Professional Documents
Culture Documents
TEMEL ELEKTRONK
BLM 1
ELEKTRK AKIMI
ELEKTRK AKIMI NASIL OLUUR?
Bilindii gibi metallerin atomlarndaki elektron saylar metalin trne gre deiir. letken metallerin atomlarnn son yrngelerinde 4 'den az elektron bulunur. Atomlar bu elektronlar 8 'e tamamlayamadklar iin serbest brakrlar. Bu yzden bir letken maddede milyonlarca serbest elektron bulunur. Bu iletkenlere gerilim uygulandnda elektronlar negatif (-) 'den pozitif (+) ynne doru hareket etmeye balar. Bu harekete "Elektrik Akm" denir. Birimi ise "Amper" 'dir. letkenin herhangi bir noktasndan 1 saniyede 6.25*10^18 elektron gemesi 1 Amperlik akma eittir. Akmlar "Doru Akm" (DC) ve "Alternatif Akm" (AC) olarak ikiye ayrlr.
Doru Akm (DC) : Doru akmn ksa tanm " Zamana bal olarak yn ve iddeti deimeyen akma doru akm denir." eklindedir. Doru akm genelde elektronik devrelerde kullanlr. En ideal doru akm en sabit olandr. En sabit doru akm kaynaklar da pillerdir. Alternatif Akm (AC) : Alternatifin kelime anlam "Deiken" dir. Alternatif akmn ksa tanm ise "Zamana bal olarak yn ve iddeti deien akma alternatif akm denir." eklindedir. Alternatif akm byk elektrik devrelerinde ve yksek gl elektrik motorlarnda kullanlr. Evlerimizdeki elektrik alternatif akm snfna girer. Buzdolab, amar makinesi, bulak makinesi, klima ve vantilatrler dorudan alternatif akmla alrlar. Televizyon, mzik seti ve video gibi cihazlar ise bu alternatif akm doru akma evirerek kullanrlar.
TEMEL ELEKTRONK
TEMEL ELEKTRONK
ekil1.5 A.A sembol ve dalga ekli Alternans: Alternatif akm ekil1.5 de grld gibi sfrdan pozitif maksimum deere daha sonra sfra gelme durumuna pozitif alternans, sfrdan eksi maksimum deere daha sonra tekrar sfra gelmesine negatif alternans denir. ki alternansnn birlemesi ile bir saykl (cycle) oluur. Alternatif gerilimi bir devreye balanrsa akmn ak alternanslara gre deiir. Bu deiim ekil 1.6 da olduu gibidir.
(a)
TEMEL ELEKTRONK
(b) Negatif alternans: devrede oluturduu akmn yn ekil1.6 Periyot: Bir saykln olumas iin geen sreye periyot denir. N S kutbu arasndaki bir iletken veya bobin 360 derece dndrldnde indklenen emk bir sins dalgalk deiime urar. Bobine iki devir yaptrldnda indklenen emk iki sins dalgas izer. Bir periyot 360 dir. Periyot T harfi ile ifade edilir. Birimi ise saniyedir. ekil1.7de sinzoidal dalgann periyodu grlmektedir.
ekil1.7 Sinzoidal dalgann periyodu Frekans: Alternatif akm veya gerilimin bir saniyede oluan periyot saysna veya saykl saysna frekans denir. Frekans f harfi ila ifade edilir. Birimi saykl/saniye, periyot/saniye veya Hertzdir. Periyot ile frekans arasndaki ifade u ekildedir.
Frekansn birimi olan hertzin as katlar mevcut deildir. st katlar ise kiloherzt, megaherzt ve gigaherzt olarak sralanabilir. Bu dnmler ise; 1Hz = 10-9 GHz 1Hz = 10-6 MHz
TEMEL ELEKTRONK 1Hz = 10-3 kHz kendi aralarnda biner biner byr ve klr. ekil1.10da dk ve yksek frekans grlmektedir. Dikkat edilirse (a) da bir saniyede iki saykl oluurken (b)de ise saykl olumaktadr. Bu duruma gre de dalgalarn frekans deimektedir. Trkiye de kullanlan alternatif gerilimin frekans 50 Hz olduu da bilinmelidir. Bu demektir ki sinzoidal dalga bir saniyede elli kez olumaktadr.
(a) ekil1.10
(b)
rnek : Alternatif gerilimin bir periyodunun olumas iin geen sre 10 ms ise bu gerilimin frekans nedir? zm : Alternatif gerilimin periyodu bilindiine gre frekansla periyot arasndaki iliki formlnden;
T=10 ms = 10.10-3 s
bulunur
TEMEL ELEKTRONK
Pasif devre elemanlar, genel amal elemanlardr. Hemen hemen her elektronik devrede bulunurlar. Bu nedenle, bu elemanlarn genel ynleriyle tannmalar, amaca uygun olarak kullanlmalar bakmndan yeterlidir. Aktif devre elemanlar, ise zel amal elemanlardr. Kullanlacak devrenin zelliine gre, aktif devre elemanlarnn zellikleri ve trleri de deimektedir. DRENLER Diren kelimesi, genel anlamda, "bir gce kar olan direnme" olarak tanmlana bilir" Elektrik ve elektronikte diren, iki ucu arasna gerilim uygulanan bir maddenin akma kar gsterdii direnme zelliidir. Ksaca; elektrik akmna gsterilen zorlua DREN denir. Diren "R" veya "r" harfi ile gsterilir, birimi ohm (W) dur. Diren Sembolleri: Sabit Direnler Ayarl Direnler
(Eski)
(Yeni)
(Eski)
(Yeni)
TEMEL ELEKTRONK
ekil 1.1- Direnli bir devre Direncin devredeki rol: Bir "E" gerilim kaynana "R" direncinden, ekil 1.1'de gsterilmi olduu gibi, bir " I " akm akar. Bu deer arasnda Ohm kanununa gre u balant vardr. E=I.R Birimleri: E: Volt I: Amper Diren Trleri: Direnler iki gruba ayrlr: 1) Byk gl direnler 2) Kk gl direnler
R: Ohm (W)
BYK GL DRENLER:
KK GL DRENLER:
Kk gl direnlerin snflandrlmas: 1) 2) 3) 4) Sabit Direnler Ayarl Direnler Termistr (Terminstans) Foto Diren (Fotorezistans)
Gerek byk gl olsun, gerekse de kk gl olsun, btn direnlerin belirli bir dayanma gc vardr.
TEMEL ELEKTRONK Bir Direncin Harcad G; 1) 2) 3) 4) U: Direnteki gerilim dm (Volt) R: Direncin deeri (Ohm) I: Geen akm (Amper) P: Direncin gc (Watt)
Diren zerinde Harcanan G ekilde fade Edilir: 1) Akm ve gerilim cinsinden: P=U.I 'dr 2) Akm ve diren cinsinden; (ohm kanununa gre): U=I.R 'dir. Bu "U" deeri P=U.I 'da yerine konulursa: P=IR olur. 3) Gerilim ve diren cinsinden; (ohm kanununa gre): I=U/R 'dir. Bu "I" deeri, P=U.I 'da yerine konursa, P=U/R olur.
SABT DRENLER Yaps ve eitleri: Sabit direnler yapld malzemenin cinsine gre e ayrlr: 1) Karbon direnler 2) Telli direnler 3) Film direnler Film direnler de ikiye ayrlr. 1) nce film direnler 2) Kaln film [Cermet "Srmit" Okunur] direnler KARBON DRELER Karbon direncin yaps: Karbon diren; kmr tozu ile, reine tozunun eritilmesi ile elde edilir. Karbon direnler 1 Ohm 'dan balayarak bir ka mega Ohm 'a (MW) kadar retilmektedir.
TEMEL ELEKTRONK Balca kullanm alanlar: Btn elektronik devrelerde en ok kullanlan diren trdr.
W --------
2 1 1/2
ekil (a)
1/4
1/4
ekil (b)
ekil 1.2- Deiik karbon direnler a) Kk gl direncin kesit grnts b) Deiik gteki direnlerin 1/1 grnts
10
TEMEL ELEKTRONK
TELL DRELER Telli direnler gerek sabit diren, gerekse de ayarlanabilen diren olmak zere, deiik glerde ve omajlar da retilebilmektedir. Telli Direncin Yaps: Telli direnlerde, scaklkla diren deerinin deimemesi ve dayankl olmas iin, Nikel-Krom, Nikel-Gm ve konstantan kullanlr. Telli direnler genellikle seramik gvde zerine iki katl olarak sarlr. zeri neme ve darbeye kar verniklidir. Yalnzca, ekil 1.3(b)'de grld gibi ayarl dirente, bir hat boyunca tellerin zeri kaznr. 10 Ohm ile 100 KOhm arasnda 30 W 'a kadar retilmektedir. Balca kullanm alanlar: Telekominikasyon ve kontrol dorultucularda kullanlr. Tellerin ift katl sarlmasyla endksiyon etkisi kaldrlabildiinden yksek frekans devrelerinde tercih edilir. Kk gllerde snmayla direnci deimediinden l aletlerinin ayarnda etalon (rnek) diren kullanlr. Dezavantajlar: Diren telinin kopmas, ok yer kaplamas ve byk gl olanlarnn snmas gibi dezavantajlar vardr.
11
TEMEL ELEKTRONK FLM DRENLER Film kelimesi dilimize ngilizce 'den gemitir. Trke karl zar ve erit anlamna gelmektedir. ekil 1.4 'ten anlald gibi diren erit eklinde yaltkan bir gvde zerine sarlmtr. Bu durumu, bir fotoraf filminin sarlna benzetebiliriz.
ki tr film diren vardr: 1) nce film direnler 2) Kaln film direnler 1- nce Film Direnler: nce film direnler u ekilde retilmektedir. Cam veya seramik silindirik bir ubuk zerine "Saf Karbon","Nikel - Karbon","Metal Cam tozu" karm "Metal oksit" gibi deiik diren sprey eklinde pskrtlr. Pskrtlen bu diren maddesi, ok ince bir elmas ula veya Lazer nyla ekil 1.4 'te grld gibi, belirli bir genilikte, spiral eklinde kesilerek erit sarglar haline dntrlr. erit sargdan biri karlarak dier sargnn sarmlar aras izole edilir. erit genilii istenilen ekilde ayarlanarak istenilen diren deeri elde edilir. 2- Kaln Film (Cermet) Direnler: Kaln film direnler, seramik ve metal tozlar kartrlarak yaplr. Seramik ve metal tozu karm bir yaptrc ile hamur haline getirildikten sonra, seramik bir gvdeye erit halinde yaptrlr frnda yksek scaklkta piirilir.
12
TEMEL ELEKTRONK
Yukarda aklanan yntemle, hem sabit hem de ayarl diren yaplmaktadr. Balca kullanm alanlar: Tablo 1.1 'de grld gibi, film direnler tolerans en kk olan direnlerdir. Yani, istenilen deer tam tutturulabilmektedir. Bu nedenle hassas diren gerektiren elektronik devreler iin ok nemli bir direntir. Ayrca maksimum akmda bile deeri pek deimemektedir.
Diren tipi Karbon diren nce film direnler Karbon Bykl Tolerans Maksimum gc Ykteki deer deiimi Maksimum dayanma gerilimi Yaltkanlk direnci Gerilim sabiti 10W-22MW %10 250mW 10W-2MW %5 250mW Metal 10W-1MW %2 500mW Metal kaln film (cermet) diren 10W-68MW %2 500mW Telli diren 0,25W-10KW %5 2,5W
%10
%2
%1
%0,5
%1
150V
9
200V
350V
250V
200V
10 W 2000ppm/V
alabildii -40C scaklk +105C aral Scaklk sabiti Grlts 10MW - 6V/V Lehim etkisi %2 1200 ppm/C 1 kW - 2V/V,
1V/V %0,5
0,1V/V %0,15
0,1V/V %0,15
0,01V/V %0,05
13
TEMEL ELEKTRONK NOT: 1) 1ppm = 10-6 Ohm bana deiim miktar. 2) Scaklk sabiti "+" ppm: Isndka artan diren 3) Scaklk sabiti "-" ppm: Isndka azalan diren rnein; saf karbon direncin: Scaklk sabiti -1200ppm/C olup scakln her 1 artnda, direnci Ohm bana, 1200ppm=1200*10-6 =0,0012 Ohm azalmaktadr. 4) Scaklk sabiti "" ppm: sndka artan, 0 C 'nin altnda soutulurken azalan diren. rnein; Bakrn direnci -234 'ta sfr olmaktadr. 5) Gerilim sabiti: Dirence uygulanan gerilimin bykl orannda, direnci yukarda verilen deer kadar dmektedir. rnein; 150 Ohm 'luk bir "karbon film dirence" 30V uygulandnda direnci 30*150*10-6=0,45 kadar decektir.
AYARLI SRENLER Yaplar: Ayarl direnler, diren deerinde duruma gre deiiklik yaplmas veya istenilen bir deere ayarlanmas gereken devrelerde kullanlrlar. Karbon, telli ve kaln film yapda olanlar vardr. Aada eitlerini anlatrken yaplar da daha geni olarak anlatacam. eitleri: Ayarl direnler iki ana gruba ayrlr: 1) Reostalar 2) Potansiyometreler
REOSTALAR Reostalar, ekil 1.6 'da verilmi olan sembollerinden de anlald gibi iki ulu ayarlanabilen direnlerdir. Bu iki utan birine bal olan kayc u, diren zerinde gezdirilerek, diren deeri deitirilir.
14
TEMEL ELEKTRONK
ekil 1.6 - Reostann deiik semboller ile gsterili Reostalarn da karbon tipi ve telli tipleri vardr. Srekli diren deiimi yapan reostalar olduu gibi, kademeli deiim yapan reostalarda vardr. Reostalarn balca kullanm alanlar: Laboratuarlarda etalon diren olarak, yani diren deerlerinin ayarlanmasnda ve kpr metodunda diren lmlerinde, deiken diren gerektiren devre deneylerinde, rnein diyot ve transistor karakteristik erileri karlrken giri, k gerilim ve akmlarnn deitirilmesinde ve benzeri deiken diren gerektiren pek ok ilemde kullanlr. POTANSYOMETRELER Potansiyometreler ekil 1.8 'de grld gibi ulu ayarl orta u, diren zerinde gezinebilir.
Tablo 1.8 - Potansiyometrenin gerilim blc olarak kullanlmas Potansiyometreler, yine ekil 1.8 'de belirtilmi olduu gibi diren deerinin deitirilmesi yoluyla gerilim blme, dier bir deyimle k gerilimini ayarlama ilemini yapar. Potansiyometrelerin balca uygulama alanlar Tablo 1.3 'de verilmitir.
15
TEMEL ELEKTRONK Potansiyometre eitleri: Potansiyometreler aadaki grup altnda toplanabilir. 1) Karbon Potansiyometreler 2) Telli Potansiyometreler 3) Vidal Potansiyometreler 1. KARBON POTANSYOMETRELER Karbon potansiyometreler, mil kumandal veya bir kez n ayar yaplp, braklacak ekilde retilmektedir. Ayar iin tornavida kullanlr. Bu trdeki potansiyometreye "Trimmer potansiyometre" (Trimpot) denmektedir.
ekil 1.10 - Lineer ve logaritmik potansiyometrelerin karakteristik erileri A: Lineer potansiyometre k gerilimindeki deiim B: Logaritmik potansiyometre k gerilimindeki
ekil 1.10 'da gsterilmi olduu gibi karbon potansiyometreler. Lineer (dorusal) veya logaritmik (erisel) gerilim ayar yapacak ekilde retilir. eklin kesinde karakteristik erileri karlan potansiyometre grlmektedir. Yatay koordinat ekseni, potansiyometre frasnn "a" ucuna gre dn asn, gsteriyor. Dey koordinat ekseni ise, a-s ularndan alnan Vas geriliminin , a-e ular arasndaki Vae gerilimine orann (Vas/Vae) gstermektedir. Ayn eyleri diren deerleri zerinde de sylemek mmkndr. ekilde, noktal olarak izilmi olan A dorusu, lineer potansiyometreye, B erisi ise logaritmik potansiyometreye aittir. 16
TEMEL ELEKTRONK
Potansiyometre fras "a" ucunda iken Vas k gerilimi sfr 'dr. Frann 90 dndrlm olduunu kabul edelim:
Potansiyometre lineer ise; Vas = 32/100*Vae = 0,32Vae olur. Potansiyometre logaritmik ise; Vas = 8/100*Vae = 0,08Vae olur. ton kontrolnde logaritmik potansiyometrelerin
Direnlerin hangi trden olduunun anlalmasn salamak iin, omaj deerinden sonra "lin" veya "log" kelimeleri yazlr. 2. TELL POTANSYOMETRELER Telli potansiyometreler, bir yaltkan ember zerine sarlan teller ile balant kuran fra dzeninden olumaktadr.bu tr potansiyometrelerin zeri genellikle aktr. Tel olarak Nikel-Krom veya baka rezistans telleri kullanlr. 3. VDALI POTANSYOMETRELER Vidal potansiyometrede, sonsuz vida ile oluturulan direnci taramaktadr. zerinde hareket eden bir fra, kaln film (Cermet) yntemiyle oluturulan direnci taramaktadr. Fra potansiyometrenin orta ayana baldr. Bylece orta ayak zerinden istenilen deerde ve ok hassas ayarlanabilen bir k alnabilmektedir. Potansiyometrelerin balca kullanm alanlar: Potansiyometreler elektronikte balca ama iin kullanlrlar; 1) n ayar iin 2) Genel amal kontrol iin 3) nce ayarl kontrol iin Bu kullanlma amac iin potansiyometreden beklenen zellikler. Tablo 1.4 'te zetlenmitir. Ayrca, Tablo 1.5 'te de yukarda aklanan potansiyometre trnn kyaslanmas yaplmtr.
17
TEMEL ELEKTRONK
Tipi
Seim Tlerans
Dorusallk (Lineerite)
n ayar
%20
nemli deil
50 'den az
Ykseltete ses %20 ve ton ayar Skoptaki genlik ayar, haberlemede frekans ayar
%10
10000
%20
%0.5
50000
caklk sabiti
Kararllk (Stablite)
mr
%20
0.5-2
700 ppm/C 100 K %20 altnda 1000 ppm/C 100 K stnde 100 ppm/C 50 ppm/C %5 %2
20000 dn
Lineer Lineer
10-100K 10-500K
%5 %3 %10
3 1
200 ppm/C %5
DEK DRENLER TERMSTR (TERMNSTANS) Termistrler snnca direnci deien elemanlardr. Termistrler scaklk sabitine gre ikiye ayrlrlar: 1) Pozitif scaklk sabitine sahip direnler (PTC) 2) Negatif scaklk sabitine sahip direnler (NTC)
18
TEMEL ELEKTRONK
1. PTC DRENLER Pozitif scaklk sabitine (PTC) sahip direnler snd zaman, diren deeri byr. Metaller, zellikle de baryum titamat ve fungsten bu zellie sahiptir. ok deiik kullanm alanlar vardr. rnein: Rleye paralel balanan PTC diren rlenin gecikmeli ekmesini salar. Florasan lambalarda da starter yerine PTC diren kullanlabilmektedir. 2. NTC DRENLER NTC direnler, snd zaman diren deerleri der, Germanyum, Silikon, ve metal oksitler gibi maddelerden retilir. ekil 1.13' de bir NTC termistre ait karakteristik erileri verilmitir.
19
TEMEL ELEKTRONK
a) 40C' ye kadar stlan bir ortamdaki termistr b) eiik scaklklardaki Akm-gerilim (I,V) bants NTC Termistrnn kullanm alanlar: NTC termistrlerin ok deiik kullanm alanlar vardr.
direncindeki
deiim;
Motor ve transformatr gibi ar snmas istenmeyen sistemlere yerletirilen NTC termistrn direnci fazla snmadan dolay klen bir alarm ve koruma devresini harekete geirir. Bir su deposunda seviye kontrol iin yerletirilen NTC direnci su seviyesi dnce, snarak pompa devresini altrr. Bir motora seri balanan NTC diren nce kk akm ekerek gvenli yol almasn salar. Rleye seri balanan NTC diren rlenin gecikmeli almasn salar.
FOTOREZSTANS Fotorezistansn alma prensibi NTC direncin alma prensibine yakndr. Fotorezistanslar, k etkisi altnda kalnca direnci klen elemanlardr. En ok kullanlan fotorezistans maddesi kadmiyum slfrdr. Kadmiyum slfrden yaplm olan bir fotorezistansn karanlktaki direnci 10 MOhm olduu halde, gn nda 1 KOhm' a dmektedir.
20