Kapak sayfasndaki fotoraflar: st : Tuilires balk asansr (U.

Schwevers, Uygulamal Ekoloji Enstits, Kirtorf-Wahlen) Sol : Dattenfeld balk rampas (G. Marmulla, FAO, Balklk Dairesi, Roma) Alt : zleme amacyla yrtlen elektrikle avclk almas(U. Schwevers, Uygulamal Ekoloji Enstits, Kirtorf-Wahlen)

Balk geitleri Tasarm, boyutlandrma ve izleme

Tercme: Dr. mer Murat TFEK

Published by arrangement with the Food and Agriculture Organization of the United Nations and with the permission of the German Association for Water, Wastewater and Waste by the General Directorate of State Hydraulic Works, Turkish Ministry of Environment and Forestry Ankara, 2009

ii

Bu alma ilk olarak, Su, Atk Su ve Atk Tekilat (DWA) tarafndan Almanca olarak, daha sonra DWA ile Birlemi Milletler Gda ve Tarm Tekilat (FAO) tarafndan Fish passes: design, dimensions and monitoring bal altnda ngilizce olarak yaymlanmtr. Bu almann Trke tercmesi ise, Devlet Su leri Genel Mdrl (DS) tarafndan dzenlenmitir. Tercme kalitesi, DSnin sorumluundadr. eliki olmas durumunda, ngilizce basks geerlidir.

Bu kitapta kullanlan gsterimler ve materyal sunumu; herhangi bir lke, bir devletin hkmranl altndaki blge, ehir veya alann ya da nfuzu altndakilerin yasal stats ile ilgili veya hudutlarn veya ara snrlarn tahdidi ile ilgili olarak Birlemi Milletler Gda ve Tarm Tekilat tarafndan herhangi bir ekilde bir gr beyan anlam tamaz. Belirli irketlerin veya imalatlarn belirli mamullerinin adnn zikredilmesi, patent alm olsun veya olmasn, benzer yapda olan ve ad zikredilmeyen dier kurululara gre FAO tarafndan bu irket veya mamullerin uygun bulunduu veya tavsiye edildii anlam tamaz.

Bu kitapta ortaya konulan grler yazarlarna ait olup, hibir suretle FAOnun grlerini temsil etmez.

DS ISBN: 978-605-393-045-7

DSI, 2009 (Trke bask) FAO, 2002 (ngilizce bask) DVWK (yeni ad DWA), 1996 (Almanca bask)

iii

Bu kitabn hazrlanmas
FAO ve DVWKnin (Alman Su Kaynaklar ve Arazi yiletirmesi Kuruluu) bu ortak yayn, DVWK tarafndan Almanca olarak ilk kez 1996 ylnda yaymlanm bir kitabn tercmesidir. FAO Balklk Dairesi, zellikle doala benzer balk geidi tipleri hakknda bugne kadar dnya apnda mevcut almalarla kyaslanamayacak lde ok kymetli bilgiler ieren bu teknik dokmann ngilizce basksn hazrlamaya karar vermitir. Bu dokman ngilizceye Sayn D. dEnno (Tercman, Birleik Krallk) ve Sayn G. Marmulla (Balklk Kaynaklar Grevlisi, FAO, Roma) tarafndan evrilmitir. Editrln ise G. Marmulla (FAO Uzman) ve Dr. R.Welcomme (FAO Balklk Dairesi eski personeli) yapmtr. Fischaufstiegsanlagen Bemessung, Gestaltung, Funktionskontrolle isimli Almanca basks, DVWKnin Balk yollar Teknik Komitesi tarafndan hazrlanm olup, teknik ve bilimsel gnll bir ortak alma sonucunda kamu kullanmna sunulmak zere DVWK Su Ynetimi Klavuz Bilgileri ierisinde yaymlanmtr. Almanca basknn masraflar, Federal Almanya Eyaletleraras Su alma Grubu (LAWA) tarafndan karlanmtr. Bu kitapta sunulan tavsiyeler, teknik klavuz iin bir standart oluturduundan, normal artlarda uzmanlk gerektiren iler iin nemli bir bilgi kaynadr. Bununla birlikte, kstlayc baka tedbirlerin alnmasn gerektiren zel durumlar bu kitapta ele alnmamtr. Buradaki klavuz bilgilerin kullanm ve bununla ilgili riskler, uygulayan kiinin kendi sorumluluundadr.

Teekkr
Tercmeyi gzden geiren Dr. Alex Haro (Ekolog, S.O. Conte Anadrom Balk Aratrma Merkezi, Turners Falls, ABD) ve Dipl.-Ing. Ulrich Dumonta (Floecksmhle Mhendislik Mavirlik, Aachen, Almanya) ok teekkr ederiz. Ayrca Sayn D. Barion (DVWK) ve Sayn W. Schaann (Devlet Su ve Atk Ynetimi Ajans, Kln Blgesi, Bonn ubesi) yan sra, Dr. B. Adam ve Dr. U. Schweversin (Uygulamal Ekoloji Enstits, Kirtorf-Wahlen) nazik katklar iin kranlarmz sunarz. En zel teekkr, sayfa dzenini profesyonel bir biimde sabrla hazrlayan Sayn G. Ellis (Roma) hak etmektedir.

iv

DS/FAO/DVWK Balk geitleri Tasarm, boyutlandrma ve izleme Ankara, DS 2009 118p

zet
Anahtar kelimeler: balk geidi; balk yolu; balk merdiveni; teknik balk geitleri; doala benzer tipler; hidrolik hesaplama; memba g; serbest gei; nehir rehabilitasyonu; restorasyon; dikey balanabilirlik; izleme Birok balk tr normal davran gerei, hayatlarnn belirli dnemlerinde uzun ya da ksa mesafeli g etmektedir. Bu trlerin en ok bilinenlerine rnek olarak denizden nehirlerdeki yumurtlama alanlarna dnerken binlerce kilometre yol kat eden somon (Salmo salar) ve mersin bal (Acipenser sturio) verilebilir. Uzun mesafeli g eden bu trlerin yan sra dier balklar ve omurgaszlar da, yaam dnglerinin belirli aamalarnda nehrin bir blmnden dier blmne ksa sreli ya da kk apl gler yapmaktadr. Su canllarnn nehir kaynana doru yolculuunda nne kan engelleri amasn mmkn klan tek yol balk geitleri olduundan, nehirlerdeki balk ve dier sucul trlerin serbest geii iin yaplan restorasyon almalarnda bu yaplarn nemi gittike artmaktadr. Dolaysyla balk geitleri, akarsularn ekolojik ynden iyiletirilmesi iin nemli aralar hline gelmitir. Nehirlerdeki serbest geiin yeniden temini iin bunlarn etkin bir biimde almas n arttr. Bununla birlikte, mevcut yaplarla ilgili almalar bunlarn birounun gerektii gibi almadn gstermitir. Bu yzden, mhendis, biyolog ve idareci gibi eitli paydalar, mevcut en gncel bilgi ve tecrbeyi yanstan kullanl tasarm kriterleri ve talimatlara ok ilgi gstermektedir. Bu kitapta, ncelikle temel alnan ekolojik bilgilere atf yaplmakta, ardndan meslekler aras karmak konularn hassas bir biimde uygulanabilmesi iin bilinmesi gereken genel kurallar verilmektedir. Bu genel deerlendirmeleri, balk geitlerinin tasarm ve deerlendirilmesine ilikin teknik tavsiyeler ile hidrolik boyutlarn doru seilmesi ve ilerliin denenmesine ilikin neriler izlemektedir. Balk yollar, teknik olarak kullanl bir biimde veya doay taklit ederek ina edilebilmektedir. Yan geit kanallar ve balk rampalar doal zmler arasnda yer alrken, teknik zmler, klasik havuzlu tip geit, yarkl geit, balk asansr, hidrolik balk eklz ve ylan bal merdivenlerini iermektedir. Bu tiplerin tamamna bu kitapta yer verilmitir. Ayrca ayrntl izleme faaliyetinin nemine zel bir yer ayrlmtr. Bu kitabn Almanca ilk basksnn hazrland 1996 ylnda mansap gnn iyiletirilmesine ilikin bilgiler ok snrl olduundan, bu baskda sadece memba g ele alnmtr. Mansap gnn ne denli karmak bir konu olduuna deinilmekle birlikte, ayrntl bilgi verilmemitir.

DSnin n sz
Hzla artan dnya nfusu, sanayileme, ehirleme ve kresel iklim deiiklii gibi gncel sorunlar su kaynaklar zerinde nemli bir bask oluturmaktadr. Bu nedenle su kaynaklarnn etkin ynetimi hemen hemen her lkenin ncelikli konular arasnda yer almaktadr. lkemiz su kaynaklar asndan kendine yeten bir lke olmasna ramen kaynaklarn snrl olmas, su kaynaklarnn daha etkili ve srdrlebilir bir temelde gelitirilmesi ve ynetilmesini gerekli klmaktadr. lkemizde su ile ilgili en yetkin kurulu olan Devlet Su leri Genel Mdrl, 1954 ylndan bu yana arlkl olarak su kaynaklarnn planlanmas, ynetimi, gelitirilmesi ve iletilmesi konularnda faaliyet gstermektedir. Su ve toprak kaynaklarnn gelitirilmesi maksadyla ina edilen baraj, glet, reglatr, bent gibi su yaplarnn akarsularn doal ak dzeni ile sucul organizmalarn beslenme ve reme habitatlarn etkilemesi kanlmazdr. Kuruluumuz bu etkiyi asgariye indirmek maksadyla gerek tek bana gerekse ilgili kurum, kurulu ve sivil toplum kurulularyla ibirlii ierisinde Su Kaynaklarnn Srdrlebilir Gelitirilmesi almalarn yrtmektedir. zellikle son yllarda Su Kullanm Hakk Anlamas Ynetmelii ile zel sektre alan hidroelektrik enerji sektrnde nemli gelimeler yaanm ve zel sektr tarafndan 1 550 adet proje iin bavuru yaplmtr. Bu projeler lkemiz hidroelektrik enerji potansiyelinin deerlendirilmesi asndan byk neme sahip olmakla birlikte arlkl olarak dereler zerinde gerekletirilecek olmalar sebebiyle gmen balk hareketlerinin kstlanmasna sebep olabilecektir. Ortaya kabilecek bu etkinin nne geebilmek ve su canllarnn neslinin srdrlebilmesine katkda bulunmak maksadyla habitatlar arasndaki gleri kolaylatracak balk geidi gibi yaplarn ina edilmesi gerekmektedir. Balk geitleri konusunda lkemizde hlihazrda yeterli sayda yayn bulunmamaktadr. Bu balamda, FAOdan alnan izinle orijinali ngilizce olan bu kitabn dilimize tercmesi salanarak bu eksikliin bir nebze giderilmesi hedeflenmitir. Konu ile ilgili almalarn artan bir ivmeyle devam ettirilmesi gerekmektedir. Balk geitleri alannda alan ilgililere faydal olacan mit ettiimiz ve nemli bir boluu dolduracana inandmz bu eserin hazrlanmasnda emei geenlere teekkr ederim.

Haydar KOAKER Devlet Su leri Genel Mdr

vii

FAOnun n sz
Dnyadaki pek ok lkede i su rnleri istihsali, farkl ynleriyle gda ve gelir temininin gvence altna alnmasnda ve gda veya rekreasyonel balklk vastasyla geim salamada nemli bir rol oynamaktadr. Birlemi Milletler Gda ve Tarm Tekilat (FAO) kaynak kullanmndaki srdrlebilirlik kavramn yllardr kararl bir ekilde tevik etmi ve su rnleri faaliyetlerinin tamamnda srdrlebilir gelime, ulalmas istenilen en yksek hedef olmaya devam etmitir. Ancak zellikle su rnleri istihsalinde bu hedefe ulamak iin sadece balklk ynetiminin iyiletirilmesi yeterli olmamakta, ayrca doru bir ekosistem ynetimine de ihtiya duyulmaktadr. Tatl su kaynaklar gn getike ok kymetli bir hle dnmekle birlikte, tarm, balklk, hidroelektrik enerji, tamaclk gibi farkl sektrler arasnda bu kaynan kullanmna ynelik rekabet de artmaktadr. Genel olarak balklk, bu sektrler arasnda ekonomik bakmdan en az nemi haizdir. Sucul ekosistemin korunmasna ilikin sorumluluk ounlukla balkln dnda yer almakta ve pek ok durumda balkln, d sektrlerden kaynaklanan snrlamalar erevesinde ynetilmesi gerekmektedir. me suyu temini ve hidroelektrik enerji iin baraj inas, tamaclk ve takn kontrol iin kanal ama, toprak drenaj, tarmsal ve kentsel amal sulak alan slah gibi faaliyetlerin, sucul ekosistem ve dolaysyla doal balk populasyonlar zerinde nemli etkileri bulunmaktadr. Baraj ve bentlerin en kt etkilerinden biri, nehir dikey balanabilirliinin kesilmesidir; bir baka deyile balklarn artk serbeste g edemeyecek olmasdr. Bu sorun sadece uzun mesafeli g eden trlerle ilgili deildir; btn balklarn yaam dnglerinin belirli evrelerinde nehir boyunca dikey hareket etmesi gerekir. Balklk Dairesinin alma Program ve arazi almalar, en iyi uygulamalara ilikin ynetim tavsiyeleri salayacak ve Sorumlu Balklk lkeleri ve ilgili Teknik Klavuzlarn uygulanmasna yardmc olacak ekilde oluturulmutur. Bu Dairenin Ana Program erevesinde Su Kaynaklar ve Su rnleri Yetitiricilii Servisi (FIRI), dier faaliyetlerin yan sra, habitat bozunmasnn nlenmesi ve i su balkl rehabilitasyonu ile ilgili faaliyetler de yrtmekte olup, balk g ve etki hafifletme tedbirleri de bu kapsamda ele alnmaktadr. Bu faaliyet bal altnda FIRI, barajlar ve bentler ile bunlarn balk ve balklkla etkileimi hakknda bilgiler toplar, bunlar gzden geirir, analiz eder ve ilgililerle paylar; ayrca i sularn ynetimine ilikin uygun bir ara olarak sucul evrenin rehabilitasyonunu tevik eder. Sucul kaynaklarn srdrllebilir klnmasna ynelik abalarla ilgili olarak FIRI, btn dnyada nemi her geen gn artan ilgi ekici konular olmas sebebiyle, balk geiinin iyiletirilmesi ve serbest dikey balanabilirliin yeniden salanmas hususlarna zel bir nem vermektedir. Orijinali Almanca olarak (Deutscher Verband fr Wasserwirtschaft und Kulturbau e.V.), DVWK (Alman Su Kaynaklar ve Arazi yiletirmesi Kuruluu) tarafndan yaymlanan Balk geitleri tasarm, boyutlandrma ve izleme adl bu kitap, engellenen balk geiinin yeniden salanmasna ok deerli katk salayacaktr. Kitapta, ncelikle temel alnan ekolojik bilgilere atf yaplmakta, ardndan meslekler aras karmak konularn hassas bir biimde uygulanabilmesi iin bilinmesi gereken genel kurallar ele alnmakta, balk geitlerinin tasarm ve deerlendirilmesine ilikin teknik tavsiyeler ile hidrolik boyutlarn doru seilmesi ve elverililiin deerlendirmesi konularna yer verilmektedir. Temel olarak Avrupa ve Kuzey Amerikadaki bilgi ve tecrbeden yararlanlarak hazrlanan bu eserde, doala benzer zmlere zel bir yer verilerek eitli balk geidi tipleri anlatlmaktadr. zleme konusu baarnn en nemli unsuru olarak ele alnmtr. FAO Balklk Dairesi, bu teknik dokmanda yer alan kymetli bilgilerin herkes tarafndan kullanlabilmesi iin ngilizce basknn ortaklaa yaymlanmasna karar vermitir. ngilizce kaynaklarda, zellikle doala benzer balk geitleri bakmndan u ana kadar kapsaml baka bir kitap bulunmadndan bu eserin nemi daha da artmaktadr. Bu klavuzun, engelsiz balk geiine olan ihtiyacn herkese anlalmasna ve yerkremizde yitirilen g yollarnn yeniden salanmasna ynelik iyi tasarmlanm balk geitleri saysnn gn getike artmasna katk salamas midiyle Jiansan JIA ef, Su Kaynaklar ve Su rnleri Yetitiricilii Servisi (FIRI) Balklk Kaynaklar ubesi Balklk Dairesi, FAO

vi

ix

DVWKnin ngilizce bask iin n sz

Son yllarda Almanyadaki yzey sularnn kalitesinin kabul edilebilir bir seviye olan ve Alman biyolojik su kalitesi snflandrmasna gre hafiften orta dzeye kadar yklenmi olarak belirtilen duruma getirmek iin byk abalar gsterilmitir. yileme, byk lde kentsel ve endstriyel atk sularn artlmas iin artm tesislerinin inas ile elde edilmitir. Gnmzde sularn korunmasna ilikin almalar, nehir yata, evler ve eski takn yatana ait doal ekosistem ilevlerinin yeniden salanmasna doru ynelmektedir. Bu sebeple, yatak morfolojisindeki deiiklikler mmkn olduunca eski ekline dntrlmeli ve gmen balklarn aamad engeller ortadan kaldrlmaldr. Avrupann nc byk nehri olan Ren Nehrine kys olan lkelerin sorumlu bakanlar ile Avrupa Komisyonunun ilgili Mdrl, 1986 ylnda bu akarsuyun restorasyonu iin siyasi gndem oluturmu, somon ve dier gmen balklarn Ren Nehrine ve kollarna yeniden dnn salamak amacyla 2000 ylna kadar gerekletirilecek faaliyetler konusunda mutabk kalmtr. Bu hedefe ulamak amacyla birok yerde ok sayda balk geidi inasna gerek duyulmutur; bu ihtiya hlen devam etmektedir. Bununla birlikte, tam ilevsel balk yollarnn inas ve zellikle doala benzeyen ve doaya grsel uyum salayan zmler iin geerli tasarm kriterleri mevcut deildi. Bu talebi karlamak zere, su ve peyzaj ynetiminde alan Alman uzmanlarn oluturduu, kr amac gtmeyen profesyonel bir sivil toplum tekilat olan Alman Su Kaynaklar ve Arazi yiletirmesi Kuruluu, DVWK (Deutscher Verband fr Wasserwirtschaft und Kulturbau e.V.) 1996 ylnda bu Klavuzu hazrlam ve yaymlamtr. Bu arada, Ren Nehrinde ve baz kollarnda somonlar yeniden grnmeye balamtr. te arzu edilen gelime! Biyologlar ve mhendislerden oluan meslekler aras alma grubu, Almanyada ve dier lkelerde bu alanda kullanlan en son teknolojiyi yanstan aratrma sonularn ve tecrbeleri derlemitir. Bu Klavuzun ngilizce yaymlanmas ile DVWK, yzey akarsularn dikey balanabilirliinin yeniden tesisine ilikin edinilen tecrbe ve klavuz bilgileri dier lkelerdeki su mhendisleri ve balklk uzmanlaryla paylamay hedeflemektedir. Bu kitabn, bilginin ulusal snrlar aarak btn dnyaya yaylmna katk salamasn umuyor, Avrupa ve dnyann dier blgelerinde sularn ileri grl ynetimi iin faydal tavsiyeler salamasn diliyoruz.

Bonn, Ekim 2002 Dr. Eiko Lbbe, DVWK Uluslararas birlii Daimi Komitesi Bakan

viii

xi

n sz1
Nehirlerdeki balk ve dier sucul trlerin serbest geiinin yeniden tesisi iin balk geitlerinin nemi her geen gn artmaktadr. Bu tr yaplar, ounlukla su canllarnn nehir kaynana doru yolculuunda nne kan engelleri amasn mmkn klan tek yoldur. Bu sebeple balk geitleri, akarsularn ekolojik ynden iyiletirilmesi iin nem kazanmaktadr. Nehirlerdeki serbest geiin yeniden tesisi iin balk geitlerinin etkin bir biimde almas n arttr. Mevcut yaplarla ilgili almalar bunlarn birounun gerektii gibi almadn gstermitir. Bu sebeple birok uzman, mevcut en gncel bilgi ve tecrbeyi yanstan genel olarak geerli tasarm kriterleri ve talimatlara ok ilgi gstermektedir. Alman Su Kaynaklar ve Arazi yiletirmesi Kuruluu tarafndan oluturulan zel Teknik Komite, biyologlar ve mhendisler arasndaki meslek ibirliiyle balk geitlerinin inas ve iletmesine ilikin en yeni teknolojiyi belirlemitir. Bu almada dier lkelerin aratrma sonular ve raporlar da dikkate alnmtr. Bu kitapta, ncelikle temel alnan ekolojik bilgilere atf yaplmakta, ardndan meslekler aras karmak konularn hassas bir biimde uygulanabilmesi iin bilinmesi gereken genel kurallar verilmektedir. Bu genel deerlendirmeleri, balk geitlerinin tasarm ve deerlendirilmesine ilikin teknik tavsiyeler ile hidrolik boyutlarn doru seilmesi ve ilerliin denenmesine ilikin neriler izlemektedir. Bu Klavuz hazrlanrken, zellikle hidroelektrik enerji retimi amal barajlardaki balk geitlerinin tasarm ve tesise dhil edilmesiyle ilgili baz sorulara tatmin edici cevaplar bulunamamtr. Bunun birinci sebebi, balk yollarnn ilevselliine ilikin gvenilir verilerin az sayda olmas ve geidin hemen evresinde balk davran ile ilgili ayrntl almalara olan ihtiyatr. kincisi ise, mevcut hidrolik hesaplama modelleri uygulanarak doala benzer yaplarn boyutlarnn sadece genel olarak belirlenebilmesidir. Bu yzden, mevcut bilgi ann giderilmesi iin nemli lde aratrma yaplmas gerekmektedir. Ayn sebeple, konuyla ilgili pek ok uzmann da ifade ettii zere, balk ynlendirme dzenekleri ve mansap g yaplarna ilikin standartlarn nerilmesi talebine, ne yazk ki hemen cevap verilememektedir. Teknik Komite, mavirlik firmalar, mhendislik brolar, enerji retim irketleri, niversiteler ve zel idarelerin aadaki temsilcilerinden olumaktadr: ADAM, Beate BOSSE, Rainer DUMONT, Ulrich GEBLER, Rolf-Jrgen GEITNER, Verena HASS, Harro Dr., Dipl.-Biol., Institut fr angewandte kologie (Uygulamal Ekoloji Enstits), KirtorfWahlen Dipl.-Ing., RWE Energie AG, Bereich Regenerative Stromerzeugung (KR) [Ren-Vestfalya Elektrik Kurulu, Yenilenebilir Elektrik Enerjisi retimi Bakanl (KR)], Essen Dipl.-Ing., Ingenieurbro Floecksmhle (Floecksmhle Mhendislik Brosu), Aachen Dr.-Ing., Ingenieurbro Wasserbau und Umwelt (Su Mhendislii ve evre Mhendislii Brosu), Walzbachtal Dipl.-Ing., Ingenieurbro Prein-Geitner (Prein-Geitner Mhendislik Brosu), Hildesheim Dipl.-Biol., Fischereidirektor, Niederschsisches Landesamt fr kologie, Dezernat Binnenfischerei (Aa Saksonya Ekoloji Blge Mdrl, Tatlsu Balkl Bakanl), Hildesheim Dr.-Ing., Landesumweltamt Brandenburg, Referat Gewssergestaltung, Wasserbau und Hochwasserschutz (Brandenburg Blgesel evre Mdrl, Nehir Tasarm, Su Mhendislii ve Takn Koruma Bakanl), Frankfurt/Oder Dr.-Ing., Abteilungsdirektor, Bayerische Wasserkraftwerke AG BAWAG (Bavyera Hidroelektrik irketi BAWAG), Mnih

KRGER, Frank

RAPP, Robert

Orijinal Almanca basknn n sz

xii

SANZIN, Wolf-Dieter SCHAA, Werner SCHWEVERS, Ulrich STEINBERG, Ludwig

Dr., Dipl.-Biol., Regierungsdirektor, Bayerisches Landesamt fr Wasserwirtschaft (Bavyera Su Ynetimi Blge Mdrl), Mnih Dipl.-Ing., Regierungsbaudirektor, Staatliches Umweltamt Kln, Auenstelle Bonn (Su ve Atk Ynetimi Kurumu Kln Blgesi, Bonn ubesi), Bonn, (bu Teknik Komitenin Bakan) Dr., Dipl.-Biol., Institut fr angewandte kologie (Uygulamal Ekoloji Enstits),KirtorfWahlen Dipl.-Biol., Oberregierungsrat, Landesanstalt fr kologie, Bodenordnung und Forsten/Landesamt fr Agrarordnung Nordrhein-Westfalen, Dezernat fr Fischerei [Kuzey Ren-Vestfalya Ekoloji, Toprak ve Orman Ajans/Recklinghausendaki Kuzey Ren-Vestfalya Tarmsal Kalknma Brosu (LBF), Fisheries at Kirchhundem-Albaumdaki Balklk Dairesi), Kirchhundem-Albaum (bu Teknik Komitenin Bakan Yardmcs).

Teknik Komite yeleri olarak, Komite almalarna zel katk ve grle destek olan balklk dernekleri, olta avcl klpleri, Alman Balklk darecileri ve Balklk Uzmanlar Dernei, baraj ileten irketlerin temsilcilerine, kamu kurum ve kurulularndan katlan uzmanlara teekkr bir bor bilir, mtalaa aamasnda yapc grlerini gnderen kiilere de teekkr ederiz.

Bonn, Kasm 1995

Werner Schaa

xiii

indekiler
1 2 sayfa Giri........................................................................................................................................................ 1 Ekolojik prensipler .................................................................................................................................. 3 2.1 Akarsu ekosistemleri .................................................................................................................................. 3 2.1.1 Jeoloji ve iklim.................................................................................................................................. 3 2.1.2 Su hz ............................................................................................................................................... 3 2.1.3 Kesme gerilmesi ve substrat dalm .............................................................................................. 4 2.1.4 Scaklk ............................................................................................................................................. 6 2.1.5 Oksijen ............................................................................................................................................. 6 2.2 Nehir sreklilii ........................................................................................................................................... 7 2.3 Akarsularn biyolojik kuaklara ayrlmas.................................................................................................... 9 2.4 Potansiyel doal tr bileimi .................................................................................................................... 13 2.5 Su canllarnn g davran ..................................................................................................................... 15 2.6 Baraj ve bentlerin sucul faunaya zararlar ................................................................................................ 18 Balk geitleri ile ilgili genel kurallar ....................................................................................................... 21 3.1 En uygun balk geidi konumu .................................................................................................................. 22 3.2 Balk geidi girii ve arma suyu............................................................................................................. 24 3.3 Balk geidi k ve k artlar............................................................................................................... 26 3.4 Balk geidindeki su debisi ve aknt artlar ............................................................................................ 27 3.5 Uzunluk, eim, dinlenme havuzlar .......................................................................................................... 28 3.6 Taban tasarm .......................................................................................................................................... 29 3.7 altrma zamanlar ................................................................................................................................. 29 3.8 Bakm ........................................................................................................................................................ 30 3.9 Balklar rahatsz etmemek ve balk geidini korumakla ilgili tedbirler .................................................... 30 3.10 Doaya grsel uyum salama ................................................................................................................... 30 Doala benzer balk geidi tipleri ........................................................................................................... 31 4.1 Taban rampalar ve meyilli tabanlar ......................................................................................................... 31 4.1.1 Prensip ........................................................................................................................................... 31 4.1.2 Tasarm ve boyutlar ....................................................................................................................... 32 4.1.2.1 Yapm ekli ....................................................................................................................... 32 4.1.2.2 stten grn ................................................................................................................ 34 4.1.2.3 Boy kesit ......................................................................................................................... 34 4.1.3 Su dlerinin yeniden modellenmesi........................................................................................... 35 4.1.4 Regle edilebilen bentlerin dank veya basamakl rampalara dntrlmesi .......................... 35 4.1.5 Genel deerlendirme ..................................................................................................................... 36 4.1.6 rnekler ......................................................................................................................................... 37 4.2 Yan geit kanallar ..................................................................................................................................... 41 4.2.1 Prensip ........................................................................................................................................... 41 4.2.2 Tasarm ve boyutlar ....................................................................................................................... 41 4.2.2.1 stten grn ................................................................................................................ 42 4.2.2.2 Boy kesit ......................................................................................................................... 42 4.2.2.3 Kanal en kesiti.................................................................................................................. 43 4.2.2.4 Byk kayalar ve kayalk eikler ...................................................................................... 43 4.2.2.5 Yan geit kanalnda su giri ve k yerlerinin tasarm ................................................... 44 4.2.2.6 Gei yerleri ..................................................................................................................... 45 4.2.3 Genel deerlendirme ..................................................................................................................... 45 4.2.4 rnekler ......................................................................................................................................... 47 4.3 Balk rampalar .......................................................................................................................................... 50 4.3.1 Prensip ........................................................................................................................................... 50 4.3.2 Tasarm ve boyutlar ....................................................................................................................... 50 4.3.2.1 stten grn ............................................................................................................. 50

xiv

4.3.2.2 Boy kesit ......................................................................................................................... 51 4.3.2.3 Rampa gvdesi ................................................................................................................ 51 4.3.2.4 Byk kayalar ve kayalk eikler ...................................................................................... 52 4.3.2.5 Ky korumas ................................................................................................................... 52 4.3.2.6 Balk rampasnn mansabndaki salamlatrlm blge ................................................. 52 4.3.3 zel durumlar ................................................................................................................................ 53 4.3.3.1 Przl kanal tipinde havuzlu geit ................................................................................. 53 4.3.3.2 Kazkl geit ...................................................................................................................... 53 4.3.4 Genel deerlendirme ..................................................................................................................... 54 4.3.5 rnekler ......................................................................................................................................... 55 4.4 Hidrolik tasarm ........................................................................................................................................ 61 4.4.1 Ak eitlikleri ................................................................................................................................. 61 4.4.2 Enerji krc kayalarn ak direnci ................................................................................................... 61 4.4.3 Kayalk eiklerle ilgili hesaplama .................................................................................................... 64 4.4.4 Taban rampalar ve meyilli tabanlar zerindeki kritik debi ........................................................... 67 4.4.5 Deneme altrmalar .................................................................................................................... 68 Teknik balk geitleri ............................................................................................................................. 69 5.1 Havuzlu geitler ........................................................................................................................................ 69 5.1.1 Prensip ........................................................................................................................................... 69 5.1.2 Tasarm ve boyutlar ....................................................................................................................... 69 5.1.2.1 stten grn ................................................................................................................ 69 5.1.2.2 Boy kesit ......................................................................................................................... 70 5.1.2.3 Havuz boyutlar................................................................................................................ 70 5.1.2.4 Perde duvar yaplar ........................................................................................................ 71 5.1.2.4.1 Klasik havuzlu geit.......................................................................................... 71 5.1.2.4.2 Paralelkenarl geit .......................................................................................... 72 5.1.2.4.3 Hrgl geit ................................................................................................. 73 5.1.3 Hidrolik tasarm.............................................................................................................................. 73 5.1.4 Genel deerlendirme ..................................................................................................................... 75 5.1.5 rnekler ......................................................................................................................................... 76 5.2 Yarkl geitler ........................................................................................................................................... 78 5.2.1 Prensip ........................................................................................................................................... 78 5.2.2 Tasarm ve boyutlar ....................................................................................................................... 78 5.2.2.1 stten grn ................................................................................................................ 78 5.2.2.2 Boy kesit ......................................................................................................................... 78 5.2.2.3 Havuz boyutlar................................................................................................................ 78 5.2.2.4 Yapsal karakteristikler .................................................................................................... 79 5.2.2.5 Taban substrat ................................................................................................................ 80 5.2.3 Hidrolik hesaplama ........................................................................................................................ 80 5.2.4 Genel deerlendirme ..................................................................................................................... 85 5.2.5 rnek ............................................................................................................................................. 86 5.3 Denil geidi ............................................................................................................................................... 87 5.3.1 Prensip ........................................................................................................................................... 87 5.3.2 Tasarm ve boyutlar ....................................................................................................................... 88 5.3.2.1 stten grn ................................................................................................................ 88 5.3.2.2 Boy kesit ......................................................................................................................... 88 5.3.2.3 Kanal 89 5.3.2.4 Kanal en kesitindeki yaplar ............................................................................................. 89 5.3.2.5 Geitteki su giri ve k yaps ........................................................................................ 89 5.3.3 Hidrolik hesaplamalar .................................................................................................................... 90 5.3.4 Genel deerlendirme ..................................................................................................................... 92 5.3.5 rnek ............................................................................................................................................. 93 5.4 Ylan bal merdivenleri ........................................................................................................................... 95 5.4.1 Ylan bal gnn zellikleri ....................................................................................................... 95

xv

5.4.2 Tasarm .......................................................................................................................................... 95 5.4.3 Genel deerlendirme ..................................................................................................................... 96 5.5 Balk eklz ............................................................................................................................................... 96 5.5.1 Prensip ........................................................................................................................................... 96 5.5.2 Tasarm .......................................................................................................................................... 97 5.5.3 Genel deerlendirme ..................................................................................................................... 97 5.5.4 rnek ............................................................................................................................................. 98 5.6 Balk asansr ......................................................................................................................................... 100 5.6.1 Prensip ......................................................................................................................................... 100 5.6.2 Yap .............................................................................................................................................. 100 5.6.3 Genel deerlendirme ................................................................................................................... 100 5.6.4 rnek ........................................................................................................................................... 101 6 Balk geitlerinin izlenmesi .................................................................................................................. 103 6.1 zleme amac ........................................................................................................................................... 103 6.2 Yntemler ............................................................................................................................................... 103 6.2.1 Balk tuzaklar ............................................................................................................................... 104 6.2.2 Kapatma yntemi......................................................................................................................... 104 6.2.3 Markalama ................................................................................................................................... 104 6.2.4 Elektrikle balk avcl .................................................................................................................. 106 6.2.5 Otomatik sayma donanm........................................................................................................... 106 6.3 Sonularn deerlendirilmesi .................................................................................................................. 106 7 Yasal mevzuat ..................................................................................................................................... 109 7.1 Yeni tesisler ............................................................................................................................................ 109 7.2 Mevcut tesisler ....................................................................................................................................... 109 8 Kaynaklar ........................................................................................................................................... 111 9 Kitapta kullanlan semboller ve iaretler izelgesi ................................................................................. 115 10 Terimler ve tarifleri ............................................................................................................................. 117 Fotoraflar.......................................................................................................................................... 118

xvi

xvii

ekil ve izelge Listesi

ekil 2.1: ekil 2.2: ekil 2.3: ekil 2.4: ekil 2.5: ekil 2.6: ekil 2.7: ekil 2.8: ekil 2.9: ekil 2.10: ekil 2.11: ekil 2.12: ekil 2.13: ekil 2.14: ekil 2.15: ekil 2.16: ekil 2.17: ekil 3.1: ekil 3.2: ekil 3.3: ekil 3.4: ekil 3.5: ekil 3.6: ekil 3.7: ekil 3.8: ekil 3.9: ekil 3.10: ekil 3.11: ekil 3.12: ekil 3.13: ekil 3.14: ekil 4.1: ekil 4.2: ekil 4.3: ekil 4.4 ekil 4.5: ekil 4.6: ekil 4.7: ekil 4.8: ekil 4.9: ekil 4.10: ekil 4.11: ekil 4.12: ekil 4.13: ekil 4.14: ekil 4.15: ekil 4.16: ekil 4.17: ekil 4.18: sayfa Balklarn vcut biimlerinin farkl su hzlarna uyumu ............................................................................. 3 Mays sinei larvasnn su ierisindeki duruu .......................................................................................... 4 Bir nehirdeki ak karakteristiklerinin farkl debi koullarnda deiimi ................................................... 5 Ak hzna gre substrat malzeme dalm ............................................................................................. 5 Nehir Sreklilii Kavram .......................................................................................................................... 8 Felda Nehrindeki (Hesse) alabalk kua ............................................................................................... 10 Ilz Nehrindeki (Bavyera) glge bal kua ........................................................................................... 11 Lahn Nehrindeki (Hesse) bykl balk kua........................................................................................... 11 Oder Nehrindeki (Brandenburg) apak bal kua .............................................................................. 11 Belirte balk kuaklarnn belirlenmesi .................................................................................................. 14 ayak sinei (Anabolia nervosa) larvalar ............................................................................................... 15 Dere iskorpiti (Cottus gobio) .................................................................................................................. 16 Kababurun (Chondrostoma nasus) ......................................................................................................... 16 Somon (Salmo salar) .............................................................................................................................. 16 Huchen (Hucho hucho) ........................................................................................................................... 18 Katadrom gmen balklarn yaam dngs ........................................................................................ 19 Anadrom gmen balklarn yaam dngs ......................................................................................... 19 Alamaz dik d ................................................................................................................................... 21 Yol altndaki menfez ............................................................................................................................... 21 Moselle Nehrindeki Neef barajnn havadan grn.......................................................................... 22 Bir nehirdeki ak deseni......................................................................................................................... 23 Yan geit kanal ve teknik balk geidi iin en uygun yer ........................................................................ 23 Dar al engellerde balk geidi ina yeri. .............................................................................................. 23 Yan geit tipi hidroelektrik santrallerde balk geidi yeri. ...................................................................... 24 n odal balk geidi ............................................................................................................................... 25 Balk geidi girii ..................................................................................................................................... 25 Toplama galerisi olan hidroelektrik santrali ........................................................................................... 26 Toplama galerisinin en kesiti .................................................................................................................. 26 Deiken memba kotlar iin farkl su girileri (balk klar). ............................................................... 27 Dinlenme havuzlar olan teknik balk geidi ........................................................................................... 29 Kaba malzemeli taban substrat ............................................................................................................. 29 Doal grnml balk geidi tipleri....................................................................................................... 31 Doal grnml taban eiklerinin tasarm iin model alnacak doala benzer zellikleri olan nehir kesimi ............................................................................................ 32 Taban rampalar ve meyilli tabanlarn yapl tipleri .............................................................................. 33 Kaya dolgu yapll meyilli taban............................................................................................................ 33 Kaya dizisi eklindeki taban basama .................................................................................................... 34 Kavisli taban rampasnn stten grn ............................................................................................. 34 Yapay dnn przl meyilli tabana dntrlmesi ........................................................................ 35 Regle edilebilen bir bendin koruma eii hline dntrlmesi ........................................................ 35 Grossweil/Loisach taban rampas .......................................................................................................... 37 yiletirme ncesi Bischofswerder ahap bendi ..................................................................................... 38 yiletirme sonras Bischofswerder koruma eii ................................................................................... 38 Mangfall Nehrindeki basamakl tabann boy kesiti ................................................................................ 39 Mangfall Nehrindeki basamakl taban.................................................................................................... 39 Mhlenhagen/Goldbach taban rampas yerleiminin stten grn ................................................ 40 Mhlenhagen/Goldbach taban rampas ................................................................................................ 40 Yan geit kanal ....................................................................................................................................... 41 Lapnow Deirmenindeki yan geit kanal ............................................................................................... 42 Yan geit kanallarnn tabannn ve kylarnn salamlatrlmasna rnekler ........................................ 43

xviii

ekil 4.19: ekil 4.20: ekil 4.21: ekil 4.22: ekil 4.23: ekil 4.24: ekil 4.25: ekil 4.26: ekil 4.27: ekil 4.28: ekil 4.29: ekil 4.30: ekil 4.31: ekil 4.32: ekil 4.33: ekil 4.34: ekil 4.35: ekil 4.36: ekil 4.37: ekil 4.38: ekil 4.39: ekil 4.40: ekil 4.41: ekil 4.42: ekil 4.43: ekil 4.44: ekil 4.45: ekil 4.46: ekil 4.47: ekil 4.48: ekil 4.49: ekil 5.1: ekil 5.2: ekil 5.3: ekil 5.4: ekil 5.5: ekil 5.6: ekil 5.7: ekil 5.8: ekil 5.9: ekil 5.10: ekil 5.11: ekil 5.12: ekil 5.13: ekil 5.14: ekil 5.15: ekil 5.16: ekil 5.17: ekil 5.18: ekil 5.19: ekil 5.20: ekil 5.21: ekil 5.22: ekil 5.23:

erisine enerji krc kayalarn yerletirildii yan geit kanal ................................................................ 44 Bir yan geit kanalnda eimi paralara ayrmak iin kayalk eiklerin kullanlmas ............................... 44 Kinsaudaki Lech barajndaki yan geit kanalnn su giri yapsndaki kontrol dzenei. ....................... 45 Varrel Estate yaknndaki Varrel Bke deresinde bulunan yan geit kanal ........................................... 47 Seiferts Deirmenine ait bendin konumunu gsteren ema.................................................................. 48 Seifert Deirmenindeki yan geit kanal ................................................................................................. 48 Kinsau yan geit kanalnn vaziyet plan ................................................................................................. 49 Kinsau yan geit kanal ........................................................................................................................... 49 Bentlerdeki balk rampalarnn konumu ................................................................................................. 50 Krewelin bendindeki balk rampas ........................................................................................................ 51 Eitorf bendindeki balk rampas.............................................................................................................. 51 Przl kanal tipinde havuzlu geit ........................................................................................................ 53 Przl kanal tipinde havuzlu geit ........................................................................................................ 53 Kazkl geit ............................................................................................................................................. 54 Eselsbrcke balk rampas ...................................................................................................................... 55 Dattenfeld balk rampas ........................................................................................................................ 56 Dattenfeld balk rampas ........................................................................................................................ 56 Delmenhorst balk rampas .................................................................................................................... 57 Przl kanall Uhingen havuzlu geidi .................................................................................................. 58 Spillenburg bendindeki balk rampas .................................................................................................... 59 Spillenburg bendindeki balk rampas .................................................................................................... 59 Spillenburg bendindeki balk rampas .................................................................................................... 60 Spillenburg bendindeki balk rampas .................................................................................................... 60 Yan geit kanal ....................................................................................................................................... 62 Hesaplama rneini gsteren izim ....................................................................................................... 63 Taban eikler iin hidrolik hesaplama .................................................................................................... 64 Kinsaudaki Lech barajndaki balk geidi ............................................................................................... 64 Batk akta azalma faktr ................................................................................................................. 65 Kayalk eikteki ak ................................................................................................................................ 66 Hesaplama rneine ilikin izim ........................................................................................................... 66 Eitorf-Unkelmhle balk rampasndaki deneme altrmas .................................................................. 67 Klasik havuzlu geit................................................................................................................................. 69 Havuzlu geitler ...................................................................................................................................... 69 Havuzlu geit .......................................................................................................................................... 70 Havuzlu geit .......................................................................................................................................... 70 Havuzlu geitlerde kullanlan terimler ................................................................................................... 71 Paralelkenarl geidin perde duvar tasarm........................................................................................... 72 Lehmende Moselle bendindeki paralelkenarl geit ............................................................................. 73 Elbe Nehri zerindeki Geesthacht bendine ina edilen hrgl balk geidi........................................ 73 Havuzlarn en kesiti ................................................................................................................................ 75 Havuzlu geidin boy kesiti ...................................................................................................................... 75 Koblenz/Moselle balk geidi .................................................................................................................. 76 Dahl havuzlu geidi................................................................................................................................. 77 Dahl havuzlu geidi................................................................................................................................. 77 ift yarkl balk geidi ............................................................................................................................. 78 Bergerac bendindeki yarkl geit ........................................................................................................... 78 Yarkl geitlere ilikin boyutlar ve terimler ............................................................................................ 79 Yarktaki ak hz dalm ....................................................................................................................... 80 Yarkl geidin boy kesiti ......................................................................................................................... 81 Yarkl geidin ayrnts ............................................................................................................................ 81 Yarktan geen su aknts ....................................................................................................................... 82 Yarkl geitteki su debisi ........................................................................................................................ 82 Keskin kenarl yarklar iin debi katsays ............................................................................................... 82 Hesaplanan rnek deerlerle birlikte ematik gsterim ........................................................................ 83

xix

ekil 5.24: ekil 5.25: ekil 5.26: ekil 5.27: ekil 5.28: ekil 5.29: ekil 5.30: ekil 5.31: ekil 5.32: ekil 5.33: ekil 5.34: ekil 5.35: ekil 5.36: ekil 5.37: ekil 5.38: ekil 5.39: ekil 5.40: ekil 5.41: ekil 5.42: ekil 5.43: ekil 5.44: ekil 5.45: ekil 5.46: ekil 5.47: ekil 6.1: ekil 6.2: ekil 6.3:

Yarkl geidin perde duvarlar ................................................................................................................ 84 Neu Lbbenauda Spree bendindeki yarkl geit ................................................................................... 86 Denil geidi ............................................................................................................................................. 87 Denil geidindeki saptrclar .................................................................................................................. 87 Denil geidindeki karakteristik hz dalm ............................................................................................ 87 Denil geidi ............................................................................................................................................. 88 Denil geidi ............................................................................................................................................. 88 Denil geidi ............................................................................................................................................. 90 h* = f(ho) ilikisi ...................................................................................................................................... 90 Saptrclarn lleri ............................................................................................................................... 91 Denil geidinin boy kesiti ........................................................................................................................ 91 Unkelmhledeki hidroelektrik santralinin Denil balk geidi ................................................................. 93 Dinlenme havuzlu alt Denil kanal .......................................................................................................... 94 Alt Denil kanal........................................................................................................................................ 94 Deniz lampreyi (Petromyzon marinus) ................................................................................................... 94 Ylan bal (Anguilla anguilla) ................................................................................................................ 95 Ylan bal merdivenli paralelkenarl geit ............................................................................................. 95 Ylan bal merdiveni ............................................................................................................................. 96 Balk eklznn alma prensibi............................................................................................................ 97 Schodendeki balk eklz ...................................................................................................................... 98 Schodendeki balk eklz ...................................................................................................................... 99 Balk asansrnn alma prensibi ..................................................................................................... 100 Tuilires balk asansr ........................................................................................................................ 101 Tuilires balk asansrnn girii ......................................................................................................... 101 zleme amal balk tuzaklamas ........................................................................................................... 105 Markalanm somon ............................................................................................................................. 105 zleme amal elektrikle avclk ............................................................................................................. 105

izelge 2.1: Ren, Weser ve Elbe nehir sistemlerindeki belirte balk kuaklarnda bulunan baz balk trlerin dalm ............................................................ 12 izelge 2.2: Nehir kuaklar ...................................................................................................................................... 13 izelge 2.3: Nehir kuaklarnn eime gre snflandrlmas .................................................................................... 13 izelge 3.1: Baz ergin balk trlerinin ortalama boyu .............................................................................................. 28 izelge 5.1: Havuzlu geitlere ilikin tavsiye edilen ller ...................................................................................... 72 izelge 5.2: Sadece tek yar olan geitlere ilikin asgari boyutlar ......................................................................... 79 izelge 5.3: Azami memba su kotunda su seviyeleri ve ak hzlar ......................................................................... 84 izelge 5.4: Denil geitlerinde kanal genilii ve eim iin klavuz deerler ............................................................ 89 izelge 5.5: Denil geidinde saptrclarn tasarm iin klavuz deerler .................................................................. 89

xx

Giri

Birok balk tr normal davran gerei, hayatlarnn belirli dnemlerinde uzun ya da ksa mesafeli g etmektedir. Bu trlerin en ok bilinenlerine rnek olarak denizden nehirlerdeki yumurtlama alanlarna dnerken binlerce kilometre yol kat eden somon (Salmo salar) ve mersin bal (Acipenser sturio) verilebilir. Uzun mesafeli g eden bu trlerin yan sra dier balklar ve omurgaszlar da, yaam dnglerinin belirli aamalarnda nehrin bir blmnden dier blmne ksa sreli ya da kk apl gler yapmaktadr. Ortaada Avrupadaki birok dere ve nehre su gcnden yaralanmak amacyla bentler ina edilmitir. Bu tarihi yaplar, hl kltrel varlmzn nemli bir blmn oluturmaktadr. Sanayileme ve dnya nfusunun artna paralel olarak nehirler, insanlar tarafndan ok eitli amalarla youn bir ekilde kullanlmaya devam etmektedir. Gnmzde takn kontrol, ulam ve imesuyu temini gibi kullanm amalarnn yan sra hidroelektrik enerji retimi, zellikle son dnemde yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanmnn teviki neticesinde yeni barajlarn yaplmasn nemli lde tevik etmitir. Bu erevede fosil enerji kaynaklarndan doaya salnan karbondioksiti azaltmak amacyla hidroelektrik enerji youn bir ekilde desteklenmektedir. Baraj ve bent gibi engellerin nehirlere inas sonucu nehir ekosistemlerinin karakteri ve nitelii nemli lde etkilenmitir. Bu su yaplar, nehrin btn kesimlerinin su altnda kalmasna ve akarsu karakterini yitirerek rezervuara dnmesine yol aar. Ayrca bu engeller nehrin dikey balanabilirliini de kesintiye uratr, bylece su canllarnn geii imknsz hle gelir. Su kirlilii gibi dier etkenlerle birlikte bu durum, baz balk trlerinin (somon, mersin bal, tirsi) populasyonlarnda azalmaya, bazen de neslinin yok olmasna sebep olur. nsan eliyle yaplan baraj ve bent gibi engellerin olumsuz etkileri ok nceden beri bilinmektedir. rnein, on nc yzylda Jlich Kontu Rur nehri (Kuzey Ren-Vestfalyadaki Maas Nehrinin kolu) ile ilgili olarak, somonlarn g ettii dnemde btn bentlerin ak tutulmasn emreden bir ferman karmtr (Tichelbacker, 1986). Buna benzer kkl zmler gnmzde uygulanabilir olmamakla birlikte, mevcut engeller sadece balk geidi ina edilerek alabilir hle getirilebilmektedir. Balk geitlerinin yapm, nehir habitatnn ya da nehrin dikey balana-

bilirliinin kaybolmas gibi barajlarn sebep olduu temel ekolojik zarar ortadan kaldrmamakla birlikte, bu tedbir sayesinde engellerin olumsuz ekolojik etkisi belirli lde hafiflemekte ve ekolojik uyumluluk artrlmaktadr. rnein, 1980li yllarn ortalarnda Kuzey Ren-Vestfalyadaki nehirlerin somon ve denizalas ile balklandrlmas amacyla balatlan programn baarsnn ardnda sadece atk su artm tesislerinin inas ile su kalitesindeki iyileme olmayp, kritik engeller zerine balk geidi yaplarak potansiyel yumurtlama alanlar ile (Sieg Nehir sistemi) ana nehir kolu (Ren Nehri) arasndaki balantnn yeniden salanmas da vardr (Steinberg ve Lubieniecki, 1991). Sucul ekosistemler arasndaki balantnn yeniden tesisi, nesli tehlike altnda olan balk trlerinin nehirlerde yeniden oaltlmas faaliyetlerine, daha genel olarak tr ve habitatn korunmasna nemli katk salamtr. Gnmzde nehirlerin dikey balanabilirliinin yeniden tesisi, kamuoyuyla paylalan sosyopolitik bir hedeftir. Bu hedefe, ihtiya duyulmayan engeller ortadan kaldrlp (yani, yklp) yerine meyilli taban ya da balk geidi ina edilerek ulalabilir. Balk geitleri, su canllarnn g yollar zerindeki baraj ve bent gibi engelleri aarak memba veya mansap glerini kolaylatran yaplardr. Su ktleleri arasndaki balantnn yeniden salanmas, sadece balklarn yararna olmayp, btn su canllar iin nemlidir; balklarla birlikte dier btn su canllarn ierisine alan daha uygun genel bir terim bulunmadndan bu kitapta balk merdiveni, balk yolu, balk geidi ve balk basamaklar gibi terimler kullanlmtr. Gemite sadece balklarn nehrin st ksmlarna kmasna yardmc olmaya nem verildiinden, bu terimlerin gemiten kaynakland grlmektedir. Gnmzde balk yolu terimi, balk faunas ile snrl olmayp, g eden btn su canllarn kapsayan geni bir anlamda kullanlmaktadr. Bu terimin anlam, son dnemde nemi gittike artan mansap gn de ierisine alacak ekilde geniletilmitir. Balk merdivenleri, teknik olarak fayda salayacak biimde ya da doay taklit eden tarzda ina edilebilmektedir. Doal zmlerden yan geit kanallar ve balk rampalarnn yan sra, klasik havuzlu tip geitler ve yarkl geitler gibi daha teknik zmler de bulunmaktadr. Allagelmi tiplerin dnda, ylan bal merdivenleri, balk asansrleri ve hidrolik balk eklz gibi zel yaplar da kullanlmaktadr. Bu kitapta sadece memba gne ynelik balk geitleri ile ilgili en yeni bilgiler yer almakta olup, ina, iletme ve

bakmlarnn yan sra ilevselliklerinin denenmesi ile ilgili tavsiye ve aklamalar da verilmitir. Gnmzde balklara ilikin davran engelleyici dzenekler (balklarn trbinlere veya su alma azlarna giriini engelleyici hava kabarckl, kl, elektrik akml perdeler gibi#) ile balklarn nehrin aa kesimlerine geiine yardmc olan dzeneklerin (mansap gn salayan yan geit sistemlerin#) tasarm ve yapl hakknda bilgilere gerek duyulmaktadr. Hlihazrda bu konularla ilgili nemli lde bilgi eksiklii bulunmas nedeniyle DVWK, bu alanda bir alma balatm ve bu sorunlarla ilgili baka klavuzlarn hazrlanmas iin giriimde bulunmutur. Bu kitapta mansap g konusu yzeysel olarak ele alnm olup, ayrntl bir ekilde aklanmamtr.

Editr tarafndan eklenen aklama

2
2.1

Ekolojik prensipler
Akarsu ekosistemleri

karyadr; sonuta, sadece srklenmeye kar durabilme mekanizmalar gelimi ya da su akntsna kar hareket edebilen canllar bu sularda kalc bir topluluk oluturabilir. Akarsulardaki eitli ak karakteristiklerine uyum salamayla ilgili olarak su canllar, mansaba doru srklenip yerlerini kaybetmemek iin farkl biyolojik stratejiler gelitirmitir:

Akarsular, farkl ekolojik blgeleri doal yolla birbirine balar; bu ynyle ekolojik ynden ok nemlidir. Bu sebeple, daha doru bir ifadeyle tabiattaki hayati iletiim hatlar olarak adlandrlr. Genel olarak dier btn ekosistemler de bu lde byk yapsal farkllk arz etmekte ve sonu olarak, eitli bitki ve hayvan trlerinin oluturduu ok zengin ve birbirinden farkl topluluklar n plana karmaktadr. Bununla birlikte insan faaliyetleri iin bu kadar ok kullanlan veya kirlilik ve yapsal deiikliklerden ar etkilenen baka bir ekosistem yoktur. Zarar grmemi bir akarsu ekosisteminin karakterini, ierisinde ok sayda abiyotik (cansz) ve biyotik (canl) etkenlerin yer ald son derece karmak bir yap belirler. Bu nedenle parametrelerin sadece birinde ortaya kan deiiklik, akarsudaki canl topluluklar (biyosnoz) zerinde bir dizi ok farkl etkiyi tetikler. Gnmzde bu tr etkilerin olutuu mekanizmalar hakknda ok fazla bilgi mevcut deildir. Farkl jeofizik, iklimsel ve baka abiyotik etkenlerin bir arada bulunmas, bir nehirdeki farkl habitatlarn kalitesi ve yaps zerinde belirleyici etki oluturmaktadr. Bu temel parametrelerden birka aada verilmitir.

Vcut biimi uyumu Hem balklarn hem de bentik (tabanda yaayan) omurgaszlarn vcudu, kendi habitatlarnn ak rejimlerine uyum salayabilecek en uygun biimi almtr. Kahverengi alabalk (Salmo trutta f. fario) veya golyan bal (Phoxinus phoxinus) gibi akarsularn hzl akan st kesimlerindeki balklarn vcudu torpido biiminde olduundan su akntsna direnleri ok dktr; apak bal (Abramis brama) ve sazan (Cyprinus carpio) gibi srt yksek olan balklar ise akntnn daha yava olduu sularda topluluk oluturur (ekil 2.1).

2.1.1 Jeoloji ve iklim

Kylara yakn kesimlerdeki ovalk araziler, yksek araziler ve dalk alanlar gibi farkl ekolojik blgeler, temelde jeolojik ve iklimsel zellikler bakmndan birbirinden ayrlr; bu nedenle bu blgelerdeki akarsularn karakterinin, bulunduklar yere gre deimesi artc deildir. Nehirlerin hidrolojik karakteristikleri, suyun kendi hidrokimyasal zelliklerinin yan sra, deniz seviyesine gre ykseklik, ya ve yeryzne kan kayalarn bileimi gibi etkenler tarafndan belirlenir. Arazinin eimi de orografik bir etken olup, dier abiyotik etkenlerin (su hz ve tabandaki substrat bileimi gibi) yaps ile birlikte erozyon ve sedimantasyon sreleri zerinde belirleyici etkiye sahiptir.

2.1.2 Su hz
Akarsularda ekolojik olarak belirleyici en nemli etken su hzdr. Akarsulardaki hayvan topluluklar her zaman aknt ile srklenme tehlikesiyle kar

ekil 2.1: Balklarn vcut biimlerinin farkl su hzlarna uyumu (Schua, 1970) (a) Akarsularn hzl akan st kesimlerindeki trler: kahverengi alabalk, golyan bal, dere iskorpiti, (b) Nehrin yava akan blgelerindeki trler: apak bal, sazan, kzlkanat.

Davran uyumu
Su canllarnn birou, mansaba srklenmekten kurtulmak iin aktif davran uyumundan yararlanmaktadr. Bu canllara en gzel rnek Baetis cinsine ait mays sinekleridir. Bu sinekler, su ak hzlandnda vcutlarn substrat zerine bastrr; bylece suya kar direnleri azalr (ekil 2.2).

belirli bir yndeki hareketlerdir. Dere iskorpiti yavrular, yzme kabiliyetinin henz yeterince gelimedii dnemde aknt ile mansaba tandktan sonra membaya doru yaklak 2 km kadar yzer (Bless, 1990). Baz bcek trlerinin ergin bireyleri, larval dnemdeki srklenme sonucunda ortaya kan konum kayplarn dengelemek iin membaya doru uar (Pechlaner, 1986). Buna benzer dengeleme gleri tatl su ekirgelerinde (Gammaridae) de grlmektedir (Hughes, 1970; Meijering, 1972). Akarsu eimi, morfolojik olarak deiiklie uramam nehirlerin su hzn (ve akmn) ve dolaysyla nehir yatann genel yapsn belirleyen en nemli etkendir. Su hz, akarsu yata genilii boyunca ortaya kan yerel farkllklarn etkisiyle nemli lde deiiklik gsterebilir. Nehir yapsndaki bu dinamik deiiklikler sonucunda, sucul habitatlarn ok ekilli mozaik benzeri karakterinin temelini oluturan farkl aknt desenleri meydana gelir. Ak rejimindeki deiimler, akarsulardaki hayat artlarn da deiiklie uratr. Normal su seviyesinde yava akntl, takn zamanlarnda ise yksek akm hzlarnn etkisinde kalan alanlar vardr (ekil 2.3). Takn dneminde su canllar mansaba daha kolay srklenir; takn hafifledikten sonra faunann, dengeleme gleri ile eski konumuna dnmesi gerekir.

ekil 2.2: Baetis cinsine ait bir mays sinei larvasnn su ierisindeki duruu (Schua, 1970) a) Zayf akntlarda b) Gl akntlarda

Tutunma yollar
Bentik omurgaszlarn birou, vantuzlar (slkler ve karasinek larvas, Simulium spp.), bkml iplikik salglama (tatarck larvas) ya da engel, trnak veya vcut uzantlar zerindeki kllar vastasyla kendilerini substrata tutturur.

2.1.3 Kesme gerilmesi ve substrat dalm

Akarsudaki enerji, erozyon ve sedimantasyon ile doal akarsu yatan dinamik bir biimde yeniden ekillendirir. Suyun kesme gerilmesi katlarn tanmasna (yatak yk) ve byk lde yer deitirmesine sebep olur. Bu durum, farkl aknt desenleri ile birlikte farkl taban ve ev yaplarnn olumasna yol aar: Menderes oluturan ve yayvan yatakl nehirlerde, taban ve evdeki malzemenin erozyonla uzaklatrlmas sonucu kvrm yerinin d kenarnda dik evler oluurken, i kenarda malzeme birikimi nedeniyle dz ev birikintileri oluur. Blgesel akl, kum ve silt birikimi su derinliini azaltarak s alanlarn olumasna yol aar. Kat malzemenin uzaklamas su derinliinde arta (derin gllenmeler ve delikler) sebep olur. Ksa mesafeli aralklarla, aknts yava olan blmleri hzl akntl blmler (ukur-tmsek yaps) takip eder. Nehir yatanda grlen dinamik kaymalar, gei blgesi, kr yan kol ve su kabarmalarna yol aar.

Yava akntl alanlarda yaayan canllar

Byk talarn arkasnda ve altnda yava akntl alanlar oluur; dere iskorpiti (Cottus gobio) gibi trler bu alanlar snma yeri olarak kullanr. Bu balk tr substrat ile dorudan temas etmeye alr ve bymesine paralel olarak vcut boyutuna uygun farkl byklklerdeki snma yerlerini tercih eder. Balklar ve eitli omurgasz canllar yksek su hzndan ve nehirlerin ara boluklarndaki (tabandaki substrat paracklar arasndaki boluklar) yrtclardan korunmak iin snacak yer arar. rnein glge balnn (Thymallus thymallus) besin keseli larvalar bu aklarn ierisine 30 cm kadar girerek kendilerini yrtclardan korur.

Dengeleme gleri
Dengeleme gleri, esasen srklenme neticesinde oluan konum kayplarn dengelemeye yardmc olan

ekil 2.3: Bir nehirdeki ak karakteristiklerinin farkl debi koullarnda deiimi a) Asgari su kotu: Dk hzlar; su, engellerin etrafndan akar. b) Azami su kotu: Yksek hzlar; su, engellerin zerinden akar.

Akarsularda tane byklklerine bal olarak kat cisimler de tanr (ekil 2.4). Yksek su hzlarnda ve tabanda buna uygun olarak oluan yksek kesme gerilmesinde aknt ile byk substrat paralar bile tanabilmektedir. Kesme gerilmesindeki azalmaya bal olarak ncelikle kaba malzemeler tabana kerken, daha ince taneli paralar akntnn az olduu yerlerde birikene kadar tanr. Bu sebeple, doal veya doala yakn nehirlerde substrat, farkl akntlara bal bir mozaik yap sergiler ve burada, her birinin kendine zg habitat ihtiyac olan farkl canl topluluklar (biyosnoz) kmelenir. Pek ok trn habitat ihtiyac yaam dngs boyunca nemli lde deiebildiinden, ok zengin tr eitliliinin akarsularda yaamn srdrebilmesi iin bu farkllam substrat en temel n arttr:

Kahverengi alabalk (Salmo trutta f. fario), glge bal (Thymallus thymallus), bykl balk (Barbus barbus) ve noktal inci bal (Alburnoides bipunctatus) gibi birok balk tr, yumurtalarn brakmak iin belirli tane byklklerden oluan akl substratlara gerek duyar. Dere, nehir ve deniz lampreylerinin (Lampetra planeri, Lampetra fluviatilis, Petromyzon marinus) larvalar (ammocoetes) ayrca, gizlendii ve zerinden akan sudaki organik maddeleri szerek beslendii dnemde geliimleri iin ince taneli sediment birikimlerine ihtiya duyar. Kababurun (Chondrostoma nasus) talar zerinde gelien algleri yiyerek beslenir; bu sebeple, beslenme dneminde ta ve kaya paralarna, yumurtlama dneminde ise akl zemine gerek duyar.

ekil 2.4: Ak hzna gre substrat malzeme dalm

2.1.4 Scaklk
Akarsularn scakl, tatl su (limnetik) biyosnozu bakmndan zellikle nemlidir. Birok canl tr, metabolik ilevleri ve normal davranlar iin dar bir scaklk aralna uyum salamtr. Bu trler sadece en uygun scakla gre belirli ldeki sapmalar tolere edebilir. Isl kirlenme (havuzlarda snm sularn, termik santrallerin soutma sularn vb. ortama girii) sonucu akarsularn bir miktar snmas ve depolanm sularn youn gne mas sonucu snmas, scakla duyarl bu tr canllarn topluluk oluturmalarn snrlandrabilir. Dier taraftan, balklarn remesi, her tre zg bir en dk scakla baldr. Kahverengi alabalk (Salmo trutta f. fario) 5Cun altndaki scaklklarda yumurtasn brakrken, kababurunun (Chondrostoma nasus) remesi sadece 8Cta, golyan balnnki (Phoxinus phoxinus) ise 11Cta balar. Nehrin aa kesimlerine (potamon) zg sazan (Cyprinus carpio) ve kadife bal (Tinca tinca) gibi trler sadece su scakl 20Cun zerinde olduunda yumurta brakr. Su scaklklar ve scaklk deiimleri balklarn g davran zerinde nemli bir etkiye sahiptir (Jonsson, 1991). Norveteki Imsa nehrinde yaayan somon ve denizalas smoltlar mansap g iin 10Cun altndaki scaklklar tercih ederken, ergin ylan balklarnn birou 9C ile 12C arasndaki scaklklarda nehrin mansabna doru yzmektedir. Su scaklklarndaki art balklarn memba gn de balatmaktadr. Bununla birlikte, belirli bir tre zg scaklk snr aldnda balk metabolizmas hzlanabildiinden ve baln fiziksel dayanm azalabildiinden ok yksek su scakl memba gn engellemektedir.

kaynaklanmaktadr. Su hz ve akmyla ok ilgili olan sudaki oksijen muhtevas, su canllarnn akarsularda topluluk oluturmas zerinde nemli bir etkiye sahiptir: Akarsularn kaynaa yakn yerlerinde yksek oksijen seviyesine uyum salayan omurgaszlar, toplam oksijen ihtiyacn vcut yzeyinden difzyonla karlar. Akntnn hzl olmas nedeniyle, canllarn solunum ihtiyalarn karlamaya yetecek miktarda oksijence zengin su salanm olur; bu nedenle farkl tasinei larvalarnda oksijeni absorbe etmek iin zel organlar (solungalar) gelimemitir. Akntnn daha yava olduu nehir blmlerinde yaayan midyeler (ift kabuklular), birgnsinei (Ephemeroptera) ve evciklibcek (Trichoptera) larvalar gibi trlerin oksijen alveriini kolaylatran solunum organlar, bir baka deyile solungalar vardr. Tatarck sinei larvalar (Chironomidae) ve halkal solucanlar (Tubifex tubifex) gibi baz dip canllarnn vcut svlarnda, srekli oksijen eksiklii olan habitatlara uyumun bir gstergesi olarak hemoglobin bulunmaktadr. Hemoglobinin oksijen balama kapasitesi ok fazla olduundan, vcudunda bu molekln bulunduu canllar oksijenin dk olduu ortamlar da bile oksijen ihtiyalarn karlayabilir. Baz balk trleri de, sudaki farkl oksijen seviyelerine uyum salamtr. Yaz mevsiminde bile sularn souk olduu akarsularn yukar kesimlerinde (ritron) yaayan kahverengi alabalk (Salmo trutta f. fario) ve golyat bal (Phoxinus phoxinus) gibi trler iin akarsuyun doall ve temizlii korunduu srece, yl boyunca kullanlabilir durumda yeterli oksijen vardr. Bu yzden bu trlerin solunga faaliyetleri dk seviyede olup, sudaki oksijenin yeterince olmas gerekir: Kahverengi alabalk 9 mg/Lnin altnda oksijen deriimlerine uzun sre dayanamamaktadr. Bununla birlikte, nehrin yava akan kesimlerinde (potamon) yaayan trler, doal yolla oluan oksijen eksikliine uyum salamtr. rnek olarak sazan bal (Cyprinus carpio) oksijen deriiminin 2 ila 3 mg/L olduu sularda yaayabilmektedir. Tasran balklar ailesine (Cobitidae) mensup baz yerli trler [rnein, dikenli tasran (Cobitis taenia), tayiyen (Misgurnus fossilis) ve tasran (Noemacheilus barbatulus)] srekli oksijen eksiklii grlen habitatlara uyumun bir sonucu ola-

2.1.5 Oksijen
znm oksijen sucul ortamlarda nemli bir yere sahiptir. Akarsulardaki trblansl ak artlarnda su yzeyi araclyla oksijen alm (fiziksel oksijen alm) nemli bir kaynak olmakla birlikte, yksek sucul bitkilerin yan sra planktonik ve epifitik algler de fotosentez ilemiyle (biyolojik oksijen temini) oksijen retmektedir. Nehirlerin kendini temizleme srecinde oksijen tketen mikrobik paralanmayla ortamdan uzaklatrlan organik kirlilik, sulardaki oksijen seviyesini nemli lde azaltabilir. Olaan d durumlarda bu olay su canllarnn lmne sebep olabilir. Ska karlalan balk lmlerinin nedeni sadece toksik maddeler (siyanr, pestisitler vb.) olmayp, daha ok kanalizasyon atklar veya sv gbre gibi organik maddenin oksijen tketen paralanma mekanizmas sonucu ortaya kan oksijen eksikliinden

rak barsak solunumu yapabilmektedir. Sudaki oksijen muhtevas dk olduunda bu trler, hava yutup, buradaki oksijeni zel bir solunum organ ile ayrabilmektedir.

2.2

Nehir sreklilii

edilir. iddetli trblansl ak sebebiyle atmosferden srekli bir biimde oksijen alnr. Nehirdeki oksijen muhtevas, su scaklndaki ykselme ve ak hzndaki azalma sebebiyle nehir boyunca azalma gsterir. Aa kesimlerde su bitkileri ve zellikle fitoplanktonlarn suyun oksijen muhtevas zerinde nemli etkisi vardr. Burada aklanan genel modelde, eimdeki sreksizliin etkileri, byk yan kollardan gelen ak sebebiyle debideki ani art veya gllerden ak esnasnda enerji alm gibi zel durumlar dikkate alnmamtr. Nehir Sreklilii Kavramnda bir nehir gzerghndaki farkl abiyotik faktrlerin deiimine bal olarak benzer ekilde karakteristik bir biyolojik deiimin olduu gerei ifade edilmektedir. Bu deiim ls ayrca, nehirdeki biyolojik enerji ak olarak anlalabilir ve biyosnozlar ile birlikte nehirdeki organik madde girii, tanm, kullanm ve depolanmasn ieren bir btn ifade eder. Biyolojik deiim, nehir boyunca belirli trdeki veya tipteki canllarn karakteristik bir dizi hlinde dier canllarla yer deitirmesi eklinde anlalabilir. Bu nedenle, belirli bir nehir kesiminde ya da btn nehir sistemindeki biyosnozlar bir dzen ierisinde birbiriyle belirgin bir biimde balantl olup, Nehir Sreklilii Kuramna gre, btn sistem ierisinde enerji kayplarn asgariye indirmekle ilgili ortak bir strateji izler. Bu erevede aa kesimdeki biyosnozlar, organik madde enerji dnm henz tamamlanmadndan membadakilere gre daha avantajldr; yukar kesimdeki biyosnozlarda mansaba tanan organik maddenin byk bir blm daha sonra paralanmaktadr (ekil 2.5). Bu kuram; nehrin farkl blmlerinde (st, orta ve alt kesimler) yaayan omurgaszlarn farkl besin elerini kullanmas ve farkl beslenme stratejileri gstermesi gerei ile desteklenmektedir. Nehir sreklilii boyunca biyoenerji ile ilgili grlen belli bal etkiler; organik madde ve k dhil d kaynakl (allokton) maddelerin farkl yerlerden youn bir biimde girii ile st kesimlerden ve yan kollardan gelen organik maddenin orta ve alt kesimlere srklenmesidir: Nehrin st kesimleri youn bir biimde evlerdeki bitki rtsnn etkisi altndadr. Bu durum, glgelenme nedeniyle nehirdeki ototrofik retimi azaltrken, dier taraftan zellikle den yapraklarla nehre ok miktarda l organik madde girii salar.

Vannote vd. (1980) tarafndan ortaya konulan Nehir Sreklilii Kavramnda, dorusal ekosistem olan nehirlerin ekolojik ilevi ve balanabilirliklerine ilikin engellerin etkileri aklanmaktadr. Bu enerji-ak modeli; nehir sistemlerinin dorusal balanabilirlii tezine dair kuramsal bir temel salar ve Blm 2.1de akland gibi, bir nehir boyunca abiyotik faktrlerde grlen belirgin deiimi esas alr. Sucul trler; belirli bir nehir kesiminde hkm sren zel yaam artlarna uyum salar ve akarsu boyunca abiyotik faktrlerin deiimine bal olarak doal bir ardklkla deiim gsteren karakteristik biyosnozlar meydana getirir. Aada verilen varsaymlara gre, fiziksel faktrlerin deiimi ile nehirlerdeki canl topluluklarnn bileimini etkileyen biyolojik mekanizmalar arasndaki temel ilikilere dayanan ideal bir model oluturulabilir: Nehir debisi kaynaktan nehir azna doru srekli artar. Genel olarak kaynaktan uzaklatka eim azalr. Ak hz, nehrin st kesimlerinde ok yksek olup, ak ynnn tersine dzenli gelgit hareketlerinin olduu hali blgesine doru srekli azalr. Nehir gzergh boyunca substrat, ak hzna bal olarak belirgin bir biimde dzenlenir. st kesimlerdeki substrat arlkl olarak kaya paralar ve iri akldan meydana gelirken, orta kesimlerde kk akllar ve kum yaygndr; hali alanndaki substrat ise ince kum, silt ve kil malzemeden olumaktadr. Ilman blgedeki akarsularn st kesimlerinde 10Cun altnda olan yllk ortalama scaklk nispeten dk olmakla birlikte, nehir gzergh boyunca art gsterir. Ayrca, scaklk deiim aral da nehir boyunca srekli artmaktadr. Genellikle kaynaa yakn yerlerdeki scaklk yl boyunca hemen hemen sabit bir seyir izlerken, aa kesimlerde kn 0C ile yazn 20C arasnda deiebilmektedir. Akarsuyun st kesimlerindeki oksijen muhtevas, doygunluk veya ar doygunlukla karakterize

ekil 2.5: Nehir Sreklilii Kavram: Nehir geniliinin bir fonksiyonu olarak akarsulardaki biyosnozlarn yapsal ve ilevsel karakteristiklerinin deiimi (Bavyera Blgesel Su Ynetim Brosu, 1987) P = birincil retim; R = solunum faaliyeti; P/R = birincil retimin solunum faaliyetine oran

Karasal blgeden gelen girdilerin nemi, nehir genilii arttka azalma gsterir. Bununla birlikte, sudaki ototrofik birincil retimde ve organik maddenin st kesimlerden mansaba doru tanmasnda nemli lde art olur. Birincil retimin (P) biyosnoz solunum faaliyetine (R) oran (P/R), farkl nehir kesimlerinde bulunan biyosnozlar arasndaki fizyolojik farklar ortaya koyar. Orta kesimlerde birincil retim daha nemliyken st kesimlerde solunum faaliyeti ar basar. Bununla birlikte alt kesimlerde, su bulankl ve su derinliindeki arta bal olarak birincil retim nemli lde azalmaktadr. Ayn zamanda, st kesimlerde den yapraklardan kaynaklanan byk miktarlardaki organik madde de akla tanmakta, bylece burada da solunum faaliyeti birincil retime gre daha ar basmaktadr. Su canllarnn farkl morfolojik ve fizyolojik stratejileri, mevcut temel besin elerine ve farkl nehir kesimlerinde arlkl olan beslenme artlarna gsterilen uyum olarak anlalabilir. Beslenme tiplerine gre canllar aadaki gibi ayrlabilir: Paralayclar, den yaprak gibi organik maddeleri (> 1 mm) kullanr; mikroorganizmalarn destekleyici faaliyetine bamldr. Toplayclar, aknt hlindeki sudan kk (50 1 mm) veya ok kk (0,5 50 mm) paracklar szer veya bunlar substrattan toplar. Paralayclarda olduu gibi toplayclar da, mikrobik canllar ve bunlarn metabolizma rnlerine bamldr; yem paracklar ile birlikte bunlar da yerler. Kazyclar, substrat zerinde gelien algleri syrarak tketmede uzmanlamtr. Yrtclar, dier tipte beslenenleri yerler. zel beslenme artlarna (P/R < 1) uygun olarak hem paralayclar hem de toplayclar, st nehir kesimlerindeki omurgasz biyosnozu etki altnda tutar. Kazyclar ounlukla orta kesimlerde (P/R > 1) bulunur. Nehir genilii artna ve yem parack byklnn azalna paralel olarak toplayclar, byk nehirlerin biyosnozlarnda nemini korumaktadr. Yrtclarn oran nehir boyunca ok az deimekle beraber, tr bileimi farkllk gstermektedir. Bylece aadaki sonuca ulalabilir: st kesimler: paralayclar ve toplayclar Orta kesimler: kazyclar Alt kesimler: toplayclar Nehir boyunca balk topluluklar da karakteristik bir dizi gstermektedir. Birka trden meydana gelen

st kesimlerdeki souk su balk topluluklarndan sonra, tr eitlilii ok fazla olan lk su topluluklar gelmektedir. st kesimlerdeki trler arlkl olarak omurgaszlarla beslenirken (invertivor), orta kesimlerdeki balk topluluklar hem invertivor hem de pisivorlardan (dier balklar yiyenler) olumaktadr. Plankton yiyen (planktivor) trler, byk nehirlerin alt kesimlerinde yaamaktadr. Bylece aadaki sonuca ulaabiliriz: st kesimler: invertivor balklar Orta kesimler: invertivor ve pisivor balklar Alt kesimler: planktivor balklar Bu modelin ilerlilii iin temel art, hayvan topluluklarnn sistem dinamiklerine uygun olarak yerel artlara sorunsuz bir ekilde uyum salamalar ve gerekli deiiklii salayabilmeleridir. rnein her bir tr, yaam dngsne ve mevsim artlarna gre uygun beslenme alanlar ararken zgr olmaldr. Bu art, ilgili nehir kesimindeki canllar iin memba ve mansap geiinin engellenmemi olmasn gerektirmektedir. rnein evlerde bitki bulunmamas nedeniyle biyolojik enerji akndaki dzensizlikler veya akarsuyun barajla engellenmesi sonucu ortaya kan enerji ve madde aklarndaki dzensizlikler ile belirli bir ekosistem iin tipik olan biyosnozlarn oluumundaki dzensizliklerin nehir sisteminin tamamnda topluluk oluturma zerine olumsuz etkisi vardr. Nehir srekliliindeki kesintiler ve dolaysyla nehirdeki malzeme devridaimindeki kesintiler enerji dengesinde deiiklikler ortaya karr.

2.3

Akarsularn biyolojik kuaklara ayrlmas

Nehirlerdeki abiyotik ve biyotik etkenler arasndaki etkileimlerin bilinmesi; nehir sreklilii kapsamnda tipik biyosnozlar olan habitatlar arasndaki snrn belirlenmesine, bylece nehrin birbirinden farkl kuaklara blnmesine imkn tanr. Kuaklara ayrma uygulamada birok faydas grlen bir ilemdir; rnek olarak ekolojik temelli balklk iin nemli bir temel salar ve bir nehirdeki insan kaynakl mdahalelerin olumsuz etkisinin aka ortaya karlmasna imkn tanr. Balklk amalar bakmndan, farkl nehir kesimleri geleneksel olarak ticari ynden nem arz eden ve belirli bir kesimdeki balk bileimini karakterize eden belli bal balk trlerine gre snflandrlr. Tecrbeler, st kesimlerdeki balk topluluklarnn arlkl olarak kahverengi alabalk (Salmo trutta f. fario) ve glge balndan (Thymallus thymallus) olutuunu, orta kesimlerde bykl baln (Barbus barbus), alt kesimlerde ise apak balnn (Abramis brama) youn olarak bulunduunu gstermektedir.

10

Her blmde bulunan ilikili balk trleri ile bu belirte trler arasnda balant kurulabilir. Belirgin bir dzen gsteren balk topluluklarndaki bu dikey ardklk (kuaklara ayrma#), Fulda nehrinde Mller (1950) tarafndan belirlenmi olup, tr bileimde ok az farkllk olmakla birlikte ayn topluluk dizisinin Ren ve Elbe sistemlerinde de mevcut olduu grlmtr (izelge 2.1): st alabalk kuanda## belirte tr olan kahverengi alabalktan (Salmo trutta f. fario) baka ilikili tr olarak bulunan dere lampreyi (Lampetra planeri) ve dere iskorpiti (Cottus gobio) ile birlikte toplam tr yaamaktadr. Alt alabalk kuanda (ekil 2.6), yukarda verilen trlere ilaveten tasran (Noemacheilus barbatulus) ve golyan bal (Phoxinus phoxinus) bulunmaktadr. Glge bal kuanda (ekil 2.7), alabalk kuandaki btn trler bulunmakla birlikte, glge bal (Thymallus thymallus) kahverengi alabala gre daha baskn durumdadr. Bunlara ek olarak tatl su kefali (Leuciscus cephalus), kzlgz (Rutilus rutilus) ve dere kaya bal (Gobio gobio) gibi baka trler de bulunmaktadr. Bykl balk kuanda (ekil 2.8) st alabalk kuandaki trler bulunabilmekle beraber bunlarn ana populasyonlar yoktur; bykl balk (Barbus barbus), inci bal (Alburnus alburnus), tahta bal (Blicca bjoerkna) ve kababurun (Chondrostoma nasus) gibi Cyprinidae ailesi balklarnn yan sra turna (Esox lucius) ve tatl su lev# ##

rei (Perca fluviatilis) gibi yrtclar baskn durumdadr. Bu kuaktaki tr eitlilii glge bal kuandakine gre dikkat ekici ekilde daha fazladr. apak bal kuandaki (ekil 2.9) balk snozunda, glge bal ve bykl balk kuaklarna ait noktal inci bal (Alburnoides bipunctatus) ve golyan bal (Phoxinus phoxinus) gibi hzl akntlar tercih eden ilikili trler bulunmamaktadr. Akntnn daha gl olduu nehir kesimlerinde sadece yerel olarak bykl balk (Barbus barbus) da bulunmaktadr. Bunun yerine, apak bal (Abramis brama) ile kadife bal (Tinca tinca), sazan (Cyprinus carpio) ve kzlkanat (Scardinius erythrophthalmus) gibi durgun sulara zg dier trler baskn durumdadr. Nehir azndaki hali kua, Trakya levrei-dere pisisi kua olarak isimlendirilir. Bu kuak, gelgit olaylarnn etkisi altndadr. Dere pisisi (Platichthys flesus) ve ringa bal (Clupea harengus) gibi deniz trleriyle birlikte, Trakya levrei (Gymnocephalus cernua) gibi durgun su trleri ve apak bal kuandaki trler de grlebilmektedir. Nehir biyosnozlar, yukardaki belirte balk trleri ve ilikili trlere gre belirlenir. Kuaklara ayrma, balklarn yan sra su omurgaszlarn da kapsar. Bu nedenle, ar kirlenmi veya insan etkisiyle youn bir biimde deitirilmi sularda grlebilecei zere, belirte balk trlerinin bulunmad durumda bile, ilikili balk trleri ve omurgaszlara gre balk kuaklar doru bir biimde belirlenebilir. rnek olarak,

Editrn notu Editrn notu: Huet, 1949a gre kuaklarn adlandrlmas

ekil 2.6: Felda Nehrindeki (Hesse) alabalk kua

11

ekil 2.7: Ilz Nehrindeki (Bavyera) glge bal kua

ekil 2.8: Lahn Nehrindeki (Hesse) bykl balk kua

ekil 2.9: Oder Nehrindeki (Brandenburg) apak bal kua

12

izelge 2.1: Ren, Weser ve Elbe nehir sistemlerindeki temel balk kuaklarnda bulunan baz balk trlerinin dalm (Schwevers ve Adam, 1993ten deitirilmi)
st alabalk kua Kahverengi alabalk (Salmo trutta f. fario) Dere iskorpiti (Cottus gobio) Dere lampreyi (Lampetra planeri) Tasran (Noemacheilus barbatulus) Golyan bal (Phoxinus phoxinus) Dikence bal (Gasterosteus aculeatus) Glge bal (Thymallus thymallus) Noktal inci bal (Alburnoides bipunctatus) Gml balk (Leuciscus leuciscus) Dere kaya bal (Gobio gobio) Tatl su kefali (Leuciscus cephalus) Kzlgz (Rutilus rutilus) Bykl balk (Barbus barbus) Kababurun (Chondrostoma nasus) nci bal (Alburnus alburnus) Tahta bal (Blicca bjoerkna) Tatl su levrei (Perca fluviatilis) Turna bal (Esox lucius) apak bal (Abramis brama) Trakya levrei (Gymnocephalus cernua) Orfe (Leuciscus idus) Kzlkanat (Scardinius erythrophthalmus) Sazan (Cyprinus carpio) Kadife bal (Tinca tinca) Anadrom trler Denizalas (Salmo trutta f. trutta) Somon (Salmo salar) Nehir lampreyi (Lampetra fluviatilis) Deniz lampreyi (Petromyzon marinus) Tirsi (Alosa alosa) Dili tirsi (Alosa fallax) Mersin bal (Acipenser sturio) Katadrom trler Ylan bal (Anguilla anguilla) Dere pisisi (Platichthys flesus) reyen populasyonlarn birincil dalm alan reyen populasyonlarn ikincil dalm alan Alt alabalk kua Glge bal kua Bykl balk kua apak bal kua Trakya levrei-dere pisisi kua

13

izelge 2.2: Nehir kuaklar (Illies, 1961) st kesimler orta kesimler alt kesimler st kesimler orta kesimler alt kesimler st alabalk kua alt alabalk kua glge bal kua bykl balk kua apak bal kua Trakya levrei-dere pisisi kua epiritron metaritron hiporitron epipotamon metapotamon hipopotamon

dere

nehir

yksek oranda bulunan isopodlar (tespih bcekleri), diptera larvalar (sinekler) ve hirudinidler (slkler); populasyon younluu az olan kumpiresi (amfipodlar), evcikli bcek (trichoptera) ve belirli plecoptera trlerinin (ta sinei) bulunmamas ile karakterize edilen bykl balk kua, glge bal kuandan tam olarak ayrlabilir (Illies, 1958). Bu gerei vurgulamak maksadyla Illies (1961), akarsular iin belirte balk trleri temel alnarak yaplan kuaklara ayrma yerine geecek, uluslararas dzeyde genel kabul gren bir adlandrma ortaya koymutur. Aratrmac ncelikle akarsular, dereler (ritron) ve nehirler (potamon) olmak zere balca iki snfa, sonra da bunlarn her birini alt blme ayrmtr. Orta Avrupadaki sular iin Illiesin adlandrmas ile belirte balk kuaklarna gre yaplan snflandrma ayndr (izelge 2.2). Illies (1961), Orta Avrupadaki akarsular iin tipik olan Fulda nehrindeki biyosnoz dizisinin, Peru ve Gney Afrikadaki sularn yan sra Amazon havzasnda da mevcut olduunu gstermitir. Bileen trlerin farkl oluu, elbette artc deildir. Bununla birlikte, bu sularda bulunan yerli belirte ve ilikili trlerde, akntl ortamda hayatta kalabilmek iin Orta Avrupa nehirlerinde yaayan benzer trlerle ayn stratejilerin mevcut olduu grlmtr. Yine bu trler, Avrupadaki balklarla ayn beslenme alkanlklar gstermekte ve bu sebeple benzer ekolojik nilerde bulunmaktadr. Btn bunlar deerlendirildiinde, Nehir Sreklilii modelinin, dolaysyla

nehirleri biyolojik kuaklara ayrmann prensipte dnya apnda geerlilii olan bir kavram olduu sonucuna varlabilir. Huet (1949), arlkl olarak Fransa olmak zere, Belika, Lksemburg ve Almanyadaki farkl nehirlerde yrtt ve fizikokimyasal parametreler ile balk dalmn inceledii sistematik aratrmalarnda, nehir kuaklarnn oluumunda ana etkenin akntlar olduunu ortaya koymutur. Aratrc, aknt ls olarak hem eimden hem de nehir geniliklerinden (debiyi yaklak olarak tahmin etmek iin) yararlanmtr. Bu iki parametre ile nehir kuaklar arasndaki iliki izelge 2.3te verilmitir. Bu izelgede Weser ve Ren nehir sistemlerinden elde edilen tecrbeler nda epiritron ve metaritron arasndaki fark ortaya konularak aratrcnn verilerindeki eksiklikler tamamlanmtr. ekil 2.10da eim ve nehir genilii temel alnarak nehir kuaklarnn snflandrlmasna ilikin basit bir yntem sunulmutur. Bu snflandrma hem Orta Avrupadaki lman iklimler hem de Almanyadaki btn nehir sistemleri iin geerlidir (Huet, 1949).

2.4

Potansiyel doal tr bileimi

Avrupadaki tatl su balk trleri ayrntl olarak incelendiinde, gnmzde baz balk trlerinin pek ok nehirde uygun habitat bulamad aka grlmektedir. Almanyada var olduu kabul edilen toplam 70 yerli balk trnden 51i, Almanya Federal Cumhuriyetine ait Nesli Tkenmi veya Tehlikedeki Trler Krmz Listesindedir (Bless vd., 1994).

izelge 2.3: Nehir kuaklarnn eime gre snflandrlmas (Huet, 1949dan deitirilmi) Nehir geniliklerine gre eim [%] 25 100 m 15m 5 25 m 5,00 1,50 1,50 0,75 0,75 0,30 0,30 0,10 0,10 0,00 2,00 1,45 1,45 0,60 0,60 0,20 0,20 0,05 0,05 0,00 1,250 0,450 0,450 0,125 0,125 0,033 0,033 0,000 0,075 0,075 0,025 0,025 0,000 > 100 m

<1m epiritron metaritron hiporitron epipotamon metapotamon hipopotamon 10,00 1,65 1,65 1,25

Gelgit etkisi altnda kalan hali alanlar

14

verilmesi iin, hlihazrda mevcut olan ve makul bir srede belirli bir nehir kesiminde potansiyel olarak topluluk oluturabilecek trlerin dikkate alnmas zorunludur. Byle bir planlama srecini kolaylatrmak maksadyla belirli bir ihtiyosnozdaki potansiyel doal balk tr bileimi kavramndan faydalanlabilir. Bu kavrama, belirli bir nehir kesimine zg yerli balk trleri ile orada yaayan ya da ngrlebilir yakn bir gelecekte uygun bir habitat bulabilecek btn trler dhildir. Uygun habitatlarn yeniden tesisi; su kalitesindeki iyiletirmeler, nehrin yapsal slah ve nehir sisteminin dikey balanabilirliinin yeniden salanmas ile baarlabilir. Potansiyel doal balk tr bileimi belirlenirken eitli hususlar dikkate alnmaldr. Potansiyel doal balk faunasnn tam olarak belirlenmesi bir nehrin ekolojik bakmdan doru bir biimde deerlendirilmesi iin nart olduundan, balklk uzmanlar bu almalar genel olarak aadaki ltlere gre yapmaldr:
ekil. 2.10: Belirte balk kuaklarnn belirlenmesi maksadyla eim, nehir genilii ve nehir kuaklar arasndaki ilikinin grafikle gsterilii (Huet, 1959dan deitirilmi). Ana kuaklar gri renkli olup, gri alanlar arasndaki kuaklar gei kuaklardr. Nehirlerde bu geiler kademelidir.

Nehrin kuaklara ayrlmas: Potansiyel doal balk tr bileimini belirlemede birinci kural, nehir kuann (bkz. Blm 2.3) tam olarak tanmlanmasdr. Potansiyel doal tr eitliliine ilikin ilk tahmin, seilen kuaa zg belirte ve ilikili balk trleri belirlenerek yaplabilir. Biyocorafik konular: Herhangi bir nehirdeki potansiyel doal balk faunasnda yer alan trler tayin edilirken, nehir havzasndaki balk topluluklarnn, blge karakteristiklerine ve nehrin belirgin zelliklerine gre ekillenen tr bileimi dikkate alnmaldr. rnein, Orta Avrupa nehir sistemlerinde (Loiredan Vistulaya kadar) kababurun (Chondrostoma nasus) bulunurken, bu tr Schleswig-Holsteindeki nehirler ile Weser ve Elbe sistemlerinde hi grlmemektedir. Dier taraftan, huchen (Hucho hucho) (ekil 2.15) ile kk ene (Aspro streber) ve izgili Trakya levrei (Acerina schraetzer) gibi Percidae ailesine mensup baz trlerin yaylm sadece Tuna nehir sistemiyle snrldr. Topografik zellikler: Sucul biyosnozlar, potansiyel doal balk faunas belirlenirken dikkate alnmas gereken belirli topografik artlar yanstr. rnek olarak, gllere boalan veya gllerden kan nehirlerde belirte balk kuaklar tanmlanamamaktadr; bunun sebebi, bu artlar altnda nehrin akntl olmayan blgelerinde yaayan durgun su balk trleri ile gl ayaklarndaki blgelerde bulunan nehir trlerinin oluturduu kark biyosnozlardr.

Su kalitesindeki iyiletirmeler ve sucul biyotoplarn ekolojik niteliinin artrlmasna ilikin youn abalar sonucu, kaybettii habitatnda yeniden topluluk oluturabilen balk tr saysnda art grlmektedir. Son zamanlarda, yllardr grlmeyen gmen trlerin eitli nehir sistemlerine dnne ilikin ok sayda rapor bulunmaktadr. Nesli ciddi tehlike altnda olan trlerin stoklarnda srekli bir biimde olumlu gelimelerin kaydedildiine ilikin varsaym, denizalas (Salmo trutta f. trutta), dere pisisi (Platichthys flesus) ve deniz lampreyi (Lampetra fluviatilis) populasyonlarndaki istikrarl artla dorulanmaktadr. Ayrca Sieg nehrinde, denize yumurta brakan deniz lampreylerinin (Petromyzon marinus) yaad, Ren nehrinin Hollanda snrlarnda kalan hali blgesinde ise mersin balklarnn (Acipenser sturio) yakaland bildirilmitir (Volz ve De Groot, 1992). Bylece, su canllar ynnden verimsiz sularda, ekolojik olarak bulunmas istenen balk trlerinin yeniden topluluk oluturma hedefinin gereklemekte olduu sylenebilir. Su ynetimi ve su mhendislii uygulamalarnn planlanma safhasnda evresel hususlara yeterince nem

15

Habitatlarnn kalitesi: Nehir morfolojisi zerinde insan eliyle yaplan youn mdahale ve deiiklikler sebebiyle, potansiyel doal tr eitliliinde azalma veya art olabilmektedir. rnek olarak, Moselle ve Main gibi bykl balk kuana sahip birok nehirde neredeyse akarsuyun tamam, bir dizi barajla kesilmitir. Ayn ekilde, bykl balk ve glge bal kuana sahip yan kollarda yatay g imknnn ortadan kalkmas durumunda, akntl ortamda bulunan trlerin habitatlar, bu trlerin yakn bir gelecekte yeniden topluluk oluturmasn zorlatracak lde tahrip olmaktadr. Dier taraftan, sazan gibi durgun suda yaayan ve yerli olmayan trler, barajla engellenen nehirlerde genellikle uygun yumurtlama artlar bulabilmekte ve bu sularda neslini devam ettiren kalc populasyonlar oluturabilmektedir. Tarihi kaytlar: Potansiyel doal balk faunasna ilikin bilgiler, genellikle tarihi kaynaklardan (Siebold, 1863; Wittmack, 1876; Leuthner, 1877; Borne, 1883 vd.) veya gemiteki avclk verilerinin analiziyle elde edilmektedir. Kinzelbach (1987) tarafndan Ren sisteminde mersin balnn gemiteki dalm alannn yeniden oluturulmas iin yaplan alma veya eski balk koleksiyonlarnn ayrntl bir ekilde incelendii, Main Nehrinin zgn balk faunasna ilikin Klausewitz (1974a, 1974b, 1975) tarafndan yaplan aratrmalar, bu analizlere rnek olarak verilebilir. Ekolojik nemi olmasna ramen, ac balk (Rhodeus sericeus amarus), tayiyen (Misgurnus fossilis) ve Leucaspius delineatus gibi kaytlarda nadiren bulunan kk balklarn yan sra, kaytlarda genellikle avcl en ok yaplan trlerin yukarda isimleri verilen balklar olmasndan dolay, bu tr tarihi kaytlar yorumlanrken zellikle dikkatli olunmaldr. Ayrca, lkenin farkl blgelerinde standart bir Almanca adlandrmann olmamas ve farkl trler iin ayn ismin kullanlmas, tarihi kaynaklarn yorumlanmasnda ciddi skntlara yol amaktadr. rnein, farkl blgelerdeki farkl balk trleri iin Schneider [kesici] ve Weifisch [akbalk] gibi Almanca kelimeler kullanlmtr.

ve yan kollarda yatay ynde olur. Yata boyunca birka kez gl biimini alm nehirlerin bulunduu yerlerde (zellikle Kuzey Almanyann dzlk kesimi), su canllarnn g ve habitat ihtiyalarn karlamak maksadyla g edebilmesi iin bu farkl ekosistemlerin birbiriyle balantl olmas gerekir. Bu sebeple, populasyonlarn yaylmas ve birey says azalm nehir kesimlerinde yeniden topluluk oluumunun yan sra, zellikle genetik alveri (nesil sreklilii) bakmndan nehirlerin dikey balanabilirliinin son derece nemli bir ilevi vardr.

Dengeleme amal memba g

Srklenme sonucu ortaya kan habitat kayplar, memba gleri ile etkin bir ekilde telafi edilir.

Farkl habitatlar arasndaki g

Baz balk trleri, beslenme ve dinlenme alanlar arasnda yl iinde birka kez g eder veya yaam dngsnn farkl evrelerindeki ihtiyalarn karlayan belirli zelliklere sahip farkl nehir blmlerine yerleir. Bu duruma en gzel rnek, dere iskorpitinin (Cottus gobio; ekil 2.12) yaam dngsdr (Bless, 1982). Geceleri aktif olan dere iskorpiti, gndz kapal alanda bulunur. Bu sebeple, substratta kendi byklne uygun oyuklar arar. Ergin balklar hzl akntl ve kaba taneli substrata sahip nehir kesimlerini tercih ederken, byme dnemindeki gen balk-

2.5

Su canllarnn g davran

Balklarn, biyotopun yapsna gre eitli ihtiyalarn karlamak maksadyla farkl yaam dnemlerinde g etmesi gerekir. Hem balklar hem de daha az hareketli olan dip omurgaszlar g eder (ekil 2.11). Gler, ana akarsu yatanda dikey veya ana yatakta

ekil 2.11: Dlln nehrindeki (Brandenburg) balk geidinde bulunan ayak sinei (Anabolia nervosa) larvalar

16

ekil 2.12: Dere iskorpiti (Cottus gobio)

ekil 2.13: Kababurun (Chondrostoma nasus)

ekil 2.14: Somon (Salmo salar)

17

lar, akntnn yava olduu ve substrat ince taneli olan yerlerde en uygun habitat bulur. zellikle insan faaliyetlerinin etkisindeki sularda, bu farkl substrat artlar birbirine ok yakn deildir; bu sebeple yaam dngsnn farkl evrelerinde habitatlar arasnda gerekletirilen gler ok uzun mesafelerin kat edilmesini gerektirir. Kababurun (Chondrostoma nasus) (ekil 2.13) ve bykl balk (Barbus barbus) iin 300 kmye varan bir hareket alan olduu ispatlanmtr (Steinmann, 1937). Yaz mevsiminin sona ermesinden sonra baz balk trleri klk habitatlarna gider. Bu alanlar, genellikle nehirlerin aa kesimlerinde bulunan, akntlarn daha yava olduu derin yerlerdir. Balklar burada metabolizmalarn yavalatp, k geirmek zere nehrin tabanna doru hareket eder.

Anadrom trler [rnein, somon (Salmo salar) (ekil 2.14), denizalas (Salmo trutta f. trutta), mersin bal (Acipenser sturio), tirsi (Alosa alosa), deniz lampreyi (Petromyzon marinus) ve nehir lampreyi (Lampetra fluviatilis)], cinsel olgunlua ulatnda nehrin st kesimlerine yumurta brakmak amacyla denizden nehre doru g eder. Tam tersine gen balklar, belirli bir sre geirdikten sonra nehirlerden, cinsel olgunluk zamanna kadar bymelerini srdrecekleri denizlere g eder (ekil 2.17).

Populasyonlar arasndaki deiim

Birbirine komu nehir kesimlerinde grlen farkl populasyon younluklarnn dengelenmesi, memba veya mansap gleri ile gerekleir; bylece populasyonlar arasnda genetik alveri olur.

Yumurtlama g
Yumurtlama gleri, bir trn hareket alannn farkl blmleri arasnda gerekletirilen zel bir g trdr. Bu gler, nehir sisteminde yaayan tamam yerli balk trleri tarafndan gerekletirilir. En iyi bilinen rnekler, bykl balk (Barbus barbus) ve kahverengi alabalktr (Salmo trutta f. fario). Yumurtlama gleri alamayan engellerle engellenirse, balklar yumurtalarn nehrin artlar daha az elverili olan blmlerine brakabilir (acil durum yumurtlamas). Bu durum, stoka katlma orannda azalma veya remenin tamamen aksamas ve ardndan trn habitattan tamamen kaybolmas ile neticelenir.

Mansap gleri
Mansap gleri, ylan balklarnn yumurtlama glerini tamamlayc nemli bir temel biyolojik ileve sahiptir; ayn durum somon ve denizalas smoltlar iin de geerlidir. rnein, iddetli taknlar veya kirletici madde dearjlar gibi evre felaketleri ortaya ktnda zellikle dip omurgaszlar mansaba doru srklenebilir (katastrofik srklenme olarak adlandrlr). Glerin aktif (ka eklinde) veya pasif oluundan bamsz olarak, her durumda su canllar yeterli bir serbest dikey balanabilirlik artna bamldr.

oalma
Su canllarnn hareket kabiliyeti, su ktlelerinin ve akarsularn tamamnda ya da verimsiz veya bir felaket sonucunda canl nfusunda azalma olan blmlerinde yeniden topluluk oluturulmasnda nemli rol oynar. Bu sayede, Sandoz irketinin geirdii kazadan ksa bir sre sonra Ren nehrinin verimsiz kesimlerinde yeniden topluluk olutuu grlmtr (Mller ve Meng, 1990); bylece kazadan sadece iki yl sonra balk populasyonlar eski hline dnm ve evre hasarnn izleri ortadan kalkmtr (Lelek ve Khler, 1990). Bu yenilenmenin, zellikle yan kollardan Ren Nehrine glerle olduu dnlmektedir. Najadae ailesine mensup byk tatl su midyelerinin en belirgin zellii, larva dneminde (glochidium larvas) su ierisinde bir taraftan dalrken dier taraftan oalmasdr. Bu larvalar, yerli balklarn solunga epiteli veya yzgelerinde parazitik yaar, sedimente yerleip, cinsel olgunlua ulam midyeye dnmeden nce su sisteminde uzun mesafeler boyunca konaklar tarafndan tanr.

Diadrom g davran
Diadrom gmen balk trlerinin yaam dngsnde, deniz ve tatl su ekosistemleri arasnda gerekletirilen zorunlu bir hareket evresi yer almaktadr. Bu tr diadrom gmen balklarn biyolojik ihtiyalar temel alndnda nehir sisteminde engelsiz gei olmas gerektii daha iyi anlalabilir. G yollar zerindeki kesilmeler kanlmaz bir ekilde trlerin neslinin tkenmesine yol aar. Gmen balklar g ynne gre iki gruba ayrlabilir: Katadrom trler [rnein, ylan bal (Anguilla anguilla)]; erginleri ak denizlerde remek iin mansaba g eder. Ylan balklarnn remesi sadece Saragosa Denizinde olur; st yapra biimli larvalar (leptocephali) denizdeki akntlarla kylara doru pasif olarak srklenir. Bakalam takiben, henz renksiz durumdaki gen balklar (cam ylan balklar) cinsel olgunlua kadar geliimlerini srdrecekleri membaya doru g eder (ekil 2.16).

18

2.6

Baraj ve bentlerin sucul faunaya zararlar

Almanyadaki yerli balk faunas, pek ok trn stoklarnda nemli azalmalara sebep olan birok tehditle kar karyadr. Yerli trlere ynelik tehlikelerin balca sebepleri, sucul biyotoplara insan eliyle yaplan aadaki mdahalelerdir: Evsel ve sanayi kkenli atksu dearjlarnn yan sra tarmsal faaliyetten kaynaklanan atklar (gbre, pestisit ve erozyon) ve atmosfer emisyonlar (SO2, asit yamuru vb.) ile sularn kirlenmesi, Akarsu yatanda habitatlarnn tahribine ve ekolojik bozunmaya sebep olan deiiklikler, Dikey balanabilirliin alamaz engellerle kesilmesi, Avclk faaliyetlerinin balk stoklar zerindeki etkileri. Bless vd. (1994) bu mdahaleler sonucu Almanyadaki tatl sularda yaan 70 yerli balk trnden; 4nn 9unun 21inin neslinin tkendiini veya kaybolduunu, neslinin tehdit altnda olduunu, kritik seviyede tehlikede olduunu,

yonlarn neslinin sona ermesine, engeller sonucu serbest geiin kesilmesi ile baraj ve bentlerin arkasnda yapay olarak bir su ktlesinin oluumu sebep olmutur. Kukusuz bu engeller, rezervuarn byklne bal olarak nehrin hidrolik ve morfolojik zelliklerini belirli bir lde deitirmektedir. Sucul biyosnozlara ynelik dier tehditler aada verilmitir (LWA, 1992): Baraj ve bentlerin arkasnda oluan yapay su ktlesinin en kesitinin fazla olmas, su hzn ve akmn deikenliini nemli lde azaltr. Yapay su ktlesinin tabannda kaba malzemeden oluan substratn ince taneli sedimentle kaplanmas sonucu, farkl tane byklklerinden oluan zgn yap deimektedir. Sedimentin akntlarla yeniden dzenlenememesi sebebiyle pek ok su canls, hiporeik ara habitatn yitirmektedir. Substrattaki malzemeler arasndaki boluklarda su ak ve dolaysyla oksijen miktar azalr. Dibe ken organik madde aneorobik olarak paralanmaya balar; sonuta zellikle trof sularda sapropel (rm amur) oluur. Yapay su ktlesinde ak hznn azalmas ve su alkonma sresinin uzamas sonucu su scakl artar. Suyun oksijen balama kapasitesinin snma sebebiyle dmesi ve sudaki trblansn azalmasyla hava-su arayzndeki atmosferik oksijen almnn eksilmesi sonucu, yapay su ktlesinde oksijen yetersizlii ortaya kabilir.

17sinin tehlikede olduunu tespit etmitir. Nesli tkenen, kaybolan veya tkenme tehditi altnda olan bu balk trlerinin % 82si, gmen trler veya yumurtlama iin temiz akll alana ihtiya duyan, sadece hzl akntl biyotoplarda yaayabilen ve oksijen ihtiyac fazla olan trlerdir (Bless vd., 1994). Bu nedenle, bu trlere ynelik en nemli tehditlerden biri nehirlerin barajla kesilmesidir. Bu populas-

ekil 2.15: Huchen (Hucho hucho)

19

ekil 2.16: Katadrom gmen balklarn yaam dngsne rnek: ylan bal (Anguilla anguilla)

ekil 2.17: Anadrom gmen balklarn yaam dngsne rnek: somon (Salmo salar)

Suya giren besin miktarnn art ile birlikte yapay su ktlesindeki akntnn yavalamas sklkla su bitkilerinin gelimesine yol aar; sonuta alg patlamas veya ar miktarda yabanc ot geliimi grlr. Bitki biyoktlesinin fazlal sonucu oluan fotosentez rnleri pHda nemli artlara sebep olabilir; bylece zellikle gne masnn youn olduu yerlerde balk lmleri yaanabilir. Ayrca, sonbaharda su bitkilerinin topluca rmesi sonucu, oksijen eksiklii veya yokluu sebebiyle balk lmleri de grlebilir. Su derinlii arttka n nehrin derin kesimlerine ulamas da nemli lde azalr; sonuta perifitik alglerin geliimi yavalar. Nehir sreklilii kavramnda akland zere, organik maddenin sedimantasyonundaki art nedeniyle enerji ak kesintiye urar. Bu durum, nehirlerdeki metabolik srelerin bozulmasna yol aar. Nehir habitatlarna baraj inas ve yapay su ktlesi oluumunun yol at bu deiikliklerin biyosnozlar zerinde kalc etkileri vardr: zellikle byk yapay su ktlelerinde akntl ortamda yaayan (reofilik) trler ve oksijen ihtiyac fazla olan canllar habitatlarn yitirebilir. Yumurta brakmak iin temiz akl alana gerek duyan trler uygun yumurtlama alan bulamaz; tabanda yaayan balklarla ara boluklardaki canllarn snma yerleri bozulur.
#

Omurgaszlardan otlayclar veya balklardan kababurun (Chondrostoma nasus) gibi, perifitik alglerle beslenen trler beslenme alann kaybeder. Omurgasz eitliliinin azalmas ve/veya deimesi sebebiyle balklarn yem miktar azalr. Habitatlarn nemli blmlerinin ortadan kalkmas, balk populasyonlarndaki ya dalmnn bozulmasna yol aar; bu da trleri tehlikeye sokar. Biyosnozlar, deien abiyotik artlara kolayca uyum salayan trler bakmndan fakirleir. Enerji santraline yan geitle su alnmas sebebiyle, baraj seddelerinin mansabndaki kuruyan akarsu yata (doal ana akarsu yata#) su canllar iin baka bir sorun daha oluturmaktadr. Yan geitli enerji santrallerinde kullanlan su genellikle belirli bir mesafeden sonra mansapta yataa brakldndan, doal akarsu yatanda ok az miktarda su kalmakta ya da yatak uzunca bir sre tamamen kuru kalabilmektedir. Mdahale edilmemi nehir kesimleriyle kyaslandnda tamamen kuruyan bu blmler, aadaki tehditler sebebiyle biyosnozlar fakirletirmektedir: Ar ekilde azalan ak rejimi, aknt deikenliini asgari dzeye indirir; sonuta sadece nehir yatann taban slak kalr ve ierisinde durgun su bulunan glckler oluur (tuzak etkisi olarak adlandrlr). Bu deiimden sonra nehre zg sucul trler kendilerine uygun habitat bulamaz.

Editrn notu

20

Etki altnda bulunan nehir kesimindeki su (doal ana nehir yata#) yaz mevsiminde ar snr; bu durum, nehir kesiminin tamamen kurumasna ve neticede canllarda su kayb tehlikesine yol aar. Kn tabandaki buz oluumu (taban buzu) canl lmne sebep olabilir. Aknt olmadndan, normalde nehirler iin belirleyici olan dier fizikokimyasal parametreler de deiebilir. Bu durum, alg patlamas ve oksijen tketiminin art gibi baka deiikliklere yol aabilir.

Hidroelektrik santralde azami trbin debi kapasitesi aldnda (nehirde trbinlerden geebilecek miktardan fazla su olduunda), neredeyse tamamen kuru hldeki doal nehir yatana bu suyun bir anda verilmesi su canllarnn srklenmesine yol aabilir. Bir barajn mansabndaki bozulmu nehir yatana ilikin asgari ak ihtiyacnn belirlenmesi bu sorunlarn zmne yardmc olur (DVWK, 1995). Bu kitapta ayrntlar verilmemekle birlikte, asgari akn belirlenmesiyle ilgili blgesel farkllk gsteren yaklam ve sreler bulunmaktadr.

Editrn notu

21

Balk geitleri ile ilgili genel kurallar

Dikey balanabilirlik, sucul trlerin farkl g ihtiyalarn ekolojik ynden karlamak iin ok nemlidir (Blm 2.5). Bu konu, ierisinde yerli gmen trlerin bulunduu btn sular iin temel kuraldr. Bir nehir sisteminin dikey ve yatay balanabilirliini yeniden salarken, akarsu ana yata ile barajn arkasnda biriken su ktlesi ve malzeme alndktan sonra oluan su ktleleri (rnein, su ile dolan ta ocaklar, kum ve akl alnan alanlar, turba karlan yerler) gibi ikincil biyotoplar arasnda balant kurulmas ekolojik olarak gerekli bir uygulamadr. Akarsu bykl, akarsu yatandaki yapsal deiikliin derecesi, su kalitesi veya mevcut kullanclarn taleplerine baklmakszn

dikey balanabilirliin korunmas veya yeniden salanmas gerekir. Bir su ktlesinin kirlilik durumunun ve kullanm eklinin ok ksa srede deiebildiine ve kiilerin menfaatlerinin geri plana itilebileceine ilikin eitli rnekler bulunmaktadr. Bu nedenle, dikey balanabilirliin yeniden temini, mevcut artlarn su canllarnn topluluk oluturmasna snrl lde imkn tand nehir kesimlerinde bile nemlidir. Bu erevede, nehir sistemleri arasndaki balantnn salanmas ile ilgili genel dncenin ayrntlar, daha aklc nehir ynetimine katk salayacaktr. Etki azaltma tedbirlerinin her biri, dikey balanabilirliin yeniden tesisine ilikin ekolojik temelli genel yaklama etkin bir ekilde uyarlanabilir (Schwevers ve Adam, 1991). Nehirlerdeki dikey serbest gei, su canllarnn aamad, sonradan oluturulan dik dler (ekil 3.1),

ekil 3.1: ok yksek olmamasna karn, buradakine benzer dik dler, kk balklarn g yollar zerinde alamaz engeller oluturabilir. Gardelegendeki (Saxony-Anhalt) Lauge deresi.

ekil 3.2: Dkld derenin tabann andrc su jeti oluturan menfezler, su canllarnn gleri nnde almaz bir engeldir. Stbberdeki (Brandenburg) Pritzhagener su deirmeni.

22

bentler veya barajlarla engellenebilir ya da imknsz hle gelebilir. Bu yaplarn dnda, menfezler (ekil 3.2) veya yatan betonla kaplanmas sonucu deiiklie uram nehir kesimleri, tala kaplanm nehir tabanlar veya prefabrike beton kanaletler de g yolundaki engellerdir. Balk geidi inas, nehirde engelsiz geisin salanmas iin genellikle en iyi ikinci zm olduundan, bir balk geidi planlamadan nce nehirdeki mevcut engele ihtiya olup olmadna karar vermek ilk adm olmaldr. zellikle kk nehirlerde, hlihazrda ilk ina amacna hizmet etmeyen ve su canllarn g etmesine engel olan su deirmeni ve slah sekisi gibi ok sayda bent ve baraj bulunmaktadr. Dikey balanabilirliin yeniden tesisine allrken, balk geidi inas yerine bu tr engellerin kaldrlmas tercih edilmelidir. Yksek kotlarda depolanm su ile kymetli sulak alanlarn korunmas gibi dier ekolojik ihtiyalar veya blgesel dzeydeki sosyokltrel ihtiyalarla ilgili bir ihtilaf sz konusu olduunda bu kurala uyulmayabilir. Burada verilen temel ilkeler, bir nehirdeki balk yollarnn en uygun konumu ve tasarm ltleri gibi temel zelliklerle ilgilidir. Bu zellikler, btn balk geidi tipleri iin geerlidir. Balk geitlerinin karlamas gereken genel ltler, balk yollarnn planlanmasndaki nemli konular olan g eden su canllarnn biyolojik ihtiyalar ve davranlarndan olumaktadr. Bununla birlikte, bu tr canllarn glerini balatan veya etkileyen biyolojik mekanizmalarla ilgili gnmzdeki bilgilerde eksiklikler bulunduuna ve balk geidi inasna ilikin ayrntl almalara ok fazla ihtiya duyulduuna dikkat edilmelidir.

Balk geitleriyle ilgili genel standartlar; yeni bir barajn inas planlanrken, mevcut bir balk geidi deerlendirilirken ya da mevcut baraja balk geidi uyarlanrken dikkate alnmas gereken birbirinden farkl hususlardan meydana gelmektedir. Bu kurallarn, ekonomik deerlendirmelere gre nceliinin olmas gerekir. Yerel artlara bal olarak, bir barajda btn trlerin geiine imkn tanmak iin birden fazla balk geidi ina etmek gerekebilir. Her barajn, kendi yapsndan ve nehirle oluturduu btnlkten kaynaklanan belirli zellikleri olduundan, bu kitapta her bir tesise ilikin zel zmler yerine genel ifadeler kullanlmtr.

3.1

En uygun balk geidi konumu

zerine baraj ina edilmemi nehirlerde akarsu yatak geniliinin tamam su canllarnn g iin kullanlabilirken, bentler ve barajlardaki balk geitleri genellikle g eden canllar yatak en kesitinin dar bir blmne sktrmaktadr. Balk geitleri ounlukla kk yaplar olduundan, zellikle rmaklar ve byk nehirlerle karlatrldnda ine delii byklnde kalmaktadr (ekil 3.3). zellikle byk nehirlerdeki uygulamalarda balk geidinin boyutlar, mhendislik, hidrolik ve ekonomik kstlarla nemli lde snrlandrlmaktadr. Bu sebeple, barajdaki balk geidinin konumu ok nemlidir. Balklar ve su omurgaszlar genellikle ana aknt boyunca membaya g eder (ekil 3.4 ve 3.5). Balk geidi girii, membaya g eden canllarn byk bir blmn tarafndan bulunabilmesi iin akntnn en

ekil 3.3: Moselle Nehrindeki (RhinelandPalatinate) Neef barajnn havadan grn. Balk geidinin (beyaz okla gsterilen) baraja gre ne kadar kk olduuna dikkat edilmelidir.

23

ekil 3.4: Kylarnda anma ve birikme blgeleri olan bir nehirdeki ak deseninin ematik gsterimi. Ana aknt boyunca yzen balklar, bende anma blgesinden ular. Bu nedenle balk geidi, balklarn engelle karlat noktann olabildiince yaknna yerletirilmelidir (Jens, 1982den deitirilmi).

ekil 3.6: Membaya doru hareket eden balklar, bentle ky arasndaki dar al blgede toplanr. Buras, balk geidi inas iin en uygun yerdir (Larinier, 1992d).

bendin hemen yaknna yerletirmek, engel ile balk geidi girii arasnda l blge oluumunu asgariye indirir. Membaya yzen balklar girii kolayca karp, l blgede hapsolduundan bu konu nemlidir. Barajn mansabnda kuyruk suyuna kadar uzanan balk geidi, balklarn girii bulma ihtimalini nemli lde azaltr; bu tasarm hatas, pek ok balk geidinin baarsz olmasna sebep olmaktadr. Baraj veya bentlerin nehre kegen biiminde yerletirildii ve taan suyun savan tamamndan getii durumda, membaya g eden balklar genellikle bent ile ky arasndaki dar al blgede younlar (ekil 3.6). Bu sebeple, balk geidinin bu alana yerletirilmesi gerekir. Yan geit tipi hidroelektrik santraller ile ilgili olarak, dikey balanabilirlii temin iin balk geidi yerinin belirlenmesine ilikin iki seenek vardr. lk seenekte balk geidi, mansap ile memba kanal arasnda balant salayacak ekilde elektrik santraline ina edilebilir. kincisinde, doal nehir yata ile rezervuara gelen su arasnda bir balant oluturacak ekilde bent zerine ina edilebilir. Balk geitleri ounlukla bu iki yerden sadece birine yaplr. Balklar, genellikle akntnn en gl olduu yeri takip ettiinden, su debisinin daha dk olduu eski nehir yatana girmek yerine, mansap kanal boyunca trbin kna doru yzmeyi tercih eder.

ekil 3.5: a) Yan geit kanal iin en uygun yer b) Teknik balk geidi iin en uygun yer: Membaya g eden balklar, ana akntya gre yn bulur ve baraj ya da trbin knn hemen altnda mansaptaki en yksek trblansl yere doru yzerler. Balklar, nehir kysnn yaknnda membaya doru hareket edebilecekleri bir yol arar. Balklarn, dinlenme havuzunun taban eiini geebilmesi ok nemlidir (Larinier, 1992dden deitirilmi).

yksek olduu nehir kysna konumlandrlmaldr. Kyya yakn ina edilerek, balk geidi ile taban veya ky substrat kolayca birbirine balanabilir. zerinde hidroelektrik santral bulunan nehirlerde balk geitleri iin en uygun yer, genellikle santral binasnn olduu taraftr. Balk geidinin su k yaps (balklarn girii#) baraja veya trbin kna olabildiince yakn bir yere konumlandrlmaldr. Balk geidi k yapsn (balklarn giri yeri) barajn veya

Editrn notu

24

ekil 3.7: Yan geit tipi hidroelektrik santrallerde dikey balanabilirlik, biri dorudan hidroelektrik santrale dieri de bent zerine olmak zere iki balk geidi ina edilerek salanabilir.

Bu durumda, mansap kanalndan memba kanalna doru bir balk geidi ina edilmelidir. Bununla birlikte, enerji santralinin trbin kapasitesi aldnda, kullanlamayan su bent zerinden eski nehir yatana braklr, bu sebeple sedde zerine de bir balk geidi ina edilmesi tavsiye edilir. Debinin yeterince yksek olmas kaydyla, bu ikinci balk geidinden braklan su, eski nehir yatanda akarsu artlarn muhafaza iin asgari evresel ak olarak kullanlabilir. Ekolojik ynden deerlendirildiinde, byle durumlarda biri hidroelektrik santrale dieri de seddeye olmak zere iki balk geidi ina edilmesi kesinlikle tavsiye edilir (ekil 3.7).

debisinin balk geidinden kan suyun debisine oranna baldr. arma aknts, zellikle mansapta hedef trlerin tercih ettii alanlarda alglanabilir dzeyde olmaldr; bu kesimde balklar giden su karakteristikleri nedeniyle yzmek zorunda kalr. Balk geidinden kan arma suyu hz, 0,8 ile 2,0 m/s arasnda olmaldr (SNiP, 1987). zellikle mansap su kotunun azalp oald yerlerde, arma akntsnn iddetini artrmak iin membada balk geidinin giriine dorudan ilave su vermek amacyla zel bir yan geit sistemi kullanlabilir. Bu sistemi kullanmak, balk geidindeki ak karakteristiklerinin su miktar artndan olumsuz etkilenmesini engeller, aslnda bu ilave suya sadece geidin giriinde gerek duyulur. Yan geit hatt kapal bir boru biiminde olabilir; ancak ak kanal olmas genellikle daha iyidir. Yan geit hattndan kan ilave suyun hz, kesinlikle balklarn geide doru yzmesini engellememelidir. zel durumlar hari su hz 2 m/syi amamaldr. Rusyada balk geitleri ile ilgili alma grubu tarafndan, balk geidi giriine bir n oda eklenmesi nerilmitir (SNiP, 1987). Suyunu hem balk geidinden hem de yan geit hattndan alan bu odalar, gnmzde Fransa ve ABDdeki birok tesiste bulunmaktadr. Bu n odada balk geidi ve yan geit hattndan gelen suyun birlikte meydana getirdii aklar, nehre doru boalan bir arma suyu etkisi oluturur (ekil 3.8). Bu durumda su k # yapsndaki (balk geidinin giriindeki ) hz, suyun asgari olduu dnemde bile 2 m/syi gememelidir.
# Editrn notu

3.2

Balk geidi girii ve arma suyu

Su canllar nehirlerde ynlerini bulurken akntdan faydalanr. Membaya doru g eden ergin balklar, ounlukla akntya kar (pozitif reotaksi) yzerler. Bununla birlikte, akn en ok olduu dnemde g etmeleri gerekmez; ancak yzme kabiliyetine bal olarak ky boyunca da yzebilirler. G yolu bir engelle kesilmise, balklar, barajn kenarlarndan birine doru yanal olarak kamaya alarak ileriden bir gei imkn ararlar. Bu ekilde davranarak pozitif reotaksi ile tepki vermeye devam ederler; balk yolundan gelen aknty alglayarak kendilerini balk geidine doru ynlendirirler. Bir barajn mansabndaki su karakteristikleri (su hz ve trblans derecesi), balk geidinde oluan arma akntsn etkiler. Bu akntnn oluturduu arma etkisi, ortaya kan ak hzna, asna ve nehir

25

ekil 3.8: Balk geidi giriindeki arma akntsn artrmak maksadyla geidin ilk havuzunun mansabndaki n odaya yan geit hattndan ilave su verilir.

En uygun balk geidi tasarmnda, atmosferdeki oksijenin suya giren miktarnn artrlmas veya balk geidinden kan suyun kard sesin oluturduu arma etkisinin kullanlabileceine ilikin varsaym henz ispatlanmamtr. Davran engelleri veya mekanik ynlendirme dzenekleri gibi balklar belirli bir yne sevk eden yardmc teknik dzeneklere, mevcut etkinlik verilerinin gvenilir olmamas sebebiyle bu kitapta yer verilmemitir. Nehre giren yanal aklarn etkilerine ilikin laboratuvar deneyleri ve etkin alan balk geitlerindeki balk davranlar zerine gzlemler, aadaki bilgilere temel oluturmaktadr. arma akntsnn yaylma karakteristikle-

rinin belirlenmesine ynelik hesaplamalar kullanan yaklamlar, Rusya alma Grubu (SNiP 1987) ve Kraatz (1989)dan alnmtr. Balk geidi girii, balklarn membaya giderken toplandklar yere konumlandrlmaldr. Mansap akntlarnn karakteristikleri ile hidroelektrik santralin yaps toplanma yerini belirler. ou durumda bu yer, barajn ayanda veya trbin klarnda hemen bendin veya seddenin altdr. Bu sebeple balklar aracak akntlarn, balk geidi giriinden toplanma alanna doru ynlendirilmesi gerekir; bu sayede aknty takip eden balklar, geidin giriine ynelerek geide girer.

ekil 3.9: Su altnda, balk geidi girii ile kyya yakn nehir tabann birbirine balayan kaya dolgu rampa

26

konumda bulunduu durumda arma akntsnn farkna varma ihtimali vardr. Giri yapsnn, balklarn su kotu dk olduunda bile balk geidine girebilecek ekilde ina edilmesi nemli bir sorundur. Balk geidi ile doal nehir taban arasnda balant kurularak, dipte yaayan canllarn ve makrozoobentosun da balk geidine girii kolaylatrlabilir. Azami eimi 1:2 olan bir rampa (ekil 3.9) ile bu giri salanabilir. Mevcut balk geitlerinin bir blmnde giri bende doru ynlendirilmi olup, nehir akntsna gre 180 bir a oluturmaktadr. Bu gibi giriler; balklarn, geidin giriini bulmasna imkn veren bir arma aknts oluturmadndan uygun deildir.
ekil 3.10: Toplama galerisi olan bir hidroelektrik santral diyagram (ABDden rnek) (Larinier, 1992d)

ABDdeki hidroelektrik santrallere, zel tipte balk geidi gibi ilev grecek bir toplama galerisi eklenmitir (Clay, 1961). Bu yapnn ilham kayna, balklarnn birounun santraldeki trbinlerin kndaki trblansl blgenin ierisinden membaya doru yzmesi ve bu nedenle dorudan engelle karlamasdr. Trbin klarnn zerinde yer alan bu galeri, engel geniliinin tamam boyunca uzanr. Galeride, ierisinden arma akntsnn boald, birbirine yakn ok sayda k bulunmaktadr. Bu yapya giren balklar, kendine ait girii olan asl balk geidine doru ynlendirilir (ekil 3.10 ve 3.11). Bu trdeki geit, dipte yaayan balklar iin uygun deildir. Gndz hareketli olan balklar karanlk kanallara girmeye ekindiinden, balk geidinin ierisine gn girmeli ve zeri kapatlmamaldr. Bu mmkn deilse, doal a olabildiince yakn bir aydnlatma ile yapay olarak klandrlmaldr.

ekil 3.11: Toplama galerisinin en kesiti (Larinier, 1992d)

ayet mmknse, balk geidi girii ana ak ynne paralel olacak ekilde kyda olmaldr; bylece balklar yn deitirmeden geide girebilir. Balk geidi girii, engelin mansabnda uzakta bir yere konumlandrlmsa, balklar girii bulmakta zorlanr. arma akntsnn nehre kart yer barajn mansabndan ne kadar uzakta olursa, akntnn membaya geen balk tarafndan kolayca alglanabilir olmas daha da nemli hle gelir. Balk geidi giriindeki su hz artrlarak, geitten yksek debili su braklarak veya yan geit hattndan ilave arma suyu verilerek yeterli bir arma aknts elde edilebilir. Model deneyleri sonucunda, balk geidinden yeterince hzl yksek debinin gemesini salayacak suyun mevcut olmas kaydyla, balklar iin en etkin arma akntsnn balk geidi giriinden azami 45 lik ayla braklan su olduu tespit edilmitir. A daha geni olduunda su jeti daha uzaa gider; ancak bu durumda, arma akntsnn kyya paralel olmama riski ve kyya yakn yzen balklarn sadece girie dik al

3.3

Balk geidi k ve k artlar

Bir hidroelektrik santrale balk geidi ina edilmesi durumunda, su giriinin (membaya k#), geitten dar kan balklarn aknt ile trbine doru srklenmesini engelleyecek ekilde, bentten veya trbinden yeterince uzak bir mesafeye konumlandrlmas gerekir. Balk geidi ile trbin su alma yaps veya zgara arasndaki asgari mesafenin 5 m olmas gerekir. Gelen su hznn 0,5 m/sden fazla olmas durumunda, balk geidi knn bir ayrma duvar ile membaya doru uzatlmas zorunludur.

Editrn notu

27

Genellikle rezervuardaki memba su kotu sabit olduunda, su giri yapsnn tasarm sorun oluturmamaktadr. Ancak, kot deiikliinin grld barajlarda zel tedbirlerin alnmas gerekmektedir. Byle bir durumda, balk geidinin, deien su kotlarndan ok az etkilenerek almasn srdrecek biimde tasarmlanmas ya da su giri blgesi iin uygun yapsal dzenlemelerin projeye dhil edilmesi gerekir. Memba su kotundaki azami deiim 0,5 ile 1,0 m arasnda olduunda, teknik balk geitleri iin dikey yarkl kn uygun olduu sonucuna varlmtr. Kot deiiminin 1 myi at durumda, balk geidinin ilevini srdrmesi iin farkl kotlarda birden fazla kn ina edilmesi gerekmektedir (ekil 3.12). Belirli tipteki balk geitlerinde ilevselliin devam iin, geitteki su debisinin mekanik olarak ayarlanmas gerekebilir. ktaki (su giri yerindeki) basit bir aklk kontrol dzenei ie yarayabilir. Rezervuardaki kot deiimleri ok fazla olduunda, kontrol sistemi veya bariyer dzenekli daha karmak yaplara ihtiya duyulabilir. Ancak bu tr yaplarn gerektii gibi almama ihtimali vardr, ayrca, kontrol sistemlerini hatal altran personel, balk geidi etkinliinin azalmasna sebep olabilmektedir. Balklarn geitten membaya daha rahat gemesini salamak maksadyla geidin k yerinde iddetli trblansn olmamas ve aknt hznn 2,0 m/syi gememesi gerekir. Ayrca, balk geidini bir rampa vastasyla doal tabana veya ky substratna balamak, dip organizmalarnn balk geidinden membaya geiini kolaylatrmaktadr. Balk geidinin su giri yaps, yzer bir saptrc (rnein, kalas) ile istenmeyen madde giriine kar korunmaldr.

Balk geidinin etkinliini izlemek maksadyla ka bir kontrol dzenei (rnein, tuzak) yerletirmek iin yapsal tedbirlerin alnmas gerekir. Bu tedbirlere rnek olarak, balk tuza pabular ve hemen yan bandaki kaldrma tertibat verilebilir. Ayrca, kontrol ve bakm amacyla balk geidindeki su akn kesmeye yarayan bir dzenek de bulunabilir.

3.4

Balk geidindeki su debisi ve aknt artlar

Geit ierisinde balklara en uygun hidrolik artlar salamak iin gereken debi, genellikle arma aknts oluturmak iin ihtiya duyulandan daha azdr. Bununla birlikte, zellikle suyun az olduu dnemlerde gmen canllarn engelsiz geiine imkn tanmak iin tahsis edilen toplam debinin tamam balk geidinden braklmaldr. Bu husus, bilhassa hidroelektrik enerji retimi olmayan barajlar iin tavsiye edilir. Balk geidinde kullanlan su, mevcut veya planlanan balk geidini hidrolik bakmndan doru bir ekilde altrmak iin gerekenden fazla olduunda, genilii olabildiince fazla olan kayalk rampa inas gibi farkl tasarmlar deerlendirilmelidir. Baz durumlarda (rnein, taknlar) etkin almay temin bakmndan balk geidinden braklan suyun snrlandrlmas iin geit k alannn yapsal olarak uygun hle getirilmesi gerekebilir. Debiyi artrmak maksadyla, zerinde balk geidinin olduu nehirden alnmayan dier sularn (atk su artm tesislerinden veya derivasyon kanallarndan alnan su gibi) kullanlmasndan kanlmaldr. Fizikokimyasal zellikleri birbirinden farkl olan sularn kartrlmas balklarn olduka hassas olan koku ile

ekil 3.12: Rezervuar tarafnda farkl kotlarda bulunan su girileri (balk # klar ), memba su kotunun deimesi (dmesi) durumunda bile balklarn geitten kmasna imkn tanr.
_______________
#

Editrn notu

28

yn bulma kabiliyetlerini bozar ve ge devam etme drtlerini azaltr. Btn su canllarnn, yzme kabiliyetinden bamsz olarak balk geidinden g edebilmesi iin geitteki trblans olabildiince dk olmaldr. Larinier (1992b), bir havuzlu geitteki her havuzun hacimsel enerji krma gcnn havuz hacminin metrekp bana 150-200 W gememesini tavsiye etmektedir. Genel olarak balk geitlerindeki aknt hz, orifis veya yark gibi en dar yerlerde 2,0 m/syi gememelidir; bu hz snr, uygun bir geit tasarm ile salanmaldr. Buna ilaveten, balk geidindeki ortalama aknt hz bu deerden nemli lde dk olmaldr. Balk geidinde, yzme kabiliyeti zayf olan balklarn memba g esnasnda dinlenmesi iin yeterli dinlenme alan salayan yaplar bulunmaldr. Ayrca balk geidi tabannda kaba malzeme bulunduunda, dibe yakn yerdeki aknt hz drlr. Genel bir kural olarak balk geidindeki akn laminar olmas istenir; trblansl aklar sadece zel artlarda (kayalk eikler zerindeki ak) kabul edilebilir.

dan, balk geidinde havuzlar arasndaki su kotu farknn 0,2 mnin altnda tutulmas tavsiye edilir (ekil 5.4). Su kotundaki bu fark, kaba malzemeli tabann hemen zerindeki katmanda, yzme performans zayf olan balklarn bile gemesine imkn tanyan aknt hz ortaya karr. Youn havalanmal su jetlerinin olutuu dlerden ve elalelerden kesinlikle kanlmaldr. Teknik zmlerde seilen ina prensibine bal olarak izin verilen azami eim aral 1:5 ila 1:10 iken, doala yakn balk geitlerinde doadaki eime karlk gelen 1:15ten kk azami deerler kullanlmaldr (Blm 4). Bununla birlikte, balk geidinin bulunduu yerdeki doal eime karlk gelmeyen doala benzer geit eimleri de kabul edilmektedir. Balk geidi uzunluuna karar verirken, potansiyel doal balk faunasndaki balk trlerinin yzme kabiliyeti ve bu canllarn btn yaam evreleri dikkate alnmaldr. Farkl aratrmalarda (Jens, 1982; Stahlberg & Peckmann, 1986; Pavlov, 1989; Geitner ve Drewes, 1990) bulunan deerler birbirinden
izelge 3.1: Baz ergin balk trlerinin ortalama boyu Balk tr Mersin bal Yayn bal Turna bal Somon Huchen Deniz lampreyi Denizalas Tirsi Bykl balk Glalas apak bal Orfe Sazan Tatlsu kefali Glge bal Dili tirsi Nehir lampreyi Kahverengi alabalk Acipenser sturio Silurus glanis Esox lucius Salmo salar Hucho hucho Petromyzon marinus Salmo trutta f. trutta Alosa alosa Barbus barbus Salmo trutta f. lacustris Abramis brama Leuciscus idus Cyprinus carpio Leuciscus cephalus Thymallus thymallus Alosa fallax Lampetra fluviatilis Salmo trutta fario Boyu (m) 3,0 2,0 1,2 1,2 1,2 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,7 0,7 0,7 0,6 0,5 0,4 0,4 0,4

3.5

Uzunluk, eim, dinlenme havuzlar

Balk geidiyle ilgili doru lleri belirleyen talimatlarda, eim, genilik, uzunluk ve su derinlii gibi zelliklerin yan sra orifis ve dinlenme havuzlarnn boyutlar da yer almaldr. Bu talimatlar esasen ina edilecek balk geidi tipine ve mevcut su debisine baldr. Tipe zg bilgiler, farkl balk geidi tiplerinin verildii bu kitabn ilgili blmlerinde bulunmaktadr. Burada yer alan btn talimatlar asgari kurallar olarak grlmelidir. Balk geidi boyutlar belirlenirken dikkat edilmesi gereken en nemli husus, akarsuda mevcut veya muhtemel en byk balk trlerinin (potansiyel doal balk faunas bakmndan) boyudur. Balklarn btn hayat evrelerinde bymeye devam etmesi, potansiyel balk bykleriyle ilgili bilgi toplanrken dikkate alnmaldr. izelge 3.1de verilen vcut uzunluklar ortalama deerlerdir. Mersin balklarnn boyu 6,0 mye kadar ulaabilmekte olup, azami deerler burada verilmemitir. Bir balk geidinin boyutlar belirlenirken, nehirde bulunmas muhtemel en byk balk trnn ortalama boyu ile izin verilen su kotu deiiminin dikkate alnmas gerekir (bkz. Blm 4 ve 5). Su kotundaki sadece h = 0,2 mlik bir fark, orifis ve perde duvarlarda azami 2,0 m/slik aknt hz ortaya kardn

29

ekil 3.13: Bendin oluturduu engelin yan geit kanalyla ald, dinlenme havuzlar olan teknik balk geidi (Tent, 1987den deitirilmi)

boyutlar, havuz hacminin metrekp bana hacimsel enerji krlmas 50 W amayacak ekilde belirlenmelidir. Genellikle balk geitlerinin izin verilen azami uzunluklarna ilikin geerli veriler bulunmamaktadr. Bununla birlikte, dinlenme blgesi olmayan ve uzunluu baln bir seferde geebileceinden fazla olan geit tipleri iin dinlenme havuzlar, havuzlar arasnda 2,0 mden fazla mesafe olmayacak ve uzunluu kot farkna gre ayarlanacak ekilde yerletirilir. Denil tipi balk geitlerinde, alabalkgiller iin en az her 10,0 m, sazangiller iinse en az her 6,0-8,0 m dorusal mesafeden sonra dinlenme havuzu yerletirilerek geit blmlere ayrlmaldr.

3.6
nemli lde farkl, hatta elikili olduundan balklarn yzme hzlar burada verilmemitir. Ancak, geit boyutlar belirlenirken en gsz trn ya da en zayf yaam evresinin ihtiyalar dikkate alnmaldr. Balk yollarnda dinlenme blgeleri veya dinlenme havuzlar salanmaldr. Balklar burada ge ara verir ve kendilerini toparlar. Yarkl veya havuzlu geit gibi baz balk geidi tiplerinde bu blgeler zaten mevcuttur. Kayalk rampa gibi dierlerinde ise kolayca oluturulabilmektedir. Normalde tasarm nedeniyle dinlenme blgeleri olmayan balk geidi tiplerinde, trblansn en az olduu dinlenme havuzlar ara yerlere eklenmelidir (ekil 3.13). Dinlenme havuzunun

Taban tasarm

Balk geidinin taban, her yerde en az 0,2 m kalnlnda bir tabaka hlinde kaba malzeme ile kaplanmaldr (ekil 3.14). Bu substratn nehir malzemesinden oluturulmas istenir. Su mhendislii ynnden deerlendirildiinde, erozyona direnli bir taban iin kaba malzemeye ihtiya duyulmaktadr. Bununla birlikte, taban malzemesinin doala olabildiince benzer yapda ve deiken tane bykl sebebiyle farkl byklkte ara boluklardan oluan bir mozaik biiminde olmas istenir. Kk balklar, yavru balklar ve zellikle dip omurgaszlar akntnn az olduu bu boluklara snp, aknt etkisinden korunarak membaya g edebilir. Doala benzer tipteki balk yollarnda kaba malzemeli taban oluturma genellikle baz sorunlara yol amaktadr. Kaba malzemeden oluan przl taban, yark, orifis ve k alan dhil olmak zere balk geidi boyunca srekli yapda olmaldr. Denil geitleri gibi baz teknik yaplarda byle bir taban oluturmak mmkn olmamaktadr. Buradan, dip omurgaszlarnn bu geitlerden geemedii ve bu yaplarn balk geitleri ile ilgili temel ekolojik gereksinimlerden birini karlayamad sonucuna varlabilir.

3.7

altrma zamanlar

ekil 3.14: Yarkl geitte kaba malzemeli substrat; Unterspreewalddeki (Brandenburg) Aa Puhlstrom bendi

Almanyadaki yerli balklar yln farkl dnemlerinde g etmektedir. Sazangillerin (Cyprinidae) birou youn olarak ilkbahar ve yaz mevsiminde g ederken, alabalkgillerin (Salmonidae) yumurtlama gleri ounlukla sonbahar ve k dneminde olmaktadr. Dip omurgaszlarnn g hareketleri, byme dnemlerinin tamamnda gerekleebilmektedir. Su canllarnn nehirlerde gnn hangi saatinde hareket ettii eitli gruplar iin farkllk gstermektedir. Bu sebeple, baz dip omurgaszlar genellikle alacakaran-

30

lkta ve gece hareketli iken, farkl balk trlerinin en ok hareketli olduu zaman dilimi nemli lde deimekte ve aslnda yl boyu farkl olmaktadr (Mller, 1968). G zamanlarnn deikenlii sebebiyle balk geitlerinin yl boyu altrlmas gerekir. Suyun ar dk ve ar yksek olduu dnemlerde (bir ylda en dk bir ay ve en yksek bir ay) balklarn g hareketi azald iin, balk geitlerinin sadece bu dnemlerde snrl dzeyde altrlmas kabul edilebilir. Geit, 24 saat sreyle aralksz altrlmaldr. Aksi takdirde, hareket kabiliyeti zayf olan omurgaszlar balk geidine girdiinde, aralkl altrma sebebiyle geitteki su ksa sreli tamamen boalmakta, bu canllar kaamamakta ve neticede lmektedir.

kontrol personeli veya bilimsel alma yapacak aratrmaclarla snrlandrlmaldr. Balk geitlerine, gleri seyretme amal izleme istasyonlarndaki gibi gzetleme pencereleri yapldnda, gzetleme odas karanlk olmal ve sadece bir taraf gsteren camlar kullanlmaldr. Barajda veya hemen yaknndaki nehir kesiminde deiiklik olduunda (yatan derinletirilmesi, seddenin ykseltilmesi veya hidroelektrik santral inas gibi) balk geidinin ilerlii olumsuz ynde etkilenmemelidir.

3.10 Doaya grsel uyum salama

Her ne kadar balk geidinin doru almas grsel olarak doaya uyumuna gre ncelikli olsa da, geidin doayla olabildiince uyumlu bir ekilde btnlemesi iin her trl gayretin sarf edilmesi gerekir. Bu ynyle zellikle doala benzer yap tipleri, ilevsellikle doaya grsel uyumu en iyi birletiren balk geidi tipi olup, reofilik organizmalar iin yedek biyotop olarak da nemli bir rol oynayabilir. Balk geitleri yapmnda, geidin ina edilecei yreye zel doal yap malzemeleri veya inaat malzemelerinin uyumlu bir tarzda kullanlmas tavsiye edilir. Kullanlan ahap malzemenin kimyasal ilem grmemi olmas gerekir. lk bata bitki rts oluumunu balatmak iin yredeki bitkilere uygun bitki ve aalarn dikilmesi gerekse de, gmen balklar iin rt oluturmas ve balk geidine glge yapmas amacyla bitkilerin doal olarak olabildiince uzak yerlere kadar oalmasna imkn tannmaldr.

3.8

Bakm

Yetersiz bakm, balk geitlerinin almasn engelleyen en nemli sebep olduundan bir balk geidinin planlama aamasndan itibaren dzenli bakm ihtiyacnn dikkate alnmas gerekmektedir. Balk geidi knn (su girii) ve orifislerin tkanmas, geitteki yapsal tahribat veya ak kontrol dzeneklerinin arzas nadiren grlmekle birlikte, dzenli bir bakmla bu sorunlarn stesinden gelinebilir. Bakmn yaplabilmesi iin balk geidine engelsiz ve gvenilir bir biimde ulalmas zorunludur. Su giri alan veya kaya paralar arasndaki aklk erple nadiren tamamen tkandndan ve sistemin almas hemen durmadndan, kayalk rampa gibi doala benzer yaplarn bakm, daha teknik yaplara gre kolaydr. Bu yzden teknik yaplarn bakm ihtiyac daha fazladr. zerinde allan balk geidi tipi ve arza skl ile ilgili tecrbeler esas alnarak bir bakm program hazrlanabilir ya da mevcut program uyarlanabilir. Bakm ilemi her zaman taknlardan sonra gerekletirilmelidir.

3.9

Balklar rahatsz etmemek ve balk geidini korumakla ilgili tedbirler

Yetkili kurumlar, g eden balklar rahatszlklara kar koruma amacyla balk yollarnn mansap ve membanda avcla kapatlm blgeler oluturmaldr. Bu yasal dzenlemeler, balk geidinin inasndan sorumluluu idari kurum tarafndan su rnleri kanunu esas alnarak yaplabilir. Balk geitlerinin hemen yaknnda yzme ve tekne turu gibi faaliyetler de yasaklanmaldr. Sadece makul gerekesi olmak kaydyla, tekne seyir gzerghlar, tekne iskeleleri veya gemi eklzlerinin yaknna balk geidi ina edilebilir. Ayrca balk geitlerine giri, bakm personeli,

31

Doala benzer balk geidi tipleri

Kayalk rampalar gibi doala benzer biimli eik ve balk geidi yaplarnn tasarmnda, eimi dik doal nehir kesimleri veya dereler esas alnmaktadr (ekil 4.2). Genellikle bu yaplarda kullanlan malzeme nehirlerden doal olarak elde edilir. Aada verilen yaplar ounlukla belirli bir alana zg olup, genel olarak uygulanamaz. Bununla birlikte bu yaplar Blm 5te aklanan teknik yaplara gre, nehir balanabilirliiyle ilgili biyolojik ihtiyalar daha fazla karlar. Doala benzer tasarm, gzel bir doal grsel uyumun yan sra, akarsularda yeni akarsu biyotoplarnn olumasn da salar. Bu kitapta aada verilen yaplar doala benzer tipteki balk geitleri olarak tanmlanmaktadr (ekil 4.1): Taban rampalar ve meyilli tabanlar, Yan geit kanallar ve Balk rampalar.

Farkl tipteki doala benzer yaplarn tasarmnda benzerlikler vardr; ayrca bunlarn birkan ieren kark biimler de mevcuttur. rnein, meyilli tabanlar, balk rampalar ve yan geit kanallar, taban substratnn przlln artrmak iin kayalk eikler veya tekli kaya paralar kullanlarak ardk olarak ina edilebilir. Doala benzer yaplarn hidrolii ile ilgili hesaplamalar Blm 4.4te zet hlinde sunulmutur.

4.1

Taban rampalar ve meyilli tabanlar

4.1.1 Prensip
Taban rampas veya meyilli taban, belirli bir mesafede hidrolik eimin olabildiince az olmasn salayarak hidrolik yk (rezervuar ile mansap su kotu arasndaki kot fark#) datan bir dzenektir. Taban rampalar ve meyilli tabanlar ilk olarak nehir tabanlarn salamlatrmak maksadyla gelitirilmitir. Balk geitleri ierisinde yer verilmesinin nedeni, zellikle zengin bir yap eitlilii ortaya koyan hafif eimli, dk meyilli kayalk rampalarn nehir srekliliinin yeniden salanmasnda en avantajl yntem

Parantez iindeki metin editrn notudur.

a) Taban rampas ve meyilli taban: Kaba malzemeli yzeyi olan, nehir genilii boyunca uzanan eik, tabandaki kot farkn gidermek amacyla olabildiince dk eimlidir. Bendin gvdesinin rampa gvdesi gibi hafif eimli olmas ve gevek malzemeden yaplm olmas durumunda bu gruba glendirme yaplar (stabilizasyon bentleri gibi) da dhil edilebilir.

b) Yan geit kanal: Doal akarsu zelliklerine sahip olan bu balk geidi, baraj yan geitle aar. Barajn zellikleri deimediinden, almasnn evreye olumsuz etkisi olmaz. Nehrin rezervuar hline dnm blmnn tamam bylece yan geitle alm olur.

c) Balk rampas: Bent ile bir btn oluturan bu yap, nehir geniliinin sadece bir blmnde yer alr ve eimi, balklarn membaya kabilmesi iin olabildiince dktr. Bu yaplarn tamam eimden bamsz olarak rampa olarak adlandrlr; genel olarak ak hzn azaltmak iin enerji krc kayalar veya kayalk eiklerin dhil edilmesi gerekir.

ekil 4.1: Doal grnml balk geidi tipi

32

ekil 4.2: Doala benzer zellikleri (ok deiken eimli) olan nehir kesimleri, doal grnml taban eiklerinin tasarm iin bir model ilevi grr. Bu tr nehir kesimlerinin en belirgin zellii, dzensiz eim ve basamakl grnmdr. Kayalk eiklerin zerindeki alak su dlerini havuzcuklar izler; bu alanlar asgari su kotunda balklara snma imkn sunar ve hayatta kalmasn salar. Aschach (Bavyera).

oluudur; bu yaplar, doal olarak yapsal eitlilik ve meyil bakmndan zengin nehir kesimlerinde grlen artlar en iyi temsil eder (ekil 4.2). Nehirlerdeki dikey balanabilirlik ihtiyacn karlayabilmek ve balk geiine imkn tanmak iin genellikle klasik eik yaplarnn deitirilmesi gerekmektedir. Betondan mamul dz taban rampalar ve yksek eimli hidrolik dler, balklarn memba gn engellediinden uygun deildir ve bu yzden bu kitapta ele alnmamtr. DIN# 4047 Blm 5e gre taban rampas ile meyilli taban arasndaki fark, sadece yapnn eimidir: Eimi 1:3 ila 1:10 olan suni yaplar rampa olarak adlandrlrken, eimi 1:20 ila 1:30 olan yaplar meyilli taban olarak adlandrlmaktadr. Bu sebeple, eimi 1:15 veya daha dk olan yaplar bu kitapta genel olarak meyilli tabanlar snfna dhil edilmitir. Taban rampalar ve meyilli tabanlar zellikle nehirdeki dey veya ok dik meyilli dlerin yerine kullanlabilir. Bu yaplar ayrca ak kontrol sistemi gerektirmeyen reglatrler eklinde de yaygn olarak kullanlmaktadr; byle bir durumda bu tesisler, memba su kotunu muhafaza eden koruma yaps veya eik olarak alr. Ekolojik olarak deerlendirildiinde bu yntemin nemli stnlkleri vardr; orta ve uzun vadede burada oluacak silt birikimi nedeniyle bendin membandaki rezervuarda doal ak artlar yeniden salanabilecektir.
#

4.1.2 Tasarm ve boyutlar 4.1.2.1 Yapm ekli

Taban rampas ve meyilli taban yaplar (ekil 4.3) aadaki gibi snflandrlabilir: Yerleik veya gml kayalk yaplar (zemin syrlarak ve dzenlenerek ina edilen klasik rampalar) Kaya dolgu yaplar (gevek kayalk yap) Dank veya basamakl yaplar (gml kayalardan oluan eik biimli yap) Eimi 1:8 ila 1:10 ve buna bal olarak ak hz yksek olan klasik kayalk rampalar, sadece hidrolik gerilmenin ok fazla olduu yerlere uyarlanmaldr. Ekolojik adan deerlendirildiinde, gevek kaya dolgu yaplar ve zellikle kayalk eik yaplar tercih edilir. Gml kayalk yaplar (ekil 4.3.a) genellikle eimi yaklak 1:10 olan rampalarla snrldr. Bu rampa, her birinin bykl 0,6 ila 1,2 m olan ve ounlukla birbirine tutturulan kayalarn yan yana getirilmesi suretiyle ina edilir. Yap genellikle bir temel tabakas zerine ina edilir; bu tabaka en dtaki katmana bal olarak krma tatan veya kademeli akldan meydana gelmektedir. Temel tabakas her zamanki gibi boyutlandrlr. Byle bir rampada memba ve mansapta en utaki kaya paralar, genellikle palplan duvar, kazk dizisi veya elik balama elemanlar (zemine aklm palplan perdesi, elik gibi vb.) ile yerine sabitlenir.

DIN (Deutsche Industrie-Norm[en]): Alman Sanayi Standartlar (Editrn notu)

33

a) Gml kayalk yap (zemin syrlarak ina edilen): Temel tabakas zerinde tek katmanl yap; kaya paralar hizal olup, ounlukla birbirine tutturulur; yeknesak przllk; rijit yap; yksek debilere dayankl; mansaptaki nehir tabannn salamlatrlmas gerekir. b) Kaya dolgu yap (gevek yapl): ok katmanl gevek kaya dolgu; mansaptaki nehir tabannn salamlatrlmas gerekir; doal taban yaps kumlu ise, temel tabakas gerekir; esnek yap; deiken przllk; dk maliyetli. c) Dank/basamakl yap (ylm kayalk yap): Kaya dizileri ile blnen alanlar havuzcuk oluturur; havuzcuklar, daha byk havuzlar oluturmak zere kendi dinamiklerine braklabilir; yapsal eitlilii ok zengin; dk maliyetli. ekil 4.3: Taban rampalar ve meyilli tabanlarn yapl (Gebler, 1991den deitirilmi)

ekil 4.4: Kaya dolgu yapll meyilli taban (Gebler, 1990dan deitirilmi)

Zemine balama elemann mansabndaki stabilize taban ksa tutulmal ve uzunluu sadece 3 ila 5 m olmaldr. Bununla birlikte, erozyonla havuz oluma tehlikesi olan yerlerin mansabna da zemin balama elemanlar gerekir. Bunlar genellikle kaya dolgu biimindedir. naat iin ounlukla kuruda kaz yapmak gerekir. Sonuta oluan yap olduka rijit olup, kaya paralarnn balama etkisi nedeniyle ok iddetli hidrolik gerilmelere dayanabilmektedir. Ekolojik ynden, kaya dolgu yaplar (ekil 4.4) gml kayalk yaplara gre daha ok tercih edilir. Bunlarn ana gvdesi; tabaka kalnl, kullanlan en byk tan azami apnn en az iki kat olan ok katmanl kaya dolgudan olumaktadr.

Byk kayalarn ayr ayr yerletirilmesi przll artrabilir. Kayalk eiklerin yer ald basamak eklindeki tasarm da kullanlabilir; eikler, su seviyesi dk olduunda rampada uygun su kotu salamak ve yapsal eitlilii artrmak amacyla kullanlr. Kaya dolgu; ahap kazk dizisi veya elikten mamul kesit takviye ubuklarndan oluan elemanlarla salamlatrlabilir. Doal olarak erozyona dayankl nehir tabannn, kuyruk suyuna gei blgesinde ayrca glendirilmesine gerek yoktur. Bu durumda kaya dolgu, mansapta nehir taban kotunun altna kadar sabit bir eimle uzatlr ve salamlatrlan blgenin mansab ksa tutulur (yaklak 3 ila 5 m). ekil 4.4te gsterildii gibi, nehirlerde erozyona dayankl olmayan, kumlu veya siltli malzemenin bulunduu dk

34

tabanl alanlarda kanal biimli havuzlar yardmyla kesintisiz geiler salanmal ve mansapta hemen bitiikteki taban glendirme blm uygun bir ekilde uzatlmaldr. Rampa boyunca dolgunun ve bitiiinde mansaptaki taban blgesinin, ortalama azami su kotu izgisinin zerine kadar ulaan kayalarla glendirilmesi gerekir. Dolgu alanna uygun bitkilerin dikilmesi (canl iksa), erozyona dayanm artrr ve takn zamanlarnda ana ak eksenini nehrin ortasnda tutar. Gevek kaya dolgulu rampalarn inas iin genellikle nehir yatann derivasyonla deitirilmesi gerekmeyebilir. Ancak, kayalarla yaplan inaatla kyaslandnda toplam rampa uzunluunun fazla oluu masraflar dengelemektedir. Nehir faunasndaki btn bireyler kaya dolgu rampalar aabilmektedir. Gml kayalk eik yaplar (basamakl havuzlar veya dank/basamakl rampalar) (ekil 4.5), nehir veya evresinden temin edilen ap ds = 0,6 ila 1,2 m olan byk kaya paralarnn tekil ettii ok sayda diziden olumaktadr. Yapnn salamln artrmak amacyla, kaya dizisi kemer eklinde (stten grn) dzenlenebilir; bylece diziler birbirine destek salar ve sabitlenir. Dalk yerlerdeki akarsularda grld gibi, tabann anmaya dayankl, tal veya kaba akll olmas durumunda, kaya dizileri 2,5 m (ayrca bkz. ekil 4.3.c) derinlie kadar gmlebilir ve sral kazklar veya elik elemanlarla sabitlenir. Bu yapnn baka bir trnde, temel tabakas kaya dolgudan olumakta ve kaya dizileri nehir tabanna balanmaktadr. Bu durumda kayalarn ok derine gmlmesi gerekmez. na edilen tesis, ekil 4.4te verilenle karlatrlabilir. lave eii olan kaya dolgu blme gei dz olmaldr. Kaya dizileri, akl ve byk blokaj talaryla doldurulmu havuzcuklar oluturur ve doal dinamik yapsna braklabilir. Ovalk alanlardaki nehirlere zg olan kumlu malzemeler de normalde bu havuzcuklarda kalr. Debilerin yksek olduu durumlarda bu alt katman yrtlsa da, ak hz azaldktan sonra yeniden hzla birikmeye balar. Kaya dizi ve gruplar arasndaki mesafeler, su kotu fark en ok h = 0,2 m olacak ekilde seilmelidir. Gml kayalk eik yaplarnn yapsal eitlilii bazen yle fazla olur ki, bunlarn eimlerini, suni yaplarnkinden ayrmak ok zor olabilir. Bu rampalarn planlanmas ve inas, doala benzer dier tipteki geitlerden ok daha fazla tecrbe gerektirir.
ekil 4.5: Kaya dizisi eklindeki taban basamaklar (stten grn)

ekil 4.6: Kavisli taban rampasnn stten grn (Schauberger, 1975)

Nehir faunas, kaya dizileri eklinde ina edilen meyilli tabanlar her iki ynde de snrlama olmadan aabilir.

4.1.2.2 stten grn

Taban rampalar, taban genilii (btaban) 15 mden fazla olan byk nehirlerde ekil 4.6da gsterildii gibi kavisli ekilde ina edilir. Kret profilinin, en kesitte 0,3 ila 0,6 mlik bir ykseklii vardr. Kk nehirlerdeki rampalarda genellikle kavis bulunmaz; bunun yerine dz izgi biiminde bir kret ina edilir. Tesisin hemen mansabndaki taban salamlatrlm blge, yapy geriye doru gelien anmaya kar korur. Rampann tamamen susuz kalmamas ve debinin dk olduu dnemde su derinliinin az olmasn nlemek iin yapya bir su kanal eklenmelidir.

4.1.2.3 Boy kesit

Kayalarla ina edilen taban rampalarnn tasarmnda eimler, kural olarak 1:8 ila 1:10 (inas bitmi durumda) alnr. Kaya dolgu veya kaya dizisi eklinde ina edilen eiklerin tasarmnda, 1:15 ila 1:30 gibi daha dk eimler kullanlr.

35

Kayalk rampalarn eimi 1:10 olduunda ortaya kan ak hzlar, pek ok balk ve dip canls iin ok yksektir. Bu durum, nehir kylarna doru ykselen bir profille, utaki alanlarda dk su akl alanlar oluturularak iyiletirilebilir. Dk debilerde bile ortalama su derinlii h= 0,30 ila 0,40 mden az olmamaldr. Byk kayalar ve dinlenme alan oluturan derin havuzcuklar balklarn membaya kn kolaylatrr, ok deiken ve grsel olarak ekici bir ak deseni oluturur. Bu ltleri en ok karlayan taban yaps dizi biiminde olandr. Balk geitlerinde izin verilen azami su hz, vmax = 2,0 m/sdir.

ekil 4.7: Yapay dnn przl meyilli tabana dntrlmesi

4.1.3 Su dlerinin yeniden modellenmesi

Su canllarnn aamad dik dler, genellikle az bir abayla meyilli tabana dntrlebilmektedir. Alak dlerin (ekil 4.7) bulunduu yerlerde yaplmas gereken sadece, ierisine byk kaya veya kaya dizilerinin gmlebilecei irili ufakl ta yn oluturmaktr. Bu tr yaplarn eimi yaklak 1:20 olmaldr. Taban malzemesi ile sreklilii salamak maksadyla d kenarnn evli hle getirilmesi veya tala kaplanmas gerekir.

istenmeyen yeralt su seviye dlerini nlemeye imkn tanr. Ancak, su seviye reglasyonu bir daha gerekletirilemez. Ayrca feyezan durumunda savak seviyesini aaya indirerek debi en kesitini artrmak da mmkn olmaz; sonu olarak iddetli yalarn olduu dnemde su kotu ykselebilir. Rampa kretini geniletmek, eiklerin performansn artrabilir. Ovalk kesimdeki tarmsal kullanm younluu azaldnda veya hidroelektrik enerji retimi ya da su ierisinde ulam gibi dier su kullanm alanlarndan vazgeildiinde, bent yerine dank veya basamakl rampalarn inas zellikle uygun olmaktadr. Bu yapnn bir avantaj da, eiin yukarsndaki alanda silt birikimine imkn tanmas ve orta-uzun vadede serbest ak artlarnn yeniden oluturulabilmesidir. Her durumda, yeralt su seviyesinin korunmasna gerek olup olmadnn veya yerel artlarn su yk seviyesinin drlmesine, bylece eski depolamann rehabilite edilmesine izin verip vermediinin belirlenmesi iin alma yaplmas gerekir. Rampa yapsnn mmkn olduunca basit kaya dolgu biiminde olmas istenir; st katmana byk kaya

4.1.4 Regle edilebilen bentlerin dank veya basamakl rampalara dntrlmesi

Su ynetimi ile ilgili kurallarn izin vermesi durumunda, ayr bir balk geidi ina etmek yerine, mevcut bentleri dank veya basamakl rampalar ekline dntrmek tercih edilmelidir. Dank veya basamakl rampalar, mansap su seviyesini muhafaza etmeye ve nehrin ovalk kesimlerinde

ekil 4.8: Regle edilebilen bir bendin koruma eii hline dntrlmesi

36

lar veya kaya dizileri ilave edilebilir (ekil 4.8). Kayalar arasndaki boluklar, byk lde akntyla gelen akl ve kumla (bu malzemeler inaat srasnda da eklenebilir) dolabilir; bylece debinin az olduu dnemde su kayplar azalr ve rampann susuz kalmas engellenmi olur. Szdrmazlk eleman olarak inaat srasnda kum/kil malzemenin serilmesi de etkin bir yntemdir. Hem eik kreti hem de nehir yata mansap balants, kazk dizisi ile salamlatrlabilmektedir. Regle edilebilen bentlerin st yapsnn (ak reglasyon elamanlar) yklmas ve alt yapsnn (keltme havuzu) zerinin rtlmesi gerekir.

taban rampalarnn inasdr. Gevek yaplar (kk kaya dolgu) ve dizi eklindeki yaplara gre klasik kayalk rampalar daha ok tercih edilmektedir. Beton kullanm, yapnn salamln azaltmayacak ekilde en alt seviyede olmaldr. Nehirlerde ve regle edilebilir bentlerde dleri deitirmek iin kaya dolgu veya dizi biiminde taban eikleri de kullanlabilmektedir. Bakm ihtiyac olduka dk olup, muhtemel hasarlara kar dzenli kontrolle birlikte, zellikle feyezandan sonra yzer hldeki erpn ve atklarn temizlenmesi gerekebilir. Sucul faunada yer alan btn canllar bu yaplardan hem memba hem de mansap ynnde serbeste geebilmektedir.

4.1.5 Genel deerlendirme

Ekolojik olarak deerlendirildiinde, engelin tamamen kaldrlamad nehirlerde balk geiini yeniden salamann en iyi yolu, hafif eimli kaba malzemeli

37

4.1.6 rnekler

GROSSWEIL TABAN RAMPASI

Akarsuyla ilgili bilgiler Akarsu: Loisach Nehri, Bavyera Debi: MNQ = 8,68 m3/s MQ = 23,1 m3/s HQ100 = 400 m3/s Sorumlu: WWA Weilheim Yap tasarm:
Bu yap, memba ve mansapta palplan perdesi olan iri kayalardan (ktlesi 3-5 t) oluan rampa eklindedir. Hemen mansabnda yer alan taban salamlatrlm blge ksadr. naatn yapld dnemde balklarn bu tr rampalardan geiiyle ilgili tecrbe fazla olmadndan, havuzlar oluturmak zere farkl ykseklikte kaya paralar kullanlarak ina edilen 4 m geniliindeki balk geidinin sa tarafnda kalan 1/3lk blmne tekne gei yeri (kza) dhil edilmitir. Bu rampa, sol sahile doru iyice slamakta, derinlii az olan ok farkl ak desenleri ve bu kenar blgede daha dk ak hzlar ortaya karmaktadr. Bu durum, yzme kabiliyeti zayf olan balklarn membaya kmasna imkn tanr. Bununla birlikte, neredeyse hibir arma akntsnn olmad balk geidi giriindeki yksek trblansl ak artlar sebebiyle, balklar iin geidin yerini bulmak zorlar. Bu sebeple, s kenar blgeleri, balk geiinin sreklilii bakmndan ok daha etkin ve gereklidir. Bu geitten elde edilen olumlu tecrbe nda Su Ynetim Tekilat (WWA), sorumluluk alan ierisinde bamsz bir balk geidi bulunmayan baka meyilli tabanlar ina etmi ve ok baarl sonular alnmtr. Nehri kiralayan balklar, balk stokuna ilikin olumlu gelimelerin olduunu gzlemlemitir.

Meyilli tabanla ilgili bilgiler Yapl: Kaya paralar Genilik: b = 72 m Su yk: h = 2,7 m Eim: 1 : 10, kenar blgelerde 1 : 15 na yl: 1973/74

ekil 4.9: Grossweil/Loisach taban rampas (mansaptan grn) Daha s olan kenar blgesindeki dk ak hzlar ve farkl ak desenleri, dip canllarnn yan sra balk trleri ierisinde yzme kabiliyeti zayf olanlarn da bu rampay aabilmesini salamaktadr; bu sebeple, ge yardmc baka bir tesise (bamsz balk geidi gibi) gerek duyulmaz.

38

BISCHOFSWERDER KORUMA E
Akarsuyla ilgili bilgiler
Akarsu: Debi: Dlln Deresi, Brandenburg MNQ = 0,44 m3/s MQ = 0,9 m3/s HQ25 = 5,1 m3/s h = 1,0 m LUA Brandenburg

Koruma eiiyle ilgili bilgiler

Yapl: Genilik: Eim: Uzunluk: Su derinlii: Azami ak hz: na yl: Kaya dolgu eik b = 4,0 ila 6,0 m I = 1 : 20 l = 20 m h = 0,3 m ila 0,6 m (MQda) vmax = 1,3 ila 2,2 m/s 1992

Eik ykseklii: Sorumlu:

Yapnn tantm
Bu koruma eii, ahap bendin (tarihi bent) yerine yaplm olup, kaya dolgu rampa olarak ina edilmitir. Rampa gvdesi nehirdeki talardan (d = 25 cm) oluur; szdrmazlk inaatn balangcnda yapnn ierisine dklen killi kumla salanmtr. Byk kaya paralar (d=50 cm - 100 cm) ak hzn drmekte ve membaya kan balklara bir korunak imkn sunmaktadr. Memba gnn izlenmesi sonucu, rampadan balklarn geebildii dorulanmtr. Dlln deresinin rampann membanda kalan ve daha nceden sucul fauna ynnden fakirleen blmlerinde Havel Nehrinden gler sayesinde tr bakmndan zengin youn bir ihtiyosnoz gelimitir.

ekil 4.10: yiletirme ncesi ahap bent su canllar iin alamaz engel

ekil 4.11: yiletirme sonras Bischofswerder koruma eii

39

MAXLMHLE TABAN E
Akarsuyla ilgili bilgiler
Akarsu: Debi: Mangfall Nehri, Bavyera MNQ = 1,16 m3/s MQ = 4,83 m3/s HQ100 = 270 m3/s Bamsz Bavyera Eyaleti/ WWA Rosenheim

Taban rampasyla ilgili bilgiler

Yapl: Genilik: Basamak ykseklii Eim: na yl: Kaya dizisi b = yaklak 15 m h = 1,7 m I = 1 : 26 1989

Sorumlu:

Yapnn tantm
Maxlmhledeki Mangfall Nehrinin restore edilmi blmnde (Weyarn karayolu kprsnn yaknnda) sucul faunann aamad dik dleri olan eitli yaplarn yerine doala benzer tasarmda meyilli tabanlar ina edilmitir. Aada gsterilen rampa dizi yapll olup, rampa gvdesi 2,5 m ila 3 m derinlie gmlm enine uzanan bamsz kaya dizilerinden olumaktadr. Enine diziler kavisli ve apraz olduundan birbirine dayanr. Yapda oluan havuzlar, akarsuda mevcut taban malzemesi ile dolmaktadr; kendi doal dinamikleri (havuz oluumu, silt birikimi) hkimdir. Bu ekilde tasarmlanm meyilli tabanlar, nehir peyzajna ok iyi uyum salar; suni bir yap olduunu anlamak ok zordur. Bu geitlerden btn sucul fauna yeleri geebilmektedir.

ekil 4.12: Mangfall Nehrindeki basamakl tabann boy kesiti, kaya dizisi yapll (ematik gsterim)

ekil 4.13 : Mangfall Nehrindeki basamakl taban burada kullanlan dizi yapl olaand bir yapsal eitlilik meydana getirir. Glerin yeniden salanmas amacyla, nehrin btn genilii boyunca tabandaki bir dnn dntrlmesi her zaman muhtemel en iyi zm olarak ele alnmal ve ayr bir balk merdiveni yerine bu yap tercih edilmelidir.

40

MHLENHAGEN TABAN E
Akarsuyla ilgili bilgiler
Akarsu: Mhlenhagene yakn Goldbach nehri Mecklenburg/West Pomerania Debi: MQ = 0,38 m3/s HHQ = 2,8 m3/s Ykseklik: htop = 1,70 m

Taban rampasyla ilgili bilgiler

Yapl: Genilik: Eim: Uzunluk: na yl: Sorumlu: Kaya dolgu yap b = 3,4 m I = 1 : 20 l = 38 m 1992 Altentreptow ilesi

ekil 4.14: Mhlenhagen/Goldbach taban rampas yerleiminin stten grn ekil 4.15: Mhlenhagen/Goldbach taban rampas

Terk edilmi deirmen bendi artk kullanm ddr. Yan geitle alan deirmen havuzu siltle dolmu olup, korunmaya deer bir sucul biyotop eklini almtr. Bent yapsnn yklmas nemli miktarda taban erozyonuna ve gelen su blgesinde taban suyunun dmesine sebep olmutur. Bu yzden gelen su seviyesini yzyllardr bu akarsuda grlen seviyede tutmak amacyla bendin yerine dk eimli, przl bir meyilli taban ina edilmitir. Rampann toplam ykseklii 1,7 m olup, eimi 1:20dir. Ak hzlarn izin verilen snrlarda tutmak iin kaya dizileri ardk havuzlar eklinde dzenlenmitir. Havuzlardaki su derinlii 30 - 40 cmdir. Yatak, en kesiti jeotekstil zerine serilen ta tabakas ile salamlatrlmtr. Dizileri oluturmak iin 40 ila 50 cm apnda, yreden temin edilen kayalar kullanlmtr.

41

4.2 Yan geit kanallar

4.2.1 Prensip
Yan geit kanal terimi; bir engeli, yanndan geerek aan ve doal nehri taklit eden doal grnml kanal biimindeki balk geitleri iin kullanlmaktadr. Bu kanal olduka uzun olabilir. Yan geit kanallar, balk geidi ilavesiyle gn yeniden balatlabilmesi iin mevcut barajlarn uygun hle getirilmesi amacyla, genellikle baraj yapsnda bir deiiklik yaplmas gerekmediinden zellikle uygundur. Kural olarak yan geit kanalndan debinin sadece bir blm braklr. Bununla birlikte, kullanm sona eren tarihi bentler, koruma eikleri veya kk nehirler zerindeki baraj tesislerinde, nceden belirlenmi deere (genellikle ortalama su kotu) kadar debinin tamam yan geit kanalndan verilebilir; baraj ilevselliini korur; ancak sadece takn debilerinin geiine hizmet eder. Yan geit kanalnn en nemli dezavantaj, yapm iin ok fazla yzey alanna gerek duyulmasdr. Bu tipte bir balk geidinin kullanlabilirlii, esasen yerel artlara baldr. Dier taraftan byle bir kanaln daha uzun yaplmas, doaya grsel olarak mkemmel bir uyum salayan doala benzer yaplar iin bulunmaz bir frsattr. na edilen yan geit kanallar sadece gmen balklara gei salamaz; bu kanallar ayrca reofilik (aknty seven) canl trlerinin bu geitleri habitat olarak kullanmasna da imkn tanr. Nehirdeki stenotipik, reofilik canl trlerinin yaama ve reme artlarnn zellikle olumsuz etkilendii rezervuara dnm

nehirlerin restorasyonunda bu hususa ayrca dikkat etmek gerekir. Yan geit kanallar ayrca, mdahale edilmemi nehirdekine benzer ak artlar saladndan ve gmen canllarn rezervuara dnen alann tamamndan (bazen su kabarmas snrna kadar) abiyotik karakteristiklerde ani deiiklie sebep olmadan geebilmesine imkn tandndan, nehir srekliliini muhafaza eder veya yeniden salar.

4.2.2 Tasarm ve boyutlar

Yan geit kanal tasarmnda doala benzer nehir restorasyonu ilkeleri uygulanmaldr (DVWK 1984, Lange & Lecher, 1993 vd.). Ancak, eimler daha dik olduundan, taban ve kylar salamlatrmak ve ak hzlarn azaltmak iin tedbirler alnmaldr. ekil 4.2de verilene benzer, dik eimler bakmndan zengin bir doal dere, yan geit kanal tasarm iin model olarak kullanlabilir. Bu model yardmyla, yan geit kanallar iin aadaki tasarm ltleri tretilebilir; burada verilen boyutlar asgari olarak istenen deerlerdir: Eim: I = 1:100 ila en ok 1:20, nehrin yapsna gre; taban genilii: btab > 0,80 m; ortalama su derinlii: h > 0,2 m;

ekil 4.16: Yan geit kanal. Barajn yanndan gei: Yaygn tasarm rnei

42

ortalama ak hz: vm = 0,4 ila 0,6 m/s (su derinlii ve ortalama ak hz, arlkl olarak nehir byklne ve yapsna baldr); azami ak hz: vmax = 1,6 ila 2,0 m/s, yerel olarak snrldr; taban: przl, srekli, ara boluklarla birbirine bal; mmknse, ayrca bir szdrmazlk veya taban glendirmesi yapmadan, ina alannda bulunan doal malzemeden yaplm olmaldr; biim: kvrml veya dz; menderes yapl olabilir; suyun durgun ve hzl akt blmleri olan; en kesit: deiken; kylarn biyolojik mhendislik yntemleri ile korunmas tercih edilir; eimi azaltmak iin byk kayalar ve kayalk eikler kullanlr; genilik - debi ilikisi: q > 0,1 m3/s m

altna yerletirmek amacyla yan geit kanalnn bazen kendi etrafnda 180 dnmesi gerekir. Baz yan geit kanallar ok uzun olduundan, gelen su tarafna k yaps, membadan olduka uzak bir yere konumlandrlmaldr. zel bir yan geit kanal biimi olan ve havuzlu geit olarak adlandrlan yap, yapay akarsuda (kayalk eikler) birbirine dler veya ksa dik kanallar vastasyla balanm, birbirini takip eden havuz biimli geni blmlerden meydana gelmektedir (Jens, 1982, Jger, 1994). Yan geit kanallar baka yaplarla da birletirilebilmektedir. rnein, yer yer sknt yaanan blmleri amak veya mansap balants salamak amacyla teknik balk geitleri (havuzlu, Denil veya dey yarkl geitler, Blm 5e baknz) kullanlabilir.

4.2.2.2 Boy kesit

Yan geit kanalnn eimi, olabildiince az olmaldr. Eim st snr iin nerilen deer Itab = 1:20dir. Daha dik eimler, yapya kayalk eikler eklenerek paralara blnebilir. Akn daha sakin olduu alanlar, havuzlar veya havuz benzeri geni yerler, zellikle dik eimli uzun blmlerden sonra, balklarn yukar daha kolay gemesine imkn tanr ve snma yerleri olarak da ilev grr. Yan geit kanal iin yeterli alan varsa, sadece dik eimli birka blm eklenmesi tavsiye edilir (ekil 4.16). Yeterli bir arma aknts oluturmak amacyla, mansap balant yerinde dik eimli bir blmn olmas gerekir. Daha sonra bu blgedeki doal nehir eimini takiben baka blmler de ina edilebilir; ayrca zemin takviyesine gerek duyulmaz.

4.2.2.1 stten grn

Arazideki yer durumu ile jeolojik ve eim karakteristiklerine gre bir biim seilmelidir. Kanal; dz, kvrml veya eri olabilir. Barajn altnda yan geit kanalna giriin konumlandrlmas, teknik balk geitlerine uygulanan ilkelere gre belirlenir. Mansap tarafndaki girii, dorudan bendin veya santral binasnn

ekil 4.17: Yan geit kanallar, doala benzer tasarma imkn tanr ve ina edildii yere iyi bir uyum salar. Bu rnekte kanal ky izgileri mevcut aa rtsne gre belirlenmitir. Lapnow Deirmeni (Brandenburg).

43

Kritik su derinlii belirlenirken, potansiyel doal balk faunas ve yzme performanslar (balk kuaklarna gre) dikkate alnmaldr; ancak, h = 0,2 mden s olmas nerilmez.

Doal taban yaps anmaya kar yeterince direnli ve bitiiinde bulunan arazi bakmndan bir risk oluturmuyorsa, yan geit kanal kendi doal dinamiklerine braklabilir ve tabann yapay olarak salamlatrlmasna gerek kalmaz. Kanaln aa veya al dikimi ile hafife glgelenmesi, balk g zerinde olumlu etki oluturur (balklar gizlenebilir ve kendilerine snak bulabilir), dier taraftan doayla grsel bakmdan ho bir uyum gsterir ve kylarn glendirilmesine katk salar.

4.2.2.3 Kanal en kesiti

En kesit genilii, su derinlii ve aknt, olabildiince farkl olmaldr. Bununla birlikte, taban genilii 0,80 mden az olmamaldr. Yer yer daralan ve genileyen kanallar, doal grnml tasarma yardmc olur. Normal artlarda en kesit takviyesine gerek duyulur; bu durum zellikle eimin dik olduu kesimlerde nemlidir. Kullanlacak takviye tipine karar verirken, doal zelliklere benzer karakteristikler salayan nehir restorasyon metotlar kullanlmaldr. Genel olarak tabann kaba akl ile veya akl ya da jeotekstil alt katman zerine serilen nehir talar ile salamlatrlmas yeterlidir. Bylece oluan ara boluklar, dipte yaayan omurgasz canllarn yerlemesi ve g iin iyi bir imkn sunar. Ayrca kaba talar ince rsubu tutarak, doal taban katmannn bu ara boluklarda birikmesini salar. Eimli taban ve kylar salamlatrmak iin farkl ina yntemleri birletirilebilir; bu amala, canl bitkilerle birlikte kaya, al demeti (ubuk demeti) vb. malzeme birlikte kullanlabilir. ekil 4.18de, al demeti ile rt oluturma, set bloklar, st dallarndan oluan tabaka, al formunda bitki dikimi ve st dallar ile bitki dikimi gibi tekniklere ve bunlarn bir arada kullanmna rnekler verilmitir.

4.2.2.4 Byk kayalar ve kayalk eikler

Eim 1:20 ile 1:30 arasnda olduunda, yan geit kanalnda izin verilen 0,4 ila 0,6 m/slik ortalama ak hzn ilave kontrol yaplar olmadan srekli klmak genellikle mmkn olmamaktadr. Bu tr ilaveler iin grsel bakmdan en cazip malzeme, blgeden temin edilen byk kayalardr. Aadaki yntemler kullanlabilir: Geliigzel biimde apraz olarak zemine gmlm byk kayalar przlln artmasn salar. Orta ve dk debili dnemlerde su ak, bu kayalarn evresinden veya biraz zerinden olur. Kayalar ayrca su derinliini artrr ve ak hzn drr. Membaya kan balklar, kayalarn evresinde snacak yer bulur. Dar en kesitlerde ak rejiminde yerel deiimler ortaya kabilir (ekil 4.19). Kayalarn yerletirilmesine ilikin klavuz deerler aada verilmitir:

ekil 4.18: Yan geit kanallarnn tabannn ve kylarnn salamlatrlmasna rnekler

44

ekil 4.19: erisine enerji krc kayalarn yerletirildii yan geit kanal

ax = ay = 2 ila 3 dstir. (ax, ay ve dsnin tarifi ekil 4.19da verilmitir) Byk kayalar arasnda aklk en az 0,3 ila 0,4 m olmaldr. Kayalar, boylarnn 1/3 veya 1/4ne kadar tabana gmlmelidir. zinsiz olarak yerlerinin deitirilmemesi (rnein, oyun oynayan ocuklar tarafndan) iin bunlarn yeterince byk olmas gerekir. Enine kaya dizisinin oluturulmas, ak en kesitini, diziler arasnda havuzlar oluacak ve ierisinde su birikecek lde daraltabilir. Byk kayalarn takviye edilmi tabana farkl derinliklerde gmlmesi sonucu enine diziler oluur. Bu yntemin prensibi ekil 4.20de gsterilmitir; buradaki kayalar dizi biiminde ylmtr. Kural olarak, kenarlar byk dikdrtgen eklinde olan kayalara (kare biimli talar) ihtiya duyulur. Batk kayalk eiklerin (su dlerinin) eklenmesi. Ksmen veya tamamen su altnda kalan bu eikler, tabana gmlm byk kayalar kullanlarak meydana getirilir. Bent etkisi sonucu su hz azal-

dndan havuzlar oluur; buralarda su derinliinin (akarsuyun yapsna bal olarak) 0,3 ile 0,6 m arasnda olmas hedeflenmelidir. Diziler arasndaki mesafe (havuz boyu) ritron kesimlerde, taban eimi nedeniyle 1,5 mden az olmamaldr; her bir dizi dierine gre bir basamak ve su ds oluturur (basamakl havuzlu geit). Her bir eikteki d ykseklii, hmax = 0,20 m deerini kesinlikle amamaldr. Potamon kesimlerde, dierleri ile birlikte yapdaki kusurlar, istenmeyen malzeme ile tkanma vb. sorunlarn giderilmesi iin h = 0,10 ila 0,15 mlik kk dler tercih edilmelidir. Diziler arasndaki mesafenin, eiklerden hzla ayrlan su jeti olumayacak ve her zaman bir eik, mansaptaki dier eiin kabarma seviyesinde kalacak ekilde olmas gerekir. Buna ek olarak havuzlara tek tek byk kayalar da yerletirilebilir (ekil 4.20). Eikler arasndaki mesafe ve su derinlikleri, havuzlarda yeterli bir dinlenme alan oluturacak ekilde olmaldr. Bu sebeple, hacimsel enerji krlmasnn potamon kesimlerde E = 150 W/m3, ritron kesimlerde ise E = 200 W/m3 olmas tavsiye edilmektedir (havuzlardaki enerji dntrmeleri iin Blm 4.4e de baklmaldr). Bu ina biimi, ince malzemelerin havuzlarda tutulmasna ve doal artlara ok benzeyen bir taban yaps olumasna imkn tanr.

4.2.2.5 Yan geit kanalnda su giri ve k yerlerinin tasarm

zellikle memba su kotlarnn ok deiken veya kylarn takn riski altnda olduu yerlerde, yan geit

ekil 4.20: Bir yan geit kanalnda eimi paralara ayrmak iin kayalk eiklerin kullanlmas

45

ekil 4.21: Bir takn koruma depolamasnda (henz tamamlanmam) yan geit kanalnn su giri yapsndaki kontrol dzenei. Yap, gelen akm snrlandrr, takn olduunda veya kanalda bakm yaplmas gerektiinde kapatlabilir. Akln tabana kadar uzanmas ve taban yapsnn srekliliini engellememesi ok nemlidir. Kinsaudaki (Bavyera) Lech baraj

kanalnn su giri yerinde (balk geidi k#) salam yaplar ve ak kontrol dzeneklerine ihtiya duyulur. Kanaldan geen ak bakm almalar iin snrlandrlabilir veya tamamen kesilebilir. Bu mekanizma, genellikle uygun ekilde boyutlandrlm bir kontrol dzenei ile basit bir destek betonu veya ta duvar yardmyla oluturulabilir. Aklk ykseklii, balk geidi asgari su kotundayken bile kurumayacak seviyede olmaldr; yan geit kanalnda suyun asgari kota dmesine izin verilmez; nk bu durumda sadece membaya kan balklarn g engellenmez, kanaldaki dip canllar da olumsuz etkilenir. Balk geidi k yaps, izleme almalar srasnda balk tuza olarak da kullanlabilecek ekilde tasarmlanmaldr. Su k yapsnn (balk geidi girii#) tasarm btn iletme artlarnda yeterli miktarda arma aknts salayacak ekilde olmaldr. Bu kural salamann yolu, mansap balant yeri eiminin olabildiince dik olmasdr, bylece ak hzlar yeterli bir ynlendirme etkisi meydana getirebilir. Memba su kotunun ok deiken olduu yerlerde, bu tahliye en kesiti, bir yarkla mansaba alan (yarkl geitler iin Blm 5.2ye baknz) salam bir yap vastasyla daraltlabilir, bu sayede su k yapsndaki ak hz artrlabilir. Mmkn olan her durumda, balk geidinin taban, akarsu tabanna dorudan balanmaldr. Genellikle baraj mansabnda ortaya kan ky ve taban zerindeki artan baskyla ba etmek iin su k yapsnn (balk geidi girii#) evresinde yeterli takviyenin salanmas gerekir. Yan geit kanalnn ilk blm (geide giriten hemen sonraki blm#), zellikle bir hidroelektrik santralin kuyruk suyunun brakld akarsu blmne balanrken veya man-

sap su kotlarnda ar dalgalanmalarn grld durumlarda teknik balk geidi biiminde ina edilebilir.

4.2.2.6 Gei yerleri

Yan geit kanallar, genellikle trafik veya baka amalar iin ihtiya duyulan bir tr gei yeri ilevi grr. Bu kanal zerindeki gei yerleri, g yolunda yeni engeller oluturmayacak ekilde tasarmlanmaldr; kprler, ounlukla en iyi zmdr. Kpr altndaki (kuru) banket, dier canllarn (amfibiyanlar, su samuru vb.) gn kolaylatrr. Gei yerleri, yan geit kanalnn en kesiti daralmayacak ekilde tasarmlanmaldr. Kpr altnda veya tnel ierisindeki gei yeri taban, kk balklarn ve dip canllarnn geiini temin iin kaba malzemeden ve kesintisiz olmaldr. Doal taban malzemesinin kullanlamad durumda, kaba akl veya kk talardan oluan ve kalnl 0,20 ila 0,30 m olan bir tabaka yeterlidir. Gei yerinin uzunluu aklk geniliinin 10 katn gememelidir.

4.2.3 Genel deerlendirme

Yan geit kanallarnn en nemli avantajlar aada verilmitir: Doaya grsel olarak mkemmel uyum salar. Kk balklar ve dipte yaayan omurgasz canllar tarafndan alabilir.
Editrn notu

46

zellikle reofilik trler iin ikincil biyotop eklinde yeni habitatlar oluturur. Tkanma ihtimali az olup, bakm ihtiyac dktr ve iletilmesi daha gvenlidir. Genellikle bir engeli uzun bir kurbla yandan geer; bu nedenle, yapsal deiikliklere gerek kalmadan balk geidi olmayan mevcut barajlarn uygun hle getirilmesi iin uygundur. Gmen trlerin, baraj topuundan su kabarma snrna kadar olan su ile dolu alann dnda kalmasn salar.

Bu avantajlara karlk aada verilen dezavantajlar gz nne alnmaldr: ok byk yzey alan gerekmektedir. Kanal uzunluu fazladr. Memba su kotlarndaki deiimlere hassastr; bu sebeple, su giriine (balk geidi k) ilave yaplar ina etmek gerekebilir. Mansap balants, genellikle sadece teknik balk geidi ile mmkndr. Tesisin etrafndaki arazide derin kazlar yaplmas gerekebilir.

47

4.2.4 rnekler

VARREL BKE DERES YAN GET KANALI

Akarsuyla ilgili bilgiler
Akarsu: Amac: Debi: Varrel Bke Deresi, Aa Saksonya Deirmen bendi MNQ = 0,35 m3/s MQ = 0,96 m3/s MHQ = 8,14 m3/s htop = 2,9 m

Yan geit kanalyla ilgili bilgiler

Uzunluk: Genilik: Eim: Debi: Su derinlii: Ak hz: Kaya eikler aras mesafe: na yl: Sorumlu: l = 130 m btab = 2,50 m I = 1 : 45 Q = 0,25 ila 0,50 m3/s h = 0,30 ila 0,80 m vmax = 1,3 ila 1,4 m/s 3,35 m 1992 Ochtumverband

D ykseklii:

ekil 4.22: Varrel Estate (Aa Saksonya) yaknndaki Varrel Bke deresinde bulunan yan geit kanal

Buradaki terk edilmi deirmen bendinin, hidroelektrik enerji retimi iin olmasa da, taban kararl (stabilizasyonu) ve yeralt su seviyesi muhafazas amacyla korunmas gerekmekteydi. Balk havuzlarna verilen su, deirmen bendinin membandaki bir yerden saptrlmtr. MNQ (ortalama asgari su kotu)ye kadar debilerde, balk havuzlar iin ihtiya duyulmayan su, balk geidinden tahliye edilmektedir. Eim olduka dk olmasna karn, su derinliini artrmak ve ak hzn drmek iin tesise yapsal elemanlarn eklenmesi gerekmitir. Enine diziler, kenarlara ve taban eiklerine gmlm kayalardan olumaktadr. Kayalar, ykseklikleri sayesinde, debinin ok yksek olduu zamanlarda bile kanal hidroliini olumsuz etkilemeyecek tarzda tam olarak ilev grmektedir. Kylar, ortalama su kotunun zerine kadar bitkisel kaplama ve kaya dolgu ile salamlatrlmtr.

48

SEIFERT DERMEN YAN GET KANALI

Akarsuyla ilgili bilgiler
Akarsu: Debi: Stbber Nehri, Brandenburg MNQ = 0,15 m3/s MQ = 0,37 m3/s MHQ = 0,88 m3/s Deirmen bendi htop = 3,30 m

Yan geit kanalyla ilgili bilgiler

Uzunluk: Genilik: Eim: Su derinlii: Ak hz: na yl: l = 120 m btab = 2,4 m I = 1 : 25 h = 0,20 ila 0,50 m vmax = 1,8 m/s 1993 Eski deirmen bendi enerji retmek amacyla kullanlmasa da, deirmene su temin eden depolama, bir keltim havuzu olarak ve yeni oluan sulak alan biyotopunun korunmas maksadyla muhafaza edilmitir. erisinden MHQ (ortalama azami su debisi)ye kadar olan debinin getii, uzunluu 120 m olan yan geit kanal, deirmene su temin eden depolamann yanna ina edilmitir. Toplam 2,30 mlik kot fark, kanal tabannn blmler hlinde kayalk eiklerle salamlatrlmasn zorunlu klmtr. Dier kesimlerde eim sfr olup, glendirme yaplmamtr; bylece havuzda, dik ky ve silt birikmesi gibi doal dinamikler geliir.

Amac: D ykseklii:

ekil 4.23: Seiferts Deirmenine ait bendin konumunu gsteren ema

ekil 4.24: Seifert Deirmenindeki yan geit kanal

Kayalk eiklerle glendirilmi kesimler ile glendirilmemi kesimlerin ardkl ok deiken ak rejimi oluturur. Eimin sfr olduu yerler kendi doal dinamiklerine braklabilir. Fotorafta n planda malzeme alndktan sonra diklemi ky grlmektedir; bu durum tesis iin tehlike oluturmaz.

49

KINSAU YAN GET KANALI

Akarsuyla ilgili bilgiler
Akarsu: Debi: Amac: D ykseklii: Sorumlu: Lech Nehri, Bavyera MQ = 85 m3/s HQ100 = 1400 m3/s Hidroelektrik enerji retimi htop = 6,5 m BAWAG

Yan geit kanalyla ilgili bilgiler

Uzunluk: Debi: Genilik: Eim: na yl: l = yaklak 800 m Q = 0,8 m3/s deiken, btab = 2,5-4,0 m deiken, ortalama I = 1 : 100 azami yaklak 1 : 30 1992

ekil 4.25: Vaziyet plan

ekil 4.26: Yan geit kanal, ana bendin mansabnda eski nehir yatana balanmtr; iletme ynnden 3 asgari debi 20 m /s olarak verilmektedir. Fotorafta Kinsaudaki Lech bendine ait yan geit kanalnn memba ksm grlmektedir. Bu blge hafif eimli olarak ina edilmitir; bylece kanal en kesitinde bir glendirme yaplmadan engebeli bir tasarm elde edilebilir. Azami ykseklik fark, basamakl biimde ina edilen alt blmle alm olup, eim I=1:20 ila 1:30tur. Debi kontrol, yan geit kanaln ayn zamanda feyezana kar da koruyan su giri yaps ile salanmaktadr. Bu bentle ilgili durum, ana enerji santraline ikinci bir balk merdiveni inas ile nemli lde iyiletirilebilir.

50

4.3 Balk rampalar

Su kotunun kontrol edilmesi gerekmediinde ve yeterince su debisi olduunda, bir bendin tamam taban rampasna (Blm 4.1) dntrlebilir. Byle bir dnm, hidroelektrik enerji retimi, takn koruma, ziraat veya balk yetitiricilii amal su ihtiyalar sebebiyle genellikle yaygn deildir. Bu amala, su canllarnn gne imkn tanmak zere bent yapsnn en azndan bir blmne genilii daha az, kaba malzemeli bir rampa (balk rampas olarak adlandrlr) dhil edilebilir (ekil 4.27). Balk rampalar, balk geidi olmayan mevcut bentlerin uyumlu hle getirilmesi iin de uygundur. Balk rampas tasarm modeli de tabiattan alnmtr. Bu yaplarn tasarmnda temel ama, ekil 4.2dekine benzer ekilde, yaklak olarak dik eimleri olan doal nehir kesimlerindeki veya derelerdeki yapsal eitlilii taklit etmektir.

mektedir. Taknlara dayankl bir balk rampasnn boyutlarn belirlemede temel lt, yap salamlnn salanmasdr.

4.3.2 Tasarm ve boyutlar 4.3.2.1 stten grn

Balk rampalar kural olarak nehir kysna ina edilir ve debinin byk blmnn getii ky tercih edilir. Nehirde yan tarafta bulunan batk savaklarda, balk rampas inas iin dar a tercih edilmelidir. Balk rampas yapm iin genellikle mevcut bo tahliye kanal veya kullanm d olan akl geidinden yararlanlabilir. ok dik eimli dolu gvdeli bentlerde, dik dleri olan engellerde veya hareketli kapaklarla tehiz edilmi bentlerde yaplan balk rampalarnn, ounlukla bir kydan salam duvarla (ekil 4.27deki ayrma duvar) ayrlmas gerekir (ayrca bkz. ekil 4.28). Dk eimli bentlerdeki balk rampalar, l noktalarn olumamas iin yanal olarak eimli bir ekilde doldurulabilir (ekil 4.27). Debinin tamam balk rampasndan geiyorsa, klavuz akntnn her zaman ak bir ekilde yn gstermesi gerekir. Bu sebeple, rampann mansabna bir giri yerletirilebilir. Balk rampalar genellikle bent kretinden gelen suyu toplar; bu, ina aamasnda suyu saptrma gibi teknik faydalar da salar. Membadaki su giri yaps (balk geidi k#), zellikle takn zamanlarnda rampadan geen debiyi snrlandrmak iin dar en kesitli tasarmlanabilir. Rampa genilii mevcut debiye bal olup, 2,0 mden az olmamaldr.
#

4.3.1 Prensip
Balk rampalar normalde bent yaps ierisine dorudan dhil edilmekte, asgari ve ortalama su seviyesinde mevcut toplam debiyi bir araya getirmektedir (ekil 4.27). rnein, yan geitli enerji santralleri iin gerekli evresel ak balk rampasndan verilebilir ve su, sadece takn zamanlarnda savaktan akar. Balklarn memba g iin gerekli olan su derinlii ve ak hzlarn salamak amacyla balk rampalarnda byk kayalar ve kayalk eikler basamakl yap oluturacak ekilde dzenlenir. Rampa genilii, temelde balklarn memba g zamanlarndaki debilere gre belirlenir. Memba gn kolaylatran bu yaplarn etkinlii, takn zamanlarnda ve debinin fazla olduu dnemlerde azabil-

Editrn notu

ekil 4.27: Bentlerdeki balk rampalarnn konumu

51

ekil 4.28: Bu rnekteki balk rampas bent aklnn solunda yer almaktadr, MQya (ortalama debi) kadar olan toplam debi bu yapdan tahliye edilmektedir. Rampa, apraz dzenlenmi enerji krc kayalar olan przl kanal eklinde tasarmlanmtr. Rampa gvdesi kaya dolgudur. Balk rampas talardan yaplm bir duvarla serbest bent alanndan ayrlmtr. Krewelin bendi, Dlln deresi (Brandenburg).

ekil 4.29:
Yan geitli enerji santralinin ana bendindeki balk rampasnn konumu. Normalde asgari toplam debi balk rampasndan gemektedir; bylece su, sadece debinin yksek olduu zamanlarda savaktan akar. Siegdeki Eitorf balk rampas (Kuzey Ren Vestfalya).

4.3.2.2 Boy kesit

Balk rampas tasarmna ilikin genel kurallar aada verilmitir: Ortalama su derinlii: Eim: Ak hz: Taban yaps: h = 30 ila 40 cm, < 1:20 ila 1:30, vmax = 1,6 ila 2,0 m/s, birok ara boluklu, przl, kesintisiz, nehir yatak tabanyla balantl Memba gn kolaylatrc snma yerleri, derin blgeler ve dinlenme havuzlar vardr. Balk rampalarnda 1:20 veya daha dk eim gerekir. Bu kuraln bir istisnas, Blm 4.3.2.7de verilen

przl kanal olan havuzlu geit olup, burada eim 1:10a ulaabilmektedir. zellikle rampa boyu 30 myi atnda, hafif eimli kesimin daha uzun ve dinlenme havuzlarnn daha derin olmas tavsiye edilir.

4.3.2.3 Rampa gvdesi

Kayalk eiklerde kullanlan genel yapl tipleri aada verilmitir: Kaya dolgu ina (gevek inaat), Blok talarla ina (inas bitmi ve dzene koyulmu hldeki klasik Schauberger rampas), Dank ina (dizi eklinde yapl).

52

Bu yaplar birka kk deiiklikle balk rampalarna dntrlebilir (Blm 4.1 ve ekil 4.3). Balk rampalarnda, taraklanm talar nadiren kullanlmaktadr. Genellikle alt yap, temel katmanlaryla ilgili kurallara uygun olarak tabakalar hlinde denen veya jeotekstil malzeme ya da szdrmaz bir tabaka zerine serilen krma ta dolgudan meydana gelmektedir. Rampa gvdesinin tamamen salam malzemeden inas masraflar artrabilir; ancak yapsal veya dayanm gibi sebeplerle gerekli olabilir. Bu durumda, beton rampa gvdesinin yzey tabakas, beton priz almadan nce yzeye bir akl veya blokaj tabakas serilerek przl hle getirilmelidir. Dizi yapll rampalar ok yaygndr. Her biri derine gmlm kaya dizileri, basamakl yap oluturacak ekilde dzenlenir. Kaya dizileri arasndaki havuzlar, inaat alannda mevcut taban malzemesi ile doldurulur, havuz oluumu ve silt birikmesi bakmndan doal dinamiklerine braklr. Taban kumlu nehirlerde, havuzlarn riprapla (kaya dolgusu) kaplanmas gerekir; aksi takdirde, debinin ok yksek olduu dnemde oluan anma havuzlar ok derinleebilir. Bu ekilde ina edilen rampa, kayalk eikli kaya dolgu rampa olarak adlandrlr. Kaya dolgu arasndaki kaaklardan kaynaklanan su kayb nedeniyle, nehirdeki su miktarnn az olduu dnemde kaya dolgu rampa gvdeleri ile ilgili sorun yaanabilir. Olaanst durumlarda bu durum, rampa kretinin tamamen kurumasna ve balk geidi olarak ilev grememesine yol aabilmektedir. ok miktarda rsup tayan nehirlerde, rampa kret seviyesinin asgari memba su kotunda olduu durumda, ykanan rsupla hzl bir biimde szdrmazlk salanr. Rampa kreti yksek olduunda ve suda rsup bulunmadnda bu sre ok uzun zaman alr; byle bir durumda boluklar doldurmak iin kum ve akl serilir. Debinin deiken olduu rampalar iin kama biimli veya parabolik en kesit tavsiye edilmektedir. Bu en kesit, suyun az olduu dnemde kk debileri toplarken, debinin yksek olduu zamanlarda, ak hzlarnn dk olduu kenar blgelerinde daha s alanlarn olumasna imkn tanr.

derinliini artran ilave elemanlar eklenir. Bu amala kullanlan en uygun malzeme byk kayalardr. Yan geit kanallarnda olduu gibi, balk rampalar ile birlikte aada verilenler kullanlabilir: Byk ve tek enerji krc kayalar: Su, bu kayalarn etrafndan geer, rampann przlln artrr ve balklar iin dinlenme ve snma yerleri salar (ekil 4.19). Btn rampa genilii boyunca enine uzanan dzensiz kaya dizileri: Su, bu dizilerin arasndan veya zerinden geer; havuz yaps oluturur (ekil 4.20). Tasarm, Blm 4.2.2.4te yan geit kanallar iin verilenle ayndr. Kaya dizilerinin, dk debilerde havuzlarda yeterli su derinlii salamak ve ince malzemeyi tutmak gibi stnlkleri vardr. Hidrolik hesaplamalar Blm 4.4te verilmitir.

4.3.2.5 Ky korumas
Balk rampas kenarlarnn, srekli maruz kalnan yksek ak hzlarna dayanabilmesi iin tekniine uygun olarak korunmas gerekmektedir. Kayalk eikler ve enerji krc kayalar, yerine sabitlemek iin zel tedbirlere gerek duyulur; bu yaplar akn sebep olduu erozyonu engeller, aksi takdirde tesisin ilevsel etkinlii ve dayankll tehlikeye girer. Kylarn riprap veya set bloklaryla salamlatrlmas, ayrca korumann ortalama su kotuna kadar geniletilmesi gerekir. Bu kotun zerinde kalan yerde eimler, canl bitkilerle salamlatrlabilir. ekil 4.18de rnekler verilmi olup, bunlar birlikte de kullanlabilir.

4.3.2.6 Balk rampasnn mansabndaki salamlatrlm blge

Balk rampasnn salaml anma tehlikesi altndadr; rampa tabannda havuzlar oluup, geriye doru ilerleyen bir anma balayabilir. Bu soruna kar koymak iin, rampann hemen mansabndaki nehir tabannn salamlatrlmas gerekmektedir. Bunun iin en uygun yol, temel tabakas alt yaps ile birlikte ok katmanl kaya dolgu yntemini kullanmaktr. Salamlatrlmas gereken mansap blgesi uzunluu, meyilli taban uzunluu kadardr (Gebler, 1990, Knauss, 1979, Patzner, 1982, Whittaker & Jggi, 1986). Nehir yatann erozyona dayankl olduu yerlerde, salamlatrlacak taban blgesinin asgari uzunluu 3 ile 5 m arasndadr. Anma tehlikesi altndaki kumlu nehir tabanlar iin Gebler (1990),

4.3.2.4 Byk kayalar ve kayalk eikler Rampalar genellikle 1:20 ile 1:30 arasnda hafif eimli ve tabanlar przl olmasna ramen, ak hzlarn izin verilen azami snrlarn altnda tutmak mmkn olmamaktadr. Bu sebeple, balk rampalarnn eimleriyle ilgili olarak yapya, ak hzn azaltan ve su

53

Kanal genilii en az 1,5 m, kaya dizileri arasndaki ak mesafe ise 1,5 ila 2,5 m olmaldr. htiya duyulan asgari su derinlii h = 0,4 mdir. Takn debilerinin ok fazla olmas bekleniyorsa, kanal taban sadece betondan yaplmaldr. Kaya dolgu taban daha iyidir. Geidin taban katmanna gmlm, ince ve uzun iri kayalar (ta ocandan karlan) enine dizilerin oluturulmasnda kullanlr (ekil 4.31). Kayalar, beklenen debilere bal olarak kaya dolgu tabana yaklak 0,4 m derinliinde, kanal betonu priz almadan gmlr veya beton eik zerine yerletirilir. Kayalarn, su sadece etrafndan geecek ve zerinden amayacak ekilde gmlmesi gerekmektedir. Kayalar arasndaki akln genilii, byk balklarn membaya geiini salamak ve istenmeyen cisimlerle tkanma riskini azaltmak iin en az 0,20 m olmaldr. Kayalar, hem boyuna hem de enine ynde, debinin daha iyi tahliyesini salamak ve havuzlarda enerjiyi daha ok krmak iin apraz olarak yerletirilmelidir. Su jetleri, her zaman mansaptaki dier enine kaya dizisi zerine arpmal, ksa devre aknt oluumuna sebep olmamak iin bir sonraki dizinin ierisinden gememelidir. Bu tr dzenli olmayan yaplarn karakteristikleri nceden tam olarak hesaplanamaz; deneme ve dzeltme aamalar tamamlanmadan nce balk geidinin istenildii gibi almama riski her zaman mevcuttur. Bu sebeple, ina safhasnda srekli deneme yaplmas ok nemlidir; deneme sonucuna gre enine dizideki kayalarn dzeni iyiletirilebilir.

ekil 4.30: Przl kanal tipinde havuzlu geit (stten grn)

ekil 4.31: Przl kanal tipinde havuzlu geit (kanal en kesiti ve boy kesiti)

mansapta rampa uzunluunun 7 ila 10 kat uzunluundaki bir mesafenin, tane bykl kademeli olan kaya dolgu malzeme ile mansaba doru salamlatrlmasn tavsiye etmektedir (ekil 4.4). Ayrca, rampa tabannda dinlendirme havuzu olarak bir depolama yapsnn ina edilmesi de nerilmektedir.

4.3.3 zel durumlar 4.3.3.1 Przl kanal tipinde havuzlu geit

Przl kanal tipindeki havuzlu geit, teknik balk geidi ile balk rampas bileiminden olumaktadr; bu yapda havuz payanda duvarlarnn yerini kenara stun biiminde yerletirilen kayalar alr. Bu dzenleme, klasik balk rampalarna gre daha fazla su derinlii elde edilmesine ve daha dik eimlerin (azami 1:10a kadar) kullanlmasna izin verir. Burada, izin verilen azami ak hzlarnn (vmax = 2,0 m) srekliliini temin iin havuzlar arasndaki kot farknn h = 0,2 myi amamas nemlidir. Kural olarak przl kanal tipindeki havuzlu geitte, yapy bent gvdesinden ayran, salam ta veya betondan yaplm ayrma duvarna ihtiya duyulur (ekil 4.30). Bu tip balk geidi, inaat iin kullanlabilir alann ok az olduu ritronik akarsular iin zellikle uygundur.

4.3.3.2 Kazkl geit

Balk rampalarnn baka bir tr kazkl geittir (ekil 4.32); bu tesiste ahap kazklar, su hzn balklarn memba gne imkn tanyacak seviyeye kadar drr (Geitner & Drewes, 1990). Nehrin doal karakteristiklerine uygun olmamas sebebiyle byk kayalarn kullanlamad durumda bu tip geitler tavsiye edilmektedir. Kazkl geitte kazklar, ya sra hlinde ya da aralarndaki mesafe kazk apnn 5 ila 10 kat olacak ekilde apraz olarak dzenlenir, rampa gvdesine aklr veya taban alt tabakasnn sert olmas durumunda betona gmlr. Kazk ap 10 cm ila 30 cm olmaldr. Boyu, normal su kotunda su, kazklarn etrafndan geecek ve zerinden amayacak kadar uzun olmaldr. Kendini temizleme srecini iyiletirmek amacyla, kazklarn ak ynnde hafif eimli hle

54

Kk balklar ve yavru balklar ile dip omurgaszlar kolayca geilebilir. Balklarn mansap gleri iin de uygundur. Doal grnml ve grsel bakmdan ilgi ekici bir tasarma sahiptir. Dier yaplarla kyaslandnda daha az bakm ihtiyac vardr.
ekil 4.32: Kazkl geit (boy kesitin ematik gsterilii)

getirilmesi tavsiye edilir; bylece, ksa sreli takn zamanlarnda su kazklarn zerinden geer ve birikintileri uzaklatrr. Dier yaplarn aksine, kazklarn yeterince uzun olmas artyla, kazkl geitler gelen su seviyesindeki dalgalanmalardan ok fazla etkilenmez. izgisel diren kanununa gre, ak hzlar rampadaki farkl su derinliklerinde ayn kalmaktadr.

Kolayca tkanmaz; su yzeyindeki istenmeyen cisimler ve takn rsubat tesisin etkinliini ksa srede etkilemez. Klavuz akntlar yeterli olup, balklar tarafndan yeri kolayca tespit edilebilmektedir. Reofilik trler iin yaam alan salar.

Olumsuz ynleri ise unlardr: Memba su kotlarndaki dalgalanmalara kar hassastr. letilebilmesi iin byk debiler gerekir. ok geni bir alan kaplar.

4.3.4 Genel deerlendirme

Balk rampalar doala benzer yaplar olup, aadaki zelliklerle karakterize edilir: Yksek olmayan sabit bent tesislerinin uyarlanmas iin uygundur.

55

4.3.5 rnekler

ESELSBRCKE BALIK RAMPASI

Akarsuyla ilgili bilgiler
Akarsu: Elz Nehri (Baden-Wrttemberg) rsup tamaktadr Debi: MQ = 2,0 m3/s HQ100 = 147 m3/s D ykseklii: h = 1,20 m Bent: Sabit verev savakl Amac: Koruma eii

Balk rampasyla ilgili bilgiler

Genilik: Eim: Uzunluk: Su derinlii: Azami ak hz: Debi: na yl: b = 2,5 ila 3,5 m I = 1 : 20 l = 30 m h = 0,2 m ila 0,4 m vmax = 1,5 m/s Q = 0,3 ila 0,4 m3/s 1993

Yapnn tantm
Elz Nehrindeki Eselsbrcke bendinde bulunan balk rampas, bendin memba tarafna nehir aksna al olacak ekilde ina edilmitir. Rampa, mevcut ky eimi ile bent gvdesi arasna yerletirilerek doayla ve mevcut bent yapsyla grsel bakmdan iyi bir uyum salamtr. Rampa ile gelen su arasnda balant oluturmak iin bent kretinde yaklak 4 m geniliinde bir yarma yaplmtr. Rampa gvdesinin iskeleti, grup hlinde dzenlenmi kayalardan (h = 1,0 ila 1,5 m) oluan enine on adet diziden meydana gelmektedir. Diziler aras alan, nehirden salanan ta ve akl karm ile doldurulmutur. Arada kalan havuzlarda, havuz oluumuna ve akl birikimine yol aan dinamik faaliyetlere snrl oranda izin verilir.

ekil 4.33: Elz Nehrindeki Eselsbrcke balk rampas (mansaptan grn) Al rampa, sedde ve mevcut bent yaps ile tam olarak btnlemitir.

56

DATTENFELD BALIK RAMPASI

Akarsuyla ilgili bilgiler
Akarsu: Debi: Sieg, NRW MNQ = 3,0 m3/s MQ = 21,0 m3/s HHQ = 612 m3/s Dolu gvdeli savak eii h = 1,80 m b = 90 m

Rampayla ilgili veriler

Genilik: Eim: Uzunluk: Debi: Azami ak hz: na yl: Sorumlu: b = 10 m I = 1 : 20 l = 50 m Q = 2,0 m3/s vmax = 1,5 2,0 m/s 1987 StAWA# Bonn

Engel: Ykseklik: Genilik:

Yapnn tantm
Bu balk rampas, nehrin sa sahili ile mevcut dolu gvdeli savak eii arasna al bir ekilde yerletirilmitir. Rampa gvdesi, ierisine ocak ta gmlm dolu beton yap olarak ina edilmi olup, betonun slak st tabakas priz almadan nce kaba akl malzeme serilerek przl hle getirilmitir. Ayrca, byk enerji krc kayalar (aralarnda yaklak 1,5 m ak mesafe olacak ekilde dzenlenmi, ap en ok 80 cm) ak hzn drr ve rampay kmaya alan balklar iin bir snma ortam oluturur. Rampa, kyya doru gittike slar; bu durum, dayanksz balk trlerinin ve dip canllarnn geitten gemelerine imkn tanr.

ekil 4.34: Dattenfeld/Sieg balk rampas (zerinde balk rampas bulunan taban eiinin genel grn)

ekil 4.35: Mansaptan grn

#

StAWA: Staatliche mter fr Wasserund Abfallwirtschaft [Su ve Atk Ynetimi iin Hkmet Ofisleri] (Editrn notu)

57

DELMENHORST BALIK RAMPASI

Akarsuyla ilgili bilgiler
Akarsu: Debi: Delme, Aa Saksonya MNQ = 0,3 m3/s MQ = 1,0 m3/s MHQ = 5 m3/s D ykseklii: h 0,6 m Kullanm amac: nceleri su temin amacyla kullanlmaktayd

Rampayla ilgili veriler

Genilik: Eim: Uzunluk: Su derinlii: Azami ak hz: na yl: Sorumlu: b = 2.4 ila 4,5 m I = 1 : 41.5 l = 27 m h = 0,30 0,7 m vmax = 1,3 1,4 m/s 1993 Ochtumverband

Yapyla ilgili ayrntlar

Bentteki mevcut tahliye kapaklarndan biri, hafif eimli balk rampas olarak dzenlenmitir. Rampann ierisinden ortalama dk akma kadar olan debiler gemekte ve su sadece daha byk debilerde savaklanmaktadr. Rampa, bendin memba tarafnda tesis edilmi olup, mansap tarafndaki k (balk geidi girii#) fazla suyun tahliye edildii yerin hemen yannda bent ayandadr. Bendin membanda akarsuyun ortasnda rampay ayrmak iin beton duvar ina edilmitir. Rampa, 4 ila 5,5 m aralkl olarak byk kayalardan oluan enine dizi eklinde dzenlenmitir. Kayalar gabyonlar zerine yerletirilmitir. Enine diziler arasnda yaklak 10 cmlik kot fark bulunmaktadr. Bu diziler arasnda kanal biimli havuzlar meydana gelir. Hem havuzlar hem de kayalar arasndaki gei yerleri yaklak 25 cm kalnlnda kesintisiz kaba akl ve ta tabakas ile kapl olup, bunlar ara boluklar oluturur. Rampa, su alma azndaki savak kapa yardmyla bakm sresince kapal tutulabilir; rampaya su buradan girer, kapak ayn zamanda sudaki istenmeyen cisimleri de tutar.

ekil 4.36: Delmenhorst balk rampas

naatn tamamlanmasndan ksa bir sre sonra membadan ekilen fotoraf. Hafif eimli rampa, akl ve talardan oluan kesintisiz bir substrat tabakas ile kapldr. Rampann bendin membana inas ve kn (balk giri yeri#) hemen bendin bitiiine konumlandrlmas sayesinde, l ke oluumu engellenmitir. Bu tip przl yzeyli, dk eimli rampalar, nehirdeki btn canllarn kstlama olmadan yukar geebilmesini salayabilir.
#

Editrn notu

58

PRZL KANALI OLAN UHINGEN HAVUZLU GED

Akarsuyla ilgili bilgiler
Akarsu: Yap tipi: Ykseklik: Debi: Kullanm amac: Fils, Baden-Wrttemberg Lastik bent htop = 3,6 m MQ = 9,8 m3/s HQ100 = 284 m3/s Hidroelektrik enerji retimi

Balk geidi ile ilgili veriler

Debi: Genilik: Eim: Uzunluk: Su derinlii: na yl: Q = 0,34 m3/s b = 1,90 m I=1:9 l = 32 m h = 0,6 ila 0,8 m 1989

Yapyla ilgili ayrntlar

Fils rma, ta ve aklla kapl taban b = 10 ila 15 m geniliinde ve eimi I = 2 olan, yksek kesimlerden moloz tayan, hidrolik olarak deiime uram bir akarsudur. Balk geidi, sol sahildeki mevcut duvara balanm ve bent gvdesinden yksek olmayan beton bir ayrma duvaryla blnmtr. Kenara yerletirilmi kaya paralar beton temele gml olup, zeri yaklak 0,20 m kalnlnda kaba akl tabakas ve araya serpitirilmi daha byk birka ta iermektedir. Kaya dizileri arasndaki mesafe 1,65 ile 3,15 m arasnda deimektedir. En kesitlerdeki dzensiz debi sebebiyle her kaya dizisinde byk lde deien su derinlii (ve ak hzlar) meydana gelmesine ilikin endieler tesis denemelerinde dorulanmamtr. Kurulum srasnda yarklarn geniletilmesi veya daraltlmas gibi fazladan alma gerekli olmasna karn, su derinlikleri ve su kotu farklar batan itibaren belirlenen snrlar dhilinde kalmtr.

ekil 4.37: Przl kanall Uhingen/Fils havuzlu geidi Mansaptan grn

59

SPILLENBURG BENDNDEK BALIK RAMPASI

Akarsuyla ilgili bilgiler
Akarsu: Debi: Ruhr Nehri, NRW MNQ = 20 m3/s MQ = 70 m3/s HHQ = 2300 m3/s ki basamakl, sabit bent h = 2,6 m Hidroelektrik enerji, ime suyu

Balk geidi ile ilgili veriler

Debi: Genilik: Eim: Uzunluk: Su derinlii: na yl: Sorumlu: Q = 1 m3/s b = 10 m I = 1 : 25 l = yaklak 102 m h = 0,6 ila 1,0 m 1993 StAWA# Herten

Yap tipi: Ykseklik: Kullanm amac:

Yapyla ilgili ayrntlar

Bu balk rampas, Spillenburg Bendinin sol tarafna, suyun az olduu dnemde yaklak 2,60 mlik kot fark olacak ekilde ina edilmitir. elik palyeler, tesisin yan tarafnda snr oluturur; bunlar ayn zamanda ina safhasnda takn koruma hizmeti de salamtr. Palyeler kaba blokaj malzemesi ile kaplandndan artk grnmemektedir. Balk rampas, byk kayalardan (her birinin arl 1,5 ta ulamaktadr) oluan kaya dizilerinin meydana getirdii 17 havuza (boyu l = 3 m ila 4 m) ayrlmtr. Kayalar dorudan rampa gvdesine yerletirilmi olup, birbirilerine yaslanmaktadr. Havuzlar, 20 cm kalnda akl ve ta tabakas ile doldurulmutur. Beton zellikle kullanlmamtr. Debi, ayarlanabilir su alma yaps ile kontrol edilmektedir.

ekil 4.39: Vaziyet plan ve rampa tasarm

#

StAWA: Staatliche mter fr Wasser- und Abfallwirtschaft

ekil 4.38: Kaya dizilerinin dzenlenmesi

[Su ve Atk Ynetimi iin Hkmet Ofisleri] (editrn notu)

60

SPILLENBURG BENDNDEK BALIK RAMPASI

ekil 4.40: Spillenburg bendi; ina hlindeki balk rampas

Enine diziler su alma yapsndan kuyruk suyuna doru yerletirilmitir. Deneme altrmas esnasnda, havuzlardaki su derinlikleri kaya eiklerindeki aralklar daraltlp geniletilerek dzeltilmi olup, azami su kotu farknn h = 20 cmyi amamasna zellikle dikkat edilmitir.

ekil 4.41: Spillenburg bendi; balk rampasnn inaat tamamlandktan sonraki grn

LBF/LAfAO NRW Balklk Dairesi Mays 1994te bu yapnn gerektii gibi altn onaylamtr. Daha inaat tamamlanmadan birka ay nce bile, midye, salyangoz, ayak sinei ve yusufuk bcei larvalarn ieren zengin bir bentik organizma topluluu rampaya yerlemitir.

61

4.4 Hidrolik tasarm

Balk geitlerinin hidrolik tasarmnda iki temel debi tr arasnda kesin bir ayrm yaplmas gerekir: a) letme debileri: Bu debiler, normal debi aral ierisinde olup, ylda sadece birka gn sreyle alan veya hi ulalamayan deerler olup, balk geidinin alabilirliini srekli klmak iin gereklidir. Balk geidi, balklarn geitten yukar karken ihtiya duyduu su derinlikleri dikkate alnarak, iletme debileri iin izin verilen ak hzlar almayacak ekilde tasarmlanmaldr. b) Kritik debi: Bu debi, birka ylda bir tekrar eden takn zamanlarnda ortaya kan takn debisidir; bu sebeple, balk geidi, yap salamln muhafaza edecek ekilde tasarmlanmaldr. Debinin ok fazla olduu bu dnemde balklar geidi kullanmadndan, bu parametrenin balk g bakmndan dikkate alnmas gerekmemektedir. Balk geitlerinde kritik debi, uygun su alma (balk geidi k#) yaplar veya dzenleme tertibatlar ile snrlandrlabilir veya ayarlanabilir.

trblansl debiye ait diren katsays fonksiyonunu ortaya koymutur; sudaki hava muhtevas gz ard edilip, taraklanm talar iin istifleme faktr 0,5 olarak varsayldnda eitlik aadaki gibi yazlabilir: (4.3)

Geerlilik aral:

I = 1:8 ila 1:15, ds = 0,6 ila 1,2 m

Taraklanm ve dzene konulmu talarn przllk katsays (k) aadaki gibi hesaplanabilir:

Ortalama ak hz (vm) ve ak yzey alan (A) kullanlarak debi (Q) aadaki eitlikten elde edilir: (4.4)

4.4.2

Enerji krc kayalarn ak direnci

4.4.1

Ak eitlikleri

Akarsularda hidrolik tasarm hesaplamalar iin bu blmde nerilen yntemler, DVWK-Guidelines 220/1991 Akarsularda Hidrolik Hesaplamalar adl dokmandan derlenmitir. Ak kanallarda ortalama ak hz hesaplanrken Darcy-Weisbach ak eitlii kullanlr:

ekil 4.42de verildii gibi, enerji krc kayalarn gml hlde olduu yan geit kanallar ve balk rampalarnda kayalarn ak direnci, taban przllnn etkisini gizler. Bu durumda Eitlik (4.1)deki diren katsays ( ) aadaki eitlikle hesaplanabilir (Rouv, 1987): (4.5) Burada;

(4.1) (4.5a) Burada dr. (4.1a)

(4.5b)

Taban przl olan akarsularda kararl yeknesak ak artlar (normal ak) altnda diren katsays ( ) aadaki eitlikle hesaplanr: (4.2) (Geerlilik aral: ks < 0,45 rhy), Bu eitlikte, kaya dolgu taban olmas durumunda, e deer kum przllk ap ( ) yerine ortalama kaya ap ( ), kark taban malzemesi olmas durumunda ise tane byklk ap ( ) kullanlr. Scheuerlein (1968), przl kanallar ile taban, taraklanm ta dizilerek oluturulan blok tal rampalarda Burada; 1,5 (biimsel srklenme katsays), As = dsh* (enerji krc kayalarn slak alan),

(4.5c)

(4.5d)

burada; h* deikeni, su ak kaya evresinden olduunda ortalama su derinliine (hm), kayalar tamamen suyun ierisinde olduunda ise, kaya yksekliine (hs) eittir.
Editrn notu

62

Eimler, kayalar arasndaki mesafe ve kaya aplar, nehir rejimi oluacak ekilde seilmelidir. Ak desenindeki deiikliklere sadece, mevcut olduunda, kayalar arasndaki dar yerlerde izin verilmelidir. Buraya kadarki bilgiler deerlendirildiinde, bu hesaplamalarn ve zellikle yukarda verilen cw 1,5 deeri geerliliinin aadaki aralklarla snrl olmas gerektii sonucuna varlr: Kayalar aras mesafe ax = ay = 1,5 ila 3 ds ay - ds > 0,3 m
ekil 4.42: Enerji krc kayalar olan yan geit kanal

Su derinlii Eim Notlar

hm/hs < 1,5 I = 1:20

Tabann diren katsays ( ), toplam en kesitin hidrolik yarapndan (rhy) Eitlik (4.2) ile yaklak olarak bulunabilmektedir. Bulunan deer, enerji krc kayalarn diren katsays ile kyaslandnda kktr. ve Uygulamada, ounlukla Eitlik (4.5)teki parametreleri gz ard edilir ve toplam diren katsays her bir diren toplanarak aadaki eitlikten hesaplanr: (4.6) Burada; (enerji krc kayalarn diren katsays) (4.6a) (4.6b) ds, ax, ay ekil 4.42de verilmitir. ax ve ay ak ynnde (ax) ve aka dik ynde (ay) kayalar arasndaki ortalama mesafeyi temsil ederken, en kesitte sadece bir tane kaya bulunan przl kk kanallarda ay yerine kanal geniliinin (b) kullanlmas gerekir. Kazkl geitler iin cw = 1,0 alnabilir (Geitner & Drewes, 1990). Ortalama ak hz, Eitlik (4.1), debi ise Eitlik (4.4)ten bulunur. Kayalar arasndaki en kesitlerde azami ak hzlar, balklarn geii iin belirleyici olup, yaklak olarak aadaki eitlikten hesaplanabilir:

Kayalarn biimi gz ard edildiinde, Eitlik (4.5c) ve Eitlik (4.6a)daki biimsel srklenme katsays (cw), kayalarn membanda oluan ak desenlerinin etkisi altndadr. Kayalar su altnda olduunda diren katsays deiir. Bu konuyla ilgili mevcut az saydaki veriden cw = 1,5ten byk ve kk olabildii grlmektedir. Bununla birlikte, etrafndan su akan aa gvdesinin diren katsaylarnn belirlendii yntemlere benzer genel hesaplama yollar henz oluturulamamtr. Bu alanda daha ok aratrmaya gerek vardr. Bu yzden her zaman deneme altrmasna ihtiya duyulur. Hesaplama rnei Yan geitli enerji santralinin ana bendine, asgari debisi Q = 1,2 m3/s olan bir balk rampas ina edilecektir. Rampa eimi 1:25 (I = 0,04) ve su derinlii h = 0,40 m olacaktr. Rampa gvdesi, przllk katsays ks = 0,12 m olarak tahmin edilen ocak talarndan ina edilecektir. Ak hz azaltlmal ve kenar uzunluu ds = 0,6 m olan enerji krc kayalardan balklar iin snma yerleri oluturulmaldr. Rampann en kesiti ekil 4.43te gsterildii trapez olacaktr. Bylece, aadaki temel veriler elde edilir: Ak alan : A = 2,6 0,4 + 2 0,42 = 1,36 m2 = 4,39 m

Islak evre: lu = 2,60 + 2 0,4 (4.7) Burada; = Engelsiz akn en kesiti (enerji krc kayasz), = Ar daraltlm en kesitteki btn kayalarn slak alanlarnn toplamdr. Hidrolik ap: Su kotundaki rampa genilii: bsp = 2,6 + 2 2 0,4 = 4,20 m

63

Bylece toplam diren katsays ( gre aadaki gibi olur:

) Eitlik (4.5)e

Ortalama ak hz, Eitlik (4.1) kullanlarak aadaki gibi elde edilir: m/s Bylece debi bulunur: Q=vm A = 0,86 1,36 = 1,17 m3/s 1,20 m3/s
ekil 4.43: Hesaplama rneini gsteren izim

Bu sonu, rampann buradaki rnekte verilen gerekli debiyi kaldrabileceini gstermektedir. Azami ak hz, adet enerji krc kayann bir hat eklinde yerletirildii en dar ak en kesitinde grlr. Eitlik (4.7)den bu deer elde edilir: m/s

Enerji krc kayalar, ekil 4.43te grld gibi ortalama eksenel mesafe ax =ay = 1,0 m olacak ekilde yerletirilmelidir. Uzunluu l = 10 m olan kanal blm iin yaklak 28 kayaya gerek duyulur. Her bir enerji krc kayann slak yzey alan aadaki gibidir: As 0,6 0,4 = 0,24 m2 Hesaplama, l = 10 m uzunluundaki blm iin yapldndan, hacim oran ve yzey alan oran aadaki gibidir:

vmax < vizin = 2,0m/s (vizin = izin verilen en yksek su hz ). Rampada (engellenmemi en kesitteki) oluan ak trn tahmin etmek iin Froude says hesaplanr:

Fr = 0,48

(4.8)

Froude says Fr < 1 olduundan, ak tr nehir rejimidir. m2 ve m2 alndnda, enerji krc kayalarn diren katsays aadaki gibi olur: En kesitin en dar olduu yerde; be = bsp 3ds = 4,2 3 0,6 = 2,4 m Ae = Atop As = 1,36 3 0,24 = 0,64 m2 olduundan Froude says aadaki gibidir:

Taban przll dikkate alndnda, diren katsays Eitlik (4.2) kullanlarak aadaki gibi hesaplanr:

Fre = 1.13.

(4.8a)

Editorn notu

64

Buradan akn, sel rejiminin olduu sonucu karlr. Ancak Froude says Fre < 1,7 olduundan, belirgin bir srama olumaz. Enerji dnmnn, dar kesitin aasnda bir sonraki enerji krc kayaya arpan su jetinin ierisinde meydana gelmesi gerekir. Karlatrma: Eitlik (4.6)da verilen hesaplamann sadeletirilmi ekli, olduka benzer sonular vermektedir. nceden belirlendii ekliyle taban diren katsays =0,10 ve

ekil. 4.44: Yan geit kanallar ve kayalk eikli rampalar iin hidrolik hesaplama (ematik gsterim)

ve

=1,54 olduunda;

ortalama ak hz;

yass talarla taban eii oluturacak biimde ksmen doldurulmas gerekir. Bylece, akn az olduu dnemde daha ok suyun tutulmas ve daha fazla su derinliinin elde edilmesi mmkn olabilir. Hidrolik yasalarna gre, kayalk eiin zerinden veya ierisinden geen akn karakteristikleri sabit bentten geen aka benzer; burada tam (batk olmayan durum) veya eksik (batk durum) akla ilgili iki temel durumun birbirinden ayrlmas gerekir. stten geen tam ve eksik ak arasndaki snr deer, esas olarak h/hyk oran ve eiin biimi ile belirlenir (Preissler/Bollrich, 1992 Blm 9). Tasarmla ilgili n hesaplama iin Poleni eitlii kullanlarak akn belirlenmesi yeterlidir: (4.9)

m/s azami hz vmax = 1,68 m/s ve debi Q=1,08 m3/sdir. lk sonula karlatrldnda fark, sadece yaklak % 8dir.

4.4.3 Kayalk eiklerle ilgili hesaplama

Kayalk eikler, kayalardan meydana gelir ve suyu depolama etkisinden dolay bir havuz sistemi ilevi grr. Kayalar, boluklara enine dizi oluturacak ekilde yerletirilir; bir baka ifadeyle, su ak sadece kayalar arasndaki aklktan geer. Debinin dk, yatan olduka geni olduu yerlerde, byk kayalarn arasndaki boluun, ekil 4.44te gsterildii gibi,

akn engellenmedii kesit genilikleriBurada; nin toplamdr.

ekil 4.45: Kinsaudaki Lech barajnn yanndaki balk geidi. Buradaki dik eim, kayalardan oluan enine dizilerle blmlere ayrlmtr. Eikler arasndaki havuzlarn taban glendirilmemitir; bu sebeple, havuzlarda oyulma olabilmektedir.

65

eden balklar yeterince snacak yer ve yzme yorgunluunu atma frsat bulabilir. Hacimsel enerji krlmas iin klavuz deer E = 150 ila 200 W/m3 olup, aadaki eitlikten hesaplanabilir:

(4.11) Burada; hm b A lw
ekil 4.46: Batk akta azalma faktr

: Havuzlardaki ortalama derinlik, : Ortalama havuz genilii, : Ortalama havuz en kesiti, : Serbest havuz uzunluudur, lw l - ds.

Ykseklii deiken, serbest en kesitlerin olduu veya kayalk eiin, tamamen (byk kayalar dhil) su altnda olduu yerlerde, Q aknn keside gre belirlenmesi gerekir. Dolusavak katsays iin, keskin kenarl geni kretli bentler veya yuvarlak bent kreti iin bilinen deerler, eik tipine ve kullanlan ta malzemeye gre her bir duruma zg olarak kullanlabilir. Bununla birlikte, deerlerin veya eitliklerin geerlilik snrlarnn sk bir biimde takip edilmesi gerekir. Genel olarak aada verilenler tavsiye edilir: Geni, keskin kenarl kayalar, krlm malzeme: 0,5 ila 0,6 Yuvarlak talar, doal ta gibi: = 0,6 ila 0,8 Batk akta azalma faktr iin, mansap su kotu hnin (zerinden su geen kayann mansabndaki su kotu) etkisi dikkate alnr ve ekil 4.46dan bulunur. Deerler, yaklak olarak tersip bendi veya geni kretli bentlere ait deerlere benzer (Preissler/Bollrich, 1992). Tam debinin (batk olmayan durum) olduu durumda, bu katsay = 1,0dir. Kayalk eiklerde grlen azami ak hzlar, su seviyesi hdeki farkla belirlenir ve aadaki gibi hesaplanr: (4.10) Eikler arasndaki havuz bykl ve derinlii, dk trblansl aka imkn vermelidir; bylece g

Przl tabanl kanal tipi havuzlu geitlerde olduu gibi, kenara yerletirilmi stun biimli kayalardan meydana gelen ve taban eii olmayan kayalk eiklerde (ekil 4.47), ak deiiklikleri mansap su kotunun dk olduu zamanlarda kayalar arasndaki dar en kesitlerde veya boluklarn ok dar olduu hllerde ortaya kar. Byle durumlarda, enerji seviyeleri kyaslanarak belirli bir basamak ekli oluturan memba su derinlii tayin edilebilir: Ak en kesitlerden geen Q debisini tamak iin gerekli asgari enerji seviyesi aadaki gibi hesaplanr:

(4.12)

Dar kesitlerdeki enerji seviyesinin gelen sudaki enerji seviyesi ile karlatrlmas sonucu; (4.13) olur ve kritik derinlie gre yk kayb hv dikkate alndnda aadaki elde edilir: (4.14) Bent eii zerinde gelen sudaki enerji seviyesi aada verilmitir: (4.15) Giriteki kayp katsays ( ) iin, 0,5 deeri alnabilir. Bu deer, keskin kenarl giriler iin geerlidir. Bu hesaplarda, memba su derinlii, eiin altndaki su seviyesinden bamszdr.

66

genilik Eitlik (4.9)dan hesaplanabilir:

0,75 m Talar arasndaki boluklar, menderes biimli havuz ak salamak maksadyla artmal (sal sollu) olarak dzenlenir. Eni yaklak 0,4 m olan iki akla blmek de mmkndr. Boluun yanndaki byk kayalarn, eik ykseklii 0,4 m olacak ve dk akmda havuzlar ayn srede dolacak ekilde yerletirilmesi gerekir. Bu sebeple, tabana 20 cm derinlie kadar gmlen byk kayalarn apnn yaklak 60 cm olmas gerekir. Aklklarn, havuzlarda ksa devre ak olumayacak ekilde kademeli olarak birbirine paralel yapda dzenlenmesine imkn tanmak iin kanal tabannn genilii talar arasndaki akln 2,5 kat olmaldr. Bylece taban genilii aadaki gibi olur: b = 2,5 0,75 1.9 m, Eimi 1:2 olan eiin toplam genilii aadaki gibi hesaplanr: b = 1,9 + 2 2 0,4 = 3,50 m. veya % 4 Azami ak hz aadaki eitlikten bulunur: m/s Bu deer, izin verilen ak hzndan daha kktr: vizin = 2,0 m/s. Kayalk eikler, ap ds = 0,6 m olan doal talardan olumakta olup, dk su debisini biriktirecek ekilde yerletirilmelidir. Ak en kesitler, en az hyk = 0,2 m olan bir d havuzu (nap) ierisinde batk hldeki yass talarla ksmen kapatlmaldr. Ak en kesitlerde yaklak ds = 0,4 m olan talar, taban zerinde yaklak 20 cm knt oluturacak ekilde gmlr. Bu durum aadaki yk deerini ortaya karr: hyk = 0,4 - 0,2 = 0,2 m. h/hyk = 0,10/0,20 = 0,5 olduundan, ekil 4.46ya gre = 1,0 olan bir serbest debili ak varsaylabilir; bylece dolusavak katsays = 0,5 (kenarlar ok keskin olan kayalar iin) olan aklk iin gerekli Ky koruma yksekliinin belirlenmesi iin azami ak zamanndaki su kotunu bilmek gerekir. Dolusavak profilinin farkl yapda olmas sebebiyle tek bir zm nerilemediinden, oluan su yk denemelerle belirlenmelidir. nas tamamlanm kanaln en kesiti ekil 4.48de gsterilmitir.

ekil 4.47: Kayalk eikteki ak

Hesaplama rnei Bir nehrin potamon kesimindeki barajn yan geit kanal, suyun az olduu dnemde asgari Qmin = 0,1 m3/s, ok olduu dnemde ise Qmax = 0,31 m3/slik debiye maruz kalabilmektedir. Bir havuz sistemi oluturabilmek iin kayalk eikler kanaln ierisine yerletirilmitir. Akn dk olduu dnemde, balk geidinde ihtiya duyulan su seviyesi 0,30 ila 0,40 mdir. Su kotu fark h = 0,10 m, kayalk eikler aras mesafe ise l = 2,5 m olarak belirlenmitir. Bylece eim aadaki gibi hesaplanr:

ekil. 4.48: Hesaplama rneine ilikin izim

67

Birka denemeden sonra hesaplamalar su seviyesinde yaklak 0,10 mlik bir art gstermitir. hyk deerinin aadaki gibi olduu varsayldnda; hyk = 0,2 + 0,1 = 0,30 m ve ekil 4.46ya gre h/hyk = 0,20/0,30 = 0,66 iin batk aktaki azalma faktr 1,0 olarak alndnda, boluklardaki debi Q, aadaki gibi hesaplanr:

Debinin en yksek olduu dnemde aadaki deere ular: m/s Havuzlarda ortalama ak hznn dk olmas havuzlardaki akn ok az trblansl olmasna ve en azndan akn az olduu yerlerde ince taneli malzemenin kmesine yol aar. Ayrca, dolusavak blgesinde daha byk gerilmelerin olumas sebebiyle taban korumas zorunludur. Havuzlardaki trblans artlar Eitlik (4.11)e gre hesaplanr. Qmax =0,31m3/s ve A = bhm + mhm2 = 1,90 0,45 + 2 0,452 = 1,26 m2 ve lw = l - ds = 2,50 - 0,60 = 1,90 m olduunda hacimsel enerji krlmas aadaki gibi olur: W/m3 < Eizin = 150 ila 200 W/m3

m3/s hyk = 0,10 m ve = 0,5 (h = 0 iken su altnda ak azalmas olmaz) olduunda, b = 3,50 0,75 = 2,75 m olan bent eiinin kalan genilii zerinden geen debi; m3/s olur, bylece toplam debi aadaki gibi hesaplanr: Qtop = 0,182 + 0,128 = 0,31 m3/s. Dk debiyle kyaslandnda, bu rnekteki su seviye farknda deiiklik olmadndan, azami debide bile ayn azami ak hzlar vmax = 1,40 m/s grlr. Sadece havuzlardaki ortalama ak hzlar deiir. Bu hzlar, ortalama su derinlii hm = (0,3 + 0,4)/2 = 0,35 m olduunda ve suyun en az olduu dnemde aadaki gibi hesaplanr: m/s

4.4.4 Taban rampalar ve meyilli tabanlar zerindeki kritik debi

Kaya dolgu tipindeki taban rampalar ve meyilli tabanlar iin Whittaker ve Jggi (1986), yap salaml (stabilite) kriterini aadaki eitlikle hesaplamtr:

(4.16)

ekil 4.49: Eitorf-Unkelmhle/Sieg balk rampasndaki deneme altrmas Bu tr dzensiz kayalk eikler iin hassas tasarm hesab imknszdr. Bu yzden, en uygun kaya dzeni ilk aamada kum torbalar ile belirlenmelidir. Daha sonra, kayalar kalc olarak tabana gmlr. Bu denemeler, inaatn nemli bir aamas olarak kabul edilmeli ve bununla ilgili masraflar planlama safhasnda dikkate alnmaldr.

68
d65 dS /1,06 ve S = 2700 kg/m3 olduundan, eitlik aadaki gibi yazlabilir: (4.16a) Eitlik (4.16)ya % 20lik emniyet pay ilave edilmitir. Kaya dolgu basamakl tabanlarla kyaslandnda blok tal rampalar, daha byk ykleme gerilmelerine maruz kalabilir. Gebler (1990)e gre geerlilii kantlanm bilinen bir yap salaml kriteri henz bulunmamaktadr. Whittaker ve Jgginin yapt denemelerde, Eitlik (4.16) ile kyaslandnda, taraklanm ve dzene konulmu kayalar iin izin verilen debide 1,7 ila 2,0 kat bir art olduu bulunmutur. Bununla birlikte, zellikle blok tal rampalarda izin verilen arpmalarn byk lde yapnn kalitesinden (bloklarn denmesiyle ilgili hatalar gibi) etkilendiine dikkat edilmeli ve mansap oyulmas, eim erozyonu gibi dier sebeplerin de yapnn salamln etkiledii unutulmamaldr. Akta kalan her kayann (enerji krc kayalar, kayalk eikler) yerinde salam durduu tek tek dorulanmaldr. Bu aamada hem su kotu farklar hden kaynaklanan hidrolik basnlar hem de azami ak hzlarndan kaynaklanan kuvvetleri ieren etkin kuvvetlerin dikkate alnmas gerekir.

rn yetersizliidir. Bu yzden, tasarm formllerinde kullanlacak katsaylarn (przllk, debi katsaylar, giriteki kayplar gibi) seiminde belirsizlikler mevcuttur. Ancak, ihtiya duyulan kaya bykl ve en kesitlerin yan sra beklenen ak hzlar ve debilerin tahmin edilebilmesi iin bu hidrolik tasarm hesaplamalarnn (ilk yaklam) yaplmas gerekir. nceden tahmin edilemeyen etkenler sebebiyle, eik deerlerin izlendii, debi, ak hzlar ve su derinlikleriyle ilgili planlama hedeflerinin kontrol edildii ve uygulanabilir olduunda dzeltildii deneme altrmalarnn her zaman yaplmas gerekir. Hem balk geidinde hem de mansaptaki klavuz akntnn oluumunda hidrolik artlarn byk lde deimesi sebebiyle, deneme altrmalar, farkl debilerde ve farkl tarihlerde gerekletirilmelidir; zellikle yapdan kaynaklanan dinamik oluumlara izin veriliyorsa, kontroller gerekletirilmeli ve gerekirse, normal altrma dnemi gibi daha sonraki aamalarda da iyiletirmeler yaplmaldr. Deneme altrmas esnasnda zellikle aada verilen planlama hedefleri kontrol edilmelidir: Ak desenleri ve su derinlikleri: ok s yerler, yksek trblansl alanlar, ksa devre aklar ve kopuk su jetlerinden uzak durulmaldr. zellikle kritik yerlerdeki (dar en kesitler, batk hldeki kayalk eikler) azami ak hznn 2,0 m/syi gememesi gerekir. D ve eiklerdeki su seviye fark: h < 0,2 m olmaldr.

4.4.5 Deneme altrmalar

Doala benzer yan geit kanallar ve balk rampalarna ilikin hidrolik tasarm hesaplamalar genellikle sadece ilk tahminler olarak deerlendirilebilir. Bunun sebebi, ncelikle kullanlan yap malzemelerinin (kayalar gibi), en kesitlerin, ak artlarnn vb. istenilen (ve hedeflenen) trde olmas, ikinci olarak da bugne kadar yaplan almalarn ve elde edilen sonula-

69

Teknik balk geitleri

Teknik balk geitleri aadaki tipleri kapsar: Havuzlu geitler Dikey yarkl geitler Denil geitleri (ters akl geitler) Ylan bal merdivenleri Balk eklzleri Balk asansrleri Bu blmde, sadece hidrolik ve biyolojik etkinlii yeterince allm, yaygn olan teknik balk geidi tipleri verilmitir.

ekilde perde duvarlar ile blmlere ayrmaktr. Su, genellikle perde duvarlarndaki aklklardan (orifislerden) geer ve sudaki potansiyel enerji, havuzlarda kademeli olarak krlr (ekil 5.1). Balklar, perde duvarlarda tabanda (batk orifisler) veya stte bulunan (entikler) aklklar kullanarak bir havuzdan dierine geer. G eden balklar sadece perde duvarlardan geite yksek ak hzlar ile karlarken, hzn dk olduu havuzlar snma ve dinlenme imkn salar. Havuzlu geitlerin dip canllar tarafndan alabilir olmas iin tabann przl olmas arttr.

5.1.2

Tasarm ve boyutlar

5.1.2.1 stten grn

Havuzlu geitlerin tasarm ounlukla membadan mansaba kadar dorusaldr. Bununla birlikte, eri geitler veya yap uzunluunu ksaltan, 180 ayla bir defa ya da daha fazla dn yapan katl geitler (ekil 5.2) de kullanlmaktadr. Mmkn olan her

5.1
5.1.1

Havuzlu geitler
Prensip

Havuzlu geidin prensibi, membadan mansaba kadar btn kanal, ardk basamakl havuzlar oluturacak

ekil 5.1: Klasik havuzlu geit (boy kesit ve havuz yaps) (Jens, 1982den deitirilmi)

ekil 5.2: Havuzlu geitler (stten grn) (Larinier, 1992adan deitirilmi)

70

yerde, l a ve l nokta olumayacak ekilde su knn (balk geidinin mansap girii#) bent veya trbin knn altnda olmas gerekir. Ana hatlar Blm 3te verilene benzer temel prensipler, balk geidi giri yeri, bent veya trbin kna gre dzenlenirken burada da kullanlmaktadr. Havuzlarla ilgili baka bir tasarm ve dzen ekil 5.3te gsterilmitir.

Gerekli havuz says (n), alacak toplam yk (htop) ve havuzlar arasnda izin verilen su kotu fark (h) kullanlarak hesaplanr (ekil 5.4): (5.7) Burada toplam ykseklik (htop) rezervuardaki azami su kotu (azami ykseklik) ile balk geidi tasarm hesaplamalarnda temel alnacak en dk mansap su kotu arasndaki farktan bulunur.

5.1.2.2 Boy kesit Havuzlar arasndaki su kotu fark, azami ak hzlarn etkiler. Bu yzden ak hzlar, balklarn geidi kolayca aabilmelerinin nndeki snrlandrc faktrdr. En kt durumda, su kotu farknn (h) 0,2 myi amamas gerekir; bununla birlikte rezervuar normal su kotundayken h = 0,15 mlik kot fark daha uygundur. Havuzlu geit iin en uygun eim, su kotu fark ve havuzlarn boyu (lb) kullanlarak hesaplanr:
I = h / lb Burada lb ekil 5.4te gsterilen boyuttur. lb deer aral 1,0 m ila 2,25 m olduunda, I = 1:7 ila I = 1:15 eim deerleri elde edilir. zin verilen su kotu farklarna bal kalmak kaydyla, havuz boylar ksaltlarak daha dik eimler elde edilebilir. Ancak bu durum, havuzlarda ciddi trblanslara yol aar ve mmknse, bundan kanmak gerekir.
# Editrn notu

(5.1)

5.1.2.3 Havuz boyutlar Havuzlu geit kanallar genellikle betondan veya doal talardan ina edilir. Blmlere ayrma elemanlar (ayrma duvarlar) ahaptan veya prefabrike betondan yaplm olabilir. Havuz boyutlar, geitten yukar kan balklara yeterince hareket alan salanacak ve sudaki enerji, dk trblansla krlacak ekilde seilmelidir. Dier taraftan, ak hznn havuzlarda rsup birikimin oluaca seviyeye kadar dmemesi gerekir. Havuzlardaki akn trblansl olmamas iin 150 W/m3 lk hacimsel enerji krma deeri almamaldr. Alabalk kuanda 200 W/m3 lk hacimsel enerji krma deerine izin verilmektedir (Larinier 1992a). Havuz byklnn, potansiyel doal balk faunasnn davran zelliklerine uygun olarak seilmesi ve g eden balklarn tahmini byklk ve saysyla uyumlu olmas gerekir. izelge 5.1de literatrdeki farkl kaynaklardan alnm ve ilevsel

ekil 5.3: Bernede (Aa Saksonya) Hude Deresi zerindeki deirmen bendine klinker tulalarndan ina edilmi, artmal havuzlar olan havuzlu geit. Bu yap, tarihi deirmenin genel grnne ok iyi uyum salamtr.

71

ekil 5.4: Bir havuzlu geidin boy kesiti (ematik)

ekil 5.5: Havuzlu geitlerde kullanlan terimler

balk geitlerine uygun hidrolik tasarm kriterleri ve ampirik deerlere uyarlanm, havuz byklne ilikin izin verilen asgari boyutlar ve perde duvarlar tasarm bilgileri verilmitir (teknik terimlerin tarifi iin ekil 5.5e baknz). Kk akarsularda daha kk havuz boyutlar kullanlrken, byk akarsular iin byk deerler geerlidir. Tavsiye edilen havuz uzunluklar ve debi deerleri salanamazsa, baka balk geidi tipleri deerlendirilmelidir. Tabana yakn kesimde ak hzn azaltmak ve dip faunas ile kk balklarn yukar kn kolaylatrmak iin havuz tabannn przl olmas gerekir. Beton priz almadan nce ierisine birbirine yakn talar gmlerek przl yzey elde edilebilir.

batk aklklar bulunmaldr. Bu aklklar havuzun tabanna kadar ular ve substrat ile kesintisiz przl taban olumasna imkn tanr. Genellikle yukar kan balklar ncelikle membaya g etmeyi denediinden ve nadiren engelden atlayarak gemeye altndan, yzey aklklarna (entikler) genellikle gereinden fazla nem verilmitir. Yzey aklklarndan kan kopuk su jetlerinin yol at trblans, havuzdaki ak artlarn olumsuz etkiler. Ayrca, memba su kotundaki deikenlik nedeniyle, batk perde duvarlar, debi optimizasyonunda sorunlara yol aar. Bununla birlikte, yzeyde orifis braklacaksa, srayarak dklen aklara yol amamak ve balklarn engel zerinden yzmesine imkn tanmak iin orifislerin alt kenarnn mansaptaki havuzun su kotuna gre batk olmas gerekir. Orifis ve entiklere ilikin tavsiye edilen boyutlar izelge 5.1de verilmitir. Mmknse, perde duvarlar tamamen su altnda kalmamal, su sadece orifislerden (veya yzey entiklerinden) gemelidir. Su knda (balk geidi girii ) batk hlde olan perde duvarlar, her zaman klavuz akntlar oluturamadndan zellikle olumsuz etki gstermektedir.
Editrn notu

5.1.2.4 Perde duvar yaplar 5.1.2.4.1 Klasik havuzlu geit

Klasik havuzlu geitler, havuz eksenine dik al (ekil 5.1 ve 5.5) olacak ekilde dayankl malzeme (beton veya talardan) ya da ahaptan imal edilen dikey perde duvarlar ile karakterize edilir. Ahap perde duvarlar daha sonraki dzenlemelere imkn tanr; ancak birka yl sonra deitirilmesi gerekir. Perde duvarlarn tabannda (izelge 5.1deki boyutlar), ierisinden balklarn yzerek bir sonraki havuza kabildii, artmal biimde dzenlenmi

72

izelge 5.1 Havuzlu geitlere ilikin tavsiye edilen ller

Havuz lleri1) (m) uzunluk lb Mersin bal5) Somon, Denizalas, Huchen Glge bal, Tatl su kefali, apak bal vd. st alabalk kua 56 2,5 3 genilik b 2,5 3 1,6 2 su derinlii h 1,5 2 0,8 1,0 Batk orifislerin lleri (m) genilik bs 1,5 0,4 0,5 Balk Azami su entiklerin3) lleri geidinden kotu (m) geen fark6) debi4) ykseklik genilik ykseklik 2) m3/s h (m) hs ba ha 1 0,3 0,4 0,3 0,3 2,5 0,2 0,5 0,20 0,20

Balk tr

1,4 2 > 1,0

1,0 1,5 > 0,8

0,6 0,8 > 0,6

0,25 0,35 0,2

0,25 0,35 0,2

0,25 0,2

0,25 0,2

0,08 0,2 0,05 0,1

0,20 0,20

Aklamalar 1) Havuz lleri byk olduunda batk orifisler de byk olur. 2) hs taban substratnn zerindeki ak orifis yksekliidir. 3) Hem st entikli hem de batk orifisli balk geidi planlanyorsa, daha byk havuz lleri kullanlmaldr. 4) Debi deerleri, Blm 5.1.3teki eitlikler kullanlarak h=0,2 m iin hesaplanmtr. Daha dk deerler, st entii olmayan havuzlarda batk orifislere ait kk llerle ilikilidir; daha byk batk orifislerle birlikte st entikler ( = 0,65) iin daha byk debiler bulunur. 5) Mersin bal ile ilgili baka veriler bulunmadndan, bu tre ait havuz lleri SNiP (1987)den alnmtr. 6) Su kotu fark, havuzlar arasndaki seviye farkn gsterir.

5.1.2.4.2 Paralelkenarl geit

Paralelkenarl geitlerin klasik havuzlu geitten fark, perde duvarlarnn havuz eksenine al olarak mansaba doru dzenlenmi olmasdr (ekil 5.6 ve 5.7). Ardk perde duvarlar kanal duvarna artmal olarak balandndan (biri sadaki duvara, dieri soldaki duvara balanm hlde), her havuzda bir uzun kenar bir de ksa kenar bulunmaktadr. Ksa kenarn uzunluu 0,3 mden az olmamal; uzun kenar ise en az 1,8 m olmaldr. Batk orifisler her zaman perde duvarn memba tarafndaki ucuna yerletirilirken, yzey entikleri daima mansaptaki kede yer alr (Jens, 1982). Perde duvarlarn geit tabanna gre eim as yaklak olarak 60 olup, perde duvarlar ile havuz ekseni arasndaki a 45 ila 60 dir. Bu durum, perde duvarlara paralelkenar biiminde ok dzensiz bir ekil verir, bu sebeple paralelkenarl geit olarak isimlendirilir. Birbirinin ayna grnts olmadndan ve eimleri zt ynde olduundan, sa ve sol taraftaki perde duvarlarn inas iin ayr kalplara ihtiya duyulur. Bunlarn dnda, izelge 5.1de klasik havuzlu geitler iin verilen ortalama havuz ve orifis lleri ile su derinliklerine ilikin tavsiyeler geerlidir.
ekil 5.6: Paralelkenarl geidin perde duvar tasarm (Jens, 1982)

73

uygun olarak genileyen kanallar eklinde olduuzel bir havuzlu geit trdr (Hensen & Schiemenz, 1960). Dier havuzlu geitlerin aksine burada orifisler birbirine apraz konumda olmayp, ayn hizadadr. Hidrolik model deneylerinde kanallarn biimi, havuzlarda girdap veya dalga olumayacak ekilde en uygun hle getirilmitir. Ortaya kan ak, balklarn geit ierisinde yolunu her zaman bulabilmesini kolaylatrarak onlar ynlendirilir. Hrgl balk geitlerinde uzun havuzlara ihtiya duyulur ve havuzlar arasnda sadece kk su kotu farklarna (h = 0,14 m) izin verilir. Bu yzden bu tip balk geitleri sadece aadaki artlarda uygundur: Almas gereken su yk az olduunda ve Bylesine uzun bir yap iin yeterli alan mevcut olduunda. Hrgl balk geitlerinden elde edilen tecrbeler, bunlarn yava yzen balk trleri iin de uygun olduunu gstermitir. Tabann przl olmas durumunda, bu yap dip canllarnn da geiine imkn tanyabilir. Bu balk geidi tipinin en nemli dezavantajlar, ok fazla yere ihtiya duyulmas ve dzenli aka uygun kanal orifisleri iin teknik ihtiyalarn yksek olmasdr.

5.1.3 Hidrolik tasarm

ekil 5.7: Paralelkenarl geit rnei (Moselle bendi, Lehmen, mansaptan grn)

Havuzlu geitlerin gerektii gibi almas isteniyorsa, aadaki parametrelere mutlaka uyulmaldr: Orifislerdeki ak hzlar, eik deeri olan vmax = 2,0 m/syi gememelidir, Balk geidindeki debi ve Hacimsel enerji krlma deeri, havuzlarda dk trblansl ak temin etmek iin genelde alabalk blgesinde ise E = 150 W/m3, E = 200 W/m3 gememelidir.

Bu tasarmn avantajlar, daha elverili ak karakteristikleri ve havuzlarn kendi kendini daha iyi temizlemesidir. Eimli perde duvarlar, yukar kan balklar bir sonraki orifise ynlendirir.

5.1.2.4.3 Hrgl balk geidi

Schiemenz tarafndan gelitirilen hrgl balk geidi, orifislerin, ekil 5.8deki gibi dzenli aka

ekil 5.8: Elbe Nehri zerindeki Geesthacht bendine ina edilen hrgl balk geidinin tasarm ve boyutlar (ller cm veya m cinsindendir) (Hensen & Schiemenz, 1960) Oberaller Nehrinde Gifhornda bulunan hrgl balk geidi daha kk olup, genilii 0,75 m ve ortadaki tek batk orifisin lleri ise 25 25 cmdir.

74

Azami ak hzlar orifislerde oluur ve aadaki eitlikle hesaplanabilir: (5.3) st eik deeri vmax = 2,0 m/s olarak alndnda, Eitlik 5.3ten h = 0,2 m olan perde duvarlarda izin verilen su kotu fark bulunabilir. Aadaki eitlik, orifislerdeki debiyi belirlemek iin kullanlmaldr: (5.4) Burada As = hsbs (terimler iin ekil 5.5e baknz) (5.4a) Debi katsays, orifis tasarm ve taban substratndan = 0,65 ila 0,85 olarak tahmin edilebilir. etkilenir; st entiklerdeki hesaplanabilir: debi aadaki eitlikle

(5.7) Buradaki Q iin toplam debi Q = Qs + Qa olarak girilmelidir. Hrgl balk geitlerinin hidrolik tasarm hesaplamalarnda baz zel karakteristiklerin dikkate alnmas gerekir. Havuzlardaki yetersiz enerji dnm bu karakteristikleri zorunlu klar; bunlar iin zel kaynaklara baklmas gerekir (Hensen & Schiemenz, 1960).

Klasik havuzlu geit iin hesaplama rnei

Bir bentteki klasik havuzlu geit iin hesap yaplmas gerekir. Tasarmda temel olarak kullanlmas gereken debiler iin, memba ve mansap su kotu farklar htop = 1,6 m ile htop = 1,2 m arasnda deiir (ekil 5.10). Nehir, potamona zg balk faunas (tatlsu kefali, apak bal vb.) sebebiyle potamon olarak snflandrlmaktadr. Burada denizalas veya somon gibi byk alabalkgillerin bulunmad dnlmektedir. Aadaki havuz lleri, izelge 5.1den seilir: Havuz genilii Asgari su derinlii b = 1,4 m, h = 0,6 m.

(5.5) Burada; : Memba ve mansap su kotlar arasndaki fark (ekil 5.5), : Debi katsays ( 0,6) ve : Batk ak azalma faktrdr. Larinier (1992a)ya gre, mansabndaki havuzun kuyruk suyunun etkisini gsteren batk ak azalma faktr aadaki eitlikten hesaplanabilir: (5.6) Bu eitlik, h > hsavakyk, = 1 olduunda aral iin geerlidir. Eitlik (5.4) ve Eitlik (5.5)teki dolusavak ve k ak katsaylar, orifislerin ekline bal olduundan sadece yaklak olarak bulunabilir. htiya duyulduunda, daha kesin belirlenmesi gerekir. st entikten kan su jetinin azami hz Eitlik (5.3)teki gibi hesaplanabilir. Havuzlardaki akn dk trblansl olmasn ve yeterli enerji dnmn salamak iin, hacimsel enerji krlma deeri E = 150 ila 200 W/m3 gememelidir. Enerji younluu aadaki eitlikten hesaplanabilir:

Havuz tabanlarnn yzeyi, ekil 5.9da gsterilen nehir talar kullanlarak przl hle getirilir. Perde duvarlarda sadece taban orifisleri bulunacak ve orifis akl bs =hs = 0,3 m olacaktr (ekil 5.9). st entik planlanmamtr. Azami su kotu fark hmax = 0,2 myi amamaldr; bylece gerekli havuz says Eitlik (5.2)den hesaplanr: havuz

Mansap su kotu daha yksek olduunda kot fark aadaki deere iner:

Eitlik (5.3)e gre, orifislerdeki ak hz, h = 0,2 m (asgari su kotunda) iin aadaki gibi hesaplanr:

ve h = 0,15 m iin;

75

Havuzun boy kesiti ekil 5.10da gsterilmitir. Su derinlii 1,0 m, taban substratnn ykseklii 20 cm ve h = 0,15 m olduunda mansaptaki perde duvarn ykseklii; hw = 1,0 + 0,20 + 0,15 = 1,35 m membadaki duvarn ykseklii ise; hw = 0,80 + 0,20 = 1,0 m olur. Aradaki her bir perde duvarn ykseklii 5er cm azaltlr.
ekil 5.9: Havuzlarn en kesiti

5.1.4 Genel deerlendirme

Havuzlu geitler en eski balk geidi tiplerinden olup, tasarm, yerleim ve bakmn uygun olduu yerlerde ilevsel olduu kantlanmtr. Havuzlu geitler, hem hzl yzen balklarn hem de tabana yakn yzen kk balklarn gne imkn tanyan uygun yaplardr. Havuzlu geitlerde kesintisiz przl taban ina edilebilir; bu taban yapsnn ierisindeki boluklar dip canllarnn membaya kna izin verir. Normal orifis boyutlar ve su kotu farklarnda, 0,05 ile 0,5 m3/s arasnda az miktarda bir debiye ihtiya duyulmas avantajdr. Dier taraftan, orifislerin istenmeyen cisimlerle tkanma ihtimali yksek olduundan, havuzlu geitlerdeki bakm ihtiyacnn fazla olmas dezavantajdr. Yaanan tecrbelere gre, sadece orifislerin tkanmas sebebiyle havuzlu geitlerin birounun yln byk bir blmnde almad grlmtr. Bu sebeple, havuzlu geitlerde en az haftalk olmak zere dzenli bakm ve temizlik yaplmas gerekir.

Bylece ak hz her zaman izin verilen azami deer olan vmax = 2,0 m/sden kk olur. Katsay = 0,75 olarak alndnda, Eitlik (5.4)e gre debiler aadaki gibi hesaplanr: m3/s suyun az olduu dnemde, mansap su kotu daha yksek olduunda aadaki deere der: m3/s E = 150 W/m3, Asgari ortalama su derinlii hm = h + h/2 = 0,6 + 0,2/2 = 0,7 m, Savak perde tahtasnn kalnl d = 0,1 m olarak alndnda, havuzlarda dk trblansl ak iin gerekli havuz uzunluu Eitlik (5.7)ye gre aadaki gibi hesaplanr:

ekil 5.10: Havuzlu geidin boy kesiti (hesaplama rnei ile birlikte)

76

5.1.5 rnekler

KOBLENZ HAVUZLU GED

Barajla ilgili bilgiler
Akarsu: Amac: Debiler: Moselle Nehri, Rhineland-Palatinate Hidroelektrik retimi, ulam (tamaclk) NQ1971/80 = 20 m3/s MQ1931/90 = 313 m3/s HQ1993 = 4165 m3/s hF = 5,30 m 194554 Federal Suyolu daresi / Moselle Hidroelektrik irketi

Balk geidi ile ilgili bilgiler

Havuz genilii: Havuz uzunluu: Havuz says: Su derinlii: Toplam uzunluk: Eim: Perde duvarlar: b = 1,80 m lb 2,60 m n = 24 h = 1,0 m ltop = 102 m I 1 : 12 stte entikler, tabanda orifisleri olan beton duvarlar 30 30 cm

D ykseklii: na yl: Sorumlu:

ekil 5.11: Koblenz/Moselle balk geidi (mansaptan grn)

1951 ylnda iletmeye alnan bu barajdaki balk geidi, Moselle nehrinin sa sahilinde enerji santralinin yannda bulunmaktadr. Bu geidin ilevsellii, Gennerich (1957), Pelz (1985) ve dierleri tarafndan kontrol edilmitir. Birok baln geitten membaya geebilmesine ramen, ok daha fazlas belirgin bir ekilde geidin giriini bulamadndan trbin klarnn hemen yaknnda yakalanmaktadr. Denemeler sonunda, yaklak 102 mlik geit uzunluunun fazla oluunun ve balk geidi girii ile trbin klar arasnda yaklak 45 m mesafe bulunmasnn bu duruma yol at belirlenmitir.

77

DAHL BALIK GED

Barajla ilgili bilgiler
Akarsu: Debiler: Lippe Nehri, 99. km, NRW MNQ = 12,3 m3/s MQ = 32,3 m3/s MHQ = 179 m3/s Tip: Blok tal rampa Toplam ykseklik: htop = 2,6 m Sorumlu: Lippeverband, Dortmund

Balk geidi ile ilgili bilgiler

Genilik: Toplam uzunluk: Eim: na zellikleri: b = 1,0 m ltop = 46,0 m I = 1 : 11 ila 1 : 24 Taban orifisleri ve st entikleri olan prefabrike beton paralar 1985

na yl:

Yapnn tantm
Memba ve mansap su giri-k yerlerinde taban eii palyelerle kaba blok tal rampa biimine dntrlmtr. Geit, su etkisi ile oyulan sol sahil boyunca ina edilmi ve rampaya dhil edilmitir; havuzlu geidin inasnda, ierisine perde duvarlarn yerletirildii oluklar olan prefabrike beton paralardan yararlanlmtr. Perde duvarlarda 25 25 cm llerinde artmal taban orifisi ve st entikler bulunmaktadr.

levsellikle ilgili veriler

Ruppert ve Sph (1992) tarafndan gerekletirilen izleme almalar ve balk saym sonular, bu geitten balklarn geebildiini gstermitir. Bununla birlikte, tabann przsz beton olmas sebebiyle dip omurgaszlarnn geii neredeyse imknszdr.

ekil 5.12: Dahl havuzlu geidi (iletmeye alnmadan ksa bir sre nce)

ekil 5.13: letmedeki Dahl havuzlu geidi (mansaptan grn)

78

5.2
5.2.1

Yarkl geitler
Prensip

Yarkl geit veya dikey yarkl geit Kuzey Amerikada gelitirilmi olup, 1950li yllardan bu yana yaygn olarak kullanlmaktadr (Clay, 1961; Bell, 1973; Rajaratnam vd., 1986). Bu yap tr, son yllarda Almanya Federal Cumhuriyetinde de gittike artan bir biimde kullanlmaktadr. Yarkl geit, havuzlu geitlerin deiik bir ekli olup, bu tasarmda perde duvarlar, duvar yksekliinin tamam boyunca dikey yarklarla entikli hle getirilmitir (ekil 5.14). Perde duvarlarda, akarsuyun byklne ve mevcut debiye gre bir veya iki yark bulunabilir. Tek yarkl tasarmda, yarklar (orifislerin artmal olarak dzenlendii klasik havuzlu geitlerin tersine) her zaman ayn tarafta yer alr.

ekil 5.14: ift yarkl balk geidi rnei (ematik)

5.2.2.3 Havuz boyutlar

zellikle yark genilii ve yark says (bir veya iki) ile debi, gerekli havuz llerini belirlemektedir. Havuzlu geitlerde olduu gibi, havuzlarda dk trblansl ak, sadece havuz byklnn hacimsel enerji krlma deeri olan E < 200 W/m3 salamas artyla mmkn olmaktadr (Larinier, 1992a). izelge 5.2de verilen havuz llerinin, hem laboratuvar deneylerinde hem de uygulamal almalarda uygun olduu gsterilmitir (Katopodis, 1990; Gebler, 1991; Larinier, 1992a). Konuyla ilgili terimler iin ekil 5.16ya baklmaldr. Burada verilen ller tek yarkl geitler iin geerlidir. ift yarkl geit planlanrken, havuz genilii buna bal olarak iki katna karlmaldr; bylece yan duvar simetri eksenine gre yara zt konumda olur.

5.2.2

Tasarm ve boyutlar

5.2.2.1 stten grn

Yarkl geidin doru konumlandrlmas ve barajdaki giri yeri ile ilgili prensipler, klasik havuzlu geitler iin verilenlerle ayndr (Blm 5.1).

5.2.2.2 Boy kesit

Yarkl geidin boy kesiti, Blm 5.1de aklanan klasik havuzlu geidinkine benzemektedir (ayrca bkz. ekil 5.18 ve ekil 5.23). Balk geidi giri ve kndaki taban ykseklii ve su derinlii ile ilgili olarak Blm 5.2.3te verilen karakteristiklere uyulmaldr.

ekil 5.15: Dordogneda (Fransa) Bergerac bendindeki yarkl geit (htop=4,0 m, b=6,0 m, lb = 4,5 m, 3 ltop=73 m, Q=2,2 ila 7m /s, 0 ila 3 6 m /s ilave olarak yan geit kanalndan verilmektedir, ina yl 1984). Bu yap tipinin hem byk alabalkgiller hem de sazangillerin yan sra ekonomik nemi olan tirsi (Alosa alosa) iin de ideal olduu kantlanmtr.

79

gerekli en yksek debinin salanamamas durumunda s = 0,20 mlik yark genilikleri de yeterli olabilir. izelge 5.2de verilen yark geniliklerinde deiiklik yaplmas hlinde, bunun havuzlardaki ak rejimi zerine muhtemel etkileri dikkate alnmaldr. Perde duvarlarn, havuzlarda yarktan yara doru dz bir hat eklinde geen hibir ksa devre aknt olumayacak ve bunun yerine btn havuz hacminin dk trblansl enerji dnm amacyla kullanlmas iin kendi zerinde kvrmlar oluturan ana aknty ortaya karacak ekilde tasarmlanmas gerekir. Bu tr aknt rejimleri, perde duvarlara, yark aklnn n blmnde ak saptrma etkisi gsteren engel biimli knt ilave edilerek oluturulur. Saptrma bloku, yan duvardaki yark snrn oluturmaktadr. Perde duvarnn biraz n ksmnda yer alan bu saptrma blokuna ilikin a mesafesi (ekil 5.16), ana aknty havuzun ortasna doru ynlendiren as kadar saptrlm bir aknt meydana getirir. Gebler (1991)e gre a mesafesi, kk balk geitlerindeki a en az 20 olacak ekilde seilmelidir. Yark genilii daha byk olan geitlerde, = 30 ile 45 arasndaki byk alar tavsiye edilmektedir (Larinier, 1992a, Rajaratnam, 1986). izelge 5.2de perde duvarlar tasarm iin tavsiye edilen deerler verilmitir. Konuyla ilgili terimler ekil 5.16da bulunabilir. Arazide ve modeller zerinde yaplan deneylerden, tavsiye edilen deerlere uyulmad srece havuzlarda gerekli aknt rejiminin elde edilemedii sonucuna varlmtr.

ekil 5.16: Sadece tek yar olan yarkl geitlere ilikin boyutlar ve terimler (stten grn)

Gebler (1991)e gre yark genilii s = 0,15 ila 0,17 m olan yarkl geitlerin asgari lleri lb = 1,9 m ve b = 1,2 m olmaldr.

5.2.2.4 Yapsal karakteristikler

Yarkl geidin en nemli karakteristii, mevcut balk faunas ve debiye gre seilmesi gereken yark geniliidir (s) (izelge 5.2). Kahverengi alabalk, glge bal, sazangiller ve kk balklar iin s = 0,15 ila 0,17 mlik yark genilii yeterlidir. Byk alabalkgiller (rnein, somon, denizalas ve huchen) iin ina edilecek yarkl geitlerde ve yksek debili byk nehirlerde, s = 0,3 m ila 0,6 m olan daha byk yark genilikleri ve buna gre izelge 5.2de verilen daha byk havuz lleri tavsiye edilir. Bununla birlikte, baz zel durumlarda, rnein

izelge 5.2 Sadece tek yar olan geitlere ilikin asgari boyutlar (ller m cinsindendir) (Gebler, 1991 ve Larinier, 1992a)

Glge bal, apak bal, tatlsu kefali vd. Balk faunas Yark genilii Havuz genilii Havuz boyu knt uzunluu Blokla perde arasndaki mesafe Saptrma blokunun genilii Su kotu fark Asgari su derinlii Gerekli debi1)
1)

Mersin bal

s b lb c a f h hmin Q (m3/s)

Kahverengi alabalk 0,15 - 0,17 1,20 1,90 0,16 0,06 - 0,10 0,16 0,20 0,50 0,14 - 0,16

Somon, deniz alas, huchen 0,30 0,60 1,80 3,00 2,75 - 3,00 5,00 0,18 0,40 0,14 0,30 0,40 0,84 0,20 0,20 0,75 1,30 0,41 1,40

Deerler, h = 0,20 m ve hmin iin hesaplanmtr.

80

Daha nce de akland gibi, taban substrat dip canllarnn geiini kolaylatrmaya ilave olarak, yarklarda ve tabana yakn yerlerde ak hzlarn nemli lde azaltr. ekil 5.17de ak hzlarndaki azalmann byk lde iri talardan ileri geldii grlmektedir. Bu korunakl alanlar, ta sran, dere kaya bal ve dere iskorpiti gibi yzme performans iyi olmayan trlerin geitten membaya gn mmkn klar. Balk geidi taban substrat ile akarsu taban substratnn birbirine balanmas gerekir. Balk geidinin taban nehir tabanndan daha yksekteyse, nehir taban kaya dolgu ile balanmaldr.

5.2.3 Hidrolik hesaplama

Aada verilenlerin btn iletme artlarnda izlenmesi gerekir: Su derinlikleri, Yarktaki ak hzlar (kritik deerler), Havuzlardaki hacimsel enerji krlmas iin debiler ve enerji younluu.
ekil 5.17: Yarktaki ak hznn przl ve przsz tabana gre dalm (Gebler, 1991).

Prefabrike beton paralar veya ahap, perde duvarlar iin uygun yap malzemeleridir. Ahap perde duvarlar iin inaat srasnda, beton tabana dayanak yeri olarak erevelerin veya elik tayclarn yerletirilmesi gerekir. Saptrma bloku, kare kesitli bir para kalas, duvara dikey olarak yerletirip sabitlenerek kolayca oluturulabilir. Seilen ina yntemine bal olarak perde duvarlar, tam dikey olarak ya da tabana dik olarak yerletirilebilir. Perde duvarlar, ortalama debide zerinden su amayacak kadar yksek olmaldr.

Taban substratnn ortalama kotundan itibaren llen, perde duvar altndaki su derinlikleri, yarkta ani takn debisinin olumasn engellemeye yetecek kadar yksek olmaldr. Bu husus, aadaki artlarda salanabilir: hu > hgr veya vmax > vgr Burada (5.8) (5.8a) (5.8b)

(5.8c) (5.8d)

5.2.2.5 Taban substrat

Yarkl geit, balk merdiveninin tamam boyunca taban substratnn kesintisiz olarak serilmesini mmkn klar. Taban iin kullanlan malzemenin ortalama tane ap en az d50 = 60 mm olmaldr. Mmkn olan yerlerde, bu malzeme akarsu tabanndaki doal malzemeden seilmelidir. Tabana serilen malzeme tabakasnn asgari kalnl yaklak 0,2 mdir. Taban betonu dklrken, destek salamas amacyla birka tane byk ta aralkl olarak yerletirilebilir. Daha sonra kk taneli malzeme gevek olarak denir. h = 0,20 m olduunda asgari su derinlii (yarklarda llen) yaklak hu = hmin = 0,5 mdir. Btn iletme artlarnda bu derinliin salanabilmesi iin aadakiler tavsiye edilmektedir (ekil 5.18): Su giriindeki (balk geidi k ) taban seviyesini tespit etmede en dk memba su kotu belirleyici faktrdr. lk havuzdan (membadan mansaba doru) nceki taban substratnn st kotu, memba su kotundan (hmin + h) karlarak bulunan deerdir.

Editrn notu

81

Yln byk bir blmndeki (birka gn hari) en dk kot olan asgari su kotu (NW), mansap su kotunu belirler. Son havuzun mansabndaki (su k/balk geidi girii) taban substratnn st kotu NW hmin olmaldr. Bu memba ve mansap su kotlarnda su derinlii btn havuzlarda ayn olup, ardk iki havuz arasndaki su kotu fark, geidin tamamnda birbirine eittir. Bu varsaym, azami memba su kotunun sabit olduu rezervuarlar iin en kt durum senaryosudur. Gerekli havuz says n aadaki eitlikten bulunur: (5.2) Yine burada su kotu fark eik deeri olarak h 0,20 m kullanlmaldr. Azami ak hz vmax yarklarda ortaya kar ve aada verildii gibi azami su kotu fark h ile ilikilidir: (5.3) Yarkl geitlerdeki debiler, yarklardaki hidrolik artlar tarafndan belirlenir ve aadaki eitlikle hesaplanr: (5.9) Burada; ekil 5.22de grld gibi r = f (hu /ho)dir. r katsays, laboratuvar denemeleri (Rajaratnam, 1986 ve Gebler, 1991) ve arazi lmlerinden (Krger 1993) elde edilen sonulara gre tespit edilmitir. Bu katsay, ekil 5.22den alnabilir. Buradaki deerler; s = 0,12 ila 0,30 m, hu = 0,35 ila 3,0 m ve h = 0,01 ila 0,30 m araln kapsamaktadr. Daha byk yark lleri
ekil 5.19: Yarkl geidin ayrnts (ematik boy kesit)

kullanlacaksa, lekli yaplmas tavsiye edilir.

modellerle

denemelerin

Yark genilii s = 17 cm, h = 0,20 m ve h = 0,15 m iin ekil 5.21deki grafik oluturulurken Eitlik 5.9 kullanlmtr. Bu sayede, bu deerler iin debi dorudan grafikten okunabilir. Memba ve mansap su kotlarnn farkl olmas durumunda, rnein, mansap artlar nedeniyle (mansaptan kaynaklanan su kabarmas etkisi gibi) aadaki havuzlarda su derinlii daha fazla olduunda ya da memba su kotu farkl olduunda (sabit bentlerde veya barajlarda grlen) debi hesaplamalar daha karmak hl almaktadr. Bylece perde duvarlarda ok farkl su derinlikleri ortaya kar; bu da, rezervuardaki suyun ykselme ve dme seviyeleri ile kyaslandndan deiken su seviye farklarna yol aar. Byle bir durumda, debi hesaplamas aadaki ilemle sadece iterasyon yntemi kullanlarak gerekletirilebilir: ncelikle, membadaki ilk perde duvarda ortalama bir su kotu fark kabul edilerek debinin hesaplanmas gerekir.

ekil 5.18: Yarkl geidin boy kesiti (ematik)

82

ekil 5.20: Bir yarkl geitte yarktan geen su aknts

Havuzdaki ksa devre su akntsn nlemek maksadyla akntnn yarktan kegenel olarak kmas gerekir (Aa Puhlstrom / Unterspreewald).

Bu tahmini debi deeri kullanlarak, hesaplamaya mansaptaki en son perde duvarndan balamak kaydyla, her bir perde duvar iin memba su derinlii ho adm adm bulunabilir. r katsays, hu/hon bir fonksiyonu olduundan bu hesaplama sadece iterasyonla zlebilir. Debiye ait bu tahmin deeri doruysa, ilk (en st) perde duvarda hesaplanan ho deerinin memba su kotuna karlk gelmesi gerekir. Aksi durumda, hesaplama farkl bir tahmini debi deeri ile tekrar edilmelidir. Havuzlarda dk trblansl aknty salamak iin, havuzlardaki hacimsel enerji krlmasna ilikin enerji younluu, Larinier (1992a)nn bildirdii E = 200 W/m3 eik deerini gememelidir. Hacimsel enerji krlmas aadaki eitlikle bulunur:

(5.7) Yarkl geit iin hesaplama rnei: Bir bende, yarkl geit yaplacaktr. Memba su kotu 61,95 m (yaz dnemi) ile 62,10 m (k dnemi) arasnda deimektedir. Asgari mansap su kotu, 60,00 m olan akarsu tabanna gre 60,60 mdir; balk geidinin mansaptaki taban, nehir taban ile ayn seviyede olmaldr. Balk geidi planlanrken byk alabalkgillerin hesaba katlmas gerekmez. Geitteki, debi, ak hz ve trblans artlarnn asgari ve azami memba su kotu iin belirlenmesi gerekir.

ekil 5.21: Yark genilii s = 17 cm olan geitteki su debisi

ekil 5.22: Keskin kenarl yarklar iin Eitlik (5.9)daki debi katsays r = f(hu/ho).

83

ller, izelge 5.2ye uygun olarak aada verildii gibi seilir: Yark genilii: s = 0,17 m, Havuz uzunluu: lb = 1,90 m, Havuz genilii: b = 1,40 m. ekil 5.24te perde duvarlarn tasarmna ilikin rnek verilmitir. Memba ile mansap arasndaki azami fark htop = 62,1 60,6 = 1,50 m ve izin verilen su kotu fark h = 0,2 m (izelge 5.2) olduunda, ina edilecek havuz says Eitlik (5.2)den hesaplanr: havuz Bununla birlikte sonraki hesaplamalardan, azami memba su kotunda (k seviyesi) izin verilen su kotu farkn amayacak ekilde en az 8 havuza, bir baka deyile 9 perde duvara ihtiya olduu grlmektedir. Bylece, n ve arka hazneler (her biri 1,0 m uzunluunda) de dhil geidin toplam uzunluu; ltop= 8 1,90 + 2 1,0 = 17,20 m olur. Havuzlarda 0,2 m kalnlnda taban substrat bulunmaktadr. Asgari memba su kotlarnda ayn ak rejimini elde etmek maksadyla, balk geidinde asgari su derinlii h = 0,60 m olarak seilirken, memba ve mansap su kotlar arasndaki toplam fark btn perde duvarlara eit olarak blnmtr. Asgari htop = 61,95 60,6 = 1,35 m

ve h = 1,35/9 = 0,15 m olduundan, memba tarafndaki su giri (balk geidi k) kotu, taban substratnn st kenarna gre; ze,substrat = 61,95 (0,6 + 0,15) = 61,2 m ve memba tarafndaki girite (balk geidi k) balk geidinin ana taban seviyesi; ze,taban = 61,2 0,2 = 61,0 m olur. Asgari memba su kotlarnda, her bir perde duvarda ayn su kotu farklar ortaya kar. Bu durumda yarklardaki azami ak hz; m/s olup, izin verilen vs = 2,0 m/sden kktr. ekil 5.21den ho = 0,75 m ve h = 0,15 m iin yaklak debi deeri Q = 0,16 m3/s okunabilir ve ayrntl hesaplama ile dorulanabilir. ho = 0,75 m, hu = 0,6 m, hu/ho = 0,6/0,75 = 0,80 ekil 5.22den r = 0,49 alndnda;

Krlan hacimsel enerji deeri hesaplanarak, havuzlardaki trblans artlar belirlenir. Yaplan hesaplamalardan hm=hu + h/2 = 0,6 + 0,15/2 = 0,675 deeri ile E = 200 W/m3 eik deerinin almad grlecektir:

ekil 5.23: Hesaplanan rnek deerlerle birlikte ematik gsterim (yarkl geidin boy kesiti)

84

izelge 5.3: Azami memba su seviyesinde su kotlar ve ak hzlar

Perde duvar no. Deniz seviyesine gre taban kotu hu (m) ho (m) h (m) vs (m/s) Havuzdaki su kotu

1 61,20 0,75 0,90 0,15 1,72

2 61,05 0,75 0,90 0,15 1,72

3 60,90 0,75 0,90 0,15 1,72

4 60,75 0,75 0,90 0,16 1,77

5 60,60 0,73 0,89 0,16 1,77

6 60,45 0,72 0,88 0,16 1,77

7 60,30 0,70 0,87 0,17 1,83

8 60,15 0,66 0,85 0,19 1,93

9 60,00 0,60 0,81 0,21 2,03 kritik !!

HW = 62,10

61,95

61,80

61,65

61,49

61,33

61,17

61,00

60,81

TW = 60,60

ho,1 = 0,90 m ve hu,1 = 0,75 m hu,1/ho,1 = 0,75/0,9 = 0,833 deeri r = 0,46y verir; bylece debi aadaki gibi hesaplanabilir:

Azami memba su kotunda ak hesaplamas, aada verilen algoritmaya gre iterasyonla yaplmaldr: Denemeyle ilgili hesaplama, azami memba su kotlarnda ilk perde duvarda h1 = 0,15 m olduunu gstermitir;

Debi, hoa, r katsays da hu/hoa bal olduundan, bunun kesin bir zm mmkn deildir; havuzlarda bu debiye karlk memba su kotlar sadece iterasyonla bulunabilir. Sonu elde edilinceye kadar, her perde duvarda h hesaplanr, bylece r belirlenir; ardndan, Q debisi iin ho memba su derinliini hesaplamak maksadyla Eitlik (5.9) kullanlr. terasyon sonucu izelge 5.3te gsterilmitir. Trblans artlar, sadece en yksek su kotu farknn olutuu mansaptaki en u havuz iin belirlenir. hm = (0,81 + 0,66)/2 = 0,735 olduunda, sekizinci havuzdaki hacimsel enerji krlmas aadaki gibidir:

W/m3 < Eizin = 200 W/m3 Hesaplanan deer, izin verilen deerinden biraz kktr. E=200 W/m3

ekil 5.24: Yarkl geidin perde duvarlar iin nerilen tasarm Savak tahtalar, her iki yandaki U profile geirilir; ortadaki elik profilin ayn zamanda aknty saptran engel biimli knt ilevi grd varsaylr. Bu sebeple, ortadaki elik profilin genilii daha fazla (b = 16 cm) olmaldr (Krger vd., 1994b).

Hesaplamalar, azami memba su kotlar iin en alttaki perde duvarda kritik ak hzlarnn v 2 m/s olduunu gstermektedir; bu sebeple havuz says yedi yerine sekiz olarak belirlenmitir. Sadece yedi havuz olsayd, en alttaki perde duvarda azami ak hz vs = 2,17 m/s olacakt. Bu rnek; zellikle memba su kotlarnn deiken olduu durumda yarkl

85

geidin yanl boyutlandrlmasn nlemek maksadyla geitteki hidrolik artlarn dikkatli bir biimde snanmas gerektiini gstermektedir.

Mansap su kotlarndaki deiime hassas deildir. Taban substratndaki ara boluklar srekli olduunda dipte yaayan omurgaszlar da g edebilmektedir. Orifisler perde duvarn uzunluunun tamam boyunca dikey olarak yer aldndan, yarkl geitler klasik balk geidi tasarmlarna gre tkanmaya kar daha az hassastr. Debi en kesitindeki ksmi tkanma, tamamen ilev kaybna sebep olmaz. Bu yap tipi, hem dk debili kk akarsularda hem de byk nehirlerde kullanma uygundur. Yarkl geitlerden 100 L/sden birka m3/sye kadar deien debiler geebilmektedir. Bu avantajlar gz nne alnarak yarkl geitler, klasik havuzlu geitlere gre daha ok tercih edilmelidir. Hlihazrdaki bilgi birikimi, dier teknik balk geitlerine gre yarkl geitlere ncelik verilmesi gerektiini gstermektedir.

5.2.4

Genel deerlendirme

Yarkl geitler (dikey yarkl geitler), yava yzen balklarn ve kk balklarn membaya geiini salamaya ok uygun yaplardr. Dier avantajlar aada verilmitir: Perde duvarlarn btn ykseklii boyunca uzanan dikey aklklar, tabanda ve ak suda yaayan balklarn yzme davranna uygundur. Yarklarn tabanna yakn yerde ak hzlarnda grlen azalma, dk performansl balklarn membaya kmasna imkn tanmaktadr. Bunun iin gerekli olan, enerji krma amal birka byk tala birlikte tabana malzeme serilmesidir. Memba su kotlarnn deiken olduu durumda bile kullanma uygundur.

86

5.2.5 rnek

NEU LBBENAU YARIKLI GED

Basamakl taban ile ilgili ayrntlar
Akarsu: Spree (165,3 km) Unterspreewald, Brandenburg MQ = 5,5 m3/s MNQ = 1,5 m3/s 1992 Bent

Balk geidi ile ilgili bilgiler

Sedde ykseklii: Yark genilii: Havuz says: Havuz genilii: Havuz uzunluu: Toplam uzunluu: htop = 1,2 ila 1,4 m s = 0,17 m n=9 b = 1,0 ve 1,4 m lb = 1,6 ila 1,9 m ltop = 19,2 m

Debiler: na yl: levi:

Tasarm
naatla ilgili kstlardan dolay genilii daha az olan (b = 1,0 m) stteki havuz dnda, havuz boyutlar b = 1,4 m ve lb = 1,9 m olmak zere olduka byktr. ekil 5.24te gsterildii gibi perde duvarlar, her iki yan duvara sabitlenmi dey elik yuvalara (U profiller) yerletirilen 10 cm kalnlndaki tahtalardan olumaktadr. Saptrma bloklar, yan duvara sabitleme pimiyle dey olarak balanm kare kesitli kereste parasdr. Balk geidi, yaklak olarak nehrin ortasnda, bent ile gemi eklz arasnda yer almakta olup, bu durum genelde dezavantaj olarak deerlendirilir. lk dnemlerdeki balklarn geit giriini bulmakta glk ekebilecei endiesi, Spree Nehrinin dar yapsnn (15 m) belirleyici faktr olmasna karn gereklememitir. Aslnda, geidin nehrin sol sahiline konumlandrlmas ok daha iyi olurdu. Ayrca, geidin tabanna yerletirilen ve saylar sadece birka adet olan byk enerji krma kayalar, kesintisiz przl taban substrat yerine gememektedir. Balk saymlar balk geidinin etkin altn dorulamaktadr. Membaya kan balk says kayda deer miktarlarda belirlenmitir. Nisan-Mays 1993 ve 1994 dnemlerinde 10 000den fazla balk gemi, bir gnde en fazla 1 800 balk geii kaydedilmitir (Krger vd., 1994b).

ekil 5.25: Neu Lbbenau/ Unterspreewaldda Spree bendindeki yarkl geit (mansaptan grn)

87

5.3
5.3.1

Denil geidi
Prensip

On dokuzuncu yzyl banda Belikal mhendis G. Denil, alma tarzndan dolay ters akl geit olarak adlandrlan bir balk geidi gelitirmitir; gnmzde bu geit bulan kiiye atfen Denil geidi olarak adlandrlmaktadr (Denil, 1909). Bu balk geidi, ierisindeki saptrclarn dzenli bir biimde ok ksa aralklarla, ak ynne kar al olarak yerletirildii dorusal bir kanaldan olumaktadr (ekil 5.26). Bu saptrclarn etkileiminden dolay bunlar arasnda oluan su kabarmas, ok miktarda enerjiyi krar ve saptrc blmelerin alt ksmnda ok dk aklarn olumasn salar (ekil 5.28). Bu durum, Denil geidinin dier tipteki balk geitleri ile kyaslandnda daha dik eimli olmasn ve ok ksa mesafelerde kkten ortaya kadar ykseklik farklarnn almasn salar. Denil geidinin derli toplu yaps, kuru artlarda prefabrike olarak imal edilebilmesi ve bir defada tamamen monte edilebilmesi; zellikle balk geidi olmayan mevcut bentlerin uyarlanmasna ve ok fazla alann bulunmad yerlerde bu yap trnn kullanmna izin verir.

Denil tarafndan gelitirilen bu balk geidinin ilk tasarmnda ibkey saptrclar vard. Bu prototipten sonra, ok sayda deiiklik yapld (kyaslama iin Larinier 1992bye baknz). Bunlardan, ekil 5.27de gsterildii gibi saptrclar U kesitli olan standart Denil geidi eklinde adlandrlan tipin en ilevsel olduu kantlanmtr. Gnmzde, Denil geidi denilince sadece bu tip anlalmakta olup, aada verilen aklamalar sadece standart Denil geidi iin geerlidir.

ekil 5.27: Denil geidindeki saptrclar (standart Denil, terimler) (Lonnebjerg, 1980den deitirilmi).

ekil 5.28: Bir Denil geidindeki karakteristik hz dalm (Krger, 1994adan deitirilmi). ekil 5.26: Denil geidi (ematik) (Lonnebjerg, 1980den deitirilmi)

88

ekil 5.29: Ara dinlenme havuzlar olan Denil geidi. Membadan grn, Prenzlaudaki Gollmitzer deirmeni/Strom (Brandenburg)

ekil 5.30: Gifhorn/Isede ahaptan yaplm Denil geidi (Aa Saksonya)

5.3.2 Tasarm ve boyutlar 5.3.2.1 stten grn

Kanal stten daima dz olarak grnr. Akm karakteristikleri zerinde olumsuz etki gstereceinden kavislere izin verilmez. Yn deiimleri sadece ara havuzlarla yaplabilir. Balklar, saptrclar arasnda dinlenemediinden geidi durmakszn bir seferde yzerek gemesi gerekir. Bu sebeple, daha byk ve gl trler iin daha uzun geit boyu seilir. Sonuta kanal uzunluu, dayanm en az olan balk trnn yzme performansna gre seilmelidir. Sazangiller iin her 6-8 mde, alabalkgiller iinse her 10-12 mde bir dinlenme havuzu (ekil 5.29) ina edilmelidir. Bu havuzlarn lleri, aktarlan enerji dk trblansl

aka dnecek ve yeterli dinlenme alan oluacak ekilde seilmelidir. Dinlenme havuzlar iin kk, doal bitki rtl su ktlesini rnek alan doala benzer tasarmlar kullanlabilir. Bu havuzlarda hacimsel enerji krlmas (hidrolik enerji dnm iin enerji) E = 25-50 W/m3 ten az olmaldr. Denil geidi k yerinin tespitinde havuzlu geitler iin verilen prensipler geerlidir.

5.3.2.2 Boy kesit

Kanallar iin yaygn olarak kullanlan eimler I = 1:5 (% 20) ile 1:10 (% 10) arasndadr. Balklarn membaya geiine uygun hidrolik artlarn salanmas durumunda, kanal genilii ile izin verilen eim birbiriyle balantldr. Larinier (1983)e gre, izelge 5.4teki klavuz deerler tavsiye edilir.

89

izelge 5.4: Denil geitlerinde kanal genilii ve eim iin klavuz deerler (Larinier, 1983) Balk faunas Kanal genilii (b) (m) 0,6 0,7 0,8 0,9 0,8 0,9 1,0 1,2 Tavsiye edilen eim (I) % 20,0 17,0 15,0 13,5 20,0 17,5 16,0 13,0 1:n 1:5 1 : 5,88 1 : 6,67 1 : 7,4 1:5 1 : 5,7 1 : 6,25 1 : 7,7 Su debisi1) Q (m3/s) h*/ba = 1,5 iin 0,26 0,35 0,46 0,58 0,53 0,66 0,82 1,17

Kahverengi alabalk Sazangiller Dierleri Somon Deniz alas Huchen

1)

izelge 5.5e gre tavsiye edilen perde duvar lleriyle Eitlik (5.10)a uygun olarak hesaplanmtr

izelge 5.5: Denil geidinde, seilen kanal geniliine bal olarak saptrclarn tasarm iin klavuz deerler (Lonnebjerg, 1980 ve Larinier, 1992b) Tolerans aral Saptrc genilii Saptrc aral Blmenin en alt noktas ile taban arasndaki mesafe gen kesitin derinlii ba/b a/b c1/b c2/c1 0,5 0,6 0,5 0,9 0,23 0,32 2 Tavsiye edilen klavuz deer 0,58 0,66 0,25 2

5.3.2.3 Kanal
Denil geidin kanal, betondan veya ahaptan yaplabilir (ekil 5.30). Ak geniliin, mevcut debi ve dikkate alnan balk trnn bir fonksiyonu olarak tayin edilmesi gerekir. Potansiyel doal balk faunas ierisinde byk alabalkgiller yer alyorsa, kanal genilii b = 0,8 m ile 1,2 m arasnda olmaldr. Sadece kahverengi alabalk ve sazangiller dikkate alndnda, b = 0,6 ile 0,9 m arasndaki kanal genilii yeterlidir. Ayrca yeterli debi olmas durumunda, iki veya daha fazla kanal birbirine paralel olarak yan yana yerletirilebilir.

a mesafesi, kanal geniliine bal olup, aknt artlar zerinde nemli bir etki gsterdiinden ok dk tolerans aralnda deiim gsterir. Denil geitleri, bu boyut deiikliklerine kar ok hassastr; nerilen geometriye sadk kalnmas tavsiye edilir. Blm 5.3.3te verilen model hesaplamalarnn geerlilii, sadece burada aklanan standart Denil geidi boyutlar ile snrldr. izelge 5.5teki deerler, saptrc tasarmnda klavuz olarak kullanlabilir.

5.3.2.5 Geitteki su giri# ve k## yaps

Su ak her zaman, kanal ekseninin membaya doru uzand ynde girie (balk geidi k) kadar ulamaldr. Giriten nceki dar kesitler ve kavisler ak artlar zerinde olumsuz etki gsterir. Kanaldaki bakm ilerini kolaylatrmak amacyla su giriinde kanal tamamen kapatma vastalar bulunmaldr.

5.3.2.4 Kanal en kesitindeki yaplar

Saptrclar tercihen ahaptan, nadiren metalden yaplr. Geidi kullanan balklarn zarar grmemesi iin btn kenarlar yuvarlatlmaldr. Saptrclar, kanal tabanna gre = 45 ayla membaya doru eimli olup, alt ksm gen eklinde olan U biimli kesite sahiptir. Saptrc blmeleri tarif eden ba, c1 ve c2 boyutlar ile saptrclar arasndaki

balk geidi k (editrn notu) balk geidi girii (editrn notu)

##

90

Denil kanalnn, mansapta yeterince ieri doru uzanmas ve k yerinin (balk geidi girii) asgari su kotunda bile en azndan kanaldaki su kotunda olmas gerekir. Mansap su kotunun azami olduu dnemde, kabaran su geit kanalna doru girer ve balk geidindeki akm desenleri zerinde nemli bir etki gstermez. Balk trlerinin, geit giriini daha kolay bulmas iin tabandan g etmesine yardmc olmak zere, mmkn olan yerlerde, Denil balk geidinin su k akarsu tabanna balanmaldr. S akarsularda, tabann akl veya blokaj talar ile salamlatrlmas gerekir; bunun iin dinlendirme havuzlar veya mansapta salamlatrlm taban blgeleri ina edilmelidir.

dik su derinliini gsterir (ekil 5.31). h* deeri, 0,35 mden az olmamal ve ekil 5.28e gre artan su derinliklerinde hz deseni garanti edilemediinden azami debi iin h*/ba = 1,5 ila 1,8 deerini salamaldr. Denil geitlerindeki ak karakteristikleri, Larinier (1978), Lonnebjerg (1980), Rajaratnam (1984) ve Krger (1994) tarafndan incelenmitir. Sonular yine, Denil geitlerinin geometrideki deiiklere kar hassasiyetini ortaya koymutur (ayrca bkz. Katopodis, 1990). izelge 5.4 ve izelge 5.5teki nerilen kanal ve saptrc boyutlarna uygun standart bir Denil geidinden geen debi, Krger (1994) eitlii kullanlarak hesaplanr:

5.3.3 Hidrolik hesaplamalar

Denil geitlerine ilikin hidrolik hesaplamalar, sadece ampirik yaklamlarla yaplabilir. Mnferit deneylerden, sonulara ait geerlilik aralnn ok dar olduu ve bu deerlerin dier geometrik veya eim artlarna uygulanmasnn mmkn olmad sonucuna varlmtr. Bu nedenle, aada verilen hesaplamalarn sadece boyutlar verilen standart Denil geidine iin uygulanabileceine dikkat edilmelidir. Denil geidindeki su derinlii, giriteki su kotundan ve giriteki kayplardan etkilenmektedir. Uygulamada Lonnebjerg (1980) tarafndan verilen diyagramdaki (ekil 5.32) bilgiler yeterlidir. Burada ho ilk saptrc kesitinin (membadaki ilk saptrc) alt kenar seviyesini temsil ederken, h* su yzeyinden saptrc kesitinin alt kenarna kadar llen, kanal tabanna

(5.10) Kanal genilii ve eiminin bir fonksiyonu olarak Denil geitlerinde ihtiya duyulan debi izelge 5.4te verilmitir. Kullanlacak geometrik karakteristiklerin standart Denil geidinden farkl olduu en uygun tasarm belirlemek iin hidrolik model deneyleri yaplmas tavsiye edilir. Daha nce de belirtildii gibi, byk kot farklarnn alabilmesi iin kanal boyunca her 6 m ila 8 mde (alabalkgiller iin yaklak olarak her 10 mde) bir dinlenme havuzu ina edilmelidir. Havuz hacmi, alnan ak enerjisinin krlarak dk trblansl olmasna imkn salayacak kadar fazla olmaldr. Bu sebeple, havuz bykl aadaki art salanacak ekilde seilmelidir:

ekil 5.31: Denil geidi (boy kesit, yapm prensibini ve terimleri gsteren izim) (Larinier, 1992bden deitirilmi)

ekil 5.32: h* = f(ho) ilikisi (Lonnebjerg, 1980den deitirilmi)

91

Muhtemel btn iletme artlarnda memba su kotu + 63,0 mde tutulabilmektedir. En dk mansap su kotu ise + 60,0dir. Kanal genilii b = 0,8 m izelge 5.4ten alnm olup, kanal eimi aada verilmitir: I = % 15 = 1 : 6,66 ki saptrc arasndaki mesafe (a) yle hesaplanr: a = 0,66 b = 0,66 0,8 = 0,53 m 3 mlik ykseklik farkn amak iin iki ara havuza ihtiya duyulur; bylece toplam kanal uzunluu, her birinin boyu l = 6,75 m olan blme blnm olur (ekil 5.34). Her iki ara havuzun ortalama derinlii yaklak hm= 1,20 m olmaldr.
ekil 5.33: Saptrclarn lleri

Saptrclarn lleri izelge 5.5e gre seilmi olup, ekil 5.33te gsterilmitir: h* deeri aadaki gibi bulunur: (5.11)

< 25 ila 50 W/m3

h* = 1,5 ba = 1,5 0,46 = 0,7 m. Buradan, saptrclarn ykseklii ha = 0,7/sin 45 + 0,2 + 0,1 (hava pay) = 1,29 1,3 m olur. ekil 5.32den giri su kotu ho = 0,83 m olarak alndnda, lk saptrcnn taban ykseklii aadaki gibi hesaplanr: h1 = h0+ c1 sin( + arctan I) h1 = 0,83 + 0,2 sin (45 + 8,53) = 0,99 1,0 m (5.12)

Burada, bm, hm, lb dinlenme havuzlarnn ortalama genilii, su derinlii ve uzunluu olup, v = Q/(h*ba)dr. Denil geidinde izin verilen ak hzn ispatlamak zordur. ekil 5.28de verilen hz dalmnn, doru saptrc tasarm ile salanmas gerekir. Hesaplama rnei Memba ile mansap kotlar arasndaki azami farkn 3,0 m olduu bir bende Denil geidi yaplacaktr. Balk geidi hem sazangiller hem de huchene uygun olacak ekilde uyarlanmaldr.

ekil 5.34: Balk geidinin boy kesiti

92

Debi, Eitlik 5.10 kullanlarak hesaplanr:

Mansap su kotu deiimlerine hassas deildir. Genellikle mansapta iyi bir arma aknts oluturur. Bu tip inaatn dezavantajlar ise unlardr: Memba su kotlarndaki deiimlere ok hassastr. Azami 20 cm olmak kaydyla, sadece birka santimetrelik deiimlere izin verilmektedir. Dier balk geidi tipleri ile karlatrldnda daha yksek debiye ihtiya duyulur. stenmeyen cisimlerle tkanma, tesisin almasn kolayca altst edebilir. Denil geitlerinde dzenli muayene ve bakm yaplmas gerekir. Denil geitlerinin baars, zellikle alabalkgiller ve yzme performans zayf bykl balk gibi sazangil trler iin membaya geen balklarn saylmas suretiyle kantlanmtr. Dier taraftan, bugne kadar gerekletirilen izleme almalar sonunda zellikle yap uzunluu ok fazla olduunda kk balklar ve yzme performans dk olan trlerin gei ihtimalinin snrl olduu grlmtr. Bu sebeple bu geit tipi, yzme kabiliyeti gl ve daha byk olan tr ve bireyler iin uygundur. Ayn ekilde, mikroorganizmalar ve omurgasz dip canllarnn da membaya k imknsz olarak deerlendirilmektedir. Btn bu sebeplerden dolay, Denil geitleri sadece yer yokluu sebebiyle baka yaplarn ina edilmedii durumlarda kullanlmaldr.

m3/s Dinlenme havuzlarnn lleri Eitlik (5.11) kullanlarak bulunabilir. E = 35 W/m3 ve ak hz aadaki gibi alndnda; m/s Dinlenme havuzu iin gerekli alan Agerekli bulunur:

= 10,97 m2 Havuz genilii bm = 4,0 m ve havuz uzunluu lb = 3,0 m alndnda temel alan 12,0 m2 olarak bulunur. ekil 5.34te balk geidinin boy kesiti ematik olarak gsterilmitir.

5.3.4 Genel deerlendirme

Denil geidinin avantajlar aada verilmitir: Dik eimli olabilir; bylece daha az yer gerektirir. Kanal elemanlarnn prefabrike olarak imal edilmesi mmkndr. Uygun hle getirilmi mevcut bentlerde kolayca kullanlabilir.

93

5.3.5 rnek

UNKELMHLE DENIL GED

Bentle ilgili ayrntlar Akarsu: Debiler: Sieg Nehri, NRW, MNQ = 1,5 m3/s MQ = 22 m3/s HHQ = 700 m3/s Hidroelektrik 1930 RWE-Energie AG Balk geidi ile ilgili bilgiler Genilik: Uzunluk: Eim: D: Debi: Sorumlu: b = 0,64 ve 0,74 m l = 6,60 ve 9,50 m I = 1 : 4,5 hF = 3,2 m Q = 0,3 ila 0,38 m3/s StAWA Bonn

Amac: na yl: letmeci: Tasarm

Unkelmhlede 1930 ylnda ina edilen hidroelektrik santralin yanndaki mevcut klasik havuzlu geit, havuz boyutlarnn kk ve eimin ok dik olmas sebebiyle maksadna uygun almadndan, StAWA Bonnun kontrolnde Denil geidi ile deitirilmitir. Yeni geit, birbirine dinlenme havuzuyla balanm iki Denil kanalndan meydana gelmektedir; bu havuz, d yzeyi tala kaplanm, geirimsiz betonarme kanal biiminde olup, ierisine su bitkileri dikilmitir. stteki kanaln boyu 6,60 m, alttakinin ise 9,50 m olup, her ikisinin eimi 1 : 4,5tir. Kanallar, zerine ahap saptrclarn sabitlenebildii ahap kaplamal betonarmeden yaplmtr. Balk geidini besleyen debi 300 ila 380 L/sdir. Dinlenme havuzunun yanndaki gzlem odasnda yer alan su alt izleme penceresinden membaya kan balklar gzlemlenebilmektedir. stteki kanaln su giriine (balk geidi k#) izleme amal bir balk yakalama tuza eklenmitir.

ekil 5.35: Unkelmhle/Sieg (NRW)deki hidroelektrik santralinin balk geidi

# Editrn notu

94

rnek (devam)

ekil 5.36: Yukarda dinlenme havuzu ve alt Denil kanalnn grn. Mansapta byk bir alan etkileyen arma aknts belirgin olarak grlmektedir; bu aknt, geit giriinin balk tarafndan bulunmasn kolaylatrr.

ekil 5.37: Alt Denil kanalnn grn. Beton kanal, zerine U ekilli saptrc blmelerin sabitlendii ahap malzeme ile kaplanmtr. Yzeydeki yksek trblansl su-hava karm, kanaln taban blgesinde ok daha dk ak hzlar olduundan bakan kiiyi yanltmaktadr. ekil 5.38: Siegdeki deniz lampreyi (Petromyzon marinus).

Etkinlikle ilgili veriler Lubieniecki vd. (1993), Mays 1991 Mays 1992 dneminde balk gn izlemek zere balk yakalama tuzan kullanarak balk geidi etkinliini belirlemitir. Membaya kan balk says olduka artc dzeyde bulunmutur. Yaklak 200 gnde membaya 1000 adet bykl baln kt tespit edilmitir. zleme almas ayrca, ok az saydaki dier balk trlerinin geitten membaya getiini de gstermitir. 1993 ylndaki en nemli bulgu, deniz lampreylerinin geitten membaya k olmutur. Bu tr en son 40 yl nce Sieg Nehrinde grlm olup, yeni balk geitleri sayesinde bu nehirde yeniden oalmas mmkn hle gelmitir.

95

5.4 Ylan bal merdivenleri

5.4.1 Ylan bal gnn zellikleri
Katadrom gmen bir tr olan ylan bal, hayatn denizle balantl btn akar ve durgun sularda geirir. Cinsel olgunlua ulancaya kadar tatlsuda byr, ardndan gmi ylan bal evresinde Saragosa Denizinde yumurtlamak zere nehirden denize ger. Ylan bal postlarvalar (cam ylan bal olarak adlandrlr) 2-3 ylda Avrupa kylarna ular ve buradan isulara girer. Boylar 7-25 cm olan ve membaya doru yol alan ylan balklarnn, yzeyi przl, kk yarklar olan engelleri amas gerekir. Bununla birlikte, gen ylan balklarnn trmanma kabiliyetinin ok fazla olduu dnldnden, dey konumlandrlm al demetleri vb. gibi trmanmaya yardmc aralarn ie yaramad

sonucuna varlmtr. Bu sebeple, zellikle membaya giden ylan bal saysnn ok az olduu nehir azlarnda mevcut balk geitlerine ilaveten zel olarak cam ylan balklarnn performansna uygun hle getirilmi etki azaltma tedbirlerinin uygulanmas yararl olabilmektedir. Daha uzun boylu ylan balklar, yaygn balk geidi tiplerini de kullanabilmektedir; bu sebeple bu yaplarda ayrca ylan bal merdivenlerine ihtiya duyulmamaktadr.

5.4.2 Tasarm
ki temel tasarm tipi aada verilmitir: 1. Bendin gvdesinden nehir tabanna kadar borular geirilir; ak hzn drmek iin borularn ierisine al demetleri veya baka saptrclar yerletirilir. Saptrclar genellikle bir zincire tutturulur, bylece bunlar ekmek ve yerini deitirmek mmkn olabilmektedir. Ylan bal,

ekil 5.39: Ylan bal (Anguilla anguilla)

ekil 5.40: Rosporttaki (Rhineland-Palatinate) Sauer barajna ina edilmi paralelkenarl geit ve ylan bal merdiveni. Membadan grn. erisine al demetlerinin yerletirildii ylan bal merdiveni, paralelkenarl geidin yan duvar boyunca uzanmaktadr.

96

g yolu zerindeki engeli amak iin ieriye yerletirilen dzenekten kvrlarak yol almak zorundadr. Bu tip dzenek, borular istenmeyen cisimlerle abuk tkandndan uygulamada elverili bulunmamtr; borularn yerini tespit etmek (tamamen su altnda olduundan) ve gerekli onarmlar yapmak ok zordur. 2. Mansaptan membaya gei salayan, beton, elik veya plastikten mamul, ierisinde ylan balnn membaya doru kvrlarak yol almasna yardmc dzenekler ieren nispeten kk ve dz ak kanallar. Jens (1982)e gre bu amaca en uygun tesisin fra tipli yaplar olduu kantlanmtr. Bununla birlikte, kanal ii dzenekler olarak al, akl ve zgaralar da kullanlmaktadr. Fare ve mart gibi yrtclara kar koruma amacyla bu kanallarn zeri rtl olmaldr. Ylan bal merdivenlerinin konumu, kanallarn nemli kalmasn salamak iin suyun kanal ierisinde azar azar akmasna imkn tanmaldr. Buradan bu kanallar dier balk trlerinin kullanamayaca, zaten byle bir amacn olmad sonucu da karlabilir. Ylan bal merdiven knn her zaman kyda olmas gerekir. Cam ylan balklar su yzeyinden g ettii iin tabanla balant salanmas gerekmez.

Ylan bal merdivenlerinden braklan az miktardaki debi, gerekli klavuz aknt iin yeterlidir; ancak, ihtiya olduunda, yeterli arma etkisi oluturmak iin ilave su temin (rnein bir yan balantyla) edilmesi gerekir. Gen ylan balklarnn yzme performans zayf olduundan, geidin membaya knn her durumda akntnn hafif olduu alana yerletirilmesi zorunludur; k yaps hibir zaman trbin su alma yapsna yakn bir yerde olmamaldr.

5.4.3 Genel deerlendirme

Ylan bal merdivenleri, sadece memba gne imkn salar. Engeli amas gereken dier balk trleri ylan bal merdivenini kullanmadndan ve bu tr geit seici olduundan, ylan bal merdiveni tek bana etki azaltma tedbiri olarak yeterli deildir. Bu tr geitlerin, zellikle gen ylan balklarnn memba g iin dier teknik balk geitlerine (havuzlu geitler, Denil geitleri vb.) ilave olarak nehir azlarna ina edilmesi tavsiye edilir.

5.5 Balk eklz

Balk eklzlerinin, zellikle Hollanda, skoya, rlanda ve Rusyada uzunca bir sredir etki azaltma tedbiri olarak kullanld bilinmektedir (van Drimmelen, 1966; Jens, 1982). Almanyadaki Saar ve Sieg Nehirlerinde de balk eklz bulunmaktadr. Balk eklznn yaps gemi eklzne benzerdir (ekil 5.42 ve ekil 5.43). Her ikisi de temel olarak kapatma tertibatl alt giri ve st k yaps olan bir eklz odasndan meydana gelir. Bununla birlikte, gemi eklz ile kyaslandnda ileyile ilgili baz farklar bulunmaktadr; gemi eklz, gerek amacnn dnda normalde balk g iin yeterli olmayp, bir balk geidi yerine de kullanlamaz. zellikle srekli klavuz akntnn bulunmay, bent kapaklarnn ksa sreli ak kalmas, doldurma ilemi srasnda odadaki yksek su trblans ve eklzn bende gre konumu; balklarn bir gemi eklznden geiini son derece snrlandrmaktadr. Ancak, istisnai durumlarda, gemi eklznn iletme eklinin balklarn membaya geiini kolaylatracak ekilde geici olarak (cam ylan balklar ve alabalkgillerin youn olarak g ettikleri dnem gibi) deitirilmesi hususu deerlendirilebilir.

ekil 5.41: Moselledeki (Rhineland-Palatinate) Zeltingen bendinde bulunan ylan bal merdiveni, bu tre zg g davranna uygun hle getirilmitir. Bu geit, ylan balnn mansaba kvrlarak fra benzeri yap ierisinden kmasna yardmc olmak zere ierisine usuz plastik fralarn yerletirildii bir kanaldan olumaktadr. Bu merdiven klasik balk geidi ile birlikte ina edilmi olup, balk geidinin kenar boyunca uzanr (Jens, 1982).

5.5.1 Prensip
Bir balk eklznn alma prensibi ekil 5.42de verilmitir. alma sreci drt evreden oluur:

97

1. Eklz bo durumdadr. Alt kapak ak olup, odadaki su kotu ile mansap su kotu ayndr. Bu aamada bir klavuz aknt ile balklarn, mansaptan eklz odasna doru ynlendirilmesi gerekir. Bu maksatla ya st bent kapa yavaa alr ya da eklz odas giriinde yer alan bir yan balantyla (boru hatt) su salanarak klavuz aknt oluturulur. Balklar odada toplanr. 2. Eklz odas doldurulur. Alt bent kapa kapatlr; stteki yavaa tamamen alr. Membadan gelen ak odadaki balklar st ka doru ynlendirir. 3. Odadaki su kotu ile memba su kotu eittir. Su, alt bent kapandaki aklktan veya zel bir borudan mansaba geer; bylece membaya kta bir arma aknts oluur. Bu sayede balklar odadan k yolunu bulur. 4. st kapak kapatlp alt kapak aldktan sonra eklz odas boalr. Eklz tekrar bo duruma dner. alma evrelerinin zamanlamas otomatik olarak yaplr. Genellikle alma aral yarm saatle bir saat arasndadr. En etkin alma dzeni ve gerekli mevsimsel ayarlamalar (uygulanabilir olduunda) sadece izleme almalar ile belirlenebilir.
ekil 5.42: Balk eklznn alma prensibi (ematik boy kesit)

5.5.2 Tasarm
Odalarn ve kapatma tertibatlarnn tasarm deiken olup, byk lde yerel artlara baldr. Oda taban tasarlanrken, suyun tamamen ekildii alanlarda balklarn kalmamasn salayc tedbirler alnmaldr. Bu maksatla oda tabann tasarm basamakl (ekil 5.43) veya sadece eimli (ekil 5.42) olabilir. Odann boyutlar, ierisinde ok daha fazla balk bulunacandan klasik balk geitlerine gre daha byk olmaldr. Prensip olarak przl taban inas mmkndr. Odalarn stnn ak olmas tercih edilir. Bir yan balantyla su alnarak klavuz aknt oluturulabilir veya artrlabilir (ekil 5.43). Odann mansap tarafndaki su k yapsnn en kesiti, v = 0,9 ile azami 2,0 m/s (ortalama v = 1,2 m/s) aralnda etkin bir klavuz aknt salayabilecek ekilde boyutlandrlmaldr. Eklz odasnn doldurma ve boaltma evrelerindeki giri ve k akmlar planlanrken, oda ierisindeki hibir noktada ortalama ak hznn 1,5 m/syi gememesine ve odadaki su seviye ykselme ve alalma hznn en ok 2,5 m/min olmasna dikkat edilmelidir (SNiP, 1987).

Balk eklznn bentteki konumu, giri ve k yerleri ile ilgili olarak dier balk geitlerindeki kriterlerin ayns geerlidir. Derli toplu yapsndan dolay balk eklz, reglatrn orta ayana yerletirilebilir.

5.5.3 Genel deerlendirme

Balk eklzlerinin klasik teknik balk geitlerine olan stnl aadaki artlarda sz konusudur: ok fazla yer olmamas ve Almas gereken ykseklik farknn ok fazla olmas. ok byk balklar (mersin bal gibi) veya yzme performans dk balk trlerinin dikkate alnmas gerektii durumda balk eklz ayn lde yapsal avantaj sunar. Omurgaszlar, dipte yaayan balklar ve kk balklar tarafndan geilme kolayl ynnden seici bir etkisinin olduunu sylemek hlihazrda mmkn deildir. Klasik balk geitleriyle kyaslandnda, hareketli paralar, tahrik ve kumanda sistemlerinin bakm ihtiyac daha yksektir.

98

5.5.4 rnek

SCHODEN BALIK EKLZ

Barajla ilgili bilgiler Akarsu: Debiler: (1946-93 veri serisinden) Amac: Kontrol debisi: Saar Nehri, Rhineland-Palatinate MNQ = 19 m3/s MQ = 80 m3/s HHQ = 1230 m3/s Hidroelektrik enerji, gemi tamacl Q = 2 x 30 m3/s Balk eklz ile ilgili bilgiler D ykseklii: Oda genilii: Uzun: na yl: letmeci: Sorumlu: hF = 5,70 m b = 1,0 m I = 34 m 1981 WSA Saarbrcken RWE Energie AG

Yap tasarm Saar Nehrinin tamaclk amal su yolu olarak gelitirilmesi srasnda Schoden bendine bir balk eklz ina edilmitir. Bu yap, enerji santrali ile bent arasndaki orta ayan ierisine yerletirilmitir. Eklz girii, trbin k yapsna yakn bir yere konumlandrlmtr. Balk eklz giriin en kesiti 0,65 x 0,80 m olup, batk durumdadr. Balklar memba tarafndaki ktan rezervuara gemektedir. Hidrolik olarak altrlan kayar dz kapak, mansap tarafndan eklz tamamen kapatmaya yardm ederken, memba tarafnda eklz odas bent kapa ile kapatlmaktadr. zleme amal olarak kapak ile k arasnda bir balk tuza yerletirilebilir.

ekil 5.43: Schoden balk eklznn (Saar) boy kesiti ve stten grn

99

rnek (devam)

SCHODEN BALIK EKLZ

Elverililikle ilgili veriler Trevesdeki blge ynetimi tarafndan gerekletirilen izleme almalar sonucunda balk eklznn elverililii dorulanmtr. 15.4.1992 ile 18.7.1992 tarihleri arasndaki dnemde eklzden 50 000den fazla balk gemitir (Kroll, 1992; 16-17 Kasm 1992de Koblenzde geekletirilen ak barajlarla dzenlenen nehirlerdeki uzun mesafeli g yapan balklar adl sempozyumda szl olarak sunulan tebliden). Farkl trbin iletme ekillerinin balk eklz elverililiine etkileriyle ilgili denemelerde, trbinlerden sadece birinin ya da her ikisinin birlikte almas durumunun eklze giren balk saysnda nemli bir farka sebep olmad sonucuna varlmtr.

ekil 5.44: Schoden/Saar balk eklz (nden grn) Eklz, bent ile enerji santrali arasndaki orta ayaa (okla gsterilen) ina edilmitir.

100

5.6 Balk asansr

5.6.1 Prensip
Ykseklik farklarnn nemli (6 ila 10 m) ve mevcut suyun az olduu yerlerde, inaat masraflar, alan ihtiyac ve en azndan balklarn fizyolojik kabiliyetleri ve performans ynnden klasik balk geitlerinin uygulanabilirliine ilikin kstlamalar vardr. Alacak engellerin ok yksek olduu durumda, balklar mansaptan membaya bir asansr yardmyla tamak iin baz zmler gelitirilmitir. Tama vastas olarak bir tekne kullanlr; bu tekneye alp kapanabilen bir boaltma kapa taklabilir veya tekne eilerek boaltlabilir. Tekne aa konumdayken, tabann ierisine gmlr. Balklarn bir klavuz aknt ile balk asansrne doru arlmas gerekir. Ayrca asansrn nne yerletirilen katlanabilir srgl zgara kapak, balklar asansre, oradan da tama teknesine doru ynlendirmeye yardmc olur. Asansrn alttaki kapa dzenli aralklarla kapanr. Tekneye toplanan balklar buradan hibir yere gidemez ve yukar kan tekne ile membaya tanr. Tekne ile st su kotu arasnda su szdrmaz bir balant yaplabilir ya da tekne, membadaki giri azna dorudan boaltlr. Teknedeki su ile balklar st kanala ular; yine burada da belirgin bir arma akntsnn olmas gerekir. Asansrn alma dzeni, g zamanlarna gre belirlenir. Genellikle otomatik olarak alr.

5.6.2 Yap ekil 5.45te ABDnin dou kysnda ve Fransada ina edilen balk asansrlerinin yapsna ilikin bir ematik gsterim yer almaktadr (Larinier, 1992c). Balk asansrnn yerinin belirlenmesi ile ilgili prensipler, klasik balk geitleri ile ayndr. 5.6.3 Genel deerlendirme ok az alana gerek duyulur; yksek barajlarda bile ar ykseklik farklar bu tr balk asansrleri ile alabilir. Bununla birlikte inaat masraf olduka fazladr. Balklar membaya pasif olarak tandndan, balk asansrleri, byk balklarn ve yzme performans zayf olan trlerin tanmasna uygundur. Balk asansrleri omurgaszlarn memba g ve balklarn mansap g iin uygun deildir. Mansaptaki byk kot deiimleri, yeterli klavuz akntnn temininde tasarm sorunlarna yol aar. Balk asansrlerinin bakm harcamalar klasik balk geitlerine gre daha fazladr.

ekil 5.45: Balk asansr yapsnn ematik gsterilii ve alma prensibi (Larinier, 1992cden deitirilmi).

101

5.6.4 rnek

TUILIRES BALIK ASANSR

Barajla ilgili bilgiler Akarsu: Amac: Debi: D ykseklii: letmeci: Dordogne Nehri, Fransa Hidroelektrik enerji Q = 285 m3/s hF = 12 m EDF Balk asansr ile ilgili bilgiler Asansr ykseklii: Tama teknesinin hacmi: Klavuz aknt: Memba balants: na yl: almayla ilgili veriler 11 Mays- 28 Haziran 1989 dneminde 100.000den fazla baln balk asansrn kulland video izleme yntemi ile belirlenmitir. Bu asansr, byk alabalkgiller ve tirsinin yan sra sazangiller, deniz ve nehir lampreyi vb. trler tarafndan da kabul grmtr. Membaya balant salayan yarkl geide, balklarn membaya geiini gzlemlemeyi kolaylatran bir gzlem penceresi taklmtr. h = 10 m V = 3,5 m3 Q = 4 m3/s Yarkl geit, ltop = 70 m h = 2,0 m, Q = 1,0 m3/s 1990

ekil 5.47: Tuilires balk asansrnn alt girii Katlanabilir zgara kap kapatlr, odann n blmnde toplanan balklar, henz ykseltilmemi konumdayken tama teknesine doru ynlendirilir. Bu kapak, tesisin etkinliini nemli lde artrr.
ekil 5.46: Tuilires balk asansr. Asansr, trbin klarn hemen yannda sa tarafta bulunmakta olup, balklar 10 m ykseklikteki ara havuza tamaktadr; geriye kalan 2 mlik ykseklik fark ise yarkl geitle almaktadr.

Fotorafn sa st blmnde, ierisinden yarkl geidin almas iin gerekli suyun (Q =1 m3/s) tahliye edildii kanal az grlebilmektedir. Bu ilave su, balklar asansre doru ynlendirmeye de yardmc olmaktadr.

103

Balk geitlerinin izlenmesi

bana omurgaszlarn memba gne ilikin gsterge olarak alnabilecei sonucu karlabilmektedir. Su rnleri kanununa gre balk geitlerindeki balklarn avlanmas yasaklanmtr. Aratrma amacyla bir geitten balk yakalanmas gerekiyorsa, avclk ncesinde gerekli izinlerin alnmas zorunludur. Bu izin sadece, avcl yapacak kiinin kurallara uyacan taahht etmesi durumunda verilebilmektedir. Genel olarak izleme almasnn ynetimi su rnleri uzmanlarna verilmelidir.

Su ile ilgili yasal mevzuata uygun olmas gereken btn yeni tesisler iin, balk geitlerinin alma durumunu izlemeye ynelik yapsal tedbirler alnmaldr. zellikle bu kitapta verilen klavuz bilgilere gre nemli lde gr ayrlnn olduu yerlerde, onay makamlarnn ileyi kontrol ile ilgili dzenleme imkn olmaldr. Aada verilen bilgiler sadece memba glerinin izleme ve deerlendirmesine ilikin yntem iermekte olup, mansap g kapsam dnda tutulmutur.

6.2

Yntemler

6.1

zleme amac

zleme ileminin amac, balk geidi giriinin balk tarafndan bulunup bulunamadn ve baln geidi ap aamadn aka ortaya koymaktr. zleme, daha ziyade doal grnml yaplar iin zellikle gerekli olan mecburi deneme altrmasndan (Blm 4.4.5) ve inaatn planlama kriterleri ve inaat ruhsatna gre denetlenmesinden nceki aamalara kadar uzanr. Hatta rutin bakm aamasndan da ncesine kadar gider (Blm 3.8). Bu kitapta verilen bilgilere gre ina edilmi yeni balk geitlerinin prensip olarak gerei gibi alt varsaylr. Ortaya kan yaplarn, yerel artlar sebebiyle bu kitapta verilen bilgilerden farkl olduu belirlenmitir. Bu sebeple, muhtemel ilev azalmasnn etkilerini tam olarak deerlendirmek genellikle zordur. Byle durumlarda, mmkn olduunca erken dnemde (rnein, onay aamas) izleme imknlarnn ve geitle ilgili yapsal iyiletirmelerin projeye dhil edilmesi gerekir. Seilen (yeni) yap tipinin almas ile ilgili tecrbenin olmad ya da yetersiz olduu durumda veya boyutlar (ok yksek debi veya d ykseklii gibi) bakmndan geidin baka bir rneinin olmad durumda da yeni ina edilmi balk geitleri iin izleme almas tavsiye edilir. Bu blmde verilen yntemler mevcut balk geitlerinin izlenmesi iin de uygulanabilir. Balklarn memba gnn izlenmesine ilikin yeterince denenmi yntemler bulunmakla birlikte, balk geitlerindeki dip omurgaszlarnn memba gnn etkinliini ortaya koymak genellikle ok zordur. Omurgaszlarn koloni oluturma stratejilerindeki farkllk, bunlarn g ettiine ilikin delilin ounlukla balk geidi ierisinde koloni oluturma kaytlar ile snrl olaca fikrini vermektedir. Mevcut bilgi birikiminden, kesintisiz taban substrat varlnn tek

levselliin kontrolnde deneylerin zamanlamas ve sresi gvenilirlik bakmndan ok nemli olmaktadr. zleme almas tercihen, yresel zellikler ve hava artlar sebebiyle blgesel farkllk gsterebilen asl g dnemlerinde gerekletirilmelidir. Taslak izleme stratejisi hazrlanrken ve ilerleyen aamalarda balk geidinin ilevsellii deerlendirilirken aada verilen biyolojik ve teknik hususlar dikkate alnmaldr: Akarsudaki potansiyel doal balk faunas ile her engelin memba ve mansabndaki balk stoklarnn gerek nicel ve nitel bileimi. lave olarak dip omurgasz faunas iin de benzer deerlendirmeler yaplmaldr. lgili balk trlerinin g ettii btn geliim evrelerinde engelsiz bir ekilde membaya k. Su sisteminin balanabilirliine ilikin mevcut durum. Bu kitapta belirtildii gibi, balk geidinin planlama ve inasyla ilgili genel kurallar. Gerektiinde, balk geidinin en uygun hle getirilmesi ile ilgili nerilerde bulunulmaldr. Balk geidi ilevselliinin kontrol, geidi aan btn balklarn saylmasn ve baka parametrelerle birlikte temel artlarn deerlendirilmesini gerektirir. ncelemeye tabi tutulan akarsu blmndeki balk faunasnn doal g faaliyetleri ile izleme sonular kyaslanarak geidin etkinliinin belirlenmesinde bu veriler kullanlr. Dier veriler aada sunulmutur: Membaya kan balklarn says, tr ve byklk gruplarna gre snflandrlmas, cinsel olgunluk verileri, Su kotu ve debi dalgalanmalar (su debisindeki art veya azalmalar), hava durumu, suyun bulankl veya k geirgenlii ile ilgili veriler,

104

zellikle ylan bal g esnasnda baln g faaliyeti ile ay evreleri arasndaki ilikilere dair bilgiler, Balk geidindeki aknt hzlarnn ve debilerin llmesi, Oksijen ierii ve su scaklnn llmesi, Her bir akarsu blmndeki balklandrma tedbirleri de gz nne alnarak memba ve mansaptaki balk stoklarnn belirlenmesi, Balklardaki hastalklar veya yaralar gibi dier bilgilerin derlenmesi, Balk geidinin genel durumunun ve bakm ihtiyacnn deerlendirilmesi, Nehirdeki evre artlarnda grlen deiikliklerin kaydedilmesi ve bakm tedbirleri, balk lmleri vb. gibi balk geidindeki g faaliyetiyle ilgili olabilecek zel olaylarn kayt altna alnmas. Geidin inas srasnda, yap ierisindeki tuzaklama odacklar veya dorudan geidin kna yerletirilecek seyyar balk tuzaklarnn kullanlabilmesi maksadyla en azndan kaldrma dzenekleri iin nceden hazrlk yaplmas tavsiye edilir. Bu dzenek, baln geitten membaya kp kmadn belirlemek iin zellikle teknik geitlerde gereklidir. Geidin ilevselliinin kontrolne ilikin yntemler geit tipine uygun olmaldr. Gerektiinde, her bir yntemin olumsuzluklarn dengelemek maksadyla birden ok yntem birlikte kullanlabilir. Ska kullanlan farkl yntemler aada verilmitir; uygun bir biimde kullanldnda bu yntemler, balk geidinin ilevselliine ilikin gvenilir veri salamaya yardmc olabilir.

Balk tuza, kontrol esnasnda gen balklarn yakalanabilmesi iin gz akl azami 10-12 mm olan dayankl, koyu renkli plastik telden yaplm olmaldr. Kutu biimli tuzaklar, yzleri plastik veya kaplanm metal telden yaplm hafif alminyum ereveden meydana gelmelidir. Tuzakla yaplan kontrol denemeleri eitimli personelin youn almasn gerektirir. Balklar, zellikle gn youn olduu dnemde tuzaktaki ar younluk sebebiyle yaralanabilmektedir. Tuzan sk aralklarla boaltlmas bu durumu nleyebilir. Balklar, tuzaktan karlr, belirlenen programa gre istenen parametreler llp kaydedilir, ardndan membaya braklr. Tuzak, kurulduu yn itibariyle balk geidinde mansap gn engellediinden, bu yntem sadece membaya hareketle ilgili gvenilir veriler salar.

6.2.2

Kapatma yntemi

Bu yntem, balk geidi su giriinin (balk geidi k#) balklarn membadan giriini nlemek amacyla bir a veya zgara ile tamamen kapatlmasndan oluur. Ardndan btn balklar, elektrikle avlanarak ya da geitteki su boaltlarak balk geidinden karlr. Belirli bir sre sonra yaplan kontrol avcl, balklarn geide mansaptan girdiini gsterir. Bu yntem, balklara dinlenme yeri salayan btn geitlere uygulanabilir. Bu sebeple, Denil geitleri iin uygun deildir. Kapatma dzeneinin zellikle rsubat veya kat cisimlerle tkanmas sebebiyle baz sorunlar ortaya kmaktadr. ncelikle balk geidi giri yaps (balk geidi k#) kapatlmad srece, balk geidinde klasik yntemlerle veya elektrikle avclk yntemiyle yaplan deneme avcl geidin alp almadn kontrol etmek iin uygun deildir. Aksi takdirde, baln geide hangi ynden g ettiini, baka bir deyile membadan m mansaptan m geldiini belirlemek mmkn olamaz.

6.2.1

Balk tuzaklar

Hem doal grnml hem de teknik balk geitleri iin standart yntem balklar tuzaklamaktr. Tuzaklar, geidin en kesidinin balk tuza ile tamamen kapatlmas ve tabanla sk bir balant olmas durumunda kullanlabilmektedir. Balk tuza, geidin su alma azna (balk geidi kna#; ekil 6.1) yerletirilmelidir; tuzak, yerel artlara bal olarak kutu biiminde, sabit kaideli veya zel balk tuza biimde olabilir. Havuzlu ve yarkl geitlerde en uygun tuzak, kutu biimli olandr; bunlarn boyutlar havuz llerine gre belirlenir. Tuzaklar en stteki havuza yerletirilmelidir. rnek olarak dinlenme havuzuna kurulan veya hemen su giriine kurulmayan kontrol tuzaklar, balklarn geidin tamamn geebildii hakknda kesin bir delil salamaz.

6.2.3

Markalama

Doala benzer balk geitlerinin ilevselliini kontrol etmek iin balk markalama yntemi kullanlabilir; genellikle sucul sistemlerdeki gler aratrlrken bu yntemden yararlanlr. Balk markalamas iin ilgili makamlardan onay alnmas veya durumun bildirilmesi gerekir. Kodlu iaretlerin (markalarn) kullanl-

Editrn notu

105

ekil 6.1: Stbberdeki (Brandenburg) Pritzhagener Deirmeninde bulunan balk rampasnn ilevselliinin izlenmesi iin yaplan balk tuzaklamas

ekil 6.2: Yeniden populasyon oluturma program kapsamnda krmz dvme boyas ile markalandktan sonra Lahn Nehrinin (Rhineland-Palatinate) bir kolu olan Mhlbacha braklan somon yavrusu

ekil 6.3: Sieg Nehrindeki (Kuzey Ren-Vestfalya) Unkelmhle bendinde bulunan balk rampasnda izleme amacyla yrtlen elektrikle avclk almas

106

mas veya boya enjeksiyonu (ekil 6.2) gibi balklarn markalanmasyla ilgili pek ok yntem vardr; bunlarn her birinin avantaj ve dezavantajlar bulunmaktadr. Bu yntem kullanlrken, ilgili su ktlesinden yakalanan otokton balklar markalanp allan reglatrn mansabna braklr. Daha sonra yaplan balk geidi ilevsellik kontrol, geidin su alma yerinde (balk k alan#) veya membada markal balk bulunup bulunmadnn belirlenmesinden oluur. Markal balklarn yakalanma bilgileri, ya dorudan balk tuzaklar veya elektrikle avclk gibi klasik yntemlerle ya da markal balklar yakalayan oltaclarn beyan ile elde edilebilir. Yeniden yakalanma oran genellikle dk olduundan, farkl tr ve byklkte ok sayda baln mansaba braklmak zere markalanmas gerekir. Sonular deerlendirilirken, markalanan toplam balk says ile yeniden yakalanan balk says arasndaki ilikinin dikkate alnmas gerekir.

esas almakta olup, hl byk lde gelitirilme aamasndadr. Optik sistemler, sadece yeterli grntleme derinlii olduunda uygulanabilir. Ik engelleri ve harekete duyarl dzenekler, balklarn tr veya byklk olarak ayrt edilmeden sadece saysnn belirlenmesini salar. Grnt izleme ve ileme sistemlerinin bir arada olduu daha gelimi sistemler, balk geidi ilevselliinin deerlendirilmesi ile ilgili farkl bir yntem sunar (Travade ve Larinier, 1992). Birok durumda, otomatik sayma donanmn kullanlabilmesi iin ounlukla geidin su giriinde (balk k#) ayr gzlem odalar, dzenekleri veya tesisatnn bulunduu varsaylr. Bu yntemler kullanlacaksa, balk geidi ina edilmeden nce planlamann ilk aamalarnda tedbir alnmas gerekir. Dzenli kontroller ve otomatik sayma donanmnn bakm masraflar olduka yksektir.

6.3 Sonularn deerlendirilmesi

Balk geitlerinin ilevselliine ilikin kontrol sonular deerlendirilirken, ayrntl veri kaytlarnn mevcut olduu varsaylr. Nehir kesiminin bulunduu yere zg veriler ve deneme sonularn etkilemesi muhtemel dier etkenlere ilaveten, doru bir deerlendirme iin balk tuzaklarnn devrede olduu sre veya bu tuzaklarn boaltlma dzeni gibi kullanlan ynteme ilikin verilere ihtiya duyulur. Balk geidinin bir btn olarak ilevsel olup olmadn ortaya koymak kolaydr; ancak belirli bir tr veya byklk bakmndan snrl veya seici bir ekilde altn gstermek ok daha zordur. Bir geidin tam olarak alp almad, membaya kan balk saysnn analizi ve deerlendirilmesi ile belirlenirken aadaki kriterler dikkate alnmaldr: zleme sonular, tre ve su ktlesine zg ana g dnemleri ynnden deerlendirilmelidir. Bu almada, debi durumlar, scaklk, ay evresi vb. gibi bir arada bulunan faktrler dikkate alnmaldr. Balk geidinden g eden balklar, engelin memba ve mansabndaki stok younluklar ynnden deerlendirilmelidir. Bu deerlendirme, doada baskn bulunma yzdeleri ile gerekte suda mevcut olan trn byklk aral verileri, balk geidi izleme sonular ile kyaslanarak yaplr.

6.2.4

Elektrikle balk avcl

Elektrikle avclk, balk stoklarnn nitel ve nicel ynden aratrlmasnda ska kullanlr. Sudaki elektrik alan etkisi altnda, mevcut balklar nce anoda doru yzer (galvanotaksi), ardndan ksa sreliine baylr (galvanonarkoz), bylece kolayca yakalanabilir. Bu sayede balklar tr, byklk snf vb. ynden incelenebilir (ekil 6.3). Elektrikle avclk donanm doru bir biimde kullanldnda balklar zarar grmez. Elektrikle balk avclnn (Almanyada##) zel olarak eitim alm kiilerce uygulanmas gerekir; bu teknik iin ilgili makamdan onay alnmas ve avclk hakkn alan kii ile szleme yaplmas gerekir. Elektrikle avclk, barajlarn memba ve mansabndaki balk stoklarnn nitel ve nicel yaps hakknda tahmini bilgiler verir. Stok byklnn tayini, izlemenin yapld dnemdeki balk faunasnn membaya geiini deerlendirirken kullanlabilir ve balk geidinin ilevselliinin tahminine ilikin temel bilgiler de salayabilir (Blm 6.3). Balk geidi su giriinin kapatlmas veya markalama gibi dier yntemlerle birlikte elektrikle balk avcl, balklarn geidi ap aamadnn kantlanmasna imkn salar.

6.2.5 Otomatik sayma donanm

Otomatik sayma donanm, membaya kan balklar rahatsz etmeden gzlemlemeye imkn tanr. eitli yntemler, harekete duyarl dzenekler, k engelleri veya grntl kontrol gibi farkl prensipleri

Editrn notu Almanyada szc Editr tarafndan eklenmitir.

##

107

Blm 3te verilen genel kurallara gre bir balk geidi, potansiyel doal balk faunasndaki btn trler, farkl geliim dnemlerinde ve akarsudaki nispi bolluunu temsil eden sayda birey, geit giriini bulup geidi atnda ilevsel olarak deerlendirilir. Bununla birlikte, sklkla aadaki sebeplerle bu konuyla ilgili yntem sorunlar grlmektedir: Genellikle potansiyel doal balk faunasndaki btn trlerin akarsuda temsil edilmemesi, zellikle kk balk trlerinin mevcudiyetinin balk tuza gibi klasik yntemlerle belirlenmesinin zorluu, Nehirde ok nadir bulunan trlerin, prensipte geitten geebilmesine karn, izleme almas esnasnda belirlenememesi. Bu sebeplerden tr, gnmzde aadaki artlarn salanmas durumunda bir balk geidinin ilevsel olduuna inanlmaktadr: Etkilenmi nehir kesiminde gerekte bulunan, farkl geliim dnemi ve nispi bolluktaki btn balk trlerinin girii bulup geitten geebilmesi. Vcut byklnn geit llerine oran ayn olan ve benzer yzme performans gsteren dier trlerin geitten geebilmesi durumunda, son derece nadir trler ve kayd alnmayan trler iin bile geidin ilevsel olduu, kullanlan yntemle bu trler glkle yakalanabildiinden, kabul edilebilir. Akarsudaki populasyonda hlihazrda temsil edilmeyen potansiyel doal balk faunasndaki trler iin de balk geidi giriinin bulunabilme ve geidin geilebilme olaslnn verilmesi gerekir.

109

Yasal mevzuat

mucibince gerekletirilecek planlama ilemlerinde evresel Etki Deerlendirmesi (UVP) gerekir. evresel Etki Deerlendirmesi; planlanan eylemin insan, hayvan ve bitki, toprak, su, hava, iklim ve peyzaj zerine etkilerinin belirlenmesi, aklanmas ve deerlendirilmesini, her bir durum iin bunlar arasndaki etkileimleri ve bunlarn kltrel ve dier varlklar zerine olan etkilerini ierir. evresel Etki Deerlendirmesi kapsamnda, baz Lnderlerin su rnleri kanununda balk geitlerinin inas ile ilgili resmi istisnalar olmasna ramen, ounlukla hedef, dikey balanabilirliin korunmas veya yeniden salanmasdr. Balklkla ilgili yasal gerekliliklerin, Planlama zin Komitesi oturumlar yerine onay, ruhsat veya szleme ilemlerinin gerekletirilmesi gereken durumlarda da dikkate alnmas gerekir. lgili kanunlar erevesinde planlama aamasnda uygulama hedefi olan projeye ilikin faydalarla balklk karlar dengelenmelidir.

Balk geitlerinin planlama, ina ve iletme aamalarnda ilgili kanunlara uyulmas gerekir. Almanya Federal Cumhuriyeti Anayasasnn 70. Maddesinde belirtildii zere, isu balkl her bir Eyaletin (Federal Devlet) yetkisindedir. Bu sebeple, her bir Lnderin (Federal Devlet) dier Lnderlerin benzer kanunlarna gre genellikle birok ynden byk lde farkllk gsteren kendi su rnleri kanunu vardr. Btn federal su rnleri kanunu, balk geitlerinin inas ve iletilmesi ile ilgili dier mevzuattan bamsz olarak dorudan uygulanabilen ayrntlar ierir. Dier taraftan, Su Kanunu ile ilgili olarak Wasserhaushaltsgesetz (Su Kaynaklar Politikas Kanunu) (WHG) ad altnda bir ereve kanun mevcuttur. Bu kanunun 1. Fkrasnn 1a Bendinde, su ktlelerinin kamunun refahna katk salayacak ekilde ynetilmesi ve kamu yararnn ihlal edilmedii yerlerde bireylere fayda salamas gerektii prensibi yer almaktadr. Bu fkrada ayrca, btn menfi etkilerden kanlmas gerektii de belirtilmektedir. Madde 4 ve Madde 8e gre, izin veya onay gerektiren kullanmlardan kaynaklanan sularla ilgili istenmeyen etkiler nlenmek veya tazmin edilmek zorundadr. Bu prensip, Doa Koruma ile ilgili Federal Kanunun 8. ve 20. Maddelerinde ve Lnderin ilgili Doa Koruma mevzuatnda da bulunmaktadr. Avrupa Birlii Komisyonunca hazrlanan su ktlelerinin ekolojik kalitesine ilikin Konsey Klavuz lke teklifi, insan faaliyetlerinin gmen balk trlerine engel olamayacana ilikin bir hkm iermektedir.

7.2

Mevcut tesisler

7.1

Yeni tesisler

Su Kanununa gre, su yollar zerinde baraj veya reglatr ina etmeden nce ilgili mercilerden gerekli izinlerin veya planlama onaylarnn alnmas mecburidir. Bu tr inaatlar, WHGnin 31. Maddesi asndan, genellikle su ktlesindeki habitatlarda temel deiiklie yol aan nemli yapsal deiikliklere neden olur; bu sebeple, 31. Maddenin 1. Fkrasna gre Planlama zin Komitesi oturumlarnda karar alnmas gerekir. Ayrca elbette, Eyaletin tamamlayc hukuk mevzuatna da uyulmas zorunludur. UVP Kanununun (evresel Etki Deerlendirmesi Kanunu) 3. Maddesinin ekine (burada 6. Bent) gre, WHG [Su Kaynaklar Politikas Kanunu] 31. Maddesi

Mevcut baraj ve bentlerde onay gerektirmeyen deiiklikler yaplacaksa, yasal durum farkldr; tali maddelerin mtalaasyla birlikte eski kanun maddeleri de geerlidir. Anayasann 14. Maddesinde mlkiyetin garanti altna alnmas hkmnde akland zere, hak sahibi ile anlama salanmadan kadim haklara ilikin deiiklik yapmak mmkn deildir. Bununla birlikte bu kadim haklar, srekli kullanm sebebiyle genel refaha ilikin nemli bir dezavantajn beklendii durumda, tazminat karl olarak WHG 15. Maddeye gre iptal edilebilir. Birok Lndern Su rnleri Kanunu, ina masraflar ve muhtemel tazminat talepleri, inaatn yaplmasn isteyen nc tarafa karlanmas kaydyla, baraj sahibine balk geidi yaptrma zorunluluu salamaktadr. Hesse, Kuzey Ren-Vestfalya, Rhineland -Palatinate, Saxony-Anhalt ve Thuringiada Eyalet Ynetimi sadece alnacak tedbir mkellef asndan makul bir masraf/fayda oran ve masraf/retim gc oran saladnda, engelin bir geitle uyumlu hle getirilmesi konusunda srarc olabilir. Mkellefin deme gc olmadnda, Eyaletin bu iyiletirme iin gereken parann belirli bir blmn temin etme yollarn aratrmas gerekir.

Editrn notu: UVP = Umweltvertrglichkeitsprfung (evresel Etki Deerlendirmesi)

111

Kaynaklar

Bayerisches Landesamt fr Wasserwirtschaft (1987): Grundzge der Gewsserpflege Fliegewsser. Schriftenreihe Bayer. Landesamt fr Wasserwirtschaft 21. Bell, M.C. (1973): Fisheries handbook of engineering requirements and biological criteria. Fisheries Engineering Research Program, Corps of Engineers North Pacific Division, Portland, Oregon. Bless, R. (1982): Untersuchungen zur Substratprferenz der Groppe, Cottus gobio LINNAEUS 1758 (Pisces: Cottidae). Senckenbergiana Biol. 63, 161-165. Bless, R. (1990): Die Bedeutung von gewsserbaulichen Hindernissen im Raum-Zeit-System der Groppe (Cottus gobio L.). Natur und Landschaft 65, 581-585. Bless, R., A. Lelek ve A. Waterstraat (1994): Rote Liste und Artenverzeichnis der in Deutschland in Binnengewssern vorkommenden Rundmuler und Fische (Cyclostomata & Pisces). In: Nowak, E., J. Blab ve R. Bless (Hrsg.): Rote Liste der gefhrdeten Wirbeltiere in Deutschland. Greven (Kilda-Verlag), 137-156. Borne, M.V.D. (1883): Die Fischereiverhltnisse des Deutschen Reiches, Oesterreich-Ungarns, der Schweiz und Luxemburgs. Berlin (Moeser-Verlag). Clay, C.H. (1961): Design of fishways and other fish facilities. Department of fisheries and oceans, Ottawa (Queens Printer), 301 S. Denil, G. (1909): Les chelles poissons et leur application aux barrages de Meuse et dOurthe. Annales des travaux publics de Belgique Srie II/XIV, 66, 253-395. Drimmelen, D.E. van (1966): Fischtreppen in den Niederlanden. Arch. fr Fischereiwiss. 16, 38-54. DVWK (1991): kologische Aspekte bei Ausbau und Unterhaltung von Fliegewssern DVWK-Merkblatt 204, Bonn, 188 S. DVWK (1991): Hydraulische Berechnung von Fliegewssern. DVWK-Merkblatt 220, Bonn, 70 S. DVWK (1995): Gesichtspunkte zum Abflu in Ausleitungsstrecken von Wasserkraftanlagen. Gelbdruck, 155 S. Gebler, R.-J. (1990): Naturgeme Bauweisen von Sohlenstufen. In: Handbuch Wasserbau: Heft 3, Min. f. Umwelt, Stuttgart.

Gebler, R.-J. (1991): Naturgeme Bauweisen von Sohlenbauwerken und Fischaufstiegen zur Vernetzung der Fliegewsser. Diss. Univ. Karlsruhe, Mitteilungen des Institutes fr Wasserbau und Kulturtechnik, Nr. 181. Geitner, V. ve U. Drewes (1990): Entwicklung eines neuartigen Pfahlfischpasses. Wasser und Boden 42, 604-607. Gennerich, J. (1957 ): Fischaufstiegskontrollen am Moselfischpa Koblenz. Z. Fischerei N.F. 6, 53-60. Hensen, W. ve F. Schiemenz (1960): Eine Fischtreppe in Stromlinienform. Versuche mit lebenden Fischen und Modellversuche. Mitteilungen des Franzius-Institutes fr Grundund Wasserbau der Technischen Hochschule Hannover 18, 162-177. Huet, M. (1949): Aperu des relations entre la pente et les populations piscicoles des eaux courantes. Schweiz. Z. Hydrol. 11, 322-351. Huet, M. (1959): Profiles and biology of western European streams as related to fish management. Trans. Am. Fish. Soc. 88, 155-163. Hughes, D.A. (1970): Some factors affecting drift and upstream movement of Gammarus pulex. Ecology 51, 301-305. Illies, J. (1958): Die Barbenregion mitteleuropischer Fliegewsser. Verh. int. Verein. theoret. angew. Limnol. 13, 834-844. Illies, J. (1961): Versuch einer allgemeinen bioznotischen Gliederung der Fliegewsser. Int. Rev. ges. Hydrobiol. 46, 205-213. Jger, P. (1994): Zum Stand der Technik von Fischaufstiegsanlagen. sterreichs Fischerei 47 Jg., 50-61. Jens, G. (1982): Der Bau von Fischwegen. Hamburg, Berlin (Verlag Paul Parey), 93 S. Jonsson, N. (1991): Influence of water flow, water temperature and light on fish migration in rivers. Nordic J. Freshw. Res. 66, 20-35. Katopodis, C. (1990): Advancing the art of engineering fishways for upstream migrants. Proc. Intern. Symposium on Fishways 90, Gifu, Japan, Okt. 1990. Kinzelbach, R. (1987): Das ehemalige Vorkommen des Strs, Acipenser sturio (Linnaeus, 1758), im Einzugsgebiet des Rheins (Chondrostei: Acipenseridae). Z. angew. Zool. 74, 167-200. Klausewitz, W. (1974a): Die frhere Fischfauna des Untermains. Natur und Museum 104, 1-7.

112

Klausewitz, W. (1974b): Der Strmer, Leuciscus souffia agassizi, ein nachtrglicher Neunachweis fr den Main. Natur und Museum 104, 238-240. Klausewitz, W. (1975): Die Bioindikatorfunktion einer alten Fischsammlung aus dem Main. Aus Hessischen Museen 1, 55-58. Knauss, J. (1979): Flachgeneigte Abstrze, glatte und rauhe Sohlrampen. Versuchsanstalt fr Wasserbau TU Mnchen, Bericht 41, 1-55. Kraatz, W. (1989): Flssigkeitsstrahlen. In: BOLLRICH et al.: Technische Hydromechanik Band 2, Kap. 5. Krger, F., P. Labatzki ve J. Stedl (1993): Naturnahe Gestaltung von Fischaufstiegsanlagen; Beispiele in Brandenburg. Wasserwirtschaft/Wassertechnik, 1/93, 27-33. Krger, F. (1994a): Denil-Fischpsse. Wasserwirtschaft/Wassertechnik, 3/94, 24-32. Krger, F., Labatzki, P. ve J. Grlach (1994b): Fliegewsser-Biotopverbund in Brandenburg. ZALF, Institut fr Hydrologie, unverff. Studie im Auftrag des LUA Brandenburg. Lange, G. ve K. Lecher (1993): Gewsserregelung, Gewsserpflege. Hamburg (Verlag Paul Parey). Larinier, M. (1978): Etude du fonctionnement dune passe poissons ralentisseurs plans. Bull. Fr. Pche Piscic. 271, 40-54. Larinier, M. (1983): Guide pour la conception des dispositifs de franchissement des barrages pour les poissons migrateurs. Bull. Fr. Pche Piscic. Numro special 56, 1-39. Larinier, M. (1992a): Passes bassins successifs, prbarrages et rivires artificielles. Bull. Fr. Pche Piscic. 326/327, 45-72. Larinier, M. (1992b): Les passes ralentisseurs. Bull. Fr. Pche Piscic. 326/327, 73-94. Larinier, M. (1992c): Ecluses et ascenseur poisson. Bull. Fr. Pche Piscic. 326/327, 95-110. Larinier, M. (1992d): Implantation des passes poissons. Bull. Fr. Pche Piscic. 326/327, 30 -44. Larinier, M. ve F. Travade (1992): La conception des dispositifs de franchissement pour les Aloses. Bull. Fr. Pche Piscic. 326/327, 125-133. Lelek, A. ve C. Khler (1990): Restoration of fish communities of the river Rhine two jears after a heavy pollution wave. Regulated rivers: research and management 5, 57-66.

Leuthner, F. (1877): Die mittelrheinische Fischfauna mit besonderer Bercksichtigung des Rheins bei Basel. Basel (H. Georgs Verlag). Lonnebjerg, N. (1980): Fiskepas af Modstrmstypen. Ingenirhjskolen Horsens Teknikum. Lubieniecki, B., L. Steinberg ve W. Fettweis (1993): Fischaufstiege an der unteren Sieg in Nordrhein-Westfalen; erste Funktionsberprfungen. 7. SVK-Fischereiseminar in Bad Godesberg. LWA (Landesamt fr Wasser und Abfall Nordrhein-Westfalen) (1992): Biotopgestaltung an Talsperren, Hochwasserrckhaltebecken und Flustauen. Merkblatt Nr. 9. Meijering, M.P.D. (1972): Experimentelle Untersuchungen zur Drift und Aufwanderung von Gammariden in Fliegewssern. Arch. Hydrobiol. 70, 133-205. Mller, K. (1950): Fische und Fischregionen der Fulda. Jahresb. limnol. Flustation Freudenthal 1, 18-23. Mller, K. (1968): Die Tages- und Jahresperiodik der Bachforelle (Salmo trutta L.) am Polarkreis. Aquilo, Ser. Zool. 8, 50-62. Mller, R. ve H.J. Meng (1990): The fate of the fish populations in the river Rhine after the Schweizerhalle accident. Limnologie aktuell 1: Biologie des Rheins, 405-421. Patzner, G. (1982): Kriterien fr den zulssigen spezifischen Abflu ber breite Blocksteinrampen. sterr. Wasserwirtschaft 34. Pavlov, D.S. (1989): Structures assisting the migration of non-salmonid fish: USSR. FAO Fisheries Techn. Pap. 308, 98 S. Pechlaner, R. (1986): Driftfallen und Hindernisse fr die Aufwrtsbewegung von wirbellosen Tieren in rhithralen Fliegewssern. Wasser und Abwasser 30, 431-463. Pelz, G.R. (1985): Fischbewegungen ber verschiedenartige Fischpsse am Beispiel der Mosel. Courier Forschungsinstitut Senckenberg 76, Frankfurt/M., 190 S. Preissler, G. ve G. Bollrich (1992): Technische Hydromechanik. 3. Auflage, Berlin (Verlag fr Bauwesen).

113

Rajaratnam, N. ve C. Katopodis (1984): Hydraulics of Denil Fishways. Journal of Hydraulic Engineering, ASCE, 110, 1219-1233. Rajaratnam, N., G. van der Vinne ve C. Katopodis (1986). Hydraulics of Vertical Slot Fishways.Journal of Hydraulic Engineering, ASCE, 112 909-927. Rouv et al. (1987): Hydraulische Probleme beim naturnahen Wasserbau. DFG-Forschungsbericht, Weinheim (VCH Verlagsgesellschaft). Ruppert, J. ve H. Sph (1992): Wirksamkeit und fischkologische Bedeutung einer Fischtreppe an der Lippe. Wasser und Boden, 44, 34-36. Schauberger, W. (1975): Die rumliche Krmmung von Gefllestufen und Sturzbettenendschwellen. Wasser und Boden, Heft 10. Scheuerlein, H. (1968): Der Rauhgerinneabflu. Bericht der Versuchsanstalt fr Wasserbau der TU Mnchen 14. Schua, L. ve R. (1970): Lebensraum Wasser. Stuttgart, 88 S. Schwevers, U. ve B. Adam (1991): komorphologische und fischereibiologische Untersuchungen im Gewssersystem der Lahn. unverff. Studie im Auftrag des rheinland-pflzischen Ministeriums fr Landwirtschaft, Weinbau und Forsten. 4 Bnde, zus. 827 S. Schwevers, U. ve B. Adam (1993): Erstellung von Hegeplnen gem 25 ThrFischG. Hrsg.: Thringer Ministerium fr Landwirtschaft und Forsten, Erfurt, 46 S. Siebold, C.T.E. von (1863): Die Swasserfische von Mitteleuropa. Leipzig (Wilh. Engelmann). SNiP 2.06.07-87 (1987): Wehre, Schiffsschleusen, Fischaufstiegs- und Fischschutzanlagen.- Gosstroi UdSSR. ZITP Gosstroja UdSSR (in russ.).

Stahlberg, S. ve P. Peckmann (1986): Bestimmung der kritischen Strmungsgeschwindigkeiten einheimischer Kleinfischarten. Wasserwirtschaft 76, 340-342. Steinberg, L. ve B. Lubieniecki (1991): Die Renaissance der Meerforelle (Salmo trutta trutta L.) und erste Versuche zur Wiedereinbrgerung des Lachses (Salmo salar L.) in Nordrhein-Westfalen. Fischkologie 5, 19-33. Steinmann, P. (1937): Die Wanderungen unserer sogenannten Standfische in Flu und Strom. Rev. Suisse de Zoologie 44, 405-409. Tent, L. (1987): Der Denil-Fischpa als Beitrag zum Artenschutz an Fliegewssern. Wasser und Boden 39, 119-123. Thompson, S.M. ve P.L. Cambell (1979): Hydraulics of a large channel paved with boulders. J. of Hydr. Res., I.A.H.R., 17/4, 341-354. Tichelbcker, H. (1986): Der Freiungsritt der Grafen von Jlich entlang der Rur zum Schutze des Laichzuges der Lachse. Beitrge zur Jlicher Geschichte 54, 1-15. Travade, F. ve M. Larinier (1992): Les techniques de contrle des passes poissons. Bull. Fr. Pche Piscic. 326/327, 151-164. Vannote, R.L., G.W. Minshall, K.W. Cummins, J.R. Sedell ve C.E. Cushing (1980): The river continuum concept. Can. J. Fish. Aquat. Sci. 37, 130-137. Volz, J. ve S.J. De Groot (1992): Erster Nachweis des Strs (Acipenser sturio) im niederlndischen Rhein seit 40 Jahren. Fischkologie 6, 3-6. Whittaker, J. ve M. Jggi (1986): Blockschwellen. Mitt. Versuchsanstalt fr Wasserbau, Hydrologie und Glaziologie der ETH Zrich 91. Wittmack, A. (1876): Beitrge zur Fischereistatistik des Deutschen Reiches. Circular des Deutschen Fischereivereins, Berlin.

115

Kitapta kullanlan semboller ve iaretler izelgesi

Birim m m2 m2 m2 m2 m m m m m m m m m m m m W/m3 m m/s2 m m m m m m m m m m m m m m m m Aklama Denil geitlerinde saptrclar arasndaki mesafe; yarkl geitlerde saptrc blokun perde duvara gre nde bulunma mesafesi Alan, ak kesiti Toplam ak kesiti Temel alan Havuzlu geitlerde batk orifisin en kesiti; su altndaki cismin slak alan (rnein, enerji krc kaya) Enerji krc kayalar arasndaki mesafe; (ax) boyuna ynde, (ay) yanal olarak Genilik, akarsu yatak genilii Denil geitlerinde saptrc kesitinin genilii; havuzlu geitlerde entiklerin genilii Ortalama genilik Havuzlu geitlerde batk orifisin genilii; kayalk eikte (basamakl rampa) boluklarn genilii (debi iin) Taban genilii Su ktlesinin yzeydeki genilii Yarkl geitlerde engel biimli kntnn uzunluu Denil geitlerinde saptrclardaki gen kesitin ykseklii Biimsel srklenme katsays Kalnlk, rnein substrat tabakasnn; havuzlu ve yarkl geitlerdeki duvar kalnl Kaya veya ta ap Ktlenin % 90nn elekten getii tane ap Hacimsel enerji krlmas Yarkl geitlerde saptrc blokun genilii Froude says Yerekimi ivmesi, g = 9,81 m/s2 Ykseklik veya su derinlii, genellikle asgari su derinlii Denil geitlerinde tabana dik olarak llen, su yzeyinden saptrc kesitinin alt kenarna kadar olan mesafe Havuzlu geitlerde entiklerin ykseklii; Denil geitlerinde saptrclarn ykseklii Enerji seviyesi Asgari enerji seviyesi D ykseklii Snrlandrc derinlik, asgari enerji seviyeli debiler iin su derinlii Ortalama su derinlii Bir baraj, perde duvar veya eiin zerindeki su derinlii (referans seviyeye dikkat edilmelidir!) Havuzlu geitlerde batk orifisin ykseklii (taban yzeyinden veya substrat yzeyinden llen) Bir baraj, perde duvar veya eiin altndaki su derinlii (referans seviyeye dikkat edilmelidir!) Savak yk (bazen hsavakyk olarak da gsterilir) Debilerin sebep olduu enerji seviye kayplar Havuzlu geitlerde perde duvarlarn ykseklii Eim Mutlak przllk E deer kum przll

Sembol a A Atop, Ages Ao As ax, ay b ba bm bs bSo, btab bSp c c1, c2 cw d dS d90 E f Fr g h h* ha hE hE,min hF hgr hm ho hs hu h hv hw I k ks

116

Sembol l Ib Iu n Q Qa Qs rhy s V v vgr vm vmax vs w x,y,z h

Birim m m m m3/s m3/s m3/s m m m3 m/s m/s m/s m/s m/s m m kg/m3 kg/m3 -

Aklama Uzunluk, mesafe Havuz uzunluu Islak kanal en kesitinin gerek uzunluu Havuz says Debi veya ak Havuzlu geitlerdeki entiklerden geen debi Havuzlu geitlerdeki batk orifislerden geen debi Hidrolik ap, rhy = A /lu Yark geitlerde yark genilii Hacim Ak hz Kritik ak derinliinde ak hz Ortalama ak hz Azami ak hz Yark veya batk orifisteki azami ak hz Bent ykseklii, eik ykseklii Kartezyen koordinat sisteminde eksenler A Su kotu fark, rnein havuzlar arasndaki Hacim oran Alan oran Darcy-Weisbach bantsndaki diren katsays Toplam diren katsays Taban przllnden kaynaklanan diren katsays Enerji krc kayalar veya benzer cisimlerden kaynaklanan diren katsays Takn hesaplamasnda kullanlan dolusavak katsays Yarkl geitlerdeki debi katsays Younluk (suyun), = 1000 kg/m3 Tan younluu, s 2700 kg/m3 Su kabarma katsays; kuyruk suyunun etkisi hesaba katlr k ak katsays Kayp katsays

top, ges o s r s

Hidrolojik bilgiler ve ksaltmalar

Ksaltma Anlam

OW UW MNW, MNQ MW, MQ MHW, MHQ HW, HQ nW, nQ W, Q HHW, HHQ

Memba kotu: Bir barajn membandaki su kotu Mansap kotu: Bir barajn mansabndaki su kotu Ortalama asgari su kotu ve ortalama asgari su debisi Ortalama su kotu ve ortalama debi Ortalama azami su kotu ve ortalama azami su debisi Azami su kotu ve azami su debisi Bir ylda n gnde ulalamayan su kotu/debisi Bir ylda n gnde alan su kotu/debisi Bilinen en yksek su kotu, bilinen en yksek debi

117

10 Terimler ve tarifleri
Abiyotik etkenler: Biyolojik sistemler ve biyosnozu etkileyen, jeoloji, scaklk, su btesi gibi canl olmayan kimyasal ve fiziksel etkenler. Bkz: biyotik etkenler. Ak geii: Trblansl aktan laminar aka (veya tam tersi) geiteki su derinlik deiimi. Laminardan trblanslya gei her zaman kararl iken, trblansldan laminara geite genellikle su yzeyinde hidrolik srama biiminde dzensizlik grlr. Allokton: Numunenin alnd ortama yabanc olan canl organizma veye l malzeme. Bkz: otokton. Ara boluk: Nehir tabann oluturan nehir sedimenti ierisindeki veya buna bitiik yerdeki su ile dolu alanlar. Bentik blge: Bir su ktlesinin taban. Bentik organizmalar tabann ierisinde veya zerinde yaar. Bu habitatn biyosnozu bentoz olarak adlandrlr; tabanda yaayan omurgasz trlerin biyosnozu ise bentik omurgasz faunas olarak adlandrlr. Biyosnoz: Belirli bir yaam alanndaki (biyotop) canl bitki ve hayvan topluluu. Bkz: ihtiyosnoz. Biyotik etkenler: Biyolojik sistemleri etkileyen, beslenme, rekabet, parazit vb. gibi yaam ortam ile ilgili etkenler. Bkz: abiyotik etkenler. Biyotop: Kendine has evresel artlar olan canl bitki ve hayvan topluluklarnn bulunduu alan (habitat). evirmeli hidroelektrik santral: Baraj yapsnda olduu gibi, iletilebilir su yknn evirme (derivasyon) ile artrld hidroelektrik santral. Emme borusu (trbin k borusu): Hidroelektrik santrallerin tepkili trbinlerinde trbin rotoru ile kuyruk suyu arasnda balant salayan ve suyun trbinden dar kn geciktirerek akn dren huni biimli aklk. Enerji krlmas: Suyun boalma enerjisinden potansiyel ve/veya kinetik enerjinin alnmas ve sya dntrlmesi. Bkz: hacimsel enerji krlmas. Ergin: Cinsel olgunlua ulam organizma. Fitoplankton: Tatl veya tuzlu suda pasif olarak hareket eden ve kendi besinini fotosentezle reten (bir baka deyile, ototrof olan), ok kkten ke kadar deien boyuttaki alg.

Gabyon: Balca suyun altnda ve zerindeki nehir evi iksas iin kullanlan ii ta dolu kp biimli tel sepet. Habitat: Bir ekosistem ierisinde bir bitki veya hayvan trnn bulunduu normal yaam alan. Hacimsel enerji krlmas: Balk geidi havuzlarnda birim hacimde krlan enerji miktar. Sonraki dearjlar iin hidrolik enerji kalmaz. Bu terim, havuzdaki trblansl artlarn bir lsdr. Birimi: [W/m3 havuz hacmi]. Bkz: enerji krlmas. htiyosnoz: Canl balk topluluu. Bkz: biyosnoz. nvertivor balk: Suda, havada veya karada yaayan omurgaszlarla beslenen balk tr. Bkz: omurgaszlar. Kelt: Yumurtasn braktktan sonra denize dnen somon. Koku ile yn bulma: Son derece gelimi koku alma duyusu sayesinde birok balk trnn ynn belirlemesi. Kritik debi: Bir balk geidinin boyutlarnn tespitinde belirleyici olan birim zamandaki su hacmi. Birimi: [m3/s]. Omurgaszlar: Omurgas olmayan hayvanlar iin kullanlan ortak terim. Otokton: Numunenin alnd ortama zg olan canl organizma veye l malzeme. Bkz: allokton. Ototrof: Organizmann inorganik maddeyi (mineral, CO2, NH4) organik maddeye dntrmek iin fotosentezi kullanarak gelitii, yeil bitkiler ve birok mikroorganizmada grlen fizyolojik mekanizmay niteleyen terim. ritipik: ok farkl evre artlarna tahamml edebilen ve bu sayede yaam alanlarn (habitat) deitirebilen. Bkz: stenotipik. Par: Tatl suda yaayan gen somon. Pisivor balk: Dier balklarla beslenen balk tr. Planktivor balk: Planktonla beslenen balk tr. Populasyon: Nesiller boyu soyunu reyerek devam ettiren ve bylece aralarnda genetik ba oluan, belirli bir yaama alanndaki bir trn bireylerinin tamam. Savak: Bir barajn arkasndaki su ktlesinin tamamen veya ksmen boaltlmas veya ani taknlarn tahliyesi iin kullanlan dzenek.

118

Savak kapa: Su akn dzenlemek iin bent, rezervuar ve hidroelektrik santrallere kurulan ayarlanabilir zellikli yapsal eleman. Savaklar genellikle, yanlardaki klavuz yuva ierisinde kayarak veya dnerek hareket eden, dikdrtgen elik plaklardan yaplmtr. Smolt: Denize g eden tipik gmi renkli gen somon. Stenotipik: Stenotipik trler, yaam artlarndaki deiikliklere ok hassastr. Bkz: ritipik. Stok: Belirli bir yaam alannda, bir tre ait genetik ynden farkllk gsteren bireylerin oluturduu topluluk. Tama jeti: Serbeste derek veya dolusavak boyunca fkran jet olarak geriye akarak, gerek bir dolusavak zerinden geen su jeti. Yan geit: Su ve organizmalar ana kanal etrafndan geirme yolu. Bu kitapta genel olarak ilave arma aknts temin vastas anlamnda kullanlmtr. Yan geit tipi elektrik santrali, kanal tipi elektrik santrali (e anlaml): Yan geit tipi elektrik santrali, yan geit kanal zerinde bulunan hidroelektrik santraldir (su, ana nehir yatandan yapay trbin kanalna saptrlr). Genel olarak nehir yata, elektrik retimi amacyla daha fazla d elde etmek iin bir yan geitle yapay olarak ksaltlr. Su, bir yan geit kanal vastasyla yataktan alnp, hidroelektrik santrale iletilir. Ynl aknt: Ters akntlarn olmad aknt tipi.

Fotoraflar:

Baumann, A.: ekil 4.2 BAWAG: ekiller 4.21, 4.26, 4.45 Gebler, R.-J.: ekiller 4.33, 4.37, 5.40 Heinrichsmeier, G.: ekiller 4.38, 4.39, 4.40, 4.41 Krger, F.: ekiller 2.9, 2.11, 3.1, 3.2, 3.14, 4.9, 4.10, 4.11, 4.17, 4.24, 4.28, 5.7, 5.15, 5.20, 5.25, 5.29, 5.30, 5.36, 5.37, 5.38, 5.39, 6.1 Lippeverband: ekiller 5.12, 5.13 Marmulla, G.: ekiller 4.29, 4.34 Mathis, R.: ekil 2.15 RWE AG: ekiller 3.3, 5.11, 5.44 Schaa, W.: ekil 4.49 Schwevers, U.: ekiller 2.6, 2.7, 2.8, 2.12, 2.13, 5.46, 5.47, 6.2, 6.3 Stdtler, E.: ekil 4.35 Steidl, J.: ekil 4.15 Stolzenburg, H.: ekil 2.14 Surhoff, P.: ekiller 4.22, 4.36, 5.3 Touschek, A.: ekil 4.13 Grafik tasarm F. Krger ve W. Schaa tarafndan yaplmtr.