Praksis 10

| Sayfa: 255-278

Karl Marxn Ahlak Felsefesi ve Adalet Teorisiyle Olan likisi zerine *

(Bir Aratrma Yazs)
Doan Gmen
Bu aratrmay yapmam mmkn klan Roger Sardesaia derin sevgilerimle. Eer adaletsizlik olmasayd adaletin ismini bilmezlerdi Heraklit ... Dostlarn bulunduu yerde adalete gerek yoktur. Ama adillerin adalete ek olarak dostlua ihtiyac var. Ve adil olan da en adil olan dostlar arasnda olandr. Aristoteles
* Bu yaz ilk olarak Almanyada kan Z. Zeitschrift Marxistische Erneuerungun 40. saysnda yaynlanmtr. Trkiyeli okurun ihtiya ve beklentileri dikkate alnp baz deiiklikler ve ekler yaplarak Trkeye aktarlmtr.

1. Giri 1970li ve 1980li yllarda ngilizce konuulan dnyada Marksizm zerine Franszca ve Almanca konuulan dnyadan farkl bir tartma geliti. Franszca ve Almanca konuulan dnyada neredeyse hi bir rol oynamayan bu tartmann merkezinde Marxn, ahlak felsefesi ve adalet teorisiyle olan ilikisi bulunuyordu. ngilizce konuulan dnyadan farkl olarak Franszca konuulan dnyada yapsalc felsefenin etkisinden dolay tartmalarda Marxn eserlerindeki sistemzne ilikisi ne karken; Almanca konuulan dnyada sistemler aras rekabetin en dolaysz bir ekilde yaanmasndan ve idealist felsefenin Kanttan bu yana kkl geleneklere sahip olmasndan dolay, bir taraftan Marxn idealist felsefeyi nasl at neredeyse masallatrlarak en ince ayrntsna kadar gn na tanrken, dier taraftan Hegelden beri gndemde bulunan ama zellikle Marxn genlik yazlarnn 1970li yllarda yaynlanmasyla yeniden canlanan yabanclama (Alm. Entfremdung, ng. Alienation) teorisinin

256

Doan Gmen

Marxn eserlerindeki yeri nemli bir rol oynamtr. Bu farklln bir ok baka nedenleri de vardr kukusuz. Farkl entelektel gelenekler, siyasal ve tarihsel durum, toplumsal gelimeler ve koullar, ii ve sendikal hareketin ihtiyalar ve sorunlar ve btn bunlarla bir biimde ilikilenmi olan Marksist teorinin kar karya bulunduu sorunlar her alanda Marksizmin farkl boyutlarnn ne kmasna ve tartlmasna yol amtr. ngilizce konuulan dnyada Marksizmin ahlak felsefesi ve adalet teorisiyle ilikisinin ne kmasnn iki nemli nedeni var kanmca. Bunlardan biri felsefi, dieri siyasaldr. Birincisi; bu dnyada kkleri ta 16. ve 17. yzyllara kadar giden pragmatizm ve analitik felsefenin, 19. yzyln sonu ve 20. yzyln balarnda hakim felsefi akm durumuna ykselmesi, ikincisi, 1980li yllarda ABDde Reganomi ve Britanyada Thatcherizm olarak adlandrlan yeni liberal politikalarn iktidara gelmesiyle blm sorununun gndeme gelmesidir. Farkl dnyalarda yaanan bu tartmalar hak ettikleri gibi etrafl bir biimde ilemek, btn karmaklk ve sorunlaryla ele almak bu yaznn kapsamn aaca iin, bu yazmda ngilizce konuulan dnyada gerekleen tartma zerinde younlaacam. Toplumbilim ve devlet teorileri erevesinde son yllarda yaanan tartmalarda etik sorunlarn nem kazanm olmasndan dolay konunun ayrca bir nem tad kansndaym. Marxn eserlerinde ahlak felsefesinin yeri ve nemi zerine yrtlen tartmann gemii 1930lara kadar uzanyor. Tartmann merkezinde her ne kadar Marxn ahlak felsefesi ve adalet teorisiyle ilikisi bulunsa da, konu doal olarak Marxn toplum ve devlet teorisini ve bylece kanlmaz olarak kapitalizm eletirisinin niteliine ilikin soruyu da ieriyor. Yani, sorun ve tartmalar Marxn kapitalist toplumun eletirisinin ahlaki ilkelere veya genel bir adalet teorisi dncesine dayal olup olmadyla ilgili bir konuya dnyor. Marxn olduu iddia edilen ahlak felsefesinin ve adalet teorisinin nitelii ve bunlarn genel toplum teorisi iindeki yeri zerine yrtlen tartmalar birbirini koullandran tartmalardr. Bu konular arasndaki yakn iliki veya fark ok nadir olarak ilense de, bunlar doalar gerei birbirleriyle yakn ilikisi olan konulardr. Tartmada ortaya kan durular belgeleyen iki nemli kitap ve bir aratrma yazs bulunuyor. Sz konusu iki okuma kitabnn birisi Marx and Morality (Marx ve Ahlak) olup, K. Nielsen ve S. C. Patten (1981) tarafndan yaynlanmtr. Dieri Marx, Justi-

Karl Marxn Ahlak Felsefesi ve Adalet Teorisiyle Olan likisi zerine

257

ce, and History (Marx, Adalet ve Tarih) bal altnda M. Cohen, T. Nagel ve T. Scanlon (1980) tarafndan yaynlanmtr. Bu iki kitab nceleyen ve tartmada ska gnderme yaplan iki kitap daha var. Bunlardan biri, R. C. Tuckerin kaleme ald Philosophy and Myth in Karl Marx (Marxda Mit ve Felsefe, 1964), dieri Eugena Kamenkann yaynlad The Ethical Foundations of Marksizmdir (Marksizmin Etik Temelleri, 1962). Ben burada bu son iki kaynaa ba vurmuyorum. Bunun iki nedeni var. Birincisi, benim incelediim dnemin dnda kalmalar; ikincisi ve daha nemlisi, her iki kitap da Batda 1950li yllarda 42 ciltten oluan Marx ve Engelsin eserlerinin (Marx-Engels-Werke, ksaca: MEW) yaynlanmas sonucu Marksizm zerine sistemli aratrmann henz balam olduu yllarda yaynlanmlardr olduklarndan, yazarlarnn, 1970li ve 1980li yllarda tersi kantlanan olduka yanl iddialar ileri srmeleridir. Yukarda szn ettiim aratrma yazs Norman Gerasn The Controversy About Marx and Justice (Marx ve Adalet zerine Tartma) (1985) adl almasdr. Geras bu almasnda tartmay durulara ve kullanlan gerekelere gre dzenlemeye ve bu balamda kendi dncelerini gelitirmeye alt. Geras 1992 ylnda Bringing Marx to Justice: An Addendum and Rejoinder (Marx Adalete Tamak: Bir lave ve Cevap) bal altnda tartmay belgeleyen yeni bir literatr listesi yaynlad ve tartmann ortaya yeni bir ey karmadn vurgulad. Yukarda belirttiim gibi btn tartma Marxn kapitalist topluma ilikin olarak formle ettii kkl eletirinin bir ahlak ve/veya adalet teorisine dayal olup olmad zerine yrtlyor. Bugn geriye bakarak yle bir belirleme yapabiliriz: Tartma hl srse de eski apn, younluunu ve keskinliini kaybetmi durumda. Ayn belirlemeyi birinci konuyla ilgili olan Marxn ahlak teorisi zerine yrtlen tartma iin de syleyebiliriz. Bu konuda tartmann etrafnda dnp durduu soru, Marxn ahlak olup olmad sorusudur. Bu balamda eer Marx bir ahlak dnr ise, bunun Marxn ideoloji kavramyla ilikisi nedir? Ama eer Marx ahlak ideolojik bir kavram olarak gryorsa ve bundan dolay ahlak teorisini reddeden bir dnrse, bu durumda insann insan tarafndan smrs zerine kurulu olan kapitalizmin Marxdan yola karak eletirilip eletirilemeyecei sorusunu sormak durumundayz. Grld gibi her iki konu da birbirini koullandryor. Konu zerine 1960l yllardan beri yaynlanan onlarca ya-

258

Doan Gmen

z ve kitabn ve ilenen btn konularn bu yazda ele alnmas kukusuz mmkn deil. Zaten yaynlanan yazlarda bir ok tekrarn yannda u veya bu durutan taraf olduklarn beyan eden bir ok aklama var. Bundan dolay yukarda belirttiim iki kitaptan yola karak bu ilgin tartmay genel hatlaryla aktarmaya alacam. Benim burada aka kullanmadm yaz ve kitaplar Gerasn yukarda anm olduum aratrma yazlarnda toplu olarak sunulmu bulunuyor. Tartmay aktarrken daha ok iinde temel dncelerin gelitirildii, baka yazarlar iin bir nevi temel k noktas durumunda olan yaz ve kitaplar ele alacam. Tartmay aktarrken daha ok tasvirci kalacam iin, nce Marx ve Engelsin konuya ilikin dncelerini aktarmak istiyorum. Bylece okur tartmaya Marx ve Engelsin penceresinden bakma olanana kavumu olur. Okur benim kendi duruumu bazen satr aralarnda dolayl olarak ve yaznn son blmnde ve ksaca da olsa aka formle edilmi biimde bulacaktr.

2. Marx ve Engels: Ebedi Ahlak ve Adalet lkesi Yoktur Bilindii gibi Marx nl altyap-styap ayrmn, ilk olarak, 1859 ylnda yaynlanan Ekonomi Politiin Eletirisi (Zur Kritik der politischen konomie) adl eserine yazm olduu nszde yapt. Neredeyse kitabndan daha nl olan bu nszde Marx yle demekteydi:
Toplumsal yaamlarnn retiminde insanlar belli, zorunlu, isteklerinden bamsz ilikilere girerler, maddi retim glerinin belli bir gelimilik dzeyine denk den retim ilikileri. Bu retim ilikilerinin toplam toplumun ekonomik yapsn oluturuyor, zerinde toplumsal bilin biimlerine denk den belli bir hukuksal ve politik st yapnn ykseldii gerek alt yap (Bkz. Marx, 1985a: 8).

Marksizm ve onun ahlak felsefesi ve adalet teorisi ile olan ilikisi zerine yrtlen tartmann tarihsel materyalizmin bu temel ilkesi ve onun yorumu etrafnda dndn iddia edersek hi de abartm olmayz. nk Marx ve Engels, tarihsel materyalizmin bu ilkesini kefetmelerinden sonra, yani sz konusu ahlak deerlerinin belli bir dnemde var olan snf ilikileri ve karlar ile hep ilikilendirilmesi gerektii dncesine ulamalar sonucu, gerek zevk ve haz ahlak olsun, gerekse riyazet ve ile ahlak olsun, btn ahlakn kaleminin krldna inanyordu (Marx, 1983: 404). Engels 1890 ylnda Joseph Blocha yazd bir mektupta ye-

Karl Marxn Ahlak Felsefesi ve Adalet Teorisiyle Olan likisi zerine

259

ni Marksist kuaklar arasnda gelimeye balayan Marksizmin mekanik yorumunun izlenimi altnda tarihsel materyalizmin bu temel ilkesinin tek yanl, ekonomist ve indirgemeci bir ekilde yorumlanmamas gerektii konusunda uyarda bulunuyordu:
Maddeci tarih anlayna gre son aamada belirleyici olan, gerek yaamn retimi ve yeniden retimidir. Ne Marx ne de ben bundan daha fazlasn iddia etmedik. Eer birisi bunu ekonomik unsur tek belirleyen eydir biimine evirecek olursa, bu cmleyi hi bir ey anlatmayan sama (ve) bo bir lafa evirmi olur (Engels, 1986: 463, vurgular Engelse ait).

Ama Engels, zaman zaman genler tarafndan ekonomik unsura gerektiinden daha ok vurgu yaplyorsa bunun suunun bir blmnn kendisine ve Marxa ait olduunu kabul ediyordu. Bizim kartlarmza kar gz ard ettikleri bu ba ilkeyi vurgulamamz gerekiyordu ve karlkl etkileim iinde olan dier unsurlar hak ettikleri yere koyabilmek iin nadiren zaman, yer ve olanak oldu (Engels, 1986: 465). Engels, sz konusu mektupta bu belirlemeyi yaptktan sonra iinde bulunduklar koullardan kaynaklanan tek yanl vurguyu tasrih etmeye alyordu:
Ekonomik durum temeldir, ama st yapnn deiik unsurlar snf mcadelesinin politik biimleri ve sonular kazanlan muharebeden sonra kazanan snfn belirledii anayasa hukuk biimleri ve hatta btn bu gerek mcadelelerin taraflarn beyinlerine yansmas, politika, hukuk ve felsefe teorileri, dini dnya grleri ve bunlarn dogma sistemlere evrimi tarihsel mcadelelerin ak zerinde etkide bulunuyorlar ve bir ok durumda bu mcadelelerin biimini belirliyorlar. Sonunda bir ok rastlantlar arasndan ... ekonominin kendisini harekete zorunlu olarak dayatt btn bu unsurlarn karlkl bir etkileimi vardr (1986: 463, vurgular Engelse ait).

Lenine gre Das Kapital yaynlanncaya kadar maddeci tarih grnn bu ilkesi nce kantlanmak zorunda olan bir hipotezdi, ama tarihsel ve toplumsal sorunlar karsnda sk bilimsel bir duru saptanmasn salayan bir hipotezdi (bkz. Lenin, 1961: 129-143; ayrca bkz. Wygodski, 1967: 13-19). Marx ve Engels karlkl etkileim iinde olan unsurlar hak ettikleri yere koyamadlar. Bunu reddettikleri iin deil. Aksine, byle bir projeyi gerekletirmek iin daima uygun zaman, yer ve olanak bulamadklar iin. Ayn ey hem birbirleriyle, hem de bir btn olarak alt yap ile karlkl etkileim iinde bulunan st yap unsurlarndan birisi olarak tanmlanan ahlak iin de geerli. Ahlak felsefesi sorunlarna adanm btnlkl bir eser brakmadlar geride. Marxn 1844de Paris Elyazmalarnn (Pariser Ma-

260

Doan Gmen

nuskripten) nsznde aklad amacn gerekletiremediler. Sz konusu nszde Marx, hukuku, ahlak, politikay vs. deiik bamsz brorlerde eletirel olarak birbirini takip edecek ekilde ele alp ve sonunda yine zel bir almada hepsinin birbirleriyle olan balantsn, teker teker paralarn (birbirleriyle) olan ilikisini ve nihayet speklatif olarak ilenen bu materyalin eletirisini sunmak istemiti (Marx, 1985b: 467). Ama bildiimiz gibi Marxn bu aklamas maalesef gereklemedi. Buna karn Marx ve Engels konuyla ilgili yaptklar direkt aklamalarnda metafiziin, dinin, hukukun, politikann yannda ahlak da ideolojik bir biim olarak grdklerini ve bunlarn belli toplumsal ilikiler iinde gerekleen etkinliklerden bamsz olarak ele alnamayacan hi bir phe gtrmeyecek bir ekilde akladlar. Buna gre i blmnn olduu bir toplumda bu ideolojik biimler hakim snfn var olu koullarnn kendilerini dnsel davurumudur. Bu st yapnn unsurlar daha sonra hakim snfn ideologlar tarafndan u veya bu oranda bilinli biimde teorik olarak bamszlatrlr (Engels, 1986: 405). Bundan dolay kendisini srf ideolojik biimin eletirisine dayandran ve bylece ideoloji eletirisiyle snrlayan bir eletiri, gereklii kanlmaz olarak arptr. Bunu teorinin kendi isteiyle, yani kkl toplumsal deiiklikler gerekletirme amacyla lecek olursak, eletiri kanlmaz olarak baarszlkla sonulanr. nk kendisini srf ideolojik biimleri eletirmekle snrlandran bir eletiri sorunu temelden kavrayamaz. Bundan dolay Marx ve Engels ahlak, eletirinin birinci silah yapmay sadece bilinli olarak reddetmediler; ayn zamanda stratejik olarak ahlaki kavram ve kategorileri kullanmaktan da kandlar (bkz. Haug, 1986: 36-57). Marx ve Engelsin eserlerinde adalet ve ahlak zerine dncelerini akladklar paragraflar ele alacak olursak, u noktalar gze arpyor: Onlar asndan hkm sren toplumsal ilikileri eletirmek veya kar toplumsal dnceler gelitirmek iin dayanlabilecek ebedi adalet ilkesi yoktur. Adalet dnceleri her zaman tarihsel ve her eyden nce hkm sren retim biimiyle balantl olarak grlmek zorundadr. Yani; ahlak ve adalet, Marx ve Engels asndan ilevsel pozitif hukuk kavramlardr ve dolaysyla kendi i mantklarna dayal olarak aklanmalar mmkn deildir. Ahlak ve adalet kavramlarnn aklanabilmesi iin her zaman ekonomik alana gnderme yaplmak zorunda kalnmaktadr. Eer ahlak ve adalet zerine yrtlen tartma ekonomik alana gnderme yaplmadan yrtlecek olursa, du-

Karl Marxn Ahlak Felsefesi ve Adalet Teorisiyle Olan likisi zerine

261

rular znel ve grece durular durumunu alr ve aralarndaki farkllklar hakknda bir karar vermek neredeyse imknszlar. Ebedi adalet dncesi, sadece zamana ve yere gre deil, hatta ayn zamanda kiiden kiiye deiiyor ve Mllbergerin doru olarak belirttii gibi herkesin baka bir ey anlad konular arasna girmektedir (Engels, 1981: 277). Bu kadar znel kavramlardr ahlak ve adalet kavramlar. Bu tr znel kavramlar bilimsel nesnel tartmalarn konusu haline getirebilmek iin retim alanna gnderme yaplmas gerekmektedir. imdi bu ilkeden yola karak kapitalist toplumsal formasyona denk den retici gler arasnda gerekleen ilikiyi ele alacak olursak, bir tarafta zgn bir meta olan i gcn satan ii ile dier tarafta bu i gcnn yaratm olduu art-deere el koyan kapitalist arasndaki leimi adil bir leim olarak tanmlayabiliriz. Bu leim adildir nk onu ortaya karan ve art koan kapitalist retim ilikilerine denk dmektedir. Marx ve Engels yer yer haydutluktan veya hrszlktan bahsetseler de hi de tarafsz olmayan bu tr kavramlar eletirilerinin k noktas veya konusu deildi. Tabii, bu sz konusu blm ilikilerinin ahenkli ilikiler olduu anlamna gelmiyor. Aksine bu iliki daha ok emek sermaye elikisi olarak adlandrlan temel bir eliki zerine kuruludur. Dolaysyla bu eliki, zm ahlaksal bir kurum olan vicdana veya adalet duygusuna arlarda bulunularak zlebilecek bir eliki deildir. Aksine, ancak bir iktidar kavgas sonucu, yani snf olarak koullanm retim gleri arasnda yaanan gler kavgas sonucu zlebilecek bir elikidir (Marx, 1988a: 249)

3. Marx Ahlak bir Dnr Mdr? Marxn ahlak olup olmad sorusu zerine yrtlen tartmalar, 1970li yllarn banda birbirine taban tabana zt olan iki farkl duruu ortaya kard. Tartmaya katlanlar hangi gruba dahil olurlarsa olsunlar, Marxn kapitalizm eletirisini zerinde kurduu temel deerler konusunda hemen hepsi anlayor. zerinde anlalamayan soru bu deerlerin ahlak teorisi erevesinde grlp grlemeyeceidir. Bir tarafta Marxn ahlak olduunu savunanlar karsnda Marxn ahlak olmadn savunan sosyal bilimciler ve dnrler var. Dier tarafta Marxn eserlerinde sakl veya entegratif normcu bir ahlak teorisi olduunu savunan sosyal bilimciler ve dnrler var. Bu gruba dahil olanlar Marxn eserlerinde eletirilerine temel oluturan bir ahlak teorisinin var olduunu iddia ediyor. Ama var olduu-

262

Doan Gmen

1 Bu ilgin tartmay btn boyutlaryla buraya aktarmak bu yaznn erevesini aar; ayrntlar iin bkz. Peffer (1990: 80-114 ve 268313).

nu iddia ettikleri bu ahlak teorisinin hangi okula dahil edilecei konusunda birbirlerinden olduka farkl dnceler ileri srlyor. rnein tartmaya katlanlar arasnda Marxn ahlak veya karar teorisinin nitelii zerine olduka youn ve youn olduu kadar da ilgin bir tartma sryor. Tartmada taraf olanlarn bazlar Marxn ahlak ve karar teorisini yararc hazclk ve mutluluk teorisi olarak tanmlarlarken, dierleri saf veya kark deontolojik ya da yararc olmayan neticeci ahlak teorisi olarak tanmlyor. Yine bazlar Marxn ahlak veya karar teorisinin grececi, nesnelci ya da tarihsel gereki olup olmadn tartyorlar. Bunu yaparken yine bazlar Marxn k noktasn ya srf ereki olarak tanmlyor ya da Marxn tasvirci yan ile normcu yan; olan ve olmas gereken arasnda kopuk bir ikilem kuruyorlar ki, bu yaklam Marxa yabancdr.1 Beklenilebilecei gibi, bu iki temel arasnda duru saptayanlar da yok deil. Bu nc gruba dahil olanlar genellikle birinci gruptakilerle, yani Marxn eserlerinde gerekelendirilmi normcu bir ahlak teorisi olduunu ileri srenlerle ayn dncede olsalar da, bunlardan nemli bir konuda ayrlyorlar. Marxn eserlerinde kapitalizm eletirisini temellendirdiini iddia ettikleri normcu ahlak teorisinin snf karlarndan bamsz olarak ele alnamayacan dnyorlar. Yani Marxn eserlerinde normcu bir ii snfnn snf karlarn gerekelendiren bir ahlak teorisi gryorlar. Bu nc gruba ait olanlar Marxn ahlak teorisini hkm sren ahlak ve adalet dncesiyle ilikili ve buna kar olarak gelitirdiini ileri sryorlar. Ama dier taraftan Marxn ahlak olmadn savunanlarla Marxn eserlerinde ahlakn ve adalet dncesinin ideolojik balamlar olarak gelitirildii ve bylece st yapnn unsurlar olarak grlmesi gerektii konusunda anlasalar da, bunlardan, hkm sren ahlak ve adalet dncesinin tek leim kriteri olamayacan ileri srdkleri iin ayrlyorlar. Yani hkm sren ahlak ve adalet dncesine kar leim kriteri olarak kapitalizmin snrlarn aan baka normcu ahlak ve adalet dncesi gelitirilebileceini dnyorlar. Ama bu nc gruba dahil olanlar yazlarnda Marxa dayal olarak byle bir ahlak teorisi gelitirmekten ok kendi dncelerini gerekelendirmek iin sadece Marxta ii snfnn adalet ve leim teorisi olduunu iddia ediyorlar; bu gruba dahil olanlar Marksizm ve adalet teorisini ele aldm drdnc blmde ele alacam. nce Marxn ahlak bir dnr olduunu savunanlarla

Karl Marxn Ahlak Felsefesi ve Adalet Teorisiyle Olan likisi zerine

263

balayalm. Douglas Kellner ve Charles Taylor, Marxn bir ahlak teorisi olduu tezlerinde ve gerekelerinde birbirlerine ok benzerler. Taylor, Marxn eserlerinde ereki bir insan doas teorisinin olduunu ileri srerken2, Kellner Marxn eserlerinde tarihsel normcu bir insan dncesinin gerekelendirilmi olduunu savunuyor (1981: 108). Taylora gre Marxn uruna mcadele etmi olduu komnizm ereki bir ngrdr. Kellnere gre ise, snfsz toplum, yabanclamam ve smrlmeyen emein, kurtulu teorisinin bir paras olarak kurguland, normcu insan dncesinin gerekletirilecei bir toplum olarak ngrlmtr (bkz. Kellner, 1981: 102). Marxa insanlarn kendi kendilerini tanmlamasn amalayan zgrlk bir ahlak teorisi atfeden Georg G. Brenkert, Marx eski Yunanllarda olan fazilet ahlaklarna benzer bir ahlak teorisyeni olarak tanmlamaktadr. Brenkert bu balamda grev ahlak ve fazilet ahlak teorileri arasnda bir ayrm yapyor. Brenkerte gre grev ahlaknn hukuk ile ok yakn bir balants var ve bu, insanlara yasaklar koymak isteyen, onlara neyin doru neyin yanl olduunu empoze etmek isteyen bir ahlak teorisidir. Eski Yunanllarn ngrd anlamda fazilet ahlak ise, insanlara yasaklar koymak istemiyor, onlara neyin doru neyin yanl olduunu sylemek istemiyor. Aksine, insanlara belli faziletlerin faydalarn veya yaamn gelime biimlerini eitim yoluyla gstermek istiyor. Fazilet ahlak insanlara bu yolla kendi kendilerini zgrce gelitirme ve gerekletirmesinin n koulunu sunmaktadr (Brenkert, 1983: 17). Brenkert, Marxn kapitalizm eletirisinin ahlak olup olmad sorusunu olumlu cevaplandryor. Ama bu balamda retim ilikilerinin toplamnn paras olan ahlak ile kurumlam ve bylece st yapnn paras haline gelmi olan ahlak arasnda bir ayrm yaplmas gerektiini dnyor. Brenkerte gre Marxn altyap teorisi sadece ahlak kurallarn deil, ayn zamanda ahlak kurallar erevesinde grlemeyecek olan kurallar ve deerleri de iermektedir. Alt yap veya gnlk yaam erevesinde grlmesi gereken bu kurallar, deerler ve seim biimleri insanlarn gerekten sahip olduklar ve yaamlarna yn veren istekler ve arzulardr. Bu kurallar ve deerler olmadan insanlarn gnlk yaamlarnda etkinlik gstermeleri mmkn deildir Brenkerte gre. Baka bir deyile, bu kurallar ve deerler insanlarn toplumsal varlklarn mmkn klmaktadr. Buna kar st yapnn deerleriyse bireylerin ve toplumun sosyal bilincinde kodlanm, kopyalanm, teorikleti-

2 Taylorun bu konudaki dncesi iin bkz. Ollman (1976: 43; zellikle konuyla ilgili drdnc blm iin konulan 10 nolu dip not).

264

Doan Gmen

rilmi, yasallam ve [devlet tarafndan dayatlan,- DG] yaylm deerlerdir (Brenkert, 1983: 39). Brenkerte gre ahlak ve ahlak d deerler hem hkm sren retim biiminin bir paras olarak ileyen kurumlam ahlakn, hem de olumakta olan ve yava yava yaylan yeni retim biiminin kaynadr. Yeni retim biimi hakim retim biimi haline gelince yeni ahlak kurallar ve deerleri de hakim biimi alacaklardr (Brenkert, 1983: 39). Brenkerte gre ahlak bir btn olarak ne srf bir snfn zgn karlaryla ilikili grlmelidir, ne de geerlilikleri belli bir tarihsel dnemle snrlandrlmaldr. Brenkertin ahlak yorumu bu noktada bir taraftan grecelileirken, dier taraftan tarihler st bir durum alyor. Yani Brenkert tam da Marx yorumu sonucu ulamak istedii nesnel ahlak teorisinin yerine tamamyla greceli ve znel bir ahlak teorisine ulayor. nk Brenkerte gre, u veya bu ahlak kuralna nitelik kazandran u veya bu snfn zgn karlar, u veya bu tarihsel dnemin zgnlkleri deil, insanlarn pratik karlarnn gereklemesidir (1983: 66). R. G. Peffer, Marxin ahlak olduu tezini savunanlarn yeni bir temsilcisidir. Peffer dalist bir yaklam ile Marxn eserlerinin stratejik yeni bir yorumunu yapmak istiyor. Bu yeni yorumun amac Marx ile Kant dnr John Rawlsun ahlak ve toplum teorisini birletirerek yeni bir Marksist ahlak ve toplum teorisi gelitirmektir ki, kanmca bu Marxn materyalist k noktasn tersine evirmek anlamna geliyor. Pfeffer bunu yaparken ok geni bir ahlak kavramn temel alyor ve Marxn ahlak teorisinin elikili bir yaklam sergiledii dncesinden hareket ediyor. Peffere gre Marxn eserlerinde bir taraftan ynla ahlaki deerlendirmeler bulunuyor ama dier taraftan her trl ahlak biimini ideoloji olarak tanmlyor. rnein Marx insanlarn mutluluunu veya mutsuzluunu temel alan tavsiyelerde ve eletirilerde bulunmaktadr (Peffer, 1990: 236). Bundan dolay Peffere gre Marxn ahlak teorisinin temelini yabanclama ve smr kategorileri oluturmaktadr ve bu ahlak teorisinin temel deerleri insann kendi kendini tanmlama anlamnda zgrlk, insani topluluk ve kendi kendini gerekletirmedir. Bu temel deerler Marxn btn eserlerinde, yani genlik yllarnda, gei ve olgunlama dneminde ve olgunluk yllarnda yazd btn eserlerinde u veya bu biimde bulunmaktadr. Marxn ve Rawlsun ahlak teorilerinin bir sentezine ulamak iin Peffer, nce, Marxn ahlakn bir ideoloji biimi olduuna ilikin tezini srf biimsel manta dayal bir eletiriye tabi tutarak bunun yanl

Karl Marxn Ahlak Felsefesi ve Adalet Teorisiyle Olan likisi zerine

265

olduunu kantlamaya alyor. Peffer bunu yaparken yntem teorilerine ilikin tartmalarda youn eletirilere maruz kalan analitik Marksizm geleneini, yani zellikle Anglo-Amerikanc analitik dil teorisi geleneini k noktas olarak kabul ediyor. Bu yntemden yola kan Peffer, Marxn ideoloji kavramn zmlyor ve bu balamda iki ideoloji kavram arasnda bir ayrmda bulunuyor. Bunlardan birisi global dieri global olmayan ideoloji kavramdr. Bu kavramlardan ilki deerlendiren ve eletiren kavramdr. Buna karn dieri sadece anlam bakmndan daha geni deildir. Ayn zamanda hem pratik hem de tasvirci olan bir kavramdr. Bu ayrm yaptktan sonra bu iki kavramn bir deerlendirmesinde bulunuyor. Peffere gre Marxn global olan ideoloji kavram dorudur, global olmayan ideoloji kavram ise yanltr. nk Marx global olamayan ideoloji kavramna dayanarak gelitirdii ahlak teorisine srf tutucu bir anlam yklemektedir. Ama ahlakn hkm sren tahakkm ilikilerini savunmas art deildir ve gerek ilikileri rtlemesi veya bulanklatrmas gerekmemektedir. Ahlak, hkm sren tahakkm ilikilerini eletirip grev yapan iileri destekleyebilir ve bask altnda bulunanlardan ve smrlenlerden taraf da olabilir. Bu durumda ahlak ilerici bir rol stlenebilir (Peffer, 1990: 258-9). imdi Marxn ahlak bir dnr olmadn savunanlara dnelim. Bertell Ollman, Peffer gibi Marxn normcu bir ahlak teorisinin bulunduunu savunanlar bilgi teorisi asndan temel bir eletiriye tabi tutuyor. Ollmana gre Marxn eserlerinde normcu bir ahlak teorisi olduunu savunanlar Marxn karar teorisini dikkate almyorlar. Ollmana gre Marxn karar teorisi belli durumlarda verilen gerek kararlar her eyden nce iinde bulunulan durumun ilevleri ve bu durum iinde etkin olan bireylerin karar olarak grmektedir (1976: 45). Bundan dolay fiiliyat ile karar birbirinden mantksal olarak koparlamaz. nk bunlar saysz balar araclyla gerek dnyayla, yaamla, snf karlar ve etkinlik gsteren bireylerin karakterleriyle sk bir balant ierisindedir (Ollmann, 1976: 45-6). Ollmana gre gereklik gerekli olan eletirel normlar da iermektedir. Bu normlarn, gerekliin analizi sonucu kazanlmas gerekir. Ksacas snf kar ve kavgalarnn bulunduu bir toplumda, deerler de bu kar ve kavgalara gre ekillenir. Bundan dolay Marxta genel, yani snflar st bir duru saptayan bir ahlak teorisinin bulunduunu iddia etmek mmkn deildir. Allen W. Wood ve Richard W. Miller, Marxn moralci veya

266

Doan Gmen

ahlak olmadn savunan Lewis Feuer, Donald Clark Hodges, Andew Collier ve Antony Skillen gibi dnrlerin en ndegelenleridir. leri srdkleri dnceler bilimsel tahlillere tabi tutulacana ska ortodoks sfatlamasyla aalanmaya allmaktadr. Allen W. Wood ve Richard W. Miller yapm olduklar karsamalarda Marxn ahlak teorisine kar sergiledii tavr deerlendirirken ayn sonulara ulasalar da; kendilerini bu sonulara gtren gerekeler farkl izgiler izliyor. Kanmca hem slup hem de felsefi ierik bakmdan iyi gerekelendirilmi olan dncelerinin ayrntlarn bir tarafa brakacak olursak Wood, Marxn ahlak olmadn kantlamay amalayan ikna edici iki nemli gereke ileri srmektedir. Birincisi Wood, Marxn kapitalizm eletirisini temellendirdii deerlerin ahlak deil ahlak d deerler olduunu gsteriyor. nk Marxn kapitalizmi eletirmek iin bavurduu deerler zevk ve mutluluk ilkeleri erevesine girmektedir ki, bu ilkeler btn ahlak baklardan bamsz (...) ahlak d olan deerler olarak grlmektedir (Wood, 1986: 22; vurgular Wooda ait).
Marx refah, gvenlik, dayanma ve insani gelime gibi deerleri deer olarak grmektedir. nk bu deerler insan mutlu etmektedir ve kendi kendisini gerekletirmesini salamaktadrlar. Marx sosyalist bir devrimi savunmaktadr nk, sosyalist bir toplum, bu deerleri kapitalizmin gerekletirmesi mmkn olmayan bir biimde gerekletirecektir. Yani Marxn deer olarak grd eyler ahlak d deerlerdir (Wood, 1986: 22).

kincisi; Marxa gre ahlak, kelimenin olumsuz anlamnda bir ideoloji biimidir. Hangi biimi alnrrsa alnsn ahlak k noktas olarak hep tarafszlk ilkesini ve genelin karn temel almak zorundadr. Ama snfl toplum koullarnda genelin duruunu almak mmkn deildir.
Marx, snfl toplumlar bulunduu srece genelin kar kavramnn kendi kendini aldatma anlamna geleceini aklamaktadr; belli snf karlarn, genelin karym gibi gstermek tam da snf ideolojileri iin tipik bir aldatmacadr. Ama Marx proleter devrimcileri bu tr aldatmacalardan arnm kiiler olarak tanmlar. Bunlar, kendi pratik zgnlkleri iinde, geni bir ounluun snf karlarnn aka ve dorudan takipileridir (Wood, 1986: 30).

Richard W. Miller konuya adad kitabnn hemen giriinde asl ilgisinin ahlak bak asndan uzaklamak iin, anlalr gerekeler ortaya koymak olduunu aklyor (Miller, 1984: 16). Ama Miller, ayn zamanda dolayl olarak Wood ile arasndaki

Karl Marxn Ahlak Felsefesi ve Adalet Teorisiyle Olan likisi zerine

267

fark da vurguluyor. Woodun Marx yorumu, politik mcadeleye gerekli, greceli de olsa bamsz bir yer tanmyor gerekesiyle haksz yere eletirilmiti. Miller, byk olaslkla Wooda ynelik eletiriyi dikkate alarak, kendisinin Marxn ahlak ve adalet teorisinin yorumunun politik mcadeleye bamsz bir yer ayrdn vurguluyor (1984: 78). Baka ekilde dile getirecek olursak, Miller siyasi mcadeleye daha fazla vurgu yaptn aklyor. Millere gre, eer Pefferin ve tartmaya katlan dier biroklarnn yapt gibi geni bir ahlak kavram temel alnrsa Marx bir ahlak olarak grlebilecektir. Ama Miller, byle bir geni ahlak kavramnn, Marxn ahlak ve adalet teorisine ilikin tutumunu aklamaktan ok yanl yorumlara yol aabileceini dnyor. Byle geni bir ahlak kavram yapay bir kavramdr Millere gre (1984: 15). Bu durumda Marxn ahlak olmayan duruunu anlamak iin dar bir ahlak kavramn temel almak gerekmektedir. nk Marxn eletirisi, bireylerin gnlk yaamlarnda davranlarna temel oluturan ahlak deerlerini hedeflememektedir. Marx, eletirileriyle daha ok politik ve ekonomik sistemlerin kararlarn hedef almaktadr (Miller, 1984: 17). Bu saptamalarda bulunduktan sonra Miller, politik mcadeleye ve kararlara temel oluturabilecek ve ayn zamanda ahlak olarak snflandrlabilecek deerlerin ne olabilecei sorusunu soruyor. Eitlik, genel normlar ve evrensellik olarak tanmlad ilkenin byle bir politikaya alt yap oluturabileceini sylyor. Ama bu ilkelerin felsefi bakmdan ilgin olabilmesi ve sz konusu politikaya temel oluturabilmesi iin soyut ve zgn politik koullardan ve karlardan bamsz olmas gerekmektedir. rnein eitlik ilkesi, insanlarn farkl karlar karsnda bamsz bir duru almak durumundadr. Ayn ekilde evrensellik ilkesi ahlak kurumunu tanyan btn tarihsel toplumlarn politik koullarna kar tarafsz yaklamak durumundadr. Genel normlar ilkesi, ne eitlik ilkesi gibi politik mcadeleye direkt bir temel oluturuyor ne de evrensellik ilkesi gibi politik koullardan bamsz olarak ahlak kurumunu tanyan btn tarihsel toplumlar iin geerli olma talebinde bulunuyor. Bu sz konusu iki ilkeden farkl olarak genel normlar ilkesi, evrensellik ilkesinden yola karak btn insanlarn akl yetisine hitap ediyor. Ama Marx bu tr ilkeleri neden reddetti diye sormak gerekiyor tabi. Ve Miller bu soruyu soruyor kendisine. Marxn bu evrensel ilkeleri politik karar teorisine temel almamasnn nedeni, zgn karlar ve politik koullar politik karar teorisinin iine entegre etmeye alm olmasndan

268

Doan Gmen

kaynaklanyor. nk ahlak olmayan bak as tarafszl aka reddetmektedir. Millere gre Marxn ahlak ve adalet teorilerine yaklamna bu adan baknca, onu ahlak olmayan bir dnr olarak tanmlamak gerekmektedir.

4. Marx Bir Adalet Teorisyeni Midir? Marx ve ahlak teorisi zerine yrtlen tartmada olduu gibi Marxn adalet teorisiyle olan ilikisi zerine yrtlen tartmada da birbirine tamamyla zt iki duru ortaya km bulunuyor. Bu birbirine tamamyla zt iki duru arasndaki fark belirleyen en nemli eylerden birisi Marxn eserlerine yaklamlardr. Bu durulardan birisi Marxn eserlerine arlkl olarak dnce tarihi asndan kavramsal temelde yaklarken, dieri yntemsel olarak yaklayor ve diyalektik felsefenin grn (Alm. Erscheinung, ng. Appearance) ve z (Alm. Wesen, ng. Essence) kavramlar arasnda grd kategorik farktan yola kyor. Bylece yzeyde alglanan yansma dnyasn aarak gereklie nfuz etmeye alyor. Marxn adalet teorisi ile olan ilikisi zerine yrtlen tartmada, onun smr teorisi konuyu oluturuyor. Bu balamda sorulan soru u: Marxn tasvir ettii ve eletirdii, iinin kapitalist tarafndan smrlmesi belli bir adalet dncesine mi dayanyor? Yani ii ve kapitalist arasnda gerekleen leim ilikisi adil bir iliki midir? Bilindii zere Marx, smr teorisini art-deer teorisi erevesinde formle etmitir. Ama bundan yola karak Marxn art-deer teorisini bir smr teorisine indirgememek gerekir. Hatta Marxn art-deer teorisinden yola karak bir smr teorisinin gerekelendirilip gerekelendirilemeyeceini sorgulamak bile mmkndr. Bu balamda iki alan birbirinden ayrmak gerekir. Bunlar leim ve retim alanlardr. i ve kapitalist pazarda karlayorlar ve birbirleriyle eit meta sahipleri olarak ilikiye giriyorlar. Aralarnda tek bir fark var. Birisi alc, dieri satc. Yani ikisi de hukuksal bakmdan eit olan kiiler (Marx, 1988a: 182). retim alannda etkin olan bu iki kii arasnda zel bir meta olan igc konusunda gerekleen alveri ilk bakta edeer bir alveri gibi gzkmektedir. Ama leim alann veya yansma dnyasn geride brakp retim alanna girdiimiz zaman ilk bakta edeer alverii gibi gzken eyin yanlsama olduunu grrz. nk zel bir meta olan igcnn zellii, kendisini hayatta tutmak iin gerekli olan deerden da-

Karl Marxn Ahlak Felsefesi ve Adalet Teorisiyle Olan likisi zerine

269

ha fazla retebilmesidir. Bundan dolay i gn gerekli i zaman ve art i zaman olarak iki blme ayrlyor. Gerekli olan i zamannda igc kapitalistin demi olduu deerin karln retir. Bu deer, igcnn kendi kendisini yeniden retmesi iin gereklidir (Marx, 1988a: 230). gc art i zamannda ayrca bir deer retir ki, bu, kapitalistin hali hazrda demi olduu deeri aar. Kapitalist retim aralarnn sahibi olmasndan kaynaklanan durumundan dolay bu art-deere herhangi bir karlk demeden el koyar. Marx bu edeer olmayan alverii, yani kapitalistin art-i-zamannda retilen art-deere karlk demeden el koyuunu hem smr hem de adil olarak tanmlyor. rnein tartmada ska gnderme yaplan Das Kapitalin nc cildinden bir paragraf aktarabiliriz.
Burada, Gilbartn yapt gibi, doal adaletten sz etmek (...) sama. retimin failleri arasnda geen ilemlerin adaleti, bunlarn, retim ilikilerinin doal sonular olarak ortaya kmasna dayanr. Bu ekonomik ilemlerin, ilgili taraflarn iradi hareketleri olarak, kendi ortak iradelerinin ifadeleri olarak ve bir nc tarafa kar yasa zoruyla kabul ettirilebilir szlemeler olarak grndkleri hukuki biimler, srf biimler olarak bu ierii belirleyemezler. Bunlar onu yalnzca ifade ederler. Bu ierik retim tarzna tekabl ettii, ona uygun dt yerde adaletlidir. Bu biimle elitii yerde adaletsizdir; tpk, metalarn kalitesine hile kartrmann adaletsiz olmas gibi (Marx, 1988b: 351-352). 3

3 eviriye ilikin grlerim iin metnin sonundaki ek incelenmeli.

Marx yine benzer bir dnceyi cret, Fiyat, Krn sondan bir nceki paragrafnda da dile getiriyor ve bu balamda politik amacn da aklyor. Marx sz konusu paragrafta Bayranza tutucu adil bir i gn iin adil bir i gn creti iar yerine devrimci Kahrolsun cret Sistemi slogann yazmalsnz. diyor (Marx, 1989: 152; eviri bana ait). Tartmaya katlanlarn bir kesimi art i zamannda retilen art-deere kapitalistin iiye karln demeden el koymasnn Marxa gre adaletsizlik olduunu savunuyor. Buna kar dier kesim, ii ve kapitalist arasnda gerekleen bu alveriin adalet teorilerine dayanarak eletirilemeyeceini savunuyor. Ben nce ikinci duruu savunanlarn dncesini sergileyeceim. nk birinci gruba dahil olanlar dncelerini 1970li yllarda ikinci gruba dahil olanlara (zellikle Wooda) kar bir tepki olarak gelitirmeye almlardr. ngilizce konuulan dnyada Marxn adalet teorisiyle olan ilikisi zerine yrtlen tartmada Tucker-Wood-Tezi ola-

270

Doan Gmen

4 Toplu bir kaynak listesi iin bkz. Geras (1985: 48; 1992: 38).

rak adlandrlan duru, ismini Robert C. Tucker ve Allen W. Wood isimlerinden almaktadr. Bu iki dnr Marxn kapitalizm eletirisinin herhangi bir adalet dncesine dayanmadn, dnce tarihi bakmndan gerekelendirmeye alan ilk dnrler olmulardr. Bu iki dnr ve daha sonra onlar takip edenler, Marxn adalet teorisini onun devlet ve toplum teorisinin btnl iinde ele almaya alyor. Bu tez, ilk olarak her ne kadar Tucker ve Wood tarafndan (her biri kendisine gre farkl biimde) formle edilmi olsa da, tezin savunucular artk bu iki isimle snrl deildir.4 Tucker-Wood tezini savunan btn sosyal bilimcilerin ve dnrlerin tezi ilk defa formle edenlerle her konuda ayn dnmediklerini vurgulamaya bile gerek yoktur. Tucker ve Woodun tezlerini gerekelendirmek iin setikleri k noktas yukarda ksaca tantmaya altm Marxn alt yap st yap emasdr. Bu, Tuckern tartmasnda daha ok gizli kalrken, Wood bunu aka formle ediyor. Woodun Marx yorumunda alt yapnn unsurlar belirleyen momentler olarak tanmlanrken, st yapnn unsurlar belirlenen ve kar tesirde bulunan momentler olarak tanmlanyor. Wood, Marxdan hareket ederek adalet kavramn, hukuksal adan formle edilen toplumsal eylemlerin mantnn kendisini en st dzeyde da vuru biimi olarak tanmlyor.. Ama bu bak biimi her zaman, var olan retim biimi tarafndan belirlenen otorite veya devlet hukukunun bak biimidir. Devlet, retim biiminin bir da vurumudur, onun tarafndan belirlenendir. Devletin bak hukuksal bir bak biimidir ve bu bak biimini da vuran hukuk ve adalet ancak sosyal yaamn dier belirlenenleriyle iliki iinde ve retim biimi iinde oynam olduu rol asndan kavrand zaman doru ele alnm olur (Wood, 1980: 13). Yukarda belirttiim gibi, bu bak biimi tam ak bir biimde dile getirilmemi olsa da Tucker iin de geerlidir. rnein Tucker bunu u szlerinde dile getiriliyor: ... hakl ve adil olan normlardan uygulanabilir tek norm, var olan ekonomik sisteme isel olandr. Her retim biiminin kendisine zg leim koulu ve adalet biimi vardr ve bunu baka bir duru biiminden yola karak eletirmek anlamszdr (Tucker, 1969: 46). Buna gre devlet, hukuk ve hak kavram, hkm sren retim biimi tarafndan belirlenen ama ayn zamanda onun yabanclam yansmasdr. Onlar retimi biimini yanstyorlar. Ama bunu arpk ve mistiklemi bir biimde yapyorlar (Wood, 1980: 15). Bu durumda adalet kavram-

Karl Marxn Ahlak Felsefesi ve Adalet Teorisiyle Olan likisi zerine

271

n temel alacak olursak Woodun Marx yorumuna gre gerekliin arpk bir yorumuna ularz (Wood, 1980: 14). Peki, Marxn smr ilikilerine ynelik formle ettii eletiri adalet dncesine dayal bir eletiri deil ise, bu eletiriyi nasl tanmlamamz gerekir? Eer Tuckern yorumundan hareket edecek olursak Marxn smr ilikilerine ynelik eletirisinin bir adalet kavram zerine kurulu olmadn kabul etmek durumundayz. Marxn, Proudhonun yardm sandklar federasyonu ilkesine ynelik eletirisi bunun en iyi kantdr Tuckera gre. Proudhonun karlkllk federasyonu dncesi karlkl vermek ve almak ilkesinden hareket eden bir ebedi adalet dncesine dayanmaktadr. Marxn kapitalizm eletirisine temel oluturan deer karlkllk ilkesinden hareket eden bir ebedi adalet dncesi deildir. Tersine bu ilkeyi kkl bir ekilde aan ihtiya ve dayanma ilkesidir (Tucker, 1969: 37-42). Ama ne yazk ki, Tuckerin, Marxn adalet teorisini reddediini gerekelendirmesi yukardaki analizine ters dyor. Tucker, Marxn adalet teorisini bir k noktas olarak reddediini srf taktiksel bir sorun olarak gryor. Oysa Tuckern yukarya aktardm belirlemelerinden anlalaca gibi, sorun Marx asndan srf taktiksel bir sorun deil, daha ok ilkesel bir sorundur. Tucker bu olduka sorunlu tezini yle gerekelendiriyor: Marx, eletirisine adalet teorisini temel alacak olursa bunun reformizme kacan bilmektedir. Reformize dayal bir politika taban tabana zt karlar arasnda denge politikasn izlemek durumundadr. Ama Marx birbirine tamamyla zt karlar arasnda denge politikas izlemek istememektedir. Aksine devrim yaparak birbirine zt snf karlarn kaynaklaryla birlikte tamamyla ortadan kaldrmak istemektedir (Tucker, 1969: 51). Ama Marxa gre sorun srf bir istekler sorunu deildir. Woodun Tuckerdan fark, kendisini en son bu noktada belli ediyor. Woodun belirlemesine gre Marxn sorunu, baz znel kategorilere gre saptanm istek veya bir takm ideallere inanmak sorunu deildir. Marx daha ok duruunu nesnel olarak gerekelendirmek istemektedir. Marxn kapitalizm eletirisinin herhangi bir ahlak veya toplumsal idealden kaynaklandn kabul etmenin gerekten yanl olacan dnyorum diyor Wood (1980: 40; vurgular Wooda ait). Bundan dolay Marxn adalet dncesini kapitalizm eletirisine temel olarak sememesinin nedenini bir takm taktiksel dncelere indirgememek gerekir. Tersine, Marxn tutumunu anlamak iin sorunu

272

Doan Gmen

5 Geni bir kaynak listesi iin bkz. Geras (1985: 49; 1992: 38).

Marxn genel toplum ve devlet kavramyla ilikili olarak grmek gerekir. Wooda gre Marxn eletirisi kapitalizmin toplam bir teorisini kapsamaktadr. Bu kapsaml eletiri kapitalizmin hem tarihsel somut bir retim biimi olarak i ileyi mantnn hem de bir toplumsal formasyon olarak insanlk tarihindeki yerinin btnlkl ve kkl analizine dayanmaktadr. Bundan dolay, Marxn kapitalizm eletirisinin adalet dncesine dayal bir eletiri olarak alglanmas onun Ricardodan etkilenen sosyalistlerin eletirisi sonucu elde etmi olduu btn tarihsel bilimsel kazanmlarn hepsinin yok edilmesi anlamna gelir. Buraya kadar aktardklarmzdan anlalaca gibi Tucker ve Wood, retim failleri arasnda gerekleen alverii adil olarak tanmlamaktadr. Kapitalist toplumda dier metalar gibi bir meta olan igcnn sahibi ii, zgn bir meta olan igcnn yeniden retimi iin gerekli olan i bakmndan belirlenen deer karlnda cret almaktadr. Eer ii ve kapitalist arasnda deer yasasna dayal bir alveri yaanyor ise bu alveriin adil bir alveri olarak grlmesi gerekir. Bundan dolay art-deere kapitalist tarafndan el konmas hrszlk veya korsanlk olarak tanmlanmamaldr. Marxn eserlerinde bu tr deyimler kullanmas retorik amaldr. Yani dorudan ierikle ilgili deildir. Bundan dolay eer kapitalist topluma ynelik bir eletiri formle edilmek isteniyorsa, bunun retim biiminin i mantnn analizi sonucu ortaya karlacak elikilerin amazlar gsterilerek yaplmas gerekir. Marxn normcu bir snf ahlak teorisi ve buna uygun olarak da bir adalet teorisinin olduunu dile getiren tezin en nl temsilcisi ise Ziyad I. Husamidir.5 Husami, Tucker ve Woodu Marxa pozitivist bir ahlak teorisi yklemekle suluyor. Yukarda gstermeye altm gibi Tucker ve Wood, Marxa gre uygulanabilir tek ahlak ve adalet kriterinin ancak hkm sren retim biiminin ahlak ve adalet kriteri olabileceini savunuyorlar. Husaminin Tucker ve Woodu Marxa pozitivist ahlak teorisi yklemek sulamasnda bulunmasnn nedeni bu tezleridir (Husami, 1980: 51). Oysa birinci blmde gsterdiim gibi Marx da ahlak, adalet ve hukuk sistemini st yapnn birer unsurlar olarak tanmlamaktadr. Ama Husami, Tucker ve Wooda ynelttii eletirisini ncelikle Marxa dayanarak gerekelendirmiyor. Husami eletirisini gerekelendirmek iin nce bir ideoloji biimi olarak ahlak ve adalet dncesinin ortaya ktn savunduu iki alan arasnda bir ayrm yapyor. Bunlar retim biimi ve toplumun snf yapsdr. Toplumun snf yapsndan dolay iki farkl ahlak ve adalet dn-

Karl Marxn Ahlak Felsefesi ve Adalet Teorisiyle Olan likisi zerine

273

cesi ortaya kmaktadr. Bunlar ii snfnn ve kapitalistlerin ahlak ve adalet dnceleridir. Bu tezden yola knca Tucker ve Woodun iddia ettii gibi retim failleri arasnda gerekleen alveriin kapitalistler asndan adil bir alveri olarak grlebileceini, ancak ayn eyin ii asndan iddia edilemeyeceini iddia ediyor Husami. Bundan dolay Husaminin yorumuna gre kapitalist asndan adil gzken Marx asndan adil deildir. Bu yoruma gre kapitalistin iinin rettii art-deere el koymas Marx asndan hrszlk ve korsanlktr. Bunun dnda, Husamiye gre Marx gelitirmi olduu eletirisinde ahlak ve adalet dncesini sadece kapitalist toplum ii bir kurum olarak grmyor. Husamiye gre Marx, kapitalist toplum d bir ahlak ve adalet dncesiyle almaktadr. Husamiye gre Marxn eletirisine temel edinmi olduu bu ahlak ve adalet dncesi Marx tarafndan ii snfnn bak asndan postkapitalist standartlara dayal olarak gelitirilmitir (Husami, 1980: 47-56). Philip J. Kain da Husami gibi Marxn kapitalist toplum eletirisinin bir adalet dncesine dayal olduunu iddia ediyor ve Husaminin Marxn bu adalet dncesini kapitalizm tesi bir toplumsal formasyon dncesine dayal olarak gelitirdiine ilikin iddiasn destekliyor. Ama Kain, Husamiden farkn da vurgulayan farkl bir gereke daha ileri sryor. Kaine gre Husami, kapitalizmi ayn zamanda adil ve adil olmayan bir toplum olarak deerlendirmektedir. Byle bir iddiann gerekelendirilmesi mmkn deildir. Kainin k noktasn Marxn yntemsel iki kategorisi oluturuyor. Bunlar grn (Alm. Erscheinung; ng. Appearance) ve gereklik (Alm. Wirklichkeit; ng. Reality) kategorileridir. Bu balamda Kain, Husamiden farkl olarak Marxn kapitalizmi kapitalistler asndan adil olarak deerlendirmediini sylyor. Kainnin yorumuna gre Marx, retim failleri arasndaki alverii sadece yansma alannda, yani pazar dzeyinde adil olarak grmektedir. Ama soruna gereklik asndan, yani retim alan asndan bakldnda Marx, sz konusu al verii adil olarak grmemektedir. nk yansma dzeyinde zgr ve eit insanlar arasnda gerekleen alverimi adilmi gibi gzkse de, bunun, gereklik alanna inilip incelendiinde adil olmayan bir alveri olduu ortaya kar. Bundan dolay Marxn uruna mcadele ettii komnist toplum zgrlk, eitlik ve adalet ilkelerine gerekten geerlilik kazandrmak istemektedir (Kain, 1986: 531 540). 5.Sonu Yerine

274

Doan Gmen

Marx ve Engels neredeyse btn yaamlarn adadklar kapitalist toplumun nesnel bir eletirisiyle sosyalizmi bilimsel olarak gerekelendirmek istediler. Onlar adalar olan dier btn sosyalistlerden farkl olarak sosyalizmi birtakm kavramlardan, ilkelerden veya ideallerden yola karak gerekelendirmek yerine bu gerekelendirmeye, kapitalist toplumun temel elikilerini analiz ederek ulamak istediler. Bu durumda Marx ve Engelse herhangi bir ahlak veya adalet teorisi yklemek onlar, sosyalizm dncelerini bir takm ahlak ilkelerden yola karak gerekelendirdikleri iin eletirdikleri kiilerle ayn kefeye koymak anlamna gelir. Bundan dolay Woodun Marx yorumu kanmca Marxn eserlerinin amacn kavramaya en yakn olan durutur. Bu, Marxdan dorudan aktardm ksa paragraflarla Woodun syledileri karlatrldnda hemen grebilir. Marxn eserlerinin amacn, nasl tanmlanm olursa olsun, adn proleter veya komnist koyalm, bir adalet teorisinin gerekelendirilmesi olarak tanmlarsak, onun devrimci zn boaltm oluruz. Marxn eserlerinin amacn bugn asndan bile hl en ksa ve z biimde dile getiren Rusya Marksizminin kurucusu Plekhanovun kard derginin knyesidir: Emein Kurtuluu. Yukarda ana hatlaryla aktarmaya altm tartma, vurgulanmas gereken olduka nemli olan baka bir noktay daha ortaya kard kanmca. Paul A. Baran 1960 ylnda yaynlanan Marksizm ve Psikanaliz adl yazsnda Marksizmin bir ok alanda gelimeleri takip etmeyip bunlarla beraber gelimeyi ihmal ettiini iddia etti (Baran, 1968: 76). Barana gre, bunun nedeni Marksistlerin Marx ve Engelsin ve onlar takip eden yazarlarn yazlarnda her eyin sylenmi olduu sansna kaplm olmalardr (1968: 77). Ama Marksist teorinin geliimi iin burjuva retilerinin yapm olduu aratrmalar takip etmek, onlarn sonularn gzden geirmek ve ortaya kard deerleri kabul etmek gerekmektedir. Bu, hi kukusuz bu sonularn burjuva ideolojik yanlarn eletirme hakkn dlamaz. Ama eletiri bilmeyi gerektirir. nk eletiri bilgi ve analizi gerektirir (Baran, 1968: 77). Baka bir balamda ve baka bir tartma erevesinde Hans Heinz Holz da benzer bir dnce dile getirmektedir. Holz, Marksist teorinin tarihsel durumu bilmek ve ciddiye almak zorunda olduunu, ortaya kan ekonomi politika, sosyoloji, psikoloji ve siyasal bilimle ilgili yeni sorulara cevap vermek durumunda olduunu vurguluyor (Holz, 1992: 30). Ahlakbilim Holzun sayd bilimler arasnda bulunmasa da bu alann sorunlar da ce-

Karl Marxn Ahlak Felsefesi ve Adalet Teorisiyle Olan likisi zerine

275

vap verilmesi gereken can alc sorular arasnda bulunuyor. Eer kapitalizm nihilist bir toplum ise ve sosyalizm kapitalizmin yadsnmasysa; yani eer sosyalizm kapitalizmin aksine herkesin dikkat ettii genel deerlerin bulunduu ahlakl bir toplum olacaksa; Marksist ahlakbilim bir taraftan burjuva ahlakbilimin kazanmlarn kabul ederken, dier taraftan bunu kkl bir eletiriye tabi tutarak amazlarn gstermeye almas gerekir; ama ayn zamanda eer sosyalizm ahlakl bir toplum olmak zorundaysa, sosyalist ahlak zerine hemen imdiden dnce retmek Marksist ahlakbilim iin can alc grevlerden birisidir. Bu grevi bir btn olarak gelecee havale etmek bana pek mmkn gzkmyor. Holz yeni sorulara cevap ararken farkl dnceler hakknda abuk karar vermemek gerektii konusunda Marksist bilimcileri uyaryor. Bilgibilimi asndan oulculuu aklszlk olarak deerlendirse de kavram okluunu veya dnce okluunu bilginin ilerlemesi iin vazgeilmez bir koul olarak gryor. Ama bilgi kazanmak u gerektir, bu gerektir duyurusunda bulunularak yaplacak bir ey deildir. Aksine, bilgi, hatalar ve yanllar yaplarak ve bunlarn dzeltilmesi sonucu elde edilebilecek bir olgudur (Holz, 1992: 30). nk btn bu cevaplar ilk etapta birer deneme olacaktr. Yeni cevaplar kanlmaz olarak yeni dncelerle denemeler yapmak durumunda kalacaktr. Bu denemelerin pratie uygulanmas ve eksikliklerinin ve yanllarnn pratikte denenerek grlmesi ve dzeltilmesi gerekecektir (Holz, 1992: 30). Ama ortaya kan sorulara cevap vermek tartmalara girmeyi ve yeni bilgilerin elde edilmesini gerektiriyor. Bu yeni bilgileri elde etme abamzda genellikle ve kabaca yaplan burjuva bilgisi veya ve burjuva olmayan bilgi trnden ayrm yapmann her zaman doru olduu kansnda deilim. nk burjuva bilgisi denildii taktirde bundan bir anlamda ihmal edilebilir ve dolaysyla renilmesi gereksiz bilgi anlalyor genellikle. Ama burjuva bilim dnyasna girip yaratlm deerleri tanyarak, kazanlm olan yeni bilgileri elde ederek Marksist dncenin gelitirilebileceini ve bunun evresinde bir tartma rlebileceini en iyi ekilde kantlayan Wood olmutur. Kendisine bilinen burjuva nyargsyla ortodoks sulamasnda bulunanlar olmu olsa da hi kimse kendi alannda ortaya koyduu niteliklerini sorgulayamamtr. Kartlar bile Woodu deerli bir dnr olarak kabul etmek ve dile getirdii eyleri ciddiye almak zorunda kalmlardr. Aksi taktirde otuz yl akn bir zamandan beri

276

Doan Gmen

yrtlen tartma mmkn olmazd. Yrtlen btn tartmalarda, gerek ahlak teorisi konusunda, gerekse adalet teorisi konusunda olsun, ileri srd tezler tartma konusu olmutur. Bu otuz yllk tartmaya bugn asndan baknca olduka verimli bir tartma olduunu belirlemeden edemeyiz. Ve bugn aramamz gereken ve ihtiya duyulan da her konuda retken bir tartma deil midir! Burada Marxn eserlerinin aklanmas ve anlalmas konusunda Woodun katksn ve kazanmlarn ne karyorsak bundan tartmaya katlan dier dnrlerin bu konuda katkda bulunmadklar sonucu karlmamaldr. Woodun iaret ettii gibi kimi tartmay ktye kullanma denemelerinin dnda, tartmaya katlanlarn hemen hepsinin, Marxn eserlerinin u veya bu yannn, u veya bu boyutunun anlalmasna u veya bu oranda katkda bulunduunu sylememiz gerekir. Pefferin Marx ve Rawlsu birletirme veya sentezleme denemesi benim burada tarttm eserinde kanmca baarszlkla sonulanm olsa da, bu iki dnr arasnda varolduu iddia edilen benzerliin ciddiye alnp gzden geirilmesi gerekir. Eer varsa benzerliklerin ve farkllklarn ortaya karlmas gerekir. Ama burada her eyden nce Brenkertin kazanmlarn da vurgulamak gerektii kansndaym. Brenkert burada tarttm eserinde Marxn teknolojik belirlemeci yorumunu eletirerek Marxn zorunluluk ve zgrlk kavramlarn birletiren diyalektik zne teorisini iyi ve ince bir ekilde gerekelendirerek gzlerimiz nne sermitir. Brenkert, bunu yaparak Marxn eserlerinin srf yapsalc bir k noktasndan yorumlanamayacan gstermitir. Konuya diyalektik felsefe asndan yaklaldnda Marxn zneyi yap iinde edilgen ve bylece de kendisini srf yapya adapte eden bir varlk olarak kavramadn grrz. zne Marxa gre yap ierisinde zgr olan ve bylece de edilgen deil ama etkin olan bir varlktr (Brenkert, 1983: 30). Yani Marxn zne teorisi Aristotelesin zne teorisinin ayns olmasa da ona ok benzemektedir. Kendi kendimizi sulamak yerine bizi abucak saf d brakan dardan geleni sulamak glntr... (Aristoteles, 1997: 133).

Karl Marxn Ahlak Felsefesi ve Adalet Teorisiyle Olan likisi zerine

277

Ek:
Yukarya aktardm paragrafn evirisi Alaattin Bilginin Sol Yaynlarndan kan evirisinden kk ama kanmca nemli bir noktada farkllayor. Bilgi, evirisinde benim ...retim ilikilerinin doal sonular olarak ortaya kmasna dayanr... ksmn ....retim ilikilerinin doal sonularndan ileri geldikleri olgusuna dayanr... olarak eviriyor ve bylece olgu kavramn veya onu artran bir szc karlksz olarak yazya sokuyor (bkz. Marx, K. (1990) Kapital, Ekonomi Politiin Eletirisi, nc Cilt, s. 298299, Ankara). Ama Marx felsefi bakmdan olduka nemli olan ve Almanca karl Phaenomen veya Erscheinung olan bir kavram veya onu artran bir szck kullanmyor, sz konusu cmlede. Marx daha sonraki cmlede erscheinen fiilini kullanyor. Ama Marx orada en son Hegelden beri bir olumlu ve bir olumsuz anlam olan bu fiili olumsuz anlamda kullanyor. Yani Trkeye ...yle gzkyor ama.. veya ...byle gzkyor ama... olarak evirebileceimiz anlamda kullanyor. Marx yukarya evirisini aktardm blmde yle yazyor: Mit Gilbart (...) von natrlicher Gerechtigkeit hier zu reden, ist Unsinn. Die Gerechtigkeit der Transaktionen, die zwischen den Produktionsagenten vorgehn, beruht darauf, da diese Transaktionen aus den Produktionsverhltnissen als natrliche Konsequenz entspringen. Die juristischen Formen, worin diese konomischen Transaktionen als Willenhandlungen der Beteiligten, als uerungen ihres gemeinsamen Willens und als der Einzelpartei gegenber von Staats wegen erzwingbare Kontrakte erscheinen, knnen als bloe Formen diesen Inhalt selbst nicht bestimmen. Sie drcken ihn nur aus. Dieser Inhalt ist gerecht, sobald er der Produktionsweise entspricht, ihr adquat ist. Er ist ungerecht, sobald er ihr widerspricht. Sklaverei, auf der Basis der kapitalistischen Produktionsweise, ist ungerecht; ebenso der Betrug auf die Qualitt der Ware (Sz konusu cmleyi ve daha sonraki cmlede kullanlan erscheinen fiilini belirginletirmek iin vurguladm). Ama bu kk ama kanmca nemli farkn Bilginin zensizliinden kaynaklandn dnmyorum. Bilgi olduka titiz bir evirmen. Farkn Bilginin, evirisine Progress Publshersin ngilizce evirisini temel almasndan kaynaklad kansndaym. nk yukarda vurguladm cmlede Marxn beruht darauf szckleri Progress Publishers tarafndan ingilizceye yanllkla rests on the fact olarak evrilmitir (bkz. Marx, K. (1974) Capital - A Critique of Political Economy, c. III, s. 339, Moskova). Bilgi sz konusu ikinci cmlenin rests on the fact blmn Trkeye olgusuna dayanr olarak eviriyor. Yani farkllamann kayna Progress Publishersn evirisidir.n

278

Doan Gmen

Kaynaka
Aristoteles (1997) Nikomachische Ethik, yayna hazrlayan A. Pieper, Mnih: Deutscher Taschenbuch. Baran, P. A. (1968) Marksizmus und Psychoanalyse, Unterdrckung und Fortschritt, Frankfurt a. M: Suhrkamp Verlag. Brenkert, G. G. (1983) Marxs Ethics of freedom, Londra/Boston/Melbourne/Henley: Routledge & Kegan Paul. Engels, F. (1981) Zur Wohnungsfage, Marx-Engels-Werke (MEW) c. 18 iinde, Berlin: Dietz Verlag. Engels, F. (1986) Joseph Blocha 21 Eyll 1890 Tarihli mektup, MEW, c. 37 iinde, Berlin: Dietz Verlag. Geras, N. (1985) The Controversy About Marx and Justice, New Left Review, 150. Geras, N. (1992) Bringing Marx to Justice: An Addendum and Rejoinder, New Left Review, 195. Haug, W. F. (1986) Marx, Ethik und ideologische Formbestimmtheit von Moral, Angehrn, E. ve G. Lohmann (der.), Ethik und Marx iinde, Frankfurt a. M: Athenum Verlag GmbH, Knigstein/Ts. Heraklit (1995) Fragmente, Artemis & Winkler Verlag. Holz, H. H. (1992) Niederlage und zukunft des Sozialismus, Essen: Neue Impulse Verlag. Husami, Z. I. (1980) Marx on Distributive Justice, Cohen, M. Th. Nagel und Th. Scanlon, (der.), Marx, Justice, and History iinde, Princeton, New Jersey: Princeton University. Kain, P. J. (1986) Marx, Justice, and The Dialectic Method, Journal of the History of Philosophy, 24 (4). Kellner , D. (1981) Marxism, Morality, and Ideology, Nielsen, K. ve S. C. Patten (der.), Marx and Morality iinde, Guelph/Ontario: Canadian Association for Publishing in Philosophy. Lenin, V. I. (1961) Was sind die Volksfreunde und wie kmpfen sie gegen die Sozialdemokratie?, Lenin, V. I, Werke (Eserler) c. 1 iinde, Berlin: Dietz Verlag. Marx, K. (1974) Capital - A Critique of Political Economy, c. III, Moskova: Progress. Marx, K. (1983) Die deutsche Ideologie, MEW, c. 3 iinde, Berlin: Dietz Verlag. Marx, K. (1985a) Zur Kritik der politischen konomie, MEW, c. 13 iinde, Berlin: Dietz Verlag. Marx, K. (1985b) konomisch-philosophische Manuskripte, MEW, c. 40 iinde, Berlin: Dietz Verlag. Marx, K. (1988a) Das Kapital Kritik der politischen konomie, c. 1, MEW, c. 23 iinde, Berlin: Dietz Verlag. Marx, K. (1988b) Das Kapital Kritik der politischen konomie, c. 3, MEW, c. 25 iinde, Berlin: Dietz Verlag. Marx, K. (1990) Kapital, Ekonomi Politiin Eletirisi, nc Cilt, Ankara: Sol. Marx, K. (1989) Lohn, Preis, Profit, MEW, c. 16 iinde, Berlin: Dietz Verlag. Miller, R. W. (1984) Analysing Marx Morality, Power and History, Princeton, New Jersey: Princeton University. Ollman, B. (1976) Alienation Marxs Conception of Man in Capitalist Society, Cambridge: Cambridge University. Peffer, R. G. (1990) Marxism, Morality, and Social Justice, Princenton/New Jersey/Oxford: Princeton University. Tucker, R. C. (1969), The Marxian Revolutionary Idea, Londra: Allen & Unwin. Wood, A. W. (1980) The Marxian Critique of Justice, Cohen, M., Th. Nagel und Th. Scanlon (der.), Marx, Justice, and History iinde, Prinecton/New Jersey: Princeton University. Wood, A. W. (1986) Marx Immoralismus, Angehrn, E. ve G. Lohmann (der.), Ethik und Marx, Frankfurt a/M: Athenum Verlag, Knigstein/Ts. Wygodski, W. S. (1967) Die Geschichte einer groen Entdeckung, Berlin: Verlag Die Wirtschaft