Uak niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (2009) 2/1, 32-45

CHARLES SANDERS PEIRCEN GSTERGE KAVRAMI

Utku ZMAKAS*
zet Gsterge kavram dil felsefesinin anahtar kavramlarndan biridir. Gsterge kavramnn tarihi ierisinde Amerikal dnr Charles Sanders Peircen grleri olduka nemlidir. Dnrn grntsel gsterge, belirti ve sembol kavramlarna zel olarak odaklanlm olan bu almann temel amac, Peircen gsterge kavramndaki temel ayrmlarnn ve snflamalarnn aklanmasdr. Anahtar Szckler: Charles Sanders Peirce, gsterge, gstergebilim, dil felsefesi, grntsel gsterge, belirti, sembol, yorumlayan, nesne. CHARLES SANDERS PEIRCES CONCEPT OF SIGN Abstract The concept of sign is one of the key concepts in the philosophy of language. As is well known, American philosopher Charles Sanders Peirces thought about this concept is very important in the history of sign. The main aim of this study is to explain Peirces principal distinctions and categorizations in connection with the concept of sign, by focusing especially on some terms such as icon, index and symbol. Key Words: Charles Sanders Peirce, sign, semiotics, philosophy of language, icon, index, symbol, interpretant, object.

Giri Gsterge kavram dil felsefesi ierisinde olduka nemli bir yer tutar. Dnsel verimini bu alanda ortaya koymu dnrlere yakndan bakldnda, dncelerinin bir biimde herhangi trden bir gsterge kavramna dayandn veyahut herhangi trden bir gsterge kavramyla hesaplatn grrz. Sz konusu kavramn dil felsefesi ierisindeki nemi, teknolojik ve bilimsel gelimelerin yan sra dnsel alandaki dnmlerle daha da artm ve yalnzca dil felsefesi alan iin bir nem tamakla kalmam, baka alanlarda da merkezi bir konuma gelmitir. Bu nedenle de gstergebilim birok alana etki etmitir. Bu alanlar arasnda reklam, iletiim, sanat gibi pekok alan ilk etapta akla gelenlerdendir. Gsterge kavramnn dil felsefesi ierisindeki tarihine stnkr gz atldnda bile antik dnemden postmodern dnceye kadar literatrn engin bir deniz olduu ve pek ok dnrn nemli katklar yapt grlr. Bu dnrler arasnda nemli bir yere sahip olan isimlerden birisi de
*

Ar. Gr., Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Felsefe Blm

_________________________________________________ Sosyal Bilimler Dergisi

33

Charles Sanders Peircetr. Kimi eletirilerimize karn almasnn neden bu kadar nemli olduunu aklayacamz Peircen ortaya koyduu dncelerde yapt temel ayrmlar ve snflamalar olduka byk bir literatr oluturmaktadr. Ne var ki bu literatrn dilimizde verimli bir biimde deerlendirilmediini, daha ziyade bizim de burada zellikle vurgu yapacamz temel kavramnn ne karldn grrz. Peircen gsterge kavram ierisinde yapt ayrmlar ele almadan nce ksaca gsterge kavramnn ortaya kndan sz etmemiz gerekmektedir. Bunun ardndan dnrn ortaya koyduu ayrmlara deineceiz. Gsterge Kavramnn Douu Gsterge kavramnn gemii temel olarak eski aa kadar uzanmaktadr. Kken bilgisi erevesinden bakarsak Yunancada gsterge, iaret, iz, belirtke anlamna gelen semeion szcne dayanmaktadr. () Yunanca semeion, teknik ve felsefi bir terim olarak 5. yzylda Yunanl hekim Hippokrates ve Yunanl felsefeci Parmenides tarafndan daha ok kant, belirti, semptom anlamna gelen Yunanca tekmerion ile eanlaml olarak kullanlmtr (Rifat, 2009: 27). Rifatn da ifade ettii zere Antik Yunandaki anlamnn temel olarak tp ve bilicilik ekseninde gelimi olduu grlmektedir. Kavram zaman ierisinde zerkliini ve dil felsefesindeki asl anlamn kazanacaktr. una phe yok ki smeon kavramnn Antik Yunan kltrnde nasl kurulduunu anlamak iin, smeon szcnn yazn metinlerinde kullanmna gnderme yapmak, pratik bilicilikteki anlamna ilikin bir alma yapmakla edeerdedir. Bu biimde, felsefi gelenekte gsterge olarak bilinen terimin semantik ekirdeini tanmlayabiliriz (Manetti, 1993: 24). Gstergenin bilicilik alanndan gerek bilimin alanna evrimlemesi (Manetti, 1993: 35) sreci yine Antik Yunan dneminde gereklemi ve dnemin temel metinlerinden olan Corpus Hippocraticum iinde tesirli gstergeler ifadesi kullanlarak, gsterge kavram bir hastaln tedavisine ilikin iyileme srecinin anlatlmasnda kullanlmtr. Bu tesirli gstergeler ifadesi, Gorgiasn kulland sihirli szler ya da byy kast etmek iin kullanlmtr (Manetti, 1993: 37). Burada da grld zere Antik Yunanda gsterge kavram daha ok tbbn alan ierisinde kalsa da isel bir srecin dsal bir ifadesi (bir metnin anlam ya da bedenin hastal ifade etmesi) olarak grlmtr. Aristotelese gelene kadar zel olarak dil felsefesi ya da gsterge kuram olarak adlandrlabilecek bir alan olmadan gsterge kavramndan sz

Utku ZMAKAS 34

edilmitir. Aristotelese gelindiinde ise gsterge kavramnn ok daha farkl bir boyutunu buluruz. Dnre gre Gsterge kuram, dil kuramndan tamamen ayrdr ve mantk ile retoriin kesitii bir noktada konumlandrlabilir (Manetti, 1993: 77). Manettiye gre Aristoteles Birinci Analitiklerdeki bir pasajda ve Retorikteki bir baka pasajda sz konusu kuramsal ayrmlarn oluturmutur (Manetti, 1993: 70). Gsterge kavramnn genel bir tanmnn yapld sz konusu pasaj yledir: Ne ki olaslk ile im ayn ey deil, olaslk genel kabul grm bir ncldr: Pek ok nesne iin olumas ya da olumamasnn, olmas ya da olmamasnn bilinmesi olaslktr; szgelii kskananlara kin duymak veya sevilenleri sevmek. min ya zorunlu ya da genel kabul grm dorudan tantlamal bir ncl olmas istenir: Nitekim bir nesne bir bakas varken var olduunda veya bir bakas oluurken ister nce ister sonra olutuunda, teki berikinin varlnn veya olumasnn imidir (Aristoteles, 1998: 227). Bu pasajda da grld zere, Aristoteleste gsterge (im) kavram artk modern anlamdaki gnderme ileviyle ele alnmakta, birbirine gnderme yapan iki nesne, iki durum, iki dnce ya da iki olaydan sz edilmektedir. Bunlarn birbirleriyle olan ncelik ya da sonralk sralamalarnn aralarndaki ilikiye bir etkisi yoktur. Ksacas gsterge kavram, modern kavraytaki yerini tutma/ikame etme anlamyla ilk kez Aristoteles tarafndan kullanlmaya balanmtr. Bylelikle gsterge dilsel ifadelerin, psikolojik durumlarn ve/veya dncelerin sembolleri olmutur (Manetti, 1993: 95). Yukardaki zette grdmz zere .. 5. yzyldan Aristotelese gelene kadar kavram olduka hzl bir dnm geirmi, dil felsefesindeki temel anlam olumutur. Bu kavramsal temel ereve yerine oturduktan sonra, kavramn bu anlam neredeyse deimez bir biimde her dnrce kabul edilmi ve eitli eklemeler, ayrmlar, eletiriler yaplarak zenginletirilmitir. Bu zenginlemede nemli katklardan birisi de asl konumuz olan Charles Sanders Peircen grleridir. Peircen Gsterge Kavray Peirce bilgi felsefesi ierisinde gelien geleneksel gstergebilimi (semiotics) sistemli olarak inceleyen ilk dnrdr. Kimya, matematik, mantk gibi alanlarda almalar yapm olan dnr, mantkla ilgili ilk almasn on iki yan tamamladktan ksa bir sre sonra yaymlamtr. On alt yanda balad niversite eitiminde Kantn yaptlar hemen dikkatini ekmi ve yla yakn bir sre boyunca zel olarak bu dnr zerine almalar yapmtr. Kantn grlerine ynelttii eletirileri onun

_________________________________________________ Sosyal Bilimler Dergisi

35

son dneminde Hegele daha yakn bir felsefi anlaya ynelmesine neden olmutur. Peirce, gstergebilim kavrayn mantk temeline oturtmu ve l ayrmlar zerine kurduu gsterge sistemiyle dil felsefesi sahnesinde kendisine nemli bir yer amtr. Gstergebilimin teki babas saylan Ferdinand de Saussure, almalarn Avrupada ortaya koyarken, Peirce ise Amerikada almtr. Bu corafi farkllk, yalnzca basit bir mekansal fark olmakla kalmam, her iki dnrn sistemleri arasnda da bir fark olumasna neden olmutur. Saussure gstergeyi yalnzca dil temelinde incelemitir. Peirce ise bilim ile faydaclk (pragmatism) temeline oturan bir mantk kuram gelitirmeye alrken, doal olarak gsterge kavramyla dil felsefesine eilmi ve bir gsterge kuram gelitirmitir. Peircee gre mantk, en geni anlamnda, () biimsel gsterge retisidir (Peirce, 1984: 227). Peirce, Saussuree kyasla olduka verimli ve retken bir dnrdr. Bu verimin doal bir sonucu olarak, dnem dnem dncesinde birtakm deiiklikler, eklemeler ve karmalar olmutur. Tm bu deiikliklere karn dncesinin temelindeki kimi kavramlar ve temel mantk deimemitir. Bu nedenle Peirce, dnemlere gre incelenebilecei gibi, ayn zamanda bu farklar temel mantk deimedii iin gzard da edilebilir.* Bu deiimler nedeniyle ve zaman zaman daha geni ereveli bir aklama yapmak iin Peirce, sk sk gsterge kavramn tanmlamtr. Bu tanmlarn bazlarn tek tek ele alarak ilerleyeceiz. Bu tanmlardan ilki yledir: Gsterge nesnesine herhangi bir gerek ya da temel karlk gelme olmakszn uyum salayan bir temsildir (Peirce, 1982: 323). Bu ksa ama nemli tanmda da grld gibi gsterge her eyden nce bir temsil biimidir. Bu nedenle nesnenin kendisi deil, nesneyle uyumu bir benzerliktir. Burada ortaya kan temel sorun ise sz konusu uyumun nasl saland ve nasl llebildiidir. Yani bir gstergenin nesnesini uyumlu bir biimde temsil etmesi hangi artlar altnda gerekleir ve bunun gerekletiinin varsayld durumlarda salamas
T.L. Short, Peirces Theory of Signs balkl kitabnda dnrn gsterge kuramndaki geliimi tarihsel adan on blme ayrarak incelemitir. Shorta gre 1865 ile 1907 arasn kapsayan bu on dnem, Peircen gsterge kavraynn zihin, bilgi ve dnce gibi alanlarla ilikisi bakmndan deiimlerini gstermek iin temel tarihsel izgiyi oluturur. Robert Martynin yapt bir almaya (Marty: 13.09.2010) gre Peirce gsterge iin yetmi alt (76) farkl tanm yapmtr. Ek olarak Alfred Lang yapt bir almayla (Lang: 13.09.2010) on iki (12) tanm daha bulmutur; ancak bu tanmlar incelendiinde temelde ayn noktalara temas ettii ve tanm saysnn ilk bakta fazla grnmesine karn sz ettiimiz kimi farklar dnda neredeyse birrnek olduu grlebilir.
*

Utku ZMAKAS 36

nasl yaplabilir? Bu sorulara yant vermek iin Peircen gsterge kavramna yapt teki tanmlamalara da bakmak gerekecektir. Dnr bir baka yerde ise gstergeyi yle tanmlar: Gsterge bir eyin yerini tutan, o eyi reten ya da niteleyen bir dncedir (Peirce, 1982: 339). Bu ksa tanmda da grld zere gsterge, baka bir eyin yerini tutan bir tasarm, bir ikamedir. Daha nce yukarda ele aldmz sorular burada da baki gibi grnmektedir; ancak bir eyin yerini tutmak (ya da bir nceki tanmda olduu zere nesnesiyle uyum salamak) ne anlama gelir ve bu nasl olanakldr? Peircen sklkla atf yaplan, bir baka gsterge tanm ise yledir: Bir gsterge ya da representamen, birisi iin bir eyin belirli bir ilgi ve kapasite bakmndan yerini tutmasdr (Peirce, 1984: 228).* Bu tanmda u nokta dikkati ekmektedir: Bir gstergenin nesnesiyle ilgili olmas ve onu temsil edebilecek, yerine geebilecek kapasiteye sahip olmas gerekmektedir. Tm bu tanmlara Peircen dier temel kavramlarn da kapsayan ve yolumuzu aacak son bir tanm daha ekleyelim: Bir gsterge ya da representamen, bir kii iin herhangi bir eyin yerini, herhangi bir adan ya da nitelik bakmndan tutan bir eydir. Birine yneliktir; yani bir kiinin zihninde, bir edeer gsterge ya da belki daha gelimi bir gsterge yaratr. Yaratt bu gstergeyi ilk gstergenin yorumlayan olarak adlandryorum. Bu gsterge bir eyin, nesnesinin yerini tutar. Bu gsterge nesnesinin yerini tutarken bunu her adan deil, benim representamenin temeli dediim bir eit kavram iletme asndan tutar (Peirce, 1984: 228). Bu nemli tanma baktmzda bir gen olutuunu grrz: Gsterge, yorumlayan ve nesne. Bu kavram arasndaki ilikiler, anlamn ortaya kma srecindeki bantlardr. Bu kavrama daha detayl olarak eilmeden nce Peircen gstergebilim anlaynda nemli bir yer tutan l ayrmlara ve bu ayrmlarn olumasn salayan temel manta yakndan bakmamz gerekmektedir. l Ayrmlar Peircen dncesinde l ayrmlar olduka nemli bir rol oynar. Dnr, gsterge alanndaki ve hatta hemen hemen ele ald btn eleri
Bu tanmdaki temsil, simge, yerini tutma vb. anlamlarda evrilebilecek representamen kavram, Peirce zerindeki Kant etkisiyle kullanlmtr. Buradaki anlam Kantn her trden zihin ieriini ifade etmek iin kulland vorstellung kavramna edeerdir.
*

_________________________________________________ Sosyal Bilimler Dergisi

37

ller ierisinde inceler. Bunun nedeni ise Peircee gre zihnin ileyiindeki mantkta bulunmaktadr. Bu mantn basamaklar da bir sralamay ierir: Birincilik, ikincilik ve nclk. Mantn ileyii bu lye dayanyorsa ve mantk da en genel anlamyla biimsel gsterge retisiyse o halde gstergeler de e ayrlmaldr (Peirce, 1984: 227). Bu basamaklar birer rnekle ksaca aklamak almamz asndan yararl olacaktr: 1. Birincilik: Baka bir eye gnderme yapmakszn ya da baka bir eyle iliki tamakszn varolanlar. 2. kincilik: Baka bir eyle ilikisi olan; ancak herhangi nc bir kendilikle iliki tamakszn varolanlar. 3. nclk: kinci kendilikle iliki ierisinde olan birincisiyle ve birbiriyle iliki ierisinde olabildii kadar iliki ierisinde olanlar (Merrell, 2000: 32). Merrella gre Peirce bu kategorileri hissetmeyi, duyumsamay, deneyimi ve gstergelerin kavramsallatrlmasn aklamak iin gelitirmitir (Merrell, 2000: 32). Yani Peirce yalnzca kuru bir mantk izgisini izlemek iin deil; btn deneyim, duygu ve bunlarn rettii gstergelerin belirli bir mantkla kavramsallatrlabileceini gstermek iin bu kategoriyi temel olarak belirlemitir. Artk bu kategorileri birer rnekle aklayabiliriz: Birincilik, Picassonun bir tablosundaki iki boyutlu dikdrtgen biimindeki renk benei olabilir. kincilik ise bu benein resimdeki teki dikdrtgen, gen ve dzensiz beneklerle olan karlkl ilikileri olabilir. nclk ise resme bakan bir kiinin tm bu benekleri zihninde boyutlu olarak birbirinin nne arkasna, sana soluna koymasdr (Merrell, 2000: 32). Bu l ayrm Peircen dncesi asndan temel oluturur; ancak unu unutmamak gerekir ki bu trden nceden biimlendirilmi emalar kavram kapsamakta ve aklamakta yetersiz olma riskiyle kar karyadr. Bunun nedeni ise gstergelerin kendi ierisinde bu trden bir sralamaya tabi tutulmasnn aklanabilecei doal bir ilke olmamasdr. Bylesi bir sralama bize gre biraz da zorlama yoluyla elde edilmitir. Dnr bu l ayrm temele alarak daha nce szn ettiimiz gsterge, yorumlayan (interpretant) ve nesne (object) lsn de kendi iinde llere ayrr. Bunlardan ilk e olan gsterge kavram da kendi iinde e ayrlan llerden oluur. Birinci lde nitel gsterge, tek(il) gsterge ve kural gsterge; ikinci lde grntsel gsterge, belirti ve simge; nc lde ise szcebirim, nerme ve kant gsterge trleri vardr. Bunlardan genellikle ikinci ldekilere vurgu yaplsa da almamzn amac gerei tm eleri tek tek ele alacaz.

Utku ZMAKAS 38

Nitel Gsterge, Tek(il) Gsterge, Kural Gsterge Peircen gsterge kuramndaki ilk l Terrence Hawkesa gre gsterge trlerine dayanan mantksal olaslklar olarak snflandrlabilir. (Hawkes, 2003: 103). Ne var ki biz burada Hawkesin dncesine katlmyoruz. Bu gsterge trn de yaplarn inceleyerek akladmzda, bu ayrmn mantksal olaslklardan ziyade niteliklere dayanan bir ayrm olduunu grrz. Bizim yorumumuza benzer bir yorumu nl Peirce uzman T. L. Short da bu ayrmlar gstergelerin kendi ilerinde ne olduklarna dayaldr diyerek yapar (Short, 2007: 209). Bunun yan sra sz konusu ayrmn birok bakmdan fenomenolojik bir ayrm olduunu dile getirebiliriz. Ne var ki Peirce fenomenolojiden ziyade burada detayl olarak ele alamayacak olsak da faneroskopi kavramn kullanr. Nitel gsterge (Qualisign), bir gsterge olan niteliktir (Peirce, 1984: 291). Nitel gsterge, [bir ey tarafndan] ierilmedii srece bir gsterge olarak hareket etmez. Bu ierimin, bir gsterge olarak gstergenin niteliiyle bir ilikisi yoktur (Peirce 1984: 291). Bu tanma bakldnda grlebilecei zere nitel gsterge, bir nesnenin bir zellii olarak grlebilir. rnein, bir kalemin siyah ya da mavi yazmas kalemin zorunlu bir zellii deildir; kalemin niteliiyle bir ilikisi yoktur ancak bir parasdr. lk lnn ikinci aya ise tek(il) gstergedir (sinsign). Single [tekil], simple [basit] gibi szcklerin kknn dayand Latincedeki semel [bir kerelik] kknden gelen tek(il) gsterge kavram, bir eyin gerekten varolmas ya da gsterge olan bir olaydr (Peirce, 1984: 291). Tek(il) gsterge ayn zamanda nitel gstergeyi de ieren bir tanma sahiptir. Peirce de durumu u ekilde ifade eder: Tek(il) gsterge, nitelikleri vastasyla oluabilir, bundan dolay nitel gstergeyi de ierir ya da bir dereceye kadar ierir. Ne var ki bu nitel gstergeler, nitel gstergelerin ayrcalkl bir biimidir ve ancak ilikili olma araclyla gsterge biimini alrlar (Peirce 1984: 291). Bu tanma bakldnda da Peircen sz konusu ayrmn net olarak ortaya koyamad grlr. Nitel gstergeler ile tek(il) gstergelerin ayrld yer neresidir? Bu tanma gre tek(il) gstergeler neden nitel gstergelerin altnda incelenmemektedir? Bu sorularn ak birer yant olmamas Peircen ayrmndaki sorunlardan biridir. Kural gsterge (legisign) ise bir gsterge olan bir yasadr / kuraldr (Peirce, 1984: 291). Peircee gre Bu yasa/kural genellikle insanlar tarafndan oluturulur. Her geleneksel gsterge, kural gstergedir. Yalnz tek bir nesne deil, ayn zamanda anlaml olduunda anlalan genel bir tiptir (Peirce 1984: 291). Ne var ki bu tanmda da bir sorun grlmektedir. rnein trafik levhalar birtakm kurallar ifade eder ve kendi ilerinde kimi gstergeler tamaktadr. Saatte 50 km levhasnn zerinde iaret kendi iinde bir gstergedir. Bunun yan sra ayn zamanda saatte almamas gereken bir hz da gsteren

_________________________________________________ Sosyal Bilimler Dergisi

39

bir kuraldr. Peircen kuramna gre birbirinden ayr iki gsterge sz konusudur burada. Ne var ki Peirce bu ayrln nasl ifade edilebileceini ve temsiliyet ilikisini aklayamamtr. Tam da bu nedenle Short, imdi, kural olarak [kural gstergeler] ne nitel gstergelerdir ne de tek(il) gstergelerdir; Peircen snflandrmasnda kural gstergeler olduunu varsaymadmz srece bu trden gstergelere yer yoktur demek durumunda kalmtr (Short, 2007: 210). Grntsel Gsterge, Belirti, Sembol kinci lmz ise Peircen gsterge kuramndan sz edilirken en ok ad anlan ldr. Bu kavramlar dier gsterge trlerine gre zerinde ok daha fazla kalem oynatlm, yorum yaplm kavramlardr. Bunun nedeni ise teki gsterge trlerine oranla temsiliyet ilikilerinin ve snflandrmann yapld ilkelerin ak olmasdr. Grntsel gsterge (icon) nesnesinin sahip olduu niteliklerinden dolay nesnesine gnderme yapan gstergedir (Peirce, 1984: 291). Peirce grntsel gstergeden sz ederken sklkla benzerlik szcn kullanr. Buradaki benzerlik, grntsel anlamdaki bir benzerliktir. Grntsel gstergeler, gnderme yaptklar ya da yerini tuttuklar nesneyi dorudan temsil ederler. Bu anlamda grntsel gsterge kavram byk lde fiziksel bir benzerlik olarak dnlmelidir. Zaten ok daha sonra bu konuda yle yazmtr dnr: lk olarak Benzerlik [Likenesses] ya da benim dile getirdiim biimiyle grntsel gsterge, kendi iinde benzeyebildii kadar nesnesine benzer (Peirce, 1984: 460-461). Grntsel gsterge ad stnde zellikle grntsel, fiziksel adan nesnesine benzeyen bir gsterge trdr. rnek vermek istersek vesikalk fotoraftan sz edebiliriz. Vesikalk fotoraf kiinin grntsel gstergesi olarak dnlebilir, fiziksel adan onu temsil edebilir; ancak yerine geemez. Peirce, belirtiyi (index) ise yle tanmlar: Bir belirti, nesnesi ortadan kalkt zaman onu gsterge yapan niteliklerini kaybeden bir gstergedir (Peirce, 1984: 304). Dnre gre belirtilerin nesneleriyle grnmez bir zorunluluk araclyla dorudan bir ilikisi vardr. (Peirce, 1984: 306). Burada devreye yorumlayan girer; nk yorumlayan olmadan belirti trndeki gstergelerin anlam zlemeyecektir. Sz konusu zorunluluk da yorumlayanla gsterge arasndadr. rnein bir duman bulutu yorumlanmad srece yangnn gstergesi olmayacaktr. Sembol (symbol) kavramn ele almak istediimizde ise iki tanm karmza kar. Peirce, 1903 ylnda iki farkl sembol tanm ortaya koymutur. Her iki tanma da yakndan bakarak ilerleyebiliriz. lk tanm yledir: Sembol, temsil nitelii tam olarak yorumlayanna bal olan gstergedir (Peirce, 1984: 274). Bu tanmda grld zere sembol kavram da yine almlaycya bal olarak ele alnabilecek bir gsterge tanmdr. kinci tanm ise yledir: Sembol, genel olarak () genel

Utku ZMAKAS 40

dncelerin ortakln ifade eden nesneye gnderme yapan bir gstergedir (Peirce, 1984: 292). Bu tanmda ise nesnenin genellikle ortak veya genel dnceler olduuna vurgu yaplmaktadr. Fitzgeraldn Peirceten dn ald sembol rnekleri gz nne alndnda kavram daha ak hale gelmektedir: Vermek, ku, evlilik gibi sradan szckler, sembole rnektir. Szckle balants olan, gerekletirilebilecek her dnce semboldr (Fitzgerald, 1966: 63). Bu rneklere bakldnda, ortaya kyor ki sembol bize herhangi bir zel ku ya da evliliki hatrlatmayacak; daha ziyade szckle zihnimizdeki ilk yansmas arasnda bir balant kurarak, en genel anlamyla kavramn zihnimizde rettiklerine gnderme yapacaktr. Ne var ki burada da temsiliyet asndan bir sorun vardr. rnek ku ya da evlilik gibi somut kavramlar/nesneler olduunda sorun yoktur; ancak adalet gibi kavramdan sz ettiimizde bu kavramn rettii sembol trnden gstergelerin nasl anlalabilecei, nesnesini temsil etme yeterliliine sahip olup olmad ak deildir. phesiz adalet dediimizde de zihnimizde birtakm dnceler ve grntler btn, kavramn bize artrdklar oluur; ancak bunlar varlkbilgisel adan ku ya da evlilikle bir deildir. Grntsel gsterge nesneyle benzerliine, belirti nesneyle yorumcunun yapt yoruma, sembol ise yorumlayann nesneyi zihninde nasl tasarladna gre ortaya ktndan temsil ilikilerinde yorumlayc etkin bir biimde yer alr. Bu l iin Floyd Merrell aklayc bir tablo (Merrell, 2000: 37) yapmtr:
Gsterge tr Gstergebilimsel tipi rnekler Grntsel Gsterge Benzerlik Fotoraf Resim Diagram Mzik notas Ho bir koku Belirti Nedensel ya da doal iliki Duman Hastalk belirtisi Limonun tad eki Sembol Uylam Szck aret Mors Alfabesi Mantksal Gsterge Cebirsel Gsterge Onlar nasl retebilir ve kullanabiliriz? Hissederek Duyumsayarak Alg karm Etki-tepki Bir arala renerek ve uygulayarak

_________________________________________________ Sosyal Bilimler Dergisi

41

Bu tabloya bakldnda sz konusu kavramn nesnesiyle olan temsil ilikileri ile yorumlaycyla olan ilikileri olduka ak bir biimde ortaya konabilmektedir. Sz konusu kavramn Peircen dncesinde ne karlmasnn ve sklkla vurgulanmasnn nedenini tam da burada buluruz: Kimi eletirilerimiz olsa da bu kavramn dier gsterge trlerine oranla nesnesiyle olan temsil ilikileri olduka aktr. Szcebirim, nerme, Kant Peircen snflandrmasnda ele alacamz son gsterge ls ise zerinde fazlaca dnsel mesai harcanmam bir gruptur. Peircen 1906 ylnda kaleme ald Apology for Pragmaticism adl yazsnda yle der: Bilindik bir mantksal l kavram, nerme, kanttr. Btn gstergelerdeki ayrm yapabilmek iin ilk ikisi geniletilmelidir (Aktaran: Short, 2007: 231). Dnrn ifade ettii zere bu gsterge ls mantk temelinde ayrlmtr. Peircee gre bir grntsel gsterge, belirti ya da sembol olabilen szcebirim ya da kavram basit bir biimde alr: bir grntsel gsterge gibi iler (Short, 2007: 233). Szcebirim (rheme) ya da dier adyla kavram (term), herhangi bir bilgi salayabilir; ama herhangi bir bilgi salayc olarak yorumlanamaz (Aktaran: Rifat, 2000: 135). Szcebirim ya da kavram en basit anlamda kullandmz tek tek szcklerdir. Karde szc en geni anlamyla bir szcebirimdir. Doru ya da yanl kategorisi altnda deerlendirilebilecek herhangi bir bilgi iermeyen gstergeler szcebirim ya da kavramdr. Kavramlarn ve szcklerin en geni halleri bu balk altnda incelenebilir. Ne var ki burada dnre bir itiraz yneltilmelidir. Kavramlar Peirce tarafndan her ne kadar kendi ilerinde bilgi tamyormu gibi ele alnsa da onlarn da uylam yoluyla ortaya kt ve kltr ierisinde bir bilgi tad unutulmamaldr. Peirce evrensel bir gsterge kuram oluturmak adna kltrel kaltm gzard ediyor gibi grnmektedir. phesiz szckler ve kavramlar kendi ilerinde birtakm anlamlar tamazlar, onlara anlamlarn insanlar ykler; ancak kltrel balamda kazandklar anlamlar da yok saylamaz. rnek verdiimiz karde szcn dndmzde bile bu durum ortaya kar. nerme (dicisign) ise szcebirimin aksine belirli bir doruluk deeriyle ifade edilebilecek bir gstergedir. nerme, yorumlayan iin gerek bir varolutur (Clarke, 1990: 79). Buna da bir rnek vererek daha iyi aklayabiliriz. rnein, birisinin deprem! demesi bu trden bir gstergedir. Bu balamda bilgi tayan bir yan vardr. Peircee gre nermeyi anlamak iin iki paradan [belirti ve szcebirim] oluup olumadna bakmak gerekir (Peirce, 1984: 275). Kant (argument), yorumlayan asndan kural gstergesidir (Clarke,1990: 79). Kant ya da teki adyla karmn hem sembol hem de kural gstergesi olmas gerekmektedir. Bu anlamda esi olan bir gstergedir. Kant, bir ncl ile bir sonu ierir ve yorumcuda bir deiiklik

Utku ZMAKAS 42

yaratmas gerekir (Rifat, 2000: 135). Peircen bu kavram ayrntl bir biimde aklamad grlmektedir. Bu nedenle T. L. Short Peirce kant tutarsz bir biimde kural gsterge yerine kullanmaktadr diyerek dnre bir eletiri yneltir (Short, 2007: 248). Bu eletiriyi daha da ileri gtrerek Ne var ki kant bu anlamda bir gsterge deildir demitir (Short, 2007: 248). Peircen balk altnda llere ayrd temel dokuz gstergenin kimilerinin de kendi iinde alt trleri vardr. Ne var ki daha nce de sk sk vurgulamaya altmz zere dnrn ortaya koyduu gsterge trlerinin nesnesiyle olan temsil ilikileri pek ak ifade edilememitir. Gsterge alannda alan dnrler arasnda belki de en detayl ayrmlar yapan Peircen ayrmlar birok adan sorunlu grnmektedir. Dnrn gsterge anlayn tam olarak ortaya koymak iin iki kavrama daha yakndan bakmamz gerekmektedir. Yorumlayan ve Nesne Peircen dncesinde zellikle yorumlayan (interpretant) kavram olduka nemlidir. Peirceten nceki gsterge kuramlarnda yorumlayan pasif bir biimde ele alnm, gstergelerin almlaycs konumunda braklmtr. Oysaki Peircee gre yorumlayann kendisi de bir gstergedir. Fitzgeralda baklrsa dnrn gsterge tanmnda yorumlayan kavram tamamen zorunlu olarak ortaya kmtr (Fitzgerald, 1966: 71). Yorumlayan kavram her ne kadar gsterge tanmndan zorunlu olarak domu olsa da dnrn yapt ayrmlara karn bu kavramn nitelii tam olarak ortaya konamamtr. Zaten Peirce de bu konuda kendi kendini eletirmi ve () Bu nc yorumlayan kavrammn sis ierisinde olduunu itiraf ediyorum demitir (Peirce, 1989: 536). Dnr yorumlayan kavramn da kendi ierisinde l gruplara ayrlan iki temel balk altnda incelemitir. Birinci balkta, nesneyle ilikisi bakmndan adlandrarak ayrd dolaymsz yorumlayan, dinamik yorumlayan, nihai yorumlayan vardr. kinci balkta ise yorumlayanlar kendi ierisinde ayrd duygusal yorumlayan, giriken yorumlayan, mantksal yorumlayan bulunmaktadr. Tm bu yorumlayan trleri arasndaki ayrmlar net olmamakla birlikte Peircen yorumlayan bir gsterge olarak ele almas olduka nemlidir. Bu dnceyle birlikte yorumlayan, yalnzca bir gsterge karsnda pasif bir biimde onu almlayan kii anlamndan kmtr. Nesne (object) kavram ise daha nce szn ettiimiz gstergebilimsel genin tamamlaycsdr. Peircen dncesinde Herhangi bir eyin gsterge olabilmesi iin nesne olarak adlandrdmz bir eyi temsil etmesi gerekir (Clarke, 1990: 60). Bu temsilin yapsn daha nce gsterge trlerini ayrrken ortaya koymutuk. Olduka detayl bir gsterge trleri ayrm yapan dnrn benzer bir biimde nesne konusunda

_________________________________________________ Sosyal Bilimler Dergisi

43

da ayrm yaptn grrz. Peirceten nce gsterge kavram zerinde kalem oynatan dnrler, sz konusu gen iinde en ak olan geymi grnen ve bu nedenle fazlaca vurgu yapmadklar nesne kavramn ele alrken sz konusu kavram temsil ilikisinin balad yer olarak grmlerdir. Ne var ki Peircee gre gstergeler arasndaki iliki bir zincir halindedir ve bu nedenle nesne bir balang olarak grlemez. Bir nesne baka bir gstergenin yorumlayan olabilir. Peircee gre bu sonsuz zincir ierisinde tek bir nesne trnden sz edemeyiz. Bu nedenle nesne ikiye ayrlr: Dolaymsz nesneyi ya da gstergenin temsil ettii nesneyi, dinamik nesneden ya da gerekten etkin olan ancak dorudan nesne olarak sunulamayacak nesneden ayrmak zorunludur (Aktaran; Short, 2007: 191). Bu ifadede grld zere temel olarak iki nesne trnden sz edebiliriz: Dolaymsz nesne ve dinamik nesne. Dolaymsz nesne (immediate object), temel anlamdaki nesnedir. rnein, kalem dediimiz/yazdmz zaman zihnimizde oluan grnt dolaymsz nesnedir. Bu nedenle her gstergenin mutlaka bir dolaymsz nesnesi vardr. kinci nesne tr ise dinamik nesnedir. Dolaymsz nesne nasl temel nesne olarak adlandrlabilirse dinamik nesne (dynamic object) de deiken nesne olarak adlandrlabilir. rnein kapal bir hava dinamik bir nesnedir. Yamur yaabilir ya da yamayabilir, ancak bu nesnenin rettii gsterge deikendir. Her iki durumda farkl gstergeler ortaya kabilir. Bu durumda Peircee gre her gstergenin iki nesnesi vardr. Gsterge tarihine bakldnda gstergenin iki farkl nesnesi olduunu dillendiren ilk dnr Charles Sanders Peircetr. Bu iki nesne tr birbiriyle ilikili ancak birbirinden tamamen farkldr. Sonu Charles Sanders Peirce gstergebilimin tarihi bakmndan olduka nemli bir dnrdr; bunun nedeni ise yukarda sz ettiimiz zere gsterge kavramnn evresindeki kavramlar da iin iine dahil ederek detayl ayrmlar yapmas, gstergeleri, yorumlayan ve nesneyi trlerine gre ayrmasdr. Ayrca yorumlayan kavramnn da bir gsterge olmas gsterge tarihi asndan olduka nemli bir deiimdir. Yorumlayann da kendi iinde bir gsterge olmas anlam(landrma) srecini etkilemekte ve daha nce nesneden gstergeye dorusal bir hareketle olutuu dnlen anlam, bir ak haline getirmektedir. Bu nedenle daha nce dile getirdiimiz gibi Peircen nemi burada ortaya kmaktadr. Peirce bylesi bir gsterge dncesiyle neredeyse postmodern dncenin gsterge anlayna yaklamakta ve sredizin asndan da nc bir rol oynamaktadr. phesiz ki Peirce postmodern bir dnr deildir; nk ona gre zincirin bir

Utku ZMAKAS 44

kesitini zincirden bamsz olarak incelemek olanakldr ve gstergelerin gnderme yapt anlam alanlar snrldr. Ayrca bir gstergenin iki farkl nesnesi olduu dncesini de ilk olarak Peircete grrz. Ksacas Peirce postmodern dnrlere yakn bir izgi sergilese de yine de modern dncenin snrlar ierisinde ele alnmaldr. Peircen yapt ayrmlar detayl bir biimde incelendiinde l ayrmlarn temele alnd grlr. Bu ller kimi zaman biraz zorlamayla oluturulmu gibi grnmektedir; nk ayrmlarn hangi temel kritere gre yapld kimi zaman bulank kalmaktadr. Dnr tam da bu nedenle birtakm eletirilere maruz kalmtr. nl sz edimleri kuramcs John L. Austin, Peirce Gstergede yapt 66 ayrma karn, una inanyorum ki Peirce tmce ile bildirim arasnda ayrm yapamaz diyerek eletirir (Austin, 1970: 119). Mark Gottdiener ise () Peircen snflayc tasla o denli karmakarkt ki sonraki mantklar, hatta Peirce gstergebilimciler bile onu kullanamad diyerek sz konusu ayrmlarn karmakln eletirir (Gottdiener, 2005: 29). Bu eletiriler de gsteriyor ki Peircen gsterge ayrmlar epey detayl olmakla birlikte birtakm sorunlar da iermektedir. Zaten dnrn grntsel gsterge, belirti ve sembol kavramlarnn dncesi ierisinde ne kmasnn nedeni de sz konusu kavramn dier gsterge trlerine gre ok daha sarih bir biimde tanmlanm olmasdr. Kaynaka Aristoteles. (1998). Birinci zmlemeler. ev., Ali Houshiary, Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar. Austin, J. L. (1970). Philosophical Papers. kinci Edisyon, Oxford: Oxford University Press. Clarke, D. S. (1990). Sources of Semiotic. Illinois: Southern Illinois University Press. Fitzgerald, J. J. (1966). Peirces Theory of Signs as Foundation for Pragmatism. Berlin: Mouton Press. Gottdiener, M. (2005). Postmodern Gstergeler, Maddi Kltr ve Postmodern Yaam Biimleri. ev. E. Cengiz, H. Gr, A. Nur, Ankara: mge Kitabevi Yaynlar. Hawkes, T. (2003). Structuralism and Semiotics. Londra: Routledge Press.

_________________________________________________ Sosyal Bilimler Dergisi

45

Lang, A. 12 Further Sign Definitions or Equivalent Proposed by Alfred Lang. Eriim: 13. 09. 2010, http://www.cspeirce.com/menu/library/rsources/76defs/76defs.htm#langdefs Manetti, G. (1993). Theories of the Sign in Classical Antiquity. ev., Christine Richardson, Indiana: Indiana University Press. Marty, R. 76 Definitions of The Sign by C. S. Peirce, Eriim: 13.09.2010, http://www.cspeirce.com/menu/library/rsources/76defs/76defs.htm. Merrell, F. (2000). Charles Sanders Peirces Concept Of The Sign. Routledge Critical Dictionary and Linguistics iinde. (Ed. Paul Cobley), Kentucky: Routledge Press. Peirce, C. (1982). Writings of Charles S. Pierce. Cilt: 1. Peirce, Charles. (1984). Writings of Charles S. Pierce. Cilt: 2. Peirce, C. (1989). Writings of Charles S. Pierce. Cilt: 4. Rifat, M. (2000). XX. Yzylda Dilbilim ve Gstergebilim Kuramlar, Tarihe ve Eletirel Dnceler. Cilt: 1, stanbul: Om Yaynevi. Rifat, M.(2009). Gstergebilimin Abcsi. stanbul: Say Yaynlar. Short, T. L. (2004). Peirces Theory of Signs. Cambridge: Cambridge University Press.