res.11) Mskebi Mezarl, ithal Miken keramii, kylix (Boysal 1967a, res.2) Mskebi Mezarl, ithal Miken keramii, ayakl kap (Boysal 1967a, res.12) Levha 31: a b c d e f Karata Hy ve Baba Devety renkte testi ve mlek paralar (Mellink 1969, pl.78.41) Devety renkte kase ve mlek halka dipleri (Mellink 1969, pl.78.43) Krmz astarl keskin profilli kase paralar (Mellink 1969, pl.78.44) Mutfak kaplarnn az paralar (Mellink 1969, pl.78.45) Krmz astar kantharos paras (Mellink 1970, pl.55.6) Mutfak kab (Mellink 1970, pl.55.7)

205

g h i

Devety renkte kase (Mellink 1967, pl.78.29) Devety renkte iki kk kulplu mlek (Mellink 1969, pl.78.42) Devety renkte tek kulplu mlek veya aydanlk (Mellink 1969, pl.78.40)

Levha 32: a

Gneybat Anadolu Blgesinde Yaplan Yzey Aratrmalar Alanl Hy, gri ve devety renkte keramik paralar (Gnel 2005, res.6)

b c d e Levha 33: a b c d e f g h i j k l m n o Levha 34: a b c

Kavaklky Hy, kark Tun a malzemesi (Gnel 2005, res.8) Sarbeyli Hyk, M.. 2. binyl malzemesi (Abay-Dedeolu 2005, res.1) skele Hyk, M.. 2. binyl malzemesi (zsait 1994, res.2) Findos Hyk, M.. 2. binyl malzemesi (zsait 1999, res.10) Kusura Hyk Krmz renkte, yonca azl testi (Lamb 1937, pl.VIII.6) Krmz renkte, kase (Lamb 1937, fig.9.7) Grimsi krmz renkte, mlek (Lamb 1937, fig.10.6) Kahverengimsi gri renkte, ayakl kadeh (Lamb 1937, pl.VIII.9) Krmz renkte, kase (Lamb 1937, fig.9.2) Krmz renkte, kase (Lamb 1937, fig.9.1) Krmz renkte, delikli kase veya szge (Lamb 1938, fig.15.1) Devety renkte, anak (Lamb 1938, fig.15.6) Gri renkte, dar boyunlu mlek (Lamb 1937, fig.10.9) Krmz renkte, iki kulplu mlek (Lamb 1938, fig.15.10) Devety renkte, fincan (Lamb 1937, fig.10.1) Krmzms gri renkte, gaga azl testi (Lamb 1937, pl.VIII.10) Krmzms siyak renkte, mutfak kab (Lamb 1937, fig.10.11) Grimsi krmz renkte, minyatr kap (Lamb 1937, fig.5.6) Grimsi devety renkte, fincan (Lamb 1937, pl.X.2) Yanarlar Mezarl nce uzun boyunlu yonca azl testi (Emre 1978, ek.48) Kk yonca azl testi (Emre 1978, ek.49) Omuz ksmnda yiv ve kabartma erit olan yonca azl testi (Emre 1978,

206

ek.54) d e Omuz ksmnda tek yiv olan yonca azl testi (Emre 1978, ek.61) Stilize bir yz biiminde bezemeye sahip olan yonca azl testi (Emre 1978, ek.64) f g h i Levha 35: a b c Levha 36: a b c d e f Levha 37: a b c d e Levha 38: a b c ift kulplu vazo (Emre 1978, ek.99) anak (Emre 1978, ek.104) Hayvan biimli emzikli testi (Emre 1978, ek.98) avlum Ky Mezarl Yuvarlak azl mlek (Bilgen 2005, lev.LXXIV.1) Yonca azl testi (Bilgen 2005, lev.LXXVI.8) Yuvarlak azl testi (Bilgen 2005, lev.LXXIV.2) Vazo (Bilgen 2005, lev.LXXII.9) brik (Bilgen 2005, lev.LXXII.1) anak (Bilgen 2005, lev.LXXI.9) Demircihyk-Sarket Mezarl Kase (Seeher 1992b, abb.8.1) Kase (Seeher 1992b, abb.9.4) Yonca azl testi (Seeher 1992b, abb.8.4) brik (Seeher 1992b, abb.9.6) mlek (Seeher 1992b, abb.9.1) Bat Anadolu Blgesinde Yaplan Yzey Aratrmalar ukurhisar, krmz renkte gaga azl testi (Mellaart 1955, fig.97) ukurhisar, devety renkte keskin profilli kase (Mellaart 1955, fig.143) Stn, devety renkte ie ekik az kenarl kase (Mellaart 1955, fig.148) d Hamidiye, devety renkte da ekik az kenarl kase (Mellaart 1955, Sivri dipli yonca azl testi (Emre 1978, ek.71) Yuvarlak azl testi (Emre 1978, ek.87) Sepet kulplu aydanlk (Emre 1978, ek.90) brik (Emre 1978, ek.92)

207

fig.152) e f g h i Stn, gri Minyas kase (Mellaart 1955, fig.46) Tavanl Hyk, boa biimli ritona ait paralar (Efe 1990, res.12) Kocahyk, M.. 2. binyl malzemesi (Efe 1990, res.12) Gllhyk, M.. 2. binyl malzemesi (Efe 1995, res.15) Soulcak Hy, M.. 2. binyl malzemesi (Efe 1997, res.6)

208