You are on page 1of 23

A) 1)

NANCIN LLMES LE LGL KAVRAMLAR NAN:

nan kelimesi, Trkede inanmak fiilinden tretilmitir. (Arapa: iman,itikat,kanaat; ngilizce: belief, faith; Franszca: croyonce, opinion) Bu kelime bir kabul etme durumunu anlatr ve olduka geni anlamldr. nan, bir dnceye gnlden bal olmak, soyut bir kavrama be duyu ile alglamadan akl yrtme ile inanmadr.1 nan, bir insann herhangi bir hkm ksmen ya da tamamyla kabul ya da reddi veya ondan phe duymas durumudur.2 nan terimi psikolojik literatrde, insann herhangi bir nesneye ilikin kognitif bilgisini ifade etmektedir. Bu anlamda inan, bir eyin varlna veya doruluuna inanma olgusu yada bu inann ifadesidir. Daha ksa bir deyile inan, belirli bir tutum objesi hakkndaki kanaattir. nan, bir tutumun temel bileeninden biri olan bilisel bileenle ilgili olup nesneye ilikin deerlendirmelerle, nesne hakkndaki grleri ve genel bilgileri kapsamaktadr. Buradaki bilisel e ise; bireyin dnce srelerinde kullandklar bir snflama olgusu olarak tanmlanmaktadr. Buna bilgilerin gruplanmas da denir. Yani; bilisel e, nesnelerle ilgili gereklere dayanan bilgi ve inanlarda oluur.3 Anlalaca zere inancn kapsam ok genitir. Bunun iyi anlalabilmesi iin, inanmama durumunu da iine alan bir doru ile gsterebiliriz. nan dorusunun balangcn 0, biti noktasn 100 olarak alrsak; kesin inan 100 noktasna tekabl eder. 100 noktasndan geriye doru gelindiinde kanaat(zan),phe,inanmama durumlar ortaya kar.

1 2

Nevzat TARHAN, nan Psikolojisi, Tima yaynlar, stanbul 2009. Hseyin Peker, Din Psikolojisi, amlca yay., stanbul 2003. 3 Morgan CT, Psikolojiye Giri, H.ARICI (ev.), Hacettepe yay, Ankara 1991.

nanszlk 0

phe %50

kanaat %75

iman ve bilgi %100

Kanaat, zihnin %100 var yada yok diyemedii durumdur. Verilen hkm kesin deil,ihtimalidir. phe ise; phe duyulan konunun lehindeki veya aleyhindeki dnceler %50 oranndadr. Kararszlk sz konusudur. nansz insan tasavvur edilemez. Eer bir insan hibir eye inanmasayd; faaliyetsiz kalrd. Yani;btn davranlarmzn,inandmz deerlerin tasvir ettii hedeflere ulamak amac ile yapld bir gerektir.4 nan ve iman arasndaki fark belirmek gerekirse; inan; bilgi,kanaat ve iman iine alacak ekilde daha genel bir anlam ifade ederken ,iman daha hususi manada kullanlmaktadr. Ferdin bizzat tahkikini imkansz bulduu inanlar iman konusunu tekil ederler.5 Allahn varl ili ilgili inan buna rnek verilebilir. 2) DN NAN (MAN):

nsann kendisi ve btn kainat zerinde hakimiyeti kabul ettii,duyular st, yce kudret ve kuvvet sahibi bir varlk ve bu varlkla insan arasndaki ilikileri dzenleyen bir takm esaslarla ilgili olan inantr.( Prck Bultman) Dini inan; kiinin dini konulardaki kabul, red yada phe durumudur. man, insann alg dnyasnn tesinde bir gereklie sahip bulunan eylerle ilgili olarak inan besleme durumudur.6 Dini inancn temel unsuru Allah inancdr. Dini inanta ncelikle olmas gereken kabul ve tasdik, daha sonra itaat ve uyumdur.

4 5

Hseyin Peker, Din Psikolojisi, amlca yay., stanbul 2003. David KRESH, Sosyal Psikoloji, Erol Gngr(ev.), stanbul 1970. 6 Hayati Hkelekli, Din Psikolojisi, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 2010.

Dier inanlarda olduu gibi ,dini inanta da kuvvetlilik ve zayfllk sz konusudur. Kuvvetli inanlar,davran halinde ortaya karlar. Buradan hareketle,dini inan sadece inanmay, dini bir hkm kabul etmeyi deil; inand varln bildirdiklerine gre hareket etmeyi de ngrr.7 Vergote,imann ifade edildii eylemler vastasyla hayatta kalan bir eilim olduunu,kendi ifade edici amelleri vastasyla yeniden canlanmad takdirde leceini,yok olacan belirtir. Ona gre dini inan,iten ve dtan eyler vastasyla yeniden doduka hayat bulur. Bu surette inanan insan onu hisseder ve yaar.8 mann canl tutulmasnn nedenlerine bakacak olursak; nsann yaad zaman ve iinde bulunduu mekn, temas ettii evre itibar ile hlet-i ruhiyesi, dncesi, anlay sk sk deiebilmektedir. Mruz kald hdiseler, yapt iler, temas kurduu insanlar, onda msbet veya menfi izler brakmaktadr. Bu durumu Peygamber Efendimiz de u ekilde beyan buyurmaktadrlar: "M'minin kalbi, kaynayan tencereden daha ok deiikliklere mruzdur..." "Kalp, sere kuu gibidir. Her an bir tarafa ynelir." "Kalp, krda atlm bir ku kanad gibidir. Rzgr bu kanad nasl altst evirirse, kalp de yledir." nsanda nefis, heva ve vehim gibi menfi duygularn bulunmas ve eytann devaml vesvese vermeye ve ktl telkine alma meselesi de bu nedenlerden biridir.9 3) DAVRANI: Szlk manas itibari ile; davranma ii, davranm, hareket,muamele demektir. Felsefe literatrnde;dtan gzlemlenebilecek tepkilerin toplam,psikoloji literatrnde ise; organizmann uyaranlar karsndaki tepkilerinin btn olarak tanmlanr.10
7 8

Hseyin Peker, Din Psikolojisi, amlca yay., stanbul 2003. Antoine Vergote, Din,nan ve nanszlk, Veysel Uysal (ev.), FAV, stanbul 1999. 9 www.sorularlaislamiyet.com/iman nedir?/ 10 Ruhbilim Terimleri Szl, TDK, Ankara 1980.

Davran, etkileim iinde

kiinin

dardaki

dier

insanlarca evrede

dorudan

doruya yol aan

gzlemlenebilecek tm eylemleridir. Davran, kiinin eylemde bulunarak evreyle olduu,etkileim srasnda deiiklie gzlenebilir,llebilir bir dizi eylem yada tepki snfna verilen isimdir.11 Heyecan belirtisi olarak kabul edilen glme,alama,kzarma, titreme gibi tepkiler ,yz ifadeleri ve jestler davran biimleri olduu gibi;bir problemin zmn dnrken da yansyan ilem basamaklar da davran biimidir. En genel anlamda davran u ekilde tanmlayabiliriz: Organizmann bedensel ve zihinsel yetenekleri,kiisel zellikleri ve duygusal mekanizmalar araclyla gerekletirdii, ok sayda fiil ve eylemler ile eitli szl ve szsz mesajlar tayan bedensel hareketler gibi,olgu ve durumlarn tamam, davranlar meydana getiren tepkiler topluluudur.12 4) DN DAVRANI: Dini inan ve dncelerle beraber da akseden dini belirtiler,fiil ve ibadetlerdir.13Dini literatrdeki karl, ameldir. Dince yaplmas emir ve tavsiye edilen iyi davranlar yapma ile dinde yaplmas yasaklanan kt davranlar terk etme konusu dini davran kavram erevesinde deerlendirilebilir.14 Allaha veya kutsal olarak kabul edilen varla kulluk etmek,yaklamak iin yaplan dini davranlarn tm ibadet olarak tanmlanmtr.15 Bir dini davran,ister ibadet gibi dtan grlebilir olsun,ister sessiz bir dua gibi mahrem ve deruni olarak kalsn bir faaliyettir.16 Ksacas dini davran,dini istek dorultusunda hareket etmektir. nsann yce varla kar kendinden beklenen ,gzlenebilen ve gzlemlenemeyen davran ekillerini yerine getirmesidir.
11 12

www.yenibilgiler.com/davrannedir?/ Feyzullah Erolu, Davran Bilimleri, Beta yay, stanbul 1996. 13 Hseyin Peker, Sulularda Dini Davranlar, stanbul. 14 M. Doan Karacokun, Din Bilimleri Akademik Aratrma Dergisi 4, 2004, say2 15 Hseyin Peker, Din ve Ahlak Eitiminin Psikolojik ve Metodolojik Esaslar, Eser yay, Samsun 1991. 16 Hayati Hkelekli, Din Psikolojisi , Trkiye Diyanet Vakf yay, Ankara 2010.

5) TUTUM: Tutum, yaant ve deneyimler sonucu oluan,ilgili olduu btn nesne ve durumlara kar bireyin davranlar zerinde ynlendirici yada dinamik bir etkiye sahip ruhsal ve sinirsel bir hazrlk durumudur.( Allport) Bir konu, ahs yada olayn lehinde veya aleyhinde tepki vermeye ynelik bir eilimdir. Bir bireye atfedilen onun bir psikolojik obje ile ilgili dnme,duygu ve davranlarn dzenli bir biimde oluturan eilimdir.17 Tutumlar organize olmu uzun sreli duygu,inan ve davran eilimleridir. Bu tanmn temelinde iki zellik yatar. Tutumlarn olduka uzun sreli olmas Bilisel, duygusal, davransal birimleri iermesi.18

Tutumun 3 eden meydana geldii grlr: Zihni unsur, duygu unsuru, davran unsuru. Tutumun bilisel yn ile davran arasnda iliki drt koul yerine gelirse olur: Tutum; kuvvetli ise bireyin kiisel yaantsna dayal ise birey iin nemli olan dier kiilerce de destekleniyorsa sk sk kendini ortaya koyma ans varsa.

17 18

idem Katba, nsan ve insanlar, Evrim yay, stanbul 1988. Doan Ccelolu, nsan ve Davran, Remzi Kitapevi, stanbul 2009.

Zihni unsur, ferdin tutumuna konu tekil eden obje ile ilgili bilgi ve inanlardr. Duygu unsuru,ferdin o objeden holanmas veya holanmamas,on sevip sevmemesi durumunu ifade eder. Davran unsuru ise; tutumla ilgili olan her trl davran eilimini iine alr. Netice itibari ile tutumlar insann duygu,dnce ve davranlarn birbiriyle uyumlu hale getirecek etki yapar. 19 zetle,tutumlarla ilgili zellikleri yle sralanabilir: Tutumlar,doutan gelmez;yaanlarak kazanlr. Tutumlar geici deillerdir. Tutumlar, birey ve obje arasndaki ilikide bir dzenlilik olmasn salar. nsan-obje ilikisinde tutumlarn belirledii bir yanllk ortaya kar. Bir objeye ilikin olumlu ya da olumsuz bir tutumun olumas,ancak o

objenin baka objelerle karlatrlmas sonucu mmkndr. Tutumlar, tepkide bulunmaya ilikin bir eilimdir, olumlu yada olumsuz

davrana yol aabilir.20 6) DN TUTUM: Bir kiinin lehte yada aleyhte olsun, dinle ilgili dnce,duygu ve davranlarn belirleme tarzdr.21 Yani kiinin dine dair bilgisi (zihni unsur), dinin btn yada herhangi bir esasndan holanmas veya holanmamas (duygu unsuru),dinle ilgili davran, dinin lehinde veya aleyhindeki bir takm faaliyetleri (davran unsuru) onun dini tutumunu oluturur.

19

Veysel Uysal, Din Psikolojisi Asndan Dini Tutum Davran ve ahsiyet zellikleri, FAV, stanbul 1996. 20 Ezel Tavancl, Tutumlarn llmesi ve SPSS ile Veri Analizi, Nobel yay, Ankara 2002. 21 Hseyin Peker, Din Psikolojisi, amlca yay.,stanbul 2003.

Kiinin dine ve dinle ilgili olan durumlara kar olumlu yada olumsuz duygu,dnce ve davran durumu iinde olma eilimidir.22 Kiinin dine dair bilgi ve inanlar, dinin btnnden yada herhangi bir esasndan holanmas veya holanmamas, dinle ilgili davranlar, dine dair lehte ve aleyhteki bir takm faaliyetleridir. 23 B) 1) NAN-TUTUM-DAVRANI NAN - TUTUM LKS

nan,bireyin kendi dnyasnn herhangi bir ynne ilikin alg ve bililerinin, tek boyutlu olarak rgtlenmesi yada bir savn, olaylar btnnn olduu gibi irdelemeksizin kabul edilmesi olarak tanmlandnda, tutumlarn bilisel esinde yer alr. Tutumsa, ferdin kendi dnyasnn bir ynyle ilgili gdlenme, alglama,coku ve tanma srelerinin devaml btnlemesidir. Denebilir ki; yaratldndan beri inan ve inancn gerektirdii bir tutum iine giren insan, bazen ini ve klar olan yolda, fakat olumlu sonular salayan bir ynde gelierek ilerlemitir. Bir ok aratrma incelendiinde, Tanr inancnn douunu ve inanla ilgili tutumlar oluturan safhalarn i ie bulunduu grlr. Sosyal psikoloji bilim dalnda; inanlarn tutumlar ynlendirdiine dair, bir nerme vardr. Yani; inancn kiinin tutumlarn gl bir ekilde etkiledii deerlendirmelerle sabittir. nan kavramna, nesne yada olaylarn niteliklerine ilikin, biimleyici deerlendirme ieren duygusal e katldnda, inanlar tutuma dnr. zetle;her tutumda inan vardr,her inan tutum oluturmaz.

22 23

Mevlt Kaya, Din Eitiminde letiim ve Dini Tutum, Ett yay, Samsun 1998. Halil Apaydn, niversite rencilerinin Dini Yasaklarla lgili Tutumlar, Samsun 1999.

Buradan hareketle, inanlarn llmesinden bahsetmek iin, eer inan bir tutum oluturursa llebilir denilebilir. Bir kiinin yada kiilerin inancn lmek iin, lmeye tabi tutacamz tutumlar olmaldr. Yoksa inanc lemeyiz. Tutumlar da kiilerin davranlarna bakarak belirleyebiliriz. nan neyle llebilir? nsan davranlarnn gerisinde yatan bir ok etkenden biri ve en nemlisi; kiinin inan,tutum ve deerleridir. nanlar tutumlar, tutumlar kiinin davranlarn etkiler ve ynlendirir. Bylece dorudan kiinin inanc llemese de, inancn dolayl gstergesi olan tutum ve davranlar lmek mmkndr. Zaten gerek psikolojide gerekse din psikolojisinde gelitirilmi tutum lekleri ve dini tutum lekleri sayesinde kiinin inanc hakknda yorum yaplabilmektedir. 2) TUTUM - DAVRANI LKS

Tutumlar,davranlarn gerisindeki ynlendirici glerdir. Bylece tutum dinamiinin incelenmesi ile bir yandan tutumlarn ileyi biimi karsanabilecek ve davranlar n kestirim olana doacak dier yandan tutum deiim srecinin koullar saptanacak ve insan davranlar tutumlarna baklarak anlalabilecektir. Tutum alannda yaplan aratrmalarn odak noktas,bireyin tutum ile davran arasndaki ilikinin yn yntemleri olmutur. Bazlar kuramsal yaklamdan hareketle,ve bu kuramlar deneylerle test ederek tutumlar aklamaya almlardr. Bazlar ise; tutumlar ancak lm yolu ile akla kavuturulabileceini ileri srerek deiik tutum lme teknikleri gelitirmilerdir. Konunun daha iyi anlalmas iin, tutum konusu etraflca ele alnmaldr. 3) TUTUMUN BOYUTLARI ve bireyin tutumlarn deitirmede ikna edici etkileim

Tutumlarn eitli boyutlarn ortaya karma abalar, tutumlar gereki bir ekilde lme gereksiniminden kaynaklanr. Tutum aratrmaclar, tutumun ounlukla bir yada iki zelliini lmlerdir. Bunlarda tutumun yn ve younluu boyutlardr. Tutumun Konusu: Her tutumun bir konusu vardr. Bir tutum konusu

tutumun trn belirler. Toplumsal gruplar, dini mezhepler,i gruplar vb. somut tutum konularnn yan sra, tutuculuk, liberalizm gibi soyut tutum konular da vardr. Birey ancak kendi i dnyasnda var olan konularla ilgili inan ve tutumlara sahip olabilir. Tutum lmede bu boyutu gzden karmamak gerekir; aksi halde sonular yanltc olabilir. Bu nedenle anket uygulamalarnda ncelikle bireyin aratrma konusu olan tutum objesini (konusunu) bilip bilmedii llmeli daha sonra o objeye kar tutumu sorulmaldr. Tutumun yn: Her tutumun bir yn ( direction) vardr. Tutumun

konusuna kar olumlu (+) ya da olumsuz (-) bir tepki eilimi sz konusudur. Tutum olumlu olunca; obje yada olaya kar olumlu duygular,deerlendirmeler ve eilimler sz konusudur, bu nedenle tutum objesine yaklama sz konusudur. Olumsuz ynde ise; bunun tam tersi olur, tutum objesinden kama yada tutum objesine zarar verme olas tepki eilimlerindendir. Deiim aral: Btn tutumlar iki u nokta (olumlu-olumsuz) arasnda

bir deiim aralna (renge) sahiptir. Bu aralk, belirli bir tutumda ana ktlenin aritmetik ortalamasndan sapmalar ifade eder. Bu tutumun olumluluk yada olumsuzluk derecesi olarak nitelendirilir. Younluk: Btn tutumlarn younluklar ( intensity) vardr. Younluk

tutumun duygusal esinin gc, dier bir anlatmla duygusal ieriidir. Duygusal ierik ile deiim aral arasnda U yada V eklinde bir erisel iliki vardr. Tutum ne kadar uta ise ve ne kadar duygusal ise, o kadar youndur. ki ynl ekim: Baz tutumlarda iki ynl ekim (ambivalence) sz

konusudur. Tutum bileimindi ayn anda hem olumlu hem olumsuz unsurlarn var olaca deneysel gzlemlerle saptanmtr. Bu iki kart yndeki eilimler ne kadar eit llerde ise; iki ynl ekimde o kadar gl olacaktr.

Belirginlik: Bu bir tutumun, dier tutumlar arasndaki birey iin ifade ettii

(salience) ncelik durumudur. Tutumlarn bu zelliini bireyin bilincinde toplad alan olarak tanmlayabiliriz. zetle; baz tutum konluar bireyin zihnini devaml megul eder. Doal olarak bu tutumun varl, eitli biimlerde kendini da vurarak ifade eder. Merkezilik: Btn tutumlarda bir merkezilik (centrality) sz konusudur.

Merkezi tutum, bir tutum demeti iinde, en nemli olan tutumu ifade etmektedir. Bir grup tutum iinde, bir tutum merkezde dierleri onun evresinde toplanmtr. Tutumun deitirilmesi dier tutumlarn da deimesine neden olabilir. Bu sz konusu tutumun ne kadar merkezi olduuna baldr. Bilimsel karmaklk: Tutumlarn bir boyutu olarak kabul edilen bilisel

karmaklk (cognitive complexity) bireyin tutum objesi hakknda sahip olduu bilgi says olarak tanmlanr. Karmaklk derecesi de, ksmen tutum objesinin kapsamna baldr. rnein, bir tutum objesi olarak politikaclara ilikin bilgiler bir tek politikac ile ilgili bilgilerden daha karmaktr; en azndan bir politikac daha geni politikaclar grubuna dahildir. katldr. Bilinlilik: Bireyin bilinli (cogniusness) tutumlarnn kayna ve hedefi Tutumun esneklii: Tutumun esneklii; (flexibility) tutumun eitli bask

altnda deime zellii olarak tanmlanr. Doal olarak esnekliin kart tutumun

kendisi iin bellidir. Tutumlarn belirler ve srdrrken olumlu-olumsuz sonularnn neler olabilecei konusunda bir bilince sahiptir. Baz tutumlarn bilinalt varl kabul edilmektedir. Bunlara bilisel ve duygusal eleri olmayan, yalnz davransal eilimleri temsil eden tutumlar diyebiliriz. Tutumlarn oluumu olduke karmaktr. Genel kabul gren kuramsal almalar, tutumlarn oluumunu, byk oranda renme srecine dayandrrlar. Ancak tutumlarn olumasnda rol oynayan baka etkenlerde vardr: Genetik, fizyolojik etkenler (hastalk,yallk), kiilik, toplumsallama srece, grup yelii, sosyal snf.. C) TUTUM LEKLER

10

Bir tutum dorudan llemez. Ancak dolayl olarak; davran yolu ile llebilir; hkm ve ifadelere szl, soru-cevap eklinde davran gsterilir. Bu amala sosyal psikologlar eitli tutum lme teknikleri gelitirmilerdir. Tutum leklerinin klasikleri arasnda; Thurstone (1928) ( eit grnen aralklar teknii), Likert (1938) (toplamal sralama teknii), Bogardus (1925) (sosyal mesafe lekleri) saylabilir. Zaman ierisinde bu klasiklerin gelitirdii teknikler, bir ok sosyal psikolog tarafndan yeniden ele alnm, sakncalar giderilerek yeni yeni tutum lekleri oluturulmutur.24 Tutumlar, tutum lekleri vastasyla llrler. Yeter ki bu lekler tekniine uygun olarak hazrlanm olsunlar. Tipik bir lein hazrlanmasnda hedef, bir grup ifadenin seilmesidir. Bunlar yle seilir ki, her birinin kabul veya reddi farkl derecede tutulan veya tutulmayan bir tutumu kapsar. 1) Bogardus lei: lk tutum lme tekniidir. 1925 ylnda insanlarn dier rklar, dinler ve snflardan olan kiilerle ilikilerinin kabul veya red derecelerinin kyaslanmas amac ile gelitirilmitir.Bu lek, herhangi bir grubun toplumsal bakmdan benimsenme derecesi llmek zere bir n snamadan geirilmeden seilmi baz maddelerden oluur. Bu lek bir bireyin, baz etnik gruplarla toplumsal bir uzaklk iinde bulunmasn yani onlardan ayr yaamak istemesini, o gruba ilikin olumlu veya olumsuz tutumla ayn ey sayarak iki boyutu birlikte ler. Bu durum lein geerlik ve gvenirliini olumsuz etkiler. rnek: Evlenebilirim Dost olabilirim Ayn ofiste alabilirim

24

idem Katba, nsan ve insanlar, Evrim yay, stanbul 1988.

11

Komum olamaz lkemden karlmal

Burada mantken en olumlu maddeye evet cevab veren kii, dier olumlu maddelere de evet diyecek;olumsuz maddelere hayr diyecek. Bu lek, lmler arasnda yalnzca azlk okluk ayrm yapabilen bir sralama leidir. Bu lekte kullanlan maddeler nesnel deildir. lek maddeleri deneysel bir ilemle deil, mantksal bir ilemle saptanmtr. Ayrca lekte ar etnik duygular dile getirecek maddeler bulunmamaktadr. 2) Thurstone lei: Thurstone tutumu, duygular ve deerlendirmeler asndan ele alm ve tutum objesinde olumsuzdan en olumluya doru tutumun olas derecesini ierdii dnlen bir ok ifade hazrlamtr. Bu teknikte birbirinden eit derecelerle ayrlm 11 ifade yer alr. Gelitirilen lekte cevaplaycnn ifadelerinin ortalamas 5den byk ise; olumlu tutum, 5den az ise; olumsuz bir tutum sz konusudur. Bu lek gelitirilirken ok fazla emek gerektirmesine ramen likert tipi leklerin gvenirlik katsaysna eriememektedir. 3) Likert tipi tutum lei: Bireylerin bir konudaki davran puanlarn belirlemeyi salayan bir lektir. K sayda sorunun her biri iin farkl sayda seenek belirlenir. Seenekler sral biimde ardk olarak dizilirler ve saysal deerlerle puanlandrlrlar. (1,2,3,4,5..) Tm sorulara verilen cevaplar toplanr. Toplam puan, bireyin konu hakkndaki bilgi, davran,tutum puandr. Her birey puanna gre toplam lek lei zerinde bir yerde yer alarak bireyin konu ile ilgili davran pozisyonu belirlenir. Avantajlar; Konu ile ilikili noktalar dikkate alnr.

12

eitli tutum objeleri ve durumlarna uyum salar. Ekonomiktir. Tutumun hem ynn hem derecesini hesaplayabilir. Dezavantajlar: Farkl cevap ifadeleri, ayn toplam puan retebilir. Tutum deiikliklerini lmede daha az duyarldr. Bireyin bir i grye sahip olmas gereklidir.25 lek ifadelerinin seiminde kriterler;bir lee hangi ifadelerin alnaca, ondan hangilerinin karlacan ne kadar ifadeye ihtiya olduunu tayin bakmndan unlar gereklidir: -tehis fonksiyonu: Bir ifade, lmek istenen kanaat ve tutumu tehis edecek zellikte olmaldr. Yani tutumlar farkl olan fertler, ifadeye sistemli bir ekilde daima farkl cevaplar vermelidir. -ayrt etmenin kesinlii: fadeler sadece ayrt edici deil,mmkn olduu lde keskin ve dakik bir tarzda ayrt edici olmaldr. Bir lek iin ifade seerken bir karkla en az meydan veren, yani en keskin ayrmay yapan ifadeler tercih edilir. -gvenirlik iin en az ifade says: Tutum konusu olan obje ile ilgili pek ok ifade tekil edilebilir. Ancak yzlerce ifadeyi bir skala zerinde tutumlar llecek kiilere verip onlardan cevap beklemek mmkn deildir. Dier taraftan ifadeler ne kadar az, ksa ve net olursa cevap almada o kadar kolay ve kesin olur.26 D) DN TUTUM LEK RNEKLER

25 26

www.pdrciyizbiz./tutum lekleri David KRESH, Sosyal Psikoloji, Erol Gngr(ev.), stanbul 1970.

13

Dini tutumlarn bilimsel ve objektif ltler ierisinde llebilmesi iin, uluslar aras dzeyde bir takm dindarlk (religiosity,religiousness,religious commitment) leklerinin gelitirildii grlmektedir. 1) Popler dindarlk lei: Bu lee rnek tekil edecek bir alma, Dr. Mustafa Arslann almasdr. Bu almada, Trk halk arasnda yaygn inan ve uygulamalarn ifadesi olan popler dini tutumlar lmek amacya bilimsel kriterlere uygun bir lek gelitirilmitir. Popler dindarlk lei, din sosyologlar, dinler tarihileri ve halk arasndaki yaygn inanlarn aratran aratrclarn grlerine dayanlarak gelitirilmi, 12 maddeden oluan likert tipi bir lektir. Trkiyede halk arasnda yaygn bir dindarlk tarz olarak popler dindarlk kendi iinde anlaml bir tr olarak hayatiyetini srdrmektedir. lein yap geerlii, faktr analizi ile belirlenmitir. Bunun sonucunda halk arasndaki popler dini inanlarn, temel slami inan ve uygulamalardan ayr bir bamsz yap olduu grlmtr. Gvenirlik almas sonucunda ise, lein i tutarlk katsay deerleri olduka yksek kmtr. Bu bulgular, popler dindarlk leinin Trk halknn popler dini tutumlarn lmek iin kullanlabileceini gstermektedir.27 2) Dini tutum lei: Mevlt Kayann, Din Eitiminde letiim ve Dini Tutum adl almas bu lek trne rnek tekil eder. Aratrma hakknda ksaca bahsetmek gerekir ise; aratrmann baml deikenleri rencilerin dini tutumu, rencilerin dini davran,iednklk, dadnklk zelliklerini lmek amac ile gelitirilmitir.17si olumlu, 14 olumsuz dini tutumu nanstan toplam 31 maddeden olumutur. lekteki maddelerin cevaplar dini tutum lei cevap kadnn zerinde iaretlenir. Cevap kadnda her madde iin kesinlikle katlyorum, katlyorum,kararszm, katlmyorum,kesinlikle katlmyorum eklinde be seenek bulunmaktadr.28

27

Mustafa Arslan, Trk Popler Dindarl zerine Sosyolojik Bir Aratrma: orum rnei, Baslmam doktora tezi, Kayseri 2002. 28 Mevlt Kaya, Din Eitiminde letiim ve Dini Tutum, Ett yay., Samsun 1998.

14

3) Dini tutum ve davran envanteri: rnek olarak vereceimiz envanterde, lise rencilerinin dini davran gelitirmelerinin en ok hangi faktrn etkili olduunu belirlemek ve lise rencilerinin dini davranlarn etkileyen faktrleri ortaya koyup genlie yardmc olmay, anne-baba ve okul ile dier kurululara yardm etmek amalanmtr: Dini Tutum ve Davran Envanteri rnei AIKLAMA: Deerli renciler, Dini tutum ve davranlarnzn dzeyini lmek zere dzenlenmi bu listenin her maddesi bir dini tutum veya davran yanstmaktadr. Sizden bu cmlelerdeki dini tutum ve davranlarn sizin tutum ve davranlarnza uyup uymadn belirtmeniz istenilmektedir. Cevaplarda btn maddeler iin ortak bir derecelendirme ekli benimsenmi olup, bunlar: 1. Benim tutum ve davranma tam uygun 2. Benim tutum ve davranma biraz uygun 3. Benim tutum ve davranma uygun deil 4. Benim tutum ve davranma hi uygun deil eklinde drtl bir lektir. Kendinize uygun maddenin nndeki parantez iine (X) iareti koyunuz. Btn maddeleri mutlaka iaretleyiniz. Her madde iin bir tercih yapnz. 1.Tam uygun 2.Biraz uygun 3.Uygun deil 4.Hi uygun deil 1. Bama gelen iyi ve kt eylerin ALLAH tan geldiine inanyorum. 1.( ) 2.( ) 3.( ) 4.( ) 2. Faydasna inanarak sk sk dua ederim. 1.( ) 2.( ) 3.( ) 4.( ) 3. Kuran- Kerime saygl olmaya zen gsteririm. 1.( ) 2.( ) 3.( ) 4.( ) 4. Din aleyhinde sylenen ve yaplan eylere olduka kzarm. 1.( ) 2.( ) 3.( ) 4.( ) 5. Ktlk grdmde ona engel olurum, ya da uyarm. Bunlar yapmazsam oradan

15

uzaklarm. 1.( ) 2.( ) 3.( ) 4.( ) 6. Allahn emirlerini titizlikle uygulamaya alrm. 1.( ) 2.( ) 3.( ) 4.( ) 7. Dince yasaklanan eyleri yapmaktan saknrm. 1.( ) 2.( ) 3.( ) 4.( ) 8. Namazm srekli klarm. 1.( ) 2.( ) 3.( ) 4.( ) 9. Ramazan aynda eksiksiz orucumu tutarm. 1.( ) 2.( ) 3.( ) 4.( ) 10. Maddi imkanm olursa hacca giderim. 1.( ) 2.( ) 3.( ) 4.( ) 11. Yoksullara elimden geldiince yardm ederim. 1.( ) 2.( ) 3.( ) 4.( ) 12. Asla iki imem. 1.( ) 2.( ) 3.( ) 4.( ) 13. Asla zina etmem. 1.( ) 2.( ) 3.( ) 4.( ) 14. Asla kumar tr oyunlar oynamam. 1.( ) 2.( ) 3.( ) 4.( ) 15. Asla insanlar aldatmam. 1.( ) 2.( ) 3.( ) 4.( ) 16. Asla yalan sylemem. 1.( ) 2.( ) 3.( ) 4.( ) 17. Verdiim szleri mutlaka tutarm. 1.( ) 2.( ) 3.( ) 4.( ) 18. Bakalarnn arkasndan asla konumam. 1.( ) 2.( ) 3.( ) 4.( ) 19. Hi kimseyi sahip olduu eylerden dolay kskanmam. 1.( ) 2.( ) 3.( ) 4.( )

16

20. Hakszla urayan birini grsem yardm ederim. 1.( ) 2.( ) 3.( ) 4.( ) 21. u ana kadar Kuran- Kerimin tamamn anlamyla okumu bulunuyorum. 1.( ) 2.( ) 3.( ) 4.( ) 22. Btn Mslmanlar severim. 1.( ) 2.( ) 3.( ) 4.( ) 23. nsanlara kar hibir ekilde krc ve saygsz davranmam. 1.( ) 2.( ) 3.( ) 4.( ) 24. Bama ne kadar ktlk gelse de sevap olduu iin sabrederim. 1.( ) 2.( ) 3.( ) 4.( ) 25. Sk sk lm ve lmden sonraki hayat dnrm. 1.( ) 2.( ) 3.( ) 4.( ) 26. Mbarek gn ve gecelerde dua ve ibadette bulunurum. 1.( ) 2.( ) 3.( ) 4.( ) 27. Toplu ibadetlere katlrm. 1.( ) 2.( ) 3.( ) 4.( ) 28. nanmayanlara dini anlatmay ister, onlar iknaya alrm. 1.( ) 2.( ) 3.( ) 4.( ) 29. Yaptm ktlklerden pimanlk duyar, Allahtan af dilerim. 1.( ) 2.( ) 3.( ) 4.( ) 30. Frsat bulduka dini bilgilerimi arttrmak iin ders kitaplar dnda baka dini kitaplar okurum. 1.( ) 2.( ) 3.( ) 4.( ) 31. Byklerime sayg gstermeyi asla ihmal etmem. 1.( ) 2.( ) 3.( ) 4.( ) 32. slama ters dmeyen isteklerimde anne-babama kar gelmem. 1.( ) 2.( ) 3.( ) 4.( ) 33. Hibir eyi israf etmem. 1.( ) 2.( ) 3.( ) 4.( ) 34. nsanlarla asla alay etmem. 1.( ) 2.( ) 3.( ) 4.( )

17

35. Kzdmda fkemi yener, insanlarn kusurlarn affederim. 1.( ) 2.( ) 3.( ) 4.( ) 36. Bo sz ve bo ilerle uramam. 1.( ) 2.( ) 3.( ) 4.( ) Dini Tutum ve Davran Envanteri Deerlendirme Envanterden alnacak en fazla puan 72, 36dan yukar alnan puanlar dini durum iyi, 36dan dk alnan puanlar dini durumu dk, 36-50 aras dini durumu normal, 50-72 aras dini durumu yksek.29

4) lkemizde dini tutumlar ile ilgili yaplm almalar Dr.Mustafa Arslan, Trk Popler Dindarl zerine Sosyolojik Bir

Aratrma,Baslmam doktora tezi, Kayseri 2002. Yrd.Do.Dr. Halil Apaydn, Burlarn Dini Tutum ve Davranlarla

likisi, St imam nv, Kahramanmara 2002. Halil Apaydn, Kiilik zelliklerinin Dini Tutum Ve Davranlara Etkisi,

Ondokuz Mays nv., Samsun 2001. 1998.


29

Do.Dr. Mevlt Kaya, Din Eitiminde letiim ve Dini Tutum, Samsun

Ali Rza Aydn, Dini nkarn Psiko-sosyal Nedenleri, Samsun 1995. Prof,Dr. Mehmet Kayhan Mutlu, Bir Dindarlk lei, Ankara 1989. http://www.maviokul.com/rehberlik-servisi/

18

Hseyin Peker, Sulularda Dini Davranlar, Samsun 1987. Belma zbaydar, Din ve Tanr nancnn Gelimesi zerine Bir Aratrma,

stanbul 1970. Dr. Talip Atalay, lkretim ve Liselerde Dindarlk zerine

Karlatrmal Bir Aratrma, stanbul 2005.

DEERLENDRME SORULARI
1) nancn llmesiyle ilgili aadakilerden hangisi yanltr? A) nancn llmesindeki gerekli katiyet derecesi deiebilir. B) nanlar kiinin davranlarna baklarak llebilir. C) nanla llrken o anki sitasyonlar dikkate alnmaldr.

19

D) nanlar vastal bir ekilde llmelidir. E) nan lmlerinde,lme yksek derecede kemmiyet ifade eder. 2) nancn takdir yolu ile llmesinde kullanlan bilgi kaynaklarndan hangisi dierlerinden farkldr? A) Szel ifadeler B) Tali derecede ipular C) ahsi dkmanlar D) Yaant E) Ferdin kendi takdiri 3) Aadaki ifadelerden hangisi inan,tutum ve davran ilikisini, inancn llmesi bakmndan en iyi anlatr? A) Tutum ve davranlar arasnda srekli bir iliki vardr. B) Tutumlar inanlarmz etkileyerek davranlarmz belirler. C) nanlar tutumlar ynlendirir. D) nanlar ancak tutumlar gzlemleyerek llebilir. E) nanlar tutumlar,tutumlarda kiinin davranlarn etkilemektedir. 4) Aadakilerden hangisi inan lmnde takdir metodu uygularken yararlanlacak bilgi kayna olamaz? A) ahsi dkmanlar B) 3. ahslardan alnan bilgiler C) Tali derecede ipular D) Mlakattan alnan cevaplar E) Szel olmayan davranlar

5) Bireyin kendisini anlatma ilemine ne ad verilir? A) Anket B) Mlakat C) Gzlem

20

D) ahsi dkmanlar E) e bak

Cevap Anahtar: 1)e , 2)e , 3)e , 4)b , 5)b

KAYNAKA
APAYDIN Halil, niversite rencilerinin Dini yasaklarla lgili Tutumlar, 1999, Samsun.

21

ARSLAN Mustafa, Trk Popler Dindarl zerine Sosyolojik Bir Aratrma:orum rnei, Baslmam Doktora Tezi, Kayseri 2002. CCELOLU Doan, nsan ve Davran, Remzi Kitapevi,stanbul 2009. EROLU Feyzullah, Davran Bilimleri, Beta yaynclk, stanbul 1996. HKELEKL Hayati, Din Psikolojisi, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 2010. KAITIBAI idem, nsan ve nsanlar, Evrim Yaynclk, stanbul 1988. KARACOKUN M. Doan, Din Bilimleri Akademik Aratrma Dergisi 4, 2004, Say 2. KAYA Mevlt, Din Eitiminde letiim ve Dini Tutum, Ett Yaynlar, Samsun 1998. KRESH David, Sosyal Psikoloji, Erol Gngr(ev.), stanbul 1970. Morgan CT., Psikolojiye Giri, H.Arc(ev.), stanbul 1970. PEKER Hseyin, Din Psikolojisi, amlca Yaynlar, stanbul 2003. ___;Din ve Ahlak Eitiminin Psikolojik ve Metodolojik Esaslar, Eser Yaynlar, Samsun 1991. ___;Sulularda Dini Davran, stanbul 1987. RUHBLM Terimleri Szl, TDK, Ankara 1980, TARHAN Nevzat, nan Psikolojisi, Tima Yaynlar, stanbul 2009. TAVANCIL Ezel,Tutumlarn llmesi ve SPSS LE Veri Analizi, Nobel Yaynclk, Ankara 2002. UYSAL Veysel, Din Psikolojisi Asndan Dini Tutum,Davran ve ahsiyet zellikleri, FAV, stanbul 1996.

22

VERGOTE Antoine, Din,nan ve nanszlk, V.Uysal(ev.), FAV, stanbul 1999. www.sorularlaislamiyet.com/iman nedir?/ www.pdrciyizbiz.com/tutum lekleri?/ www.yenibilgiler.com/davrannedir?/

23

You might also like