T.C.

ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS HALKBLM (ETNOLOJ) ANABLM DALI

Tuncelide Snni Olmak:

Ulusal ve Yerel Kimlik elerinin Tunceli Pertekte Etnolojik Tetkiki

Yksek Lisans Tezi

Ahmet Kerim Gltekin

Ankara - 2007

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS HALKBLM (ETNOLOJ) ANABLM DALI

Tuncelide Snni Olmak:

Ulusal ve Yerel Kimlik elerinin Tunceli Pertekte Etnolojik Tetkiki

Yksek Lisans Tezi Ahmet Kerim Gltekin

Tez Danman Prof. Dr. Tayfun Atay

Ankara - 2007

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS HALKBLM (ETNOLOJ) ANABLM DALI

Tuncelide Snni Olmak:

Ulusal ve Yerel Kimlik elerinin Tunceli Pertekte Etnolojik Tetkiki

Yksek Lisans Tezi

Tez Danman :

Tez Jrisi yeleri Ad ve Soyad .................................................................... .................................................................... .................................................................... .................................................................... .................................................................... .................................................................... mzas ........................................ ........................................ ........................................ ......................................... ......................................... .........................................

Tez Snav Tarihi ..................................

TRKYE CUMHURYET ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE

Bu belge ile, bu tezdeki btn bilgilerin akademik kurallara ve etik davran ilkelerine uygun olarak toplanp sunulduunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gerei olarak, almada bana ait olmayan tm veri, dnce ve sonular andm ve kaynan gsterdiimi ayrca beyan ederim.(//200)

Tezi Hazrlayan rencinin Ad ve Soyad

mzas

NSZ

Bu tez, Aralk 2005 Austos 2006 tarihleri arasnda Tunceli ve Elazda gerekletirilen bir alan almasnn rndr. almada, yakn gemiten gnmze Tuncelili Snnilerin kendilerini evreleyen hkim Alevi kltr ierisinde, etniklik alglarnn deien ekonomik, sosyal ve siyasal srelerde sylem ve pratik olarak gsterdii varlk stratejilerinin etnolojik bir deerlendirmesi yaplmaktadr. Gnmzde, egemen sosyo-politik kimlik tanm olan Snniliin ve Trkln tekiletirdii Aleviliin ve Krtln hkim nfusu oluturduu Tuncelide; teki ierisinde tekileen bir kimliin karlatrmal analizleri almada yer almaktadr. Bu alma gerek konusu itibariyle gerek alan almas sreci bakmndan eitli zorluklarla yz yze gelmitir. Tm bunlarn stesinden gelmemde ve elimden geldiince alan tecrbesini yazl bir metne dntrmemde bana yardmc olan insanlar iten teekkrlerimle anmay bir bor biliyorum. ncelikle tm kaynak kiilere teekkr ediyorum. Kendilerine dair en gizli, en zel benlik tutumlarn, tarihlerini benimle paylaan herkesi saygyla anyorum. Bilhassa, Frat niversitesi lahiyat Fakltesinde grevli Do. Dr. Erkan Yar, Dr. Abdurrahman Da ve Dr. Enver Demirpolat yardmlarndan ve dostluklarndan tr anmak isterim. Alan almas sresince Elazda ve Tuncelide evlerini benimle paylaan tm insanlar ve bilhassa Koyun ailesini minnetle anyorum. almann balangcndan bugne deneyimi, ynlendirici fikirleri ve dostluuyla her daim yanmda olan deerli danman hocam Prof. Dr. Tayfun Ataya

desteklerinden tr sonsuz kranlarm sunmak istiyorum. Bu alma, danman hocamn belirleyici katklaryla vcut bulmutur. Ayrca, alana dair tecrbeleriyle almama katkda bulunan deerli hocam Do. Dr. M. Muhtar Kutluya da desteklerinden tr teekkr etmek istiyorum. Eletirileri ve arkadalklaryla almama yardmc olan Nilfer Nahya ve Rabia Harmanah da sevgiyle anmak isterim. Son olarak, yaadklar skntlara ramen maddi ve manevi desteklerini esirgemeyen ve her daim yanmda olan ailemi de bu vesileyle bir kez daha sevgiyle anmak isterim.

NSZ GRI I. BLM: Corafya ve Tarih22 II. BLM: Tuncelinin Etno-Kltrel Haritas..44 2.1 Trklk, Krtlk, Alevilik, Snnilik: Snrlarda Karmaa ve Dzen...44 2.2 Aleviler ve Tunceli (Dersim) Alevilii.69 2.2.1 Seyit Aileleri ve Talipleri...71 2.2.2 Kutsal Meknlar ve Batn lem.81 2.2.3 Alandan Bir rnek: ah Delil Berhican94 2.3 Tuncelili Snniler121 2.3.1 Gncel Corafi Dalm121 2.3.2 Deien Sosyal Yaam..132 2.3.3 Babalar ve eitli Dinsel Pratikler....140 2.3.4 Pertekin Dousunda Baz Etniklik Biimleri..152 2.3.5 Alevi Snni Bir Airet: avak rnei.161 III. BLM: Alevi Snni Topluluklar Aras likiler.........................171 3.1 Kirvelik...171 3.2 Kirvelik likilerinde zlmeler...193 3.3 Babalar ve Seyitler..198 3.3.1 Rekabet..208 3.3.2 Babalarn ve Seyitlerin Ortak Kaderi217 3.4 Ziyaretler.222 3.4.1 Sakl Rekabet227 3.4.2 Kutsal Meknlar232

3.4.3 Gncel Durum...245 3.5 Alevilikten Snnilie, Snnilikten Alevilie Geiler: Deien Dnyalar247 3.5.1 Alevilerden Snnilere Geiler.248 3.5.2 Fethullah Glen evresinin Etkinlikleri...268 3.5.3 Snnilerden Alevilere Geiler.271 3.5.4 Alevileen Airet; Coravanllar.286 IV. BLM: Yakn Gemiten Gnmze Tuncelide Snnilik ve Siyasallaan Kimlikler.293 4.1 tekinin ktidar...294 4.2 Kimliin Siyasallamas..306 4.3 tekinin ktidarnda tekileen ounluk: tekinin tekisi...312 4.4 Pnarlar Olay..335 4.5 1990l Yllar...341 4.6 G..362 4.7 Gelenein Yeniden nas...367 4.8 eride Snni, Darda Tuncelili Olmak387 SONU402 EKLER417 KAYNAKA...430 ZET...442

GR 1980li yllarla birlikte uluslararas dzlemde ve paralel olarak Trkiyede sosyal srelerin ve tartmalarn eksenini eitli etnik ve dinsel kimlik taleplerini merkeze alan hareketlerin oluturduu, tm sosyal bilimciler tarafndan kabul edilen ok boyutlu bir gerektir. Bu olgunun sahip olduu ierik, kreselleme gibi hacimli bir kavramla karlanan, yakn dnya tarihinde grnrlk kazanm ve byk apl ekonomik, sosyal ve siyasal hareketlilie neden olmu srelerle de dorudan ilgilidir. Kreselleme, ilk elden deerlendirildiinde, tek tek ileri kapitalist lkeler nezdinde mevcut bulunan byk sermaye birikiminin, hlihazrda var olan yurt d hareketliliinin yeni bir evresi olarak da grlebilir. Bu sre, beraberinde tad ekonomiksosyal ilikiler ayla birlikte gelimi lkeler arasndaki sosyo-politik sreleri etkiledii kadar, bu lkelerin mevcut byk sermayelerinin tarihsel ve gncel anlamda etkileim iinde olduu daha az gelimi lkelerle kurmu olduklar sosyo-politik sreleri de belirlemekte ve deiime uratmaktadr. Bu belirlenim ierisinde ortaya kan kimliklerin siyasallamas sreci; etnik ve dinsel kimliklerin kamusal alanlarda grnrlk kazanmalarnn ve eitli siyasal-sosyal hak taleplerini farkl biimlerde ortaya koymalarnn bir ifadesi olarak da okunabilir. nsan toplumlarnn byk bir kesiminin, yaklak olarak 200 yldr, ierisinde varlk gsterdikleri bir toplumsal rgtlenme modeli olan ulusdevletin zerinde temellendii hkim etno-kltrel aidiyete olan itirazlarda ifadesini bulan kimliklerin siyasallamas; bu ekonomik-toplumsal btn ierisinde tarihsel srele

birlikte kaynamas ngrlen pre-modern aidiyetlerin, ge-modernizm ierisindeki ekonomik, sosyal ve siyasal hareketlilikleri olarak da kabul edilebilir. te yandan, uluslararas dzlemde byk boyutlarda grnrlk kazanm kimlik hareketlerinin, ileri kapitalist lkeler ile bu lkelerle aralarnda eitsiz iktisadi ilikiler bulunan farkl siyasi corafyalarda yine farkl biim ve ieriklerde hayat bulduklar da eklenmelidir. rnein, bir toplumun birden fazla farkl kimlik aidiyetlerinin olduunu kabul eden ve bu farkllklarn tmnn mevcut siyasi-idari yapda yani devlet mekanizmas ierisinde temsilini ngren bir siyasi program olarak okkltrclk, sz konusu lkelerde hayat bulan rnekleri bakmndan birbirlerinden nemli farklarla ayrlabilmektedir. Bat Avrupa rneinde, etnokltrel farkllklarn ve bunlarn siyasal temsiliyetlerinin, toplumun tek kimlik tanm olan ulus kimliinin zayflamasna, kimliksel cemaatlemenin glenmesine, toplumun aralarnda dayanma ilikisi gevek alt-toplumlar toplam biimde yaplanmasna doru bir siyasal hedefi olmad sylenebilir. Ulus-devletleme srelerini, iktisadi ve sosyal i dinamikleriyle, uzun sreler ierisinde tamamlam bu toplumlarda, gncel anlamda, kimlik taleplerinin son derece clz kald ve dahas ieriini tarihsel gemie romantik bir zlemin doldurduu sylenebilir. Bu anlamda, Bat Avrupann kendine dnk, okkltrclk politikalar ve

tartmalarnn ise dorudan 20. yzyln ikinci yarsnda almaya balad gler neticesinde ciddi boyutlara ulaan ve beklentilerin tersine, kaynamadan ziyade ayrma ve farkllklar koruma ynnde geliim gsteren gmen topluluklara dair bir sre olarak ilerlik kazand ileri srlebilir. Avrupa dnda ise kimlik taleplerinin, bamsz siyasi corafya talebiyle sonlanacak derecede geni lekli deiimleri hedefleyen ekonomik-siyasal hareketlere dnme eiliminde olduklar

ve bu dorultuda eitli rnekler de yarattklar grlmektedir. Yugoslavya ve dier Dou Avrupa lkeleri, bu noktada belirtilebilecek akla gelen ilk rneklerdir. Trkiye asndan bu etrefilli konuya bakldnda, yakn dnemde grnrlk kazanm ve kendisini hkim ulus kimliinden belirli farklarla ayrarak, ama te yandan yine de ou zaman bu btn ierisinde eitli hak talepleri ekseninde kendisini var eden iki temel kimlik grubundan bahsedilebilir: Alevilik ve Krtlk. Trkiyenin bu iki kimlik grubunun taleplerine kar yakn dnem uluslararas siyasal gelimeler erevesinde gsterdii yaklamlar, dorudan, kendilerini sz konusu kimliklerin siyasal temsiliyetinde var eden kurumlarn sylem ve hareketlerini de belirlemitir. Bu anlamda, Trkiyenin Avrupa Birlii sreci erevesinde tarihinde ilk kez farkllklarn devlet politikas dzeyinde tanmas, bu kimliklerin kendilerini yeniden retebilecei eitim olanaklarn yasal llerde ksmen kabul etmesi ve fakat bir yandan da merkezi otoriteyi, ierii nemli oranda deien, Trk yurttalk kimlii ekseninde tesisine ynelik abalar; bir btn olarak Alevilik ve Krtlk kimliklerinin siyasal tanmlarndaki eitliliini de beraberinde getirmitir. Dolaysyla her iki kimlik grubu asndan, kendi ierisinde homojen kurumsallamalardan sz etmek mmkn grnmemektedir. Sz konusu danklk, birbirinden nemli llerde farkllaan ve ortaya koyduklar siyasal stratejilerde merkezi otoriteyle birleme, bu otorite ierisinde tannma veya farkl bir siyasal program erevesinde ortaya kan ayrlk u grlerin ekseninde eitlenen sylemleri yaratmaktadr. Krtln ve bu kimlik ekseninde beliren siyasal akmlarn gncel durumlaryla kyaslandnda, tanm ve kapsam bakmndan, daha dank bir

kimlik durumu ortaya koymasna karn Aleviliin; Trkiyede kapsad geni kitlelerin varl, her iki kimlik grubunu Trkiyede yakn dnem ve gncel siyasisosyal srelerin merkezine yerletirmi olduu aikrdr. Bu kitlelerin, Trkiye ierisindeki corafi dalmlar gz nne alndnda, Krtln ve Aleviliin i ie getii yahut ayrt ve tek balarna oul bir durum sergiledikleri rneklerden bahsedilebilir. Ancak Tunceli, bu kimliklerin corafi dalm bakmndan, Trkiyenin en zgn ili konumundadr. Zira Tuncelide yaayan nfusun %90ndan fazlas, Trkiye Cumhuriyetinin ulus kimliini oluturan dil ve din zelliklerinden farkllaan topluluklardan mteekkildir. Sahip olduu nfus zelliklerinin, bylesi bir ounlukla gsterdii zellik, Tunceliyi esiz klmaktadr. Tunceli, snrlar ierisinde yaayan topluluklarn konutuklar Krmancki ve Kurmanci gibi dil ve onun dorudan ima ettii yaam kltr asndan, 1990lardan itibaren ciddi bir grnrlk kazanm olan Krt ulusalclnn; bu topluluklarn hemen tamamnn sregetirdikleri din kimlii zerinden de Aleviliin, st ste bindii, Trkiyede ei olmayan, son derece zgn bir yapya sahiptir. Ancak, almamz ierisinde de grlecei zere, bu topluluklarn gemiten tadklar dil aidiyetleri, bugn, toplumsal yaamn rgtleniinde son derece etkisiz bir pozisyona srklenmitir. Buna karn, bilhassa 1990l yllarda ve ksmen de olsa gnmzde ilde etkin olan bir Krt ulusalc eilimden bahsedilebilir. Fakat zellikle bu dnemin sonlarndan gnmze, yeniden ykselie geen ve kendisini yreye zg bir Aleviliin tanm aralnda ifadelendirilen dini ykseliin, Tuncelili topluluklarn mevcut ulus kimliinden ayrmalarnn, gnmzdeki temel esi olduu grlebilmektedir.

Aleviliin ve Krtln, Trkiye genelinde sahip olduklar aznlk1 konumu, Tuncelide tersi ynde bir sonu da dourmaktadr. Trkiye genelinde hkim olan Trklk ve Snnilik alglar ierisinde aznlkta kalan bu kimlik gruplarnn Tuncelide ezici bir ounluk oluturduklar grlmektedir. Fakat bugn itibaryla, sz konusu saysal ounluun beraberinde getirdii fiili bir iktidar durumundan bahsedilemez. Aleviliin beraberinde tad geleneksel toplumsal kurumlar topluluk-ii srelerde ve hukukunda hlihazrda etkin olmakla birlikte, Tuncelili Alevilerin gndelik yaamlarn zerine kurduklar hukukun nihai noktada devlet kurumlaryla vcut bulduu belirtilmelidir. Tuncelide %90larn zerinde grnrlk kazanm bu ounluun yannda bir de dank yerleimlerde ve zellikle ilin gney ksmlarndaki ile merkezlerinde ortaya kan Snni topluluklar da vardr. Bu ounluk ierisinde, Tuncelinin geleneksel yerleimcileri olan ve sahip olduklar din kimlikleri zerinden hkim sosyo-politik ulus kimliiyle zdelik gsteren Snni topluluklarn varlklar, bu almann ana konusudur.

Aznlk, gnmzde btnyle siyasal bir kavram olarak kullanlmaktadr. Kavramn siyasal ierii, kimlikin de siyasallamas sreleriyle dorudan bir ba ierisindedir. Trkiyedeki karl ise Osmanldan ayran ve bugn Trkiyede mensuplar bulunan devletlerle ortak kimlik kodlarna sahip Ermeniler, Rumlardan farkl olarak; yakn dnem siyasal-sosyal gelimeler paralelinde bugn Alevileri ve Krtleri de kapsamaktadr. Bu son derece tartmal konu, Trkiyenin mevcut uluslararas ekonomik-politik dengeler ierisinde igal ettii pozisyonla dorudan alakaldr. Bu anlamda, kavramn siyasal ierii, Alevilik ve Krtlk kimlikleri zerinde siyasal programlar ne sren resmi sylem ve kartlar arasnda eitlenmektedir. almamz ierisinde ise kavram, sade ve basit anlamyla ok olan ierisinde az olan iaret eder bir ierikle kullanlmaktadr. Zira Tuncelili Snnileri, Tuncelinin hkim sosyo-kltrel yaps ierisindeki ve onlar evreleyen Alevileri, Trkiyenin hkim sosyo-kltrel yaps ierisindeki yerlerini niteleyebilecek daha uygun bir baka kavram bulunmamaktadr.

Konu ve Ama

Trkiyede ulusal dzlemde, Snni-slam dorudan ima eden ve fakat bu din kimliinin farkl yorumlarn iererek, hkim durumda olan sosyo-politik kimlik algsnn, yani Trklk ve Snniliin; bu hkim kimlik kodlarndan dil ve din aidiyetleri ekseninde ayrarak aznlkta kalan, ancak mevcut nfus varl itibariyle egemen durumda olan Krtlk ve Alevilik ierisinde, Tuncelide kazanm olduu aznlk durumu, almann temel ilgi alann iaret etmektedir. Bu anlamda, ulusal sosyo-politik dzlemde biz olan hkim kimliin tekiletirdii Aleviliin ve Krtln oul bir durum sergiledii Tuncelide tekine dnm, yani tekiliin tekilii, Tuncelili Snnileri iaret eden bir tanm aral sunmaktadr denebilir. Fakat yine de bu kapsamda, Tuncelili Snnilerin ortaya kardklar kimlik durumunu rten net bir tanmlama mevcut deildir. yle ki; Aznlk iinde aznlk (minority in minority yahut minority within a minorty), Tuncelili Snnileri tanmlamaya yakn grnen fakat kullanm itibariyle de durumu iaret etmekten uzak bir kavramdr. Aznlk iinde aznlk; aznlk kavramnn iaret ettii, bir lkenin iinde hkim etno-kltre mensup olmayan fakat kendine ait bir kltrel btn (Aydn Emirolu, 2003:107 114) ierisinden meydana gelen bir kavram olduundan, tarttmz konudan uzakta kalmaktadr. Bu kavram genellikle i ie geen ve biri, dieri ierisinde aznlkta kalan, bylelikle de ikili bir aznlk durumu yaayan topluluklar iin kullanlmaktadr. Dolaysyla, Tuncelili Snniler gibi, bulunduklar lkenin hkim ve ounluk sosyo-kltrel kodlarn paylaan ve fakat

bu kodlar paylamayarak ayn hkim kltrel btn ierisinde aznlk tekil eden bir topluluun bnyesinde kaldklar aznlk durumu, kendinde esiz bir rnektir. Tuncelili Snni topluluklar asndan paradoksal olan bu durumun, tarihi, ekonomik ve sosyal sreler erevesinde analizi, bu almann temel konusudur. Bu erevede, gnmzde ulusal dzlemde hkim durumdaki sosyo-politik kimlik algsyla zde olan Tuncelili Snnilerin, geleneksel kimlik alglarnn ulus kimliiyle olan etkileimi; 1970lere dein Alevi ve Snni topluluklarn geleneksel kimlik tutumlar erevesinde var olan ilikileri; Tuncelide Alevilik ve Snnilik gibi temel kimlik belirleyenleri ekseninde grnrlk kazanmaya balayan siyasal kamplama srelerinden itibaren geleneksel kimlik tutumlarnda balayan deiim; ve Snni aznln gsterdii varlk stratejilerinin kimlik eksenli analizleri, tezin esas hedeflerini oluturmaktadr. Bu kapsam ve amalar erevesinde tez, drt ana blmde yaplandrlmtr. Birinci blmde, bugn Tunceli ilinin idari snrlar ierisinde kalan corafyaya dair genel bilgiler ve burada yaam/yaamakta olan topluluklar hakknda zet bir tarihsel arka plan sunulmaktadr. Corafi yapnn Tuncelide ortaya koyduu zgn durumun, insan toplumlarnn yerleimlerinde, ortaya kardklar kltrlerinde ve kendilerini evreleyen farkl kltrlerle olan ilikilerinde belirleyici olduu ve bu zelliklerin gnmzdeki Alevi ve Snni topluluklara tevars etmi olduu fikri belirleyicidir. Bu anlamda, okuyucuda, tez ierisinde bu corafi ve tarihsel arka plana yaplacak gndermelere dair bir fikir oluturmak, birinci blmdeki temel amatr. kinci blmde, bugn Tuncelide yaayan topluluklarn kendilerini tanmlamada temel referans olarak grdkleri din kimlikleri ve yine kendilerine dair

gelitirdikleri tanmlamalarda nemli bir dier etken olan dil konusundaki tutumlar erevesinde genel bir etno-kltrel panaroma karlmaktadr. ana alt balktan oluan blmde, Tuncelideki gncel kimlik tutumlarna dair verilen bilgilerin ardndan, Aleviler ve Snniler balklar altnda, alma konusuna dorudan giri yaplmaktadr. Aleviler ve Tunceliye zg Alevilik hakknda verilen bilgilerde ama, Snnileri evreleyen toplumsaln anlam dnyasn ve bunu grnr klan tutum ve davranlar amlayarak, bir yandan da Tuncelili Snnilerin kimlik snrlarn netletirmektir. Nihayetinde kimlik, ancak tekiyle olan temasnda kendi snrlarn da izmi olmaktadr. Bu alt blm, ayn zamanda Tuncelili Snnilerin yerel kodlarnn da bir blmn aa karmaktadr. Son alt balkta ise dorudan Tuncelili Snniler hakknda alan almasndan elde edilen veriler deerlendirilmekte ve Tuncelideki Snniliin biimleri ana hatlaryla serimlenmektedir. Bu blm, takip eden iki blmde yrtlen tartmalarn temelini oluturmaktadr. nc blm, 1970li yllar nemli bir tarihsel dnm noktas kabul ederek, Alevi ve Snni topluluklar arasnda aa kan eitli ilikilenme biimlerini, Tuncelili Snnilerin anlam haritas ierisinden deerlendirmektedir. Bu ilikileri etkileyen tarihsel, ekonomik, sosyal ve siyasal belirleyenler etrafnda karlatrmal analizler, tezin odak noktasn oluturmaktadr. Drdnc ve son blmde, 1970li yllardan itibaren hzl bir deiim srecine srklenen Alevilik ve Snnilik kimlikleri, kimliin siyasallamas kavram ekseninde deerlendirilmektedir. Tuncelili Snnilerin, kimlik alglarndaki deiimler, gemiten bugne ierisinde yaadklar ounluk karsnda rdkleri varlk stratejileri, bu kapsamda analiz edilmektedir. Bu blmn dolayl bir sonucu olarak, Trkiyenin yakn tarihsel gemii ierisinde, Tunceli rneinde, Trklk

Snnilik ve Krtlk Alevilik kimlik gruplarnn ekonomik ve siyasal etkenlerce ne ekilde grnrlk kazanm olduklar da ortaya karlmakta ve kimlik politikalarna dair son derece zgn veriler sunulmaktadr. Bylelikle, Tunceli rneinde yaanm ve yaanmakta olan toplumsal tecrbeler nda, gnmzde cereyan eden kimlik eksenli toplumsal srelerin salkl deerlendirmelerine imkn tanyacak bir tarihsel ve gncel rnek ortaya km olmaktadr. Bu rnein, kimlik ekseninde grnrlk kazanan gncel sorunlarn zmnde ilevselletirilebilecek faydal bir veri olma olasl, tezin esas amacdr. Yukardaki kapsam ve hedefler dorultusunda yaplandrlan alma, baz nemli eksiklikler de barndrmaktadr. Tez yazm srecinin nihayetinde vcuda gelen bu toplama bakldnda, kendisinden sonraki benzer almalarda daha verimli olabilmesi iin, aa kan kimi sorunlarn da ksaca aktarmak gerekecektir. almada gze arpan ve okuyucunun dikkat etmesi gereken ilk sorunun, veri ylmas olduu sylenebilir. Tuncelide Snni Olmak gibi olduka net bir tanm alanna iaret eden toplumsaln analizine uzanan sre, bu toplumsala ve dahi benzer rneklerine dair hemen hibir yazl kaynaa sahip olmadndan, olduka uzun bir yol ve meakkatli bir seyir izlemek durumunda kalmtr. Tuncelide hayat bulan Snniliin tarihsel ve gncel verileri hlihazrda hayli kapsaml bir ierie sahipken; bu kimlii evreleyen ve bylelikle Snnilii en az kendi i dinamikleri kadar var eden Aleviliin Tunceli yerelindeki rnekleri amlamak, tez konusuna giri metinlerinin hayli uzamasna neden olmutur. Dolaysyla almann ikinci blm ierisinde

deerlendirmeye alnan Alevilik blmnn okuyucunun algsnda, tez konusundan uzaklama gibi olumsuz bir ihtimali ierdii sylenebilir. Ancak, Tuncelili Snnileri evreleyen Alevi topluluklarn inan pratiklerine ve sylemlerine dair yaplandrlan blmn aktarmnda gzetilen amacn, Snni topluluklarn srekli etkileim ierisinde olduklar teki kimliin netletirilmesiyle, tez konusunun irdelenmesinde stlendii belirleyici rol olduu da hatrlanmaldr. Nihayetinde kimlik, bir ynyle de farkllklarn temas noktalarnda belirginleen snrlarn bir araya gelmesi neticesinde ortaya kan toplumsal bir bilin durumunu iaret etmektedir. almaya dair zerinde dnlebilecek ikinci bir skntnn da ilkiyle ilikili olarak, almann blmleri arasnda grlebilecek balant sorunu olduu sylenebilir. almann kendi alannda bir ilke iaret etmesi durumu, alanda derlenen verilere dair, mmkn olan en son noktaya dek ilenmesi gereken bir nem atfedilmesine yol amtr. Elde edilen bilgilere dair gelien bu korumac tavrn, mevcut birikimin ortaya konuunda, kendisini deil kendinden sonrasn giderek daha fazla dikkate alan bir baktan kaynakland ifade edilebilir. Dolaysyla alan almasnda toparlanan her veri, sahip olduu zgnlkler zerinden, uzunca deerlendirilmeye allmtr. almann genelinde gzetilen konu dizini, birbiriyle balantl ve okuyucuda genel bir fikir oluturacak ekilde yaplandrlmasna karn, blmleri oluturan kimi alt balklarda aa kan derinleme, tezdeki genel gidiat ierisinde esas konu ile balantnn zayflad alanlar aabilmektedir.

lk elden deerlendirildiinde almann yine kendi ierisinden grlebilen bu zellikleri karsnda okuyucunun dikkatli olmas, tezin deerlendirilmesini daha salkl klacaktr.

Veri Toplama

Gerek alan almas ncesinde gerekse sonrasnda dorudan alma konumuzla ilgili olarak yaplandrlm yerli yahut yabanc bir kaynaa eriemediimizi ncelikle belirtmek gerekir. alma, bu haliyle, kendi alannda bir ilk olma zellii tayor grnmektedir. Dolaysyla ilk olmann tm dezavantajlarn ve eksikliklerini iermekle birlikte, alannda kendinden sonra gerekletirilecek almalara, ortaya koyduu olumlu-olumsuz deneyimleriyle bir yol haritas sunma ayrcaln da tamaktadr. alma konusunu dorudan olmasa da yan konular itibaryla destekleyecek, son derece geni bir kaynakadan bahsedilebilir. Tunceli tarihi, Tuncelili Alevi ve dorudan olmasa da Snni topluluklar zerine yaplm son derece az saydaki akademik almalar, ilk elden deerlendirilenlerin banda gelmektedir. Ancak bunlarn, zellikle de Tunceliyle ilgili olanlarn, birka nemli istisnayla snrl ve ounlukla birbirini tekrar eden almalar olduklar belirtilmelidir. Bu anlamda Tuncelinin, sahip olduu tm corafikltrel birrnekliine karn Trkiye akademi camiasndan hak ettii ilgiyi grememi olduu aikrdr. Tez, ortaya koyduu zgn verilerle bu konuda akademik bir ilgiyi tetikleyebilirse, varln daha gl bir ekilde anlamlandrm da olacaktr.

Genel olarak Trkiyedeki Alevi Snni topluluklar zerine yaplm almalar, ikincil planda tezin inasnda faydalanlan temel kaynaklar olmulardr. Ancak Tuncelide Snni Olmak, tmyle, Aralk 2005 ve Austos 2006 tarihleri arasnda gerekletirilen yaklak dokuz aylk bir alan almas sonucunda elde edilen bilgilerin, etnografik ve etnolojik okumasnn bir rndr. Bu sebeple, elde edilen veriler ve bu pratiin sonucunda ekillenen eser, dorudan alanda kalnan sre ierisinde edinilen tecrbelerin sonucunda ekillenmitir. Tezin sahip olduu snrlar, dorudan almann da ulaabildii snrlar lsndedir. Alan almas ncesinde alma konusunun ana hatlaryla belirlenmi olmas, fakat benzer rneklerinin yokluu, alma sresince konunun odaklanaca balklarn da alandaki pratik sresinde olgunlamasn beraberinde getirmitir. Bu anlamda alma, kendi ierisinde bu ynyle de bir zgnlk barndrmaktadr. Bu tez, yolun banda kendisine bir hedef olarak Tuncelide yaayan tm Snnileri alma konusu olarak belirlemitir. Ancak alanda karlalan gereklik, almann sadece Pertek ile merkezi ve civarnda kalan krsal yerleimlerdeki ailelerle snrlanmas sonucunu dourmutur. Dolaysyla almann zerinde odakland alan, Pertek ilesinin dou ksmlar olmutur. Ancak birazdan aktarlaca zere, almann kapsam yine de bu alann dndaki dier Snnileri kapsamaktadr. lgili alan dnda kalan yerlerde alma yrtlmemi olsa da bu blgelerden yakalayabildiimiz ilikiler, tezin kapsamn geniletmektedir. almann alan itibaryla snrlandrlmasnda nemli bir etken, Tuncelili Snnilerle kurulan ilikilerin, alan almasnn balangcnda son derece ar bir sre ierisinde gereklemesidir. Tez ierisinde de grlecei zere, Tuncelili Snniler yaklak eyrek yzyldr siyasal kamplama ve atmalarn ykc

sonularnn etkin izlerini tadklarndan ve bunlarn ortaya kard kat kimlik tutumlarna sahip olduklarndan, bu topluluklarla ilikilenme ve nyarglar ortadan kaldracak gvenin tesisi, hayli uzun bir zaman gerektirmi ve tm alma boyunca da bu olumsuzluun etkileri yaanmtr. Tezin ar ilerleyii, ilikilenilen ksmlarn Tunceli geneliyle kyaslandnda son derece snrl kalmas ve daha da nemlisi, alanda karlalan durumun ilk kez deneyimleniyor oluu, alma blgesinin snrlandrlmasn zorunlu klmtr. Tez konusunun alan itibaryla snrlandrlmasnda belirleyici olan bir dier etken de yaadmz maddi skntlarn boyutlar ve zaten ar ilerlemekte olan almann sre bakmndan da skmasdr. Dokuz ay gibi uzun saylabilecek bir dnem, alanda kalnm olmasna karn, bu sre kesinlikle yeterli grlmemelidir. Tezin ilk aylarnda ounlukla baarsz bir biimde sonulanan giriimler, alanda kaldka, yabanclk bu deneyimlerle asgariye indirildike almaya balanmtr. Fakat tam bir btnlemeden bahsetmek mmkn deildir. Her halkarda en verimli dnemlerin yakalanabilmesi ancak ilk drt ayn sonunda gereklemitir ve bu, tezin gerek anlamda ekillenmeye balad ilk noktadr. Dolaysyla kar karya kalnan zaman problemi, tezin alan ksmnn snrlandrlmasnda nemli bir karar olmutur. te yandan, Tuncelili Snnilerin ounluunun Elazda ve az bir ksmnn Tunceli il merkezinde yayor olmalar, ilin farkl kesimlerinden Snnilerle temas kolaylatrm ve bu blgelere dair de faydal grmeler gerekletirilebilmitir. Maddi eksiklikler de kimi zaman almay dahi durduracak boyutlara erimitir. Bu durumun dorudan bir sonucu olarak ortaya kan barnma sorunu da alan almas zerinde ciddi bir sknt olarak ba gstermitir. Rahat bir alma ortamnn olmay, bu eksikliin darda, kimi zaman kafelerde kimi zaman

ktphanelerde giderilmesi masraflar katlayan olumsuzluklara yol amtr. almann beinci aynda ancak kalc bir zme kavuturulabilen kalacak yer sorunu, bu vakitten sonra ilerin salkl bir ekilde yrmesinde belirleyici olmutur. Bu sebeple bir kez daha, uzun vadeli alan almalarnda salam bir maddi altyapnn gereklilii, benzer almalar yrtecek aratrmaclarn her daim tamamlamas zorunlu bir n koul olarak ortaya kmaktadr. Sonuta, almann ilk drt ay Elazda farkl yerlerde ve geri kalan Tunceli il merkezinde ikamet edilerek gerekletirilmitir. Pertek ile merkezine ve civar krsal yerleimlere, alma ierisinde ilerleyen ve genileyen ilikilere bal olarak artan aralklarla gidilmi ve mmkn olabildiince uzun sreler dhilinde kalnmaya gayret edilmitir. Bu anlamda, almann ancak son ay gereken verimlilikte deerlendirilebilmi ve son derece faydal bilgilere ulalabilmitir. Elaz ve Tuncelide ikamet etmi olmak, alma asndan bir olumsuzluk tamamtr. Zira Pertek ilesi, bu iki il merkezine yaklak yarm saat uzaklktadr. Dolaysyla ou kez gn birlik gidilerle de grmeler geekletirilmitir. te yandan, Tuncelinin farkl ilelerinde yaayan Snnilerin youn olarak g ettikleri Elazda da alma imknlar yaratlabilmitir. Alanda kalnan sre ierisinde Pertek haricindeki ilelerde yaayan Snnilere ilikin verilerin nemli bir ksm da Elaz ve Tunceli il merkezlerinde yrtlen grmeler sonucunda derlenmi ve bylelikle tezin hacmine nemli katklar salanabilmitir. Teknik imknszlk nedeniyle, alan almasnn ancak son iki ay ierisinde fotoraf ve kamera ekimleri yaplabilmitir. Fakat bu ekimler de Snni topluluklarn sosyal etkinlikleri deil, kullandklar belirli kutsal meknlar ve baz Alevi ritelleri zerinedir.

Alan almas sresince ses kayt cihaz bulunmasna karn birka istisna dnda hemen tm kaynak kiilerde belirgin bir ekingenlik yaratt gzlemlenen bu teknikten de vazgeilmek durumunda kalnmtr. Grmelerin Snni topluluklarn gndelik yaam kltrlerine dair blmlerinde belirgin bir rahatlama gzlemlenirken, kimliin siyasal pozisyonu ve gemiten gncele bu erevede yaananlar sz konusu olduunda ak bir olumsuz tavrn belirdii gzlemlenmitir. Grmecilerin ok az ses kaydna raz olarak bu tr konularda konumu ve fakat ak bir temkinlilik ierisinde konu hakknda bilgiler vermilerdir. Bu yzden grmelerin tamamna yaknnda sesle belgeleme tekniinden faydalanlmamtr. almann tm, alan almas deneyimi ilerledike belirginleen konular erevesinde hazrlanan bir grme klavuzu2 ekseninde yrtlm ve grmeler esnasnda notlar tutulmutur. ou zaman da gerek Alevi grmecilerde gerekse Snnilerde, not tutmann dahi yadrgand belirtilmelidir. Gzlemlere ilikin deerlendirmeler, kiisel tecrbe ve fikirler, tutulan notlar, grmelerin ertesinde Alan gnlne belirli aralklarla kaydedilmitir. Hakknda hibir benzer yazl rnei bulunmayan ve tmyle alanda ekillenen bu almann, tez metini haline gelii arlkl olarak Alan gnlne dlen notlar sayesinde hayat bulmutur.

almada kullanlan grme klavuzu Ekler blmnde verilmektedir. Grme klavuzu, alan almas sreci ierisinde ekillendirilmitir. Alanda gerekletirilen grmelerde derlenen bilgilere paralel olarak, belirli konu balklar altnda derlenmi ve sohbetlerde n ac olabilecek sorulardan oluturulmutur. Klavuz, her tekil grmede tmyle kullanma sokulmamtr. Kaynak kiinin ya, sosyo-ekonomik konum, meslek vb. zelliklerine ve kiisel ilgi alanlarna gre gelitirilen grmelerde, ilgili blmnn devreye sokularak, bilgilerin derlenmesinde yn verici olmas gzetilmitir. Dolaysyla, soru cevap tarznda bir kullanm zellii yoktur.

Aratrma Sreci

Yksek lisans eitimime baladmda da ilk tez nerimi danman hocama sunduumda da aklmdaki dnce, lisans tezimde Tuncelideki Alevi topluluklarn kutsal mekn kltleri zerine yaptm almann bir benzerini yksek lisans tez almasnda da yinelemekti. Fakat bu seferki niyetim, farkl inan topluluklarnn (Alevi ve Snni) tutum ve pratiklerini, kutsal mekn kltleri ekseninde almak ve bu temelde etnolojik bir eser hazrlamak ynnde idi. Konuyu kafamda ekillendirirken, Alevi topluluklar asndan kendimi hazr ve avantajl

hissediyordum, nk acemiliklerle dolu olsa da lisans tezimi bu konuda hazrlamtm ve bu blm iin yine Tuncelide almay dnyordum. Ancak henz, Snni topluluklar asndan alma yapacam alan konusunda netlemi bir fikrim yoktu nk Tuncelideki Snni topluluklardan bihaberdim. Tuncelili olmama karn bu bilgisizliimin, benim de dier tm iTuncelililer3 gibi farknda olmadan ierisine doduum ve gayet doal biimde kafamda ekillenmi olan anlam kodlarndan kaynaklandn renecektim. nk bu kodlara gre ekillenen bir aidiyet olan Dersim ve Dersimlilik, sadece Krmancki ve Kurmancki konuan Alevileri ve onlarn gemi dnemlerde ilikide olduklar Alevi topluluklar kapsayan bir sosyo-kltrel corafyay tanmlamaktadr. Bu corafyada bir dnem Ermeniler ve bugnde az da olsa Snniler olmasna karn, sahip olduklar aznlk statleri gerei bu farkllklar dikkate alnmamaktadr. Dolaysyla, alan almas ierisinde karlatm ou i-Tuncelili de alma

-Tunceli yahut -Dersim tez ierisinde olduka nemli bir belirte olarak kullanlmaktadr. Kavramn iaret ettii corafi ayrm, ayn zamanda, Tuncelili Aleviler ierisinde de farkl anlam dnyalarna iaret etmektedir. I. Blmde, bu kavram amlanmaktadr.

konumu rendiinde en az benim kadar meraklyd ve hatta aknln aka da vurabiliyordu. Fakat ben, aslnda daha birka yl nce yakn bir akrabamn dnnde Tuncelili Snnilerle temas etmitim. Kuzenlerimden birisi Mazgirtli Snni bir ailenin oluyla evlenmiti. Bu dne geni bir akraba evresiyle birlikte katlm ve hatta dn akam, gelenek olduu zere, erkek evine giderek yemek yemitik. Tuncelideki tm Alevi evlerinin duvarlarn ssleyen, Alevi teolojisiyle ilgili resim ve hallarn yerine Kbe fotoraflaryla karlatmzda, ancak o zaman bizden farkl bir yerde olduumuzu anlamtk. emigezek ve Pertekten farkl olarak, ounlukla Alevi topluluklarn gndelik yaam kltrleriyle hemhal olmu Mazgirtli Snnilerle ilk temasm, zamanla unutacak ve dier Dersimliler gibi ben de onlar mevcut geleneksel anlam btnl ierisinde kabul edecektim. Ta ki danman hocamla tez konusu zerine grene dek Danman hocamla yaptmz grmede, artc bir biimde aklma gelen ve hocama aktardm yukardaki rnek, bylesi bir alma yapmaya ynelik ilk adm oldu. Trkiyede aznlkta olan ve bu durumun maduriyetini arpc biimde yaayan bir inan grubunun (Alevilik) egemen olduu bir alanda onun bnyesinde aznlk durumunda kalan hkim dinsel kimliin (Snnilik) temsilcileri zerine alma, henz denenmemi parlak bir fikirdi. phesiz bu fikrin sahibi, danman hocamd. Alan almas ncesinde veri toplamaya baladm dnemlerde; ilk kez emigezek, Pertek, Mazgirt ve Hozattaki Snnilerin varln renecektim. Haklarnda aktarlan dank ve ounlukla belirgin olumsuz fikirlerle ykl bilgileri

derledike, hakknda hibir bilgiye sahip olmadm bir topluluk zerine alma yapacak olma dncesi, bir yandan beni heyecanlandrrken bir yandan da rktecekti. rkekliim, almann baarsz olma olaslndan ileri geliyordu. Alan almasnn ilk aylarnda edindiim tecrbeler, bu konuda yersiz kayglara kaplmam olduumu da gsterdi. Her ne kadar uzun yllar Tuncelide yaamam olsam da tm temaslarmda karlatm ilk soruya verdiim cevap, muhataplarmn ounluunun benimle ilgili tutumlarn ve doal olarak grmelerimin snrlarn da belirliyordu. Paras olduum geni ailenin bulunduu blge, Tuncelide yaygnlkla bilinen yerlerden birisiydi: Kutuderesi mevkii (deitirilen adyla Gkek) Tuncelide her daim youn atmalarn yaand bir yerdi. Grmecilerim iin i-Tuncelili olmam bal bana nemli bir kimliklendirici veri iken bir de blgenin srekli olarak byk atmalarla karakterize olmas ou zaman ilikileri bsbtn engelleyen bir rol oynuyordu. almann umutsuzluk hissi yaratacak lde ar ilerledii ilk dnemlerde, bir sre sonra, ilikileri son derece olumsuz etkilediini grdm bu bilgiyi, grmecilerimin sorularn ince bir yntemle es geerek amaya niyetlendim. Hlihazrda Ankaradan geldiimi sylyor ve ister istemez Ankaral olduum havas yaratm oluyordum. Birka kez, Nerelisin? sorusuna Ankaralym diyerek cevap verdim ve gzle grlr olumlu sonular da elde ettim. Ancak sohbet ilerledike birbiri pei sra gelen aileye, balantl olarak da inan ve siyasal tutumlara dair sorularda, bariz bir ekilde, ilk cevabmla balattm gerek olmayan

durumu srdrmeye devam etmek, son derece etik d ve rahatszlk vericiydi. Dolaysyla bu tutumumdan vazgetim ve almam kaderine braktm. Her ne kadar ierisine doduum kltr itibariyle Alevilie ve bu inancn gereklerine yabanc olmasam da din konusundaki tutumum, her halkarda Snnislamn yaam pratiklerine dair konulardaki eksikliklerimi gn yzne karyordu. Bu yabanclk, almann ilk dnemlerindeki ar seyrin, tarafmdan beliren nemli bir nedeni idi. te yandan kendilerini ounlukla Trk milliyeti sylemi yahut da etkin bir Snni-slamc bakla var ettikleri kimlik alannda tanmlayan grmecilerimle temaslarmda; bu siyasal kimlik tutumlaryla olan politik mesafem de bu ar ilerleyite etkili oluyordu. Maddi skntlarn ve kalacak yer sorununun yan sra yukardaki durumun da etkili olduu almann ilk drt ay ierisinde ounlukla devam gelmeyen bir dizi grme gerekletirdim. Olumsuzluklarla ilerleyen bu dnemin en byk getirisi, yabancs olduum yereldeki bu anlam dnyasna dair bilgiler edinmemdi. Tez konusu kapsamnda da bilgiler edinmekle birlikte bu dnemin biricik faydas, almann hedefi olan topluluklara dair zgn bilgilere ve artk araclara gereksinim duymakszn grme gerekletirebilecek yerel kimlik kodlarnn bilgilerine ulamam oldu. 2006 Bahar aylarnn sonundan itibaren alma, bir dizi ve ok nemli gelimelerle umut verici ynde ilerlemeye balad. zellikle Pertek kkenli olan ve bugn Frat niversitesi lahiyat Fakltesinde retim grevliliini srdren kaynak kiilere ulamam, tmyle bir dnm noktas idi. Bu kaynak kiilerin sunduu bilgiler ve geride braklan yaklak be aylk bir alan tecrbesinin ortaya koyduu tecrbe birikimi, tezin hzl bir biimde ilerlemesini salad. likiler

geniledike ve Snni topluluklar ierisinde stat ve prestij sahibi kaynak kiilere ulatka yeni ve hayli geni bir alan da ortaya km oldu. Son aylar, kalacak yer sorunun zm, genileyen iliki alar sayesinde almann hzl ve verimli biimde gelitii dnemler oldu. zellikle, bu dneme kadar ilgili topluluklarn tariheleri, gndelik yaam kltrleri ve en nemlisi gncel kimlik tutumlarnn gerektirdii eitli davran rntlerine dair edinilen tecrbe ve bilgilerin nda, yabanclkn esas olarak ald ve bylelikle ilikilerde verimin yakaland bir sre var edildi. Tuncelili Snni topluluklarn yaam alanlarna ulama ve buralardaki grmelerde gl referanslar sunarak ve en nemlisi sz arasnda gelen snamalara (yani topluluun kendisine dair bilgilerde yine sadece kendilerinin rettii bilgilerle) cevap verebilme, almann ayaklar zerine oturduunun iaretleri oldu. Bu olumlu ilerlemelerin yan sra uzun dnem alanda kalmamz, varlmzn topluluk iinde dillendirilmesi; kimi zaman da srpriz bir ekilde, kendi istekleriyle grme talebinde bulunan yeni ilikilerin domasna vesile oldu. Bu grmeler, en verimli bilgilerin temel kaynaklarndand. Son derece geni bir kapsama oturan bu alma, ncelikle alan almas asndan benim iin esiz bir yaam tecrbesine ve uzun sreli etnolojik bir almann deneyimlenmesine vesile oldu. Hakknda hibir bilgiye sahip olmadm Tuncelili Snni topluluklarn tarihsel ve gncel kimlik tutumlar ierisinde, gndelik yaammdaki tutum ve davranlara yn vermeseler de ierisine doarak sahip olduum Alevilik kimliinin, iaret ettii yabanclk; gerekletirdiim alan almasnn, kendi tanmnda ikin olan zgnl yaamama imkn tand. Zira bir aratrma teknii olarak katlarak gzlem, etnolojik bir perspektifte, en genel

tanmyla aratrcnn kendi anlam btnlnden tmyle farkl bir sosyal evrenle temasn iaret etmektedir. Dolaysyla kendi memleketim olmasna karn Tuncelide de Tuncelinin (Dersimin) bir kimlik sembol olarak Alevilik ve Krtlkle bir tutulduu d dnyada da haberdar olunmayan Tuncelili Snni topluluklar zerine gerekleen bu alma, konusu itibaryla arpc paradokslar sergiledii kadar aratrcnn alan deneyimlerinde de kendine zg bir durum sunmaktadr. Tuncelili Snni topluluklarn gemiten bugne sahip olduklar kimlik tutumlarndaki dnmler, kendilerini evreleyen Alevi ounlukla olan ilikiler ve bu ounluk ierisinde dnemsel sosyal-politik gelimeler ekseninde rdkleri varlk stratejileri, tmyle alan almasna dayanan bu tezde ortaya konmaya allmaktadr. Alannda bir ilke iaret eden bu almaya her ynyle bir deneme gzyle baklmaldr. almaya ynelecek olumlu-olumsuz tm eletiriler, kendisini takip eden rneklerde aratrclara daha verimli olanaklar sunduu lde bu almay daha anlaml ve hedefine ulam klacaktr.

I. BLM: CORAFYA VE TARH

Gncel ve tarihsel belgeler deerlendirildiinde, son derece ilgi ekici bir biimde, bugn Tunceli il snrlar ierisinde kalan blgede yaayan topluluklarn geim etkinliklerinin ve buna bal olarak grnrlk kazanan farkl etno-kltrel topluluklarn yerleim zelliklerinin ciddi boyutlarda deiim geirmemi olduu grlmektedir. Tarma ve hayvancla yaslanan, geni apl olmayan retim ve faaliyetler; il ve birka ile merkezindeki son derece snrl, kk lekli sanayi tesisleri haricinde Tuncelide yaayan topluluklarn, bilinebilen en uzak gemiten gnmze, temel geim etkinliklerini oluturmaktadr.4 phesiz, tarihsel sre ierisinde maddi kltrel elerde ilerlemeler yaanm ve retimin biim ve nitelii de eitli deiimlere uramtr. Fakat tarih ve gncel arasnda ortaya kan bu dikkat ekici benzerlik son derece nemlidir. Zira Alevi ve Snni topluluklara dair; mevcut geim etkinlikleri, yapsal zellikleri ve yerleme blgeleri gibi nemli verileri yaratan bu temel faktrler, byk llerde blgenin tarihsel gemiinin birikimi zerine oturmakta ve dolaysyla gnceli de belirlemektedir. Sz konusu karlatrmalar ierisinde, bugnk Tuncelide yaam ve yaamakta olan topluluklar hakknda kltrel analizlere imkn veren olduka nemli bir dier belirleyenin de ilin corafi yaps olduu anlalmaktadr. Gerek eldeki yazl belgelerde gerekse szl kltrle kolektif hafzada yaatlan tarihte, blgede yaam topluluklarn temel geim faaliyetlerinin, yerleme blgelerinin ve bu erevede karlkl ilikilerinin tmyle corafi yapya uyarl bir biimde
4

l genelindeki geim etkinlikleri ve buna bal nfus hareketlilikleri ve bunlarn yapsal zellikleri hakknda son derece kapsaml, ayrntl ve gncel olmas bakmndan da nemli bir kaynak iin bkz. Tunceli l evre Durum Raporu 2005. Sz konusu gncel veriler ierisindeki sosyo-ekonomik faaliyetlerin, Tunceli hakkndaki tarihsel belgelerle kyaslanabilecek rnekleri iin ayrca bkz. Ylmazelik, 1998; Bulut, 1992; Bayrak 1997 ve Hezarfen, 2003.

ekillendii grlmektedir. Gnmz Tuncelisindeki iki esas etno-kltrel topluluu oluturan Alevilerin ve Snnilerin de benzer zellikler gstermeleri de son derece anlamldr. rnein, 1970li yllarda yapm tamamlanan ve Tunceli ilinin tm gney snrn oluturan Keban Barajnn zerinde kurulu olduu Frat Nehrinin bu blgede oluturduu havzann, ayn zamanda ildeki Snni topluluklarnn esas yerleim alanlar olmas dikkat ekicidir. Batdan douya doru ilin gney snrnda sralanan emigezek, Pertek ve Mazgirt ileleri, Tuncelideki Snnilerin tamamna yaknn yaad yerlerdir. Bu blgede Alevi topluluklarn da varlklarna karn, sz konusu ilelerin kuzey ksmlarna gidildike balayan ve ilin geri kalann oluturan sarp dalarla kapl i blgelerde ise tmyle Alevi topluluklarla karlalmaktadr. Bugnk il snrlar ierisinde tarma elverili son derece kstl alanlarn hemen tmyle gneydeki vadi etrafnda bulunmas, tarih boyunca ilin gney kesimlerinin yerleik kltrlere ev sahiplii yapmasn da salamtr. Merkezi ticaret yerleimleri bu blgelerde kurulmu ve eitli tarihi devirlerde farkl devletlere dhil olarak, i ksmlardan uzak kalan merkezi otoritenin ve yayd kltrn bu blgelerde kklemesini salam grnmektedir. Yksek dalar, derin vadiler, yaylalar ve ormanlarla kapl i blgeler ise gemiten bugne ger ve yar ger topluluklara ev sahiplii yapm ve bu blgelerde yerleik bir kltr alan da oluturan topluluklara her daim evresel etmenlerden uzak kalabilme imkn tanmtr. Sz konusu greceli izolasyon durumunun, blgede yaam topluluklar hakknda yazl sosyo-ekonomik veriler sunan tarihi kaytlarn balangcndan 20. yzyln ortalarna dein srd bilinmektedir. Bu durumun, birikimli ilerleyen bir

sre olan kltrel deiimle birlikte, bugnk Tunceliyi son derece zgn toplumsallklarn barna haline getirmi olduu rahatlkla ifade edilebilir. Dolaysyla, i blgelerde varln koruyabilen ve merkezi kltrel deiimlerden uzak kalan etno-kltrel topluluklar ile bunlarla yakn temas ierisinde olan gneydeki topluluklarn gnmze tadklar toplumsaln biim ve ierii, Trkiyede baka hibir yerde benzerine rastlanmayacak bir kltrel tarih de sunmaktadr. Corafi yapya dayal temel farkllklar, kuzey ve gney arasnda, bir eit, i blmne ve uzmanlamaya dayal ekonomik faaliyet ba da dourmutur denebilir. lin gney hattndaki ile ve bu ilelere bal baz nahiye merkezlerinde oluan pazarlar ile bu pazarlara yakn evre kyller arasnda oluan ilikiler sz konusu ekonomik ilikilerin temelini oluturmaktadr. Bu ekonomik blmlenme temelinde gelien topluluklar aras ilikilerin, yakn tarihe kadar Alevi ve Snni topluluklarn yaattklar geleneksel kltrel kurumlarn biricik belirleyeni olduu da rahatlkla sylenebilir. Alevilik ve Snnilik kimliklerinin blgede vcut bulduu srelerden ncesinde var olan benzer ilikilerin bu etno-kltrel topluluklara tevars ettii aikrdr. Bu miras, phesiz, beraberinde ncesindeki uzun binyllarda i ie gemi bulunan kltrel geim etkinliklerini, dnce ve davran rntlerini de iermektedir. zetle, alma ierisinde deerlendireceimiz konunun muhataplar olan ve ayn zamanda tadklar kltrel zellikleriyle tarihin gncelde vcut bulmasn salayan Alevi ve Snni topluluklarn incelenebilmesi, blgeye dair i ie geen temel iki nemli bala dair ksa bir girii zorunlu klmaktadr. Bu, corafya ve tarihtir.

Bu ereveden olarak, corafyann ve tarihsel srelerin gncel tablonun biimlenmesindeki rollerine dair zetle unlar ifade edilebilir; Tunceli ili, Dou Anadolu blgesinde Frat Havzas ierisinde kalan belirgin doal snrlarla kuatlm, yksek ve dalk bir blgedir. l alan, kuzeyden ve kuzey-doudan lkemizin dzenli sradalarndan olan Munzur Dalaryla, gneyden Keban baraj glyle ve doudan da Peri Vadisiyle evrilidir. Son derece yksek dalarla ve sarp arazilerle kapl Tuncelide, yeryz ekillerinin %70ini dalar, % 25ini platolar ve ancak %5ini ovalar ve kk dzlkler kaplamaktadr. (Kutlu, 1987 ve Tunceli l evre Durum Raporu 2005) Yksek ve dalk bir arazi yapsna sahip olan Tuncelide, bu ykseklikten ve bol yalardan faydalanan kuvvetli akarsular, dalar zerinde kendilerine derin ve sarp dereler tesis etmiler, sra dalar birer birer keserek, zayf olanlarn paralamlar ve blgeyi etin engebeli bir hale getirmilerdir. Bu btn ierisinde, sra dalarn byklnden, durumundan, yapsndan ve andrma eklinden ileri gelen farklarla Tunceli, birbirinden ykseklik ve engebe derecesiyle ayrlan farkl bir takm blmlere ayrlmtr. Bu blmlenmede en belirgin fark; tarma elverili arazilerin hemen hepsinin bulunduu gney kesimler ile dalk i blgeler (iTunceli) arasndadr. zetle Tunceli, kendisini drt tarafndan eviren blgelerden hibirisine benzemeyen bir yer olma zelliine sahiptir. (Tunceli l evre Durum Raporu 2005) Ykseltisi gneyden kuzeye doru artan Tunceli ilindeki dalar, Dou Toroslarn uzantlar olup, ilin kuzey-batsn, kuzeyini ve kuzey-dousunu hemen hemen btnyle kaplar. Bu dalar, Dou Anadolu sradalarnn genel yapsna uygun olup, bat dou ynnden uzanrlar. Bir yandan yzey sularyla anarak, bir

yandan da akarsularla derince oyularak yksek platolara (yaylalara) dnmlerdir. Vadiler ok dar ve diktir. Ovalar olumamtr. Bu genel grnt ierisinde yrenin en yksek ksmlar (yaklak olarak 3000 m. civar ve zerindedirler), ilin kuzeyinde Tunceli Erzincan snr zerinde uzanan Munzur sradalardr. Krmz ve gri renkte olan bu da sralarnn eteklerinden doruklarna kadar bitki rtsne rastlanmaz, tamamen plaktrlar. zerlerinde krater glleri, yeil otlaklar, geni meralar olduundan, bu dalar Tuncelide gebe hayat yaayan insanlar iin birer yayladrlar. Bu srada zerinde, douda Munzurlarn bir devam grnmnde olan Mercan Dalar ykselir. Mercan Dalar, sivri doruklaryla, ok yksek bir srt halinde douya doru uzanr. Bunlar, ilin kuzey ve kuzey dou snrnda bulunan Plmr ilesine doru iyice incelir ve alalr. lde, bu dzenli ve yksek sralar dnda orta ve gney kesimlerde tek tek ykselen kabarklklar vardr. Bu ykseltiler, yaklak olarak 1500m. ykseltili bir taban zerinde sralanmaktadrlar. Birbirlerinden, tpk daha kuzeydekiler gibi, derin ve dar vadilerle ayrlan bu ykseltiler, sk saylabilecek mee ormanlar ile kapldr. (Kutlu, 1987 ve Tunceli l evre Durum Raporu 2005)5 Tunceli ilinde, dalardan sonra arlkl yeryz eklini yaylalar

oluturmaktadr. Yaylalar, ounlukla Munzur Dalarnn yksek srtlarla evrilmi dzlklerinde grlmektedirler. Da sralar, Munzur Vadisine ok dik yamalarla indiinden burada geni yayla alanlarna rastlanmaz. Buna karlk gneydou ve douda eitli ykselti basamaklarna sralanm yaylalara sk rastlanr. Tuncelinin dalk ve yksek kuzey yarsnda Ovack ilesi dnda vadi dzl yoktur. Bu
5

Gerek Kutlunun almasnda gerekse sonraki almalarda ilin corafi zellikleri asndan temel referanslar olarak kullanlan kaynaklar iin bkz. Tunceli l Yll 1973; Darkot, 1943; Aar, 1940; Saraolu, 1956; Erin, 1953.

engebeli grnm ierisinde, bat dou ynnde uzanan 85 kilometre-karelik dzlk alanda ilin en nemli ovas olan Ovack (Zerenik) yer almaktadr. Buna karn, Keban baraj glnn kuzey sahillerini oluturan ilin gney ksmlar tamamen farkllk gsterir. Ykseltinin Munzurlardan Murat Vadisine (bugnk Keban baraj glne) doru, yani kuzeyden gneye doru yava yava alalarak bir anm yzeyini oluturduu bu alanda ykselti 1000m.nin altna der. lenebilir, geni saylabilecek tarm alanlarnn hemen tamam bu blgede bulunmaktadr. Batdan douya doru emigezek, Pertek ve Mazgirt gney hatt boyunca, baraj glne snr olan gney ilelerdeki dzlkler, ildeki tarm alanlarn iaret etmektedir.(Kutlu, 1987 ve Tunceli l evre Durum Raporu 2005)

Genelde yksek bir yre olan il alan, akarsu bakmndan da zengindir. Yukarda szn ettiimiz dalarn ykseklikleri gz nnde bulundurulursa, bol kar ve yamur sularyla eitli kaynaklardan beslenen akarsularn okluu aklk kazanr. Byk bir blm dar ve derin vadiler iinde aktklarndan, bunlardan herhangi bir biimde yararlanlmamaktadr. Dzenli ya alan yksek dalarda dibe ekilen kar ve yamur sular, daha dk ykseltilerde kaynaklar eklinde yeniden yzeye ktklarndan, zellikle Munzurlar zerindeki yaylalar bol kaynak sularyla beslemektedirler. lin en byk akarsuyu Munzur Suyudur. Munzur Suyu, Ovackn kuzeyinde Ziyaret Tepenin eteklerinde gzeler halinde kar, nce douya doru akarak ve ovay katederek gneye ynelir. ok eimli bir alanda hzla akan Munzur Suyu, ilin nemli dier akarsularndan Mercan, Kalan, La, Harik (Plmr) Derelerini bnyesine alarak Mazgirt ilesi, Akpazar Buca yaknlarnda kuzeydoudan gelen Peri Suyuyla birleerek Keban baraj glne karr. Tm Frat havzas ierisinde kalan bu akarsularla, Tunceli ili akarsularla evrili bir yarmada olarak nitelendirilmektedir. (Kutlu, 1987: 35)

Bugn Keban baraj glnn boydan boya kaplad ilin gney snr, baraj ncesinde, yukardaki akarsularn birleerek oluturduu Murat Nehri vadisidir. Yaklak 125 km olan ve bugnk Tuncelinin gney snrn oluturan bu vadi, ayn zamanda, yredeki ilk insan yerleimleri hakknda bizlere somut veriler sunan ve zerinde, eitli tarihlerde arkeolojik aratrmalar yaplm tek yerdir. Sz konusu almalar, Keban Baraj inaat ncesinde hzl bir biimde organize edilen ve baraj sular altnda kalmas ngrlen yerlerdeki yzey aratrmalarndan, kurtarma kazlarndan ve 19. yzyl sonlarnda baz yabanc aratrmaclar tarafndan yaplan ksmi aratrmalardan olumaktadr. Bu almalar, bugnk Tunceli il snrlar ierisinde kalan alanda yaplm olmalar bakmndan, ilin kapsad corafyada yaam eski kltr katmanlarn aa karmakta, bizlere yredeki en eski insan faaliyetleri hakknda ilk elden veriler sunmaktadrlar. Sz konusu almalarn hemen hepsi, yakn bir zaman ncesinde, baz yabanc kaynaklarn ilk evirileriyle de desteklenerek Erdoan (2004 ve 2005) tarafndan yaymlanmtr. Bu son derece faydal derlemelerden anlald zere; bugnk Tunceli ilinin gney snrn oluturan Keban baraj glnn zerinde ykseldii Murat Nehri vadisi, insan varlnn yredeki ilk izleri asndan, Paleolitik Dnem gibi olduka erken bir tarihi devire kadar uzanmaktadr. zellikle bugnk emigezek ve Pertek ileleri civarnda younlaan ve ilk evresini 19. yzyl sonlarndan Cumhuriyete kadar olan dnemin, ikinci evresini ise 1960larda ve 1970lerin balangcnda Keban Baraj inaatyla ilgili olarak yaplan almalarn oluturduu kazlarn ortaya kard bilgilerden anlald kadaryla6; Paleolitik dnemden itibaren ilin gney ksmlar ciddi boyutlarda insan
6

Bu iki ana dnemden sonra 1980li yllardan itibaren eitli aralklarla, yine zellikle ilin gney ksmlarnda younlamak suretiyle, eitli yzey aratrmalar yaplmtr. Bu kaynaklar ve deerlendirmeleri iin bkz. Erdoan 2004 ve 2005.

yerleimlerine sahne olmu ve yerleik hayatn ilk rneklerini barndrmtr. Bu ilk yerleim alanlar, tarihsel sre ierisinde, nemli birer ticari merkez stats de kazanacaklar ve gnmze dek ulaacaklardr.

Aratrmalar avc-toplayc yaam tarzn tanmlayan Diptarih (Paleolitik) srecinde Dersimin (Tunceli) yksek yamalarndaki doal snaklaryla uygun bir ortam saladn gstermektedir. zellikle akmakta ileme atlyeleri nemsenecek dzeydedir. Pulur ve Altnovada (Noruntepe, Tepecik vd.) bulunan hyklerde yaplan kazlar blgenin ilk yerleimlerini ortaya koymaktadr. (Erdoan, 2004: 9 10) Keban baraj glnn geni doal snrlar iindeki gzelerin bolluu, orman kalntlarnn ve doal kaya snaklarnn varl, kara ve su hayvanlarnn okluu, insanlar Eski Ta devri (Paleolitik) bandan ve daha da ncesinden buralara ekmi, yeryznn elverili ksmlar insanlarn akmlarn, yollarn ve yerleimlerinin kolaylatrmtr. Buras dou bat, kuzey gney bir kavak noktas olmutur. Bu blgede tarih boyunca ve bugn de doa smrclne devam edildiini, eskilerin yerine bir ey konmadn gzlemi bulunmaktayz (Kkten, 1971: 3) Sz konusu almalarn sonular incelendiinde, Tuncelinin gney snrlarndaki insan yerleimlerinin izlerinin Paleolitikten itibaren grnrlk kazandn ve bu tarihten gnmze dein hibir kesintiye uramadan geldiini gzler nne sermektedir. Kazlarn sonucunda Paleolitii takiben Kalkolitik ve Neolitik dnemlerle birlikte, ilk a Anadolu uygarlklarna uzanan bir kesitte yredeki kltr rnekleri hakknda gl maddi kantlar elde edilmitir. Bu alma notlarnn ounluunda da zikredildii zere, konuya dair zc olan durum: Trkiye ierisindeki benzerleriyle de kyaslandnda bylesine zengin

bir tarihsel arka plana sahip olan blgenin hak ettii ilgiyi grmemi olmasdr. Uzak akrabalarmza ve dahas insanln erken dnem tecrbelerine, kltrel mirasna uzanan bu kaynaklar, bugnde de aratrclarn kapsaml ilgilerini beklemektedir. stelik hak ettii ilgiyi dahi gremeyen yerler, Tuncelinin gney ksmlardr. lin i ksmlar ise Erdoann (2004: 11) benzetmesiyle syleyecek olursak; terra incognita (kefedilmemmi kta) durumunu korumaktadr. Srtn, sarp dalarla kapl i-Tunceliye yaslayan, Murat Nehri vadisi boyunca sralanan yerleim alanlar; bir ynyle merkezi devletlere ve ticarete balanacak, bir dier ynyle de i-Tuncelideki topluluklarla bazen atmal bazen de bark bir ekilde ticari ilikilerini srdrecektir. Bu temel ayrmlama, tarihsel sre boyunca devam edecek ve Alevi Snni topluluklarn hem kendi aralarnda hem karlkl olarak, ounlukla miras alp yaattklar en karakteristik ilikilere kkl bir arka plan da yaratacaktr. Bugnk Tuncelinin gney kesimleri, Ortadoudaki dier byk akarsu havzalarnda olduu zere, gerek uygarlk (devletleme) ncesi dnemlerde gerekse sonrasnda insan toplumsallnn etkin izlerinin birbiri ard sra grnrlk kazand alanlardan birisidir. Tunceli, bulunduu blge itibariyle ilk adan itibaren Ortadou ve Anadoluda ortaya kan uygarlklarn kapsamnda kalm ve izlerini bugne dek tamtr. Yazl kaynaklardan ve bunlar zerine yaplm az saydaki aratrmadan anlald kadar ile Tunceli; Dou Anadolunun dier birok blgesi gibi Smer, Hatti, Hitit, Asur, Urartu, Med, Pers, Makedon, Roma, Sasani, Bizans ve ran Orta Asya gleri neticesinde ortaya kan Seluklu, Anadolu Beylikleri (Karakoyunlu Akkoyunlu) ve nihayetinde Osmanl dnemlerinin etkin izlerini tamaktadr.

Sz konusu uzun tarihsel gemi zerine, Tunceliye dair mevcut literatrde, Aksoyun (1985) yaptnn ierdii kapsam bakmndan kayda deer baka bir alma ne yazk ki bulunmamaktadr.7 Aksoyun, yaptnda, byk bir titizlikle ulaabildii yerli ve yabanc kaynaklar bir araya getirerek yukardaki tarihsel dizin ierisinde, Cumhuriyet dnemine dek bir Tunceli Tarihi almas yapm olduu anlalmaktadr. Aksoy, Erdoann (2004 ve 2005) eserlerinde bir araya getirmi olduu tarih ncesi ve ilk a Anadolu uygarlklarna dair almalar ierisinde, ulaabilmi olduklarndan balayarak; yazl tarihin ve yerel arkeolojik verilerin daha fazla veri sunmaya balad Urartu dneminden itibaren Tunceliye dair hayli iddial bir kltr tarihi denemesine girimektedir. Bu kapsamda, Tunceli yresinin, kendisini evreleyen ticaret yollar ortasnda kalmasnn ve Anadolu Dou Anadolunun kesitii noktada bir ada gibi ykselmesinin, srekli olarak ortaya kan mcadelelerde el deitiren, uzun sreli merkezi otoritenin salanamad bir corafi zellik kazanm olduunu

gstermektedir. Aksoyun (1985) almas, bu adan, sz konusu mcadelelerin ayrntl okumalar ile doludur. Bu uzun tarihsel sre ierisinde; Roma, Bizans, Seluklu ve Osmanl gibi uzun vadeli merkezi ynetimler dneminde, Tuncelinin gneyindeki emigezek, Pertek ve Mazgirt blmlerinin, merkezi devlete bal yerel idareciler tarafndan ynletildii ve etkin birer ticari merkez haline geldikleri grlmektedir. Ayn dnemlerde i-Tunceli ise nerdeyse tmyle farkl kimlik aidiyetleriyle ifadesini bulan muhalif odaklarn sndklar ve buray merkez alarak blgede kar faaliyetleri rgtledikleri bir alan olarak ortaya kmaktadr. Anadoluda etkin birer
7

arpc benzerlikler iermesi bakmndan, ayn kapsamdaki bir deneme iin bkz. Kaya, 2002.

merkezi devletleme pratikleri sergilemi bu uygarlklarn zayflayp blndkleri dnemlerde ise; yine ayn gney ticaret merkezleri dolaysyla, Tuncelinin srekli olarak el deitirdii, atmalarn merkezinde belirleyici roller oynad anlalmaktadr. Ancak tez almamz erevesinde, Alevi ve Snni topluluklarn yredeki tarihleri asndan belirleyici olan tarihi gelime, Osmanl Safevi savalar srecinde emigezek Beylii zerinden (fiili olarak) i-Tuncelinin ve blgenin kazanm olduu otonom statdr. Bu konuda Gezikin tespitlerini kaydetmek yerinde olacaktr:

Osmanl Safevi srtmesinde, emigezek merkezli Dersim blgesi de aktif oyunculardan birisiydi. erefhann aktardna gre, emigezek Beylii, Krt beylikleri ierisinde en nl olanlardand. Beylik bu nn uzun dnem bamszln koruyabilmi olmasndan almaktayd. emigezekliler, ah smailden nceki tm istilalara kar baarl bir ekilde lkelerini savunmulard. ah smail, Dou Anadoluyu denetimine geirdiinde, emigezekliler, ona kar besledikleri dinsel sempatiden dolay, blgelerini sorunsuz bir ekilde onun halifelerinden Nur Aliye atlar. Tpk dier Krt beyleri gibi, emigezek Beyi Hac Rstem de balln bildirmek iin ah smailin yanna gitti. ah smail, yresel beylikleri uzaklatrma politikasn Hac Rsteme kar da uygulad ve onu Irakta bir blgeye netici olarak atad. ah smailin blgeye atad halife Nur Ali, blge idaresini devraldktan sonra baskc bir politika izledi. Uygulamalarnn ilk kurbanlar, Hac Rstem ailesi ve dier airetler reislerinden birok kii oldu Basklara kar blge halk ksa srede ayaklanp, Hac Rstemi geri istedi. Bu dnemde Hac Rstem, aldran Savanda ah smailin birlikleri ierisindeydi. Yenilgiden sonra Rstem, Selimden affn istedi. Fakat o, Rstemi, Kemah Kalesini kendisine kar savunduu ama ah smaile

diren gstermeden at iin, krk kiilik ailesi ile birlikte lmle cezalandrd. Rstemin olu Pir Hseyin, ksa bir sre sonra Selimden af istediinde, onun istei kabul edildi. Hseyin, blge airetlerini rgtleyip, halen Safevi ordusunca igal altnda tutulan lkesini Osmanl askerleri gelmeden kurtard. Pir Hseyinin, Selimin onayn alarak, kendi beyliini Kzlba Safevilerden kurtarmas, blgenin sava sonrasnda toplu Alevi katliamndan kurutulmasnda da etkili olmutur. Ayrca, bir Krt beylii olarak emigezek Beylii de, dris-i Bitlisinin yapt anlama dorultusunda, Diyarbakr eyaletine bal sancak statsyle, resmi dzeyde bir zerklik kazanmtr. (Gezik, 2004: 48 49) ah smailin, Osmanlyla olan mcadelesinde, aralarndaki tampon blgede yaayan byk Krt beyliklerini balangta kendi yanna ekebilmi olmas byk bir baardr. Ancak Safevilerin sahip olduklar ve devlet ideolojisinin sylemi olarak yaattklar din kimlikleri ile Snni Krt kitlelerinin byk ounluunun bu anlamda rtmemesi, beraberinde, Krt beyliklerine ve idarecilerine olan gvensizliin de etkin bir biimde hayata geirilmesini getirmitir. Sz konusu gvensizlik ve buna dair uygulanan politikalar, Osmanlnn nn, Krt beyliklerinin kazanlmas noktasnda kolaylkla aacaktr. Anadoludaki Alevi kitlelerin destei ah smaile yeterli olmayacak, kaybettii Krt beylikleri Osmanl saflarnda savaarak, ah smailin Anadolu srecini noktalayacaktr. Bu son, ayn zamanda, Anadoluda 11. yzyldan itibaren varlklarn srdren ve nemli bir nfus gc oluturan Alevi topluluklarn da nihai olarak bastrld ve yerleik dzeni iaret eden Snnislamn devlet otoritesiyle birlikte kurumsallat bir dnemin de kesin bir ilan olacaktr. ounlukla ger ve yarger konumda olan Alevi topluluklar, byk ticaret merkezlerinden ve ticaret yollarndan uzaklaacak,

Anadolunun daha tali noktalarnda zamanla yerleik yaama geecekler ve eski etkinliklerini yitireceklerdir. Ancak i-Tunceli asndan bu durum, son derece ilgi ekici bir biimde, tersi ynde ilerleyecektir. Safevilerden uzaklaan ve Osmanl yannda saf tutan byk Krt beylikleri, Osmanl lehine biten savan ardndan, din kimlii ile de rttkleri feodal teokratik bir devlet sisteminde, zerk statler kazanacaklardr. Bu zerkliin kapsad alanlarda yaayan topluluklardan olan i-Tunceli ahalisi; zamanla, yaadklar corafyann koruyuculuunda, blgeyi evreleyen dier Alevi

topluluklar da kendilerine balamay baaracak ve 20. yzyla gelindiinde, devletin yaklak yzyllk zor yoluyla slah abalarn dahi boa karabilecek bir gce erimi olacaklardr. Kendi ierisinde, sosyal ve politik merkezi kurumlar olan seyit aileleri ve onlara bal talip airetler balamnda, ok paral bir yap sergileyen Alevi topluluklarn merkezi yerleim alan olan i-Tunceli ve civar blgelerde, bu merkeze din kimlii erevesinde balanm airetlerin yaad alanlar, Dersim kimliini bylelikle kazanacaktr.8 Dersim, her ne kadar kendi ierisinde farkl alt iktidar merkezleri barndrsa da kendisini evreleyen hkim merkezi g yani Osmanl ve onun somutlat kitleler nezdinde de etno-kltrel bir btnln mekn algsna dnecektir. Bu alg 1938 gibi kesin bir sonun ardndan krlm olsa da 1970li yllarla birlikte ykselen muhalif hareketlerin tekrardan canllk kazandrd bir tanm olacaktr. Ek olarak, 1990l yllarla birlikte ykselen Krt ulusalclnn ve blgede yaanan sava halinin etkisiyle tekrardan yeni bir tanm aralna kavuacaktr. syankrl,
8

Tuncelideki Alevi topluluklarn analizleri, seyitler ve talipleri balamnda, II. Blm ierisinde ayrntl olarak verilmektedir.

Tarih boyunca bamszl, Yenilemezlii ve asla Asimile edilememesi gibi zelliklerle Alevi topluluklarn kendilerini evreleyen corafi snrlarn dnda kalan sosyo-kltrel evrene dair her daim canl bir biimde yaattklar ve ieriini gncel politik sylemlerle doldurduklar bir kimlik belirteci haline gelecektir. Dolaysyla bu tanm, Dersimin kapsad corafyadaki Snnilik, Hristiyanlk gibi farkl etnokltrel topluluklar da ierecek ancak asla bir paras olarak grmeyecektir. Bu yzden Dersim, kendisinde gerekte rgtl kurumsal bir biimde olmayan ve fakat fiili olarak vcut bulan i-Tunceliyi mekn olarak kabul etmektedir. Bu meknn gney snrlarnda yaayan ve hatta ger hayvanclk ile i-Tunceliye kadar tanan baz Snnileri; ancak kendi hkim kimliklerine olan yaknlk ve uzaklk derecesine gre Dersimin bir paras yahut ilgisiz eleri olarak kodlamaktadr. Bu ayrmlamann kklerinin, OsmanlSafevi sava sonrasnda iTuncelinin dolayl olarak sahip olduu resmi zerklik ile ou Alevi topluluk iin de bir ka yeri olmasndan kaynaklandn sylemek mmkndr. Hlihazrda Alevi topluluklar barndrmasna karn gerek dardan ald gler, gerekse 16. yzyldan itibaren 19. yzyln sonlarn dein yaanan nfus artyla i-Tuncelideki Alevi topluluklar; kuzey (Erzincan), kuzey dou ve dou (Erzurum, Mu, Bingl), gneydou ve gney (Diyarbakr ve Elaz), gneybat ve batda (Adyaman, Antep, Mara, Malatya ve Sivas) olduka geni bir corafyaya yaylmtr. Bu glerin temelinde hzl nfus artnn ve i-Tuncelinin tarm alanlar yoksunluunun, doal kaynaklarnn yetersiz kalmasnn olduka nemli bir yeri olduu belirtilmelidir. Ek olarak, i-Tunceli merkezli Alevi topluluklarn

yukardaki ynlere doru genileyebilmeleri, nemli llerde baskladklar Snni ve Hristiyan topluluklarn blgeyi terk etmeleriyle de mmkn olmutur.9 -Tunceliyi evreleyen doal snrlarn dnda kalan ticari merkezlere, ticaret yollarna ve Snni yahut Hristiyan kylere yaplan yama amal basknlar Dersim Airetlerinin bilinen en karakteristik yndr. Yama kltr, varln esas olarak i-Tuncelinin yetersiz ekonomisinden almaktadr. -Tuncelide, nfus art ve yetersiz tarmsal faaliyet ile zaman zaman doal nedenlerden de beslenen ve sreklilik gsteren ktlk dnemleri, sz konusu yamalarn biricik belirleyenidir. Uzun yzyllara yaslanan bu durum, beraberinde yama kltrne dayal son derece ilgin kltrel kurum ve davran rntleri de oluturmutur. Ancak burada Alevi topluluklarn bu tr bir geim tarzn yaattklar dnemlerde, kimlik temelli bir ayrm gzetmemi olduklar da belirtilmelidir.10 Yamalarn yneldikleri hedefler, kuzeyde Erzincan, Kemaliye, Kemah, Gmhane, batda Sivas ve gneyde emigezek ile Perteke doruydu (Munzurolu, 2004: 9). te yandan, ayn giriimler airetler arasnda da srekli olarak varln koruyan bir durumdu. Bu yzden -Tuncelideki airetlerin tarihi, ayn zamanda, kendi aralarnda bitip tkenmek bilmeyen mcadelelerin de tarihidir. Fakat yine de bu topluluklar, zellikle Osmanlnn 19. yzylla birlikte balayan reform hareketleri neticesinde kendilerine ynelen hamleleri karsnda, birlikte hareket etmekteydiler. Bu birlikteliin temel itici kuvveti ve sylemi de, bugnk tabiriyle, sahip olduklar Alevilik, Dersimlilik kodlaryd. (Gezik, 2004)

Konu hakknda son derece nemli ve hlihazrda tek olma zellii tayan kaynak iin bkz. Gezik, 2004. 10 zerinde bugne dein ciddi bir alma yaplmam olan bu tip geim faaliyetleri etrafnda rl halk kltrne dair fikir verici, zgn bir deerlendirme iin bkz. Munzurolu, 2004: 8 10.

Bugnk Tuncelinin idari tarihesi Osmanlnn Dou Anadoluda mutlak bir hkimiyet kazand 16. yzyla dek geri gitmektedir. emigezek Beylii dolaymyla Diyarbakra bal bir sancak haline gelmesi, Tuncelinin, Osmanldan itibaren, resmi tarihinin de balangc saylabilir. Ancak Tuncelinin devlet raporlarnda adnn sklkla zikredildii, sreklileen bir asayi sorunu olarak grld ve bu kapsamda devaml olarak eitli idari ve askeri hamlelere maruz kald dnem 19. yzylla birlikte balamaktadr. Bu dnemde Osmanl, Avrupada, mparatorluun uzak snrlarnda hzl bir biimde toprak kaybetmekte, geleneksel olarak sregetirdii devlet ynetimini, merkeziyeti bir biimde yeniden rgtleme giriimlerinde bulunmaktadr. -Tunceli merkezli Alevi airetlerin olduka geni bir blgede devlet otoritesini zedelemesi ve blgenin ticarisosyal hayatn etkilemesi, Osmanlnn ierideki sorunlarnn balcalarndandr. Ylmazelik (1998), Bulut (1992) ve Hezarfenin (2003) 19. yzyl sonlar ve 20. yzyl balarna ait Osmanl idari belgelerine dair yaptklar nemli almalar yukardaki durumun ak kaynaklardrlar. Bu belgelerden anlald kadaryla; Tanzimatn ilan ve kabulyle birlikte Osmanl Devletinin yapsal yenilenme hareketleri erevesinde balatt idari yeniden dzenleme ierisinde -Tunceli ve civar, Dersim Livas adyla bugnk Hozat ilesi, Liva merkezi kabul edilerek Erzurum iline bal bir sancak haline getirilir. Yine ayn dzenleme ierisinde; bugnk Akpazar, Plmr, Ovack ve Mazgirt gibi yerleim alanlar Erzurumun bir baka sanca olan Erzincana balanr. Ancak bu dzenlemeler, devlet otoritesinin i blgelerde tesisinde bir fayda salamaz. Bu kez 1879 ylnda Dersim, bal bana bir vilayet olarak yeniden dzenlenir. Sonra tekrar, 1886da yine bir sancak olarak, bu kez Elaza balanr. Dersim, bu idari yapsn Kurtulu Savana dek koruyacaktr.

Cumhuriyet dneminde Dersim, yeni devlet ideolojisinin ve yapsnn en son tesis edildii Anadolu parasdr. 19371938 gibi Cumhuriyetin ilanndan hayli ge bir zamanda ve yaanan kanl srelerin ardndan Dersim, Tunceli olacaktr.11 Cumhuriyet dneminde Tuncelinin idari tarihesi zet olarak yledir: 1926 ylnda Dersim ile yaplarak Elaza balanr. 1935te ise ismi ve snrlar yeniden belirlenerek, Tunceli vilayeti tekil edilir. 19371938 savalarndan sonra, Tunceli tekrar Elaza balanr. Tuncelinin bugnk idari yapsn kazanmas ve yaklak bir asrdr sren atmalarn, uzun yzyllar boyunca sregetirdii zgn etnokltrel yapsnn sonlanmas ise ancak 1947de mmkn olacaktr. (Cengiz, (Tarihsiz)) 19371938 yllarnda yaanan savalar neticesinde Dersim, bu kimlii var eden Alevi topluluklarn geleneksel toplumsal yaplarnn krlmasyla birlikte tarihe karacaktr. Ancak bu keskin gei sadece Alevi topluluklar nezdinde yaanan bir dnm deildir. lin gney ileleri etrafnda Alevi topluluklarla i ie yaayan Snnilerin de geleneksel kurum ve yaaylarnn kkl biimlerde deiimi sz konusu olmutur.12 Alevi topluluklarn varlklaryla yaamsallk kazanan zerklik, bu hakimiyetin kapsamnda kalan Snnilerin de zgn geleneksel yaaylarnn bu tarihe kadar, bilhassa krsal yerleimlerde, yaayabilmesine olanak salamtr. Zira

11

Dersim syan yahut Dersim olaylar gibi, sahip olduklar siyasal arkaplanlar erevesinde Dersimin Osmanldan Cumhuriyete geiini konu alan birok eserden bahsedilebilir. Bu eserlerin zellikle 1990larla birlikte Trkiyenin de dahil olduu uluslararas konjonktr erevesinde ortaya klar anlamldr. Ulus-devletin reddi ve bamszlk talepleri erevesinde yaplandrlan almalarda zorlama analizlere rastlanmakla birlikte; ulus btnln savunma iddiasnda, tarihi yeniden-yazma ve yaananlar yok sayma rnekleri de mevcuttur. Bu gibi yaklamlardan eitli ekillerde etkilenmi olmakla birlikte, 1937 ve 1938 hakknda dnemin kaynaklarn hakkyla taram olmalar bakmndan u almalara baklabilir: Gnel, 1999 ve Akgl 1990. Ancak sreci Alevi topluluklarn blgedeki tarihsel gemileri ve daha da nemlisi etno-kltrel yapsal zellikleri erevesinde irdeleyen objektif ve alannda tek bir alma iin tekrar bkz. Gezik, 2004. 12 lgili srecin Snni topluluklar nezdinde yaratt sonular, kltrel dnmler II. Blmn Snniler balkl nc alt ksmnda deerlendirilmektedir.

gneydeki ile merkezleri, tarihte olduu gibi, Cumhuriyetin tesisinde de en nce bu yeni kltrel srece dhil olan merkezler olmulardr. 19371938de, uzun bir zaman sren hazrlk srecinden sonra, iddetle tasfiye edilen toplumsal kesim, phesiz Alevilerdir. Bu bakmdan sava, Alevi topluluklar asndan; bugn Alevilik olarak tanmlanan dinisosyal kimlik algsnn Anadoluda ve Tuncelide ilk olarak yerletii 12. yzyldan, 19. yzyla dek yaklak olarak yedi yzyllk bir bamsz kltrel srecin toptan yok oluu anlam tamaktadr.13 Bu yzden, 19371938, ok ynl bir ilevsellikle Tuncelili Alevilerin gndelik yaamlarnda son derece canl ve arpc biimlerde yaamaktadr. Sz konusu biimleri yaratan farkllklar, dorudan belirli tarihi dnemleri iaret eden ya aralklarna gre biimlenmektedir. Ancak bugn 60l yalarn zerinde olan yal kuaklarn anlam dnyalarnda 19371938, kelimenin tam anlamyla bilinen dnyann ykm ve bilinmeyen yeni bir dnyann anlam kodlarnn balangcdr. Cumhuriyet dneminde, son noktas 19371938 savalar olan srecin balangc ve yaananlara dair tarihi gelimeler, ana evrede, zetle u ekilde verilebilir; lk evre, 1936 ylnda Tunceli Vilayetinin daresi Hakknda Kanun erevesinde balayan ve ulalabilir durumda olan gney airetlerinin

silahszlandrlmasn ve i blgelere ulam salayacak yol yapmlarn kapsayan dnemdir. Buradaki ama, hlihazrda ulalabilir durumda olan yakn blgeleri denetim altna almak ve zerlerine gidildiinde silahl bir direniten kanmayacak

13

Tuncelide Aleviliin ilk tesisine ynelik tarihi almalar bulunmamaktadr. Ancak, Tunceli Aleviliinin sahip olduu zgn farkllklar zerine geni saylabilecek bir yazndan bahsedilebilir. Gezik, 2004; em, 1999 ve Dank, 2006 bunlardan bazlardr. alma konusu olan Tuncelili Snnileri evreleyen bu topluluklar hakknda ilgili konular II. Blmde Aleviler bal altnda tartlmaktadr.

olan i-Tunceli airetlerine ynelik kapsaml askeri operasyonlarn alt yapsn tesis etmektir. kinci evre, bu tehdidi alglayan ve uzlama imkn olmadn gren airetlerin sz konusu hazrlk faaliyetlerine ynelik silahl eylemlerini ve bu eylemlere kar devletin operasyonlar kapsamaktadr. Bu dnemde Cumhuriyet, iTunceli airetleri asndan yaklak yz yldr savatklar Osmanldan farkszdr ve tpk gemite olduu gibi uzlama mitleri canldr. Ne ki Cumhuriyet modern bir olgudur ve ngrd toplumsal proje, Osmanlnn yapt gibi feodal kimlikleri belirli koullarla (rnein, vergi gibi) merkezi devlete balayan ve onlara yaam alanlarnda zerklik sunan bir ierikten uzaktr. Bu dnemlerde i-Tunceli airetlerinin topyekn bir direniinden bahsetmek olanakszdr. 19371938 savalarn bamszlk sava yahut Krt bakaldrs olarak kodlayan yaklamlarn iddialarnn aksine ou airet, geleneksel blnmlkleri ve Osmanlyla olan dankl-dv tecrbelerine gre sava, atan airetlerin dnda kalarak bir uzlama alan olarak kurgulamlardr:

Airetler arasnda yaanan sorunlar, byk bir koalisyonun yaratlmasn olanakl klmad. Altmn zerinde airetin yaad Dersimde, Seyit Rza ve yandalar yalnz i-Dersimin Haydaran, Demenan ve Bahtiyaran airetleriyle bir direni cephesi kurabildiler. Balangta bu gce dahil olan Yusufan ve nfuzlu Kureyanlar 1937 ylnda ilerindeki kk gruplar dnda tarafsz kalmay tercih edeceklerdi. (Gezik, 2004: 87) 1937 ilkbaharnda savamaya karar veren airetlerin saldrlaryla balayan atmalar, Haziran ay sonlarna dek, younluunu arttrarak srd ve devlet birliklerini baz noktalarda durdurmay baard. Bu dnemde esas olarak savunmada

kald anlalan ordu birliklerinin Haziran sonlarndan itibaren, yeni g takviyeleriyle birlikte, kar saldrlara balad bilinmektedir (JUK, 1998; Gezik, 2004; Bulut, 1992). Haziran ay sonlarndan Eyll balarna dek geen sre, devletle ak bir biimde savaan airetler arasnda yaanan iddetli ve kanl arpmalarla rldr. Ordu birlikleri byk kayplar vermi olmasna karn, tkenen airetlerden arta kalanlarn i-Tuncelinin daha da ilerine ekilmeleriyle bu dnem son bulacaktr. 1937 arpmalarnda devlete kar direnii rgtleyen nde gelen seyit ve aalarn birou ldrlr. Yalnz kalan ve elindeki glerin tkendiini gren ve ayn zamanda direniin nde gelen ismi olan Seyit Rza, yanndakilerle birlikte uzlama midiyle teslim olur. Ancaki o ve dier esirlerden nde gelen seyit ve aalar, akrabalar hzl bir yarglamann ardndan derhal idam edilirler. nc ve son evre, 1937den kurtulabilen direnii airetlerin toparlanarak, gerek ktlkla yz yze kalan yelerinin gda ihtiyalarn karlamak, gerekse bir nceki yln intikamn almak iin o yl ordu birliklerine milislik yapan evre airet kylerine ve blgede mevcut ordu birliklerine dnk basknlarla balar. Bu kez, 1937ye dhil olmayan dier baz airetler de savaa katlrlar. Ancak, devletin kar cevab hi beklenmedik boyutlarda ve ykclkta olacaktr:

Yasak mntka olarak ilan edilen yerlerde, bu zaman ierisinde tespit edilen ve ele geen insan kafileleri nerdeyse tmden yok edildi. Yine hedef olan airetleri ve seyit ailelerini barndran kyler ve aileler de ayn akbete uradlar. Bunun dnda olaylara karmayan blgelerde de beklenmedik bir ekilde bir veya birka aile olmak zere; genelde blgenin ileri gelen seyit ve aa aileleri tmden yok edildiler (Gezik, 2004: 90).

Sa kalanlarn ok byk bir kesimi Trkiyenin farkl blgelerine kk topluluklar halinde datldlar. Esirlerin byk ksm, sonraki yllarda Tuncelinin bugnk ulam yollar olan karayollarnn yapmnda altrldlar. Genelkurmay belgelerinde sadece 1938 ylnda 7905 kiinin l ve sa olarak ele geirildiini bildirmesine karn gerek rakamlar rktc boyutlardadr. 1937 1938 savalarnda 40 ila 80 bin kiinin ld, hayatta kalabilenlerin anlatmlarndan ve yaklak hesaplamalardan rahatlkla anlalmaktadr. (Gezik, 2004)14 1937 1938 olay, Alevi topluluklar asndan, bilinen dnyann sonudur demek kesinlikle abartl olmayacaktr. Bu dnyaya ait toplumsal yap tmyle deimitir. Seyitlerin ve aalarn merkezinde olduu iktidar, devlet kurumlaryla yer deitirmi, daha nce hi bilinmeyen aidiyetler, oluan bu boluklar doldurmutur. Bireyin doumla kazand seyittalip ilikileri ve bunun ifade ettii corafi snrla zde olan kimlik bilinci, yurttalk algsyla yer deitirmitir. Resmi dil, bu deiimin somut, biricik ifadesi olacaktr. Alevi topluluklarn anadilleri olan Krmancki ve Kurmanci, ilerleyen yllarda yal ve gen kuaklarda 19371938 ncesinde kalan bir dnyann, anlam haritasnn dili olarak kavranacak ve zamanla yerel Aleviliin ayrt edici zelliklerinden birisi haline dnecektir. 19371938in sonrasnda, 1970lere dek geen sre, il ve ildeki AleviSnni topluluklar asndan tmyle bir durgunluk dnemi olacaktr. Bu dnemde doan gen kuaklar, 1938-ncesi toplumsala doanlarn ierisinde yetitiklerinden, ikili bir anlam dnyas gelitirecekler ve Tuncelide yaadklar dnemler boyunca, bilhassa krsal yerleimlerde, geleneksel tutum ve davranlar yaatacaklardr. Hatta seyitler ve Snni topluluklarn geleneksel tarikat ilikilerinde belirleyici konumda olan Babalar, tekrardan nemli bir hareket alan da yakalayabileceklerdir.
14

Konuyla ilgili saysal verileri deerlendirmek iin baka bir kanyak olarak bkz. Hall, 1972.

1970lerden sonras, Tuncelinin hzl bir biimde gerek Alevi gerekse Snni topluluklarn anlam dnyalar nezdinde deiimine tanklk edecektir. almamz, bu tarihi bir balang olarak ele almakta ve sonrasndaki kimlik srelerini Alevilik ve Snnilik kimlikleri ekseninde irdelemektedir. Bu bakmdan ilgili sreler burada, tekrara dmemek asndan, ilenmeyecektir.

II. BLM: TUNCELNN ETNO-KLTREL HARTASI

2.1 Tuncelide Trklk, Krtlk, Alevilik, Snnilik: Snrlarda Karmaa ve Dzen.

Tuncelide etnikliin kendisini grnr kld iki ana dinamikten sz edilebilir. Bunlar, konuulan dilde ve inan uygulamalarnda ortaya kmaktadr.

Buna karn, farkl dil ve inan uygulamalarnn i ie geerek hayat verdikleri eitli etniklik alglarnn, esas olarak inan dizgeleri zerinde ekillendii ne srlebilir. Dolaysyla, Alevilik ve Snnilik olarak kodlayacamz temel iki deikene gre eitlenen etniklik alglarna gemeden evvel, bu iki temel deikenin ildeki genel corafi dalmn zetlemek faydal olacaktr. Tuncelide, inan

tasavvurlarnda ve ritellerinde kendi ierisinde tutarl iki ana grup olan Alevilik ve Snniliin15 corafi durumu yle sunulabilir;16 1) Alevi ve Snni yurttalar, Tunceli ilinin gneybat, gney ve gney-dou hatt boyunca uzanan emigezek, Pertek ve Mazgirt ile merkezlerinde, Mazgirte ve emigezeke bal birer nahiyede ve bu ileye bal yaklak 15 kyde ve saylar tam olarak tespit edilemeyen mezralarda birlikte yaamaktadrlar. lin gney hattn evreleyen bu yarm halkaya istisna olarak, gney-yar ksm emigezek ve Pertek arasnda kalan Hozat ile merkezinde ve bu ilenin gney snrna yakn bir kynde de Snni ve Alevi yurttalarn birlikte ikamet ettikleri grlmektedir.

15

Bir yanda mevcut toplumsal yaamn verili resmi kurumsal imknlarnda ve teolojik dizgelerinde meruiyetini ve iktidarn reten ve bunu, varln yaslad tarihsel gemiinden bugne kadar byk lde tad istikrarl bir iktidar tecrbesine dayandran Snniliin dnyevi kurgusu ve sylemi. te yanda, ancak 20. yzyln sonlarndan itibaren kamusal alanda grnrlk kazanmaya balayan ve fakat inan ve toplum kurgusu bakmndan, ierisinde barndrd farkl temsilci gruplar dolaysyla, i tutarllktan ve tanml, normatif, tek biimlilikten yoksun Alevilik. Burada her iki inan dizgesini temsil eden kavramlar yan yana konulduunda, phesiz derin bir denge krizi dourmaktadrlar. te yandan, Aleviliin sadece Tunceli yerelinde okunabilir biimi ile de kendi ierisinde bir btn tekil ettii ve gayet somut bir toplumsalln yanss oldu da unutulmamaldr. Antropolojik bak, bu yerel Alevilii de en az dieri kadar tutarl bir btn olarak kodlamaktadr. Bir baka deyile, varln toplumsal yaamdan alan hibir din, bir dierine gre tutarsz deildir. Somut, gzlemlenebilir bir olgudur ve anlam kodlar ile ykldr. Bu konunun ayrntlarna takip eden iki alt blmde ve almann ilerleyen safhalarnda rnekler zerinden deinilmeye allacaktr. 16 Gerek alan almas ncesinde konuya dair hazrlklarn yapld dnemde, gerekse alan almas sresince dorudan katlarak gzlemle elde edilen veriler nda Tunceliye dair bir etno-kltrel harita ortaya karlmtr. Alevilik ve Snnilik gibi temel kimlik gruplarna gre yaplandrlan harita Ek 2de (bkz. s.432) sunulmaktadr. Haritada, Snnilerin yerleim alanlar yeil, Alevilerin ise krmz ile gsterilmektedir. almann ortaya kard tecrbeler nda bu haritann, almann gerekletirildii corafi blmler %100, geri kalan asndan ise %90lk bir geerlilie sahip olduu rahatlkla ifade edilebilir.

2) Geri kalan dalma gre ilin orta, bat, kuzey ve dou ksmlarn oluturan Tunceli Merkez, Nazmiye, Plmr ve Ovack ilelerinde ve tm kylerinde yalnz Alevi yurttalar ikamet etmektedirler. 3) Sadece Snni yurttalarn yaadklar ile merkezi bulunmamakla birlikte, emigezek, Pertek, Mazgirt ve Hozata bal yaklak olarak 20 kyde ve bir nahiye ile kimi mezralarda da sadece Snni yurttalar yaamaktadr.17 Alevilik ve Snnilik, kendi ilerinde farkl tutumlar barndrmakla birlikte Tuncelide iki temel etniklik kategorisini oluturmaktadrlar. Bunlar izleyen iki alt blmde amlanacaktr. Burada esas olarak, iki temel anlam kodu zerine

temellendiini dndmz ve dilsel tutumlar zerinden aa kan baz farkl kavram setleri aktarlmaya allacaktr.

1) Alevilerde dilsel eitlilik ve farkl anlam btnlkleri:

Tuncelide farkl dili konuan Alevi yurttalarn kendilerini tanmlamada kullandklar kavramlarn kapsamlarnn farkllama, genileme ya da daralmas byk lde dil eitliliiyle ilgili grnmektedir. En azndan dil, mevcut sosyo-

17

l merkezinde yahut ile, nahiye vb. idari merkezlerde grev icab ya da baka (ticari vb.) nedenlerle ikamet eden Snni kkenli yurttalarla tez konusu erevesinde grmelerde bulunulmamtr. Fakat bu nfus da ilde gerekleen sosyal srelerin ounlukla katlmcs olmaktadr. ounluunu gvenlik kuvvetleri mensuplarnn ailelerinin oluturduu bu grubun gerek Tuncelide hakim kimlikler grubunun gerekse kendileriyle zde tuttuklar kimlikler ile giritikleri sosyal ilikilerin etd son derece faydal olabilecek bir baka almas konusu olarak aratrclarn ilgisini beklemektedir. Ek olarak, resmi kaytlarda bulunmas muhtemel olan ve fakat almamz sresince ulaamadmz ancak alan aratrmamz younlatrdmz blge ve srede temas ettiimiz mezra leindeki yerleimlerde dorudan sonulara ulalmtr. Bu bilgiler nda unlar sylenebilir; almamzn derinlemesine gerekletii Pertekin bat ksmlarnda, Gnboaz (Margik) Kyne bal evirme Mezras tmyle Snni yurttalarn yaadklar kk bir yerleim yeridir. Pnarlar Nahiyesine bal Bepnar, rk ve Gole Kurde mezralar ise Alevi ve Snni yurttalarn birlikte ikamet ettikleri yerleim birimleridirler. lerleyen blmlerde amlanaca zere, burada belirtilmesi gereken bir husus da bu drt mezrada yaklak olarak sadece 11 hanenin kendisini ve gemiini Snni olarak tanmladdr.

politik srelerde uyum ya da atmann kltrel (kolektif) hafza boyutunu oluturmaktadr. Tunceli il snrlar ierisinde toplam farkl dil gndelik yaamda deiik oranlarda kullanmdadr. Bunlar Trke, Kurmanci ve Krmanckidir. Kurmanci ve Krmancki18, Trkiyenin (zellikle) batsnda ve aradaki farkn bilinmedii yerlerde yaygn bir ekilde Krte olarak bilinir ve byk oranda bununla kastedilen aslnda Kurmancidir. Trkiyenin Gneydou ve Dou blgelerinin byk bir ksmnda kullanlan dil, Kurmanci ve onun deiik iveleridir. Kurmanci ve Krmanckinin tek bir dil olarak kavramsallatrlmas, Trkiyede 1970lerden itibaren grnrlk kazanan ve 1980lerle birlikte hzla ykselen Krt ulusalc akmnn gerek douda gerekse batda yaratt farkl etkileimlerle dorudan ilgili grnmektedir. Trkiyedeki Krt ulusalclnn erken dnemini 16. yzyla tarihleyen grler, OsmanlSafevi atmasnn nihai sonucunu, bu srecin balangc olarak almaktadrlar. Bunlara gre; Krt etnik kimliinin mevcudiyeti ok daha eskiye dayanmaktadr, fakat OsmanlSafevi savalar ve sonular, tayin edici

deiikliklere yol aar. Safevi rann yanl siyaseti ve Snni Krtlere olan politik gvensizliin getirdii uygulamalar, zellikle Bitlis Beyi drisin giriimleri ile Osmanl lehine bir Krt ittifakn dourur. Bunun sonucunda Krt feodaller 19. yzyla kadar srecek olan zerk beylik statlerini kazanrlar. Bu yzyla kadar zerk statlerini koruyan byk Krt beylikleri 19. yzyl ierisinde balayan II. Mahmutun reformlaryla mevcut statlerini kaybetmeye balarlar. Krt beyliklerinin
18

Kurmanci ve Krmanckiyi Krtenin farkl leheleri olarak snflayan yaklamlar ile iki farkl dil olarak tanmlayan grler arasndaki ihtilafl tartma devam etmektedir. Bu ihtilafl tartmalarn bir ynn 1990l yllarda Krt ulusalclndan ayran ve Krmancki ve lehelerini Zazaca olarak tanmlayan akmn gayretleri olutururken, dier bir ynn de ounlukla yabanc dil bilimcilerinin ne srdkleri iddialar oluturmaktadr. Konuya dair, yerli-yabanc zengin kaynakalar ile argmanlarn destekleyen grler iin bkz. (Bruniessen, 1992, 2004; Gezik, 2004 ve Bulut, 2002)

ynetiminde olan kkl ailelerin devrilmesinin yaratt boluu yava yava artan bir hzla yerel Nak ve Kadiri tarikatlar doldurur. Bu tekkelere bal eyhlerin kurduklar sosyo-dinsel ve politik yaplanmalar yerleik ve yar-ger Krt topluluklarnda kan bana dayal soy rgtlenmeleri ile kaynar. Yine 19. yzyln sonlarna doru, II. Abdlhamitin dnemsel politikalar ile Snni Krt airetleri ve bunlarn politik-dini kurumlar, eski statlerine benzer haklar elde ederler. Bu noktada ortaya kan dnemin en bilinen politik-askeri rgtlenmeleri olan Hamidiye Alaylar, blgedeki farkl topluluklar zerinde dnemin Pan-slamc Osmanl ynetiminin etkin bir projesi olarak vcut bulur. Bu srete, blge homojenleir ve bugn AleviSnni olarak tanmlanan topluluklar arasndaki snrlarn

belirginlemesine zemin hazrlanr (Bruniessen, 1992, 2004; Gezik, 2004). Bu dnemin bir dier nemli sonucu da blgedeki Yezidi, Sryani, Ermeni vd. gruplarn esas olarak sindirilmesi ve yok edilmesidir. Hamidiye Alaylar sayesinde yerel dzlemde, politik ve askeri alanda hareket stnl kazanan sosyodinsel rgtlenmeler, Kurtulu Sava sresince ve sonrasnda da ayn statlerini korumay talep ederler. Lakin Cumhuriyetin erken dnemlerindeki bir dizi atmann ardndan bu istemler son bulur. Bununla birlikte modern dnem Krt milliyeti fikir ve kurumlarnn ortaya kp, gelimeye balad sre de yine bu dnem olmutur (Bruniessen, 1992, 2004; Gezik, 2004). Yakn dnem Krt ulusalclnn, gnn politik ihtiyalarna cevap verecek nanslarla geniletip, daraltmasna karn esas olarak srtn yaslad tarihsel zemin budur. Yan sra Kurmanci konuan bu topluluklarn gerek erken dnemlerinde gerekse gnmzde yine srtn yaslad gl bir yazl kltr gelenei ile idari ynetim tecrbeleri de vardr. Bu durum, Krmancki konuan topluluklarn yazl

ciddi bir gemilerinin olmamas ve airet st siyasal ve toplumsal rgtlenme modelleri ina edememi olmalaryla kyaslandnda daha tutarl, kapsayc ve gl bir aidiyet bilincini koullar grnmektedir. Bu sebepten Tuncelide Alevi kkenli Kurmanci ve Krmancki konuan insanlarn bir blm konutuklar dili tanmlarken Krte demeyi uygun grrler ve balantl olarak bu tanm byk oranda Krt ulusalclna gnderme yapar. te yandan, bu tutum, Trk olmamann da etkin bir gstergesi olur ve Krt ulusalc eilimi onaylanmasa dahi Krmancki yahut Kurmanci gibi alt kltrel snflamalara ye tutulur. Zira Trk olmann, bilhassa gen kuakta, ierdii yaygn kan egemen-resmi sylem ve onun brokratik kurumlar ile Trk milliyetilii ve onun dorudan ima ettii lkc slamc ideolojik tekidir. Bu tekiyle aradaki snrlar ounlukla zorla asimilasyon pratikleri, iddet ve maduriyet anlar ile izildiinden ve gncel gereklik, bu durumu muhafaza eden olaylarla rl olduundan olduka canldr. te yandan gerek Trkiyede gerekse Irakn kuzeyinde yakn dnemde yaanan bir dizi siyasiekonomik ve askeri gelimenin, Trkiyedeki Krt ulusalclnn etki ve hareket alann blgesel olarak hayli deitirdii aikardr. Bu bakmdan, Krt ulusalcl, ulus-kimliini ina srecindeki her milliyeti hareketin doal olarak ierdii, dilde tekleme hedefini eskisinden ok daha gl aralarla (yerel televizyon, uydu yaynlar, dil dernekleri, yazl basn ve yayn eitlilii gibi) srdrmekte ve bylelikle Kurmancinin farkl leheleri arasnda makul bir dzey tutturmaya da allmaktadr. Bu da Alevi kkenli Kurmanci konuan kesimlerin, Krt ulusalcln onaylamasalar dahi anadillerini tanmlamada Krte cevabn daha tutarl bir seenek haline getiren yine bir baka neden olarak da grlebilir.

Alanda kaldmz sre ierisinde, DiyarbakrMerkezde doktora tezinin alan almasn yrten antropolog bir arkadan davetiyle bu konuya dair eitli gzlemlerimizi kaydetme frsatmz da oldu. Yasal ve yasa-d birok kurumu ile Krt ulusalc hareketin en etkin olduu illerden birisi olan Diyarbakrda, hareketin merkeziyeti eilimlerinin dile olan yanss, bireylerin toplumsal stat ve siyasal kimlikleri ile dorudan ilgili gibi grnmekteydi. Diyarbakrda kaldm iki gn sresince ounlukla Krt ulusalc eilimler tayan evrelerde bulunduk. Kendi aralarnda ve Diyarbakrn gndelik yaam ierisinde temas ettikleri insanlar ile konuulan dil konusunda, son derece tavizsiz bir tutum ierisindeydiler. te yandan, iki gnlk sre zarfnda dardaki

gzlemlerimden hareketle syleyebileceim; gndelik yaamn rgtlendii dilin, sosyal snflar ile dorudan ilgili gibi grnd fikridir. Orta veya st snflara mensup, kamusalresmi alanda i sahibi ve ounlukla laik bir dnya grne sahip kentlilerde Trke iletiim dili olarak yaamaktadr. Kentin iinde ama dnda olan kenar mahalle sakinlerinin, resmi-kamusal alanla ilgilerinin olmad gndelik pratiklerinde ilikilerini tayin ettikleri iletiim dili ounlukla Krte (Kurmanci) olmaktadr. Uradmz bir dernekte dikkatimi eken ilgin bir ayrntdr ki Krt ulusalc fikrin kimi aktrlerinin, farkl lehe kkenlerinin ortaya kard baz

uyumsuzluklar zaman zaman Trkeye dnerek tartyor, ardndan tekrar kaldklar yerden devam ediyor olulardr. Bu tr durumlarda, ounlukla, temel referans kaynaklar zellikle 1990lardan itibaren Avrupada yeni ve eitli rnler veren Kurmanc edebiyat ve edebiyatn etkili isimleri oluyordu. Bu bakmdan

Kurmancinin, tarihsel kklerinin ve gncel rneklerinin, ulusalc bir merkezileme eiliminin dilin inas abalarnda, hayli ilevsel roller stlendii ileri srlebilir. Dikkat ekici olduunu dndm bir baka durum ise, Tuncelide Kurmanci konuan topluluklar ierisinde tantm ve Krt ulusalc eilimler tayan yurttalarn dil konusunda, Diyarbakrdaki rnekler kadar ak tutumlar ierisinde olmadklar idi. Kanmca Tuncelideki Krt ulusalcnn, her zaman Alevi kklerinden gelen bir ihtiyat pay ve zellikle son yllarda azalan destein yaratt genel mesafeli hava, Krt ulusalclnn kamusal alanlarda temel varlk biimi olan dile dair tutumlarnn, neden Diyarbakr rnei kadar n planda olmadn aklar grnmektedir. Tuncelide Kurmanci konuan topluluklar, Snni nfusun dalmn da anlaml bir paralellikle iererek gney-bat, gney, gney-dou hatt boyunca, srasyla emigezek, Pertek ve Mazgirt olmak zere uzanr ve yer yer i kesimlere doru kayar. Bu sebepten ilin gney ksmlar ile ksmen balar olan Hozat lesinde ve Merkez ilenin gney snrlarnda da yer yer Kurmanci konuanlara rastlanr. Bu topluluklar Trkiyedeki dier Kurmanci ivelerini konuan byk ounluktan ayran en nemli faktr, temel kimlik kodu olan Aleviliktir. Bu, ylesine etkin bir faktrdr ki konuulan dili dahi etkilemi grnmektedir. Gerekten de Tunceli ve evre illerde Kurmanci konuan ve Tunceli ile aralarnda dinikurumsal balar bulunan topluluklarn konutuklar dil, Tuncelinin drtte nde konuulan Krmanckiye olduka benzer.19

19

Gezik (2004), Kurmanci konuan Alevi topluluklarn dillerinin Krmanckiye olan yaknln tartrken iki ana argman ileri srer ve bunlar ortak dinsel tutunumlarla ilikilendirir. Gezikin argmanlar, iki dil arasndaki ortak kelimelerin okluu ve Krdaki olarak tanmlad Alevi Kurmancinin Krmanckiye olan yakn fonetiidir. Gezik, Krmancki ve Kurmanciyi farkl Krte leheleri olarak deil, ortak atadan gelen farkl diller olarak tanmlar ve gl almalara gndermeler ile iddialarn destekler.

Krtlk durumu, nemli oranda Krt ulusalc bir gndermeyi ieriyorsa da bu alg ounlukla Alevi ve Snni yurttalarn i ie yaadklar yerlerde, karlkl olarak, genel kabul gren bir durumdur. Bu i ieliin olduu yerlerde Krtlk, dorudan Snni olmamay ima eder. Snnilik ve Trklk ile Alevilik ve Krtlk burada edeer gstergeler olarak kabul edilmektedirler. Alevilik genel anlamda tanmlayc bir ierik tamadndan ve karsndaki ile kyaslanmayacak lde merkezi kurumlardan yoksun olduundan Krtlk, kabul edilebilir bir ayrmdr ve fakat Krt ulusalcl ile aradaki fark ounlukla belirtilir. Burada temel belirleyen Alevi kimlik kodlardr. 1990lar ierisinde nce Bat-Avrupadan balayan ve ardndan Trkiyeye de sirayet eden ve Krmanckinin farkl ivelerini konuan topluluklar bir araya getirmeyi, ortak kimlik altnda ayrca rgtlemeyi esas alan Zazaclk akmnn, Kurmanci ve Krmancki konuan topluluklar Krte ierisinde birletiren egemen Krt ulusalc sylemi greceli llerde krd sylenebilir. Bu krl tetikleyen Krmanckinin farkl ivelerini konuan topluluklarn Krt ulusalclndan etkilenerek ulus bilinci ile bir araya gelme abalarndan ziyade, akmn politik aktrlerinin Krt ulusalcl ile ierisine dtkleri kimi ihtilaflar olduu genel kabul gren bir anlaytr. htilaflarn merkezinde ise Krt ulusalclnn, programnda Zazalara yeteri sosyal, ekonomik ve ynetsel zerklik haklar vermedii dncesi yatmaktadr. te yandan bu gelimelerin yaand 1990l yllarn, dnya apnda etno-siyasal hareketlerin arpc biimlerde grnrlk kazandklar bir tarihsel kesite denk geliini de Krt ulusalclnn ierisinden syrlan bu abann itici gleri arasna dikkatle kaydetmek yerinde olacaktr. Hareketin BatAvrupa kkenleri, bu anlamda dikkat ekicidir.

Zazaclk akm, Krmanckinin farkl iveleri konuan ve bu anlamda pek de trde olmayan bir toplulua, konuulan dil aidiyeti zerinden ortak bir kimlik algs nerir. Bu nerinin iaret ettii ve Krmancki, Dmlki (Dmli) ve Zazaki20 olarak da adlandrlan farkl iveleri konuan topluluklar arasnda var olan nemli bir ayrm, zamanla akmn etkisizlemesini ve ardndan ayrmasn da beraberinde getirmitir. Yukardaki lehe de ayn dilin leheleri olmasna karn, Krmanckinin can alc zellii Dmlki ve Zazakiden kendisini olduka net snrlarla ayran din kimlii ile btnleik olmasndan ileri gelir. Alevi kodlara sahip topluluklar, kendilerini tanmlarken Ma Krmancime (Biz Krmancz) derler ve bu kavram maddi ve manevi eleriyle homojen bir kltr21 durumunu iaret eder. Bugnk yaygn kullanm ile Alevilik, bu kimliin temelini ve snrlarn belirler. Dmlki ve Zazaki konuan topluluklarn byk ounluu afiidirler. Krmancki ve Dmlki Zazaki konuan topluluklar arasndaki bu en belirgin snr, gnmz Trkiyesindeki mevcut etniklik snrlar ierisinde, muhtemelen en kat olanlarndan birisine iaret etmektedir.

20

Bu genel lehe isimlerinin dnda konuulan dile dair hayli farkl tanmlamalara da ulamak mmkndr. Bu tanmlamalarn hemen birounun topluluun z ifadesinden kt ve bylelikle ilgili topluluun kendisini evreleyen maddi ve tinsel evrene dair rettii anlam kalplarn da aktard unutulmamaldr. rnein kendilerine ve konutuklar dile Krmancki diyen Tuncelili Aleviler iin, Zaza kelimesi Elaz Palu ve civarnda yaayan afi (Kurmanci Konuan) topluluklar kapsamaktadr ve dorudan hakaret ieren bir szcktr. Benzer bir rnek de Gezikten gelir. Aktardna gre, kendilerini genelde Dmli olarak adlandran Siverek Zazalar ise, Krmanc kelimesini, kendilerinden dk grdkleri kyl Kurmanc tabakas iin kullanmaktadrlar. Gezik, bu farkl lehe isimlerine ek olarak Krdki eklemesini yapar fakat hangi yredeki topluluklarn kendilerini bu ynde adlandrdklarna ya da adlandrldklarna dair bir veri sunmamaktadr. (Gezik, 2004: 128) 21 Burada asl olarak vurgulamak istediimiz kltr ve etnisite snrlarnn rtr grnddr. Kltrel farkllklarn yalnzca toplumsal ilikilerde geerlilik kazandnda etnisitenin kimi ilevlerini kapsad (Eriksen, 2004: 61 92), antropolojik grn uzantsnda bu iddiamz tartabiliriz.

Akmn politik aktrlerinin laik milliyetilikleri, bu temel farkllklar modern milliyeti programatik grlerde alabilir maddelere dntrmse de hayat tersi ynde gelimelerle seyretmitir.22 Gnmzde, Tuncelide sklkla karlalmasa da bu akmn fikirsel temsilcilerini bulmak mmkndr. Fakat bu kopuun temelindeki esas neden, anlamldr ve zamanla kendisine yeni bir yaam alan da amtr. Zazaclk akmnn douuyla birlikte, Zaza olarak tek bir etnik kimlie dhil edilen insanlar arasnda kanlmaz bir ayrm giderek artan bir ivme kazanmtr. Krmancki konuan toplam nfusun nemli bir kesimi Alevi olarak tanmlanmaktadr ve geri kalanlar ise 19. yzyln sonlarndan itibaren giderek daha tutucu bir slam yorumunu benimsemeye ve retmeye balayan afii mezhebine ait topluluklar oluturmaktadr. Her iki grup erisinde bilhassa 19. yzylda yaanan iddet olaylarnn kolektif hafzalarnda braktklar derin izler, AleviDersim (Tunceli) merkezci vurgunun ar bast bir eilimin giderek ayrmasna neden olur.23
22

Belirtmek gerekir ki tpk farkl dini kodlarla mcadele etmek durumunda kalan Zazaclar gibi Krt ulusalc evreler de kendi ilerinde nemli bir yer tutan bu kesimin ayrlk fiillerine kar eitli stratejiler gelitirmitir. Krt ulusalclnn kendisini esasa olarak zerinde var ettii Kurmanc etnisizmi, Zazaca ile kyaslanmayacak lde yazl bir gemie ve tarihsel srete yerelrgtl iktidar tecrbelerine sahip olduundan, Zazacla kar harekete geirdii gleri de bu akmn etkisizliinde belirleyici olmutur. rnein, 1980lerden sonra ve 1990larda kendi yaynlar ierisinde Zazaca makalelere yer vermi, derneklerinde yazl kltr olmayan bu farkl leheleri gelitirme abalarna girimitir. Elbette ki Kurmanc etnisizminin hakim olduu Krt ulusal btnl ierisinde. Burada, Krt ulusalclnn, politik taleplerle ulusal programda hak talep eden Zazac eilimlere kar ne srd kimi argmanlarn, Trk milliyeti yaznnn Krt ulusalclna kar ne srd baz argmanlara ve iddialara olan benzerlii dikkat ekicidir: Karlatrma iin bkz. (Tori, 1994 ve Sevgen, 1982) 23 Bruniessen (2004: 87 115), Alevi Krtlerin etnik kimlii zerine yrtt nemli tartmalarda dnemin (1995) KrtZaza polemiini ve pratik gelimelerini Seyfi Cengiz rnei zerinden somutlatrr ve aar. Seyfi Cengiz, Zazac akmn douu ve ardndan Tuncelimerkezli bln sreleri ierisinde nemli ve nde gelen bir figrdr (halihazrda Krmanc etnisizmini n plana karan internet ortamndaki bir ok sitede tm almalar bulunabilir). Fakat birazdan aktaracamz biimi ile yeni yeni grnrlk kazanmaya balayan Krmanc etnisizminin bu Zazac kkenlerden gelenlerle arada baz farkllklar tadn belirtmemiz faydal olacaktr.

Bu ayrmada Tuncelinin dini bir merkez olarak grlmesi ve evredeki Krmancki konuan tm Alevilerin gerek demografik olarak gerekse sosyo-dinsel rgtlenmeler aracl ile bu merkeze bal olduklar gerei, tayin edici bir rol stlenir. Sz konusu ayrmann son noktas Tunceli merkezli Krmanc etnik kimlii olmutur ve Tuncelide Krmancki konuulan orta ve kuzey blgelerde giderek hissedilir llerde grnmeye balayan bir etkisi vardr.24 Henz dikkate deer kurumlar yaratamam olsa da bu eilimin temel n kabulleri az ok okunabilirdir: 1)Tunceli merkezli Alevilii, yine Tunceli merkezli konuulan Krmancki ile btnleik, ayr bir dizge olarak grme eilimi baskndr ve bu durum eilimin temel tadr. Buradaki Alevilik, gnmzde yaygnlkla kullanlan bir kavram olan Alevilik Bektailikin gnderme yapt vurgudan hayli uzaktadr. Tunceli (Dersim) Aleviliinin25 ayrt edici zelliklerini yklenmi olmakla birlikte, daha mistik vurgular ve arkaik gndermeler dikkat eker. 2) 1970lerin bandan bu yana Tunceli merkezli askeri faaliyet yrten kimi sol siyasi yaplar ve bilhassa Krt ulusalcl, mevcut tm olumsuzluklarn ba sorumlulardrlar ya da en byk pay bunlardadr. Fakat bu tepki, eilimin ierdii sol deerlere ve modern kavramlara kesinlikle engel deildir. 3) Kimi zaman ykc etkilerini acmaszca hissettiren kimi zaman da durulan ve fakat nerdeyse eyrek asrdr fiili olarak devam eden sava halinin getirdii tm kltrel erozyon, btnl salayacak gl yerli nderlerin ve ekonomik-politik kurumlarn yokluu, gndelik konuma dili ve yaz dili olarak Krmanckinin
24

Yresel Krmanckide rnler veren Metin & Kemal Kahraman kardeler ile Mikail Aslan gibi popler figrler, bu eilimin zellikle gen kitleler ierisinde sylem dzeyinde yaygnlamasnda nemli roller alyorlar. Elde edilen rnn somut nitelii ve kitlesel kabul, bu yeni kimlik inas srecinde ihtiya duyulan sembollere cevap veriyor grnmektedir. 25 Bu kavram, bir sonraki alt balkta ayrntl olarak irdelenecektir.

(greceli) sahipsizlii ve son yllarda gen kuaklar ierisinde hzlanan kltrel deiim ve geleneksel pratiklerden kopu; kskan bir etnosantrizmin tarihsel meruiyetleridir. Bu durumda sadece Dersimli olmak, her eyin zerinde olabilir. Tm bir kltr tehdit altnda iken Trkiyedeki ve dnyadaki gelimeler ile Dersimlinin ilgisinin buralara kaymas kabul edilebilir deildir. Dnemsel sosyopolitik srelerde, hangi koullar kltr iin faydal ise tercihin yn de oras olmaldr. 4) Krtlk, Krmanc olmay kapsayamaz fakat alternatif olarak geerli bir neri de vcut bulmu deildir. ounlukla Dersimliyim ve nadiren Krmancm ifadeleri, son derece deiken snrlardr ve bu grubun Krtlk tanm tmyle durumsaldr. Dersimli olmak, Krt ulusalclarna karn yerel aidiyeti, yani en az onlar kadar meru bir kimlii; tmyle aznlkta olunan yerlerde ise, muhtemel seenekler dhilinde, dayanmann hem sol deerlere hem (Krt) etnik deerlere gnderme yapan ortak paydasdr. Dersimli olmann bir baka temel ierii de Tunceli (Dersim) Aleviliini ve Krmancki dil zelliklerini birletiren bir tanm olarak Kltrel/inansal btnlk nermesi ve kltrn manevi algs ve biricik ifade aracna atfen kullanlan Krmanc sylemidir. Bunlar, genel kabul grm biimler olarak alnabilirler, nk bahsi geen grupla konumalarda sklkla bunlara gnderme yapld kaydedilmitir. Fakat bu eilimin, Krmanckinin konuma dili olarak korunmas konusunda, olduka ciddi sorunlar ile kar karya olduu sylenmelidir. Gen kuaklar ierisinde gndelik yaamda Krmanckiyi konuanlarn oran nemli oranda azalmtr ve bu duruma mdahil olabilecek aralar etkin bir dzlemde henz yoktur.

Olduka anlaml ve benzer bir gelime, Kurmanci konuan Tuncelili Alevilerde de grlr. Elbette burada Kurmanci ve Krmancki arasndaki derin farkllklarn yaratt kimi ayrmlar sz konusudur. Kurmanci, daha nce de iaret etmi olduumuz zere Krt ulusalc hareketin yaygn kitle iletiim aralar ve bunlar destekleyen politik hareketlilikleri ile ok daha gl bir noktadadr. Krmancki ise tmyle rgtllkten yoksun ve sahipsiz grnmektedir. Dolays ile her ne kadar anadili Kurmanci olan gen kuaklarda, gndelik konuma dili olarak Kurmanci kullanlmasa da, dilin yeniden renimi ve yeni kimlik inas srelerinde belirgin imknlara sahiptir. Tuncelide Alevi yurttalar arasnda kullanmda olan nc bir dil de Trkedir. Trkenin kullanmda olduu ana ya grubuna26 gre ve bu gruplarda gze arpacak dzeyde kurgulanan kimlik alglarnda stlendii rollere dair unlar sylenebilir; Yetmi be ya (1) ve zerinde olan kuaklarn konumay tercih ettikleri dile dair seimleri, bulunduklar mekna dair tercihleri ile anlaml bir iliki gstermektedir. Kylerde, mezralarda, ile merkezlerinde yaayan ve Kurmanci konuan topluluklarda, kendi aralarndaki iletiim dili de byk ounluka Kurmanci olmaktadr. Ayn ya grubu ve meknsal zellii paylaan ve Krmancki konuan kuaklarda da hemen hemen durumun ayn olduu sylenebilir. Ancak, sadece Krmancki konuan nfusun yaad orta ve kuzey blgelerin, hemen

26

(1) 75 ya ve zeri (2) 50 -75 ya. (3a) 25 50 ya aras. (3b) 0 25 ya aras. Bu snflandrmada esas alnan bamsz deiken, ya gruplarnn doum ve sosyalleme srelerinin, Tuncelinin ierisinden getii sosyo-kltrel ve yapsal dnm tarihleri ile gsterdii dorusal orantdr.

tmnn insanszlat27 ve Krmancki konuan nfusun nemli llerde azalm olduu belirtilmelidir. Bu grupta, kadnlar, erkeklerden daha az Trke bilirler ve hi bilmeyenlere de rastlanr. Zira bugne nazaran gemi srelerde kadnn kamusal alandaki yeri ok daha snrl kalmtr. Bylesi bir kapalln ve yerele bal kalma durumunun bu ya grubundaki kadnlarn byk ounluuna gelenei gncele tayan ayrcalkl bir rol vermi olduu da belirtilmelidir. Krmancki ve Kurmanciyi rendikten sonra Trkeyi renen bu ya grubunun dil konusundaki tutumu herhangi bir siyasi durua yahut Trklk ya da Krtlk anlamnda bir etniklik durumuna gndermede bulunmaz. Trke, gerekli olduu kamusal srelerde ve nc veya drdnc kuak torunlarla iletiimde kullanmdadr. erisine doduklar dnya mthi deiimler geirmise de kendi gibi olan bir avu akranla paylalan kader ve anlalan dil de bellidir. kinci grubu oluturan elli ya zeri gruptakilerde (2) Kurmanci ya da Krmancki bilmeyenlerin says hemen hemen hi yok gibidir. Fakat dildeki hkimiyet dereceleri deikenlik gsterir. Bu durum, Trke konuulmayan ortamlarla ilikilenme dereceleri ile doru orantldr. Bu grup, 1938i yaayan ve sa kurtulan kuaklarn ocuklarndan oluur ve anadilleri byk altst oluun gerisinde kalan bir dnyaya ait gibidir. Yeni dnyada ilerleme, okuma, i sahibi olma ve topluma katlma srelerinde eski dilin hibir geerlilii yoktur. Bu kuakta, d dnyaya ve dile dair temel tutumun byle olduu rahatlkla sylenebilir. Bu kuak ierisinde Tunceli dna km olma veya olmama anadil zerinde sreklilik ya da kesinti ynnde bir etkide bulunmaz. Her halkarda, kendi
27

Son yllardaki greceli geri dnlerin esas durum zerinde tayin edici bir etkisinin olmad belirtilmelidir.

ocuklarna hayatta ie yarar dil olan Trkenin renimini telkin ve tevik etmilerdir. nc grupta kalan insanlar temel iki balkta deerlendirebiliriz; yirmi be ya alt (3b) ve zeri (3a). Yirmi be ya zeri ve orta ya alt olan gruptakilerin byk bir ksm Kurmanci ve Krmancki olan anadillerini bilir, fakat yaadklar mekana gre dilin kullanm deeri farkllklar gsterir. ounlukla krsal yerleimlerde ikamet edenler, krsal yaamn dili olarak anadillerini konuurlar. te yandan ile ve ehir merkezinde yaayanlar ise sadece gerektiinde yani ounlukla Trke bilmeyen yahut Trke ile zde olan yaamn dnda kalanlarla muhatap olduklarnda anadillerini kullanmaktadrlar. Bu kuak, kendi ya grubunun altnda kalanlar ile ounlukla Trke konuur. Dil zerinden gelitirdii kimlik alglarndaki farkllklar en az kendisinden kk kuaklar ile ayn danklkta ve eitliliktedir. Tuncelide yaayan ve yirmi be yan altnda kalanlarn anadillerini bilip bilmemeleri temel sosyalleme srelerine kylerde dhil olup olmamalar ile dorudan ilgili grnmektedir. u nedenle ki, ilelerde ve il merkezinde byyenlerin ounluu, gndelik yaam kltrnn iletiim dilinin neredeyse tamamyla Trke olduu bir srece dhil olmulardr ve artk geerli olan durum da byk lde budur. Grup ierisinde, sadece gen erikinliklerine kadar kylerinde byyenler ve hlihazrda srekli ya da periyodik olarak kyleriyle ilikili bulunanlar anadillerini bilmektedirler. Ancak grup, gerek kendi yatlar gerekse bu nc ana grubun dier yarsyla (3a) ilikilerinde ounlukla Trke konumaktadr.

Bu grup, popler kltr ve kitle kltr gibi kavram setlerinin iaret ettikleri sosyal srelerin dorudan gzlemlenebilecei bir nitelik tar. Grupta, etnikliin snrlarnn ne denli deiken olabileceini grmek epey artc bir tecrbedir. Yalnz tek ve ilgin ortak nokta, deiken snrlara sahip olmakla birlikte Krtln, Aleviliin ve Krmanc etniszminin belirledii Dersim-merkezciliinin ve olduka az da olsa Trkln ifade dilinin artk ounlukla Trke oluudur. Son yllarda bu ya grubu ierisinde anadili renme ynnde

kprdanmalarn yaand da not dmeye deer llerde bir verirdir. Bu durumda, Kurmanci ve Krmancki konuanlarda, isteklerine ulaabilme olanaklar ltnde, anlaml ayrmlar meydana gelir. Anadili Kurmancki olanlar, kendi dillerini kimi zel kurumlar aracl ile renme ansna sahipken, Krmancki konuanlarn byk ounluu bylesi bir imkndan mahrumdur ve nemli bir ksm duruma ilgisiz grnmektedir. Kendilerini evreleyen maddi ve sosyal evrene dair kurduklar anlam haritalarn Trklk olarak ifade edenlerin bununla kastettikleri, amaz bir kesinlikle, merkeze aldklar din kimliklerinin temel kurgusunda iaret edilen Horasan kkenidir. Bahsi geen Trkln, Trk milliyeti kurgusu ierisinde yklendii anlamlar ile arasndaki snrlar olduka nettir. Kendisini bu gruba dahil edecek yurttalarn anadillerinin Kurmanci ya da Krmancki oluunun hibir nemi yoktur. Yalnz, Alevilik ile ilgilenen, ounlukla orta ya zeri ve belirli okuma birikimine sahip insanlarn ounda, Kurmanci veya Krmanckinin sonradan renildiine dair yaygn bir kan vardr. Bununla kastedilen, Aleviliin zc yorumlarna dorudan bir gndermedir.

Tuncelide grnrde olan tm bu etnik biimlenmelerin byk bir ksm varolusal kurgularn, ait olunan inan kurumlar zerine ina ettikleri bir baka bilin durumu olan ve yine ona etki eden dil ile belirlemektedirler. Alevilik zerine kurulu bu farkllklarn olduka geirgen snrlara sahip olduunu ve gncelin sosyopolitik srelerinden etkilenerek geni bir kimlikler evreninde salndn altn izerek bir kez daha kaydetmek gerekmektedir.

2) Snnilerde dilsel eitlilik ve anlam btnlkleri:28

Tuncelide yaayan Snni yurttalar esas olarak iki farkl dil kullanrlar. Bunlar Trke ve Kurmancidir. Kimi kaynak kiiler de (ki bunlar tmyle orta ya zeri insanlardr) anne babalarnn veya daha uzak akrabalarnn Dmlki konutuklarn sylemilerdir. te yandan alan almamz sresince Pertekte ikamet eden Snni yurttalar arasnda Krmancki yahut Dmli ve Zazaki olarak isimlendirilen farkl lehelerde konuanlara dair bir ize rastlanmamtr. Sadece kimi yerlerde, uzak gemiini Diyarbakr ve civarna balayan anlatlarla paralellik arz edebilecek, yukarda zikrettiimiz baz verilere rastlanlmtr. Tpk Alevilerde olduu zere Snni yurttalarda da dilden istim alan kimlie dair tutumun zerinde eitlendii temel e din kimliidir. Snni yurttalar arasnda gzlemlediimiz etniklik kavraylar ierisinde u ana gruplardan sz aabiliriz; ncelikle, emigezek, Pertek, Mazgirt (ve ksmen Hozat) gibi erken dnem Anadolu uygarlklarndan gnmze dek etkin birer ticariidari merkez rol
28

Bu alt balk ierisinde deerlendirilen verilerin olduka nemli bir blm, almann gerekletirildii Pertek le merkezi ve civar ky-mezra yerlemelerinde ikamet eden Snni yurttalarla yaplan grmelere ve gzlemlere dayanmaktadr.

stlenmi meknlarda ikamet edenler ile nahiye ve ounlukla kylerde ikamet eden Snni yurttalar arasnda, gndelik yaam pratiklerinde Kurmanckinin kullanm konusunda anlaml bir farkn olduu sylenebilir. Modernleme projesi olarak Cumhuriyetin tesisinden sonra, yukarda bahsi geen idari merkezlerde Trkenin, ounlukla ynetici kesime ait bir dil olmaktan kp ncelikle bu merkezlerin evresinde yaamn kuran topluluklarda artan bir hzda yaygnlamaya balad belirtilmelidir. Trke, anadilleri de Trke olan baz yerli topluluklar bulunmakla birlikte byk oranda ynetici erkin ve ynetimle ilikilerin dili olarak kalmtr. Zira Trkiyenin pre-modern srelerinde dil-pazar birliine ihtiya duyan bir ekonomi anlay olmamtr. Ne ki Trkiyenin modernleme srelerinin zgnlkleri, Kta Avrupas rneklerinin kimi

uygulamalar ile yerel feodal dinamiklerinin basknl arasnda salndndan, etkileri gnmzde de canllkla yaanan yar-modern bir ulus-devlet pratiini ortaya karmtr. Bu sebepten, Trkeden farkl dillerin konuulduu blgelerde, feodal dinamikleri besleyen geleneksel tarmsal retim ilikilerin hakim olduu rneklerde, farkl dillerin kullanm gnmze kadar ulaabilmitir. Dolays ile gnmz Tuncelisinde, yaamn tmyle hayvanclk yahut tarmsal faaliyetler ile kazanan ve krsal yerleimlerde ikamet eden Snni yurttalarn nemli bir kesimi, bu mekn-kltr algs ierisinde, gndelik konuma dili olarak Kurmanckiyi etkinlikle kullanmaktadr. Burada tercih edilen dilin kapsad hayat ile Krmancki konuanlarn, bu dili ilerlie soktuklar yaam pratikleri arasnda sk bir ba vardr. Bu hayat, modernitenin kurumsal ilikilerinin tmyle dnda ve ounlukla ikincil plandadr. Tatil srelerinde memleketlerine gelen ve anadilinde konuan yurttalar tamam ile

farkl bir dnyaya aidiyet hisleri zerinden hareket ederler ve bu, hayatn btnne dair alglarnda da byledir. Bu gruba, Elaz gibi olduka yakn bir byk ehirde yaayanlar da dahildir. zellikle belirtilmelidir ki Snni topluluklarn nemli bir kesimi krsal yerlemelerini ve geim etkinliklerini paylatklar Alevi ounluk ile ayn Kurmanciyi konumaktadrlar. Bu durumda da hayli ilgi ekici bir ayrnt aa kmaktadr. Hatrlanaca zere, Tuncelide konuulan Kurmancinin Krmancki ile hayli yakn fonetik zellikler tad belirtilmiti ve bu benzerliklerin temelinin ise esas olarak sahip olunan dinsel aidiyetten ileri geldii ne srlmt. Bu durumda, Alevi olmayan ve fakat Kurmanci konuan Snni topluluklarn hayli farkl bir Kurmanci lehesi konumalar gerekmekteydi. Ne ki genel durum ters ynde veriler sunmaktadr. Hakim kltrel ounluun belirledii krsal ekonomi ve iletiim dili, dinsel farkllklarn baka blgelerde aa kard deiimleri burada ilevsiz klmaktadr. Zira dil de dahil olmak zere kltrn tm boyutlar ve sreleri, ierisinden ktklar maddi toplumsal gereklie gre ekil almakta ve evrimlemektedir. le merkezlerinde ikamet eden Snni yurttalarn byk ounluu gndelik yaam dili olarak Trke konumaktadr ve bu meknlar paylatklar Alevilerde de durum ayndr. Bu anlamda Alevi yurttalar ve dil zellikleri arasnda yaptmz ya dalm ve genel zellikler dalm, Alevilerin Snni yurttalarla aralarndaki nemli bir paralellie de iaret eder. le merkezlerinde yaayan Snni yurttalarn, hatrlanabilen gemi kkenleri ile civarndaki krsal yerleimler iken ve buralarda yaayan atalarn konutuklar dil de ounlukla Kurmancki iken; gnmzde Trke, bu meknlarda

(ilelerde) tam olarak oturmu ve dinsel-siyasal tutumlar ile de desteklenmi bir dildir. zellikle 1970li yllarla birlikte blgenin siyasal haritas izilirken, hemen tm Snni topluluklarn devlet tarafndan, devlet varlnn biricik meruiyeti ve dayana olarak grlmesinin, Snnilik zerinden zdeim kurulan Trk milliyeti syleminin kkl biimde yerlemesine zemin hazrlam olduu ne srlebilir.29 Bu durumun etkileri gnmzde de aada genel zellikleri verilen baz kesimlerde yaygnlkla gzlemlenebilmektedir. 1) Tunceli dnda doup byyen fakat memleketle ilikilerini devam ettiren gen kuaklarn nemli bir kesimi; 2) Tunceli snrlar dnda kalc ilikiler yakalayp yaamnn byk ounluunu Tuncelinin dnda geiren ancak Tunceli ile ilikilerini dnemsel de olsa canl tutanlar30; 3) ve son olarak, Pertek le merkezi gibi ticariidari merkezlerde yaayan ve son on yllarn sosyo-politik gelimelerinden etkilenerek yeni bir takm dnsel ve pratik tutumlar gelitiren ve bunlar kurumsal dzeyde hayata geirenler, zellikle son 25 ylda, ulusal dzlemde yaygnlatrlp empoze edilen yeni ulus kimliinin karakteristik zelliklerine haiz grnmektedirler.
29

Esas eklini 1970ler ve sonrasndaki siyasi srelerde alan bu durumun temel itkisini Trkiyenin modernleme srelerinde yaad kimi zgnlklerin oluturduu ileri srlebilir. Trkln tesisine tevars eden ve 1950lerden itibaren giderek etkinliini devlet dzeyinde arttran resmi dini sylemin, yine resmi kabul olan ve laik bir kurgu ile tamamlanan ulus kimliine rengini vermi olduu kabul edilebilir. Fakat bu srecin balangcndan bugne giderek artan ivme ile hareket ettiini belirtmek gerekmektedir. Son kertede, gnmz Trkiyesinde etniklik snrlarnn dil ve zellikle din aidiyetleri, kurgular zerinden akt yerlerde Trklk ve Snniliin i ie geen, birbirlerini tamamlayan ilevlerinin daha fazla n plana kt gzlemlenebilir bir olgudur. 30 Tuncelinin gney hattn oluturan ve Snni yurttalarn yaadklar emigezek, Pertek ve Mazgirt ileleri ile yine Tuncelinin gney snrn oluturan Elaz arasnda, boydan boya, Keban Baraj Gl uzanr. Fakat bu ileler ile Elaz ehir merkezi arasndaki ilikiler olduka canldr. Zira Elaz ehir merkezi, bu ilelerden Perteke arala yaklak yarm saat mesafededir. Bu corafi yaknlk, 1970lerden itibaren keskinlik kazanan siyasalsosyal kimi snrlar ve en nemlisi retim asndan hemen hibir canllk belirtisi gstermeyen Tunceli ile 1990larda yaanan gler ile nemli bir nfus art ve ticari dinamizm yakalayan Elaz arasndaki ilikiler; Tuncelili yerli Snni yurttalarn ounluunu Elaz ile dorudan temasa geiren etkenler olmulardr. Yerli Snni nfusun nemli bir kesimi son yllarda Elaz merkeze g etmi ve arazilerini Tuncelinin i ksmlarndan gelen Alevi yurttalara satmlardr.

Bu gruplara gre; konuulan dil Trkedir ve bu durum din aidiyeti (Snnilik) ile de sk ve sarslmaz bir ba iermektedir. yle ki, byk oranda, kydeki akrabalar yahut bilinen dier rnekler gndelik (krsal) yaamda farkl bir dil kullanmalarna ramen bu tartmasz bir olgu olarak kabul grr. Trke, Trklktr ve yazl resmi tarih ile kuku gtrmez kantlara sahiptir. Ayn ekilde kyde yahut kken ballklarnn bulunduu sosyal ortamlarda konuulan dil farkl olmasna ramen, snr Snnilik zerinden izildiinden, konuulan geerli, meru dile dair ortak kabul de Trke zerine olmaktadr. Bu siyasal tutum ierisinde olan hemen tm orta ya ve zeri ailelerin ocuklar tek dillidir. Kimlik konusunda herhangi bir ikilem yahut farkllk rnekleri kalmamtr. Trke konumaktadrlar ve Trke en uygun slam yorumunu yaamaktadrlar. Belirtilmeden geilmemesi gereken bir baka sosyal olguda udur: emigezek, Pertek, Mazgirt ve Hozat gibi tarihi olduka eskiye dayanan ticari-idari merkezlerde veya civarlarnda hatrlanabilen gemiten itibaren anadili Trke olan olduka kk topluluklar da vardr. Gnmzde Alevilik ile Snniliin, temel etniklik snrlarn ve tanmlarn belirledii bir durumda, tm biimleri iin (Krmancki, Kurmanci ve Trke) anadilin tespiti de snrllklar ile rldr. Zira bata da belirttiimiz zere etniklik durumsaldr ve varln yaanmakta olan zaman ve meknn dinamiklerine borludur. Dolays ile her ne kadar zc gndermelere sahip olsa da gerekte karlad temel iki ilev, diyalektik bir iliki ierisinde gncelin beklentilerine cevap olabilecek tutum ve davranlarn teoriletirilerek meruiyetinin yaratlmas ve ynlendirilmesidir.

Sonu olarak anadili Trke olan baz kk topluluklar vardr. Ancak bu topluluklar ile yakn gemiteki gndelik dilinin sadece Kurmanci olduu bilinen Snni topluluklarn Trklk bilinleri arasnda da baz ayrmlar vardr. Bu ayrmlar da yine yukarda belirtilen durumsal vurgulu etniklik tanmnn ierisinden anlam kazanmaktadrlar. almann esas olarak odakland Pertekte, hatrlanabilen gemiinde anadili Trke olan ve az ok homojen bir yap sergileyen topluluklarla temas edilmemitir. Fakat kimi yeleri ile Tunceli il merkezi ve Elaz il merkezi gibi yerlerde temas edilen Mazgirt kkenli bir topluluktan bahsedilebilir. Bu gruptakilerin belirgin zellikleri; kken alglarnn, Pertek Snnilerinin ounluunun aksine, herhangi bir g olgusu iermemesi ve anadilin Trke olduunun kesin bilinliliidir. Zira hatrlanabilen gemi ierisinde farkl rnekler bulunmamaktadr. Ne ki bu grubun temas edilen yelerinin Trkl (ayn zamanda Snnilii) ylesine geri plandadr ki gndelik yaamnda hemen tmyle Trke konuan Tuncelili Alevilerden ayrmak hemen hemen imknszdr. Dier Snni topluluklara nazaran Alevilerle ok daha fazla i ie gemilerdir ve gndelik yaam pratiklerinde kurumsal Snni inancn ngrd pratikler gze arpacak dzeyde grlmez veya bu pratikler yine dierleri ile kyaslandnda siyasi sembol olma ilevi iermezler.31

3) tekiler ve dil:

31

Bu toplulukla ilgili son derece ilgin bir aktarm ve birka benzeri emigezekli yal bir Aleviden geldi. Buna gre Mazgirt ve civarnda saylar az da olsa Kara Trkler yaamaktaydlar. Bunlar dier Snnilerden ayran en nemli zellikleri z be z Trk olmalaryd. Yani anadilleri atadan beri Trkeydi ve ounluu Snni idi. emigezek ve Pertektekiler gibi sonradan dnmemilerdi (Alan Notlar: 10 06 06 / Tunceli). Alevi ve Snni topluluklarn karlkl alglarna takip eden alt balklarda deinilecektir.

evrelerindeki kltrel kimlik evrenine kar din aidiyetlerini merkeze alarak snrlar belirgin anlam haritalar reten ve gzlerden uzakta fakat gndelik yaamn ierisinde sessiz sedasz varlklarn srdren bir kategori de kendilerini Hristiyan olarak tanmlayan insanlardan oluturulabilir. Bu kategoriye dhil edilebilecek yurttalarn says, yerel gndelik yaam ierisinde bu farkllktan haberdar olabilme ihtimali ile doru orantldr. Homojen bir yaplanmadan bahsedememekle birlikte kendi ierisinde rgtl kimi kk gruplardan sz edilebilir. Fakat getiimiz yl ierisinde gerekletirildii iddia olunan kimi etkinlikler, bu kategorinin varln daha da grnr klacann sinyallerini tamaktadr. Alan aratrmas sresince bu gruplara ilikin tutulan notlarn ilki, sa Peygamberin doum gn etkinlikleri erevesinde gerekletirdikleri sylenen bir trene dairdi. Tren, Pertek le merkezi yaknlarnda Alevi yurttalarn ziyaret olarak tabir ettikleri kutsal meknlarn birisinde gerekletirilmiti. Kimi baka kaynak kiiler de bahsi geen olay duyduklarn ve onlarn kendilerine bir ziyaret yaptklarn ve etkinliklerini orada gerekletirdiklerini aktarmlard. lerleyen aylarda dorudan temas ettiim ve blgede misyon faaliyeti srdren yre kkenli Hristiyanlar, benden ilk kez duyduklar bu olay ilgi ve hayretle karlamlar ve kendilerinin de bir bilgileri bulunmadn belirtmilerdi. Olayn, gerekten olup olmamas bir yana, bylesi bir sylemin kendisi ve yaamsall dahi bu grubun varlnn en azndan Alevi yurttalar arasnda belirli bir geerlilik kazandn gstermektedir. Blgenin dinsel farkllklar zerine izilen snrlardan en belirgin olanlarndan birisi de I. Dnya Savana kadar varlklarn koruyan Hristiyanlardr.

Gemie dair anlatlarda ve gnmzdeki kavram setlerinde aa kt zere Ermeniler, din kimliine dayal bir farklln, kltreletnik kimlik rtmesinin bir rneini yaratmaktadr. Ne ki gnmzde kendisini Hristiyan olarak tanmlayan kaynak kiilerin hemen hibiri kklerini blgenin bu gemii zerine kurmamaktadr.32 Ek olarak bu gruptakiler, Dou Hristiyanl biiminde tanmlanabilecek eski yerel inanlardan da farkl inan dizgeleri tayor grnmektedirler. Bilhassa gnmzdeki srecin aktrleri, blgenin gemi zelliklerine dair konumalarda bunu srarla

vurgulamaktadrlar.33 Hemen tmnn gndelik yaamda konutuklar dil Trkedir ve gndelik yaamn snrlarn izen, dinamizmini besleyen siyasiekonomik gelimelere ilgisiz grnmektedirler. En azndan bu gelimeler, yaamla kurduklar ba yanstan sylemlerinde merkezi bir yer tutmaz. phesiz ki kendilerini evrelen kltrel evrene ilikin, kendilerini var eden temel farklln rettii anlaml kurgular vardr. Bu genel kurgular ierisinde, Aleviler ve Snniler arasnda, tartmalarmzda sklkla ileyeceimiz anlaml
32

te yandan, Ermenilik kklerine atfta bulunan kimi Snni ve Alevi yurttalarla da karlalmtr ve Hristiyanlk kimliini bu tarihsel dayanaklara oturtan yurttalarn varl da olas bir ihtimal ve ilgi ekici bir aratrma alan olarak durmaktadr. 33 Alan almas sresince Elazda temas ettiim ve Tunceli civarnda misyonerlik faaliyeti srdren yurttalardan birisi, Elaz Sryani Kilisesi yetkilileri ile yaadklar sorunlu ilikilerden hayli bahsetmiti. Anladm kadar ile kaynak kiinin kendisini tanmlad Hristiyanlk algs daha kitabi (normatif) idi ve kilisenin, yerel halkn inan pratikleri ile rten kimi uygulamalar, aradaki ciddi tartmalarn sadece bir ynn oluturuyordu. Kaynak kiiye gre, kilise emesinin suyu garip bir ekilde Kuds ile ilikilendirilmekte ve yine ilgin bir ekilde koyu mslmanlar, tarikatlar ve trbanllar da dhil olmak zere zellikle kadnlar bu suyu ve kilise ileri gelenlerinin duasn almak iin kimi zamanlar kuyruk olmaktaydlar (eitli anlatlardan anlald kadar ile bu kilisenin suyu, Elazda, saaltc baz gleri ile tannmaktadr). Bu, asla kabul edilebilir deildi zira bizzat ncil bu durumu yasaklamt. Kaynak kiilerin ve kilise ileri gelenlerinin arasndaki gerilimli ilikinin nemli bir belirleyeni daha vardr ki ok daha aklaycdr. Buna gre; misyon faaliyeti yrttkleri irket adna kiliseden, kilisenin arazisi ve binas ierisinde bir yer talebinde bulunurlar. Fakat kilisenin ileri gelenleri, Elazn kimi ileri gelen resmi yetkilileri ile olan balarn ileri srerek bu talebi kesin bir dille reddederler. Zira misyonerlik gnmz Trkiyesinin hkim muhafazakr sylemi ierisinde hayli tehlikeli olabilecek bir ithamdr. Hele ki bu sylemin olduka baskn olduu Elazda. Dolaysyla bu ret cevab zerine kilise ile ilikiler kopar.

farkllklar yatyor grnmektedir. Bu dnsel ve pratik tutumlara rnek olabilecek baz ifadeler yle zetlenebilir: Bu grup ierisinde temas ettiimiz kaynak kiilerin genel eilimlerine gre, inan bakmndan evrede tip insan vardr. Aleviler, Snniler/Mslmanlar ve ateistler/inanszlar. Ateistler, Tanr fikrini kabul etmeyerek en bata Hristiyan reti ile ilgilerini ve dolays ile temas kaybeden kesim olmaktadrlar. Aleviler de anlalmaz farkllklar, merkezi sylemlerinin yokluu ve kuaklar arasndaki belirgin inansal boluklar ve tm bir toplulukta grlen danklklar ile zellikle gen kuaklar asndan olabilecek en kt yerdedirler: kelimenin tam manas ile arada kalmlardr. Ne tam Alevi, ne tam Ateist ne de tam Mslmandrlar. Bu guruba gre, Snniler kendilerine kar en olumsuz siyasi tavr taknmalarna ramen inan boyutu ile daha tutarldrlar. Bu kesimdeki insanlarla aradaki ilikileri engelleyen etkenlerin banda Elazda hkim olan Trk milliyeti sylemi ile ounlukla bu sylemle i ie gemi olan tarikatlarn varl gelmektedir. Bu faktrlerin dnda, inan konusunda kitabi kkleri ve Tanr tasavvurundaki ortak imgeleri ile daha rahat ortak payda bulunabilen kesim de yine yalnzca bu insanlardr. te yandan bu gruba gre, Snnileri Aleviler ile kyaslandnda daha tutarl klan bir baka faktr, blgede varln hissettiren sol/ateist sylemin karsnda ortak argmanlar kullanyor olmaktan ileri gelmektedir. Aleviler daha tutarszdr zira din kart sylem ounlukla bu grubun ierisinden gelmektedir. Ancak yine Alevilik, dinsel bir dizge olarak da gerek Mslmanla gerekse Hristiyanla kar kabullenilebilmektedir.

Grnen odur ki Hristiyanlk ve Mslmanlk her ne kadar birbirlerini teolojik temelde doal olarak dlasalar da bu dinler kitabi yorumlar itibariyle dnyevi hayatn dzenlenii konusunda dnyevi iktidar merkeze alma noktasnda bulumulardr. Ne yresel Alevilik ne de Dou Hristiyanlnn ierdii badatrmac eler, onlar bakmndan kabul edilebilir deildir.

2.2 Aleviler ve Tunceli (Dersim) Alevilii

Tunceli nfusunun %90ndan fazlasn oluturan Aleviler ilin tm blmlerinde, deien nfus younluklaryla, yaamaktadrlar. Tuncelinin sahip olduu corafi yapnn kuzeyden gneye doru gsterdii deiim, Alevi nfusun da deien younluk oranlar ile anlaml bir iliki ierisindedir. lin gney hattn oluturan (batdan douya doru) emigezek, Pertek ve Mazgirt ileleri dnda; Tuncelili Snnilerin gnmzde son derece clz bir biimde var olduklar Hozat ve Mazgirt ileleri haricinde kalan Merkez ile, Ovack ve Plmrde tmyle Alevi yurttalar yaamaktadrlar. Hozat ve Mazgirt ilelerinde ve bu ilelere bal birka kyde hlihazrda Alevi ounlukla birlikte yaamakta olan Snni ailelerin; gney ilelerde yaayan ve alma konumuz olan Snnilerden nemli llerde farkllam olduklar da belirtilmelidir.34 Bu halleriyle onlar, Tuncelide Alevilik ve Snnilik gibi temel din kimlikleri etrafnda yaanan ve ierisini 1970li yllardan buyana etkin bir biimde dolduran siyasalaskeri gelimelerden uzaktrlar. Byk ounluu Alevilere

34

Bu konu, ayrntl bir biimde sonraki balk altnda deerlendirilmektedir.

karm ve sahip olduklar zde siyasal tutumlar sebebiyle Alevi ounluun oluturduu hkim kltre adapte olmulardr. emigezek, Pertek ve Mazgirt ileleri, yine ayn srayla Snni ailelerin bu ilelerde gsterdikleri nfus younluklarna da iaret etmektedir. Mazgirt ve Pertekteki Snni nfusun, bugn itibaryla, geen yzyln balarndan beridir yaamakta olduu glerin neticesinde, Hozatta olduu zere Alevi ounluk ierisinde hayli aznlkta kalm olduu grlmektedir. Buna karn, emigezek ilesi Alevi nfusun en dk, Snni nfusun ise en youn olarak yaad tek iledir. Burada Aleviler, aznlktadrlar. Byk ounluu ise ilenin kuzey dousunda Tuncelinin i ksmlarna yakn dalk arazide yerleiktir. Snni topluluklarn kendilerine ynelik kimlik tanmlarn

anlamlandrabilmek; etniklik durumunun kendinde ikin olarak barndrd tekinin anlalmasyla mmkn olacaktr. Bu Snni topluluklar evreleyen, sarmalayan Aleviliin yerel zellikleri amlanmadan Tuncelili Snnilerin zgnlklerini ve dahas, 1970lerden sonra yaanan hzl kimlik srelerini takip etmek mmkn olmayacaktr. Zira kimlik, kendinden farkl olanlarla temas ettii yerde ayn zamanda snrlarn izmekte ve bu snrlarn ieriini oluturan toplumsal var etmektedir. Bu bakmdan, Trkiyedeki genel Alevi topluluklarndan nemli farklarla ayran Tunceli yresi Aleviliinin temel bileenleri etrafnda, iki ana balk altnda yerel Alevilii yle irdelemek mmkndr; 1) Talip Rehber Pir Mrid ilikileri erevesinde Seyit Aileleri, talipleri ve kurduklar sosyo-dinsel toplumsal yaplar.

2) Kutsal meknlar dolaym ile vcut bulan riteller ve dier baz kutsal nesnelere ilikin kltler.

2.2.1 Seyit Aileleri ve Talipleri

Tunceli (Dersim) Aleviliinin merkezindeki ana e, blgeye geli tarihleri yazl hemen hibir kaynakta bulunmayan yahut szl kaynaklara gre de kesin olarak bilinemeyen Seyit Aileleridir. Gnmzde airet dzeyinde kitlesel nfuslara da sahip bu ailelerin mutlak surette birer kutsal atalar vardr. Ailenin kknn bu ataya ve bu atann da yine ounlukla 12 mamlar yolu ile Hz. Aliye dayandna inanlr. Bu durumun biricik kantlar, ailelerin ellerindeki ecerelerdir. Kutsal atalarn, blgeye yalnz balarna m yoksa aileleri ya da airetleri ile birlikte mi geldikleri konusu belirsiz grnmektedir. Ne ki blgenin tarihsel gemiine ilikin eldeki en nemli veriler olan sylencelerin ierikleri analiz edildiinde kimi ipularna da ulalabilmektedir.35 Bunlara gre, Tunceli ve evresindeki (Elaz, Malatya, Mara, Sivas, Erzincan, Mu) illerde faaliyet gsteren Auan, Baba Mansur, Kurey, Dervi Cemal ve Sar Saltuk36 gibi belli bal ailelerinin kutsal atalarnn blgeye
35

Konu zerine yakn dnemde yaplan ve sylence analizlerini ieren faydal bir kaynak ii bkz. Dank, 2006. 36 On iki imam soyundan gelen ve Seyitlik unvann kan-ba yolu ile tayan bu ailelerin, yreye gelilerinden bugne kadar demografik bir art ierisinde olduklar aikardr. Doal olarak talip airetler de benzer bir art sreci geirmiler ve bu durumun doal sonucu olarak da corafi bakmdan yaylmlardr. Tunceli evresindeki (Mara, Malatya, Elaz, Sivas, Erzincan ve Mu gibi) illerde Seyit ailelerin etkinlik gsterdii gruplarn bulunmas esas olarak bu sebepten kaynaklanmaktadr. Benzer ekilde nfus art yaayan bu seyit aileleri de kendi ilerinde Seyitlik hakkna sahip kimi soy gruplarna blnmlerdir. Yani benzer dini yetkiler tayan alt soy gruplarna ayrlmlardr. Fakat 1938e kadar, Tuncelideki akrabalarnn temsil ettikleri dini stat, tartmasz otorite mercii olarak kabul grmtr. Ayrntl analizler iin bkz. Gezik, 2004.

gelilerinde karlatklar yerli topluluklar kendi inanlarna katmaya ynelik sylence rnekleri ile karlalmaz. Bu durumun istisnai rneini, alan almamz gerekletirdiimiz Pertek Snnilerini evreleyen Alevilerin ounlukla bal olduu Berhican Oca oluturur.37 Daha ziyade, kendi aralarnda gsterdikleri kerametlere ilikin sylenceler ve bu kutsal ailelerin etki alanlarnda kalan kutsal meknlara ilikin sylenceler revatadr. Bu yeni gruplarn 12. ve 15. yzyllarda blgeye giri yaptklar ve Ocakn (1992) bahsettii airetlerden olduklar, hayli yksek bir ihtimaldir. Anadolunun esas olarak 12. yzyldan itibaren ran ve Orta Asya kkenli kitlesel glere sahne olduu uzun yzyllar ierisinde, teolojilerindeki genel geer slami sylemlerden ziyade canllkla yaattklar slam ncesi dini pratikleri ile bu yeni gruplarn, yerletikleri yrelerde ciddi atmalar yaamakszn sre ierisinde ve kolaylkla kabul grdkleri anlalmaktadr. Bilhassa Tuncelideki belli bal Seyit Ailelerinin teolojilerinin esasn oluturan sylencelere bakldnda, misyon karakteri ieren motiflerin ounlukta olmad grlr. Bunun aklamas, bu ailelerin muhtemelen balarndaki Seyitlerle birlikte hareket eden kitlesel airet gleri ile buraya yerlemi olabilecekleridir. Hi phesiz, bu durum tm aileler iin geerli olamayabilir. Zira hem aralarndaki prestij sylencelerinin yaygnl hem etki alanlarndaki talip nfusunun eitlilii, kimilerinin daha ge kimilerinin ise daha erken tarihlerde blgeye yerletiini ve mevcut dengeler ierisinde kendisine yer edindiini iaret etmektedir.38

37 38

Bu konuya ileride deinilmektedir. Bu durumun en bilinen rnei Sar Saltuklulardr. Tunceliye yaklak olarak iki asr kadar nce geldikleri ynnde yaygn bir kan vardr ve bu ailenin bu gnk dini temsilcileri de bu gr kabul ederler. yle ki bu seyit ailesinin Hozata bal Karaca Kynde Kurmanci ve Krmanckinin yan sra Trkenin de konuulduu binmektedir(Gezik, 2004: 153).

te yandan yakn pre-modern gemi ierisinde bu ailelerin byk ounluunun taliplerinden hemen hibirisinin ana-dilinin Trke olmad dnlrse, blgeye beraberlerinde talip nfusu tadklar ve zamanla yerli halk ile kaynaarak oaldklarn ve takiben uzun yzyllar ierisinde de bahsi geen dier illere yaylm olabilecekleri kuvvetli bir ihtimal olarak nmzde durmaktadr. Bu ailelere ve evrelerindeki talip nfus ile oluturduklar sosyo-dinsel yaplanmalara dair olduka snrl kaynaklar vardr. lki, dorudan kaynaklar olarak, ailelerin ellerinde tuttuklar ecerelerdir. Belirli bir ailenin kkeni ve sre ierisindeki akrabalk ilikilerini, dalmn ve bunlarn tarihini ieren tablo anlamna gelen ecere, bu ailelerde, farkl ekillerde muhafaza edilmektedir. Hayvan derilerine, eitli metal kaplara vb. emanetlere yazl biimde ya da ender olarak kitaplatrlm el yazmalar biiminde muhafaza edilen bu belgelerden pek az yaymlanm ve incelenmitir. Bahsi geen ecereler hakknda bahsedilmesi gereken nemli ortak bir yn, Anadoluya kitlesel glerin balad erken dnemlerdeki siyasi ilikilere dair belgeli kantlar iermeleridir. yle ki, bu ecerelerin bir ksmnda, bilhassa bugnk Tuncelinin gney kesimlerinde -emigezek, Pertek, Mazgirt- ve daha gney blgelerde faaliyet gsteren ailelerinkilerde, Seluklu padiah Aleddin Keykubad dneminde alnd sylenen mhrler mevcuttur. Ek olarak, bu ailelerin kutsal atalarnn ve etki alanlarnda (varsa) kiiletirilmi kutsal mekanlarnn tmnn Alaeddin Keykubad ve bazen de yerel yneticiler ile aralarnda geen keramet olaylarnn sylenceleri yaygnlkla yaatlmaktadr. Bu konunun en bilinen rnei Perteke bal Zeve kynde bulunan Sultan Hdr klt ierisindedir. Klte dair sylencede, Hdr isimli seyidin Keykubata

gsterdii kerametler neticesinde, onun tarafndan onaylanmasn ve blgesinde serbest hareket alan kazanmasn rneklenir. Bu klt, Alevi ve Snnilerin birlikte yaadklar tm bir gney Tuncelide olduu zere Snnilerce de rabet gren bir aktif bir Alevi merkezidir.39 Bu mhrlerin Alaeddin Keykubad ile ilikilenmesi tesadfi deildir. emigezek ve Harput (Elaz) evresinin merkezi devlete baland I. Aleddin Keykubad dnemi ayn zamanda Orta Anadolu merkezli gl bir Seluklu Devletinin de kurulu srecine de iaret etmektedir. Dier btn yerleik seyitler ve tekkeler gibi, yrenin nde gelen dini otoriteleri de temel meruiyet dayanaklar olan ecerelerini, dnyevi iktidara ve temsilcilerine onaylatarak varlklarn gvence altna almaya almlardr.40 Fakat bu ecereler hakknda ciddi, kapsaml bir almann hlihazrda mevcut olmad sylenmelidir. Dank almalar ve ihtilafl grler mevcuttur. Bu durumun esas sebebi, mevcut szl kltrn ve ona dayal popler dinselliin eldeki biricik somut gstergeleri olan bu ecerelerin zamanla tabulaacak derecede kutsiyet kazanm olmasdr.41 Seyit aileleri ve talipleriyle rdkleri sosyodinsel yaplanmaya dair ikinci grup kaynak ise yazl eserlerdir. Bu kaynaklar iki balk altnda toparlayabilmek mmkn grnmektedir. lkini, 19. yzyl balarndan itibaren Cumhuriyet dnemine dek blgede grev yapm resmi yetkililerin, misyon faaliyeti srdren kurum
39

Klte dair etnografik derlemeler ve analizler iin bkz. Gltekin, 2004. Ayn konu zerine bir baka alma ayrca bkz. Gltekin, 2005b. 40 te yandan, bahsi geen kutsal soy dizinlerinin 12. yzyl gibi erken bir tarihin sosyopolitik srelerde asli roller stendii dnlrse; gnmzde Aleviliin tarihine ilikin yaygnlkla kurgulanan ve slam Peygamberinin lm ardndan balayan hilafet atmalar olgusunu esas alan inanlar, Tuncelideki Alevilik kurgusu asndan da tarihsel bir dayanaa kavuuyor grnmektedir. Zira Ocakn (2002 ve 2000) nermeleri nda bakldnda, Anadolu Alevilii, On ki imam ve Hz. Ali kltleri ile ancak ii Safevi etkisi ve propaganda sreleriyle tanacaktr. Hlbuki bu soy ktkleri daha erken bir tarihi iaret etmektedirler. 41 Bu durumun gncel bir rnei hakknda genel gzlemler iin bkz. Gltekin, 2006.

temsilcilerinin veyahut gezginlerin kiisel gnlklerinden oluan yabanc eserler oluturmaktadr.42 Bu belgeler, zellikle 1938 ncesinde yaatlan biimi ile Tunceli (Dersim) Alevilii hakknda olduka ilgi ekici etnografik gzlemler iermektedirler. kinci gruptaki eserler ise 19. yzyln son eyreinden itibaren balayan, 1938e dek younlaarak sren ve esasn raporlarn oluturduu resmi faaliyetler oluturmaktadr. Gerek Cumhuriyet ncesi dnemde gerekse erken Cumhuriyet dneminde slah edilmeye gayret edilen bu corafya hakknda tutulan raporlar, yazarlarnn ideolojik baklarnn dnda nemli etnografik veriler de

sunmaktadrlar.43 Blgenin sosyal ve tarihi gemii ve bugn zerine yaymlanan son dnem almalarn ise 1990larla birlikte grnrlk kazanan Alevilik ve Krtlk eksenli toplumsal olaylara ve hararetli tartmalara paralel olarak ortaya klar gayet anlamldr. Zira her iki kimliin de mevcut anlam btnlkleri ierisinde Tunceli, Dersim kodu ile sylem dzeyinde merkezi bir yer tekil etmektedir. Bu balamda, ortaya kan ve Tuncelinin geleneksel yaay konusunda, szl hafzann dnda, birebir grg tanklarnn izlenimlerini yanstan bu almalarn yeterince salkl temellere oturamadklar da gz nne alnmaldr.44 Seyit Aileleri ve talipler konusuna dnersek: Bu ikili ilikinin oluturduu toplumsal yapnn gemiten bugne yazl eserler brakmaynn ardnda yatan nemli sebeplerden birisi de bu tarikatlarn tekke rgtlenmelerine gitmeyileridir. Bu durum, balangta ounlukla ger ve yar-gerlerin oluturduu topluluklarla sre ierisinde kaynamalar ve ger
42

Bu grup ierisinde snflanan eserlerin nemli bir blmnn toparland, faydal bir eser iin bkz. Bayrak, 1997 ve yine ayn kaynaklar zerine deerlendirmeler iin bkz. Gezik, 2004. 43 Bu gruptaki raporlarn bazlarnn derlendii bir alma iin bkz. Bulut, 1992. Yan sra bu grupta deerlendirilen almalarn, yakn zamanda yaplan tekrar basmlarndan en bilinen rnekleri iin bkz. Sevgen, 1999; Ulu, 2001;Tankut, 2000; JUK, 1998. 44 Baz rnekleri iin bkz. Munzurolu, 2004; em, 1999.

hayvanclk ekonomisi ile uyumalarndan ileri gelir. Yan sra kendi aralarnda da merkezileememeleri ve kurumsallaamamalar ile de alakadar grnmektedir. Son dnem tm almalarn, esas hatlar itibari ile, zerinde mutabk kaldklar belli bileenleri ile Seyit Aileleri ve taliplerinin rd toplumsal yap u ekilde zetlenebilir; a) Talip: Talip, seyit ailelerinin ellerindeki ecerelerin iaret ettii kan-bann dnda kalan herkestir. Bu konuda kesin bir ayrm sz konusudur. Cemaat iki ana gruptan oluur; seyitler ve talipler. Arapa isteyen anlamna gelen talip kelimesi, Tunceli yresinde, ieriinde baz farkllklar tar. Tunceli dnda kalan Alevi topluluklarnda talip, yola/tarikata girmek isteyenlerin durumunu aktaran bir anlam iermektedir. Henz mrit olmayanlar iaret eder. Tuncelide ise durum temelden farkldr. Burada birey, doduu andan itibaren taliptir. Yani ierisine doduu airetin mridi olduu seyit ailesinin mrididir. Bu durum sra d olaylar gndeme gelmedii srece kesinlikle deimez, deitirilemez.45 Talip ve seyit arasndaki nemli bir ba da ralktr.46 Seyitler, byk ounlukla sonbaharda taliplerini gezer ve bu karlklar yine bu zamanda toplarlar.
45

rnein, bir ailenin birlikte yaad ve ayn kimlii paylat airet ierisinde eitli sebeplerden dolay yaad sorunlar sonucunda g etmesi ve farkl bir seyittalip ilikisinin hkim olduu blgeye g etmesi, seyit bann deitirilmesinde bilinen en yaygn rneklerinden birisidir. Doumla birlikte kazanlan ve kesin bir kutsiyet algs ile tanmlanan bu tip bir sosyal ilikinin deiimi son derece sra d bir durumdur. Ancak din algsn var eden biricik olgu olan dnyevi hayatn zorunluluklar, berberinde bylesi sonular da dourmaktadr. Bireyleri yahut ailelerin seyit talip ilikilerini deitirmeleri ylesine sra ddr ki tm bir anlam haritasnn deiimi ile denktir. Bu yzden, yaam alanlarndan ve dolaysyla ierisine doduklar toplumsaldan ayrlanlar arasnda Snnilie geiler daha sk grlebilmektedir. Bu konuya dair rnekler iin III. blmde ayrntl bir biimde tartlmaktadr. 46 Talibin, seyidine dini hizmetleri karlnda verdii para, yiyecek, giyecek, deerli eya, hayvan tr karla ralk denir.

Bunun dnda, seyidin lm, evlilik, snnet gibi gei ritellerinde yahut bunlarn dnda talibin seyitlerine ynelik ziyaretlerinde de bu ralklar, karlk olarak verilirler. Bu ilikiler sisteminde talibin dini konular zerine zel olarak gstermesi gereken bir performans yoktur. Doduu andan itibaren, sadece kendisi gibi olanlarla birlikte zel bir dinselliin ierisinde var olur. Kendisinden beklenen biricik ykmllk talibi olduu seyit ailesi ile ilikilerini koparmamasdr. Seyitler, yllk periyotlar ile talipleri gezmek ve klavuzluk etmekle ykmldrler. Bu anlamda, yine sorumluluun nemli bir kesimi seyitlere aittir. zellikle krsal yerleimlerde yaayan taliplerin igal ettikleri sosyal stat, kendileriyle benzer geim biimlerine sahip krsal yerleimlerdeki Snnilerle benzerlik gsterir. Talipler, snrl topraklara, az saydaki hayvana ve ounlukla ancak kendilerine yeterli olan geimlik ekonomilere sahip kyllerdir. Bu benzerlik, krsal yerleimlerdeki Alevi ve Snni topluluklarda grlen arpc kltrleme rnekleri asndan nemlidir. Talibin dinsel dnyasn oluturan ou e, ayn zamanda birlikte yaad Snninin de dinsellik algs ierisinde ortaya kabilmektedir.47 Seyitlerin olmad dnemlerde, bu aktrn boluunu, dini planda seyitlerden sonra gelen rehberler doldurur. Seyidin ve rehberin yan sra talibin dinsel dnyasn Tunceli (Dersim) Aleviliinin en zgn ikinci bileeni olan kutsal mekn kltleri tamamlar. Bu konuya ileride deineceiz. b) Rehber:

47

Bu konu, III. blmde ayrntl olarak irdelenmektedir.

Rehber, kelime anlam itibaryla yol gsterici demektir. Yrede ekseriyetle rayver olarak geer. ounlukla rayver de seyit soyundan gelir. Bir eit raportrdr. Seyitlerin yllk gezileri arasnda kalan dnemlerde yaad blgenin yerel dini temsilcisi gibidir. Sayg ve hrmet grr. Kimilerinin dini konularda bilgileri derin de olabilir. Seyitlerin yllk ziyaretleri ncesinde ve esnasnda onlar yredeki gelimeler konusunda bilgilendirir, ynlendirir, yerel danmanlk hizmeti grr. c) Seyit:48 Dini yapnn merkezindeki biricik aktrdr. Bal olduu ailenin blgesinde kalan talipler ile ilgilenir. Muadilleri ile arasnda belirli bir i blm vardr. Bylelikle hangi seyidin nereye gidecei, kimlerle ilgilenecei, nderlik edecei bellidir. Dier seyit aileleriyle arada ekilen kesin snrlara benzer ekilde kendi aralarnda da grev alan konusunda belli mutabakatlar vardr. Seyidin temel grevlerinin banda her yl dzenli dolat talipleri ile cem dzenlemek gelir. Dzenlenen cemler, cemaatin dini varln srdrmenin yan sra sosyal kontrol de salar. Dini ritellerin ardndan, topluluun yerel sorunlarnn konuulduu ve halk mahkemesi olarak bilinen blme geilir. Seyit, sahip olduu stat itibariyle sorunlarn zmnde ilahi bir kudret olarak kabul grr. Sabit olarak oturduu yerde ise yakn evrenin srekli ziyaretgh haline gelir. Talipler, gndelik yaamlarnda karlatklar eitli durumlar vesilesiyle seyidin kaps alar ve yardmc olmasn isterler. Seyitler, zellikle krsal yerleimlerde oturan Tuncelili Snnilerin kendi dinsellikleri ierisinde etkin olan Alevi elerin banda gelir. Baz seyitlerin sahip
48

Seyitin yan sra Pir ve Dede, yrede sklkla ayn durumu ifade etmek iin kullanlan kavramlardr.

olduklarna inanlan majik-mistik gler, ounlukla da saaltma yetenekleri, Snnilerin temel bavuru gerekelerini iaret eder. d) Mrit: Yresel dinsel sylemde bir makam olarak mritlik, seyitliin zerindedir. Bu durumun iki yn vardr. lki, seyit aileleri arasndaki hiyerariden kaynaklanr. Yukarda isimleri zikredilen aileler de kendi aralarnda bir hiyerariye tabidirler ve bu durum en mehur sylenceler ile mhrlenmitir. Fakat bu ilikideki aileler arasnda ralk usulnde olduu zere herhangi bir ba yoktur. Sz hakk ve yaptrm gc sz konusu olduunda, sylenceler ile onanan ilikiler derhal devreye girer. kinci yn ise ayn seyit ailesinde ve bu aileye bal talipler ierisindeki talip rehberseyitmrit ilikilerinin kodlanmas zerine ortaya kar. Buna gre, rehberin, seyidin ve mridin ayr ayr hem rehberi hem seyidi hem de mridi vardr. rnein, rehberin rehberi talibe seyid olur. Seyidin seyidi ise talip asndan mrittir. Bu yola mrit olan kimse tm talipleri birka yllk aralar ile ziyaret eder ve doaldr ki en fazla hrmeti o grr. Tm bu bileenleri ile vcut bulan toplumsal yapnn ileyiinin temelinde yllk olarak dzenlenen ayin-i cemler yer alr. Toplumsal yaamn dzenleniinde gerekletirilen olduka farkl cem trenleri vardr. Bu yolla topluluk, dini varln yeniden retmekle birlikte ayn zamanda topluluun da srekliliini salam olur. Tunceli (Dersim) Aleviliini dier Alevi topluluklardan ayran bu nemli balarn ileyii ve kavran da yine yreye zgn bir biim almtr:

Bektai tarikatnda eriat Tarikat Marifet ve Hakikat kaplar srasyla ve eitimle geilmesi gereken aamalar olurken Alevi Krtlerde

(Tuncelili Aleviler a.k.g.) bunlar statik ve dinsel kiilere ballkla snrlandrlan aamalar olarak ekillendi. Bunun da tesinde Snni slamn temel yapsn oluturan eriat Kaps, Bektailerde tekkeye kabul edilen kii iin bilinmesi gereken bir aama olarak kalrken, Alevi Krtler, dinin tamamen Batni yann esas alarak eriat Kapsn ince bir yntemle es geiyorlard. Her eyden nce onlar, Bektailerin aksine, kendilerini doutan itibaren tarikatlarnn yesi olduklarna inandklarndan, eriat kurallarnn kendileri iin geerli olmadklarna inanyorlard. Yine kiinin doutan devrald ve eriat Kapsn temsil ettiini savunduklar Rehber balantsnn da, ilk kapnn doal bir amn saladna inanyorlard. Ayn yntemi dier dinsel mecburiyetler iin de uygulamaktaydlar. Onlara gre tarikat kapsn pirler (seyitler b.n.); marifet kapsn bir sosyo-dinsel ilki olan musahiplik49 ki bu Bektailikte olmayan bir unsurdur; hakikat kapsn mritler temsil etekte ve kendileri bu temsilcilere mr boyu balanarak dinsel sorumluluklarn yerine getirmi olmaktaydlar(Gezik, 2004; 159). Rehberlerin, pirlerin ve mritlerin dnda da Tuncelide Aleviliin vcut bulduu bir baka evren daha vardr ki bu zellii Tuncelideki topluluklar dier Alevi topluluklarndan hayli farkllatrr. Bu evren, seyittalip ilikilerinin gerekletii alann dnda kalan; taliplerin gndelik yaamlar ierisinde etkinlikle vcut bulan; her daim seyitlerin prestij ve iktidarlarna ortak olup, onlar ounlukla rahatsz eden ve Tuncelinin insan yerleimlerine sahne olmaya balad tarih ncesi

49

Bir kurum olarak musahiplik, Tunceli (Dersim) Aleviliinde olduka nemli bir yer tutar. Musahiplik Cemi de ayn ekilde talip olarak doan bireyin yeniden tarikata katld nemli bir inisiasyon (gei) trenidir. Musahiplik resmi olarak ancak evli eler arasnda olabilir. Yan sra kklkten de musahip seildii olur ancak bu resmen onaylanmamtr. Eer iki taraf evliliklerinden sonra Musahiplik Cemi ile balanrlarsa, durum geerli olur. Musahiplik ba ile balananlar arasnda normal taliplerden farkl durumlar ilerlik kazanr. Bu ba, ounlukla kendilerinden sonraki kuaklarda da geerliliini korur ve bu kuaklarda da snrlar keskin bir evlilik tabusu hkm srer. Musahiplik Cemi ile ilgili olarak ayrntl bir betimleme iin bkz. ztrk, 1972 ve genel bilgiler iin Korkmaz, 2003.

dnemlerden, insanlarn anlam dnyalarnda varln koruyarak, toplumsal hayatn atlaklarna skarak gelen kutsal meknlardr. Yredeki tanm, Ziyarettir.

2.2.2 Kutsal Meknlar ve Batn lem

Tunceli (Dersim) Aleviliini oluturan ikinci ana eksen, kutsal mekn klteleri evresinde ekillenen kimi inanlardan ve uygulamalardan olumaktadr. Kutsal meknlar, yredeki tm Alevi ve Snni topluluklar tarafndan ziyaret olarak isimlendirilirler.50 Alevi topluluklar asndan ziyaretleri, sahip olduklar niteliklere gre, baz alt balklarda yle deerlendirebiliriz; a) Mezarlar; ounlukla, hayatta olduklar dnemlerde gsterdikleri kerametlerle

yaadklarna ve gemiten bugne, keramet gsterme zelliklerini lmlerinden sonra da devam ettirdiklerine inanlan kiilerin mezarlar, ziyaret statsndedir. Alevi topluluklar asndan, ierisine doduklar seyit ailesinin yahut talibi olduklar ailenin kutsal atasna ait mezar, doal olarak, bu inancn merkezi esini oluturur. Yan sra, bu ailenin faaliyet alan iersinde kalan blgelerdeki dier mezar kltleri gelir. Belirtilmeden geilmesi olanaksz olan bir konu da Tuncelide Alevi topluluklar arasnda bu pratiin hlihazrda devam ediyor oluu ile ilgilidir. Aada
50

Arapada, ziyaret eden anlamna gelen, zair kknden tretilen ziyaret, gnmz Trkesi ierisinde birisini veya bir yeri grmeye gitme anlamlar ile kutsal kabul edilen bir mekana gerekletirilen ve dini uygulamalar ieren gezi anlamnda da kullanlmaktadr. (TDK, 1983) Bu ikinci erevede, ziyaretgh kelimesi, dini uygulamalar ieren ziyaretin gerekletii kutsal mekn, ziyaret yeri anlamnda daha ilevsel durmaktadr. Fakat yre asndan, ziyaret kavram, dini uygulamalar da kapsayan ve varl ile kutsiyeti kendisinden var eden yer anlamnda kullanlmaktadr. Bu yn ile dorudan dini ierikli bir kavrama gnderme yapar.

aktaracamz ve yakn gemi ierisinde yaanan bir rnek durumu hayli ilgi ekici klmaktadr. Seyit Hseyin Tatar yahut yerel (Krmancki) deyile Sey Wue, yrenin etkili seyit ailelerinden olan Kureyanlardandr. 1970li yllara kadar, kars ve ocuklar ile sradan bir kyl hayat yaayan Hseyinin kaderi, bu tarihlerde deimeye balar. Zamanla dnyevi yaamdan uzaklar. Tek bana yaad metruk meknnda, insanlarn getirdikleri ile yaar. nsanlarla ilikilerinde seicidir. Herkesle konumaz, sigarasn imez, ikramn kabul etmez fakat bu mnzeviliin yan sra nemli tarihsel srelerde aa kamayan toplumsal tepkinin bir nevi sesi de olur. Sey Wuenin toplumsal yaayn dnda kalan bu hayat, zamanla baz mistik olaylarla birleir. Bu ban kuruluunda onun Tuncelideki en etkin seyit ailelerinden birisinden geliyor oluunun da ilgisi vardr. Hakkndaki anlatlar yaygnlar ve ld 1994 ylna gelindiinde o artk bir velidir51. lmnn ardndan cenazesinin kyne gnderilmesine halk tarafndan kar klr ve Tunceli il merkezi mezarlna defnedilir. Birka yl sonra, Trkiye tarihinde ilk kez, bir delinin heykeli ehir merkezine dikilir. Dnemin gazeteleri haberi byle verirler. Ancak o, yresel (Krmancki) tabirle bome yani deli deil, Seydir. Yani, kutsal olandr; dier leme geen bir velidir. Bugn Sey Wue hakknda anlatlan hikyeler, gndelik yaamda olduka canldr. ehir merkezindeki heykeli ve mezar, Tuncelili Alevilerin kutsal gn saydklar Perembeleri ziyaretileri ile buluur. Ziyaretlerde ateler yaklr, niyazlar datlr yahut braklr.

51

Yrede veli kavram Aleviler arasnda kullanlmaz. Fakat Sey Wue, lakabnda tad seyitlikten farkl bir mertebededir. Talipleri yoktur fakat hayat boyunca ve sonrasnda kutsal bir mevkiye, toplumdan syrlarak varmtr. Sey Wuenin yereldeki kurgusu bu fikir zerinedir. Bu anlamda veli kavramn, aradaki farkll vurgulama amac ile kullandk.

Sey Wue rnei, Tuncelideki Alevilik algsnn, yzyllar ncesindeki kimi pratiklerin52 gncel izdmlerini kolektif hafza ierisinde bugne tamasnn ilgin rneklerinden birisidir.53 Mezar kltlerine geri dnersek: Tuncelide mezar yeri biimindeki ziyaretlerin iki nemli nitelik farkl ile birbirlerinden ayrldklar sylenebilir. lki, ounlukla trbe yahut yatr olarak bilinen, gemite yaam olduuna inanlan ve kendilerine kutsallk atfedilen kiilerin mezarlarndan oluur. Bu mezarlarda Seyit, Baba, Dede, Sultan, Hac gibi kutsiyet atfedilen isimler tayan kiilerin yattna inanlr. Mezarlar, ounlukla, etrafn evreleyen yahut stn rten yaplar ile birliktedirler. Bu tr ziyaretlerin kimisinde, mezar sahibinin kimliini yahut trbeyi yaptran kiinin kimliini aktaran yaztlar bulunur. Bazlarnda ise bulunmaz. Harabe halindedirler ve ait olduklar sylenen ahslar, ounlukla sylenceleri ile kimlik kazanrlar. Bu tarz mezar-ziyaretlere neredeyse sadece emigezek, Pertek ve Mazgirt hattnda rastlanmas anlamldr. Bu merkezler, erken dnem Anadolu uygarlklarndan gnmze aktif birer idari-ticari merkez olma misyonu stlenmi yerlerdir.54 kinci tip mezarlar, zerlerinde yahut evrelerinde yap bulunmayanlardan oluur. Kimliklerini belli edebilecek herhangi bir yazl kaynak yoktur. Bu tip mezarlarda yatan kiiler de yine ounlukla yukardaki isimlerle anlrlar. Bir nceki
52

Kutsallk statsne sahip olan ve toplumsal yaayn dnda kalan dervilerin yaam tarzlar ile karlatrma iin bkz. Ocak, 2000. 53 Ayn rnein yaayan biimini, Tunceli sokaklarn mesken tutan Bava Bertal rneinde gzlemlemek mmkndr. O da Sey Wue gibi lmnden nce kutsallk emareleri gsterdiine inanlan bir pozisyondadr. Hlihazrda aratrclar iin en nadir canl kaynaklardan biri olma zellii de tamaktadr. Sey Wue ve Bava Bertal gibi rneklerden hareketle kaleme alnm, Tunceliye dair olan bu zgll son derece iyi kurgulam bir roman iin bkz. Oruolu, 2003. 54 emigezek, Pertek ve Mazgirtteki bu tip ziyaretlerden bazlar hakknda arkeolojik bilgiler iin bkz. Kara, 2000.

gruptan anlaml bir farkla ayrarak, Tuncelinin i ve kuzey kesimlerinde yaygnlkla grlrler. ounlukla seyit aileleri ile ilikilendirilmilerdir.55 Hemen hepsinin yaayan toplumsal bilin ierisindeki kimlii, onlara atfen anlatlagelen

sylenceleridir. Bu sylenceler, ziyaretler hakknda gerekli tm bilgileri ierirler.

Karakterlerin yaadklar sreteki tecrbeleri, gnn gerekliine gndermeler ile ykldr. Toplumsal davran kodlarnn ve deer yarglarnn asli

belirleyenleridirler. Karakterlerin sahip olduklar farkl mistik gler, birbirlerinden olan farkllklarn ve aralarndaki hiyerarik yaplanmay yansttklar kadar ayn zamanda kendi zgnlklerini de ierir. Sylenceler, tm mezar-ziyaretler iin esasl bir ilevsel rol oynar. Mezar sahibinin kimlii ve marifetleri hakknda sadece yazl ve geleneksel szl kaynaklarca edinilen bilgiler asla yeterli deildir ve ounlukla gndelik yaamda stlendii rollerde pek nem tamazlar. Burada devreye, bu sylenceleri destekleyen, yakn gemie ait kiisel deneyimleri aktaran anlatlar girer. rnein, baz hastalklarn saaltlmas konusundaki olumlu pratikleri ile yaygnlkla tannan bir ziyaret yerinin, yakn gemi ierisinde bire bir baz
55

Bu kategoride deerlendirilebilecek bir ziyaretghn yks hayli ilgi ekicidir; Dzgn Baba, Tuncelinin dousunda kalan kesimlerinde etkin olan Seyit Ailesi Kureyanlarn faaliyet alannda kalan son derece nemli bir da kltdr. Bu kltn merkezi figr olan Dzgn Baba, kendisine atfen aktarlagelen sylenceye gre, kendi ismi ile anlan dada sr olmu ve batn aleme gemitir. zerinde hayli farkl ilevlere sahip kutsal meknlar bulunan ve bu yredeki talip airetler iin hac merkezi olarak grlen bu nemli kutsal mekanda, son yllarda giderek rabet gren bir kk ayrnt dikkat eker. Bu, Dzgn Babaya atfedilen mezardr. Mezarn herhangi bir yerinde sahibinin kimliini ele verecek bir iaret, yaz, resim bulunmaz. Ba ksm douya uzanan, 3.5 4 m. uzunluunda ve yarm metre yksekliinde bir mezardr. Etraf yine yarm metre yksekliinde, dou ksm ak olan, tatan eper ile evrilidir. Mezarn kendisi, Dzgn Baba klt ile bal bana bir elikidir. Yal kuaklarn bu mekna fazlaca rabet etmiyor olular ve fakat gen kuaklarn bilhassa burada baz ritelleri gerekletiriyor olular olduka anlamldr. Bu anlam kendisini, yerel Alevilik alglarnn yaatldklar yal kuaklarla birlikte yava yava yeninin ierisinde erirken; kitle iletiim aralarnn yaygnlamas, kamusal alanlarda kurumsallama ile homojenleme ynnde hzla ilerleyen genel bir Alevilik algsnda var ediyor grnmektedir. Dorudan konu ile ilgili daha nce gerekletirilmi bir alan almas iin bkz. Gltekin, 2004.

rneklerde gsterdii kerametler, sylencesinden ziyade ilevsellik kazanr ve tm sorulara cevap sunabilir. Bu tip kutsal meknlar Tuncelili Snnilerin en fazla rabet ettikleri yerlerdir. zellikle Tuncelinin gney ilelerinde yer alan bu kutsal meknlar, civar illerden de farkl inan gruplarna dhil konuklarn arlar. phesiz rabetin derecesi, meknn kutsiyetinin topluluklar nezdindeki kabul ve geerliliiyle ilgilidir. Bu noktada meknn Alevilerin yahut Snnilerin yaam alanlarnda olmasnn bir nemi yoktur. b) Doal (Kutsal) Meknlar; Bu tip ziyaretlerin esas unsurlarn dalar, gller, nehirler, ormanlar yahut yine mistik bir takm nitelikler atfedilmi doal zellikli daha kk yerler olutururlar. Bu tip meknlara dair inanlara daha ziyade i ve kuzey kesimlerde rastlanlmakla birlikte Alevi topluluklarn yerleim alanlarnn hemen tmnde ve krsal yerleimlerdeki Snnilerin yaam alanlarnda bulunurlar. Denebilir ki bu kategorideki klt objelerinde ve bunlarla ilgili ritellerdeki eitlilik, yaygnlk Tunceli (Dersim) Aleviliinin en zgn yandr. ylesine kendine zgdr ki bu erevede rgtlenen inanlar, seyit ailelerinin kurduklar yapya kimi zaman e statde tutulmular ve karlkl olarak sylem dzeyinde kimi rahatszlklara dahi sebebiyet vermilerdir. Gerek daha nce (Gltekin, 2004) zerinde odaklandmz alma konusu erevesinde gerekse almamz esnasnda ilikide bulunduumuz Alevi topluluklar ierisindeki gzlemlerimiz zerinden, kutsal meknlar ile toplumdaki sosyal statler ve yerleim meknlar arasnda paralellik gsteren hiyerarik bir dzenin olduunu

ileri srebiliriz. Aadan yukarya doru bunlar u ekilde kategoriletirmek mmkndr: i) Bu dengenin en alt basamanda, deyi yerindeyse, aileye zel ziyaretlerin olduunu sylemek mmkn grnmektedir. Bu, corafi koullarn toplu yerleimlere msaade etmedii i ve kuzey kesimlerdeki dank yerlemelerde ve geri kalan blgelerde, gneydeki mezralarda yahut daha da kk yerleim birimlerinde gzlemlenebilir bir olgudur. Bu durumda ziyaret, izole blgelerde ounlukla tek balarna veya birka aile ile birlikte yaayan insanlarn kullandklar bir kutsal mekn olmaktadrlar. Bu ziyaretlerden, evliyalar/seyitler ile

ilikilendirilenlerine nerdeyse hi rastlanmaz. Burada ve bunlar gibi daha geni blgelerde yaayanlarca kabul gren ziyaretler, dorudan doruya melek inanlar ile ilikilendirilir. Melek inanlar/kltleri, tmyle yresel zellikler barndrr. Karmak ilikiler ierisinde dorudan byk ruhani seyitlere bal olabildikleri gibi bamsz olarak da tahayyl edilebilirler. Tpk dnya gibi meleklerin yaadklarna inanlan batn lemde de iyi ve kt arasnda mcadele durmakszn srer gider. Batn lemde vcut bulan melekler, tpk insanlar gibidirler. Aile sahibi olanlarn varlndan, zaman zaman dnlerinin seslerini duyanlardan bahsedilir. Melekler, mistik birtakm zelliklere de haizdirler. eitli klklara brnebilirler. Hayvanlara dnebilirler. Kendi aralarnda hiyerarik bir dzen vardr ve insan olmann tm zelliklerini tarlar. Kimileri iyiliksever ve zararszdr. Kimileri ise insanlara ve hayvanlara kar son derece ktdrler ve srekli bunun iin alrlar. Bu sebepten aralarnda amansz bir sava srp gider. Bu savan bir yn kendi aralarndaki

hkimiyet savalardr. Dier bir ynn ise Dersimlilerin gelecei konusundaki niyetleri oluturur. stn gelen yazgy belirleyecektir. (Comerd, 1997; 84 104) rnein, Dzgn Baba ve Evdl Musa (Abdal Musa)56 arasnda bitip tkenmeksizin srp giden sava birok yn ile konuyla alakadar olmakla beraber hayli ilgi ekicidir. Dzgn Baba, yukarda da rneklediimiz zere kimlii bilinmeyen ancak ona atfen anlan da klt ile vcut bulan ve DouTuncelide son derece nemsenen bir ruhani seyittir. Bu byk da klt kendi ierisinde ok eitli alt klt eleri barndrr. Bunlara son zamanlarda eklenen bir de mezar klt vardr. Bu durum, bir yandan da yukarda zikrettiimiz mezar kltlerinden ikincisine de rnektir. Yani kimi Tuncelideki seyit kltleri daha ncesinden beri kutsal kabul edilen meknlarn kiiletirilmesinin bir rn olarak ortaya kmlardr.57 Dzgn Baba, Tuncelinin (Dersimin) batn leminde yaar. Sr olmu58 ve bu leme gemitir. Tpk dnya gibi orada da iyi ve kt arasnda mcadele durmakszn srp gitmektedir. Bu mcadelenin iki ana karakteri ve bileenleri vardr. lki Dzgn Baba ve askerleridir. Dzgn Baba batn leme geerek, buradaki askerlerin piri/seyidi olmutur. te buradaki askerlerin her biri yahut bazlar, doal
56

Bilindii zere Abdal Musa, Hac Bektai Velinin lmnden uzun sre sonra Bat Anadoludaki beyliklerin seferlerine katlan adalar ile birlikte Bektai sylencelerini ve tarikat olduka geni kitlelere tayan ve bir anlamda Bektailiin varln borlu olduu nemli bir tarihsel figrdr. Bu nemli ismin, Tunceli (Dersim) Alevilii mitolojisine ordusuyla birlikte ktlklerin komutan olarak geii hayli ilgintir. Bu konu zerinde ciddi ve kapsaml almalarn henz yaplmam olduu belirtilmelidir. Ancak bir ihtimal olarak, Tunceli merkezli faaliyet yrten seyit ailelerinin, Bektai meslektalar ile aralarndaki dil ve yerellik farklar ile Osmanlnn yine Bektailik zerinden blgeyi kontrol altnda tutma abalar olduu dnlebilir. Bu abalarn bir ksm Cumhuriyet dnemini de kapsamaktadr (Gezik, 2004). Fakat derhal belirtilmelidir ki Abdal Musa bu statsne ramen kutsal bir ilginin de muhatabdr ve gerektiinde ona ilikin de uygulamalar gndeme gelir. Bu dorultuda Comerdin (1997) aktard bilgi de hayli ilgintir. Comerdin derlemelerine gre Abdal Musaya adanan kurbanlar gece kesilmektedirler. 57 Evliya kltlerinin son derece n ac analizleri iin bkz. Ocak, 1997. 58 Sr olmak yredeki Alevi topluluklarn inan dizgeleri ierisinde, boyut deitirmek olarak alglanmakta ve kullanlmaktadr. Bu dnyann bir benzeri bir de batnda (gayb) da vardr. Kavram, doast glere sahip kimselerin, bu dnyadaki srelerini doldurduktan sonra, lmeden, geilerini anlatr.Tpk dnya gibi orada da iyi ve kt arasnda mcadele durmakszn srer gider.

objelerden mteekkil kutsal meknlarn sahipleri ve koruyucular olan meleklerdir. Sralamann en alt basamandaki kutsal meknlarda eletiklerine inanlan melekler, ayn zamanda bu byk savan da birer parasdrlar. te yanda ise her trl ktln topland bir algnn temsilcisi ve askerleri vardr. Abdal Musa ve ordusu! Bu ordu belli aralklarla Dersime sefere kar. Bu seferler gerekletii zamanlar, ayn zamanda, ktlklarn, hastalklarn, hayvan salgnlarnn, ekinlerin zarar grd dnemlerin ve ocuk lmlerinin yaand dnemlerdir. nanlr ki Abdal Musa ve askerleri Dersimde gezdike bu salgnlarda beraberinde gelir. Dzgn Baba ve askerleri bu duruma mdahale edene kadar da durum deimez. Ancak her defasnda Abdal Musa baarszla urar.59 Comerdin (1997) derlemelerinde son derece ilgi ekici bir olgu da Abdal Musa ve melekleri iin de kurbanlarn (gn battktan sonra) kesildiine dair verilen rneklerdir. Buradan, Tuncelideki kanl kurban ritellerinin, slam teolojisinin hayli uzanda kurguland sonucu da kmaktadr. Gn batmndan sonra kurban kesimi, Tuncelinin 1938 ncesinde kalan dnyasndan szlen son derece zgn bir ritel olarak kaytlara geilmektedir. Zira gnmzde bu tr pratiklere rastlanmad gibi, benzer uygulamalar hatrlayan insanlar da son derece nadir olarak

bulunabilmektedir. ii) kinci kategorideki kutsal meknlar, ilk kategorideki yerleimlerin birlikte anldklar daha st bir meknsal aidiyet kurgusu ierisinde deerlendirmek gerekir. Bu bir ky ve evresi olabildii gibi, daha dalk blgelerde belirli corafi blgeler de olabilir. Bu gruptaki ziyaretler, ilkinden stat olarak daha yksektedirler ve mistik gleri de paralel olarak daha baskndr. Dier ziyaretlere gnlk olarak
59

Konuyla ilgili son derece arpc derlemeler iin bkz. Comerd, 1997.

gidilebilirken, bu ziyaretlere daha zel veya acil durumlarda gidilir. Ek olarak, ounlukla ziyaretin etki alannda kalan toplumun genel toplanma mekn olma ilevi de yklenirler. Bir st makamda deerlendireceimiz ziyaretlere ulama imkn bulunmayan kutsal gnlerdeki ritellerin biricik adresi bu ziyaretlerdir. Ziyaretlerin etki derecelerine gre, meleklerinin de saylar ya da etki dereceleri deiebilir. Doal olarak buralardaki melekler daha etkindirler. Ek olarak belirtilmelidir ki bu dereceye kadar olan ziyaretlerin her birisinin kendisine has zellikleri vardr. Bu zellikler, ounlukla dorudan ziyaretin melekleri ile ilikilendirilir. Tm ziyaretlerden istisnasz kiiletirilerek bahsedilir ve zellikler tekil ahsa indirgenerek kullanlr.60 iii) Bu gruptaki ziyaretler ok daha geni blgeleri etkileri altnda tutan kutsal meknlardan oluur ve bunlarn byk ounluu dorudan evliya/seyit sylenceleri ile ilikilidir. Kimilerinde, bir st balkta iki ana grupta deerlendirdiimiz, mezarlar da bulunur. Bu ziyaretler yln tm zamanlarnda ve bilhassa kutsal gnlerde ziyaretilerini arlar. ounlukla, etki alanlar dhil olduklar airet blgelerinin snrlar ile rtr. Bu airetlerin bazlar seyit aileleri olabilir. Kiiletirilen kutsal mekn ya da veli kltleri ierisinde snflayabileceimiz zellikler gsteren bu meknlar, dorudan seyit ailesinin kutsal atasna ait olabildikleri gibi onun sonraki kuaklarndan gelenlere de ait olabilirler. Bu ziyaretlerin etki dereceleriyle dierleri kyas kabul etmeyecek lde ileridir ve tmnn yani kendi hkimiyet alanlarnda kalanlarnn bir nevi
60

Tuncelide bu makama kadar olan ziyaret yerlerinin saysna ilikin hibir veri yahut alma yoktur. Ancak her kyde ortalama en az ziyaret yeri olduu varsaylrsa ki durum bunun da zerindedir, yaklak bir tahminle (toplam ky saysn 436 olarak alrsak) 1500den fazla olmaldr. Bu konu, Trkiye etnografyasnn ilgisini bekleyen en kymetli ve bakir alan iaret etmektedir diyebiliriz.

piridir/seyididir. nk bu ziyaretler de kendi aralarnda baz hiyerarik dengelere sahiptirler ve bu durum dorudan, mntkasnda kaldklar seyit ailelerinin karlkl pirlikmridlik ilikileri ile ilgilidir. Bu ilikilere paralel olarak, ziyaretler de dnyevi srelere katlrlar. rnein, baz aileler arasndaki dini statler, sylenceler aracl ile onanmsa ve bu anlatlageliyorsa, bu anlaty tamamlayan gncel gelimeler de birebir ahitlik edilen ziyaret kerametleridir. Bu ziyaretlerin zaman zaman kendi aralarnda kandil gnderdiklerine, ate top attklarna inanlr. Kutsal meknlar arasnda yaptmz bu hiyerarik snflandrmann esasn, yerleim birimlerinin dalmna ve bu birimlerin oluturduu toplumsal snrlara dayandrdk. Ziyaretler arasndaki hiyerarinin, benzer ekilde, insanlar arasndaki hiyerari ve statlere paralellik arz ettiini de ne srebiliriz. Buna gre; talip olan bir birey, doallkla ierisine doduu geni ailenin bir yesidir. ounlukla birbirleriyle kan ba ilikileri de bulunan bu geni ailelerin oluturduu belirli bir ky, yahut snrlar dar bir corafi blgenin de yesidir. Bu durum ilk kategorideki ziyaretlerin toplumsal yaam ierisinde ilerlik kazand toplumsal kesimi dorudan kapsamaktadr. kinci olarak birey, bu topluluklarn bir paras olduklar daha st bir kimlik aidiyeti olan airetin yesidir. Son olarak da kendisi gibi ayn seyit ailesine talip olan dier airetlerle birlikte daha geni bir corafi alann ve kimliin bir parasdr. kinci ve nc kategorideki ziyaretler de bu hiyerariyle dorudan ilgilidir. Tunceli (Dersim) Aleviliinde kutsal mekn kltleri, inan ve toplum hayatnn rgtleniinde merkezi bir rol stlenir ve bunlar niteliklerine, ilevlerine

gre hayli farkllarlar. ounlukla Alevi topluluklarnn rettikleri sosyal yaplanmaya gre biim aldklar grlr. Snrlar gerek meknsal gerekse mistik etkileri bakmndan daha kstl olanlar, toplumsal rgtlenmede ve etkinlikte en alt tabakalarda kalanlarn ve pasif olanlarn yaadklar yerleri iaret etmektedirler. Yani sadece talip olan kyllere aittirler. Geri kalan nc grup ziyaretlerin ise, Dersimin dini ve sosyal hayatnn nemli esaslarn belirleyen aktrler ile ilikili olduklar grlmektedir. Bu ziyaretler seyitlerle dorudan ilikilidirler. Gerek mezar kltleri gerekse doal kutsal meknlar ekseninde din algs ierisinde deerlendirilen bu yerlerin baz nemli ortak zellikleri vardr. Bu zellikler, tmnn bir arada ortak algya kavumasn da salarlar. lk zellik, tm kutsal meknlarn snrlarnn belirgin tabular ile evrili oluuna iaret eder. Bu meknlarda toplumsal davran, yeniden ve yeniden retilir, terbiye edilir. lgin bir noktadr ki kimi ziyaretlerin sahip olduklar kiilik zellikleri o ziyaretlerde riayet edilmesi gereken tabu kurallarn da belirler. rnein, kzgn ziyaretler vardr. Buralarda yksek sesle konumamak, kfr etmemek ve sakin hareketlerle i grmek gerekir. Aksi takdirde ziyaretin tepkisi kanlmaz olabilir. Bu tabularn nemli bir blm kutsal olarak kabul edilen alanlardaki hibir eye el srlmemesini gerektirir. Aalar, bu durumun tipik rnekleridirler. Ate yaklmak istenirse, odunlarn dardan tanmas icap eder. Sz konusu tabular sadece Alevilerin deil Snnilerin de sk skya uyduklar kurallardr. Ancak gnmzde, deien sosyal hayata ve alglara paralel olarak baz tabularn unutulduu yahut nemsenmedikleri grlebilmektedir. c) Baz kutsal objeler ve canllar;

Tunceli (Dersim) Aleviliinin bir baka zgn boyutunu ise ounlukla kutsal meknlar veya seyit aileleri ile ilikilendirilen canl ve cansz varlklara ilikin inanlar ve uygulamalar oluturur. Bu kategoridekilerin ilk grubu Tuncelinin yaban hayatnn yesi olan baz canllardr. Da keileri, alabalk, geyik ve kartal, kutsallk atfedilen hayvanlarn banda gelirler. Bu canllar byk ounlukla kutsal mekn inanlar evresinde rlen deerler sisteminin birer parasdrlar. Kutsallklar, kendilerinden daha kutsal olanla ilikilerinden kaynaklanr. kinci grubu ise ounlukla seyit aileleriyle ilikide olan ve onlarca muhafaza edilen baz objelerdir. Bu objelerin bir ksm, kutsal atadan kaldna inanlan kimi eyalar ile ecerelerdir. Bu guruptaki bir e olduka ilgi ekicidir. Tark olarak bilinen ve Tunceli (Dersim) Aleviliinde olduka zgn niteliklere haiz bu kutsal obje, dorudan dini makamlarla ilikilidir.

Tarq kutsal ayinlerde, cemlerde, yola girme trenlerinde kullanlan, blgeye gre uzunluu deien, yaklak krk ile seksen santimetre arasnda bir uzunlua sahip, boumlu, sslemeli bir denektir. Baz yrelerde ba ylana benzetilmitir. Pirlerin veya Rayverlerin statsndeki kiilerin, hizmet sahibi olanlarn taliplerini, eitli ekillerde kutsad veya cezalandrd bir aratr(Munzurolu, 2004: 91). Canl ya da cansz bu kutsal objelerin ziyaretlerle paylatklar genel ortak zellikleri, onlarn da kiiselletirilmeleridir. Bu minvalde, tarkn bilhassa dierlerinden ayrld belirtilmelidir. Tarktan bal bana bir evliya/ruhani seyit olarak sz edilir. Olduka gl tabular ile evrilidir ve onlar kullanmak her seyidin

harc deildir. ounlukla nemli cem trenlerinde, yetkin seyitlerce muhafaza edildikleri yerden karlr ve kullanlrlar.61 Esas bileenleri ve genel erevesi itibariyle Tunceli yerelinde yaatlan Alevilii bu ekilde verebiliriz. Devam eden alt balk, alan almasnn gerekletirildii Snni yurttalarn aralarnda yaadklar Pertekteki Alevi ounluun baz inan ve pratiklerini konu edinerek; alan almasnn ounlukla aralarnda yapld Tuncelili Snnilerin, Tunceli (Dersim) Aleviliiyle ilikilerinin gerekletii snrlar ortaya koymay amalamaktadr.

2.2.3 Alandan Bir rnek: ah Delil Berhican

Burada ah Delil Berhican rneinde amlamaya alacamz durum, Pertekte yerleik Snni yurttalarn aralarnda yaadklar Alevi ounluun hkim dini kimlik kodlarn iaret etmektedir. Bu alt balk erevesindeki tartmalar, kendi ierisinde de baz farkllklar barndran Tunceli (Dersim) Aleviliinin alan almas kapsamnda kalan rneini amlayacak ve bylelikle de burada aznlk durumundaki Snnileri evreleyen hkim etno-kltrel dokuyu grnr klarak alma znesinin snrlarn ve bu snrlarn darsnda kalanlar belirginletirmeye gayret edecektir. Berhican oca ve kendi ierisindeki kimi alt soy gruplar Pertekin orta ve dou ksmlarnda hakim ounluu oluturmalarna karn bu corafi blm
61

Tark zerine bugn hayli geni saylabilecek bir literatr mevcuttur. Munzurolu, 2004; Dersimi, 1992 ve ierdii makalelerdeki ayrntlar ile Bayrak, 1997.

kendilerinden baka ocaklara bal geni bir talip nfusunu ile paylatklar belirtilmelidir. Modernlik ncesi ok daha belirgin olan airet (tarikat talip) snrlarnn, ilkin Cumhuriyetin yreye girii ile temelden krldn; ardndan 1960larla birlikte balayan yurt ii ve d hareketlilikler ile bu snrlarn kalntlarnn i ie gemeye devam ettiini; 1970lerle birlikte hzlanan Snni gn boaltt yerlere ynelen ve kuzey blgelerden gelen Aleviler ile snrlarn gittike silikletiini ve nihayetinde 1990larda yaanan yeni g dalgalar ile bugnk karmak biimini ald belirtilmelidir. Bu bakmdan Pertekteki Snnilerin sosyal hayat paylatklar Alevi ounluun, sahip olduklar ocak aidiyetleri bakmndan, geni bir eitlilik gsterdiini sylemek mmkndr. Her ocak ayr bir iktidar ve sylem merkezidir. Bireyi evreleyen sosyal olaylar karsnda tutum ve davranlar belirleyen bu ana mekanizmalarn fazlal, Pertekte Alevilik ve Snnilik alglarna olduka zgn grngler kazandrmaktadr. Ancak yine de Berhicanlarn Pertekin orta ve dou blmlerinde hkim ocak olduunu ve evreyle olan ilikilerde esas sz sahibi olduklarn belirtmek yanl olmayacaktr. Bir nceki alt balkta da akladmz zere Tunceli (Dersim) Aleviliinin genel erevesini yle sunmak mmkndr; (1) Seyit aileleri; (2) ilerinden bazlar bu aileler ile ilikilendirilen veya ilgili ailenin etkinlik blgesinde kalan dier airetlerin hkimiyet alanlarndaki kutsal mekn kltleri ve (3) yine ounlukla bu aileler yahut kutsal atalar ile ilikilendirilen baz kutsal nesneler etrafnda rl deerler ve uygulamalar btn. ah Delil Berhican rneini bu ana balklar erevesinde irdelediimizde, almann gerekletirildii Pertekin orta ve dou ksmlarnda yaayan Alevi

yurttalarn ounluunu oluturduklar sosyal hayata ilikin olduka zgn baz sonulara ulamak mmkn olmaktadr. Bu konuda unlar sylenebilir: ah Delil Berhican62, nemli bir ksm Pertek ilesinin orta ve dou blmlerinde ikamet eden Pilvenk airetinin ve airet ierisindeki farkl soy gruplarnn ortak kutsal atasdr. Bu kutsal ataya ait sylenceler, kendisinden bugne kalan kutsal emanetler ve yine kendisi ile ilikilendirilen kutsal meknlar evresinde rlm deerler sistemi ve ritelleri gnmzde de Alevi ve Snni topluluklarca canllkla yaatlmaktadr. ah Delil Berhicann merkezinde olduu bu alt grubun olduka nemli bir farkla, Tunceli (Dersim) Aleviliinin en nemli ayaklarndan birisini oluturan dier seyit ailelerinin tadklar baz karakteristik zelliklerden ayrt gzlemlenmitir. Tunceli (Dersim) Aleviliinin en zgl ve nemli bileenleri olan seyit ailelerinin, sre ierisinde, kendilerini merkeze alarak evrelerinde kendileri ile kanba olan ve olmayan birok talip (mrit) airetlerden oluan sosyo-dinsel rgtlenmeler kurduklar bilinmektedir. Alanda temas edilen kaynak kiilerin gncel verileri nda

deerlendirildiinde, ah Delil Berhicann tarikatn bu zgl biimden nemli bir farkla ayran etmenin, tarikatn seyitmrit ilikilerinin yine ayn airet ve zamanla

62

Trke yazl ve okunuu ah Delil Berhican olan isim, telaffuz ettiimiz eklinden farkldr. ah Delil Berhicann kutsal ata olarak kabul edildii Pilvenk Airetinin ve kendi ierisindeki kollarnn Kurmanci konutuklar belirtilmelidir. Bu nedenle doal telaffuzu da farkldr. ahn lakab olan Berhican, Kuzuya Can Veren anlamndadr. Kaynak kiilerin ounluu ah yerine h demeyi tercih etmektedirler ve yine bu kelimenin telaffuzu da Trke okunuundan biraz farkl olmaktadr. Belirtmek gerekir ki konu hakknda olduka snrl bilgilere sahip az saydaki yazl kaynaklarda da bu kutsal atann isimlendiriliinde bir mutabakatn olmad anlalmaktadr; ah Delili Berhecan, eyh Delu Beliycan, Bircan ve h Abdllahi Huresani bu isimlendirmelerden birkadr. Baz kaynaklar iin bkz. Dank 1990, 1998; 127 142, 2006 ve Teker 2006.

ondan ayrarak genileyen ezbetleri ierisinde kalm olmasndan kaynakland anlalmaktadr.63 Kaynak kiilerin aktardklar zere ezbet, ah Delil Berhicann soyundan gelen ve seyitlik unvanna sahip (yani talibi olan) farkl alt soy gruplar olarak deerlendirilebilir. Bu durumu, uzun yzyllar ierisinde artan nfus ve g hareketleri sonucunda farkl yrelere dalmann bir sonucu olarak da dnmek mmkndr. Buna gre konuya dair aklama u ekildedir: Bir evlat babasna hak demitir. Babasnn elini pm babasnn yannda kalmtr. Mesela Kureyann talibi de var. Btn ocaklarn talipleri var. Ama ah Delil Berxicann talibi kendi ierisinde. Baba kalkm evladna sayg duymu. Evlat ta kalkm babasnn yannda durmu. Ona eyvallah demi. O nedenle bizim zaten talibimiz kendi iimizdedir. Seyid-i resul evladdr. Direkman Seyid-i Resul evladna baldr. ah Delil Berxicann zaten soyunun gelmesi, mam Hseyinin ocandan gelmitir. Yani direkman kendi evladna ve kendi babasna sayg duyan bir insan. Hepimizin talibi var. Benim var, bu adamn var ama biz gene kendi ocamzn talibiyiz. nki ah Delil Berxican kendi ocanda kendi evladna sayg duymutur (Alan Notlar: 15 04 - 06 / Pertek). Airetin seyit soyundan gelen ailelerden olan ve halihazrda seyitlik grevini srdren bir kaynak kiinin verdii bu bilgiler dorultusunda anlalmaktadr ki Berhican oca, dier Tuncelili seyit ailelerinden farkl olarak, yreye geliinden bugne dein tarikata talip kazanma konusunda herhangi bir misyon faaliyeti ierisinde olmamtr. Bu durumun, ah Delil Berhicann soy ilikilerindeki sreklilii vurgulad ve bugn hlihazrdaki drt ezbetin dier tm seyit aileleri karsndaki farkllklarn yansttn grmek olasdr. Bylelikle, airetin ve ayn
63

ah Delil Berhican rneinde gzlemlediimiz Airet Tarikat (Ocak) btnleikliinin, bir baka Alevi Oca rneinde, farkl tarihsel nedensellikler zerinden kurgulanan tartmalar iin bkz. Karakaya Stump, 2006; 19 59.

zamanda tarikatn hkimiyet alanlarndaki kendi topluluklarn farkllklar, ncelikle dier seyit aileleri karsnda kutsanmaktadr. Edeer ve hatta aada greceimiz zere stn bir sosyaldini stat yklemesi yaplmaktadr. Yine bu durum, ayn zamanda dier seyit ailelerin talibi konumundaki kendileriyle komu olan airetlerle aradaki farkllklara da tayin edici bir katk sunmaktadr. Ezbetler, tarikatn zgnl gereince, seyit soylu gruplar olarak dier taliplerden kesin bir farkla ayrmaktadr. Dinsel plandaki bu farkllamalara ek olarak alt izilmesi gereken nemli bir dier nokta da Pilvenk aireti ve ezbetlerinin Tuncelinin gney-bat, gney ve gney-dousundaki dier tm topluluklar gibi Kurmancki konutuklardr. Bu fark, onlar Tuncelinin geri kalanndan ayrtrmaktadr.64 ah Delil Berhican kutsal ata olarak kabul eden Pilvenk aireti ve drt ezbeti ounlukla Pertek ilesinde yerleiktir. Bunlar; Kekekuranllar65, Piranllar, Helifanllar66 ve Sleymanllardr. Ezbetlerin gerek isimlendililerinde gerekse

saylarnda tam bir gr birliinin olmad da eklenmelidir. rnein, Kseoullar kimilerince dile getirilmeyen bir ezbettir. Yan sra Piranllarn, ahn sylencesinde bahsi geen Hristiyan kei Pironun soyundan geldii sylenir. Ancak genel duruma bakldnda ah Delil Berhican ve tarikatnn yrede balayan serveninin sre ierisinde bu drt ana koldan gelitii ve yayld anlalmaktadr. Airetin ve kendi ierisindeki ezbetlerinin yine kendi kan ba ilikileri ile kurduklar rgtlenmelerin yredeki benzer seyittalip ilikilerinden, sosyo-dinsel
64 65

Bu konuya ilikin daha derinlikli analizlere bir sonraki blmn alt balklarnda deinilecektir. Bu ismin telaffuzu, iaret ettii topluluun konuma dili Kurmancki olduundan, Trke yazl ve okunuundan biraz farkldr. Bu sebepten orijinal okunuu ile Kekexuranllar olarak da yazlabilir. Ezbetin isminin, tekilerince kendilerine yaktrlan ve kendilerince de bylelikle kabul edilen ve Kekek ok yiyen anlamna gelen bir yaktrmadan ileri geldii renilmitir. Kekek: Ayran ierisinde piirilerek kartrlan bulgurun, un katlarak hamurlatrlmasndan sonra zerine erimi tereya eklenerek elde edilen yresel yemek. 66 ou kaynak kii bu ismin halife kelimesinden kaynaklad ynnde gr belirtmitir.

yapnn ileyii bakmndan, farkllk gstermedikleri grlmtr. Airetin baz ezbetlerinin kendilerine ait ocaklar, ziyaretghlar (kutsal meknlar veya kutsal emanetleri) ve bunlar tamamlayan yaygn sylenceleri vardr. Btn olarak, sosyo-dinsel kltrel dokunun esas yrtcleri seyitlerdir ve bu ilikinin somutlat uygulamalar; cem trenleri, (talipler tarafndan

gerekletirilen) kutsal emanetleri ziyaretler ve tarikatn etkin olduu corafi alanda yine onunla ilikilendirilen kutsal meknlardaki uygulamalar oluturmaktadr. Yine kendi ilerinde seyittalip (mrit) ilikileri gelitiren ezbetlerin, kendilerini dier seyit ailelerinden farkllatran bu tutumlarn deitirmedikleri de bilhassa ifade edilmektedir.67 ah Delil Berhican ve tarikatnn yrede balayan ve devam eden servenine dair mevcut durumda eldeki biricik kaynak, sylenceler68 ile somutlaan, topluluun kolektif hafzasdr. ah Delil Berhicann yreye geliinden nceki ve sonraki eylemleri ile kendisinden sonra devam eden tarikat hakknda bilgi veren bu szl kaynaklar yzyllardr, deien maddi kltre uyarl vurgular ile eitlenerek aktarlagelmektedir. ah Delil Berhican hakknda alanda derlediimiz ve snrl yazl kaynaklardan ulatmz baz sylencelerini ve tm bunlar zerine yaptmz analizleri yle sralayabiliriz:
67

te yandan, alan almamz sresince srekli temas ettiimiz bu topluluk hakknda ulama imkan bulduumuz baz yazl kaynaklara gre airetin bu zgn durumu, kaynak kiilerin yaattklar ve ifade ettiklerinin tersi ynde veriler de sunmaktadr. htilafl duruma dair fikir verici bir durum deerlendirmesi iin bkz. Gltekin, 2006; 87 108. 68 Gerekten yaam yahut yaam olduuna inanlan bir veli ya da cansz nesne veya nesnelerden mteekkil bir klt objesi yahut da kltik bir mekan hakknda anlatlagelen sylencelerin, esas ilevleri itibari ile, szl kltrn egemen olduu topluluklarda mevcut toplumsal kimliin temel dinamiklerini iaret ettikleri bilinmektedir. Bir baka adan bakldnda, sylenceler, toplum varln ve toplumu evreleyen doal ve kltrel evreni tarihsel bantlar ierisinde anlamlandran, yeniden reten ve aktarmda etkinlikle kullanlan bir srecin en nemli aralar olarak da deerlendirilebilirler. Dolays ile sylenceler gerek gemi tarihsel srelerin izlerini bugne tamalar bakmndan gerekse gncel toplumsal srelerin, tutumlarn ve davran kodlarnn etkin izlerini yklenmi olmalar bakmndan, yazl kaynaklarn snrl olduu alanlarda yine elimizdeki en nemli aralar olarak durmaktadrlar.

1) Bu sylencede ve devamnda aktaracamz iki versiyonunda ncelikle ahn kimlii ve misyonu aklanmaktadr. Ardndan, ahn mesken tuttuu blgeyi nasl hak etmi olduu ve bunu gerekletirirken gsterdii kerametler ile adalarndan nasl ayr tutulmas gerektii belirtilmektedir. Bylelikle snrlar belirginletirilmekte ve topluluun kimlii ina edilmektedir. Bu tutumun, premodern dnem Tuncelide stlenmi olduu sosyal ilev tartmaszdr ki gnmzde dahi ayn kaynaklar, sosyal hayatn organizasyonunda ve eitli kaynaklar iin mcadelede etkin birer sylem aralar olarak yaatlmaktadrlar. ah ile ilgili bu sylencelerin en zgn yan, blgeye gelen seyit ailelerinin sylencelerinde ilk kez karlatklar yerli topluluklarn dinsel kimliklerine dair gndermeler yokken, Berhicanda bu topluluklarn temsilcilerinin zellikle n planda oluu ile ilgilidir. Bunlara gre: a) ah Delil Berhican Horasandan gelmitir.69 Yurt olarak setii bugnk Tuncelide, kendisi gibi Horasandan gelen dier kutsal atalar (bugnk belli bal seyit ailelerin ilk atalar) ile bir araya gelir ve gsterdii kerametler ile varln ortaya koyar. Aralarnda bir de Hristiyan kei vardr imdi Btn ocaklar bir araya gelmiler. Yani btn ocaklar dediim, 12 Ocak Bu ocaklar keilen iddia ierisine dmler. Yani o zamann keii ile idaa ierisine dmler. Herkes bir mucize yaratacak. Kimileri, o zamanda, au imiler mesela. Auan olmular. E kimileri de Sar Saltukun hneri olmutur, Baba Mansurun hneri olmutur. Sra h Delil Berxicana geliyor Diyorlar ki; sen de kendine gre bize bir mucize yarat Kendisi oban
69

stisnasz tm kaynak kiilerin ah Delil Berhicann geldii yer olarak verdikleri bu bilgi ve Alevilii yaymak ve yaatmak olarak ifadelendirdikleri geli amac (baz grmeciler bu amac, birlikte geldiklerini syledikleri dier kutsal atalar iin de ifade etmilerdir), mevcut kimlik kavraynn ve tanmnn tutunduu tarihsel algnn gncel biimine iaret eden gzel rnekler olarak kaydedilebilirler.

Diyor, tamam diyor. Ama diyor, benim yaptklarmn hibirisini ard arkasna brakmayacaksn. Ne dediysem yapacaksn. Tamam diyor nce, bunu frna atarlar yanmaz Diyorlar ki, ya bu sihir yapyor yi diyor. Siz bana inanmyorsunuz. Bak ben obanm, u kuzuyu keselim, etimizi yeriz, kemigini atmayn, tekrardan postuna brakn, ben bunu canlandraym. Benim iim budur. Kestiimiz hayvann kan akar, kestiimiz etleri midemize indireceiz. Sen tekrar bunu yrtecek misin? Evet, yrtyorum diyor Eti yerler Kuzuyu kesiyorlar, tabi eti yedikten sonra kemiklerini tekrar hayvann postuna dolduruyorlar. O arada kei, kuzunun bi ayak kemiini dilinin altna saklam. Kuzuyu yrtrken, topal topal gidiyor. Kei diyor, hayvana eziyet etme diyor, dilinin altndaki kemigi ver, kuzu gitsin diyor ve orada h Delil Berxican adn alyor. Kuzuya can veren adn alyor. Orada kerametine kavuuyor. Ondan sonra, gnmze kadar gelen, ad h Delil Berxican oluyor Cana can veren Bylelikle balamtr (Alan Notlar: 15 04 - 06 / Pertek). Tuncelide dier seyit aileleri ve kutsal atalar hakknda yaygnlkla anlatlagelen sylencelerden farkl olarak, ierdii yeniden can verme, kemiklerden diriltme gibi slam ncesi sylence motifleri70 ile dikkati eken anlatsnda ah Delil Berhican, keiin ve dier Dersim ocaklarnn nazarnda onaylandktan sonra dier ocak sahipleri ile birlikte Tunceliye yerleir.71 Genel bir kan olarak sylemek gerekirse, ah Delil Berhicann ve dier seyit ailelerinin doast kudretlere sahip kutsal atalar ile birlikte ilk kez geldikleri bu yeni corafyada kendi aralarnda keramet gsterilerine giriiyor olmalar,
70

Gerek ah Delil Berhicann gerekse benzer sylencelerin daha verimli analizleri iin yararl bir klavuz olarak bkz. Ocak, 1997. 71 Kimi kaynak kiiler, ah Delil Berhicann mezarnn bugnk Ovack ilesi snrlar ierisinde kalan Baba Ocak Kynde olduunu belirtmiler, bu ky ve civarn anarken Yukar Pilvenk tabirini sklkla zikretmiler ve bugn yaygnlkla Pertek ilesi ierisinde yaayan Pilvenklilerin bir ksmnn da buradan geldiini belirtmilerdir.

Anadolunun Orta Asya ve ran kkenli airet gleri srecinde tasavvufi tarikatlar araclyla slamlama srecine iaret etmektedir. zellikle de sylence ierisinde bahsi geen keiin, keramet gsterilerinin yapld yerde hlihazrda bulunuyor olmas, slam ncesi toplumsal yapnn dinsel tutumlarnn ana karakterlerinden birisini iaret eden bir figr olmas bakmndan, bu kanmz kuvvetlendirir niteliktedir. Yrede dier kutsal atalar hakknda anlatlan sylencelerin ierdii baz kerametlere ksa da olsa bir vurgu dikkat ekicidir. Bu kerametlerin ounluunun, ahn rneinde olduu zere, ilgili kutsal atann kimlii ile dorudan ilikili olarak algland bilinmektedir. Auann adn, au (zehir) iirildikten ve topuundan bal eklinde kardktan sonra alm olduu gibi.72 Bu kutsal atalar da srecin aktrleri olarak kabul edilmekle birlikte, karlkl keramet gsterileri dolaym ile temsilcisi olduklar topluluklarn aralarndaki snrlar ve dengeleri de belirginletirdikleri okunabilir bir gerekliktir. Airet gleri ve bu glerle gelen yeni dini nderler, ayn zamanda kendi aralarndaki iktidar ilikilerini de zmlemekte ve bir dzene koymaktadrlar. Gnmze sylenceler ile ulaan bu sre, dorudan dnemin ekonomik ve siyasi dengelere gnderme yapmaktadr. Yine yrenin sylencelerinde rastlanlmayan bir figr olarak kei ve keiin bilhassa ah Delil Berhicann kerametini snamas durumu; Berhicann yredeki dier muadillerine kar olan stnln, ayrcaln vurgulayan nemli bir ayrntdr. Burada ah Delil Berhican, gsterdii keramet ile hem mevcut yerel dinselliin temsilcisine kar hem de bu yolla yanndaki dier seyitlere kar
72

Auan isminin kkeni zerine yre kkenli baz aratrmaclar tarafndan erh dldn de belirtmek gerekecektir. eitli politik tutumlardan istim alan bu tavrn en dikkate deer rnei iin bkz. Aksoy, 2006; 201 215.

kendisini ispatlamakta ve her iki kesimce de kabul grmektedir. Bir yandan (blge asndan) yeni bir dnemin baladna iaret eden gelime, baka bir ynden, bu yeni sreci ren dier aktrlere kar da aktif politik bir mesaj iermektedir. te yandan, kutsal atalarn kendi aralarnda keramet gsterileri

dzenlemeleri; Anadoluda AleviSnni farketmeksizin farkl blgelerde karlalan, dnemin sosyo-politik dengelerine iaret eden ve hatta gnmze dein sregelen karlkl kimlik tutumlarn belirleyen nemli anekdotlar olarak da okunabilecek gelimelerdir.73 b) ah Delil Berhican hakknda aktardmz ilk sylencenin imdi sunacamz bir dier versiyonunda ise keile olan iliki n plandadr. Bu zellii ile sylence, olduka nemli bir tarihsel srecin geliim aamalarna k tutan zgn bir rnektir:

h Delil () Pilvenk adl kyde Piro adl Ermeni bir keiin yannda almaktayken, bir sre sonra keiten yaadklar bu ky ve yre iin pay ister. Kei her ne kadar bu teklifi kabul etmek istemezse de, kim bu gece yattktan sonra nerede kalkarsa, oras onun olsun teklifini kabul etmek zorunda kalr. O gece h Delil ile Piro ge saatlerde uykuya ekilirler. Sabah uyandklarnda Piro kendini Venk kynde bulur. Bu durum karsnda aknla den Piro, olunu bir ko ile birlikte h Delile gnderir. te yanda, Pironun gnderdii ko kesilerek byk bir ziyafet verilir. Her ey yenilip iildikten sonra h Delil, kesilen koun kemiklerinin postunun iine doldurulmasn syler. Btn kemikler doldurulduktan sonra, asasyla posta dokunur ve ko tekrar canlanr. Canlanan kou, kei Piroya geri gnderir ve

73

Tuncelideki seyit ailelerinden olan Kureyanllarn kutsal atas Seyit Mahmudi Hayrani ve dnemin bir baka nemli ruhani nderi Baba Mansur arasnda geen karlkl keramet gsterilerinin Snni bir blgedeki versiyonu ve yine Tuncelide anlatlagelen baz sylencelerin benzerlerinin rnekleri iin bkz. Atay, 2005, 159 171.

koyun canlandran ya da koyuna can veren anlamnda h Delili Berhecan olarak anlmaya balar. (Dank, 2006: 103) ah Delil Berhican hakkndaki sylencenin bu versiyonunda, yaanan gei sreci daha da belirginlik kazanmaktadr kansndayz. Zira ah, ncelikle Hristiyan Keiin yannda ii olarak alan bir kimlikle karmza kmaktadr. Toplumsal stat bakmndan henz geri plandadr. Ancak belirli bir zaman sonrasnda, yannda almakta olduu keiten toprak (iktidar) talep etmektedir. Dorudan gelen talep karsnda uzlama belirtisi gstermeyen keiin, doast glerin verecei karar kabul etmek zorunda kalmas; gei srecinin ilerleyen aamalarna, yani sosyoekonomik planda hakim konuma ykselmeye balayan yeni dinselliin ve temsilcilerinin (beraberlerinde getirdikleri ve btnlemeye baladklar yerli nfus gc ile birlikte) yaratm olduklar sosyal basklanmaya iaret eden bir gelime olarak okunabilir. Doast erkin tercihini koyuunun ardndan, bir anlamda srld diyardan keiin aha gnderdii ko, gei dneminin sonlarna yaklaldnn bir gstergesi olarak da deerlendirilebilir. Keiin bu hamlesi, doast erkin ki bu dorudan ah Delil Berhican ile ilgilidir, tercihini kabullenmi olmakla birlikte, taraftarlar ile beraber ayn statde kalma abas ierisinde olduunu da dndrtmektedir. Fakat, ahn son kerameti, kendisini bugne tayan ve sreci sonlandrdn iaret eden bir rol oynar. Konu zerine aklayc olmas bakmndan; ilk yorumumuza benzer bir deneme Dankn (2006) yeni almasnda bulunabilir. Dank, eserinde XIII. yy. Anadolusunda yaanan gei sreleri ierisinde zellikle yar-ger ve ger

airetler ile yerli topluluklarn yaadklar blgelerde,74 yeni srecin sosyo-politik nderlerinin etrafnda ekillenen sylencelerin analizleri zerine younlamaktadr. Nihai olarak Proto Alevilik75 olarak tanmlad srete yaananlara k tutabilecek tartmalar sunmay hedefleyen Dank, ah Delil Berhican sylencesi iin de benzer deerlendirmelerde bulunmaktadr. 13. yzyl Anadolusunda yaanan kitlesel hareketlilikler ve dnmler ierisinde gerek Mslman ve Mslman olmayan iktidarlara gerekse rakip olarak da grlen muadillerine kar; yerelleme, yerli topluluklar ile kaynama abalar ierisinden deerlendirildiinde daha da anlalabilir olan ve halihazrdaki yerel sylencelerin ihtiya duyulan ilevsel zelliklerini de alarak gelitirilen prestij sylenceleri iersinde deerlendirilen ah Delil Berhicann yks, hem yerel otoriteye hem de ayn zamansal kesitte benzer faaliyetler yrten dier aktrlere kar ak mesajlar ile rldr. Sosyalpolitikekonomik dengelerin

belirleyiciliinde ekillenmekte olan g dengelerinin, yeni toplumsal yapnn kolektif hafzaya ve dolays ile de farkl topluluklarn kimlik stratejilerine yansyan izdm olmaktadr.
74

Ger hayvanclk ekonomisi evresinde ekillenen sosyo-ekonomik yap ve tarihsel-evresel etmenlerce farkllaan biimlerine (gebe obanlk, yar gebelik, yaylaclk ve transhumansyalnz srlerin katld mevsimlik hayvan g) dair tartmalar iin bkz. Kutlu, 1987; 19 32. 75 Dank, XIII. yy. ncesi dnemleri iaret eden Proto Alevilik kavramn yle tanmlar; Proto Alevilik olarak tanmlayabileceimiz bu dnem iin getirilen bir neri bulunmamakla birlikte, tm kaynaklarn ortaya koyduu bilinalt sunumu bu srecin daha ok dou dinleri ile olan ilikiler eklindedir. zellikle Trkmen kitlelerinin Anadoluya gelmeden nce tandklar yer, gk, su ve ata klt gibi eski Trk inanlar ile birlikte amanizm, Budizm, Zerdtlk, Maniheizm ve Hristiyanlk gibi inanlarn oluturduu senkretik kltr ortam, Proto Aleviliin on nc yzyldan nceki eklini gstermektedir (Dank, 2006; 17 18). Dank, hemen ardndan, bu tespitine anlaml bir erh der ve bu tespitlerin ilgili zamansal kesitin aklanmasnda ve tanmlanmasnda yeterli kaynaklar olmadn syler. Devamla, son almasnn amacna ynelir. Ek olarak; ayn almann ilerleyen blmlerinde ilgili kavrama dair yeni bir tanmlamaya giden Dank, bu kez kavramn ieriini, Proto Aleviliinin gnmz Alevilii ile olan farkllklar ile doldurur: Bugnk Alevilik gibi senkretik bir yapya sahip olan Proto Aleviliin gnmz Aleviliinden en byk fark ise, kukusuz henz yeni tanmaya baladklar (g srecinde Anadoluya yerleen topluluklar kastediliyor a.k.g.) slamiyet ve yerletikleri alanlardaki gayrimslimlerin sahip olduklar inanlar ve onlardan duyacaklar ilk mitoslar (sylenceler a.k.g.) ile ilk kahramanlardr (Dank, 2006; 48).

c) ahn blgeye gelii ve ardndan mesken tutuu hakkndaki bu versiyon ise tmyle Keile ilgilidir ve olaylar yaln bir dille aktarlmaktadr. Buna gre:

Berhican bu blgeye geldiinde tek banaym. Gitmi, o zaman kei diyorlar Gitmi onun evinin nne ki ok varlklym. Topra, davar, mal mlk okmu. Neyse gitmi evinin nne, dikmi sopasn, demi: ben buradan pay istiyorum. Kei de arm. Demi: sen kimsin?. Git demi, benden uzak dur, bam belaya sokma. Berhican, srar etmi, demi: sen bana msaade et ben akam burada yatam. Sen o zaman grrsn. Tamam demi kei, sen sopanla yat orada. Ben sana yarn sorarm. Gece oluyor yatyorlar. Sabah oluyor bakyorlar ki kei yok. Kei bir dan banda eviyle birlikte uyanyor. Sonra geliyor ahn elini pyor ve olunu Onun yanna katyor (Alan Notlar: 15 04 - 06 / Pertek). Sylencenin bu versiyonunda Berhicann keiten dorudan doruya iktidar talep edii ve fakat bu elimenin hemen hibir fiziki atma olmakszn zmlenii olduka dikkat ekicidir. Keiin ahsnda sembolize edilen yerelin hakim dinselliinin temsilcileri ve kontrol ettikleri sosyalekonomik hayat/g, beklenmedik bir sratle sahibini deitirmektedir. Keie ve temsil ettii otoritelere ise geriye yeni iktidar gleri ile kutsal yoldan balanmak kalmaktadr. Bylelikle tmyle yok olmamakta ve varln srdrmeye devam etmektedir. Bu versiyonda ilgi eken kk bir ayrnt da Berhicann sopasdr. Sopa, ak bir ekilde iktidar ile ilikilendirilmektedir. Bu sopa, tasavvufi tarikatlara bal

dervilerin Anadoluya gleri ve ard sra uzun yzyllar boyunca gsterdikleri faaliyetler srasnda ellerinden drmedikleri asalarnn kolektif hafzada brakt bir iz olarak da okunabilir. 2) ah Delil Berhican hakknda anlatlagelen bu sylence ise ahn blgede fiili ve resmi olarak kabul grdnn bir yansmasdr. ahn ve tarikatnn sre ierisinde blgede yayldn, glendiini ve dnemin hkim siyasal otoritelerince onaylanp, resmen merulatna dair belgeli, gzel bir rnektir.

Saman Kralnn fel bi ocuu varm. Bu hangi hekime gtrse buna bi are bulamam bu Saman Kral. O zaman Saman, sancakm, beylikmi. h Delil Berxicana bir gn haber gnderiyor, diyor ki gel bir gn misafirim ol. Gel diyor, ama h Delil Berxicanda gittii gnde kendisi evde yokmu. Bakyor sakat bi ocuk, felcli bi ocuk konan avlusunda oturuyor. h Delil Berxican grnce konumaya alyor, yrmeye alyor. Hem konumuyor hem de yryemiyor. Fel, ocuk h Delil Berxican kendisine sylyor, evladm gel diyor korkma diyor gel sen gel iyileirsin diyor Nitekim hem konuuyor hem yryor Baban nereye gitti gzelim diyor, babam diyor ava gitmitir diyor, imdi gelecek Baban gelirse babana selamm syle ben gidiyorum. Babas daha konaa gelmeden ocuu karlyor babasn Bakyor ki karsnda ocuu Baba diyor, o zat geldi gitti sana selam syledi diyor Evet diyor, onun dnda kimse olamaz diyor. O diyor, h Delil Berxicandr diyor ocuk orada iyileiyor. O kral ondan beri kendisine zekat ve ralk vermi. Makbuz vermi. Ben o makbuzu grdm ite (Alan Notlar: 15 04 - 06 / Pertek). Sylencede Saman Kral olarak geen kiinin yaad yer ve sancak merkezi olarak belirtilen Saman, bugn de ayn isimle Pertek lesine bal Saman Kydr. ounlukla Snni yurttalarn yaad kyde kalenin kalntlar mevcuttur ve hakknda kaynak kiinin de vermi olduu bilgiler dorudur.

Saman Kalesi, Evliya elebinin Seyahatnamesinde de bahsi geen ve gemii olduka eski tarihi srelere uzanan, dnemin nemli sancak merkezlerinden birisidir. Saman hakknda ulalabilen snrl yazl kaynaklara gre, bir dnem 70 80 bin nfuslu byk bir merkez olduu anlalan bu yer, gnmzde ky statsndedir.76 ah Delil Berhicann Saman Kral ile olan bu sylencesinin benzer rnekleri ile yrede sklkla karlalmaktadr. Denebilir ki kendi dneminde ve daha sonraki srelerde, bulunduu yerelde glenen ve etkin bir otorite merkezi haline gelen hemen tm tarikatlarn kutsal atalar ile dnemin politik merkezlerini temsil eden kiiler arasnda bu ve benzeri sylenceler yaygnlkla mevcuttur.77 ah Delil Berhican rneinde nemli olan ise phesiz ki bu ilikinin yazl belgesinin halen ulalabilir bir durumda oluudur. 4) ah Delil Berhican hakknda anlatlagelen aadaki sylencenin ise Tunceli (Dersim) Aleviliinin kkenleri zerine yrtlen tartmalarda zerinde ciddi bir alma yaplmayan Dersim - Deylem bants tezine bir baka dayanak olma zellii tad ileri srlebilir. Sz konusu tezin temel hareket noktalarn Bruinessenin almalarnn oluturduu sylenebilir.78 Bugnk Irak ve randa yaayan Ehl-i Hak79 topluluklar
76 77

Snrl fakat ynlendirici bilgiler iin bkz. Kaya, 1995; 29 30 ve Aksoy, 1985; 191 194. Bu durumun nemli ve yaygn bir benzeri hakknda yaplan, tarihsel-analiz erevesinde bir deneme iin bkz. Gltekin, 2005; 67 80. 78 Konuyla ilgili grlerinin sadeletirilmi toplam ve Ehl-i Hak topluluklar ile Tunceli (Dersim) Aleviinin gsterdikleri arpc benzerlikler iin bkz. Bruinessen, 2004; 165 197. 79 Ehl-i Hak topluluklar bugnk rann batsndaki en byk heteredoks aznlk olarak kabul edilmektedir. Ehl-i Hak inanalar Trkiye, Kafkasya, Irak, Afganistan ve Hindistanda eitli etnik gruplar ierisinde bulunmaktadr. Bu topluluklarn isimlendirilileri de aralarnda yaadklar farkl topluluklara gre deiebilmektedir; Ali Allahis (Allah-Ali dncesinde olanlar), Ehl-i Allah (Allahn insanlar), Ehl-i Hakikat (Gerein nsanlar) gibi terimlerin kullanld bilinmektedir Ehl-i Hak topluluklar kendi aralarnda da farkllklar gstermelerine karn inancn iki temel doktrinini paylamaktadrlar: lki, reenkarnasyon yahut ruh g inancdr. Buna gre beden kaybedilse de ruh daima baka biimlerde yaamaya devam etmektedir. kinci nemli inan ise enkarnasyon yahut zuhur olarak tanmlanan ve Tanrnn kendisini birden fazla yardmc melekle birlikte gstermesi zerinedir (Bruinessen, 1991 ve 2004).

ile Tunceli (Dersim) Aleviliinin erken ortaa iaret eden tarihsel ortak meknn Hazar Denizinin gneyinde kalan dalk Deylemin oluturduu tezi bu yndeki grlerin temel hareket noktasdr. Bu tez zerine temellendirilen tartmalarn biricik argmanlar ise mevcut kozmoloji ve baz ritellerdeki artc benzerlikler oluturmaktadr. Berhicann bu sylencesi ile Ehl-i Hakk teolojisinde nemli bir figr olan ah Fazln yks, bu dncenin taraftarlarna yeni bir dayanak daha sunmaktadr. Buna gre; Tanrnn yeryzndeki tecellilerinden birisi olan ah Fazl ve aslnda birer yardmc melek olan yoldalar Mansur, Nesimi, Zekeriya ve Turka ssz blgelerde dolamaktadrlar. Bu gruba, ilk dii ruhu (ilk bakire anne) simgeleyen Ayine ve kuzu eklinde tekrar dnyaya dnen Barra elik etmektedirler. Bu yolculuklar esnasnda kuzu Barra tekrar tekrar kesilmekte ve kemikleri krlmadan yenilmektedir. Ardndan ahn sihirli asas ile tekrar dirilmektedir. ahn uzun sre ortadan kaybolduu bir zamanda, Ayinenin ikazlarna ramen, Mansur, Nesimi, Zekeriya ve Turka, Barray tekrardan diriltebileceklerine gvenerek, alklarna dayanamayarak aha ait olan kuzuyu keserler. Fakat tekrar diriltmeyi baaramazlar. Bunun zerine ahn tepkisinden korkan drtl Barrann kemiklerini saklar. ah Fazl dnyle birlikte Barrann yokluunu fark eder ve nerede olduunu sorar. Kimseden cevap kmamas zerine ah, Barraya ismiyle hitap eder ve kemikler saklandklar yerden cevap verirler. Olanlar aa knca ahn yoldalar Barrann kemiklerini nne koyarlar ve ah, Barrann kemiklerine sorar: Seni kim boazlad? Turka. Kim derini yzd? Nesimi. Kim seni atee koydu? Mansur.

Kim senin etini dorad? Zekeriya. Bunun zerine ah, yoldalarn yaptklarn ekmekle cezalandrr ve

hepsinin akbeti verdikleri cevaplarla gelir (Bruinessen, 2004; 178 179). Bruinessenin yukarda aktard ve pek bilinmediini syledii sylence ile ah Berhicann bu almada ilk kez yazya dklen sylencelerinden birisi olan aadaki ile arasnda hayli ilgin benzerlikler bulunmaktadr:

Nesimi, Pir Sultan ve Nasreddin Hoca, ah Delil Berhicann rencileridirler. ah, bir sonbaharda taliplerini gezmeye kar ve evini rencilerine emanet eder. rencilerinin eve sahip kacak dzeyde olgunlatklarn dnmektedir. rencilerine brakt emanetleri arasnda daha nceden kesip dirilterek varln yrede kantlad kuzusu da vardr. Bir gn bu l bir araya gelir ve kuzuyu bir kez de kendileri kesip diriltmeye karar verirler. Aralarndan sadece Nasreddin Hoca sonradan bu karardan vazgeer. Fakat Nesimi ve Pir Sultan niyetlerinde kararldrlar. Nesimi kuzuyu kesip derisini yzer, Pir Sultan ayaklarndan asarak etin kesilmesine yardm eder, Nasreddin Hoca ise ahn dnnde karlaacaklar sona dair nkteli szlerle olan biteni izler. Sonuta, kesilen kuzuyu hep birlikte yerler. Ardndan, kemikleri bir araya getirir ve tekrar diriltirler. Ne ki kemiklerden birisini kaybetmilerdir ve kuzu topallamaktadr. ah, dnnde kuzunun topalladn grr ve durumu anlar. Bunun zerine rencilerini azad ederek, grld zere artk kendisine ihtiyalarnn kalmadn syler ve rencilerine, kuzusuna yaptklarn ekmekle cezalandrarak yol verir (Alan Notlar: 15 04 - 06 / Pertek). Her iki sylence ana temada zdetir. Farkllklar, yerelin getirdii zgnlklerce ortaya kmaktadr. Fakat her halkarda bu sylencenin, Dersim

Deylem bantsn vurgulayan kiilerin haznesine bir katk olduu phe gtrmezdir. Sylenceler ile kimlii toplumsal hafzada yaatlan ah Delil Berhican, kendisinden kald iddia olunan emanetleriyle de gndelik yaamda daha somut bir yer igal eder. stelik Berhicann kutsal emanetleri ile doldurduu bu alan, sadece yredeki Alevi yurttalar deil Snnileri de kapsamaktadr. Pertekin orta ve bat blmlerinde ah Delil Berhicana ait olduuna inanlan ve ziyaret olarak da bahsedilen kutsal emanetler unlardr; 1) ah Delil Berhicann yazd iddia olunan kitap ve yine bu kitap ierisinde zarf ile birlikte muhafaza edilen Saman Kralnn kendisine verdii belge. 2) 3) 4) ah Delil Berhicana ait olduu iddia olunan mhr. zerinde yazlar bulunan altn tas. Sylencede bahsi geen ve ah Delil Berhicann yeniden can verdii kuzunun postu. imdi bunlarn biraz daha ayrntl olarak ele alp irdeleyelim: 1) ah Delil Berhican Tuncelideki dier kutsal atalardan ayran bir baka nemli e de kendisinin yazm olduu iddia olunan ve ierii henz tam olarak bilinmeyen kitabn varldr. Aksi ynde veriler sunan kimi aktarmlar olsa da Berhicann kitab hakknda bugne dein hibir ciddi almann yaplmam olduunu sylemek mmkndr. ah Delil Berhicann yazd iddia olunan kitap ile ilgili bugne dein yaplm olduu anlalan tek almann, 1980li yllarda ad bilinmeyen bir niversitenin lahiyat Fakltesinden baz akademisyenlerce gerekletirildii

aktarlmtr. Buna gre; aratrmaclar, kutsal emanetleri muhafaza eden seyidin ve yine onun gibi emanetler zerinde sz sahibi seyitlerin gzetiminde kitap zerine almlar ve bugn yine en az emanetler kadar hassasiyetle gzetilen birka sayfalk evirinin bir kopyasn, srarl istekler zerine bu seyitlere brakmlardr. Aktarlan bilgilere gre, kitabn tamam evril(e)memitir. 80 Arapa yazlm olduu tahmin edilen kitabn, siyah deri kapl ve kalnca olduu aktarlmaktadr. Bu konuda ilgi ekici olan ayrnt, kitabn ieriinin tam olarak kimse tarafndan bilinmemesidir. O da dier baz kutsal emanetler gibi sadece Cem trenlerinde ve saaltma ritellerinde kullanlmakta ve bu ilevi ile yaamsallk kazanmaktadr. Kullanm ekli, kitabn herhangi bir blmnn okunmas yolu ile deil, ziyaretilere gsterilmesi veya ounlukla saaltm ritellerinde temas yolu ile olmaktadr. te yandan, baz kaynak kiilerce kitabn gvenilir ellerde evrilmesinde bir saknca olmad ifade edilmi ve bu ynl talepler dile getirilmitir. Fakat hemen belirtmek gerekir ki gnmzde, seyitler arasnda bu konuya ilikin tam bir gr birliinden bahsetmek doru olmayacaktr. Gemi rneklerden anlald zere, ihtilafl grler ve tutumlar mevcuttur. ounlukla 1980 sonras srete karlalan ve kutsal emanetleri (bilhassa kitab) kamuoyuna ama, mzeye kaldrma gibi farkl taleplerle gndeme gelen isteklerin karsnda bugnk ar korumac, kukucu ve gvensiz tavrn gelitiini sylemek mmkndr.

80

Alan almamz sresi ierisinde bu birka sayfalk eviriyi de oaltarak ilgimize sunan ve kendisi de airetin Seyit ailesi soyundan gelen bir kaynak kiinin, kitabn tam olarak evril(e)memesinin nedenine ilikin verdii bilgilerden hareketle; zaman ierisinde emanetlerin ve dolays ile ah Delil Berhicann kutsiyetinin ahsnda, szl kltrle sregiden inancn yceliine dair oluturulan yeni bir sylemin gzel bir rneinin daha ina edilmi olduu kansna varyoruz. Buna gre; Arapa da bilen bu profesrlerin kitab evirememeleri, mevcut inancn (Aleviliin) somutlaan rneinin (kitabn) kimsenin kolay kolay anlayamayaca raddede yceliine iaret ettii dnlmekte ve srarla vurgulanmaktadr.

yle ki alan almamz esnasnda rastladmz yre kkenli bir baka sosyal bilimcinin emanetler ile ilgili aktardklar, durumun hassasiyetini arpc bir biimde gzler nne sermektedir: Aratrmac, on yl kadar nce etnografik derleme almalar erevesinde kendisinin de talibi olduu bu ailenin elindeki emanetleri grntlemek ister. O sralarda emanetlerin bekiliini ve hizmetkarln yapan iki seyit karde, kitabn ancak airet byklerinin ortak onay alnr ve bir kzn kurban edildii seremoni gerekleirse gsterilebileceini sylerler. Yeterli paras ve dnemin ileri gelenlerini bir araya getirme ans olmayan aratrmac, uzun uralarnn ardndan dier baz emanetleri grntleme ve inceleme frsat bulur. Ek olarak ocaa ait ecereyi de grmek isteyince, aratrmacnn aktard szler ile, bu kez hizmetkarlar kendilerini yerden yere ve duvarlara vurmaya balayarak bunun ok byk bir gnah olacan adeta haykrrlar. Bunun zerine aratrmac, hizmetkarlar kendilerine daha ciddi zararlar vermeden isteinden vazgeer. te yandan halihazrda, bizlere kitabn ierii hakknda az da olsa bilgi veren yegane kaynak, lahiyat Fakltesinden geldikleri sylenen akademisyenlerce evrilmi sayfalk belgedir. Ancak bu sayfalar dolduran bilgilerin birbirinden kopuk, yer yer okunamayan ve anlalmas gayet zor, farkl blmlerden paralar olduu belirtilmelidir. yle ki zmlenen baz paragraflarn farkl zaman aralklarnda yazldklar kans uyandracak derecede deiik konular ierdikleri anlalmaktadr. Bu bakmdan evirilerin, kitabn farkl blmlerinden ksa alntlar olduklar da dnlebilir. ah Delil Berhicann ve tarikat hakkndaki bahsi geen dank zetler, eyh Delu Beliycana eyhinin Tavsiyeleri bal altnda verilmi olmakla birlikte, farkl konulara dair ksa alntlardan ibaret grnmektedirler. yle ki baz paragraflar, bir nevi toplant kaytlar olduu izlenimi vermektedirler.

Bu dank bilgiler ierisinde en dikkat ekici olan ise Berhicann talibi olan airetlere dair verilen bilgilerdir. Yaklak olarak 42 airet ismi belgede zikredilmektedir. Bu durum, Berhicanlarn tarikat-airet btnleiklii alglarn tmyle deitirecek ciddi bir bilgidir. Kimi seyit soylu kaynak kiiler de ok eski zamanlarda farkl lkelerde taliplerin olduundan bahsetmilerdir. Bu dorultuda, yine alan almamz esnasnda Tunceli (Dersim) Alevilii hakknda literatrde bulunmayan, ilk kez rastladmz baz bilgilere gre; yakn gemite airetin seyitlerinden bazlar RusyaKrma kadar taliplerini gezmeye gitmektedirler. Baz kaynak kiiler, Krmdan getirilen ralklarn kendilerinde bulunduunu ve zenle muhafaza ettiklerini belirtmilerdir. Ancak gnmzde ounlukla Pertekte ikamet eden Berhicanlarn, soylarn dier seyit ailelerinden ayran farkllklar konusunda hibir pheleri yahut ekinceleri yoktur. Yazl kaynaktaki bu snrl bilgilerin hepsi anlalamayacak bir mertebedeki mistik bilgiler olarak kabul grmektedir. Bu bilgiler neyi aa karyor olursa olsun, sonu olarak hepsi Berhicann asla eriilemeyecek yceliini tekrar ve tekrar kantlamann tesine gidemeyecektir. Emanetler ierisinde bahsi gemeyen ve fakat en az onlar kadar nemsenen bir baka kutsal da Berhicann eceresidir. Yukarda zikrettiimiz aratrmac, ecereyi grememesine ramen o dnemde toplayabildii bilgilerden hareketle ecerenin derilere ve balkabaklarna yazl olduunu aktarmtr. Bu konu zerinde hemen hibir ciddi verinin olmad sylenmelidir. Bilgiler ounlukla dank ve yazl dayanaklardan yoksundur. rnein, ah Delil Berhicana ait ecereye dair nemli ve tayin edici bir bilgi Ali Yamann, 23 28 Ekim 2000 tarihinde rgpte dzenlenmi olan Anadolu

nanlar Kongresinde sunmu olduu anlalan metinde ortaya kmaktadr.81 Bu metne gre, ah Delil Berhicana ait ocan merkezi, Tunceli yaknlarndaki Krmzdan gneybatsnda kalan Dedeaa (Pilvenk) Kydr. ahn trbesi burada bulunmaktadr. Ali Yaman, ilgili blmde konuya dair verdii dipnotta bahsi geen ecerenin kendisinde bulunduunu, bu ecereyi ve dier yazlgrsel malzemeyi bir baka almasnda deerlendireceini ifade etmektedir. Yan sra kimi kaynak kiilerin aktarmlarna bakldnda ecerenin birden fazla ailenin elinde ve farkl mekanlarda olduu da sylenebilir. Buna gre, ecere Pertek, Mazgirt ve Kahramanmara Elbistandaki kimi ailelerin elinde farkl paralar halindedir. Ek olarak, alan almamzn dnda, tesadfi olarak tantmz Hatay kkenli bir kii de ah Delil Berhican bahsi zerine kendilerinin bal olduklar dedenin (seyit) sylemlerinde bu kutsal atann sklkla getiini ve asl kkenlerinin ok uzun zaman nce Tuncelide olduundan ve hali hazrda hibir ilikinin olmadndan sz amtr. Bu durum, zamanla seyitlik unvanlar ile ana gvdeden kopan soy gruplarnn yerletikleri yeni corafyalarda sre ierisinde geldikleri yerlerle olan balar sadece sylem dzeyinde koruyarak yeni birer balang yaptklar ve dolays ile yeni birtakm ecerelerin de varln akla getirmektedir. Bu dank bilgilerin salkl analizleri, ancak ciddi akademik almalar ierisinde vcut bulabileceklerdir.

81

www.alevibektasi.org (ierisinde), Ali Yaman, Anadolu Aleviliinde Ocak Sistemi ve Dedelik Kurumu. Ek bilgiler olarak; bu kapsaml alma ierisinde, ah Delil Berhicana ait ksa blmde, sylencesinin bir baka versiyonu ile de karlalmaktadr. Bu versiyona gre, ah, mritleri ile birlikte yedii kuzuyu yeniden diriltmekte ve kuzuyu dirilten eyh anlamna gelen lakabn da bylelikle almaktadr. Bu durumda, kerametin sadece kendi evresini etkilemeye ynelik olarak gerekletirildii anlalmaktadr. Bir baka alma vesilesi ile ilgili kye gitmek isteyen Ali Yaman ve dier baz aratrmaclarn gvenlik glerince gerek can gvenlikleri gerekse kyn boaltlm olmas gibi nedenlerce engellendikleri de bahsi geen baka baz bilgilerdendir.

Kitapla birlikte zarf ierisinde muhafaza edilen, Saman Kralnca verilen belge de dnemin gelimelerine kuvvetle k tutacak mahiyettedir. Bu belge hakknda, kitapta olduu zere, dinsel uygulamalarn varlndan

bahsedilmemektedir. Belgenin, kitap ierisinde muhafaza ediliyor oluu, btnlkl bir algya kavutuunu dndrtmektedir. Benzer biimde, ah Delil Berhicana ait olduu iddia olunan mhrn de dini uygulamalarda kullanld ynnde bir veriye rastlanlmamtr. Mhr hakknda ulalabilen bilgiler, zerinde Arapa yazlarn bulunduu ve altndan yaplma olduuna dairdir. Baz kaynak kiiler, ynelttiimiz sorular zerine, mhrde Sleymann mhrnn de (Sion Armas) bulunabileceini, zerinde

tanmlayamadklar bir ekil olduunu ifade etmilerdir.82 Hemen tm kutsal emanetlerde olduu zere kitap iin de kuaklar boyu yaatlagelen, snrlar olduka belirgin tabular sz konusudur. yle ki seyit soyundan gelen 50li yalarndaki bir kaynak kii dahi kitab mrnde sadece iki kez ve dneminin en yetkin seyitlerinin ellerinde grebildiini belirtmitir. Kutsal emanetlere sadece ah Delil Berhicann soyundan gelen seyitlerce dokunulabildii ve hatta bu seyitler ierisinden de ancak Ona layk olabilenlerce dinsel ierikli uygulamalarda karlabildikleri, kullanlabildikleri aktarlmtr. Kaynak kiilerin ounluunda, kiiletirilen kutsal emanetlerden

bahsederken dahi belirgin bir ekingenliin olutuu ve kullandklar kelimeleri zenle setikleri de gzlemlenmitir. rnein bir kaynak kii, kutsal emanetlerle ilgili sorular yantlarken unlar sylemitir:

82

Mhr ile ilgili yaplacak bilimsel almalarn ardndan, mhrn izlerini Trkiye ve evresindeki dier lkelerin arivlerinde, yukardaki airet isimleri erevesinde aratrmak, aratrclar iin cezp edici bir fikir olabilir. Bu almann olas olumlu sonularnn, Aleviliin tarihesi bahsinde yeni kaplar aralayaca ise kukusuzdur.

Bir de biz kendi amzdan korkuyoruz bakmaya. Bizim ocamz olduu iin ahsen ben korkuyorum bakmaya. Kurban olam, Ona ayan olsun yani ben onu ktlemek amac ile deildir Dnya tansn diye sylyorum. Ona ayan olsun yani ben o amalan ben h Delil Berxican burada gndeme getiriyorum. Zaten adam korkar ona dokunmaya. Ben kutsal emanetleri aldm elime, alrken de ok korktum. nk o deerlerle oynamak ok iyi bir ey deildir. O deerleri yceltmek lazmdr. O deerlerin hakkndan biz insanolu gelemeyiz. Yani herkes kendisini byle bi riske sokamaz. Alevle seni yakar! Sudur seni gtrr! Karanlktr senin gzlerini kr eder!... (Alan Notlar: 15 04 - 06 / Pertek). ah Delil Berhicann kutsal emanetleri ierisinde, kiiselletirme ve tabu rneklerinin canllkla gzlemlendii bir dier nemli obje de kaynak kiilerce bahsi edilen altn tastr.83 Som altndan ve yaklak 10 cm derinlie sahip, genie bir tas olduu sylenen kutsal emanetin, bilhassa zerindeki yazlar kaynak kiilerce

zikredilmektedir. Tasn iinde ve dnda, hemen her tarafn kaplayacak ekilde grlebilir olduu sylenen yazlarn Arapa olduu da geen ifadeler arasndadr. Kaynak kiiler, bu yazlardan ekseriyetle ifal yazlar olarak bahsetmekte ve zaten hikmetinin de bu yazlarda olduunu sylemektedirler. ah Delil Berhicann yazd iddia olunan bu yazlarn da saaltc nitelikte dualar olmas kuvvetle muhtemeldir. Ancak bu dualarn ierikleri ve hangi zamanda yazldklar ancak uzmanlarca yaplacak titiz almalarla bilinebilecektir. Bylelikle,

83

Belirtilmelidir ki, konuyla ilgili etnografik derlemeler yapm aratrmacnn elinde bu kabn fotoraflar bulunmaktadr. Bu verilere gre, zel bir kutu ve bezlere sarl olan tas altn deildir. Pirin ya da benzeri bir maddeden yaplmtr. inde ve dnda eski yaz ile yazlm yazlar bulunmaktadr.

bu yazlarn bizleri hangi tarihsel duraa, hangi dinsel alglara gtreceini de renmek, phesiz ki byk bir ayrcalk olacaktr. ou klt objesinde olduu zere, tas ile ilgili uygulamalarda da ne kan ey temas84 olgusudur. Dini seremoniler esnasnda (ounlukla cem trenlerinde) ya da sadece bu emanete ynelik talip (Alevi) ve talip olmayanlarn (Snni) ziyaretlerinde, seyitlerin refakatinde ve ynlendiriciliinde tas ile temas eden suyun iilmesi suretiyle gerekletirilen riteller olduka yaygndr:

Sadece berrak ve temiz su olsun. Onun gnlne ho gelir. Onun kalbi ok genitir. Kalbi ok geni. Zaten Seyit X, [yannda oturan kiiyi iaret ederek a.k.g.] Ynin babas. Saolsun, Allah ondan bin defa raz olsun. Grevini imdiye kadar yapmtr. Bundan sonrasnda da ok mkemmel yapar. Zaten fukara [Ynin babasn kastediyor a.k.g.] da o secereye, o emanetlere, o ocaa da layk bir insandr. Kendisi ok temiz, hogrl bir insandr. Biz Ona Seyit X diyoruz Kendisi yapyor imdi hlihazrda bulunduu yerde yapyor. Ynin babas ve annesi yapyor. Sadece bismillahirahmanirahim diyor ve Seyit X bu bunun akna diyor ve kendisinin getirdiini biz iiyoruz. Herhangi bir duaya gerek yok. Zaten, diyorum ya, o tasta btn ifal dualar yazldr. Yani, ben tabi Arapa okumadmdan, bilmiyorum ama sorduum kadar ile rendiim kadar ile btn ifal yazlar vardr. Yani ah Delil Berxicann kendi ifalar ile kendi dualar ile yazldr zeri (Alan Notlar: 15 04 - 06 / Pertek).

Kaynak kiilerin ounluu, tasn ziyaretilerinin feli, sakat ve deli olanlardan olutuunu bilhassa belirtmilerdir. te yandan, baka rahatszlklardan
84

Etnolojik literatr ierisinde; insana, topluma ve doaya ilikin olaylar istenen sonular dorultusunda, varolan gerekliin dnda -tasarma dayal doast gler aracl ile deitirmeye ynelik pratikler olarak da tanmlayabileceimiz bysel ilemler ierisinde deerlendirilen ve temas prensibini esas alan uygulamalar zerine grler, bu konudaki analizlerde salkl bavuru kaynaklardrlar.

tr de tasa ve dier emanetlere ynelik ziyaretlerden de sz almaktadr. Fakat ah Delil Berhicann Saman Kral ile olan sylencesinde de geen felli ocuun salna kavumas durumu, ah Delil Berhicann zellikle bu tr hastalklarda saaltc gleri olduu bantsn akla getirmektedir. Zira ah Delil Berhican ve tarikatn onaylayan ve hatta ona ralk veren Kral (yerel siyasi otorite), benzer sylencelerden farkl olarak, kendisi ile yz yze gelmeden sadece kerametine ahit olarak bahsi geen belgeyi vermitir. Yaad dnemde bylesi bir zellii ile tannm olmas, ah Delil Berhicann emanetlerinde de benzer saaltma ilevlerinin yaatldn dndrtmektedir. Kutsal emanetler ile ilgili uygulamalarn bir blmnn de takvimsel uygulamalar ile gndeme geldii anlalmaktadr. 12 mamlar, Hzr Orucu, yl dnm/bahar balangc gibi nemli takvimsel srelerde dzenlenen cem trenlerinde ve yine yln bu zamanlarnda taliplerce emanetlere ynelik gerekletirilen ziyaretlerde, benzer uygulamalarn gerekletirildii renilmitir. zetle, kutsal emanetler, gndelik yaam kltrnn dinsel algya yaslanan tm biimlerinde, yereldeki Alevilerce ve Snnilerce etkinlikle yaatlmaktadr. Kutsal emanetleri, kltik meknlar ve bunlarla ilgili olarak doadaki baz canllar kiiletirme, zellikle yrede canllkla yaatlagelen kltrel bir olgudur. Bu durumun benzer rnekleri ile Trkiyenin birok yerinde, zellikle de Veli Kltleri ierisinde karlalabilmektedir. Fakat Tunceli yresinde grlen yaygnlk ve nesnelerdeki, meknlardaki, canllardaki eitlilik olduka ilgiye deerdir.

Pertekteki Snni yurttalarda da yrenin bu zgnlnn yansmalar canllkla gzlemlenebilmektedir. ah Delil Berhicann emanetleri ve kendisi ile

ilikilendirilen baz kutsal meknlar, ayn derecede ve ilevsellikte dinsel eler

olarak, ziyaret kavram ierisinde ou Snni yurttan gndelik yaamnda yer almaktadr. Alan almamz sresince, varlklarna tanklk ettiimiz Hristiyan misyonerlerin dahi, yredeki faaliyetlerini ziyaret olgusu zerine kuruyor olmalar da anlamldr. Bu durumu, tpk seyit aileleri dolaymyla blgeye yerleen yeni dinselliin eskinin canllkla yaatlan elerini kendi ilerinde yeniden reterek zgn senkretizm rnekleri sergilemesi gibi; gnmzde de yeni dini sylemlerin, yabancs olduklar topluluklarn klt elerini kendi ilerinde arasallatrmalarnn yine zgn bir rnei olarak deerlendirmek mmkn grnmektedir.85 ah Delil Berhican ve evresinde rlen deerler sistemi ile ilgili ksaca deinmeden geemeyeceimiz bir baka nemli konu da yrede farkl etno-kltrel aidiyetler tayan insanlarn bu deerler sistemi etrafnda, uzun yzyllar ierisinde ina etmi olduklar ortak kltrel rntlerdir. ah Delil Berhicann kurduu sosyodinsel rgtlenmenin ve benzerlerinin ounluu oluturmas gibi esas bir belirleyenden kaynaklanan, fakat kltrlemenin86 en zgn rneklerini sergileyen bu benzer kltrel rntlerin arlk noktasn, zellikle de ziyaretler (kutsal meknlar ve kutsal emanetler) dolaym ile dinsel tutum ve davranlar oluturmaktadr. Pertek civarnda bilhassa ah Delil Berhicana ait kutsal emanetlerde ve yredeki belirli kutsal meknlarda gzlemlenen ritellerde, Aleviliin nerede baladnn ya da
85

19. yzylda ve 20. yzyl balarnda blgede kapsaml faaliyetler srdrm misyonerlerin varlklarn ve blgeye ilikin brakm olduklar yaznsal kaynaklar hatrlamak (Bayrak, 1997), yerinde olacaktr. te yandan gnmzde benzer faaliyetlerin yrtcleri ve taraftarlar ile yaplacak almalarda, aradan geen uzun on yllarn ardndan, sylemlerini hangi tarihsel dayanaklar zerine kurduklarn, gemi sreci nasl deerlendirdiklerini ve gncel sosyal gereklik ile olan ilikilerini hangi etmenlerce rdklerini karlatrmal olarak ele almak phesiz daha faydal olacaktr. Yrede yaayan Alevi ve Snni yurttalarn dinsel tutumlarnda ve davranlarnda merkezi bir rol stlenen ziyaret kltlerinin, yeni dini sylemler ierisinde de canl bir figr olarak karmza kmas durumu; gnmzde sklkla kullanlan bir kavram olan senkretizmin kapsam ve ilevsel zellikleri asndan, yeni tartma balklarnn canl rnekleri olarak da dnlebilir. 86 Farkl kltrlerin eitli ekillerde temaslar sonucunda, karlkl olarak alp verdikleri kltrel elerin zamanla iselletirilmesini iaret eden, Antropolojik kavram.

Snniliin nerelerde sonlandnn tanmn neredeyse imknszlatracak biimler tespit edilebilmektedir.

2.3 Snniler

2.3.1 Gncel Corafi Dalm

Tunceli nfusunun yaklak olarak yzde 10unu oluturan Snni yurttalarn ilde ikamet ettikleri yerler, Tuncelinin idari tarihesinde nem arz eden belirli meknlar ile anlaml bir ekilde rtmektedir. Bugnk Tunceli il merkezi ile Ovack, Plmr ve Nazmiye ileleri dnda kalan bu meknlardaki Snni nfusun dalm hakknda genel bilgileri yle verebiliriz: 1) lin gney bat ksmnda yer alan emigezek ilesi, Tunceli genelinde Snni nfusun en youn olarak yaad iledir. Snni yurttalar, ile nfusunun drtte nden fazlasn olutururlar. emigezek ierisinde Snni ve Alevi yurttalarn yerleim alanlarnn ekli, az ok Tunceli geneli ve emigezek ilesi arasndaki ilikiye benzemektedir. Alevi yurttalarn ounluu ilenin kuzey dousunda kalan daha sarp araziye yaylm vaziyettedirler. le merkezinde ve ilenin gneyinde kalan baz yerlerde de Alevi yerleimlerine rastlamak mmkndr. lenin geri kalan ksmlarnda Snni yurttalar yaamaktadrlar. lede sadece Alevi yurttalarn yaadklar kylerin says yaklak bir rakamla sekiz olarak verilebilir. Bu kylerin yarsndan fazlas ilenin kuzey

dousunda kalr. Dierlerinin ise ilenin gney bat ve gney dou ksmlarnda olduu grlmektedir. Bu noktada, ilede yaayan Alevi yurttalar arasnda anlaml bir farkn aa kt gzlemlenmektedir: lenin kuzey dousundaki sarp arazide kalan ky ve mezralarda yaayan Alevi yurttalar Krmancki konumaktadrlar. Bylelikle burada yaayan Alevi yurttalarn Tuncelinin i kesimleri ile olan balar ve kltrel aidiyetleri daha n plana kmaktadr. lenin gney-bat, gney ve gneydousundaki Alevi nfusu oluturan yurttalar ise Kurmanci konumaktadrlar. Bu durumun tek istisnas ilenin gney batsnda kalan Biradi (Arpaderen) Kydr. Bu ky, Alevi ve Snni yurttalarn birlikte yaadklar bir kydr ve dier ou rnekte de greceimiz zere Alevi yurttalar buraya geen yzyl ierisinde yaanan glerle gelmilerdir. Alevi ve Snni yurttalarn birlikte yaadklar yerlerin banda ise emigezek ile merkezi gelmektedir. ounlukla ilenin gney kesiminde kalan baz kylerde ve bir kazada, kark yerleimler gzlemlenmektedir. Yan sra, nfusun sadece Snni yahut Alevi olduu kimi kylere ait mezralarda da kark yerleimlere rastlanlabilmektedir. Kimi zaman da bu yerleim birimlerinde ikamet edenler, bal olduklar kyn dini ve sosyal yapsndan farkl olabilmektedirler. rnein tmyle Snni yurttalarn ikamet ettii bir kyn mezras yahut mezralar sadece Alevi yurttalarn yaad yerler olabilir. Bazen de durum tersidir. 2) Tunceli genelinde Snni nfusun ikincil olarak younlukla yaad ile Pertektir. Ancak ile nfusunun drtte ne yaknn Aleviler oluturur. Snni yurttalar ilenin bat, gney ve dou ksmlarnda dank vaziyette yerleiktirler. Younlama, ile merkezi ve civarndaki baz ky ve mezralarn da ierisinde yer

ald dou ksmnda grlr. Bu ksm, ayn zamanda alan almasnn da gerekletirildii yerdir. lede sadece Snni yurttalarn yaadklar baz ky ve mezralar da vardr. Bunlar az sayda ve birbirlerinden greceli olarak kopukturlar. lenin bat, gney ve dou ksmlarnda grlrler. Ky ve mezra yerleimlerinin dnda herhangi bir resmi statye sahip yerleim biriminde sadece Snni yurttalarn yaadklar grlmez. Snni yurttalar, ilede ounlukla Alevi yurttalar ile birlikte otururlar. Bu kark yerlemelerin banda Pertek ile merkezi gelir. Takiben yine ilenin bat, gney ve dou hattn evreleyen ky ve mezra yerleimleri gelmektedir. le merkezinde ve baz byk kylerde Snni ve Alevi yurttalarn oturduklar yerler birbirlerinden ounlukla ayrdr ve belirli mahalle isimleri ile ayrt edilmektedirler. 3) Tuncelinin gney-dou snrlarnda yer alan Mazgirt ilesi, il genelindeki Snni nfusun, Pertekten sonra gelen nc nemli yerleim alandr. Mazgirt ile merkezinde ve ilenin gneygneybat snrlarn oluturan Akpazar kazasnda Snni yurttalarn ikamet ettikleri grlr. lede sadece Snni yurttalarn yaadklar kaza, ky veya mezra hemen hi yok gibidir. Alan almasnn kesin olmayan verilerine gre, sadece Akpazar kazasna bal bir kyde yalnz Snni yurttalar yaamaktadrlar. Snni yurttalarn yaadklar ile merkezinde ve geri kalan tm yerleim alanlarnda kark bir nfus yaps olduu gze arpar. Ancak yine de Snni yurttalarn younlatklar yer, ilenin gneygneybat snrn oluturan Akpazar kazasdr. Burada da Snni yurttalarn, kaza merkezinin de ierisinde olduu, gney kesimlerde younlatklar grlmektedir.

lenin geri kalan tm blgelerinde yalnz Alevi yurttalar oturmaktadrlar. 4) Tuncelide Snni yurttalarn yaadklar son ile Hozattr. Burada sadece, ile merkezinde ve ilenin emigezek ve Pertek ile snrlar olan gney kazas alarcaya bal nciga (Altnevre) Kynde Snni yurttalar yaamaktadrlar. le merkezinde kark bir yerleim vardr ve ounluk Alevi yurttalardadr. ncigada da ksmen karlk bir yerleim gzlemlenmekle birlikte ounluun Snni yurttalarda olduu sylenebilir. Tuncelide Snni yurttalarn yaadklar ileler ierisinde Hozat, Snni nfusun Alevi nfusa oranla en az olduu iledir. Yukarda ad geen emigezek, Pertek, Hozat, Mazgirt ve Akpazar gibi ile yahut kaza merkezleri, ilin idari ve sosyal tarihesinde de grld zere, gemileri olduka eski tarihi devirlere uzanan nemli ticari ve idari meknlardr. Gnmz Tuncelisinde karlalan Snnilik alglar asndan bakldnda da bu merkezlerin nemli birer kltr taycs ve ekim merkezi olduunu ne srmek mmkndr. Anadolunun ounlukla ran ve takiben Orta Asya kkenli tasavvufi tarikatlar dolaymyla tant slam kltrnn, uzun yzyllar ierisinde, yerleik ve ger kltrler ile kaynamasnn uzantsnda ekillenen biimlerinin

gnmzdeki Alevilik ve Snnilik alglarna nemli katklar sunduklar sylenebilir. Bu balamda, esas olarak Osmanl Devletinin blgede 16. yzyldan itibaren salad greceli hkimiyet, beraberinde gelitirdii yerleik kltr ve buna uyarl bir dinselliin de tesisinde birincil derecede nemli bir etken olmutur. Bylelikle, blgede bulunan ve Osmanlnn devrald ticari ve idari merkezler, hkim resmi sylem ve kanunlarn da gl bir ekilde yerletii meknlara dnmlerdir. Bu

merkezlerde kontrol altnda tutulan blge genelindeki retim ilikileri ve srelerinin toplam sonularnn deiim deerleri ve bunlar dzenleyen hukuk, ayn merkezlerin sreklilik arz eden kltrel meknlara dnmlerinde en nemli etkenler olagelmilerdir. 11. yzyldan itibaren Anadoluda hkim din kimlii haline gelen slam, phesiz bu dini kabul eden topluluklarn yaam biimlerine, toplumsal rgtlenme biimlerine gre bir ekil almtr. Ger ve yar-ger topluluklarda, slamn ngrd ibadet pratikleri bu hayata uyarlanr, ortadan kalkarken; yerleik toplumlarda, merkezi devlet sistemine ve onun dinisosyal kurgusuna bal olmann sonucunda daha kitabi bir ekil almtr. phesi bu, kesin bir ayrma iaret etmekten uzaktr. Ancak din, insan hayatnn bir rn olarak, bu temel ayrmlamada dorudan insan ihtiyalar temelinde yeniden ve yeniden retilerek mevcut hayata sorunsuz bir ekilde uyarlanmaktadr. Bu farkl dinselliklerin, merkezi devletin etki alannn genilemesine yahut daralmasna paralel olarak, Tuncelinin bugnk nfus yapsn belirlemi olduu grlmektedir. En eski tarihi devirlerden gnmze, yrede nemli ticaret merkezleri konumunda olan gney ileleri ve civar yerleimlerdeki Snni topluluklarn, i-Tunceliye doru genilemeleri yahut daralmalar bu anlamda aklk kazanmaktadr denebilir. Tunceli asndan, gney ve kuzey asndan da durum farkszdr. Bu sreci zetle aktarmak istersek, unlar sylenebilir: Dersimin (Tunceli) 1880de vilayet haline getirildii gne kadar, bu vilayeti oluturan kazalarn (emigezek, arsancak, Mazgird, Pertek, Kuzuan, Ovack, Pah, Kzlkilise) Osmanl ynetimi sresince civardaki daha byk merkezlere bal olduklar ve sklkla bu statlerinin deitirelegeldii anlalmaktadr. 1839 Tanzimat

Ferman ile birlikte Osmanlnn dou politikalar ve bu yzylda gelien tarihi srelerde, blge ile birlikte Tuncelinin de etkinlikle mdahalelere urad grlmektedir. Mdahalelerin bir yn idari dzenlemelerdeki deiiklikler iken bir dier yn de yine ilki ile balantl olarak askeri faaliyetler oluturmaktadr. Burada konumuz asndan belirleyici olan ise, yukarda zikredilen ve ilin gney-bat, gney ve gney-dou hattnda uzanan merkezlerin giderek daha nemli hale gelileri ve nfuz alanlarnn, iTuncelideki airetler ile olan snrlarnn genileyip daralmas sreleridir. Denebilir ki Osmanlnn Tanzimat ile balatt reform sreleri ile paralel bir ekilde yrtmee balad dou politikalar, Tunceli asndan sreklilik arz eden bir asayi ve egemenlik sorununa dnmtr. Yavuz Sultan Selim dneminde Osmanlnn emigezek Beylii ile kurduu ilikinin etki alannda, 19. yzyla kadar yukarda sralanan merkezler asndan zerk ve Tuncelinin i blgeleri asndan ise neredeyse bamsz ilerleyen sre, bu yzylda yeni batan tesis edilmek istenen idari hukuk ile bozulmutur. Dolays ile bu idari merkezler ile kuzeyinde kalan i kesimler arasnda balayan gerilimli ve atmal ilikiler 1938 ylna dein neredeyse bir yz yl kadar devam etmitir. Bu hali ile, Tuncelideki Snni nfusun yerleim alanlarnn yaad deiimler de anlaml bir hareketlilik kazanmaktadr.87 Ylmazelikin (1998) babakanlk arivlerindeki Osmanl dnemi idari belgelerine dayanarak hazrlad almasndan anlald zere, 19. yzyln ikinci yarsnda ve 20. yzyln balarnda yukarda bahsettiimiz merkezler, blgenin gerek idari gerekse ticari ve sosyal yaamnn odaklat yerlerin banda
87

Burada dikkatle vurgulanmadan geilmemesi gereken bir husus da ilgili merkez ve civarndaki Snni nfusun yan sra ayn etki alannda kalan yerleik ve ger Alevilerin de i Tunceli ile yaanan atmalarda ayn sreleri yaam olduklardr.

gelmektedirler. Bu tarihsel kesitte yaanan atmal durumun yan sra etkin bir ticari hareketliliin de varln koruduu anlalmaktadr. Bunlar ayn zamanda nfus hareketliliklerinin de nde gelen belirleyenleridirler. Bu hareketliliin temel itici glerinden birisi bugnk Tuncelinin gney komusu olan Elaz ilindeki ve daha gneyde kalan Diyarbakrdaki madenlerdir. Bu madenlerin iletilebilmesinde hayati derecede rol oynayan aa kmr bugnk Pertek ve Mazgirt ilelerinden karlanmaktayd. Bu konuda Ylmazelik unlar belirtmektedir:

Maden iletmesine lazm olan kmrler ve ktkler bu dnemde arsancak, Mazgirt, Kuruay, Kemah, Pertek ve Grcanis gibi 19. yzyln ikinci yarsnda Dersim sancana balanan kazalardan temin edilmitir. Kmrlerin maden iletmesinin olduu yerden ok uzaklardan getirilmesi ise Frat Nehrinden istifade edilerek kelekler vastas ile yaplmtr. zellikle arsancak kazasndaki baz kyler bu i ile grevlendirilmi ve dalarda yaklan kmrler onlara naklettirilmitir. Keleklerle yaplan bu ulatrma iinin cretleri Maden idaresince salanmtr (Ylmazelik, 1998: 175). Bu faaliyetlerle uraanlar yerel baz vergilerden muaf tutulmulardr, zira ilerini i Tuncelideki topluluklarn sreklilik gsteren basknlar altnda yrtmektedirler. Madenlerin yan sra blgedeki ticari hareketlilii destekleyen dier nemli faaliyetler de kazalardaki zanaat retimi ile bu mallarn dei toku edildii yerel tarm ve hayvanclk olmutur. Gnmz Tuncelisinde hkim olan tarmsal retimin baml olduu zorlu corafi koullar, bu yllarda kullanlan retim aralarnn sahip olduu teknik dzey dnldnde, fazlasyla geerlidir. lde tarma elverili kstl alanlarn neredeyse tamamna yakn bugnk emigezek, Pertek ve Mazgirt

ilelerinde bulunmaktadr. Ancak bu arazilerin de tam olarak iletilemedii ve ounlukla ortaklk olarak tabir edilen bir yntemle ilenebildii anlalmaktadr. Dolaysyla yerleik nfus ierisinde kendisini srekliletiren bir toprakszlama hali aa kmakta ve toprakszlaan kyller de zamanla g etmektedirler. Bu etken, blgedeki nfus hareketliliin en nde gelen belirleyenlerinden birisidir ayn zamanda. Ylmazelikin (1998: 177) Osmanl belgelerinden aktard bir baka nemli husus da kyllerin toprakszlamasnda belirleyici olmutur. Buna gre, randan gelen ve bu kazalardaki ticari hayatn nemli bir paras olan eriler, yerli halka alt ay vadeli mallar pazarlamakta ve yksek faiz uygulamaktadrlar. ounlukla retimin dk niteliinden ve elde edilen rnn ortaklarnn fazlalndan tr karlanamayan faizler, ancak deerinin altnda elden karlan toprakla

karlanmaktadr. Bylelikle toprakszlaan kyller zorunlu olarak daha byk yerleim birimlerine yahut baka blgelere g etmektedirler. Bu temel geim srelerinin tetikledii nfus hareketliliklerinin Cumhuriyet ncesi dnemde blgede bulunan Hristiyan, Snni ve Alevi topluluklar kapsad dnemin belgelerinde de aklkla grlmektedir. Bu konuda ilgi ekici olan ayrnt benzer srelerin tm bir 20. yzyl boyunca da bazen artan bir ivme ile devam etmi olmasdr. Hatta gnmzde dahi kimi rneklerine rastlamak olasdr. Bu hareketlilikleri tetikleyen dier sosyal olaylarn banda ise 19. yzyln ikinci yarsndan 1938e kadar uzanan atmalar ve bu tarihten gnmze dek geen srete yaanan siyasi ve askeri gelimeler gelmektedir. I. Dnya Savana kadar yanan geni lekli atmalarn akabinde g ettirilen Aleviler ve bu sava srasnda g ettirilen Hristiyanlar (Ermeniler) ile

benzer ekilde 1938de boaltlan Alevi ve olduka snrl da olsa baz Snni kyler bu trden hareketliliklere en arpc rneklerdir. Boaltlan kylere ounlukla iTunceliden gelen yahut getirilen ger ve yar ger Alevilerin yerletirilmesi bazen de evre illerden ve hatta mbadele ile Balkanlardan getirilerek boaltlan arazilere yerletirilen Snniler, blgedeki nfus hareketliliklerinin en nemli unsurlar olmulardr. Mbadele ile getirilen Snni topluluklarn nemli bir kesiminin zamanla blgeyi terk ettikleri ve gnmzde bu topluluklardan arta kalanlarn da Elaz gibi tarma daha elverili illere g etmi olduklar belirtilmelidir. zellikle 1938in ertesinde i Tunceliye yerletirilmeye allan Snni topluluklarn hemen hepsinin ksa zaman sonra tekrar geldikleri yerlere yahut daha byk tarm arazilerinin olduu ehirlere dnm olduklar bilinmektedir. zetle, Tuncelinin yerlisi olmayan Snni topluluklar, burada kalc bir nfus gc olmamlardr. 1938de Tuncelide Cumhuriyetin kurulmasna kadar bahsi geen yerleim merkezlerinde ve etki alanlarnda, bugnk saylar ve yerleim alanlaryla kyaslandnda, Snnilerin etkin bir nfus gc olduu sylenebilir. phesiz ki bu etkinlik, elde tutulan idari yneticilik pozisyonlarndan ve bu statnn zerinde ykseldii yerel ekonomik hayatn kontrol edilebilirliinden kaynaklanmaktayd. 1938 sonrasnda ise, Snni nfusun 1970li yllara kadar yava yava azalmasnn temelinde ekonomik nedenlerin yatt anlalmaktadr. Alanda gerekletirilen grmelerin hemen tmnde bu olgu gerek Snni gerekse ayn srece dhil olmu Alevi yurttalarca belirtilmitir: Tarm alanlarnn kstll, dk verim ve artan nfusun getirdii tarm arazilerinin blnmesi; zellikle 1950lerden itibaren lkede balayan i ve d g dnemleri, blgenin gney ilelerinde balayan nfus hareketlerinin temel belirleyenidir. Eldeki arazi ve evlerin neredeyse tmyle

i-Tunceliden gelen yurttalara sat karlnda elde edilen sermayenin byk ehirlerde yahut yakn ve verimli ovalarda gerekletirilen yatrmlarda

deerlendirilmesi zellikle Snni nfusun azalmasnda belirleyici olmutur. 1970li yllarla birlikte, esas olarak sahip olunan din kimlikleri zerinden ykselen kamplama ve atmalar, Cumhuriyet dneminde blgede yaayan Snni nfusun bir baka nemli g nedenlerinden birisine iaret etmektedir. zellikle almann gerekletirildii Pertekin dou blm, bu sreten en fazla etkilenen yerlerden birisi olma zellii tamaktadr. rnein bu dneme dek Snni nfusun younlukla oturduu ve yerel ekonomi ile idari-sosyal sreleri kontrol ettikleri Perteke bal Pnarlar nahiyesi ve civar ky ve mezralar bu srete tmyle terkedilmitir. Geride bugn toplam olarak yaklak 11 hanenin bulunduu ve ounda kark yerleimlerin olduu kimi mezralar kalmtr. Benzer biimde 20. yzyl ierisinde, Ovack, Plmr, Nazmiye ve Tunceli il merkezi gibi bugn tmyle Alevi yurttalarn oturduu ile merkezlerinde yaayan az saydaki Snni nfusun da tamam ile g etmi olduklar, zellikle orta ya zeri kaynak kiilerce belirtilmitir. Yine 1970li yllarda Keban Barajnn tamamlanmas ve su tutulmaya balanmas ile Murat Nehri vadisindeki kylerin boaltlmas, ilin gney kesimlerinde yaayan Snni nfusun byk lde azalmasnda rol alan nemli etkenlerden birisidir. Su altnda kalan kylerin boaltlmas, daha i kesimlerdeki hareketlilii de beraberinde getirmitir. Yan sra gittike iddetlenen siyasal atmalar, 1970lerin sonlarna doru Mara ve orum olaylarnn yaanmas g hzlandran dier etkenlerdir.88

88

Bu konularn ayrntlarna III. Blmde deinilecektir.

1980li yllarda greceli olarak durulan g olgusu, 1990lara doru balayan ve bu yllarn ilk yarsnda gittike iddetlenen atmalar ile birlikte yeni ve farkl bir boyut kazanmtr. Tuncelinin sosyal tarihi ierisinde 1938e edeer, geri dn olmayan baz sosyo-kltrel sonulara yol aan bu yllardaki hzl gelimeler, Snni nfusun bugnk corafi dalmn belirlemesinin yan sra Alevilik ve Snniliin gnmzdeki alglanma biimlerine de ciddi derecede etkide bulunmutur. Bu yllar ierisinde, zellikle alan almasnn yrtld Pertekin dou ksmndaki ky ve mezralarda ikamet eden Snnilerin hemen tm yaadklar yerleri terk etmi ve devletin dolayl mdahaleleriyle bir ksm geri dnmtr. Ancak yine de nemli bir kesim, evre illere zellikle de Elaza yerlemitir. Pertek ile merkezi bu glerden etkilenerek geleneksel Snni yerleimcilerini korumakla birlikte bilhassa ilenin dousunda kalan krsal yerleimlerindeki nfus nemli oranda azalm ve geriye snrl sayda aileler kalmtr. Yukarda zetlenen tarihsel gelimelere bal olarak Snni nfus, corafi dalm itibaryla bugn emigezek haricinde olduka nemli oranlarda azalmtr.

2.3.2 Deien Sosyal Yaam

Tuncelinin i kesimlerinde yaayan Alevi topluluklar asndan 19371938 yllar, tadklar kltrn neredeyse tm boyutlar asndan bir milat ilevi grmtr. Bu tarihin ncesi, hayatta kalanlarn alglarnda bir daha geri gelmeyecek eski bir dnyaya ait anlatlara dnmtr. Bu tarihsel kesitte var olan geleneksel

yaayn retim ilikileri ile bu ilikilerin zerinde temellendii sosyal hayatn belirleyici aktrlerinden olan aalar ve seyitler, bu topluluklarn tmyle deien yeni dnyalarnda ancak kamusal alann dnda kalabilen sosyal srelerde varlk gsterebilmilerdir. phesiz ki bu durum, gnmze uzanan tarih asndan, sadece seyitler iin geerli olabilmitir. Zira artk aalarn kontrol ettikleri sosyal hayat, ulus devletin kurum ve kanunlarnca doldurulmutur. Seyitlerin de etkinlikleri bu yeni srete ciddi oranda trplenmitir. Gen kuaklarn ve ehir meknlarndaki topluluk yelerinin gndelik yaam kltrlerinde giderek azalan poplerlik ve ilevleri karsnda, krsal blgelerde tutunmaya almlardr. Snniler asndan bakldnda ise, benzer deiim srelerinin ok daha erken yllardan itibaren yaanmaya balam olduu grlmektedir. Cumhuriyet Devrimini takip eden yllarda, bu blgede Osmanldan tevars eden kurum ve baz idari ilikilerin etkinlikle kullanld anlalmaktadr. lkenin birok yerinde olduu gibi, Tuncelide de balangta Pertek gibi bulunduu yerelde nemli idari merkezlerde Cumhuriyet ideolojisinin aktif destekileri ile yeni dnem ina edilmeye allmtr. Bu, bir bakma, Tanzimattan Cumhuriyete uzanan srete Osmanl Devlet politikasnn yrede ald biimin yeniden tesisi olmutur. Zira Osmanl dneminde de yerel aalarn ki bunlar bilhassa ilin bugnk gney ksmlarda yaayanlardr, blgenin denetiminde etkinlikle kullanlmaya alld anlalmaktadr. Osmanl ve bu yerel yneticiler aras ilikilerin de ounlukla krlgan ve dzensiz olduu bilinmektedir. 1938e dek yerel ortak pazar ilikileri bulunmayan i Tunceli ile bu aalar arasnda her daim bir iktidar elikisi ve idari kontrolszlk durumu vcut

bulmutur. Kimi zamansa bu ztlklar yerini, devlet kart airet ittifaklar ile birlikte hareket etmeye brakmtr.89 Ancak emigezek, Pertek ve Mazgirt gibi kazalarda bulunan ve etki alannda yerli Snni nfusu da kontrol eden baz byk aileler, Cumhuriyetle birlikte yeni srecin kurumlarnda etkinlikle boy gstermi ve Cumhuriyetin yrede tesisinde olduka nemli roller almlardr. Bu ailelerden bazlar civar ky yerleimlerinden, Pertek gibi yeni ile merkezlerine yerlemi ve Cumhuriyet kurumlarnda yerel yneticilik grevleri stlenmilerdir. Cumhuriyetin 1920li yllardan balayarak bu merkezlerde kurumlamas ve varln kalclatrmas, yine bu merkezlerden balayan ve etki alanna yaylan yeni bir kltrlenme90 srecini dourmutur. Bylelikle Snni nfus ierisindeki geleneksel baz sosyal kurum ve sreler de giderek artan bir hzda eitli deiimler gstermilerdir. Bu sreci Pertek zglnde deerlendirmek istersek alan almasndan elde edilen verilere gre yle bir tablo karabiliriz: 20. yzyln balarnda ve Cumhuriyet Devrimi sonrasnda, 1970li yllara kadar gelen srete Pertek ile merkezinde hkim nfus, kendisini Snni olarak tanmlayan yurttalardr. Ancak bu nfusun da kendi ierisinde kimi farkllklar tad anlalmaktadr. Bu farkllklarn, gemiten gnmze, Snni yurttalar arasndaki temel din kimlii ve bu kimlik zerinde temellenen etniklik alglarndaki deiimleri de koullad grlmektedir.
89

19. yzyl sonlar ve 20. yzyl balarnda, devletin yerel topluluklarla ilikileri ve uygulad politikalar iin bkz. Dersimi, 1992; Ylmazelik, 1998; Ulu, 2001; Tankut, 2000; Sevgen, 1999, 1998; JUK, 1998; Hezarfen, 2003; Hall, 1972; Gnel, 1999 ve Akgl, 1990. 90 Antropolojik bir kavram olan kltrlenmenin ieri u ekilde verilebilir: Belli bir toplumda, o toplumun farkl kesimlerinden gelen ve o kesimlere zg farkl tutum, davran, deer ve yaam biimi zelliklerine sahip gruplarn, yeni bir toplumsal evreye girmeleri durumunda daha nce sahip olduklar zelliklere benzemeyen ama yeni girdikleri toplumsal evreye de ait olmayan, ancak o toplumsal evreye uyumlarn kolaylatran yeni kltrel tutum, davran, deer ya da yaam biimi eleri yaratmalar (Aydn ve Emirolu, 2003: 537).

Aada, bu sreci arpc anekdotlarla ortaya koyan baz alan notlarna eitli balklar altnda yer verilmitir. Bylelikle Pertekte deien sosyal yaam, Snnilik boyutu ile ele alnmaya allmtr. Bu notlarn derlendii kaynak kiilerin ounluunun yukarda bahsi geen ailelerden geldikleri ve yine ounlukla 50 ya zerinde olduklar zellikle belirtilmelidir. Takiben, konu hakkndaki tartma daha somut veriler zerinden deerlendirilmeye ve yrtlmeye gayret edilecektir. 1) Pertekin yerlileri ve dardan gelenler: Yine 1970lere dek esasen Pertek nfusunu oluturanlar burann en eski, en kkl aileleriydi. Yani mesela Yolgalar, Civelekler, Dalokaylar, ztrkler, Dilekler ve bizim gibi ite Bu ailelerin hepsi Cumhuriyete sahip ktlar, ona hep bal kaldlar. Bu, bugn de byledir. Kendi gen kuaklarn hep bu Cumhuriyet kurumlarnda yetitirdiler ve ok nemli noktalara dek gnderdiler. Bu aileler tam anlam ile Cumhuriyeti ve laik insanlard. Geri gidenler de geri dnmediler yani Gidenlerin hemen hepsi o byk arazilerini, buradaki tanmazlarn falan hep sattlar ve byk ehirlere gittiler. Yani ama oralarda da gene hep nemli mevkilere geldiler Bu yzden bugnk Snnilerin ounluu aslnda Pertekin yerlisi deildir. Bir ksm sonradan Snnilemi Alevi ve Ermenilerdir. Mesela bu Ermenilerin Pertekteki mahalle isimleri zamanla hep deimitir: Bu Dereba Mahallesi eskiden Samnikti, stiklal Mahallesi Sptnikti, Cam-i Kebir Mahallesi orguydu, Kaledibi Mahallesi ebebikti, byleydi yani Bunlarn bir ksm da civar kylerden gelen Snni ailelerdir. Bunlarn hepsi yani Alevisi, Snnisi bu satlan arazileri alm yle gelmi yerlemilerdir ama hepsi kyldr yani okur yazarlklar azdr. nceden bu durum daha fazlayd. Tabi imdi farkl Hatta Dalokaylarn dahi Hozattan geldikleri, kkenlerinin Hozatl olduu sylenir. Yine bak, Hozattan dahi gelip buraya yerleen Snni aileler de vardr

Bu eski, kkl ailelerin hemen hepsi Trke konuurdu. Ben kklmde Krte konuan kimse bilmem mesela. Tabi bir de o dnemlerde Krte konumak ho karlanmayan bir eydi. Ama kesinlikle bu aileler Trke konuurlard. Yani tabi ben ok daha eski gemilerini bilemem Ama dier Snni aileler, yani g edip gelenler, ekseriyetle kendi aralarnda Krte konuurlard. Eskiden bu konuda belirli bir bask vard. imdi yok. Fakat gnmzde artk bu ailelerden daha ziyade yallar kendi aralarnda Krte konuuyorlar. Ben genlerin Krte konutuklarna rastlamyorum. Aleviler de ise bu durum ok daha yaygndr. Bana kalrsa Trkenin konuulmamas daha ziyade eitim eksiklii ile ilgili bir durumdu. Mesela bak avakllar Btn bir hayat dada, davarn peinde geiyor. avakl Alevilerde de Snnilerde de durum byledir. Bir de bilhassa kadnlar bu konuda rnektir yani burada da hala byledir (Alan Notlar: 02 07 06 / Pertek). 2) Baz tarihi sreler, nfus hareketleri ve topluluklar aras ilikiler: 1970ler ncesinde buradaki hayat hem Aleviler hem de Snniler asndan dayanmay, yardmlamay zorunlu klyordu. te Snniler Pertekte otururlard. Esnaflk, ticaret onlardayd. Buradaki devlet dairelerinde de onlar vard. Alevilerinse okumaktan, okutmaktan baka, ocuklarn kurtaracak bir ey yoktu. Bu durumda Aleviler burada okuyan ocuklar iin Snnilerin evlerini kullanrlard. ounlukla ekonomisi gl, prestijli ailelerden kendilerine kirve edinirlerdi. Dierleri de gelir Snnilerin evlerini ya da bi gz oday kiralarlard. Onlar yle kalabalk nfusla buralarda barnrlard renciler Ama Aleviler hakikaten okumaya ok nem veren insanlard. Yani adamn bi keisi, bi inei dahi olsa gtrr satar, oluunun ocuunun buradaki masraflarna harcard. Bundan ekinmezdi. Mutlaka okuturdu ocuklarn.

O dnemin insanlar bi bakayd. Hem kyls hem de genci. Okuyan, diini trnana takar ve mutlaka bir yere gelirdi. Yani oktur imdi o dnemde bu koullarda okuyup da imdi iyi bir yere gelmi olanlar. Doktorlar, mhendisler imdi byle deil. Bu seksenden sonra (1980) ok deiti genler (Alan Notlar: 03 07 06 / Pertek). Bu Pertekli Snnilerin siyasi tutumlarndaki deiimler aslnda bence tamamiyle bu byk ailelerle ilgilidir. Bu aileler hep Cumhuriyetilerdi. Yani hep demokrat ve ilericiydiler. Ama ite onlarn buralardan gidileri ile onlarn sattklar arazilere gelip yerleen bu kyl Snni kesim ve Pertekteki dier Snniler o yllarda artan Alevi nfus ile birlikte bi ztlamaya gittiler ve saclatlar. Yani giderek daha tutucu oldular. Trk oldular. Son ylarda da bu gene n plana kt Fakat o aileler hala da ayn fikirlere sahiptirler, deimemilerdir yani (Alan Notlar: 05 07 06 / Pertek). te esasen o baraj olay buradaki yapy ok deitirdi bana kalrsa. O yllardan sonra burada Alevi nfus gittike artt. Ayn zamanda Aleviler de yurtdna gitmeye baladlar. almaya yani, ii olarak. Bylelikle tabi buradaki ekonomik durumlar da dzelmeye balad zamanla imdi, byle olunca da bir de tabi zerine o kamplamalar falan geldi, bu sefer Aleviler de yava yava mal mlk alp yerlemeye, esnafla falan baladlar. Bir dnem yle oldu ki Aleviler Alevilerden, Snniler de sadece Snnilerden Pertek). Ticaret ok kstlyd burada. Yani ok az dkkn vard. ok az mal vard, eit yoktu. imdi byle olunca tabi ekimeler de ok oldu esnaf iinde. Bence bi ok sorun da buradan kt. kar meselesinden al veri eder oldular. Kimse kimsenin meknna, kahvehanesine, lokantasna gitmez oldu. (Alan Notlar : 06 07 - 06 /

Bir de burada kyl Snniler, mesela Barmazllar, daha koyu dindar tiplerdi. Onlarn bu sa rgtlere kay daha kolay oldu (Alan Notlar: 06 07 06 / Pertek). Ama zamanla byle kavgalarla, krizlerle yaanamayaca grld. Sonunda Alevilerden Dedeler ve baz ileri gelenlerle, Snnilerden bu eski ailelerden kalanlarla ite demokrat ileri gelenler bir araya geldiler ve yava yava duruldu o zaman. (Alan Notlar: 06- 07 06 / Pertek). Yukardaki anlatlarn esas olarak zerinde odaklandklar ve yorumlarn da buna gre yapld tarihsel kesit 1970li yllarn ncesi ve son noktas 1980ler olan sonrasdr. Buradaki aktarmlar bilinli bir ekilde bu ayrmlar ekseninde seilmilerdir. nk bu ayrm, gerek Aleviler ve gerekse Snniler asndan Cumhuriyet sonrasnda da nemli lde varln koruyan geleneksel hayatn geri dn olmayan deiimlere geiini iaret etmektedir. Buna gre, durumu Snniler asndan deerlendirmek istersek: Osmanl dneminde geni arazilere, tanmazlara ve sermayeye sahip olan baz ailelerin Cumhuriyet ile birlikte yeni dnemin de yerel aktrleri olduklar grlmektedir. Yeni Cumhuriyet devletinin modern ve laik ulus kurgusu yerel nderlerce de benimsenmitir. Bu aileler asndan Cumhuriyet ideolojisinin kabulnde ve tesisinde ciddi bir atmann olmad anlalmaktadr. Bu duruma yol aan nemli etkenler arasnda 1923 ncesi Osmanl dnemi ve 1938e dek gelen Cumhuriyet sresince blgede yaanan atma ve bazen de toplu isyan hareketleri karsnda bu ailelerin merkezi ynetimle kurduklar sk dayanma vurgulanabilir. Daha nce de belirttiimiz zere, bu blgede 20. yzyl balarnda Trklk ve Krtlk, tabi olunan dini aidiyetlere gre belirlenen etniklik alglar olduklarndan, ulus devletin ortaya koyduu Trk yurttalk kimlii herhangi bir etniklik itiraz

olmakszn hayata gemitir. Bu skntsz geiin nemli bir baka etmeninin de Trk ulus kimliinin nemli bir bileeni olan dini boyutunun, her ne kadar laik toplumsal kurgu ierisinde trplenmise de milliletirilen Snnislamn ieriinde hayat bulmu olmasndan ileri geldii ne srlebilir. Bylelikle yrede birbirini tanmlayan SnnilikTrklk kurgusu, tam olarak yeni srete de kendisine yaam alan bulabilmitir. Bununla birlikte, krsal yerleimlerde younlukla ikamet eden Snnilerin de bu yeni etniklik kategorisine geilerinde de ciddi bir problem yaanmamtr. Ancak, ounlukla Pertek gibi kk kent meknlarnn alt snflarna mensup aileleri ve zellikle krsal yerleimlerde ikamet edenlerde, Snnilik zerine temellenen geleneksel hayatn ve gndelik yaam kltr dinamiklerinin koullad kimlik alglarnn 1970li yllara kadar etkin biimde devam ettii ve sonrasndaki sosyal siyasal srelerde belirleyici olduu anlalmaktadr. Gelenein, baz sosyal kurum ve aktrleriyle, kuvvetle hissedildii bu kesimlerin 1970li yllara doru modernlemeyle ve kamusal srelerle giderek artan bir dzeyde tanmalar, gndelik yaamlar ierisinde nemli baz deiimleri de tetiklemitir. Ancak grnen odur ki gnmz itibaryla mevcut Snnilik algsnn ieriini dolduran siyasi tutum ve davranlarn kkenleri, nemli llerde bu krsal kkenli Snnilerin ve kent yoksullarnn geleneksel yaaylarn ynlendiren kimi kltrel alglardan hareket etmektedir. Gerek Cumhuriyet ncesi dnemde gerekse 1970li yllara kadar, gelenein etkinlikle yaatld krsal yerleimlerde ve kk kent ortamlarnn grece kapal mahallelerinde Snnilerin toplumsal yaaylarn biimlendiren ve ynlendiren olduka nemli baz kurum ve aktrler gze arpmaktadr. Bunlar, Pertekli yerli ailelere benzer ekilde fakat krsaldaki Snni

topluluklar arasnda sosyal nderlik konumu kazanm aileler ve dardan gelen dini nderlerdi. Pertek evresindeki krsal yerleimlerde ikamet eden Snniler ve ounlukla buralardan yahut benzer toplumsal kesimlerden, ilin baka ilelerinden gelen Snnilerin oluturduu Pertekin mahallelerinde yaayan yoksullarn, Cumhuriyetin erken dnemlerinde boy gsteren ailelerden farkl olarak deerlendirdikleri ve toplumsal yaaylarnda nemli roller ykledikleri baka baz aileler de vard. Bu aileler, 1970li yllara kadar ounlukla krsal yerleimlerde oturuyorlard ve bulunduklar yerlerde etkin sosyal rollere sahiplerdi. Bu etkinliklerinin kkeninde, Pertekli byk ailelerin olduu gibi, bulunduklar yerel asndan grece byk ekonomik glerinin yatt sylenebilir. Ancak, bu saygnl ve evresinde rlen deerleri yaratan asl nemli etmenin, yine bulunduklar yerelde stlendikleri ve kimi zaman paylatklar dini roller olduu anlalmaktadr. Bu ailelerin sahip olduklar etkinliklerinin, zellikle Pertekli byk ailelerin glerinin azald 1970li yllarda, onlarn bu vakte kadar tadklar nemli ilevlerinden olan topluluk ve devlet kurumlar arasndaki arac rolleri paylamaya ve devralmaya baladklar dnemde artt anlalmaktadr. Ancak burada, bahsi geen ailelerin paylatklar baz dini rollerin dier aktrleri, bu topluluklarn benlik alglarnn ekillenmesinde son derece arpc roller oynamlardr. Bu aktrler, 1970lerin sonlarndan itibaren giderek etkinliklerini yitiren ve bu vakte kadar da byk lde zgnlklerini koruyan Kadiri babalardr.91
91

Kadiri Tarikatnn Dou Anadolu, Gneydou Anadolu ve Irakta Kurmanci konuan Krt topluluklarda gsterdii yaygnlk, Tuncelili Snnilerle olan bants itibariyle dikkat ekicidir. Tuncelideki Snni topluluklarn, yakn bir zamana kadar etkin bir ekilde Kurmanci konuuyor olmalar, bu banty akllara getirmektedir. te yandan tarikatn, silsilesinde Hz. Aliyle kurduu ba da Tuncelili Snnilerin Alevi ounluk ierisinde bulunmalar itibariyle son derece nemli grnmektedir. rnein, Tuncelide Snni topluluklar ierisinde, geleneksel anlamda, Nak tarikatlarn olduuna dair bir veriye rastlanmamtr. Hz. Aliyle kurulan bu kutsal ban, Alevi seyitlerin kurduklar bala zde olmas, bu topluluklarn

2.3.3 Babalar ve eitli Dinsel Pratikler

Bahsi geen babalarn ahsnda, blgede geleneksel faaliyetlerini yrten tarikatn aktif yelerinin bugnk devamclar ile temas edilmemitir. Zira bu geleneksel tarikat ilikileri ve yrtcleri, esas olarak 1980lerle birlikte etkinliklerini yitirerek yerlerini yeni baz oluumlara brakmlardr. 1970li yllarn Snni yurttalarda yaratt siyasallamann sonraki on yllarda yaad politik dnmlerin izinde, siyasal slam olgusu ierisinde deerlendirilebilecek baka baz aktrlerin bu boluu doldurduu anlalmaktadr. Geleneksel ilikilerde yaanan bu deiimin Pertek ve zellikle almann odakland krsal yerlekelerde ortaya kmasnn balca sebebinin, bu yllarda Snni nfusun yaad glerden sonra olduka azalmasnn ve yeterli insan malzemesinin ortadan kalkmasyla ilgili olduu dnlebilir. Ayrca, krsal yerleimlerinden dnem dnem yaanan glerle Elaz gibi byk kent meknlarna gidenlerin, burada karlatklar slamlk ve Trklk kurgular karsnda eitli deiimlere uram olduklar da eklenmelidir. Bu sebepten, geleneksel tarikat ve geleneksel yaay kavramlar ile aktaracaklarmzn, 1970lerin sonuna tarihlenebilecek bir zamansal kesite kadar, Snni yurttalarn sosyal yaamlarn ve kimlik alglarn belirleyen aktrlere ve rdkleri toplumsal srelere doru bir gnderme olduunun alt izilmelidir. Ek olarak, Tuncelide alan almasnn gerekletirildii blgelerde karlalan Snni yurttalarn tamamnn Hanefi olduu belirtilmelidir. Kadirilik ile
muhtemel ortak gemilerine dair bir balk aabilecei gibi; topluluklar aras dini ilikilerde, ileride greceimiz gibi, babalar ve seyitlerin her iki topluluk asndan benzer ilevsellikler kazanm olmalarn da nemli bir balk haline getirmektedir. Kurmanci konuan topluluklar ierisinde, Kadiri Tarikatnn tarihi ve son derece n ac deerlendirmeler iin bkz. Bruniessen, 1991: 240 318.

ilikili tarikatlarn blgede uzun yllar geleneksel faaliyetlerini srdrm olmalar bylelikle anlaml bir zemine oturuyor grnmektedir. Bilindii zere Trkiyenin Dou ve Gneydou blgelerinde Kurmanci konuan topluluklarn ounluunun Naklik koluna bal tarikatlarla i ie, geleneksel bir sosyal yaam rgtlemilerdir. Tuncelideki hkim Alevi Krmancki ve Kurmanci konuan ounluun afi topluluklar ile olan ve uzun yzyllara dayanan atmal ilikilerinin bu topluluklarn ve dolays ile Naklie bal tarikatlarn yredeki etkinliklerinin nn kesmi olabilecei dnlebilir. Her ne kadar baz grmeciler, gnmzde yredeki Snni yurttalar ierisinde Nak tarikatlara bal olanlarn da bulunduklarn ifade etmi olsalar da bu ilikilerin 1980li yllardan sonra zellikle Elaz gibi byk kent merkezlerine g eden kesimlerden kt, yaplan baz grmeler ile aa karlmtr. Bu durumda, 1970lerin ardndan etkinliklerini kaybeden geleneksel tarikat ilikilerine bal mritlerin, g vb. sreler sonucunda, zamanla babalarn deitirdikleri ynndeki veriler de anlam kazanmaktadr. Geleneksel sosyal yaam, Trkiyenin yaad hzl yapsal dnm sreleri ierisinde, g olgusu zerinden ulalan yeni kltrel meknlarda hzla yerini deitirmitir. Snni topluluklarn rettikleri geleneksel sosyal hayatn bu en nemli aktrlerine ve evrelerinde rdkleri deerler sistemine dair yle genel bir ereve sunulabilir: Babalardan, hakknda bilgi edinebildiklerimizin blgeye ounlukla

Elazdan gelmi olduklar anlalmaktadr. Yrede, gemi srelerde bu babalarn renciliini yapm ve yetimi Halifeler olduuna dair anlatlar da bulunmakla birlikte gnmzde bu ilikilerin varlna rastlanmamtr. Baz grmeciler, bu babalardan olduka eski tarihlerde yreye yerleenlerin de olduunu belirtmilerdir.

Hatta mezarlarnn da olduunu aktarmlar ve Snni nfusun nemli oranlarda buralardan g etmesinin ertesinde, eskiden ziyaret/trbe olarak da deerlendirilen bu mezarlarn imdilerde unutulmu olduklarn da ifade etmilerdir. Geli amalarnn ve varlk sebeplerinin irad yani doru yolu gsterme, ynlendirme olarak tanmland bu dini nderlerin, zellikle krsal yerleimlerde yaayan Snnilerin sosyal hayatlar ve toplumsal sreleri ierisinde olduka nemli roller stlendikleri grlmektedir. zellikle bu tarmc topluluklarn mevsimlere gre azalan i dnemlerinde kyleri, mezralar ve bazen da ile kazalarn dolaan babalarn bu topluluklarn sosyal yaamlarnda stlendikleri roller yle zetlenebilir: Babalar ncelikle krsal yerleimlerde rabet edilen, ileri gelen ailelere dersler verirlerdi. Verilen dersler, eski yaz ile okuma yazmann retimi dnda, tarikatn nde gelen el yazmalarnn ve kimi doktrinlerinin retilmesi eklindeydi. Dolaysyla her baba faaliyet yrtt yerelde bir nevi temsilci de brakm oluyordu. Babann rencilerinin ekseriyetle bu ailelerden gelenlerce

oluturulmasna ramen, yine topluluk yelerinden de rencileri olurdu. Bu durum ayn zamanda krsal yerleimlerdeki bu ileri gelen ailelerin tadklar dini rollere ve statlerin kaynana da iaret eder grnmektedir. Babalarn yokluunda, onlarn rencileri ve zellikle babann muhtemel halifesi gz ile baklanlar, yetimilik derecelerine gre, aada aktaracamz eitli dini etkinliklerin ynlendiricisi olabiliyordu. Bylelikle bu ailelerin sahip olduklar sosyal pozisyona dini bir takm statler de yklenmi oluyor ve topluluk iersindeki ynlendiricilik konumlar daha da gleniyordu.

Babalarn krsal yerleimleri ziyaretleri gnbirlik deil, ekseriyetle uzun saylabilecek sreler ierisinde bu meknlarda ikamet etmeleri eklinde

gerekleiyordu. Bu sre iersinde ortaya kan en nemli sosyaldini etkinliklerden birisi zikirdi. Evi byk olan bir ailenin himayesinde ki bunlar genellikle bahsi geen yerel nder ailelerdir, tm kyl toplanr ve eitli dini performanslar sergilenirdi. Kadnlarn ve erkeklerin birlikte katld bu duygu youn aktiviteler, topluluun ortak kimlik algsnn yeniden retiminde, phesiz ki en nemli aralardan birisiydi. Kadnlarn ayr bir blmde katldklar zikirler, halka evirme92 olarak tanmlanmaktayd. Tesbihler gs hizasnda tutulur, Allah Allah denmeye balanr ve bu durum topluluk kendinden geinceye kadar srdrlrd. Zikire baba yn verir ve denetlerdi. Bazen bu ii geldii yerdeki rencilerine de yaptrd olurdu. Zikir sonrasnda ay eliinde sohbetler edilir ve genellikle babalar dini konularda eitli dersler verirlerdi. Babalarn ziyaretleri srasnda zikirin yan sra olduka dikkat ekici bir baka etkinlik ise cemaat eliinde okunan Cenknamelerdir. Grlen kaynak kiiler bilhassa bu konu zerinde durmulardr. Cenknamelerin, bu topluluklarn geleneksel yaaylarnda stlendii ayrcalkl kimliklendirici roln burada belirleyici bir etkisinin olduu sylenebilir. Alinin yahut Anadoluda faaliyet gsteren Trkmen Babalarnn servenlerini anlatan bu el yazmalar, yine cemaatin tmnn katld toplantlarda okunur ve yine benzer duygu youn ortamlar aa kard;

Bu cenknameler Ocaktan, yani Babadan gelen kitap olarak grlrd. Dolaysyla kutsald. ok hrmet edilirdi Hz. Ali cenknameleri

92

alma esnasnda karlalan bir baka tabir de gece namazdr. Ancak bu tabirin nedenlerine ilikin bilgi elde edilememeitir.

vard, Hamzaname vard, Battal Gazi okunurdu Bizim Snni kesim bilhassa Hz. Aliye hrmet ederdi, Onun cenknameleri okunurdu. Cenkname okunmadan nce mutlaka abdest alnrd. Abdestsiz katiyen okunmaz ve dinlenmezdi. Herkes diz ker, dinlerdi En az bir saat kadar okunurdu bunlar. Uzun srenler ve yarm kalanlar olursa orada braklr ve ertesi akam da kald yerden devam ederdi Bizde Cenkname dinleyenlerin gnahlarndan arnd gibi bir inan da vard. Cenknamelerin sayfalarnda iki stun halinde iir eklinde yazlar vardr. Bi de sayfa kenarlarna yazl dz yaz eklinde olanlar vardr. Bu iirler makamla okunurdu. Dierleriyse dz, yani hikye anlatr gibi okunurdu. Tabi burada makamla okunaca zaman sesi gzel olanlar tercih edilirdi. Dolaysyla genelde makam tercih edilirdi ve bunlarn hepsi Trke okunurdu. Cenknameler ok byk bir dikkatle dinlenirdi, hibir eyle uralmazd. Hikye eklinde okunurken, baz yerleri okuyucu ara verip dinleyenlere anlatrd, aklard. Bi de mutlaka okuma ii bittiinde zerine yorumlar yaplrd, aylar datlrd, dini meselelerden sohbetler edilirdi. Bunlardan en popler olan da Hz. Alinin cenknamelerinden Kesik Bat. zellikle o okunurdu ve insanlar ok duygulanrlard. Hz. Alinin ya da Hz. Hseyinin, Hz. Hasann bana bir i geldiinde byle cemaat coa gelirdi, alard, kfire lanet ederdi (Alan Notlar: 04 22 06 / Elaz).93

93

Cenknameler gibi, burada Snni topluluklarn geleneksel sosyal hayatlar ierisinde nemli ilevlere sahip olgu ve olaylarn Alevi topluluklar ile olan karlkl ilikileri ierisinde deerlendirmelerine bir sonraki blmde ayrntl olarak deinilecektir. Ancak burada, bu geleneksel hayatn ierisinde doan son kuaklarn nasl sosyalletikleri ve kendileri ile evrelerine dair alglarnn ina ediliinde oynadklar belirleyici rolleri aktarmas bakmndan u veriler de olduka dikkat ekicidir: Biz bunlardan yle etkilenirdik ki mesela; biz kiiydik o dnem. Yani ocukluktaki ok yakn arkadalarm. Birimiz Hz. Ali, birimiz Battal Gazi olurdu Sonra bu Ali ve Gazi cenge karlard. Uzun srklara binerdik, dalardaki allara falan vururduk. Kllarmzn ucu da atal az olurdu tabi te biz, slam iin dven cengverler olurduk. Bu kllar evde saklardk, onlar byle gzmz gibi korurduk. Yani ola ki bunlar evden karlm olsun, ailesine ksen, srt eviren olurdu... Bu kllar evlere aslrd. Kl olan eve ylann, iyann girmeyeceine inanlrd. Yani ite eve girmek isteyen ylan, akrep vb. tehlikeli hayvanlarn, klcn varl sayesinde, evin Hz. Alinin korumasnda olduunu anlayacaklar dnlrd. Bizim bi arkada vard. Onun annesi evde yalnz kalrd. O da asmt klc eve, yani byd zamanda da. O klcn evi koruduuna inanlrd (Alan Notlar: 04 22 06 / Elaz).

Tasavvufi tarikatlarn hemen hepsinde olduu gibi bu Kadiri rgtlenmelerin temsilcilerinde de ne kan nemli bir faktr, babalarn sahip olduklarna inanlan mistik-majik gler ile ilgiliydi. Yredeki Alevi ve Snnilerin dinsellik alglaryla akan nemli alanlardan birisi olarak, babalarn sahip olduu dnlen bu zellikleri, bilhassa gndelik hayatn ilevsel boyutlarnda n plana kmaktayd:

Babalar muska yazarlard, bi de biz hameyli deriz, ondan yazarlard Hameyli vcuda apraz taklrd. inde Arapa dualar olurdu. Her taraf kaplanr, skca dikilirdi suda slanmasn diye. ok ihtimam gsterilirdi, boncuklarla kaplanrd, bunlarla zerine Allah yazlrd. Ayrca Babalar, pazbent yaparlard. Bunlar da ayn ekil ama pazya balanrlard. G, kuvvet versinler diye Babalar stleri okurlard. Yourt tam tutsun diye mayay okurlard. Bunlar okutmaya civardaki Aleviler de gelirlerdi yani eer renmilerse Babann geldiini, onlardan da gelenler olurdu. Bi de Baba geldii vakit kydeki aileler, evre Alevilerden kirvelerini mutlaka arrlar, onlarnda da faydalanmasn isterlerdi (Alan Notlar: 04 22 06 / Elaz). Babalar ile birlikte bu babalarn eleri olan Analarn da bu topluluklarn dini alglar ve kimi pratikleri ierisinde nemli ilevlere sahip olduklarn gsteren verilerle de karlalmtr. Bu nokta da yine yredeki Alevi ve Snni topluluklarn yaam kltrleri ierisinde akan bir baka yere iaret etmektedir. Ancak bu verilerin olduka snrl sayda grmeci tarafndan ve zellikle gerek krsal yerleimlerde gerekse bu toplumsal kesimlerden kent meknlarna g etmi daha yoksul kesimlerden gelenlerce aktarlm olduklar da belirtilmelidir. Bunlara gre, kimi zamanlar da babalar eleri ile birlikte geldiklerinde, analar da baz dini aktivitelere katlrlard. Daha ziyade sohbetlerde yer alrlard. Ancak, tercihin yn

kesinlikle baba olurdu. Analarn zellikle gidilen yerlerdeki kadnlarla bu tr sohbetler gerekletirdii ve ilevlerinin de bu noktada aa kt anlalmaktadr. Bunlarla birlikte, babalardan, Elaz gibi yakn merkezlerde oturanlarn evlerine zaman zaman buralardaki ailelerce ziyaretler gerekletirilir, odun, ya, kelik gibi eitli hediyeler gtrlrd. Kimi zaman da gtrecek hediyesi olmayan ailelerin gittikleri evlerde, baz ev ilerini grerek bu karl verdikleri aktarlmtr. Bylelikle ziyaretiler, taleplerini iletir ve zm beklerlerdi. Babalarn ounluunun belirli mesleklerle ilgili baz bilgileri de vard. Kimileri bu ziyaretler srasnda zanaatlarn da icra ederlerdi. Kimileri de ziyaretleri srasnda kyllerin gndelik uralarna yardmc olur, onlarla birlikte alrlard. Bu esnada babalarca zel bir aba yahut niyetle sergilenmeyen ve ancak topluluka fark edilen baz kerametler, babalarn sahip olduklar en ayrcalkl zelliklerden birisiydi. Bu durum ayn zamanda Snni topluluklarn Alevi komularnn dini nderleri seyitlere ve onlara atfen yaygn bir ekilde dolanan keramet anlatlar karsnda yceltilen olaylard. Keramet olaylarnn gsterge olarak algland bir baka durum ise ilgili babann kutsiyet ve dorudan sonucu olarak rabet derecesini belirlemesiydi. Babalarn ve ileri gelen ailelerin yan sra bazen bu ailelerin ayrcalklarn da belirleyen Ocak kurumu, Snnilerin sosyal yaantlar ierisinde olduka ilevsel zelliklere sahipti. Belirli ailelerde, kan ba yolu ile kuaktan kuaa aktarlan ve zellikle saaltc nitelikte mistik-majik bir takm yetenekler olduuna inanlan kiiler, Ocak olarak tabir edilmekte ve Ocan ismi de ounlukla tedavisinde uzmanlat hastalkla anlmaktadr. Hastalklarn tedavi ekilleri Ocaklara gre farkllamakta

fakat hemen tmnde bir takm bysel ilemlerin kitabi dinsellikle i ie getii anlalan bir takm badatrmac uygulamalar olduu grlmektedir. Alan almasn gerekletirdiimiz blgede bulunan Karncalk Oca buna bir rnektir. Ancak bu aile de bahsini ettiimiz g sreleri neticesinde, bugn Elazda ikamet etmektedir. ounlukla ellerde yahut genital blgelerde grlen ve derideki derin iziklerle belirginleen hastalklarda yahut siil olarak tabir edilen eitli cilt hastalklarnn tedavisinde bu Ocan gemite ve gnmzde de kullanld anlalmaktadr. Ocaklk kurumunun yrtcleri erkekler ve kadnlardan

olumaktadr. Aile ierisinde tek bir bireyde bulunan zelliin yine kendisinden sonraki kuaa, ekseriyetle hemcinsine, birtakm riteller yoluyla aktarmasyla kurumun srekliliinin saland anlalmaktadr.94 Babalarn ve yereldeki temsilcilerinin yahut dini konulardaki tecrbeleri ve bilgisi ile bilinen kiilerin dnda, zellikle krsal kesimde yaayan Snni topluluklarn yaattklar slamn ieriini dolduran baka tutumlar ve pratikler de vard. Bunlarn banda ise kendilerini evreleyen hkim ounluun dini nderleri ile kurulu ilikileri geliyordu. Alevi seyitler de zaman zaman bu topluluklar ziyaret ediyorlard. Kimi zaman bu ziyaretler esnasnda kimi zaman da Snni yurttalarn seyitlerin bulunduu civar ky ya da Ocak merkezlerine olan ziyaretlerinde, babalarn sahip olduuna inanlan mistik-majik pratiklerin benzerleri seyitlerden de talep edilebiliyordu. Bu uygulamalarn odaklat konular retim aralarnn kutsanmas yahut da kimi hastalklarn tedavisine ynelikti.

94

Elaz ve evresinde Ocak kurumu zerine yaplm bir alma ierisinde bahsi geen aileye dair ksa bilgiler iin bkz. Er, 2005: 31.

Alevilerin geleneksel sosyal yaantlarnda, seyitlerle birlikte en az onlarn varlklar kadar olduka nemli yer tutan ziyaret kltleri ve ziyaretlerle ilgili kimi uygulamalar da Snnilerin katldklar srelerdi. Krsal yerleimlerin civarnda bulunan ve Alevilerin younlukla kullandklar ziyaretler, Snnilerce de rabet gryor ve buradaki baz uygulamalar birlikte gerekletiriliyordu. Snnilerin gittikleri ziyaretlerin banda, babalarn bilinen trbelerinin yahut mezarlarnn yan sra Elazdaki Snnilerce de kutsanan Harput ziyaretleri ve Alevilerin blgesel olarak rabet ettikleri ve kutsiyet derecesi olduka geni blgelerde etkili olanlar geliyordu. rnein Sultan Hdr, Pertek ve civarndaki Aleviler ve Snniler iin olduka nemli bir merkezdir. Sultan Hdra gidilir, kurbanlar kesilir, dualar okunur ve kurban hak yolunda dier ziyaretilere ve kyllere datlr. Akam ziyarette kalnr, eer ziyarette yer yoksa kyllerin evlerinde misafir olunur ve gece kal sebebi olan ryaya yatlr. Ryaya yatmak yrede yaayan Alevi ve Snni topluluklarca, zellikle de krsal nfusa olduka nemsenin bir riteldir ve bugnde de canldr. Kutsiyet ve keramet dereceleri yksek ziyaretler ile zellikle belirli bir konuda saaltc yahut ileri kolaylatrc zellikleri ile bilinen ziyaretlerde bu tr pratikler

grlebilmektedir. Gn birlik gidilerde, ounlukla sabah erken saatlerden akam vakitlerine kadar kalnan srelerde gn ierisinde ziyarette uyumak; bir gecelik gidilerde ise akam uykusunu ziyarette geirmek, ritelin uygulanma eklidir. Baz kaynak kiiler, bu pratiin uygulanmasna ilikin olarak daha ayrntl bilgiler vermilerdir: Ban, sa avu iinde ve sol elin sa el bilei zerine konmas gerektiini, bu sre ierisinde cinsellie dair dncelerin akldan uzaklatrlmasnn

zorunluluunu ifade etmilerdir. Ancak bu gibi tutumlarn belirli bir standard yanstmad de eklenmelidir. Uygulamalar da farkllklar mevcuttur. Ryada grlen nesneler, baz canllar ve olaylar Alevilerde ve Snnilerde kimi zaman rten kimi zaman da ayran semboller iermektedir: Snniler iin, Beyaz, Yeil ve At olumluluklara iaret kabul edilirken, Siyah, Krmz ve Ylann olumsuzluklar niteledii anlalmaktadr. zelikle baz kaynak kiiler, yredeki Alevilerde nemli bir sembol renk durumunda olan Krmznn, kesin bir olumsuzluu iaret ettiini belirtmilerdir. Rya, ziyaret aracl ile doast birtakm kuvvetlerin harekete geirilerek kiinin geleceinde merak ettii meselelere dair yn verici bilgilendirme ilevi grmektedir. Bu bakmdan, Aleviler ve Snnilerce hayli rabet gren bir ritel olduu sylenebilir. Harput ziyaretleri ise, bugnk Elaz ehir merkezinin bulunduu ovaya kuzeyden bakan eski Elaz (Harput) kalesinin iindeki ve civarndaki trbelerdir. Buradakilerden bilhassa kale iindeki bir ta rabet grr. Hz. Alinin at Dldln ayak izinin bulunduu beyaz ta, zellikle ziyaret edilir ve buraya kadnlarca kularn yemesi iin eitli yiyecekler braklr. Babalar ve onlarn yokluklarnda benzer baz dini ileri yerine getiren ailelerin, 1980lere kadar, krsal blgelerde yaayan Snni yurttalarn geleneksel sosyal yaamlar ierisinde, Cumhuriyet ncesi dnemlerin sosyal ilikilerini esas olarak yaatm olduklar ileri srlebilir. Bu topluluklarn gndelik yaamlar ierisinde rutin olarak sregiden dini faaliyetleri, babalarn geldii dnemlerde olabilecek en yksek aamaya kyordu. Zikir, ierdii yksek motivasyon ile belirleyici bir etkinlikti. Topluca okunan Cenknamelerin ve dzenlenen sohbetlerin

sosyalletirici etkisi, gen kuaklarn kimliklendirilme srelerinde belirleyici idi. Halk slam kategorisinde deerlendirilebilecek, kitabi uygulamalarn dnda kalan ve geleneksel hayatn ierisinden szlen kimi dinsel pratikler de sahip olunan din kimliinin birebir yrtcleri, nderleri olarak grlen babalarn ahsnda bu topluluklarn yaattklar slamn normal, sradan paralaryd. Alevi topluluklarn sosyal yaantlar ierisinde seyitlerle birlikte ve hatta kendilerini ziyaret ettikleri ksa srelerin dnda ounlukla kullandklar ziyaret kltleri de slamlk alglar ierisinde nemli unsurlard. Bununla birlikte Snnilerin toplumsal yaaylarnda nemli bir yer tutan Ocaklk kurumu ile Alevi topluluklar ierisinde edeer grdkleri kimi Seyitler ve Ocaklar da ihtiyaca gre deerlendirilen ve hrmet edilen merkezlerdi. 1980lerle birlikte geleneksel yaam da hzl bir deiim srecine girdi. G, bu deiimde belirleyici bir etken oldu. Snni nfusun olduka nemli bir blm ekonomik ve siyasal nedenlerden neredeyse tm tanmazlarn Alevilere satarak bata Elaz olmak zere baz dou illerine ve batdaki byk ehirlere yerlemiti. G, bu topluluklarla hayat bulan geleneksel tarikat ilikilerini de kent meknlarna tad ve burada kendilerinden daha gl rakipler ile tantrd. Bylelikle ilikiler zayflad ve zellikle 1970li yllarda milliyeti Trk sylemi ile tanarak geleneksel ilikileri sorgulayan gen kuaklarn ilgisini kalclatramad. Kent meknlarna doan yeni kuaklarn sosyalleme srelerindeki etmenlerin fazlal ve kuvveti karsnda tutunamayan geleneksel ilikiler zamanla silindiler ve orta ya ve zerindeki kuaklarn kent yaamndan syrlabildikleri nadir zamanlarda

gerekletirilen ziyaretlere dntler.

Gnmzde ise Snni topluluklarn 1980lere dek getirmi olduklar geleneksel sosyal yaamdan arta kalanlar ierisinde en belirgin olanlarnn ziyaret kltleri ve civar Alevi Ocaklar yaplan ziyaretler olduu sylenebilir. Bu uygulamalarn eski rnekleri ile kyaslandnda ortaya kan farkllklarda; dorudan 1970li yllarda yaanan siyasallamann getirdii kimlik alglarndaki deiimler ve sonrasnda yaanan g sreleri ile geride kalan ailelerin g eden akrabalar aracl ile yaadklar etkileimler belirleyici olmaktadr. Bu konularn ayrntlarna ilerleyen blmde deinilecektir.

2.3.4 Pertekin Dousunda Baz Etniklik Biimleri

Etniklik kavramnn kkeni olan Ethnos kelimesi, kullanmda olduu ilkada, ierdii kafir, pagan gibi olumsuz anlamlar ile tekine dair belirli snrlara iaret ederdi. Kavramn gnmzdeki kullanm da yine bu snrlardan hareket etmektedir: Etniklik, bireyin ierisine doduu toplumsaln kendisini farkl olarak alglamas ile alakal olan kltrel kimi tutum ve davranlara gndermede bulunan bilinlilik durumu ve bu durumun doal olarak yaratt teki(ler) ile beliren snrlarda balayan kolektif aidiyet durumudur (Eriksen, 2002). Antropolojinin etniklik kavram zerine temel hareket noktas da burasdr: etnisite, antropolojide kendilerini kltrel adan farkl tanmlayan ve bakalarnca da bu ekilde tannan gruplar arasndaki ilikileri ifade eder (Eriksen, 2002). Fakat

insan toplumlarnn eitlilii ierisinde bu ilikiler, belirli kategoriler altnda snflanp, belirli zellikleri zerinden tanmlanabilmekten uzaktrlar. Ancak etnisitenin iaret ettii insan eylemliliklerinin ama ve hedeflerine ilikin baz genellemeler yaplabilir. nk etniklik, tarihseldir ve mevcut verili koullar ierisinde belirli varlk stratejilerini ierir. Bu zellikleri dolays ile son derece deikendir ve antropoloji bilhassa bunun bilincindedir: Etnik grup, snrlarla vurgulanan dierleriyle olan ilikileri zerinden tanmlanr ve snr da deiken bir nemi olabilen ve zaman iinde deiebilen bir toplumsal rndr (Eriksen, 2002). Alan almasnn gerekletirildii Pertekin dou ksmlarnda kalan ve krsal yerleimlerde ikamet eden Snni yurttalarn gerek kendilerini evreleyen Alevi ounluka gerekse kendilerince yine kendi varlklarna dair gelitirdikleri tanmlamalar, yukardaki durumun ak birer zeti durumundadrlar. Bu tanmlamalar iki temel ynde gelimektedir: Alevilerden Snnilere ve Snnilerden Alevilere. 1) Alevilerden Snnilere: a) Alevilerden Snnilere doru retilen tanmlamalarn banda Barmazllar gelmektedir. Bu tanm ayn zamanda blgede krsal yerleimlerde ikamet eden Snnilerin ounluunun kendilerine dair gelitirdikleri bir kavramdr ve dorudan kendilerini evreleyen Alevilerden farkll yani Snni olmay ima eder. Aleviler iin de kavram, Snni olmakla zdese de her iki kesim iin, Barmazlln kkeni farkl aklamalara dayanr. Barmazllar saran yakn evre Alevileri, ounlukla Aleviler alt balnda aktarlan ve ah Delil Berhican Ocana bal olan Pilvenklilerdir. Uzun yzyllardr Barmazllarla i ie yaayan bu Alevi topluluklarn nemli bir kesimine gre Barmazllk, sonradan Snnileen Alevileri iaret etmektedir. Bu sebepten,

zellikle gelenein hkim olduu 1980ler ncesindeki srelerde Snnilerin de Alevilerle birok dini konuda birlikte hareket etmi olmalar ve bugn de Alevi ziyaretghlar ile Ocaklarna gelileri normaldir ve bunlarn hepsi yitirilen gemiin kalntlardr. Yan sra, her ne kadar orta ya ve zerindeki kuaklar yaatyor olsalar da, aradaki kirvelik balar da bu konuda tayin edici bir veridir. Eskiden ya da znde Alevi olan bu topluluklarn zamanla Snnilemi olmalar kendiliinden deil birtakm mdahaleler ile gereklemi bir sre olarak grlr. Buna gre, sonradan Snnileme blgeye dardan gelen yahut getirilen Snnilerce salanmtr. Sonradan Snnileme, son derece olumsuzlanan bir durumdur ve zellikle 1970ler sonrasnda yaanan kamplama ve ksmi atmalarn biricik sebebi olarak grlr. krardan, yani yoldan dnmek, geleneksel Alevi kurgusu ierisinde tm bir benlik algsndan vazgemek olarak alglandndan, bu durum, yerli Snnilerle ilgili her trl olumsuzluklarn biricik aklayc nedeni olarak grlmektedir. Barmazllar evreleyen Pilvenk halkasnn ve dier yakn evre Alevilerin dnda, zellikle i Tuncelide yaayanlar iin Barmazllk, olduka ilgin bir ekilde haberdar dahi olunmayan bir tanmdr. Alan almas sresince i Tuncelide karlatmz ou kii, Tuncelideki Snnilerin varln ararak ve hemen arkasndan byk bir ilgi ile konu hakknda sorular sorarak tepki vermilerdir. Bu durum, tezin ilerleyen blmlerinde tartacamz, Tuncelili/Dersimli olma kimliinin zde tutulduu Alevilik algsndan kaynaklanyor grnmektedir. Bu alg, ilin idari snrlarn deil, tabi olunan ve zellikle son eyrek asrdaki siyasi sosyal srelerde dardan Tunceliye/Dersime yklenen baz kimlik kodlarn

iaret eder niteliktedir. phesiz, bu topluluklar ayn alglar dardaki etkiler ile birlikte kendileri de retmektedirler. Bu kesimler ierisinde Barmazllardan haberdar olanlar ise onlar i ie yaadklar Alevilerin aksine, sadece Snnilikleri ile tanmlamaktadrlar ve bu noktada kimliin kkenine ilikin aklamalar da ounlukla ve sadece dardan gelmi olduklar noktasndadr. Snniler iinse, Barmazlln kkeni olduka aktr. Barmaz yahut Behrimaz bugnk Elaz iline bal Maden ilesi civarnda bulunan bir ovann addr ve geldikleri yer de burasdr. Dolays ile kendilerini geldikleri yerle adlandrmlardr. Daha dorusu, gelilerinden buyana evre tarafndan bylelikle isimlendirilmilerdir. Alevilerin kendilerine dair gelitirdikleri sonradan dnm olma sylemi kabul edilebilir deildir ve aslnda evre Alevilerin ounluu ok uzun yzyllar ncesinde buraya yerleip sonradan Alevilemi yani Krtlemi Trkmen airetleridir. Ancak burada, Snnilerin Alevilere ilikin tanmlamalarnda

gelitirdikleri aklamalarn belirli kuaklar ve bu kuaklarn ima ettii tarihsel dnemlere dair anlaml ayrmlar sergiledikleri belirtilmelidir. Bunlara gre, hlihazrda Pertekin dousundaki krsal yerleimlerinde ikamet eden ve ounlukla orta ya zeri Snnilerde, evre Aleviler, Airet yahut ayn manada kullanlan Krt kavram ile tanmlanmaktadr. Bu kavramlar, Osmanl ile erken Cumhuriyet dnemi resmi raporlarndan da (Ylmazelik, 1988 ve Bulut, 1992) anlald zere olduka eski dnemlerden sregelen ve bir siyasi tutum iermeksizin kullanlan kavramlardr. Herhangi bir kkeni aklama niyetinden uzak

ve olduklar gibi kabul edilen kategorilerdir. Bu tutum, krsal yerleimlerden Perteke yahut Elaza g etmi yal kuaklarda hala geerlidir. Ancak, Pertek yahut Elazda ikamet eden orta ya ve altndaki kuaklarda ayn kavramlar geerli olmakla birlikte, kklerini 1970li yllardan alan ve sonrasndaki siyasi, atmal ortamlarda ekillenen yklemeler ile rldr. Dolaysyla Aleviliin, Krtln iaret ettikleri bu topluluklar, aslnda kendi benliklerinden uzaklam insanlar olarak grlrler. b) Alevilerden Snnilere doru gelitirilen tanmlamalardan bir tanesi de Trklktr. Temelde, inan biimlerinden farkllaan bu topluluklarn birbirlerini Trk ve Krt kategorileri olarak ayrm olduklarn daha nce de ifade etmitik. Bu durum, bilinen yazl gemii yaklak bir asr ncesindeki zamanlara dek geri gitmektedir. Buna gre Alevilerin algsnda, gerek krsal yerleimlerde ikamet eden gerekse Pertekte yaayan Snnilerin tm ayn zamanda da Trktrler. te bu noktada, Barmazllk ikincil bir anlam daha kazanmaktadr. Trk kategorisi zerinden Snniler konuulduunda, Barmazllk kyll yani krsalda oturan ve tarmla geinen topluluklar iaret etmektedir. Krsaldan gelerek Perteke yahut Elaza yerlemi Snnileri dierlerinden ayrt etmek iin de Barmazllk belirleyici kategorilerden birisidir. Trklk ve Krtlkn 1970lerle birlikte modern etniklik kategorileri olarak yava yava kullanlmaya balad dnemlerden bu yana, bu kavramlarn gncel deerlendirmeleri bir hayli deikenlik gstermektedir. Ancak iki ana eilimden ve birbirlerine kart tutumlarndan bahsedilebilir.

Yredeki Snnilerde etkin olan Trk milliyeti sylem, Trkl ve Snnilii birbirini tamamlayan ayrlmaz paralar olarak grr ve Krt etnik kimliinin siyasal hamleleri karsnda bir kart sylem olarak, Alevilerin sonradan Krtlemi z Trkmen topluluklar olduklarn ne srer. Bu sylemin nemli bir zelliinin Tuncelideki Krtler yani Aleviler ile Dou ve Gneydoudakiler arasndaki fark srekli vurgulamas olduu gzlemlenmitir. Burada kast edilen farkllklarn hemen tamamna yakn, Tuncelide Krtlkle tanmlanan yerel topluluklarn kltrel Alevilik kodlarndan ve bu ekilde onlar dier Krtlerden ayran zelliklerinden hareket etmektedir. Olduka ilgin bir ekilde, ulusal dzlemde etkin olan Trk milliyeti sylemin tekiletirdii Snni Kurmanc topluluklar (Dou ve Gneydoudaki Krtler) ile yerli Aleviler (Krtler) arasnda ortaya kan ve toplumsal hayatn rgtleniinde, Aleviler asndan byk ounlukla eitliki ve sekler tutum ve davranlar iaret eden bu farklar; yereldeki Trk milliyeti sylemin

yrtclerinin kendi etniklik kategorilerini var eden Snniliklerine yine Tunceliden, Tuncelili olmalarndan doru gnderme yapmalarn salamaktadr. Yani tekiletirilen Krtlerin Snnilii, yaadklar yerde Trkln biricik belirleyeni iken; ayn zamanda bu kimliin tekisinin yani Krtln inasnda da rol alan nemli bir e olabilmektedir. Dolays ile (Alevi olan) kendi Krd ile dierleri arasndaki snr; Trkln asli belirleyeni Snniliin de snrlarnn izildii kltrel mekndan mteekkildir. zetle, Tuncelili Snnilerin Trklk alglarnn snrlar ve ierii sadece Tuncelili Alevilerle olan ilikileri

erevesindedir. Bu yzden, ayn din kimliklerini paylayor olmalarna karn, Dou

ve Gneydoudaki Krtler, kendilerine, tekiletirdikleri komularndan daha uzak bir kimlik alann iaret eder. Yredeki Krt milliyeti kurgusu ise Dou ve Gney doudaki rneklerine benzer olarak, Kurmanci konuan Snni topluluklarn, devletin Trk-slam sentezci mdahaleleri sonucunda benlik kaybna uram yani Trkletirilmi, Krt topluluklar olarak kodlar. Burada ileri srlen biricik kant Snni topluluklarn konutuklar dildir. Yan sra Tuncelili Snnilerin sergiledikleri geleneksel hayatn maddi ve manevi eleri de Krt ulusal kltrnn yereldeki kantlardr. zetle, Snnilerin Trklkle zdeletirilmeleri gerek Pertek gibi gney blgelerde gerekse i Tuncelide, hareket noktasn Alevilik ve Snnilik gibi temel bir feodal kimlik kurgusundan alr ve netice olarak, hala da hkim grler bu temelde dillendirilirler. Bu durumu, Snni bir yurttan u arpc szleri aklkla ortaya sermektedir:

Biz Krte (Kurmanci b.n.) konuuruz. Krt kltrne sahibiz. Ama bizimkiler buraya geldiklerinden beridir hep Trk olarak adlandrlyorlar. Zorla Trk olarak adlandrldk, bizi hi Krt kabul etmediler Bizden bir nceki nesil hi Trke bilmez hlbuki (Alan Notlar: 04 22 06 / Elaz). Tekrar belirtmek gerekirse, burada Snnilere atfen kullanlan Trk kavram modern bir etniklik kurgusundan uzaktr ve siyasi bir gndermede bulunmaz. Buradaki temel ayrm Alevilik ve Snniliktir. Krtlk ve Trklk, bu kavramlar zerine oturmaktadr. Her iki kesim iin de Krtlk ve Trklk, tekinin ierisinde barndrd farkllklarn tmn birden ifade etmek iin kullanlr. rnein Aleviler, Barmazllar, Perteklileri vd.lerini tek bir Trklk kimliiyle bir arada ifade eder.

Snniler de farkl airetlere dhil olduklarn bildikleri komularn Krtlkle topluca tanmlarlar. Ancak bu kavramlarn yine bu ierii ile kullanl, ounlukla yal kuaklar iin geerlidir. 2) Snnilerden Alevilere: Snnilerden Alevilere doru ortaya kan kavramlar Aleviler, Krtler ve airetler olarak sralanabilir. Bu kavramlarn hepsi, birbirini rter ve tek bir durumu ima eder: Snni olmamay. Yukarda da izah ettiimiz gibi yal kuaklarda bu kavramlarn kullan modern etniklik alglarndan uzaktr ve sadece kendi gibi olmayanlarn tmn ifade eder. nk Aleviler, kendi aralarnda olduka eitlilik gsteren kimi alt kategorilere ayrlmaktadrlar. Bunlarn banda tabi olduklar byk aile soylar (ezbetler), ardndan bunlarn ierisinde yer ald airetler ve yine bu kategorilerle akan yahut kesen seyittalip aidiyetleri gelmektedir. Ek olarak, kendilerini evreleyen Kurmanci konuan Aleviler ile i kesimlerdeki Krmancki konuan Aleviler arasnda da nemli ve gemii atmalarla rl ayrmlar sz konusudur. Snni, bu farkllklardan ancak temasta olduu yakn evresi itibari ile haberdardr. Yakn evreyi dier karmak btnden ayran en nemli kavram seti ise (bir sonraki blmde ayrntl olarak deineceimiz) kirvedir. Kirveler ve komular, mevcut yaknl ve sosyal ilikileri ima etmekle birlikte, kendi dnda kalan bu byk ounluun ad Krt, Alevi yahut airettir. Ancak modern bir etniklik kurgusu olarak Trkln, zerinde boy verdii bu geleneksel tanmlamalar, yine yukarda bahsettiimiz bir ierikle vcut bulurlar. Buna gre Snnilik, Trk olmann biricik kantdr. Krte (Kurmanci) konuma, krsal kesimdeki Snnilerde, Krtlerle i ie yaamann sonradan bir getirisidir.

Pertek ve dier gney ile merkezlerinde Trkenin yzyllardr konuuluyor oluu bu durumu aklayan bir baka kanttr. Snniler arasndaki baz farkllklar da kendilerini eitli alt kategorilerde tanmlamalarnda nemli etkenlerdir. Snni topluluklar kendilerini tanmlarken herhangi bir airet aidiyetleri olmadklarn ounlukla vurgularlar. Bu vurgu ayn zamanda kendilerini evreleyen airetlerden ayran nemli bir noktaya da gnderme yapar. Kendilerini geldikleri yer isimlerine gre tanmlama bu farkl isim kategorilerine birincil bir rnektir. rnein Barmazllarda olduu gibi. evre Alevilerce tek bir kategori olarak Barmazllar eklinde tanmlanan Snniler ierisinde kendi kklerinin Barmazllarla bir olmadn syleyenler de vardr. rnein Hasananllar gibi. Kklerinin BingolHnsa bal Hasanl Kynden geldiklerini, ncelikle i Tunceliye yerletiklerini ancak buradaki atmalara dayanamayarak, Barmazllarn arasna yerletiklerini sylerler. Fakat Barmazllk evre Alevilerce yaygnlkla kullanldndan, Snniler iersindeki farkllklar gndelik yaamn evre ile rl ilikileri ierisinde hayat bulmaz. Bu kabullenilmi bir duruma da iaret eder. Ancak ieriden grlebilen ve yine ierideki srelerde aa kan nemli ve tanmlayc alt kategorilerdir. Snnilerin kendi aralarndaki farkllklar ve ayn zamanda birbirlerini tanmlamada kullandklar ikinci nemli ara ise geleneksel olarak kullandklar ve ounlukla soy isimlerinde yaattklar aile meslekleridir. Mesleklerin olmad durumlarda ise genellikle soy isimleri birbirlerini tanmlamada kullanlan yegne ara olmaktadr.

Alan almas kapsamnda kalan yerleimlerde ikamet eden Alevilerin ve Snnilerin kendi aralarnda ve karlkl olarak kullandklar tanmlamalarn esasn yukardaki ilikiler ve sreler belirlemektedir. Bunlarn yan sra sadece yreye zg koullarn ortaya kard olduka zgn baz etniklik durumlar ile de karlalmtr. Bu ksm, alma alannn dnda kalm olmakla birlikte, alanda temas edilen paralar ve hakknda dikkate deer veriler sunabilecek nitelikte yazl kaynaklara sahip oluu, zerinde deerlendirme yapabilmemizi kolaylatrmaktadr. Gerek Pertekin dousundaki bu Snni topluluklarca gerekse Alevilerce, yine Pertekin batsnda ve emigezekin dousundaki arazilere yaylm bir airet, Trkiyenin en zgn etniklik biimlerinden birisini iaret etmektedir. erisinde Alevilerin ve Snnilerin de bulunduu, avak Aireti.

2.3.5 Alevi Snni Bir Airet: avak rnei

avak Aireti ya da avakllar, emigezekin dou ve Pertekin bat ksmlarndaki ky ve mezralarda yerleiktir ve geimlerini ger hayvanclk95 faaliyetleri ile salayan bir topluluktur. avakllarn olduka nemli bir kesimi k
95

Ger hayvanclk ekonomisi evresinde ekillenen sosyo-ekonomik yap ve tarihsel-evresel etmenlerce farkllaan biimlerine (gebe obanlk, yar gebelik, yaylaclk ve transhumansyalnz srlerin katld mevsimlik hayvan g) dair tartmalar iin bkz. Kutlu; 1987: 19 32. avakl topluluklarn temel geim biimleri ve evresinde rlen kltr hakknda ayrntl etnografik veriler sunan Kutlunun almas, avakllarn Tuncelideki yerleim alanlarnn nemli bir kesiminde ve yine airetin yayla alanlarnda, uzun sreli alan almalar ile oluturulmutur. Dolaysyla, almann airetin temel geim faaliyetine ilikin verileri temel bir bavuru belgesidir ve kendisini takip eden almalarda da balca referans kaynaklarndan birisi olduu grlmektedir.

aylarn ky ve mezralarnda, yaz aylarn ise Tunceli, Erzincan ve Erzurum gibi yayla alanlarn kullandklar farkl meknlarda srleri ile birlikte geirmektedirler. avakllarn, Tunceli genelinde ger hayvanclkla karakterize edilen tek topluluk olduklar, alt izilerek belirtilmelidir. Kendilerini evreleyen Alevi ve Snni topluluklarca ve hatta bu yakn halkann dnda kalan ve ger hayvanclk faaliyetleri dolaysyla uzak meknlarda temas ettikleri evrede de airet kategorisinde deerlendirilen avakllar, son derece nemi bir farkla, belki de tm Trkiyede bu kategoride deerlendirilen topluluklardan ayrmaktadr. avakllar, farkl dini aidiyetlere mensup iki ana gruptan ve bu gruplardan birisi ierisinde farkl dilleri konuan iki alt kmeden olumaktadr. Bunlar, Aleviler ve Snniler ile Aleviler ierisindeki Kurmanci ve Krmancki konuanlardr. Bilinecei zere airet, ortak bir ata yahut atalardan geldiine inanlan byk ailelerin oluturduu ve kan ba esasnn topluluk yelerince ve onlar evreleyen sosyal evrence srekli bilinte tutulduu bir toplumsal rgtlenme biimidir. Dolaysyla avakllar ierisindeki bu temel farkllklar, her halkarda zerinde dikkatle durulmas gereken bir etniklik durumu ortaya karmaktadr. avak etnik kimliinin sahip olduu kapsamn snrlarnn hangi etmenlerce ina edildii ve ierdii farkllklarca da nasl kabul grm olduu, buradaki tartmamzda temel hareket noktamzdr. Bu durum, bilhassa Tunceli Aleviliinin sahip olduu zellikler gerei topluluun Alevi yeleri asndan hayli ilgi ekicidir. Zira Tuncelideki Alevilik algsnn nemli bir blm, dorudan doumla kazanlan seyittalip ilikileri ekseninde ilerlemektedir. Dolaysyla airet ierisindeki Snnilerin varl, gerek

topluluka

gerekse

topluluu

evreleyen

sosyal

evre

ierisinde

nasl

aklanmaktadr? Ortak atadan gelen bu insanlarn dini inanlarda farkllam olma durumlar, kolektif toplumsal hafzada nasl bir ekil almakta, gemii ve bugn nasl kurgulamaktadr? Ayrca topluluk ierisindeki Alevilerin farkl dilleri konuuyor olmalar da bir baka nemli konu baldr. te yandan avakl Snnilerin kendilerini ve evrelerini alglay biimleri de tez konumuz ile dorudan ilgilidir. Soydan getiine inanlan Alevi bir ounluk ierisinde yaayan avakl Snniler, ayn airet ierisinde anlan Alevilere ilikin kendilerine ve evrelerine kar nasl bir sylem retmektedirler? Tuncelideki Snnilerin byk ounluu kimliklerini airet kategorisindeki toplumsal rgtlenme biimleri ile ifade etmiyorken, avakl olmann bu ilikilere getirdii farkl bir durum olmakta mdr?.. Airet ierisindeki bu farkllklarn yan sra airetin dardan alglan biimleri de eitlilik gsteren nemli bir konu baldr. Airetin esas yerleim mekn olan Tuncelide alglanma biimlerinin Alevilik ve Snnilik kimlikleri ile olan bantlar da hayli ilgi ekicidir. Ek olarak, Tunceli dnda kalan geici yerleim meknlarnda airetin benzer temellerde alglanma biimleri de konu zerine daha derinlikli aratrma fikirlerini tetiklemektedir. Bylelikle soru ve konu balklar listesi daha da uzatlabilir. Buradaki esas amacmz avak monografisi deil, bir nceki alt balkta amladmz etniklik alglar kapsamnda, yereldeki farkl bir rnei tez konumuzla ilikileri ierisinde ele almak ve bylelikle almamz glendirmek olacaktr. Bu ereve ierisinde, avak zerine unlar sylenebilir;

avak aireti ierisinde Alevi ve Snni ailelerin bulunmas durumu, yerelde yaygn rnekleri grlen Alevilikten Snnilie yahut Snnilikten Alevilie geilerle yeterli dzeyde aklama getirilebilecek bir pozisyona iaret etmekten uzaktr. Zira topluluun temas edilen Alevi ve Snni yelerinin byk ounluu, sahip olduklar dini farkllklar, avakl olmann birincil zellii olarak dnmektedirler ve buna ilikin ne srdkleri ilk kant da dini aidiyetlerinin olduka eski kuaklardan beri sregeldiidir. Bununla birlikte Alevilik ve Snnilik, avak kimliinin dardaki homojen grnmnn aksine, ierideki farkllklarnn da biricik belirleyenidir. Bu bakmdan avak etnik kimliinin iki temel boyutu olduu rahatlkla ileri srlebilir. 1) avakllarn dnda kalan evrenden kendilerine doru gelien biimidir. Gerek Tuncelide gerekse bu topluluun bilindii tm blgelerde avak, bir airet ismidir. Bu hali ile avak Aireti, hem toplumsal hayatn yaam kltr ierisinde hem de akademik yaznn kabul ettii ekli ile airet olmann getirdii tm zelliklere haiz bir topluluktur. Daha nce vurguland zere airet, belirli bir ortak ata yahut atalardan gelen ailelerden olumaktadr ve kan ba buradaki biricik vurgudur. letiim dili, topluluun genel karakteristik zelliklerini yanstan geim faaliyetleri ve gndelik yaam kltrlerinin maddi ve manevi eleri tamam ile benzerdir. avakn bylelikle homojen bir kimlik olarak alglanma durumunun da kendi ierisinde olduka nemli bir ayrmaya tabi olduunu belirtmek gerekmektedir: a) Yukardaki algnn ierdii tm yklemelerin byk ounlukla avak topluluklarnn esas yerleim ve ger hayvanclk faaliyetlerini icra ettikleri Tunceli blgesinin dnda kalan evrelerden kendilerine doru gelitirildikleri

grlmektedir. Zira bu kategoride deerlendirebileceimiz grlerin tamamnda,

avak topluluklarn oluturan gruplarn sahip olduklar Alevilik ve Snnilik durumlarndan ounlukla hi bahsedilmemektedir. avak, byk ounlukla Snni Trkmen bir topluluk olarak kurgulanmakta ve tm bileenleri byle kabul edilmektedir. Trkmenlik byk lde Trklk ile zdetir. Ancak topluluun yarger karakteri, Anadoludaki ger ve yar-ger airetlerin genel adlandrmas ierisinde, Trkmen olarak anlmaktadr. avakn Trklk ve dolaysyla Trkmenlikle zdeletirilmesinde

Trkiyenin yakn gemiinde yaad ve farkl uzantlarnn gnmzde de yaand baz politik srelerin belirleyici olduunu belirtmek gerekir. Buradaki bantnn esas itici gc, avakn ierdii Snni bileenden gelmektedir. Snniliin Tunceli yerelinde Trklk ile zde tutulmas, bu topluluklar zerine yaplan almalar da etkilemi grnmektedir.96 1970li yllardan itibaren Alevilik ve Snnilik alglar temelinde ykselen modern etniklik tanmlarnn ve bunlarla ilgili politik srelerin yerelde de karlk bulduunun ve bu temelde bugn kurgulayan grler olduunu da eklemek gerekir.97 b) Hemen tamamn avakllarn yerleim alanlarndaki yakn komularnn oluturduu grup ise, hlihazrda yerelde kullanlan avak kavramna geerli kullanm deerini kazandran ierii ykleyen evreyi oluturmaktadr. Bu evre, avakllarn sahip olduklar farkllklardan haberdardr ve dahas ayn meknlar yine ayn tarihsel ilikileri ierisinde paylamaktadr. Bu grubun neredeyse tamamn sadece tarmclkla ve kk apl hayvanclk faaliyetleri ile uraan Alevi ve Snni

96 97

Bu kategoriye dhil edilebilecek nemli bir rnek iin bkz. Yldrm (2003). zelikle 12 Eyll darbesinin ardndan, devletin resmi syleminin Snni-slam din kimliini merkezine alarak merkezi devlet otoritesini glendirmeye almasnn, bu tr almalarn ortaya knda, baskc bir unsur olarak etkide bulunduu kuku gtrmezdir.

topluluklar oluturmaktadr. avakllarla olan temel farklar ise, ger hayvanclk yapmaylardr. avakl olmann tam olarak vcut bulduu snrlarn, bu biricik ayrmda ortaya kt grlmektedir. Zira gerek Alevi ve Snni avakllarn kendilerini avakl olmayanlardan ayrmada gerekse avakllar evreleyen Tuncelili yerelin avakl olmay tanmlaynda, ger hayvanclk faaliyetleri ile hemhal olmu bir yaam kltr, tm boyutlar ile ortaya kmaktadr. Burada avak kimliinin rahatlkla, gebe-oban yahut yar-ger bir yaam tarz ile karakterize edilen topluluklarn isimlendiriliinde olduu zere, Yrk ve Trkmen kavramlar ile edeer bir ileve sahip olduu ileri srlebilir. avakllarn Tuncelinin gneyindeki ky ve mezralarnda ve yine Tuncelinin evreleyen kuzey tm kesimlerinde kullandklar yayla alanlarnda kendilerini topluluklarca ger-hayvanclk ile zdeletirildikleri

bilinmektedir. Hlihazrda avakllar, kuaklar boyu sregelen bu tip hayvancl ve onunla zde olan yaam tarzn da yaatan yegne topluluktur. Buna karlk, Tuncelide yakn bir zaman ncesine kadar gerek gneydeki gerekse i kesimlerdeki baz topluluklarn il snrlarn amayacak mesafelerde yayla alanlar kullandklar ve ksmen yar-ger nitelikler tayan hayvanclk faaliyetleri yrttkleri de bilinmektedir. Bu tip faaliyetlerin ortadan kalk ve uzun yzyllardan beridir gney sakinlerinin, bilhassa avak blgesindekilerin uzak mesafelerde ger hayvanclk ile urayor olmalar, Tunceli genelinde avak kavramn, sadece bu tip bir yaam tarzn benimsemi topluluklar kapsayacak genilikte bir kullanm deerine ulatrd anlalmaktadr. Bylelikle bir airet ismi olarak avak, airet kavramnn varlk sebebi olan kan ba koulunu aarak, farkl dilleri ve farkl dini inanlar da

ieren topluluklarn tmn bir yaam tarz temelinde (ger hayvanclk) kapsayacak ekilde genilemitir. avak kavramnn hlihazrda kullanlan kapsam bu ekildedir. Bu durum, avakl Alevi ve Snnilerin kendilerine dair olan farkllklara ilikin tutumlarnda da aklkla ortaya kmaktadr. avak kimlii, tayclarnn sahip olduu ayrmlara gre farkl bir tarih ve ilev de kazanmakla birlikte gerhayvanclkla uramayan topluluklarn karsnda ayn ierikle sahiplenilmektedir. 2) avak etnik kimliinin ikinci durumu burada grnrlk kazanr. avakllar arasndaki Alevi ve Snniler birbirlerini aile isimleri ile ayrt ederler ve bunlarn tm, aradaki temel farka dorudan gnderme yapar. Birbirlerini kan-ba esasna gre rgtlenmi bir airet biriminin paras olarak grmezler. Buna karn, dikkat ekici bir ekilde, avak Airetinin kolektif hafzadaki yks baz Alevi ve Snni avakllarda ortaktr. Bunlara gre airet, ranHorasan kkenli olup, 16. yzyl ierisinde padiah ferman ile DiyarbakrSiverekten bugnk yerleim blgelerine gelmilerdir. Tuncelide ilk yerletikleri yerler ise bugnk Pertekin ekodar (Bulgurtepe), Titinink (Ayazpnar) ve Bahrav/Barav (ukurca) kyleri olmutur. Airet zamanla bu kylerden imdiki yerleim sahasna yaylmtr (Kutlu; 1987 ve Yldrm; 2003). Gnmzde, airetin tarihine ilikin yukardaki ksa tarihe byk ounlukla airetin Snni bileenlerinin tarihi olarak alglanmaktadr. Yine yukarda aktarlan almalarn ve benzer rneklerinin sunduu yazl belgeler ve fikirler de bu algnn yaygnlk kazanmasnda, zellikle kent meknlarnda yaayan ve yksek renim gibi eitim srelerinden gemi gen kuaklarda belirleyici olmutur denebilir. Ancak airetin yerleim alanlarnda yaayan ounluka, kendi aralarndaki

temel farkllklar hlihazrda aile soy isimleri ile ayrt edilmekte ve bununla birlikte ger-hayvanclk faaliyetleri ierisinde karlalan tekilere ve olaylara kar ortak bir kimlik durumu zerinden hareket edilmektedir. Ekonomik faaliyetlerdeki bu ortaklk, toplumsal yaam ierisindeki kltrleme srelerinin de biricik belirleyenidir. Ger-hayvanc kltrn gndelik yaamn rgtleniindeki srelerde, geleneksel uygulama ve inanlarda, Aleviliin ve Snniliin temel ifrelerini oluturan inan unsurlarnn dnda kalan tm ritellerde ortaklamann olduu grlmektedir. Dini uygulamalarn yan sra, avaklnn kendisini evreleyen sosyo-ekonomik olaylar dnyasna da baknda ve tutum ve davranlarn belirleyiinde ger-hayvanc bir topluluun duyarllklarn yakalamak mmkndr. avak ierisindeki Alevilik ve Snnilik durumu, az da olsa konuulan dildeki ayrmaya da bir gnderme ierir ve bylelikle ilgili ailenin kken olarak nereye dayand da belirlenmi olur. yle ki: Tuncelinin gney blmn oluturan emigezek, Pertek ve Mazgirt hatt zerinde yaayan Alevi ve Snni topluluklarn byk ounlukla Kurmanci konutuklarn daha nce ifade etmitik. avakllar da bu genel durumun dnda deillerdir. Ancak avak topluluklar arasnda zellikle emigezek ve Pertekin kuzey snrlarna yakn kimi kylerinde ve baz gney yerleimlerinde, eitli tarihsel dnemlerde i Tunceliden gelerek yerleen ve Krmancki konuan baz aileler mevcuttur. Bu ailelerin de zamanla avak blgesindeki dier topluluklar gibi gerhayvanclk faaliyetlerine katldklar ve srdrdkleri anlalmaktadr. Dolaysyla Krmancki, bu ailelerin byk blmnn geen yzylda gerekletirdii glerinin

kkenlerine ve dorudan Alevilik kimliklerine gnderme yapmaktadr. nk iTunceliden gen ve Krmancki konuan Snni topluluk bulunmamaktadr. te yandan, Tuncelide avakllar bilhassa konutuklar Kurmanci ile de ayrt edilen bir topluluktur. nk avakl olmay belirleyen yegne e, yani gerhayvanclk etrafnda ekillenen yaam tarz, evrelerinde bu hayat tarzna ve srdrclerine ilikin btnlkl bir algnn olumasna da neden olmutur. Bu algnn nemli bir paras da avaka olarak tabir edilen dilden kaynaklanmaktadr. avaka kavramnn yerel dilde avakl topluluklar ayrt etmek iin kullanlan bir belirte olmas, yukarda izah ettiimiz yaam kltr ve atfedilen kimlik btnleikliine iaret eden nemli bir rnektir. Kurmanci konuan avakllar ierisinde, Kurmanciyi gndelik yaamda kullanma konusunda Aleviler ve Snniler arasnda da nemli bir ayrm ortaya kmaktadr. avakl Aleviler, Tunceli genelinde yaanan srelere paralel olarak, yal kuaklardan gen kuaklara doru artan bir ivme ile gndelik yaamnda Trkeyi daha fazla kullanmaktadr. Bu kategoride deerlendirebileceimiz

grmecilerimizin byk ounluunda Kurmancinin, ky hayat olarak kavramlatrlan ve dorudan avakl olmay ima eden bir kimlik algsna ait bir dil olarak kurguland gzlemlenmitir. Dolays ile geim biimlerini hzla deitiren gen kuaklarn benlik alglarndaki kken kavramna iaret eden avakllkn, yine bu kavramla btnleik biimde alglanan dilden de nemli lde beslenmekte olduu ileri srlebilir. avakl Snnilerde ise durum daha arpcdr. avakl Snnilerin hemen hepsi gndelik yaamlarnda arlkl olarak Kurmanci kullanmaktadrlar. Kurmancinin

etkin bir ekilde kullanmda olmas, avakl Snnileri yereldeki dier Snnilerden de ayran temel bir faktrdr. nk kendileri dnda, bilhassa Pertekin orta ve dousundaki krsal yerleimlerde ikamet eden Snniler nemli lde azalmlardr ve bylelikle Kurmanci gndelik yaamn dili olmaktan uzaklamtr. Pertek ile merkezindeki ve Elazdaki Tuncelili Snnilerde ise eskiden Kurmanci

konuanlarda bu dilin gnmzde neredeyse tmyle kullanmdan kalkm olduu anlalmaktadr. Bu durumda, kendileri gibi Snni olan ve hala krsal yerleimlerde ikamet eden ve hatrlanabilen en uzak gemiten beridir kendileriyle

zdele(tiril)mi ger-hayvanclk faaliyetlerini srdren avakllara dair ayrt edici nemli bir zellik de konutuklar dil olmaktadr. Bu sebepten, Trk milliyeti sylemin etkin olduu grmecilerde dahi, avakllarla ilgili bahislerde Kurmanci zerine herhangi bir politik ykleme olmamaktadr. Kurmanci, avakn zgnl olarak kabul grmektedir. avakl Snnilerde de konumakta olduklar Kurmanciye kar farkl tutumlarn varlndan da bahsedilebilir. Gen kuak Alevilerde olduu gibi, avakl gen Snnilerde ky hayatnn dnda kalan tm meknlarda iletiim dili Trkedir. Kurmanci, kendi aralarndaki iletiimin, ky hayatnn, gerliin dilidir. Snnilik ise avakn zdr ve zaten tarihi kaytlar da airetin kken olarak dardan geldiini aktarmaktadr. Kendileri ile birlikte avakl olarak anlan Aleviler ise sonradan blgelerine yerlemi yahut kendileri gibi ger-hayvanclkla uraan ailelere, dierlerinin verdikleri bir isimdir. zetlemek gerekirse, avakllk, gebeliktir. Din, dil ve her ikisinin ierisinde etkileerek vcut bulduu ger-hayvanc bir yaam kltr, avakl Snni iin tek bir kimlii iaret eder.

Toparlayacak olursak, avak blgesinde yani Pertekin batsnda Snnilik; Snni bir nfus iermekle birlikte, gerek kendilerince gerekse darda kalanlarca avak kimliinin inasnda belirlenen snrlar ierisinde belirleyici bir e deildir. avak, ger-hayvanc topluluklarn ismidir ve bu kimliin ierisindekiler ile darsnda kalanlarca ortak bir kabuldr. Bu kabul canl klan, somutlatran yegne olgu ise avakllarn ortak yaay kltrlerinden ileri gelmektedir. Kimliin ierideki grnmnde ise Alevilik ve Snnilik temel bir belirleyendir. Ancak farkllklar bu kavramlar ile ifade edilmezler. Yerine aile soy isimleri kullanlr ve bunlar gereken kimliklendirmeyi gerekletirir.

III. BLM: ALEV SNN TOPLULUKLARARASI LKLER

Bu blmde, Pertekin dousunda yaayan Alevi ve Snni topluluklar arasnda gerekleen baz sosyal ilikiler, Snniliin yerel boyutlarnn ortaya karlmas ve zmlenmesi erevesinde ele alnmaya allacaktr. Alevilik ve Snnilik gibi din kimliklerini ifadelendiren tanmlarn ierisinde, yzyllardr sregelen ve gelenekselleen toplumsal hayata dair baz uygulamalarn ve srelerin birbirleriyle olan etkileimleri, eitli tarihi ve sosyal belirleyenler etrafnda tartlacaktr.

3 . 1 Kirvelik

Kirvelik bahsi zerine, yerli akademik yazn ierisinde en kapsaml neredeyse tek almann sahibi Kudatn (2004) ileri srm olduu tanm yledir: Kirvelik, bir erkek ocuun snnet treninin yk ve masraflarn, ana babasnn dnda baka bir aile bynn zerine almas ile iki aile arasnda kurulan sanal akrabala verilen addr(Kudat, 2004: 11). Kudatn almasnn beslendii yazl kaynaklarn hacmi ve zellikle gerekletirdii alan almalarnn meknsal eitlilii, ileri srd tanmn geerliliini byk lde gnmze de tamaktadr. Yan sra Kudatn 2004 basml almas, yaklak 30 yl nce gerekletirdii asl almann yeni gncel veriler ile kyaslanmas zerine kurulu olduundan, hayli nemli ve yol gstericidir. Alan almamzn gerekletirildii yerlerde de kirvelik kurumuna dair gerek Snnilerce gerekse Alevilerce gelitirilen tanmlamalar da temelde Kudatn ne srm olduu kan bana dayanmayan ve fakat bu badan da kuvvetli yaptrmlara sahip sosyal ilikileri iaret etmektedir. Ancak bu ilikilerin ierii ve biimleri, Kudatn ve benzerlerinin iaret ettiklerinden baz farkllklar gstermektedir. Kirvelik, akademik yazn ierisinde sanal akrabalk olarak kategorize edilmektedir ve bununla amalanan, kan ba zerinden gerekleen akrabalklarn getirdii ykmllklerin, kan ba olmadan salanan toplumsal ilikilerdeki boyutlarn aklayabilme abasdr. Bilhassa gelenein toplumsal rgtlenmeyi ve hayat belirledii topluluklarda, kan bana dayal sosyal alglarn ve

ykmllklerin

de tesinde kabul ve yaptrm gc ieren biimlerini

aklayabilmek iin akrabalk kavram kullanlmaktadr. Ancak TunceliPertek yereli asndan akrabalk kavram, hala kirveliin aklanabilmesinde yeterli dzeyde ilevsel bir kavram olmaktan uzak

grnmektedir. nk gerek Aleviler gerekse Snniler asndan kirveliin tanm, tmyle sahip olduu kutsal kklerden ve ierikten istim almaktadr ve bu ortak kken aklamalarndan da teye kirveliin sosyal yaam ierisinde stlendii roller, akrabalk kavramnn kapsad bir alandan ok daha fazlasn iaret etmektedir. yle ki alma esnasnda kirvelik bahsi zerine sorulan sorularda ou Alevi ve zellikle krsal yerleimlerde Aleviler ile i ie yaayan Snni grmeci, bu ynl sorular derin bir hayretle karlam ve hatta bu ilikinin gerektirdii ykmllkleri bilmemenin douraca olumsuz dini sonular dikkatli vurgularla ifade etmilerdir.98 Bunlara gre kirvelik, bu bala balanan kiilerin tm hayatlar boyunca sadk kalmalar beklenen kutsal bir srece iaret eder. Bu kutsallk, aile balarn, mevcut sosyal, ekonomik, siyasi dengeleri ve koullar da amaktadr. Bir daha geri dn olmayan bir szdr. Aleviliin ve Tuncelideki Snniliin nemli varlk koullarndan birisi ve kimliin tamamlayc esidir. Bu ban gerektirdii koullar yerine getirmemek, kutsal bir szlemeden vazgemek olduu kadar, vazgeen kiinin kendi kimliine kar da ciddi bir ihaneti olarak kabul edilir. Alevilere gre kirvelik, Peygamberin z torunlarna (Hasan ve Hseyin) kar ortaya koymu olduu bir pratiktir. Peygamber, bizzat torunlarn snnet ettirmi,

98

Bir ksm ise yre kkenli olduumu rendiklerinde, ayplayc nazarlarda kzgnlklarn belitmi ve hatta zntlerini aktarmlardr. Onlara gre, konu hakknda bilgi sahibi olunsa bile, kirveliin tanm, kapsam ve gereklilikleri zerine soru dahi sormak son derece yakksz bir durumdur. nk kirvelik, yerel hayatn, kimliin temel bileenlerindendir, zorunluluklarndandr.

bylelikle kirvelik bann gerektirdii sosyal ykmllklere sahip km ve ayn zamanda bu sosyal ilikinin de reticisi olmutur. Aleviler, Alinin ve soyunun slam topluluunun gerek vrisi olduu iddialarnn nemli bir dayanan da bu iliki zerine kurmaktadrlar. Bu bakmdan, Anadoludaki Alevi topluluklarnn snnet eylemi ve bu eylemle vcut bulan kirvelik ilikilerine Snni topluluklara nazaran daha fazla nem verdikleri ve kirvelii gnmz Aleviliinin nemli belirleyenlerinden saydklar genel kabul, Pertekteki Aleviler iin de geerli bir tespittir. Snniler asndan ise durum, yine bu genel kabuln fazlaca dnda deildir. Snni topluluklarca snnet eylemi mutlak surette gerekletirilmekte ve bu eylem Mslmanln nemli belirleyenlerinden birisi olarak kabul grmektedir. Temel meruiyetini ve yaptrm gcn ise Peygamberin yaamnda ortaya koyduu uygulamalar btnne verilen nem ve inantan almaktadr. te yandan, kirvelik kurumunun iaret ettii tutum ve davranlar, Alevilerin toplumsal yaaylar ierisinde igal ettii gl pozisyona nazaran daha dk llerde bir yer tutmakta ve farkl alglanmaktadr. Toplumsal yaay ierisindeki kirvelik uygulamalarndaki farkllklara karn gerek Alevilerce gerekse Snnilerce kirveliin ierdii kutsiyetin kk nedenlerine dair gelitirilen aklamalar, yukardakiler gibi esasta tek biimlidir. Bu noktada farkllklarla karlalmamaktadr. Snniler de kirveliin, Peygamberin eylemi olduuna Aleviler ile ayn ekilde inanmaktadrlar. Alan almas sresince temas edilen Snni ve Alevilerce kirvelik bann biricik belirleyeninin, gerekletirilen snnet eylemi olduu vurgulanmakta ve bilhassa bu eylemin ierdii kan aktma zellii n plana karlmaktadr. Snnetin

ve dolays ile zerinde temellenen kirveliin kutsiyeti de tmyle bu zellikten hareket ediyor grnmektedir. Kan kutsaldr ve kann aktlmas dorudan kurban algsna gnderme yapmaktadr. Bylelikle, dolayl da olsa Allah yolunda aktlan kann eteine damlad kii yahut bu kann aktld ocuu kucanda tutarak kirve stats kazanan kiinin, ocuun ailesi ile kurmu olduu kirvelik ilikisi; mr boyu ve hatta kendisinden sonraki kuaklara da aktard bir dizi ykmllkle ve snrlar keskin bir kutsiyet algs ile tamamlanmaktadr:

Yani kirveliin amac kan aktmaktr. Onun kanna sahip kmaktr. Onun kannn yannda yer almaktr. Ona ikrar vermektir. Cana can vermektir. (Alan Notlar: 15 04 06 / Pertek) imdi byle olunca da biz mesela kirve olarak birbirimize, o yle deniyordu ben ocukluk yllarndaki ifadeyi kullanaym, ite kucanda kan aktt yani Snnet olurken kirvenin tutmasndan dolay. imdi byle olunca biz adeta onlarn kzlar, bizim kz kardelerimiz, bizim kz kardeimiz ise onlarn kz kardeiymi gibi derin bir sayg duyulurdu. Kirvenin hanm bizim, kirvemizin hanm yani bize bu ekilde bir dostluk ba ile bal olan kirvemizin hanm adeta bizim yengelerimiz veya bizim ite amcamn hanm ne ise daymn hanm ne ise yle manevi bir lfiyet, yaknlk da hasl oluyordu. (Alan Notlar: 23 03 06 / Pertek)

Yereldeki Alevi ve Snnilerce kirvelik uygulamalarnn aklanmasna ynelik din ierisinden ina edilen inanlarn yansra benzerlik gsteren bir baka nemli nokta da kirveliin gerekletirildii snnet uygulamalarndaki benzerliktir. Gerek Alevilerde gerekse Snnilerde geleneksel yaay ierisinde belirgin olan ve

fakat gnmzde sklkla karlalmayan bu uygulamalarda hemen hibir fark gze arpmamaktadr:

imdi tren, eskiden malumunuz, bu gibi snnet ameliyeleri, ileri doktorlar tarafndan yaplmazd. Bunu yapan kii yrede ok iyi tannr. Eskiden berberlik yapmtr veya berberlik olmasa bile byle bir maharet kazanmtr. imdi o ahs her kye gtrlrd. Bizim kyn tamamn diyorum ama hi istisnasz tamamn T. Kynde [Alevi bir ky kastediliyor] B. Amca vard o yapard. imdi snneti yaparken, unu syliyeyim ben, hediyeleme en zirvede Gerek snneti yapana gerek kirveye en byk hediyeler vardr. Snnet olan ocua da kirve ayn ekilde ok kymetli hediyeler alr. Elbisedir, ayakkabdr, saattir veya baka eylerdir alnr, onlara ayn ekilde kurbanlk hayvan getirir, ya getirir, elindeki ok kymetli olan kuru gda gibi eyleri getirir. Bu trenler yaplrken, eye kyn orta yerinde, gzel bir yerde veya geni bir damn zerinde tahta kurulur. Bu tahtann zerine bir havlu atlrd, bilmiyorum ama ben imdi ocukken bunlar hatrladm iin sylyorum, ben o tahtay stndeki o havluyu ve ite o pekiri; pekir-i Muhammed diyordu buna B. Amca; onu ben kutsa bir ey gibi ok nemserdim ve dikkatimi ekmitir. Dini bir hviyet orada, bir rf geleneinin eysinin orada odaklatn grrdm. Ve bu eyi serdikten sonra insanlar hep saf halinde dururlard. O snneti yapan B. Amca selat- selam getirirdi. Allahme Salli Ala Seyiddina Muhammedin ve Ala Ali Seyidina Muhammed diye byle sesli bir ekilde yaplrd. Bu tekbirler yapldktan sonra yine ayn ekilde Hz. Muhammed ve Hz. Ali efendimizin ve Cenab- Hakkn adlar sk sk ey yaplyordu. Ondan sonra Hzr Aleyhisselamn bereketi diye yksek sesle dualar okunurdu, o dualar u anda tam olarak hatrlayamyorum tam ama ondan sonra da bereket olsun diye o tahtann zerine, herkes ama kadn erkek herkes orann zerine bir bahi brakrd. Bu bahi ok nemlidir, o bahie byk bir sayg ve ilgi vard. Bizim kyde de grdm, Alevi kyde de grdm. Her tarafta bu vard. Hi terk edilmeyen bir geleneimizdir. Hala da vardr. Yine hala da bugn,

bizim kylerdeki Snnetler Hocam, bugn de dhil Elazdaki doktorlara falan yaptrlmaz. Orada ayn ekilde yaplr. Bu da bizim ey olan bir geleneimizdir. (Alan Notlar: 20 04 06 / Elaz). Snnette, tahta konur Hem bahi toplanan hem selat- selam getirilen o tahtaya tam olarak ne dendiini imdi hatrlamyorum Yalnz zerine bir, iyi hatrlyorum, ya bir boha ya genie bir havlu gibi bir ey serilirdi. Fakat o dahi o hali ile manevi bir ey kazanrd, yle bir mekn olarak grlrd. Snnet yapan kii de ayn zaman da selat- selam getirir, o selat- selam srasnda getirdii ey ok nemlidir Diyor ki bu ey, snneti... Bize unu derdi, snnet esnasnda, bu ok ilgintir; hem Alevi vatandalarmzn snnetinde hem Snni olarak bildiimiz vatandalarmzn snnetinde B. M. kbleye ynelmi, cemaatle beraber, herkes kbleye ynelirken o herkesten nce unu okurdu: Muhammedden bize kald bu adet Hem farzdr hem snnet Kim Muhammedi severse ona getirsin salavat Ondan sonra da Allahmme Salli Ala Seyiddina Muhammed ve Ala Ali Seyiddina Muhammed duasn okurlard ve akabinde herkes gnlne, gcne gre ne yetiyorsa, kaynyorsa o ekilde bir bahii o havlunun, o tahtann zerine brakrd. Ve brakrken de istisnasz herkes de o tahtann zerindeki havlunun bir kesini eilip perdi, byk bir sayg gsterirlerdi. Tabi bu tahtaya deildir, onu syliyelim, havluya deildir, asla, oradaki paraya da deildir. Orada Hz Muhammed ile onun Ehl-i Beytine getirilen selat- selamn manevi bir de bi sevgiyi bir de bu ekilde yd ediyor insanlarmz. Bu da nemli bir ey olarak burada arz etmek istiyorum. (Alan Notlar: 21 04 06 / Elaz). Yani bizzat kendim grdm, bizde snnet yaplrken gn davul alnrd. ocuklarn kirveleri arlrd. Onunla beraber toplum arlrd. Halk arlrd, kyl arlrd. ki gn davullar arlrd ve ondan sonra

snnete arlrd. Toplum olarak Ali-Muhammedin honcasna arlrd. Ben onun bir iki ktasn istersen sana okuyaym; Yukarda indi Muhammed honcasi zerine yazld ismi ezel duasi Her kim ki Muhammedi severse Muhammede getirsin salavat Aliyem Seyidem Muhammed Burada hem Arapa hem Farsa geiyor. Arapa getii iin tam bilemiyorum nakaratn falan. Bu dualar okunur, Fatiha suresiyle beraber tahta indirilir, o tahtann zerine bir bez, bezin zerine bir havlu, herkes parasn oraya atar, hem snnetiye katk hem de ocuun babasna veya gelen halka katk. Fakir fukaraya datlyor. (Alan Notlar: 15 04 06 / Pertek). Alevilerin ve Snnilerin, snnet uygulamalarna dair aktarmlarndan da anlalaca zere arada ciddi uygulama farkllklar bulunmamaktadr. Bilhassa krsal yerleimlerde oturan Aleviler ve Snnilerin, snnet ilerini bu konuda yrede tannan ve mesleinde uzmanlam kiilere yaptrm olduklar aktarlmaktadr. Birbirine yakn olan bu tr yerleimlerdeki snnetlere evre kyller de arlmakta ve kurbanlar kesilmektedir. Kimi zaman da bu kurbanlar, civar ziyaretlere birlikte gtrlmekteydi. ounlukla 1970lerin sonlarna dek yukarda aktarld ekliyle devam eden uygulamalar, bu yllarda yaanan kamplamalarn ardndan hzla kesilecek ve zamanla ierdii zgn uygulamalar da yitirecektir. Kirveliin, din ve dolaysyla toplumsal yaay ierisinde kazanm olduu anlam ve uygulamalar btn, 1970ler ncesinde kalan ve gelenein hkim olduu dnemlerden bugne Alevi ve Snni topluluklarda gzlemlenebilir kimi farkllklarla vcut bulmutur. Bu konuda, iki alt balk ierisinde unlar sylenebilir: 1) Alevilerde kirvelik ilikileri:

Yereldeki Alevilerde kirvelik bann gerekletii iki esas biimden ve kirveliin alglanndaki temel bir farkllktan bahsedilebilir. lki, Alevilerin kendi aralarnda gerekletirdikleri kirvelik balardr ve bahsettiimiz alg farkll da burada ortaya kmaktadr. Tuncelili Alevilerin kendi aralarnda gerekletirdikleri kirvelik ilikileri ok ciddi ykmllkler ve yaptrmlar iermektedir. Bu yaptrmlarn nemli llerde benzerlik gsterdikleri bir baka kurum musahipliktir ve Snnilerle kurulan kirvelikler ile Alevilerin kendi aralarnda kurduklar kirvelik balar arasndaki temel farklar da bu noktada aa kmakta ve tanmlanmaktadr. Musahiplik, Orta-Anadolu kkenli Bektailikte ksmen grlmekle birlikte genel Alevi inan kurgusu ierisinde yol, yani tarikat kardelii olarak tanmlanr ve Tunceli Aleviliinin temel ayrtrc elerinden birisine iaret eder. Buna gre, Tuncelide her Alevinin mutlak surette bir musahibi olmaldr. nk musahiplik, kiinin doumla birlikte kazand tarikat ilikilerinin gerek anlamda vcut bulduu bir baka sreci iaret eder. Sadece bu ama iin dzenlenen cemler99 vardr ve tam manas ile bir gei trenidir.100 Musahiplik cemi, evli iki iftin (evli olmalar zorunlu bir kuraldr) bu amala dzenlenen bir cemde yeniden douu sembolize eden birtakm pratiklerle, dualarla ve kurbanlarla ait olduklar Alevi cemaatine farkl statlerle tekrardan girilerini iaret eder. Her iki evli ift bylelikle dnyada ve te dnyadaki yol kardeliklerini
99

Tunceliye zg musahiplik ceminin ayrntl etnografik incelemeleri iin yaln bir kaynak olarak bkz. ztrk, 1972: 69 73. Bu kaynak ayn zamanda Tunceli Aleviliinin zgn etnografik derlemelerini iermesi bakmndan da son derece nemlidir. Ek olarak, musahiplik zerine geni ve ynlendirici bilgiler iin bkz. Korkmaz, 2003: 304 314. 100 Gei treni olarak isimlendirdiimiz ve antropolojik literatrdeki yaygn tanmlanyla inisiasyon ritelleri, kiinin yaad hayat ierisinde, dhil olduu topluluun yaratm olduu belirli statleri deitirmesi ve topluluk yaamnn farkl ksmlarna yine farkllaan kimlikleri ile geilerini aktarmaktadr. Her bir geite kii, topluluka ierisine henz girdii kimlikle ve bunla balantl bir dizi yeni sorumlulukla karlamaktadr. Musahiplik, dorudan bylesi bir geii iaret eder ve zaten ritelin kendisi bal bana bir yeniden doumun sembolletirilmesidir.

kazanm olurlar. Bu ba, mevcut tm toplumsal balarn zerindedir ve gerektirdii ykmllklerin tm kutsaldr. Bu trenle aileler bir olmu saylrlar ve kendi z akrabalk ilikilerine benzer ve fakat daha ileri dzeyde balara sahip olurlar. Tek bir aileye dnmlerdir. Bu ailelerin ocuklar ve hatta onlarn da ocuklar arasnda evlilikler kesinlikle yasaktr. Ensest kabul edilir. ocuklar, bylelikle bir aileye ve farkl kardelere sahip olurlar. Musahibin ocuklar, yeri geldiinde, z ocuklara nazaran daha fazla yardm ve ilgi grr. Sosyal ve ekonomik hayatn getirdii tm zorluklar birlikte gslenir ve tam bir ibirlii ortaya kar.101 Aleviler asndan bu uygulamalarn gnmzde sklkla gerekletirildii sylenemez fakat kirvelik kurumunun bu ilevi kapsayacak genilikte bir algya kavutuu ileri srlebilir. Gnmzde Tuncelili Aleviler arasnda gerekletirilen kirvelik ilikilerinin en belirgin ayrt edici yn budur. Musahipliin yan sra kirvelik de Tuncelideki geleneksel inan ve uygulamalar ierisinde nemli bir yere sahiptir. Kirveliin gerekleme biimi snnet uygulamalar zerinedir. Bu bala bir araya gelen aileler arasnda da musahiplie benzer kutsal balar oluur ve hemen hemen ayn tabular geerli hale gelir.

101

Musahiplik cemlerinde uygulanan pratikler yeniden doumun sembolletirilmeleri ile rldr. ounlukla yaplan uygulama; erkeklerin ve kadnlarn yere uzanmalar, zerlerinin beyaz bir rt ile rtlmeleri ve Tark ismi verilen kutsal aala yahut seyidin kendi eliyle bu llere dokunarak yeniden dirilmeleri ile gerekletirilir. Gnmzde Tuncelili Aleviler arasnda bu tr cemlerin yapld sk rastlanmayan bir durumdur. Yan sra bu ritellerdeki uygulamalarn da nemli deiikliklere uram olduunu belirtmek gerekecektir. Gemite, bu uygulamalarn hayli arpc rneklerine rastlamak mmkndr. 70li yalarndaki kimi Alevi grmeciler, bu en nemli Alevilik uygulamasndan bahsederken gemite hayli ilgi ekici baz pratiklerin olduundan da bahsetmilerdir. Bunlardan bazlarna gre, evli iftler, erkekler nde kadnlar arkada olmak zere, ryan vaziyette beyaz rtye sarlrlard ve cem bylelikle yrtlrd. phesiz ki burada aktarlan durumun ierdii duygu younluu, yani dnyevi dncelerden arnm olma hali, yeniden doumun ncesinde; geride braklan dnya hayatnn getirdii duygu ve dncelerden de syrlmay iaret etmektedir. Bylesi uygulamalarn varl ya da yokluundan teye, burada asl dikkat ekici olan, yerel Alevilerde Musahiplik Ceminin alglan boyutlardr. Sahip olunan Alevilik, doumla kazanlmakta ve dnya hayat ierisinde lm ve tekrar dirilile, tm gnahlardan arnarak yeniden ve gereke ererek devam ettirilmektedir. Bu bakmdan, Musahipsiz Alevi, yani bu trenden gememi Alevi hibir zaman gerek Alevi deildir.

Kirvelikle salanan sosyal balarn yaptrm gc en az musahiplik balar kadar kuvvetli ve ok ynldr. Ne ki Tunceli Aleviliinin, ilin 1990l yllarla birlikte hzla boalmas, bilahssa krsal yerleimlerde var olan geleneksel uygulamalarn bu glerle birlikte kaybolmas gibi yaad ve yaamakta olduu deiim sreleri, musahiplik uygulamalarn geri plana iterek, kirvelik ilikilerinin musahiplikle hlihazrda benzer olan sosyal uygulamalarnn gncel ve boyutlu olmasn salam grnmektedir:

Alevilikte kirvelik ok ardr. Onun bile damnda gezemezsin, toprak der gnahtr.102 Onun kapsna kem gzle bakma, hor gzle bakma gnah ilersin. Bir de bu kutsallk vardr gzelim Musahiplik de ardr. Musahiplik, bundan daha ardr. Yani senin, dnyada en kutsal emanetin nedir? Namusundur. Sen musahip olduun bi vatandaa diyorsun ki biz musahibiz. Bir gmlek gibiyiz. O senin srdandr. Cenab- Hak da seninle onun arasndaki bir srdr. Budur cierim. Yani bunun meselesi daha da derindir Kirva dediim bir insan var benim kirvam. Benim kardeim neyse, o da odur. Kirva dediim insann benim peimde103 olan ocuu neyse benim ocuum da odur. (Alan Notlar: 27 02 06 / Pertek).

Dolays ile kirvelik, sahip olduu kutsiyete bir de musahiplik inancnn etkilerini alarak yereldeki Aleviler asndan son derece ayrcalkl bir pozisyon
102

Evlerin ounlukla kerpiten ve toprak damdan yapld gemite ve hala da gnmzde, komu evin damnda gezinmek son derece ayplanan, uygun grlmeyen bir davrantr. Evler ounlukla ortak kaln bir duvar paylarlar ve evin ounluu bu duvar esas alnarak yaplr. Yrede Alevi ve Snni ailelerin birlikte yaadklar kylerde bu tr rneklere rastlamak mmkndr. Dam, mahremiyetin bir paras olarak kabul grr ve bir eit tabu ile bu alana giri yasaklanr. Bu tutumun, komu damnda gezmek gnahtr sznde hayat bulur. 103 Peine katmak, yrede kirvelik uygulamalarndan bahsedilirken Alevilerce ve Snnilerce sklkla kullanlan bir kavramdr. Bununla anlatlmak istenen, kirvelik yapan kiinin kirveliini stlendii ocuun bir mr boyu srmesi beklenen sorumluluklarn da stlenmesidir. Kirveliin yredeki yaygn bir tabiridir.

kazanmaktadr. Alevilerin kendi aralarnda kurduklar kirvelik balarnn bu ayrt edici zellii, ayn zamanda bu tr kirveliklerin yerel kimliin yani Tunceli genelinde Krmancki ve Kurmanci konuan Alevilerin oluturduu ounluun en nemli belirleyicilerinden birisi olmasn salamtr. Gelenein farkl biimleri, deien sosyal yaam ierisinde i ie gemekte ve yeni anlamlar kazanmaktadr. Kirvelik ve musahiplik bu balamda nemli iki rnektir. Musahipliin, kirvelik ilikileri ierisinde erimesi, kirvelik balarnn sadece Aleviler ierisinde kalan boyutlarn yine sadece bu sosyal evrene ait temel bir sosyal iliki biimi olarak alglanmasn kuvvetlendirmektedir. Bylelikle bir Alevinin, kirvelerinin sahip olduklar Alevilik ve Snnilik gibi farkllatrc etmenleri, kardaki kirveyle olan ilikilerin de snrlarn ve ilevsel zelliklerini belirlemektedir. Alevilerin gerekletirdikleri kirvelik ilikilerinin ikinci biimi ise yereldeki Snni aileler ile kurmu olduklar kirveliklerdir. Farkl kltrel gruplarn kaynamasn salayan bu tr kirvelik pratikleri Anadoluda sklkla uygulanmakta olup, geerlilik kazanm grnmektedir. Kudat, bu konuda unlar sylemektedir:

Farkl dil, din ve etnik gruba mensup ailelerin birlikte yaadklar yrelerde kirvelik yolu ile kaynamalar yapsal denge zelliklerine bal olup, genellikle bu gruplarn yoksul tabakalar arasnda grlr; st snf aileler, kendi snflarndan insanlarla evlilik ve kirvelik ilikileri kurmay tercih ederler. Kaynama farkl gruptan insanlarn ekonomik alverileri ve uzmanlamalar arttka daha byk bir nem kazanr, bu uzmanlamann billurlamam olduu yerlerde gruplarn demografik yaplar kaynamann derecesini saptamakta byk rol oynar. (Kudat; 2004: 201).

Kudatn farkl topluluklar arasnda gzlemledii kirvelik ilikilerinin esas belirleyenlerine dair tespitleri, Tuncelinin sosyal tarihindeki gelimelere paralel ilerleyen bir sre ierisinde, Alevi ve Snni topluluklar aras kirveliklerin de esas ynlerini iaret eder niteliktedir. Gerek Cumhuriyet ncesinde gerekse 1970li yllarn sonlarna kadar geen sre ierisinde, Alevilerin Snni topluluklarla olan kirvelik ilikileri ounlukla karlkl yarar temelinde ileyen ekonomik ve dolays ile sosyal sreleri kapsamaktayd. emigezek, Pertek ve Mazgirt hatt boyunca sralanan nemli ile merkezleri ve bunlara bal kazalar, Tuncelideki ticari ilikilerin gerekletirildii nemli yerlerdi. Bu hattn kuzeyini evreleyen i-Tuncelide yaayanlar ve bilhassa bu merkezlerin evresindeki Alevi topluluklar, tarm ve havanclk faaliyetlerinden elde ettikleri rnleri buralardaki yerel pazarlarda eitli ihtiya rnleri ile deitirmekteydiler. Zanaatn da yereldeki en yakn meknlar olan bu merkezler ayn zamanda Osmanldan Cumhuriyete devletle, eitli kamusal kurumlarla olan ilikilerin de gerekletirildii yerlerdi. 1970lere dein esas olarak bylesi bir farkllama temelinde ilerleyen toplumsal retim sreleri ierisinde Alevilerin bu merkezlerdeki ticaret erbab ve devlet brokrasisindeki Snniler ve aileleri ile kurduklar kirvelik balar, karlkl yarar ilkesi gzetilen ve ierii dini birtakm sylemler ile doldurulan ilikileri iaret etmekteydi. Bylelikle Aleviler, gerek ticari ilikilerinde gerekse kamusal kurumlarla olan ilikilerinde gl yardmclar da edinmi olmaktaydlar. Ticarette zarar grmemek

ve brokrasiyi, yargy ilgilendiren meselelerinde madur olmamak iin bavurulan nemli bir geleneksel kurumdu kirvelik. te yandan, Snniler de krsaldaki akrabalar iin, bu merkezlerde sahip olduklar itibar ve statlerine farkl ynlerden edeer bir g oluturan Alevilerden kirve edinmi olarak, benzer gvenceler salamaktaydlar. Yan sra, Elaz gibi blgedeki daha byk ticari merkezlere yakn olan ile esnaf ve yerli araclar, nemli miktarlarda topladklar tarmsal, hayvansal rnleri bu byk merkezlerde satmaktaydlar. Dolays ile reticiler ile olan ilikilerin kirvelik gibi kutsanan ballklarla kuvvetlendirmek, bir yandan olas rakiplerin karsnda gvence iken bir yanda da mevcut geim etkinliinin srekliliinin garantisi olmaktayd. Aleviler ve Snniler arasnda bu temelde kurulan kirveliklerle birlikte krsal yerleimlerde tarm ve hayvanclkla geimlerini salayan Snni topluluklarn da baz Alevilerle benzer kirvelik ilikileri kurduklar belirtilmelidir. Bilhassa Alevilerin yukarda zikredilen ile merkezlerinde esnaflk yapmaya balamalar ve hatta yerel ticaretin daha byk pazarlarla olan balarn salayc arac pozisyonlara ykselmeleri ile birlikte, mevcut kar ilikileri ierisinde, Snnilerin de zamanla tercih ettikleri ilikilere dnmlerdir. Kirvelik gibi, sahip olduu dini ierikten tr, ekonomik anlamda daha yetkin olan taraf kendisinden daha geri planda olan tarafa ynelik sorumluluklarn denetlenebilir klan bir etmenden ziyade; ayn dini kodlar paylamann yaratm olduu temel bir belirleyenin zaman ierisinde deiime uramas, mevcut seenekler dhilinde azami faydann salanabilecei ilikilerin tercihini de berberinde getirmi grnmektedir. Bu balamda, yukarda aktardmz trden

Snnilerin kurduklar kirveliklerin oluumunda, kar tarafn sahip olduu Alevilik yahut Snnilik kodlarnn tali pozisyonu aklkla grlebilmektedir. Kirveliin sahip olduu dini ieriin ve pratiklerin Alevilerde ve Snnilerde ok ciddi farkllklar gstermemesi, kltrlemenin nemli getirilerinden birisi olarak okunabilir. Uzun yzyllar boyunca birlikte yaamann ve ayn temel geim etkinliklerinin belirli bir uzmanlama ierisinde gerekletirilmesinin yaratm olduu sosyal btnlk, belirli baz uygulamalarda da benzerlikleri arttrc roller stlenmitir. Yan sra kirvelik, gemite ve ksmen de olsa gnmzde ortak dili konuan bu farkl topluluklarn muhtemel ortak gemilerinden tadklar geleneksel uygulamalarnn bir uzants olarak da deerlendirilebilir. Aleviler ve Snniler arasnda ticaret ve karlkl yarar gzetilerek kurulan bu ilikilerin, mr boyu srmesi beklenen dayanma ilikilerine vesile olmas, ierdii kutsallkla tamamlanmaktayd. Bylelikle kirvelik, kendisinden toplumsal stat bakmndan daha st snflara mensup aileler ile kurulan ilikilerin de en temel, en meru ve yaptrm gc en yksek sosyal kurumu haline geliyordu. Ayn zamanda bu, kurulan ilikinin de biricik gvencesi idi. Ekonomik ilikilerin dnda kalan kimi sosyal ilikilerde de kirvelik kurumunun Alevilerin ve Snnilerin sahip olduklar farkl kaynaklarn paylam iin nemli bir ara olarak kullanld anlalmaktadr:

Bu kirvelik sayesinde sadece Pertekten deil ta Elazdan bile gelenler olurdu. Yani ite bunlar gelir Dersime [i-Tunceli kastediliyor] giderlerdi. Ava gidenler gelirdi, ticarete gidenler gelirdi, ziyaretlere gidenler gelirdi, oduna gidenler gelirdi. Byleydi yani. Geldiklerinde de bi ekilde ya

kirvesine gider kalrd ya da bi yaknnn kirvesine giderdi. Yani adamn bulurdu bi ekilde... (Alan Notlar : 06 03 06 / Pertek).

Eskiden burada [Perteki kastediyor] Aleviler yoktu bu kadar. O zamanlarda burada ii olan, kalmas gereken, otel falan da yok tabi, kirvesine giderdi. Yani yannda keleini ne bileyim yani ite verecei ne varsa onu da ihmal etmezdi Alevilerin ocuklar burada okurlard. Kylerde okullar yoktu. Geri imdi de yok o kadar. Ama o zaman bu ocuuna ev tutaca zaman hemen kirvesine giderdi ya da tutar onu arac ederdi. Bazlar da almtr Alevi kirvesinin ocuunu kendi evladna katmtr, sofrasna koymutur. Bilirim yani byle rnekleri de olmutur (Alan Notlar : 28 06 06 / Pertek)

Bylelikle kirvelik, farkl etniklik alglarna ve fakat byk ounlukla ortak yaam kltrne sahip topluluklar aras srelerin gereklemesinde biricik meru kurum oluyordu. Sahip olduu kutsiyet, meruiyetinin temel dayana idi. Balad topluluklarn denetledikleri kaynaklarn bir araya gelerek yereldeki tm bir ekonomik srecin toplamn aa karmas, bu ilikinin de devamllnn yegne sebebi ve ayn zamanda sonucu idi. Bu durum, birbirini tamamlayan ve douran bir sreti. 1970li yllarn sonlarna dein, blgedeki geleneksel sosyal yaam ve geim etkinlikleri varlklarn srdrecek ve kirveliin bu eski biimleri de bylelikle yaatlacakt. Bu yllardan sonras ise hzl bir deiim sreciydi. 2) Snnilerde kirvelik ilikileri:

Pertek ve civarndaki Snni topluluklarda da gzlemlenen kirvelik ilikilerinin iki esas yn vardr. Bunlar kendi aralarndaki kirvelikler ile kendilerini evreleyen Aleviler ile kurduklar kirveliklerdir. Snnilerin kendi aralarnda kurduklar kirvelik ilikileri, kirvelik bann yaygnlkla tannmasna vesile olan ou zelliklerini iermemektedir. rnein Snniler arasndaki kirveliklerde evlilik yasa yoktur. Bu ba daha ziyade ailelerin karlkl ilikilerinin glendirilmesinde, yaptrm gc grece daha az olan geleneksel bir kurum olarak kabul grr. Snnet uygulamasnn slam kimliinin nemli bileenlerinden olmas, Pertek yerelindeki Snnilerde, snnetin kirvelik ba gibi geleneksel birtakm uygulamalar ile i ie geerek tamamlanmas gereken bir pratik olarak kavranmasna neden olmu grnmektedir. Kirvelik, gnmzde bu erevede kabul grmekte ve Alevilerde olduu kadar toplumsal yaamn ierisinde gze arpmamaktadr. Bu bakmdan Snnilerin kirvelik uygulamalaryla dorudan ima ettikleri ilikiler, tmyle Aleviler ile kurmu olduklar balar iaret eder. Bu ynl kurulan kirvelikler ve bu ilikilerin anlamlandrlmas, Snnilerin yaadklar yerler ve farkl tarihi dnemleri iaret eden ya gruplar gibi birok farkl etmene gre hayli deikenlik gsterebilmektedir. Snnilerin Aleviler ile kurduklar kirveliklerin ilevsel zelliklerindeki farkllklarn birincil belirleyeninin, Snni ailelerin ikamet ettikleri ve dolays ile ekonomikbrokratik kaynaklara ulamada farkllklarn yaand yerler olduu anlalmaktadr. Pertek ile merkezi gibi, tarihsel olarak Snni nfusun ounlukta olduu ve yerel ekonomik sreler ile devlet brokrasisini kontrol edebilecek ilikilerin

bulunduu yerlerdeki aileler, ounlukla kirvelik kuran deil kirvelik kurulan aileler olmaktadrlar. Bunlar, yukarda izah ettiimiz zere, ounlukla Alevilerin kirveliklerini kurduklar ailelerdir. Bu tr kirveliklerin esas olarak zerinde temellendii iliki, uzmanlalm ekonomik faaliyetlerin gerekletirilmesine yardmc olabilecek, i blmnn salkl yrmesini salayabilecek sosyal balarn kuvvetlendirilmesidir. Bu grupta kalan Snni aileler, ekseriyetle Alevilerden gelen istek zerine kirvelik ilikileri kurmulardr. Burada, kendileri ile kirvelik balarnn kurulduu Snni aileler arasnda da nemli ayrmlarn yapld zellikle belirtilmelidir. Bu ayrm, Alevi ve Snni topluluklar ierisinde eit statde olan aileler arasnda gerekletirilen kirvelik ilikilerini iaret etmektedir. Gerek ekonomik g gerekse sosyal stat bakmndan ait olduu kltrel evre ierisinde st snflar temsil eden Alevi ve Snni ailelerin tercihleri de yine benzer sosyal statlere sahip aileler olmaktadr. Bu trden kirvelik ilikilerine sahip olan aileler, kurduklar dier kirvelik ilikilerinden ziyade, muadilleri ile kurduklar balarn gerektirdii sorumluluklarn yerine getirilmesine azami dikkat gstermektedirler. Zira gerek Alevilerden gerekse Snnilerden bu trden aileler, yerel sosyal hayatn rgtleniinde ve devamlln salannda nemli roller stlenmektedirler. Ekonomik ve sosyal yaamn ortaya kard ou sorunda bu aileler zm reten merkezler olarak grlmekte ve ounlukla ait olduklar kltrel gruplarn devletle olan ilikilerinde de tayin edici pozisyonlarda durmaktadrlar. te yandan Pertek civarndaki krsal yerleimlerde ikamet eden Snnilerin kendilerini evreleyen Alevi topluluklar ile kurmu olduklar kirvelikler ise yukarda

izah etmeye altmz ilikilerin tersinden okunuuna son derece ilgin rnekleri iaret ediyor grnmektedirler. le merkezindeki Snniler, yerel nfusun toplam ierisinden bakldnda aznlkta olmalarna karn, sahip olduklar kaynaklarn denetimini ellerinde bulundurduklar ve sadece ile merkezindeki nfus ounluuna sahip olduklarndan mevcut nfus eitsizliinden etkilenmemilerdir. Ancak krsal yerleimlerdeki Snni aileler iin durum farkldr. Bu aileler ile merkezindeki denetlenebilir kaynaklardan faydalanabilmekle birlikte, geim faaliyetlerini gerekletirdikleri meknlar itibari ile hkim Alevi nfus ile i ie yaamaktadrlar. Alevi ounluk gibi bu aileler de ciddi bir ekonomik gten yoksundurlar. Dolays ile krsaldaki Snnilerin Aleviler ile kurduklar kirveliklerin ilevleri ve ykledikleri anlamalar da ile merkezindekilere kyasla hayli farkllaabilmektedir. Pertekin ky ve mezralarnda yaayan Snnilerin kirvelik kurumuna olan baklar, hkim Alevi nfusun rd deerler sistemine daha yakndr. Zira bu trden ilikiler, Snni topluluun kk bir aznln oluturduu ve kaynaklarn tmn paylalmak durumunda kalnd bir gereklik ierisinde yaamsal nemdedir. Bu trden kirveliklerin esas ilevi, yaanlan meknn hkim gleri ile olan ilikilerde ortaya kabilecek olumsuzluklarn asgariye indirilebilme gayretidir:

Kardalk baka bir eydir, karndalk [kirvelik kastediliyor] baka bir ey. Yani kardatan da te senin anlayacan. Artk onun ailesi senin ailen, senin ailen de onun ailesi olur. Hatta artk yle ki karlkl kz alp verme de olmaz. Bi nevi gnah saylr (Alan Notlar: 20 05 06 / Pertek).

Bizimkiler [Snniler kastediliyor a.k.g.] genelde Aleviye sn, lr de seni vermez bakasna derler. Yani kirvelii, Alevileri byle grrler. (Alan Notlar: 22 05 06 / Pertek). Bizim kyde [Alevi ky] zamannda K. diye bir adam vard. Byle babayiit, insan azman, ok sava bi tipti Bu S.nin yars [Snni bir ky kastediliyor] bizim bu K.ya kirveydi. te alacak vercek davas olduunda, tarla davar davas olduunda K.nn bileine ihtiya duyarlard ve byle sorunlarn zerlerdi. (Alan Notlar: 16 12 2005 / Elaz). Kirvelik bizim burada [Perteke bal Snni bir mezra kastediliyor] bir eit grnmeyen himayedir. Yani sz yrede gekin, bilei, nfuzu kuvvetli kii ile kirvelik kurulur genelde. (Alan Notlar: 15 05 06 / Pertek). Bizde [Snnilerde] kirvelik kutsaldr. Farkl rf adetler ierisinde olanlar ancak bu yolla birbirlerine balanrlar. Yani ite kirveler birbirlerine ok iyi bakarlard. Hediyeliklerini esirgemezlerdi. Mutlaka hediyelikleri olurdu ve bunlar bulduklar her frsatta birbirlerine verirlerdi. Yani dini gnlerde, ziyaretlere birlikte gidildiinde bu hediyelikler eksik edilmezdi kesinlikle. stisnasz tm Snnilerin Alevi kirveleri vardr. Bu yolla balar iyice sklatrlmtr Mesela bu B.den bi ocuk [Snni] Kbrsta askerdeyken bi kaza sonucu lyor Sen o kalabal bi greydin. evreden, civardan herkes oradayd. Ben ahsen bu manzaray grnce ok duygulandm. Yani o civarda yallarn yani ayaa kalkamayanlarn haricinde herkes oradayd. (Alan Notlar: 20 04 06 / Elaz) Anlalaca zere krsal kesimlerde yaayan Snnilerin kirvelik alglar, kendilerini evreleyen hkim kltrel doku ile ok daha fazla etkileim halindedir ve

hkim ounluun algs ile neredeyse zdetir. Bu durumun nedenlerine ilikin unlar ileri srlebilir: ncelikle sahip olunan tarm arazilerinin, hayvanlarn otlak alanlarnn ve odun, su gibi temel ihtiyalarn karland tm bir evrenin Alevi ounluk ile paylalmakta olduu dikkati ekmektedir. Tarm ve hayvanclktan elde edilen rnn bir ksm evredeki Alevilerle birlikte ayn yerel pazar ilikileri ierisinde deerlendirilmekte ve bu anlamada da ortak bir sre yaanmaktadr. Mallarn retiminde ve deiim srelerinde her daim sreklilik ve canllk gsteren bir temas durumu sz konusudur. Dolays ile geim faaliyetleri erevesinde, yerel Pazar ilikileri ierisinde karlalan kimi skntlar da Snnilerin Aleviler ile paylatklar ortak sorunlar iaret etmekte ve maduriyetin ortaya kard dayanmay beraberinde getirmektedir. rnein avakl Alevi ve Snni kyllerin ounlukla yerel tccarlar ile aralarnda ciddi skntlara neden olan peynir fiyatlarnn belirlenmesi, bu trden maduriyetleri; 1990l yllarda baz rneklerinin hayat geirilmeye alld kooperatifleme giriimleri de yine maduriyeti giderme abas ierisinde aa kan dayanma, birlikte hareket etmede ortaklaa gelitirilen stratejileri iaret etmektedir. Topluluklarn bu temel yaamsal etkinliklerinde ortaklaan bir sreci paylayor olmalar, sahip olduklar Alevilik ve Snnilik kimlikleri zerinden ykselen kamplama ve olumsuz yarglar geri plana itmektedir. zellikle geim faaliyetlerinin biricik belirleyeni olduu gndelik yaamlarnn gerek ikamet ettikleri meknlarda gerekse hayvanl g yahut ehirlerdeki srelerde kesiiyor olmas da

kirvelik gibi benzer sosyal kurumlara dair tutum ve davranlarda ounluk lehine bir kaynamay beraberinde getirmektedir. Bir baka nemli etmenin ise krsal kesimlerde yaayan Snnilerin ile merkezlerindekilere kyasla Kurmanciyi gndelik yaam ierisinde daha etkin bir ekilde konumalarnda ortaya kt ileri srlebilir. Ayn dili konuan ve fakat uzun yzyllar ierisinde farkl etniklik alglar kazanm olan topluluklarn muhtemel ortak gemilerinden bugne dein yaattklar benzer geleneksel ilikiler bylelikle canl kalabilmektedir. Tm bir evrenin ve anlam dnyasnn zerine kurulu olduu dil, muhafaza edildii llerde, gemiten bugne getirilen kavramlarn ve bunlarn ierdii geleneksellemi uygulamalarn da taycln stlenmi olmaktadr. Bylelikle, farkl etniklik alglarna sahip olsalar da krsal

yerleimlerdeki Alevilerin ve Snnilerin kirvelik alglarndaki benzerlikler, dier rneklerine kyasla daha n planda durmaktadr. Bunlarn yan sra zerinde nemle durulmas gereken bir baka etmen de aznlkta olan topluluun kendisini ve geim kaynaklarnn tmn evreleyen hkim topluluk ierisinde gelitirdii varlk stratejileridir. Kirvelik, Snnilerin ierisinde yaadklar Alevi ounluk ierisinde deien tarihsel sosyal srelerde, anlam ve ilevleri genileyen yahut daralan eitli varlk stratejilerinden yalnzca birisidir fakat en nemlisidir. nemlidir, nk gemii ve ounlukla olumlanarak aktarlan yaanm rnekleri toplumsal hafzann

hatrlayabildii en uzak gemie kadar gitmektedir. Dahas, kirveliin kkleri zerine retilen inanlar, mutlak bir referans kayna olan slam Peygamberinin uygulamalar zerinde ortaklamaktadr. Bylelikle hem sahip olduu kutsiyet

zerinde hem de kendilerine rnek tekil eden ve uygulanagelen biimleri zerinde bir mutabakat salanabilmektedir. Bunlarn zerine, Snnilerin kendilerini evreleyen Alevi ounluk ile birden fazla ve zellikle bu ounluk ierisinde gerek stat gerekse g ilikilerinde belirleyici olan aileler ile kurduklar kirvelik balar daha rahat

anlamlandrlabilmektedir. Bylelikle ounlukla olan ilikilerinde, yine bu ounluun tabi olduu g dengeleri ierisinde, gerektiinde harekete geirilebilen ilikilerin yaratlmas ve srekliliin salanmas mmkn olabilmektedir. ounlukla ve yaygnlkla yaln bir ekilde dile getirilen gereke de bu olmaktadr. Kirveliin kutsiyetinin ve gemiten bugne uzanan bir gelenek olmas gibi dier faktrlerin ise bu temel ilikiyi mevcut toplumsal kurgu ierisinde yalnzca kimliklendirmekte olduu anlalmaktadr.

3.2 Kirvelik likilerinde zlmeler

Aleviler ve Snniler arasnda gerekleen kirvelik uygulamalarnn yukarda aktarmaya altmz biimleri, Tuncelinin sosyal tarihi ierisinde son derece nemli dnmlerin yaand bir baka durak olan 1970li yllara dein yaatlm olan alg ve pratiklere iaret etmektedir. 1970li yllar, gerek Trkiyenin hzl bir ekilde yaamaya balad yapsal dnmler asndan gerekse Tunceli gibi illerde farkl etniklik alglar temelinde yaanan hzl siyasallama ve toplumsal hareketlilikler asndan nemli deiimlerin ortaya kt bir zaman iaret etmektedir. Bilhassa Osmanldan Cumhuriyete

tevars eden ve Cumhuriyetle birlikte niteliksel bir srama yaayan modernleme srelerinin ekonomik ve dolaysyla sosyal alanlarda atl kald Tunceli gibi krsal kesimlerde, bu hzl dnmler beraberinde geleneksel baz kurum ve ilikilerin de deiimini getirmitir. TunceliPertekte, Alevi ve Snniler arasndaki kirvelik ilikileri de bu srecin en arpc rneklerinin takip edilebilecei konulardan yalnzca birisidir. ncelikle gen kuak Alevilerde balayan ve hzla kendi kartn farkl etmenlerle Snnilerde de var eden siyasallama, kirvelik konusunda ya gruplarna gre farkllaan iki ana eilimi ortaya karmtr.104 Ancak imdiden belirtilmelidir ki sonular itibari ile bu farkllama, yukardaki alt balkta izah edilen kirvelik ilikilerinin temelden deiimi sonucunu dourmutur. Gnmzde Aleviler ve Snnilerce kirveliin alglannn, bu temel krlma noktasndan istim alm olduu ve bugne dein yerleen bu kamplamalar zerinde ykselen benzer srelerin tekrarlar ile de biimlendii rahatlkla sylenebilir. 1970li yllar ncesinde doan ve bu dnemki nfusun orta ya ve zerindeki kesimini oluturan grmecilerin olduka nemli bir blmnn bu yllarda yaanan kamplama ve atmalar genler arasndaki kavgalar olarak kodlamalar bu bakmdan son derece anlamldr. Bu kuak, yukarda aktarlan kirvelik uygulamalarn, ierisine doduklar topluluklarn geleneksel yaaylar ierisinde renmi ve devamcs olmutur. Ancak 1970lerdeki youn ve baskn kamplama, atma srelerinde hzl bir ekilde etkisizleerek, bu yeni srecin getirdikleri karsnda geleneksel ilikilerin canl tutulmasn salayamamlardr:

104

Alevi ve Snni topluluklarda 1970li yllarla birlikte kimlik eksenli bir sre olarak balayan siyasallama, bir sonraki blmde ayrntl olarak irdelenmektedir.

 O yllarda kirvelik toptan yok olmad ama kayboldu. Yani herkes iine saklad. yle olmak durumundayd. Kimse bi sz syleyemiyordu ki Alevi ya da Snni birlikte grlenler direkt ajan damgas yiyordu Sonra sonra ortam durulduka yeniden canland ama hi bi zaman da eskisi gibi olmad tabi. (Alan Notlar: 07 01 06 / Pertek). fakat 70lerde genellikle yallar devreye girerlerdi. Arabulucu olurlard. Bunlar birbirlerini de iyi tanrlard tabi. Olaylar o dnemde hep genler arasnda kald ama ara bir kere ald Mesela bu T.liler bi gn bizim [Snniler kastediliyor] imamn yoluna kyorlar. Tabi bu da sabr taryor Dn Hocam imdi sen; Yani yal bir adam mam Yolunu kesiyorlar, Sen Aliyi ldrdn diyorlar! Yau diyor, Ben niye Aliyi ldreyim, Ben Alinin ldrld yerden geliyorum diyor. Bunun zerine salyorlar. Ama tabi bi imamn, yal bi adamn yolunun kesilmesi tabi geriyor ortam, ipleri koparyor (Alan Notlar: 15 04 06 / Pertek). O ylarda genler arasnda bi siyasi hareketlenme oldu. ou olayda da bykler araya girdi. Bi ksm zld bi ksm kald Ben lenlere de Allah rahmet eylesin diyorum Bizim Pertekte de olaylar vard ama asla yle Mara gibi olmad. Bunda, bana gre, aradaki kirveliklerin ve tabi byklerin de etkisi oldu. (Alan Notlar: 15 04 06 / Pertek)

Alevilerin ve Snnilerin, gndelik yaamlarnda karlalan sorunlarn zmnde ve toplumsal hayatn ileyiinde bu dneme kadar temel itici gc oluturan geleneksel kurumlar ve yrtcleri, yeni bir takm farkl iktidar odaklar ve sylemlerle karlatlar. Alevi ve Snni gen nfus zerinden, devlet kurumlarnn etki alanlarnn dnda kalan sosyal hayata mdahil olarak geleneksel kurumlar hzla ilevsizletiren bu yeni srete, kirvelik balar ve salad sosyal

akkanlk da kesilmi oldu. Seyitlerin, babalarn ve bulunduklar yerellerde itibar sahibi byk ailelerin toplum zerindeki yaptrm gc zayflarken; bu kurumlarn denetleyemedii gen nfus ierisinden ykselen yeni iktidar merkezleri hzla glendiler ve zamanla sosyal sreleri etkileyecek dzeyde yaygnlatlar. Kirvelik, orta ya ve zerindeki kuaklarn birbirleri ile olan etkileimlerinde ve mevcut zararlarn telafisinde yine ancak bu kesimce kullanlabilen nemli bir ara olarak kald. Ancak gen kuaklar iin durum byk lde deimiti ve en ufak bir temas dahi sz konusu deildi. Alevi ve Snni gen kuaklarla birlikte yreye tanan ideolojilerin kurguladklar yeni toplumsal rgtlenme biimleri de geleneksel kurumlarn zayflamasnda belirleyici olmutur. Sol sylem, toplumun barndaki din temelli feodal kurum ve ilikilerin tasfiyesini ngrerek Alevilerin yaamnda etkin olan seyittalip ilikilerini hedef alrken, bir yandan da gen kuaklar nezdinde eskinin yaam alkanlklarn da tasfiye etmekteydi. Snni genlerin ounlukla dhil olduklar dnemin Trk milliyeti sylemi de henz terk etmedii sekler kurgu zerinden, gelenei tasfiye edereken kirvelik ilikilerini de hedef alyordu. Daha da nemlisi, artk dman olan Alevi topluluklarla olan her trl iliki, doalnda ortadan kalkm da oluyordu. Bu durumun, gelenei zayflatan dier etkenlere nazaran yaanan krlmalardaki en byk pay almasnn biricik nedeni ise, gelenein devamclar olmalar beklenen gen kuaklarn, tam tersine gelenein tasfiyesi zerine bir ina program neren bu yeni sylemlerin yrtcleri olmalardr. Gelenek, insan kaynaklarn kaybetmitir. Dolays ile kirvelikler, sadece orta ya ve ounlukla

zerindekilerin anlam dnyalarnda, yerel hayatn ve sorunlarn zmnde kullanlabilecek bir ara olarak kalmtr. Bu kuaklarca, yaanan olaylarn genler arasndaki meseleler olarak kodlanmasnn yegne sebebi de bu grnmektedir. Yaanmakta olan sre, gelip geici bir dnem olarak alglanm ve hayatn ekonomiksosyal boyutlarnda yaanan gelimeler, gelenein gl kurumlarnca denetlenmeye allmtr. Ne ki sonu, tam tersi ynde seyretmitir. Kart ideolojiler ekseninde siyasallama, gelenein zayflamasnda nemli bir etken olmakla birlikte, bu gei dneminin temel belirleyenlerinden yalnzca birisi olmutur. Yan sra kirvelik gibi geleneksel kurumlarn zayflamasnda, ilevsizlemesinde etkili olan dier baz nemli etmenler de sz konusudur. 1960l yllarla birlikte zamanla Tunceli gibi geleneksel retim ve blm ilikilerinin hkim olduu yerlerde de hissedilen daha byk apl sermaye hareketlilii de yerel nfusun grece kapal olan Pertek ve evresinden syrlmas sonucunu dourmutur. Blgedeki yakn merkezlerde kurulan fabrikalar, Keban Baraj inaat ve arazi satlar, i ve d gn giderek yaygnlamas, yredeki ou ailenin eline geen toplu para ile ounlukla yakn byk ehir merkezlerine ve metropollere olan hareketliliini ve kk apl ticari rgtlenmeleri kurmalarn salamtr. Bylelikle yerelle ve dolays ile geleneksel kurumlarla olan balar gittike zayflayan aileler, yaanmakta olan zlme srelerine etki eden yeni kavram ve tutumlarn da taycs olmulardr. nsanlar, Pertek ve evresindeki hayattan uzaklatka, buradaki hayatn srekliliini salayan toplumsal kurum ve ilikilerin de yaptrm gc ve etkinlikleri de azalmtr.

Alevi ve Snniler arasndaki kirvelik ilikilerinin hzla etkisizlemesinin bir baka nemli nedeni de bu yllardan itibaren giderek hzlanan Snnig olgusudur. 1970lerden gnmze farkl aralklarla yaanan glerin neticesinde Snni nfus nemli oranda azalmtr. Boaltlan yerlere Alevilerin yerlemesi ve hzla yerel ekonomiksosyal hayat ierisinde ounluk haline gelmeleri ile birlikte, 1970lere dein Pertek ile merkezi ve civar krsal yerleimlerdeki Aleviler arasnda gerekleen kirvelikler de nemli boyutlarda ortadan kalmtr. Aleviler denetlemeye baladklar kaynaklar zerinden, kirvelik ve musahiplik gibi yahut daha geni anlamda ayn airetten olma ya da ortak seyit ailesine tabi olmak gibi ortaklatrc aidiyetler zerinden bu trden kirveliklere ihtiya duymamaya balamlardr. Gnmzde ise geleneksel kurumlarn belirledii sosyal hayatn nemli llerde deimi olduu grlmektedir. Gen kuaklar, ounlukla dhil olduklar Pertek dndaki sosyal yaamlarnda, kirvelik ilikilerine ihtiya duymamaktadrlar. Gnmzde kirvelik, bilhassa Perteke bal krsal yerleimlerde hlihazrda ikamet etmeye devam eden az saydaki Snni aileler ile geleneksel kirvelik ilikilerini srdrdkleri Alevi aileler arasnda eski ilevlerini nemli llerde kaybetmi olarak yaatlmaktadr. Bu tr kirvelikler de ounlukla taraflarn hala birbirini tamamladklar kaynaklarn karlkl fayda erevesinde paylaldklar, dayanmay zorunlu klan srelerde grnrlk kazanmaktadr.

3.3 Babalar ve Seyitler

Alan almas yaptmz blgedeki Snni topluluklar ierisinde 1970li yllara kadar etkinliklerini koruyabilen Kadiri Babalarn faaliyetleri 1980lerden itibaren tmyle ortadan kalkm grnmektedir. almamz sresince, bu gibi ilikilerin devam ettiini gsteren rneklerle karlamadk. Ancak, bugn 90l yalarnda olan ve bu dnemin hayatta kalan tek temsilcisi olduu srarla vurgulanan ve A. Baba olarak tannan kiiyle ksa ve verimli bir grme imkn bulabildik. A. Baba, Pertek ve muhtemelen Tuncelinin dier ksmlarndaki ou Snninin, Cumhuriyetin ilannn ardndan dahi uzun yllar ilikilerini srdrdkleri geleneksel tarikat ilikilerinin hayatta kalan son temsilcilerinden. 1970li yllarn sonlarna dein giderek azalan etki alanlar ve nfus gc ile Snni topluluklarn yzyllardr sregetirdikleri dini ilikilerin, etrafnda ekillendii yrtclerden birisi. Dhil olduu dini rgtlenmenin, Pertek yerelindeki Snni topluluklarla kurmu olduu ilikilerin ise gnmzdeki Snnilik alglarnn en nemli belirleyenlerinden birisi olduu aikr. A. Baba ve benzerlerinin Snniliin yerel biimlerinin ekilleniinde, bu topluluklarca alglannda ve srekliliinin salannda stlenmi olduklar rollerin irdelenmesi; Pertek ve evresindeki Snni topluluklarn yazsz gemilerine ve dolayl olarak blgenin toplumsal gemiine dair esiz kaynaklar iaret eder niteliktedir. Burada, A. Baba rnei etrafnda, Pertekte aralarnda alma yaplabilen Snni topluluklarn sahip olduklar din kimliklerinin alglan ve buna etki eden kimi etmenler tartlmaya gayret edilecektir. Tarikat, gnmzde yaygnlkla olumsuzlanan bir kavramdr. Demokrasi ve laiklik kart ar dinci gr ve eylemlerin odandaki bir kavram olarak ou

zaman grsel ve yazl medyada geni yer alr. Burada tarikat, ulus devletin varln tehdit eden fikir ve eylemlerin somutlat ve yayld biricik politik kurumdur. Ancak A. Baba rnei ierisinde bahsedilen ve 1970li yllara dein ounlukla Pertekin krsal yerleimlerinde gze arpan tarikat ilikilerinin, Alevi ounluun doumla birlikte dhil olduklar seyittalip ilikilerindeki tarikat kavramna edeer olduu rahatlkla ileri srlebilir. Bu anlamda tarikat, kiinin doumla birlikte ierisinde var olduu kltrel btnln paralarndan birisidir. Snrlar ve ilevleri, kiinin dhil olduu cemaatin sosyal ve maddi gereklikleri kadardr. rnein kii, herhangi bir sebepten yaad mekn terk ettiinde, tpk kirvelik gibi bu tr tarikat ilikileri de esas olarak trplenmekte ve bir sonraki kuakta byk ounlukla ortadan kalmakta yahut farkllaan alglarla ortaya kmaktadr. Tuncelide Alevi ve Snni topluluklar ierisindeki farkl kuaklarn etniklik alglarndaki eitlilik bunun en arpc rnekleridir. Alevilerin ve Snnilerin geleneksel tarikat ilikilerindeki benzerliklerin en nemli yn, bu ilikilerin getirdikleri toplumsal rgtlenme biimleri ve yine toplumsal hayatn ileyii zerinedir. Bu ilikiler ierisinde seyitlerin ve babalarn rollerinin ayrtrlabilmesi iin meseleyi iki balkta amak mmkndr:

1) Aleviler ve Seyitler: Alevilerin doumla birlikte kazandklar ve ilerleyen yalarnda kimi pratiklerle tekrardan edindikleri din kimlikleri bir dizi alt aidiyeti de ierir. Buna gre, kiinin doumla birlikte kazanm olduu din kimlii ncelikle onun dini aktivitelerin ynlendiricisi yahut sadece katlmcs olup olmadn belirler. Alevilerde seyitlik ve taliplik kimlikleri tmyle doumla kazanlmakta ve bu

statler aras sadece taliplikten seyitlie doru ya da en azndan rehberlik kurumuna geiler son derece nadir rneklerde grlebilmektedir. Seyit ailesinden olan bir kiinin taliplii ise phesiz ki dierlerinden farkl olmaktadr. Seyitlik, kutsal soyla olan bantdr ve dorudan Ali ile olan kan ban iaret eder. Bu snrlar keskin bir ayrmdr ve herkese byle kabul edilir. Kiinin din kimlii ierisindeki bu ilk stats ayn zamanda onun tm bir anlam dnyasn oluturan airet kimlii ile birlikte belirlenir. Bylelikle ierisine doduu toplulukla beraber, kii sahip olduu airete ve taliplik yahut seyitlik kimliine gre genel tutum ve davranlar kalbna girer, sosyalleir. Talibin dini ykmllkleri ounluka seyitler tarafndan hlihazrda yerine getirilmektedir. Genel Alevilik inanlar ierisinde nemli basamaklar olan ve tm bir inancn temel retilerini ve uygulamalarn iaret eden eriat, Tarikat, Marifet ve Hakikat basamaklar; Tunceli ve evresindeki Kurmanci ve Krmnacki konuan Alevilerde doumla birlikte kazanlan, (Bektailerde grlmeyen) musahiplikle desteklenen ve seyitlerle olan ilikilerle de tamamlanan bir ierikle kabul grdnden, talipler mevcut dini yaantnn pasif katlmclardrlar. Seyitlerin yokluunda, ounlukla reticisi ve devamcs olduklar uygulamalar, kutsal mekn ve canl varlklara ilikin zengin ve bir o kadar zgn pratiklerdir. Bunlarn tm ise, gndelik yaant ile i ie gemi ve esas ilevleri de gndelik yaantnn kayg ve skntlarn azaltmalar olan eitli pratiklerdir. Bu bakmdan seyitler, din kimliinin somutlat biricik yrtclerdir. Sahip olduklar kutsal kan balar ile kendilerine talip olan topluluklarn z gemileri ile aralarndaki biricik kprdrler. Bu kutsal kan, yaanmakta olan zaman ve meknda eldeki biricik veridir. Fakat hemen belirtmek gerekir ki seyitler,

taliplerinin gndelik yaantlarndaki kutsiyet mevkiini en az onlar kadar ve hatta zaman zaman ok daha fazla hrmet gren kutsal meknlarla da paylamaktadrlar. Bunlarn Tuncelideki genel ad ziyaretlerdir. Canl ve cansz eitli varlklar, yrenin zengin gemi kltr ierisinden szlp gelmekte ve bu alan zgn rnekleri ile doldurmaktadr. Her halkarda Alevi topluluklarn dini aktivitelerinin biricik yrtcleri seyitlerdir. Talipler, seyitlerinin meknlarn ziyaretlerinde bir araya gelirler ve eitli dini aktiviteler gerekletirilir. Bunlardan en nemlisi Cem trenleridir. Dini hayatn en nemli bileenlerinden olan Cem, din kimlii ile btnleik olan etnikliin vcut bulduu en duygu youn ve katlmc ritel olma zellii tar. Kadnlarn, ocuklarn ve erkeklerin birlikte katldklar bu trenler, seyitlerin kutsallklarn da

sergileyebildikleri nemli zamanlardr. Byk ounlukla Cem trenlerinde sergilenen kimi gsteriler, seyitlerin sahip olduklar keramet zelliklerinin yeniden ve yeniden retildikleri zamanlardr. Bunlar ayn zamanda her bir seyidin de sahip olduu itibarn ve muadilleri ile olan rekabetinin akbetinin belirlendii anlardr. Seyitlerin atete yrmeleri, oturmalar, kzgn sobay kucaklamalar, kor halindeki odunlar yalamalar yahut kutsal kabul edilen nesneler ile ilgili kimi pratikleri ounlukla Cem trenlerinde ulalan duygu younluu yahut coku hali ile ilgilidir. Bu pratikler, seyitlerin dhil olduklar airetlere gre de blmlenir ve o airetin sregetirdii bir gelenek olarak kabul grr. Bylelikle her bir seyidin tekrar ettii bu pratikler ayn zamanda toplumsal yaamn yeniden retilmesidir de. Keramet, dngsel bir zaman algsnda hayat bulan toplumsal yaam iersinde atalardan devralnan kutsal bir vergi olarak kabul grr ve kerameti sergileyen ile

izleyenlerin hlihazrdaki sorumluluk ve beklentilerine cevap olarak, mevcut kimlii yaanlr klar. Seyidin dini aktivitelerde gsterdii sra d pratiklerin yansra eitli retim aralarna yahut baz hastalklarna kar yazd muskalar ve kimi zaman da gsterdii saaltc uygulamalar da kerametin grnr olduu yerlere iaret eder. Talipler, bilhassa seyitlerini bu zellikleri ile tanmlarlar. Byk ounlukla, Snni topluluklar arasnda yaygnlkla bilinen ve gnmzde de rabet gren seyitler bu ynl zellikleri ile tannm olanlardr. phesiz, gndelik yaantnn temel itici glerindeki sorunlara pratik zmleri reten ve bunda genel bir baary yakalam olan kutsiyet, mevcut etniklik snrlarn da aabilmektedir. Snni topluluklarn Alevi seyitlerle olan temaslarnn biricik nedeni ve gerekleme alan da budur. Sadece dini bir aktivite olmayan Cem trenleri, ayn zamanda cemaatin i hukukunun da hayata geirildii biricik kurumdur. Cemin bu anlamda sahip olduu ilev ve kapsam hayli genitir. Gerektiinde kk cemaatin snrlarn aabilmekte ve airetler boyutunda kapsaml meselelere dair balayc kararlar alabilmektedir. Snfsal yahut dini statler burada edeer bir pozisyona denk dmekte ve cemaat ii hukuk hayata geirilebilmektedir. Cem trenlerinin ierdii dini aktivitelerin ierisinde ve sonrasnda cemaatten talep edilen sorunlarn grlmesi, bilhassa sohbet ksmlarnda, toplumsal yaamn gerektirdii sosyal ilikilerdeki sorunlarn seyitlerin hakemliinde ve ynlendiriciliinde tartld tek merciidir. Bu kurumun Alevilerin tm bir kimlik alglarndaki belirleyici yeri ylesine kuvvetlidir ki 1938 gibi topyekn bir krlma yaamlarna ramen, 1970li yllara dein gerek kendi ilerinde gerekse Snniler ile olan meselelerin zmnde bavurduklar biricik yer olma zelliini korumutur. Gnmzde dahi, kamusal boyutlarda grlmese de

yereldeki etkileri itibari ile yeniden yaanan dini canlanma ierisinde Alevilerin tekrardan Cem ve onun dorudan ima ettii yeni aktrler etrafnda mevcut sorularna eitli zmler aradklar grlebilmektedir.

2) Snniler ve Babalar Snni topluluklarn gndelik yaantlar ve anlam dnyalarn ekillendiren din alglar ierisinde, babalarn oynadklar rollerde de seyitlerden ciddi farkllklar gstermedikleri anlalmaktadr. Seyitler gibi babalar da yln belirli dnemlerinde Pertek ve evresindeki baz Snni topluluklar gezmekteydiler. Gezilerin zamanlamas, tpk Alevilerde olduu zere, tarmc topluluklarn bo vakitlerinin oald sonbahar ve k aylarna denk gelmekteydi. Bylelikle babann merkezinde olduu ve cemaatin tmnn katlmn gerektiren geleneksel uygulamalar gerekletirilebiliyordu. Babalar teden beridir dini nderliini yaptklar ky cemaatlerini ziyaret eder ve eitli dinisosyal aktivitelere nderlik ederlerdi. Daha nce de deindiimiz zere, bu pratiklerin banda zikir gelmekteydi. Kadn ve erkeklerin katlmclar olduklar bu duygu youn dini aktiviteler, ierdikleri sylem ve biim farkllklar dnda, Alevilerin Cem trenlerinin toplumsal yaamda stlenmi olduu rollerin hemen hepsini kapsamaktayd. ncelikle, youn bir duygu durumunun yaand bu trenlerde cemaat kimlii yal kuaklar iin tekrar retilmekte ve gen kuaklarn da bylelikle kimlii iselletirmeleri salanmaktayd. Zikir ertesinde gerekletirilen sohbetler, dini bilgilendirmelerin yan sra mevcut sosyal hayatn sorunlarna dair de eitli zmler retiyordu. Bylelikle Snni topluluun farkl sosyal ve ekonomik

statlerindeki yeleri bir arada, gerek kendi ilerindeki gerekse tmn ilgilendiren meselelerde tm topluluka hrmet edilen dini bir nderin huzurunda eitli zmler retebiliyordu. Bu, topluluun devamllnn salannda en nemli kurumlardan birisiydi. Zikire benzer olarak Snni topluluklarn babalar ile gerekletirdikleri bir baka duygu youn aktivite de Cenknamelerin topluca okunularnda ortaya kmaktayd. El yazmalarnn okunularnda yredeki Snniliin en ayrt edici, kimliklendirici zellikleri de aa kmaktayd. Silsile (Kutsal soy) zinciri Aliye uzanan Kadiriye tarikatlarndan herhangi birisiyle kuvvetle muhtemel bir ilikileri olan bu babalarn vaaz ettikleri Snnilik, etkin bir ekilde Ali taraftarl da tamaktayd. Bilhassa krsal yerleimlerdeki Snnilerin dini tutum ve pratiklerinde, Alevilerle olan benzerliklerinde, ayn dili konuma, ayn geim faaliyetlerini ve srelerini paylama ve muhtemel bir ortak gemiin ortak izlerini tamann yan sra toplumsal hafzada benzer dini kodlar tamalarnn da nemli bir etken olduu ileri srlebilir. Bylelikle Snniler, Alevi komular ile benzer anlam haritalarn rahatlkla retebilmekteydiler. Bu benzerliklere nemli bir etki de seyitler gibi baz babalarn da silsileleri (kutsal soy zinciri) araclyla, Peygamber soyu ile kurmu olduklar akrabalktan ileri geldii dnlebilir. Kadirilerde babalk gibi dini nderlik grevinin sadece kan ba ile gemedii bilinmektedir. Buna karn Kurmanci konuan baz Kadiri topluluklarnda, Pertekte baba olarak kavramsallatrlan dini nderlik misyonu, seyitlik olarak gemektedir ve bu durum dorudan Ali soyu ile banty iaret etmektedir (Bruniessen, 1991: 240 310). Buna gre tarikat ierisinde ancak bu kutsal soy ile

bantl olanlar eyh olabilirler. Geri kalannn ise ykselebilecei en ileri pozisyon, halifelik makam yani belli bir blgenin ve cemaatin sorumluluudur. Bu tr bir arka plan ve muhtemel bantlarn kolektif hafzalarda brakm olduu izler ve gndelik yaamn atlaklarna san davranlar, Pertekteki Alevi ve Snni topluluklar arasndaki ortak duygu dnyas yaratan faktrler olarak tartlmaya deerdir. Cenknamelerin, grmecilerin ounluunca, zikirlere nazaran daha fazla dile getirilmesi, zellikle bu Cenknamelerin okunularnda meydana gelen duygusal ve cokulu ortamlar rneklemeleri ve bilhassa Ali, Hasan ve Hseyinin cenknamelerinin okunularnda kar tarafa duyduklar fkeyi dile getirileri; yukarda bahsini ettiimiz benzeen anlam dnyalarnn oluumunda son derece etkin birer rol aldklarn gsterir niteliktedir. Bunlarn yan sra, babann yokluunda cemaatin dini yaantsnda gerekli olan imam sorunu, ounlukla babann topluluktaki rencileri yahut ileri gelen ve dini bilgilerine hrmet edilen kiilerce gideriliyordu. Ancak bu kiilerin tm bir ekilde babalar ile temas halindelerdi ya da ncesinde bir ilikileri olmutu. rnein, ya onun yannda eitim almaktaydlar ya da sosyal stat bakmndan ileri gelen ve gemiinde bylesi bir eitimden geerek dini nder konumuna ykselmi ailelerden olmaktaydlar. Bylelikle cemaat, yine kendi ierisinden, bir rehber de karm oluyordu. Babalarn ve rehberlerin yan sra Snni cemaatin, bilhassa krsal yerleimlerde Aleviler ile daha fazla temas edenlerin, din alglarn tamamladklar baka baz pratikler de vard. Bunlar tpk Alevilerde olduu zere, ziyaret olarak da tabir edilen, eitli kutsal meknlarda ortaya kan uygulamalardan olumaktayd. Bu

meknlara ait sylenceler, hakknda rivayet olunan gemi ve gncel rnekleri ile keramet anlatlar, evrelerinde rl deerler sistemi ve uygulamalar Alevilerin ve Snnilerin hemen hibir fark grlmeksizin gerekletirdikleri dini aktivitelerdi. Ziyaretlerin yan sra ocak olarak tabir olunan ve Snnilerde olduu kadar Alevilerde de grlen ve ounlukla saaltc kimi glere sahip olduklarna inanlan kiileri ziyaretler; babalar ve rehberlerinin dnda kalan dini yaantnn nemli aktrlerinden bir bakasyd. Tuncelide Ocak kavram, Tunceli dnda kalan Alevilere ve Snnilere gre deiebilen ieriklerle kullanlmaktadr. Bunun bir rnei de Tuncelili Alevi ve Snnilerin Anadoluda yaygnlkla kullanlan anlamnn dnda kastettikleri kutsal emanetlerdir. Tmyle Alevi ocaklarnda bulunan bu emanetler, ilgili ocan dhil olduu seyit ailesinin kutsal atas ile ilikilidir. Bu anlamda, Snni cemaatin kendilerini evreleyen hkim sosyal evren ierisinde kutsiyetine istisnasz ve koulsuz inanlan, itibar edilen ve kerametleri geleneke yaatlan kutsallk, mevcut etniklik snrlarn rahatlkla aabilmektedir. ou Snninin din algs ierisinde kutsal emanetler olduka nemli yerler tutmaktadr. Babalarn de en az seyitler kadar itibar ve saygnlk kaynaklar vard ve bunlarn en nemlisi sergiledikleri eitli kerametlerdi. Bylelikle, bir anlamda, kitabi dinsellii rettikleri ve bulunduklar dnemde uygulaycs olduklar dini yaant ierisinde kendileri ile benzer ilevleri paylaan ziyaretler ve itibar edilen dier kutsallklar karsnda bir nevi varlklarn pekitirmi oluyorlard. Babalarn kerametlerinin grnrlk kazand iki ana biim olduu ileri srlebilir. lki babann kendi iradesi dnda grlen kerametlerdir. Baba, bunun iin zel bir aba sarf etmez yahut niyetlenmez. Keramet, babann etrafnda

kendiliinden ekillenir ve bu durum kyllerce mutlaka fark edilir. rnein baba ziyareti esnasnda bir aileye yardm maksad ile tarlasnda almsa ve o tarla standartlarn zerinde rn vermise, bu durumun yegne sebebi tarla ile temas eden babann mbarek varldr. Benzer ekilde, babann kyde ikamet ettii sre ierisinde, kyde sra d gelimeler yaanm ise bunun da sebebi bellidir. Burada bereket kavram zellikle nemlidir. Babann kyde kald zaman zarfnda, temas ettii kiilerin ilerinin rast gitmesi, evlerin gelir kaynaklarndaki art gibi olaylar, dorudan bu kavramla ilintilendirilir. Bu durum, dorudan babann kutsiyet ve itibar derecesini belirler. Bazen yle boyutlara ular ki civar Aleviler de bu kaynaa ulamada bir saknca grmezler. Bu durum birazdan aktaracamz zere, tersi ynde, Snniler ve Seyitler asndan da geerlidir.105 kincisi babann kyllerin istekleri zerine yazdklar muskalar yahut okuduklar dualar zerine gerekletiine inanlan kimi olaylardr. rnein baba huysuzlaan bir hayvan iin muska yazmsa yahut srekli ba arlar eken birisine benzer ekilde muska yazm ya da dua vermise ve bunlarn sonular mspet ise keramet babadadr. Buraya kadar aktarlan seyittalip ve babamrit ilikilerinin esas olarak 1970li yllara kadar yaatlan biimleri olduklar tekrar ifade edilmelidir. Yine bu ereve erisinde, babalarn ve seyitlerin son derece ilgi ekici karlkl ilikilerine deinilecek olursa unlar sylenebilir:

3.3.1 Rekabet
105

Bereket ve Keramet kavramlar zerine verimli analizler ve bunlarn Babalar gibi tarikat yrtcleri ve cemaatle olan ilgileri iin bkz. Atay, 1996: 42 43 ve Bruniessen, 1991: 255.

Alevi ve Snni topluluklar uzun yzyllar boyunca i ie yaadlar ve bylelikle kltrel temas halinde oldular, etkiletiler. Seyitler ve babalar da bu etkileimin en zgn bileenlerindendi. Gerek seyitler gerekse babalar, ncelikle doal olarak dini nderlik misyonlarn yerine getirdikleri kendi topluluklarla etkileim halindelerdi. Ancak ayn zamanda da farkl topluluklar ierisinde zaman zaman eitli faaliyetlere bulunuyorlard. Kimi zaman babalar, Alevi kyllerin ilgilerine muhatap oluyor kimi zamansa seyitler Snni kyllerin eitli istekleri ile karlayordu. Bazen de bu dini nderler, doktrinlerini yaymak amac ile farkl topluluklara eitli ziyaretler gerekletiriyor ve hatta eitli keramet gsterilerinde bulunarak onlar etkilemeye alyorlard. Seyitler ve babalar zelinde durumu biraz daha amak istersek unlar syleyebiliriz:

1) Seyitler: Seyitlerin, muhtemel bir balang olarak 12. yzyldan, kesin bir son olan 20. yzyln ilk yarsnn sonlarna kadar, yaattklar zgn yaplar ve ierisinde yer aldklar sosyo-kltrel yap, 1938 ile birlikte alt st oldu. Aa ve seyit ailelerinin birou ldrld ve geri kalanlarn tm srgne gnderildi. Yeni toplumsal yap bu iki iktidar ve sylem odann yerini alarak, Tuncelide yaayan topluluklar ulusdevletle ve onun toplum kurgusu ile btnletirdi. Aalarn ve seyitlerin dndaki topluluk yeleri de kitleler halinde ayn akbetlere urad. Bu tarih, bugnk Tunceli

ve civarndaki Alevi topluluklarn yzyllar boyunca yaattklar kltrel dokunun krld bir nokta oldu. Aalar, bir daha geri dn olmamak zere toplum hayatndan silindiler. Seyitler ise, sahip olduklar kutsiyet alglar ve daha da nemlisi bu alglar yaatabilecek dzeyde nfus gcne, kolektif hafzaya ve ortak mekna sahip kyller sayesinde zamanla toparlanabildiler. Ancak elbette ki 1938 sonras seyit talip ilikileri asla eskisi gibi olmad. Seyitler, her daim otoritelerini eitli devlet kurumlar ile paylamak durumunda kalm ve teden beridir zayf olduklar kent meknlarndaki etkinliklerini ounlukla yitirmi olsalar da, daha ziyade krsal yerleimlerdeki Alevi nfus ierisinde eski glerine neredeyse kavuabildiler. 1970lerin sonlarna gelindiinde, zellikle krsalda, devletten daha etkili iktidar odaklar konumundaydlar. Geni kitleler, 1938 ncesindeki gibi seyittalip ilikileri ierisinde tekrardan rgtlenmiti ve otoriteleri bilhassa orta ya ve zeri insanlarda son derece etkili idi; her ne kadar bu tekrardan ina edilen geleneksel kurum ve ilikilere ok daha ciddi darbeler vuracak bir gen kuak ile birlikte atma halinde olsalar da. Gerek 1938 ncesinde gerekse sonrasnda seyitlerin kendi topluluklarnda olduu kadar farkl topluluklar ierisinde de eitli dini faaliyetler yrtm olduklar bilinmektedir. Zira seyitlerin bu blgedeki ilk akrabalar ve bu akrabalarn dahil olduklar tm bir 12., 13 ve hatta 14. yzyllarda ki muadilleri, gnmzde bir inan biimi olarak yaayan Aleviliin oluumunda belirleyici roller stlenen misyoner dervilerdi. Bu dini nderler de ounlukla ger ve yar ger topluluklar ile onlar gibi devlet otoritesinin ve yayd yerleik kltrn uzanda eski inan biimlerini koruyan topluluklar ierisinde rgtleniyorlard. Tunceli, Anadoluda bu

tr zgn inan yaplarn 20. yzyla kadar yaatabilen nadir rneklerden birisiydi. Bylelikle seyitler, atalarndan devraldklar misyonu giderek daralan alma alanlar ierisinde icra etmeye devam ettiler. nce Seluklu ardndan Osmanl merkezi devletleri glendike greceli olarak faaliyet alanlar da darald. Tanzimatn ardndan ise Tuncelili seyitler gittike daralan bir alanda faaliyet yrtmek durumunda kaldlar. Tm bu sreler ierisinde seyitler, gerek kendi taliplerinin ounluu oluturdu alanlarda gerekse taliplerinin aznlkta kald cra kelerde faaliyetlerini yrtrken, bu topluluklarn iersindeki aznlklarla yahut evresindeki farkl topluluklarla temas hi kaybetmediler. Kendileri gibi seyit olan baka airetlerin talipleri iersinde dini faaliyetler yrtmemekle ve bu konuda bir mutabakata varmakla birlikte; kendilerine balayabilecekleri topluluklar konusunda ise hibir zaman geri durmadlar. ou zaman da bu faaliyetlerinde baarl sonular elde ettiler. Alanda karlalan ve zellikle krsal yerleimlerde ikamet eden orta ya zeri Snni grmecilerin de birebir tanklklar ile bu tr faaliyetlerle, yakn gemi ierisinde de sklkla karlalmtr. Baz Snniler, kendilerini de civarda dzenledikleri cemlere katan ve bu cemlerde eitli keramet gsterilerinde bulunan seyitlerden bahsetmilerdir. zellikle ya hayli gekin bir grmeci, katld bylesi bir cemde scaktan pul pul olan sobay kucaklayan ve yalayan bir seyitten bahsederken tekrardan o gnk hissiyat ierisinden, hayretle aktarmtr. Seyitlerin bu faaliyetleri geride braktklar uzun yzyllar ierisinde sadece Snni topluluklardan deil, bir zamanlar yrenin etno-kltrel haritasnn

bileenlerinden olan dier baz topluluklardan da kendilerine yeni talipler edinmilerdir. Ancak bu faaliyetlerinde kesinlikle yalnz deillerdir.

2) Babalar: Babalar da seyitlerin Osmanldan Cumhuriyete geile birlikte yaadklar dalma srecine benzer bir dnem yaamlardr. Ancak aradaki fark, babalarn seyitlere nazaran bu sreci daha erken ve ok daha farkl boyutlar ile yaam olmalarndadr. Trkiye Cumhuriyeti Devleti, kuruluunun ardndan giderek artan bir hzda yeni devleti laikletirme ve sosyal hayat seklerletirme politikalarna hz vermitir.106 Osmanl devlet kurumlarnn tasfiyesi ve UlusDevletin bu erken dnemlerinde yeni devlet kurumlarnn inasnda ve ileyiinde ok daha kat bir ekilde hayata geirilen laikleme hamleleri, beraberinde sosyal yaamda da nemli deiimleri getirmitir. Feodalteokratik Osmanl hukuku, burjuva hukuku ile deitirildike bu hukuk sistemlerinin zerinden kalknd yerel dinamikler de iktidar pozisyonlarn yitirmilerdir. Yerel tarikatlar ve benzeri tekke rgtllkleri hilafetle birlikte nihai olarak kaldrldklarnda birou faaliyetlerine devam edebilmekle birlikte esas ilevlerini ve tad geleneksel hviyetini de yitirmitir. Alan almamzda, babalarn dhil olduklar yerel Kadiri tarikatna dair daha derinlikli bilgiler edinilememise de kuvvetle muhtemeldir ki bu rgtlenmeler de Osmanl dneminde yrede hkim iktidar ve hukuk mercii olan resmi makamlarn dnda faaliyetler yrtmekteydiler. Zira bu babalarn Osmanl kurumlar ile olan bantlarna dair herhangi bir gnderme bulunmamaktadr.
106

Laiklik ve Seklarizm kavramlarnn Trk Ulus Devletinin kurulu sreci erevesinde tartan faydal bir makale iin bkz. Arcan, 2007: 38 67.

Cumhuriyet sonrasnda ise dier tm tarikatlar ve faaliyetileri gibi bu babalar da uzunca bir dnem krsalda faaliyet yrtmenin avantajlarn kullanm grnmektedirler. nk babalarn, cumhuriyetin ardndan yaam olduklar herhangi bir engellenmeye dair de bir veriye rastlanmamtr. Babalarn cumhuriyet dneminde yaadklar temel problemin, yeni devletin din hizmetlileri ile aralarnda yaadklar baz sorunlar olduu anlalmaktadr. Aadaki rnek, bu gei dneminin birok ayrntsna k tutuyor grnmektedir;

Cumhuriyetin erken dnemlerinde Pertek Mftl P.ye [Bu dnemlerde Snnilerin ounlukta olduu nemli bir yerleim birimi] bir imam atar. Fakat grmecilerin ekseriyetle belirttiklerine gre bu imamn gemii karanlktr. Yani soy olarak Snni deildir. Hakknda Ermeni dnmesi olabilecei ynnde iddialar mevcuttur Bu hocann imamlk yapt camiye bir gn M. Baba urar ve imamn namaz kldrmak iin camiye geldiinde aznda sigara olduunu grr. Bunun zerine cemaatle birlikte deil de kendi bana namazn klar. Namazdan sonra imam derhal babann yanna gider ve neden byle davranm olduunu sorar zira bu baba yrede olduka nl ve rabet gren birisidir. Bu durum imamn sosyal varl iin her anlamda byk bir tehdittir. Baba namaz arkasnda klmadn nk kendisinin abdestsiz olduunu syleyince imam hiddetlenir ve bunun bir iftira olduunu syler. Ancak baba, aznda sigara ile girdiini grdn iletir. Bu durum, baba iin kabul edilemezdir ve tartmaya da ak deildir. Baba kararn vermitir ve cemaat bu vakitten sonra imam hakkndaki fikirlerini netletirir: Kendisi muhtemelen Rafzi (Alevi) olmaldr. Baba Pertek mftsne gider ve imamn grev yerinin deitirilmesini syler (Alan Notlar: 21 06 06 / Elaz).

Yukardaki anlat, yerel Snnilerin szl hafzalar ile bugne tanan ve erken Cumhuriyet dnemi ierisinde babalar ile bu erken dnemdeki din kurumlar arasndaki ilikileri aktarmaktadr. Bu ilikiler, Osmanl dnemindeki genel ileyii yitirmi olduundan ve muhtemelen babalarn da bugne dein yasal olarak getirdikleri faaliyetleri bu kurumlar karsnda yasad bir pozisyona

srklendiinden arada belirgin bir mesafe aa km olmaldr. Zira bahsi geen olay ierisinde imamn Ermeni kkenli olduu yahut da bu yknn soyu bozuk imam olarak adlandrlmasnn, bu saflamann yerel Snni cemaat ierisindeki bir tezahr olmas kuvvetle muhtemeldir. Snni topluluklar, bilhassa krsal

yerleimlerdekiler ve Pertekin yoksullar, phesiz ki geleneksel ilikilerinin devamclar oldular. Bu durumda, dikkate aldklar ve takip ettikleri merkezler de yine hlihazrda kendilerini ziyaret etmeye devam eden babalar oldular. Bylelikle oluan toplumsal bask da ad geen imamn grev yerinin deitirilmesi ile sonuland. Dikkati eken bir baka nokta da babalarn Pertek mftl gibi devlet kurumlarn etkileyebilecek dzeyde gce sahip olulardr. Ancak yukarda da aktardmz zere, bu etkinin kayna geleneksel ilikilerinin kitlesel takipilerinden gelmektedir. Cumhuriyetin erken dnemlerinde bu civarda Snni topluluklar ierisinde faaliyet yrten dini nderlere ilikin takibat ya da kovuturma yapldna dair bir veriye ulamadk. Babalarn etkinliklerinin, balangta Cumhuriyetin din kurumlar ve grevlilerince doldurulduu anlalmaktadr. Babalar da tpk seyitler gibi etkinliklerini esas olarak devlet denetiminin uzandaki krsal yerleimlerde

srdrmlerdir.

Nitekim

1970lerin

sonlarna

gelindiinde

dahi

krsal

yerleimlerdekiler zerindeki etkileri rahatlkla grlebilmektedir. Babalar hakknda ulalabilen anlatlarda da karlald zere, tpk seyitler gibi zaman zaman babalarn da kendilerini evreleyen hkim ounluk ierisinde irad faaliyeti yrttkleri anlalmaktadr. Bu tr faaliyetler ierisinde seyitlerin dorudan Snni topluluklar ziyaret edileri, eitli sohbetlerde ve gsterilerde bulunmalar ile karlalabilirken, babalarla ilgili bu trden ak bir propaganda faaliyeti ile karlalmamtr. Babalarn, Alevi topluluklarla ilgili dolayl faaliyetleri onlarn kendilerini evreleyen Alevilerin hrmet ettikleri seyitler ile olan rekabetlerinde ve boy lmelerinde aa kmaktadr:

M. Baba seferberlikte tam 27 yl askerlik yapm bir insandr. Bu yllarn bir ksm da burada Pertekte Alevi kyller arasnda gemitir. Kendisi jandarmadr. Bylesi bizamanda, bi gn Alevi kyndedir Kye bakan Alevi Dedede oradadr ve meclistedirler. Baba, Alevi Dedenin yorumlarndan rahatsz olur ve ev sahibine yatmak istediini syler. Yani orada tartmak istemez. Bunun zerine Dede Neden yanmzdan kayorsun? Beenmedin mi anlattklarmz? dediinde bu sefer cevap verir ve bir ihtilaf durumu doar. M. Baba, Alevi Dedeyi bir nevi keramet gsterisine davet eder; kyllere byke bir ate yaktrr ve ierisine iki de kl koymalarn ister. Ardndan Alevi Dedeyi burada kl oynamaya davet eder. Alevi kyller de srarc olurlar ve Dedelerinin de buraya girmesini isterler. Tabi ki M. Baba atein ierisine girmitir ve kor paralaryla oynamakta, azna alp brakmaktadr. Fakat Alevi Dede geri durur ve M.

Babaya vallahi biz haddimizi bilmemiiz der (Alan Notlar: 21 06 06 / Elaz).

Baba, tartmaktan ziyade ak ekilde seyidi kendi topluluu huzurunda ateten bir snava davet etmektedir. Mesaj son derece aktr. Bu sylence bilhassa krsal yerleimlerde kalan yahut krsal yerleimlerle halen ilikisi olan Snnilerce yaygnlkla bilinmektedir. Babalarn ahsnda somutlaan din kimlii ve ima ettii dnyevi kurgu, bu tr sylenceler dolaym ile kendilerini evreleyen ounlua kar hakikati iaret etmekte ve dolayl olarak bu hakikate geie dair de bir mesaj gndermektedir. Tpk Alevi seyitlerin dorudan Snni topluluklar karsnda sergiledikleri benzer davranlarda olduu zere. Anlalan odur ki Snni ve Alevi topluluklar, kendi dini nderleri zerinden, sahip olduklar kimliin belirgin kyaslamasn ve teki balamnda mutlak geerliliini rekabeti bir ekilde retmektedirler. Seyitlerin yahut babalarn farkl topluluklardan insanlar etkilemelerinde, dolayl olsa da vazife gren bir baka faaliyetleri de gerek gezileri esnasnda gerekse srekli ikamet ettikleri evlerine gelen ziyaretilerinin talepleri zerine yazdklar muskalar yahut verdikleri dualardr. Bylelikle insanlar ve retim aralar zerinde saaltc, bereketi arttrc olaylara neden olanlar, gerek kendi topluluunca ve gerekse dierlerince daha fazla hrmet grmekte, sznn geerlilii artmakta ve dolays ile etki derecesi de kuvvetlenmektedir. Babalarn 1970lerin ardndan blgeden uzaklamas ile birlikte bu trden faaliyetlerin tek temsilcilerinin seyitler olarak kalmas; yukarda verilen trden gsterilerden etkilenerek kar tarafa meyleden rneklerin ounlukla Snnilerden Alevilere doru olmasn salam olduu anlalmaktadr.

Benzer ekilde Alevilerde ve Snnilerde bulunan Ocak kurumunun ileyiinin de ounlukla Snnilerden Alevilere doru bir meylediin nemli sebeplerinden birisi olduu ileri srlebilir. Snnilerde ocak kurumunun babalarn tadklar muhtemel kutsal soy bantlar ile dorudan bir ilgisi bulunmamakla birlikte bylesi bir yetenee sahip olabilmeleri de olasdr. Ancak babalardan daha ziyade Snni cemaat ierisinde belirli ailelin gemiten beridir tadklar spesifik zellikleri olarak kabul grr Ocak kurumu. Bu sebepten Alevilerden bu ocaklara gidiler olduunda, orada karlalan Tanr vergisi yeti, ounlukla Snniliin deil bizzat o ailenin bir marifeti olarak alglanr. Hatta grmecilerin nemli bir ksmna gre bu yetenek, ailenin uzun yzyllardr sregetirdii bir meslein sonucunda ortaya kmtr. Alevilerde ise ocak kurumu, seyit oca kavram ile btnleik bir algya sahiptir. Benzer saaltc yahut bereketi arttrc, dertlere ifa reten kiiler yahut cansz nesneler, dorudan seyit ocana yani kutsal soyla ilikili kiilerle ya da onlarn emanetleri ile ilgilidir. Bu bakmdan, Snnilerden bu ocaklara gelip beklentilerinin zerinde sonular elde edenler, Alevilie meyledebilmekte ve hatta bu ocaklara da balanabilmektedirler. Burada dikkat ekici olan, Alevi ocaklara olan bu rabetin Pertekten ziyade Elaz gibi yakn civar ehir ve ile merkezlerinden oluudur. Ne ki 1970ler gerek seyitler gerekse babalar asndan Cumhuriyetin ardndan tekrar toparlayabildikleri etkinliklerini ya da giderek daralsa da srdrebildikleri faaliyetlerini kkten deitirecek yahut ortadan kaldracak gelimeler ile rlecektir.

3.3.2 Babalarn ve Seyitlerin Ortak Kaderi

Trkiye Cumhuriyeti ulusdevletinin kuruluu ve inas, ulus devlet tipi toplumsal rgtlenme modellerinin tarih sahnesinde grld Avrupa rneklerinden baz zgn farkllklar ile ayrlmaktadr. Bu farkllklar, ayn zamanda babalarn ve seyitlerin 20. yzyln sonlarna ve hatta bugnlere uzanan yklerinin de nemli bir belirleyenidir. Trkiye Cumhuriyeti, kuruluundan bugne dein hibir zaman tam olarak feodal retim ilikilerini ve bunun dorudan sonucu olarak feodal toplumsal yapnn baz dinamiklerini tketememitir. Tam tersine, Osmanl devlet sisteminin ve bu sistemin teokratik meruiyetinin yerine koyduu ulus ideolojisini yine benzer dini sylemlerle kuvvetlendirme yolunu tercih etmitir. Ekonomik planda tam anlam ile kapitalistleememe, her daim byk toprak mlkiyetine ve buna bal feodal toplumsal ilikilere sahip kesimlerle devlet brokrasisini paylama; tasfiye edilemeyen feodal kurumlar dnemsel politik varln garantisi olarak grme ve faydac yaklamlarla bu kurumlarn toplum ierisindeki etkinliklerini arttrma, Trk modernleme hamlelerinin barnda tad yaln gerekler olagelmilerdir. Bu kapsam ierisinde babalar, Osmanl hukukuna temel olan feodal teokratik toplumsal sistemin deiimini yereldeki yeni resmi yetkililer nezdinde

kabullenmemi yahut belirgin sorunlar yaam olsalar da Trk modernlemesinin kapsad zgn (Trkletirilmi) slami kimlik ile kolaylkla btnletiler. Bu, iki ynl bir etkinin sonucunda oldu.

lki, yredeki Alevi ve Snni farkllklarnn ayn zamanda Krtlk ve Trklk olarak kodlanmasndan ileri geliyordu. Ulus kimliine gei, Kurmanci konuan Snniler (yereldeki dier adlaryla Trkler) iin sorunsuz bir kabulleni oldu. Bylelikle Trk yurttalnn iselletirilmesi, babalarn da ierisinde yer aldklar topluluklar iin herhangi bir deiim yaanmakszn geilen bir kimliklenme evresiydi. kincisi ise Trk modernlemesinin ierdii Trkletirilmi slami kimliin basknl ile ilgiliydi. Bylelikle babalar, vaaz ettikleri dnyevi hayatn gerekletirilmesinde tpk Osmanlda olduu gibi temel bir meruiyet ve gvence zemini yakalam oluyorlard. Elbette ki tm bunlar sorunsuz gelimedi. Yeni devlet, kendisinden ve kurumlarndan baka hibir alanda ortak kabul etmiyordu ve Diyanet, din alanndaki resmi biricik kurumu idi. Cumhuriyetin erken dnemlerindeki tavizsiz laikleme ve seklerleme hamleleri beraberinde, sonraki meyvelerini ok partili sisteme geite verecek olan baz tepkileri de getirdi. Gei ani olmutu ve bu durumun yereldeki tezahrlerine uyum salamak o kadar kolay olmayacakt. Yukarda aktardmz imam ve baba rnei, bunun toplumsal hafzaya ilenmi son derece arpc bir rnei olarak da okunabilir. Sonu olarak, babalarn etkinlii ilerleyen yllar ierisinde giderek artan bir ekilde krsal meknlara doru yayld. Kendilerini var eden krsal yerleimlerdeki Pertekli Snnilerin 1970li ylarn sonlarna dein, azalarak da olsa, buralarda hemen hi deitirmedikleri geim biimleri ile yaamalar, babalar da bu tarihe kadar tad.

Ancak tam da bu yllarda st ste gelen bir dizi gelimenin sonucunda babalar ve onlarn biricik varlk sebepleri olan Snni topluluklar hzla blgeden g ettiler ve bylelikle bir dnem, son rnekleri ile birlikte kapanm oldu. 1950lerin sonlarndan itibaren balayan i ve d g; 1970li yllarda yapm tamamlanan ve su tutmaya balayan Keban Baraj Gl neticesinde yaanan arazi satlar ve gler; yine bu yllarda etniklik alglar temelinde yaanan siyasiideolojik kamplama ve atmalar, Snni nfusun zaman zaman kitlesel glerine neden olan en belirgin nedenlerdi. Bu gler neticesinde, babalarn merkezinde olduu gelenek, ciddi bir insan kaybna urad ve onu srdrecek cemaatten yoksun kald. Geride son derece az saydaki baz aileler kalmt. Ancak, babalarn merkezinde olduu gelenee esas ykc neden, gen kuak Snnilerin bu yllarda Elaz ve bilhassa baka illerde okuduklar niversitelerde edindikleri ideolojilerden geldi. Snni genlerin ok az sol ile tanm olarak geri dnd. nemli bir ksm Trk milliyeti syleminin etkisi altndayd ve yine kk bir aznlk slami bir vurgunun n planda olduu fikirler tayorlard. Gelenei darbeleyen fikirler yalnzca bu gen kuaktan gelmedi. 1970lerin ortalarndan itibaren hemen tm Trkiyede grlen hzl bir rgtlenme sreci ierisinde yaanan kamplamalar ile evre illerden de etkilendi. Bu illerin banda da sa glerin hkim konumda olduu Elaz il merkezi geliyordu. 1970li yllarn sonlarna doru, gelenein asli tayclar ve aktarclar olmalar beklenen gen kuaklarn nemli bir kesimi bu geleneksel tarikat ilikilerini reddettiler. Bu, byk oranda henz slami sylemin etkisi altna girmemi ve kurgulad toplum yapsnda sekler tonlar tayan hkim Trk milliyeti

syleminden ileri geliyordu. Hlihazrda insan potansiyelini nemli oranda yitirmi olan babalar ve cemaat, genlerin gelenei kendi kurgularnca devam ettirmek istemeleri ile nihai darbeyi de alm oluyordu. Gelenein hzla trplenmesinin bir baka nedeni de yine bu yllarn sonlarna doru giderek atan atmalar oldu. Her iki kesimden, gelenein tad deerleri ve dolays ile seyitler ve babalar ile ileri gelen aileler gibi topluluk ii iktidar merkezlerini tanmayan genlerin younlaan saldrlar karsnda bu eski hayatn ve aktrlerinin fazlaca bir hkm kalmad. Gndelik yaamn alt st oluu sonucu ilevsizleen bu geleneksel kurumlar ve aktrleri, sonraki kuaklarda neredeyse hi bilinmediler. Seyitler de uzun yzyllar boyunca rekabet halinde olduklar babalardan farkl bir sre yaamadlar. Hatta denebilir ki seyitler, babalara nazaran kendi gen kuaklarndan ok daha fazla ykc etkilere maruz kaldlar. Sosyalist ideolojinin ngrd toplumsal rgtlenme biimleri ve mevcut koullarn eitliliine gre salk verdii mcadele yntemleri bu kuaklarca 1970lerin Tuncelisinde hayata geirildiinde karlarnda bulabildikleri snfsal tekiler sadece seyitlerdi. Tuncelide geni tarm arazileri olmad gibi byk toprak aalar da yoktu. Aalk, 1938le birlikte esas olarak ortadan kalkmt. Kk apl sanayisi dahi olmayan Tuncelide, taliplerinden ralk toplayan seyitler, snf mcadelesinin biricik tekileri oldular. Bylelikle, bir yandan yerli Snniler ierisinde rgtl sa partilere ve devletin kolluk glerine kar mcadele yrtlrken bir yandan da halk seyitlere ve din ideolojisine kar rgtlendi (Munzurolu, 2004). Bu abalarn tm genel bir sonu olarak, Alevi gen

kuaklarn olduka nemli bir blmnde seyitlerin ve temsil ettikleri geleneksel dini ilikilerin tasfiyesi sonucunu dourdu. Seyitler ve babalar, Cumhuriyet gibi kkl bir yapsal deiimin her biri asndan greceli ykc etkilerine direnebilmi ve aabilmilerse de barnda yetitikleri topluluklarn dourduu ve kendilerini sonrakilere aktarmalar beklenen gen kuaklarca, dn olmamak zere geleneksel uygulamalar ile birlikte gnmzn yal kuaklarnn kolektif hafzalarna mahkm edildiler.

3 . 4 Ziyaretler

Alevi ve Snni topluluklarn inan pratiklerinin nemli bir ksmn da seyitler ve babalar gibi dini nder ve kurumlardan arta kalan alanlar dolduran ve yaygnlkla ziyaret olarak adlandrlan kutsal mekn kltleri tamamlamaktadr. Bu alt blmde, ziyaret kltleri etrafnda rlen deerler sistemi ierisinde Alevi ve Snni topluluklarn gsterdikleri benzerlik ve farkllklar, eitli tarihsel ve sosyal belirleyenler nda tartlarak, Pertek ve evresindeki Snni topluluklarn dini kimliklerinin yerel boyutlar, ziyaret kltleri ekseninde irdelenmeye

allacaktr. Ziyaret kelimesi gnmzde yaygnlkla birisini/birilerini ya da belirli bir mekn grmeye gitme anlam ile kutsal kabul edilen bir mekna, belirli amalar dhilinde, birtakm dini pratikleri uygulamaya gitme gibi farkl bir anlam da kapsayacak biimde kullanlmaktadr.

Tunceli-Pertekte ise ziyaret kavram, gerek Alevilerce gerekse Snnilerce dorudan doruya, kutsal kabul edilen bir mekn ile Alevi yahut Snni bir oca, ocaktaki kutsal nesneleri iaret ederken; ziyarete gitmek ise ilgili kutsal mekn, belirli amalar dorultusunda, birtakm ritelleri uygulamak iin gitmek anlamnda kullanlmaktadr. Ziyaret ve ziyarete gitmek, belirli birtakm yasaklar ve yaplmas gerekenlerle zdeen bir algsal snrllk ierir. Ziyaret, kutsaldr ve bu kutsaln snrlar son derece keskin gereklilikleri vardr. Tm bu koul ve yasaklarn biricik denetleyicisi ve gerektiinde cezalandrcs ise topluluktur. Alevilerde ve Snnilerde bu denetim ve ayn zamanda eitim mekanizmas benzer ekillerde ilemektedir. Son derece ilgi ekicidir ki Tunceli ve evresindeki ziyaret kltlerinde kutsal olann ziyaretilerine ngrd belirli ibadet kurallar yoktur. Bu sebepten, ziyaretlerdeki uygulamalarda zengin bir eitlilik grlr. Ziyaret, konuklarn ve onlarn pratiklerini birtakm tabularla evreler. Tabularn ierisinde kalan alanda ibadet, neredeyse kiinin tarzna dek genileyebilmektedir. Bu durumun yegne sebebi hkim Alevi ounluun merkezi

kurumlamalardan yoksun dinsellik algsdr phesiz. Snnilerin, bilhassa krsal yerleimlerde yaayanlarn, yrenin yaad kkl sosyo-politik deiimlere kadar yaattklar geleneksel yaam ierisinde, Alevilerin dini yaantlar ile bu planda hemhal olduklar rahatlkla ileri srlebilir. Bir zaman sonradr ki Snnilik, sosyopolitik sreler ierisinde ieriini deitirmeye baladka, kitabi dinsellik ekseninde kabul edilmeyen bu davranlar terk edilmeye balanm ve hatta belirgin bir tavr da ortaya kmtr.

Alevilerin ve Snnilerin ziyaretlerde sergiledikleri belli bal pratikler yle sralanabilir: kayalara yahut aalara bez, iplik balama; beik ve bebek eklinde bez ve tahtadan yaplma nesneler brakma; su ime, suyla vcudun eitli yerlerini ovma, suyu kapta muhafaza ederek gtrme; dua etme, yksek sesle yakarlarda bulunma; ziyaretlerdeki kutsal nesneleri ve mezarlar pme; mezarlarn etrafnda belirli saylarda dnme; kayalara yahut duvarlara ta yaptrma, ta toplama ve muhafaza etme, bakalarna gtrme, talarla belirli ekiller yapma, byk kaya ktlelerinin arasndan geme ya da onlara bir sreliine temas etme; ziyaretin belirli yerlerinden kum alma, bunu zerinde tama yahut kk bir miktarn yutma; mum, ralk yakma; ziyaretin belirli yerlerine yiyecek brakma, getirilen yiyeceklerin bir ksmn dier ziyaretilere datma ve datlanlar toplama; ziyarete para brakma, braklan paralar toplama ve saklama (bu para harcanmaz) ile ziyaretilere para datma ve datlan alma (bu para harcanabilir); kurban kesme, arka ayaklar hari tmn datma ve datlan etlerden bir miktarn alma; ziyaretlerde geceleme yahut gnbirlik gidilerde rya grmek iin uyuma; ziyaretlere fotoraf, dileklerin yazl olduu kt, kiisel giyim eyas brakma yahut bunlar bakalarnn adna brakma; dinsel trenler dzenleme, ibadetlerde bulunma: cem tutma, namaz klma. Tm bu uygulamalardaki eitlilik Alevilerde ve Snnilerde farkl ynlerde genilemekte, daralmakta ya da karlkl yer deitirebilmektedir. Tuncelideki bu topluluklara zg olanlar ile giderek artan bir hzla trdemeye balayan uygulamalar arasnda yerel Snniliin ziyaret uygulamalar, tarihsel ve sosyal baz koullar gerei zaman ierisinde yerelzgnlklerinden uzaklayor grnmektedir. Alevilerde ve Snnilerde ziyaret kltleri erevesinde aa kan tutum ve davranlarn, bireylerin kendi topluluklar ierisindeki statleri; snfsal

kategorilerindeki benzerlik yahut farkllklar; belirli tarihi sreler ile edeer olan kimlik alglarndaki farkllamalar ve Tunceli-Pertek dnda kalan sosyal evrenle temas dereceleri gibi nemli baz deikenlere gre eitlilik gstermekte olduu da anlalmaktadr. Bu etmenler ve sonular, ilerleyen balklar ierisinde irdelenmeye allacaktr. Ziyaretler, Alevi ve Snni topluluklarca istisnasz en nemli sosyalleme meknlarndan birisi olarak kabul grr ve deerlendirilirler. Ziyaretlerin sahip olduklar dini kimlik ve ilevler, ayn zamanda topluluun tad eitli deer yarglarnn ve topluluu kimliklendiren tutum ve davranlarn da kutsanarak aktarld temel kltrel kodlardr. Bylelikle topluluk, her kuakta yeniden ve yeniden domaktadr. Ziyaretler, deien kuaklarla anlam bulan farkl zaman ve srelerin devingenlii ierisinde aa kan yeniliklerle de ba etmenin ve onlar, gelenek yani sregiden sosyal yap ve sreler ierisinde eritmenin de biricik aralardr. Bu, gerek mekn olarak gerekse ziyaretin ima ettii kimlik algs erevesinde sz konusu olmaktadr. Snniler asndan ziyaretlerin bu ilevi yeterince karlam olduu sylenemez. Zira Snni topluluklarn kendi ilerinde her daim tabi olduklar sosyal ve politik merkezler, Pertek gibi resmi kurumlarn bulunduu alanlardaki nfus gc olmutur. Kendi sylemlerini gerekletirdikleri bir mekn ve mekn rten sosyokltrel yap her zaman mevcut ihtiyac gren bir rol oynamtr. Ancak bilhassa gemite, Alevilerin ziyaretghlar kullanlarndaki en nemli nedenlerden birisi de ziyaretlerin olaanst srelerde topluluun ileri gelenlerince toplanma ve topluluun hayati meselelerine dair karar alma meknlar

olarak kullanlmalardr. Airet konfederasyonlarnn bir araya gelerek tm bir blgeyi ilgilendiren durumlarda aldklar kararlarda biricik toplanma merkezleri, kutsiyet derecesi en ykl ziyaretlerdir. Bu durum, yerel kimliin d dnyaya kar rettii varlk stratejilerinin ayn zamanda yerel kimliin temel yaratc ve ynlendirici unsurlar ierisinden kt anlamna da tamaktadr: aalar, seyitler ve kutsal meknlar. Kararlar seyitlerle ve ayn zamanda seyit olan airet reisleri ile birlikte buralarda alnmtr. Geri kalan zamanlarda da ziyaretler dini birtakm ritellerin gerekletirildii biricik meknlardr. ou cem treni bilhassa bu kutsal meknlarda icra edilir. Bylelikle ritelin kutsall derinletirilmi ve etki derecesi ykseltilmi olur. Tuncelili Alevilerin kutsal mekn (ziyaret) kltlerinde grlen eitlilik, Snnilerde de benzer ekillerde grlebilmektedir. Hayli farkl kategorilerde snflandrlabilecek bu kutsal meknlar, bu alt balkta kullanacamz ekli ile iki ana grupta yle zetleyebiliriz. lki mezar kltleri ekseninde tanmlanan ziyaretlerdir. Bu ziyaretlerde ounlukla st yapl, mezar belli hatta lahitli, zerinde yazlar olan kiiler yatmaktadr. Ziyaret, onlarn ismi ile anlr. Bu mezarlarn bir ksm trbe eklinde bir ksm ise aktadr. Ancak her iki durumda da ziyaretin snrlar sadece mezarlar yahut trbeler ile snrl deildir. Mezarn merkezinde olduu yakn evre ve bu evrede mezarda temas halinde olan su, kaya, aa gibi nesneler de ziyaretin bir parasdrlar. Yukarda zikrettiimiz uygulamalarn da odanda yer alrlar. Bu ziyaretlere ekseriyetle ilin gney hatt boyunca; Alevi ve Snnilerin ounlukla i ie yaadklar yerlerde rastlanr.

kinci tip ziyaretlerde ise ounlukla bir mezar bulunmaz fakat ahs isimleri ile anlrlar. Bu ziyaretler, belirli kayalar, tepeler, dalar, su kaynaklar, aalar ve hatta bunlardan bir kann birden bulunduu kk mntkalar olabilir. Tm bu ziyaretler kiiselletirilmilerdir. Her birinin en az bir ncekiler kadar belirli bir takm yetenekleri vardr ve halk ierisinde bylelikle anlrlar. Bu ziyaretlerle daha ziyade ilin i ksmlarna doru gidildike karlalr. lin i ksmlarna yakn, krsal yerleimlerde oturan Snnilerin hemen tamamnda bu ziyaretlere olan ilgi grlebilir. phesiz ki bu eitlilik ve uygulamalardaki benzerlikler, tarihi ve sosyal srelerin etkileri altnda gemiten bugne hayli deiim gstermitir. 1970li yllar nemli bir dnm sreci olarak alrsak, bu yllarn ncesinde ve sonrasnda yerli Snnilerin ziyaret kltleri ile ilgili uygulamalar hakknda unlar syleyebiliriz;

3.4.1 Sakl Rekabet

Geleneksel krsal yaamn hkim olduu dnemler boyunca seyitler ve babalar ya da imamlar gibi resmi, kitabi dinselliin temsilcileri, aktrleri dnda kalan dini hayat dolduran yegne unsurlar, ziyaretler ve onlarn etrafnda rlen toplumsal hafza ile geleneksel uygulamalar araclyla yaatlan deerler sistemi idi. Geni kyl ynlarnn kuaklar boyunca gemi tarihlerinin farkl iklimlerinden szlp gelen inan ve uygulamalar, her zaman, dhil olduklar din kimliinin dnyevi yrtcleri ile sakl bir gerilim ierisinde oldular. Seyitler, babalar ya da resmi dinselliin kurum ve temsilcileri her daim dini yaantnn

merkezinde olsalar da geni ynlar, yzyllardr srdrdkleri anlam dnyalar iersinde bu aktrlerin yan sra yaamakta olduklar hayatla i ie fakat baka bir boyutta akp gitmekte olan bir dnyann da aktrlerini yaattlar. ou zaman ziyaretlere ve buralarda eletiklerine inanlan kutsal glere sndlar. Onlar, Allahn kurduu bu dzende, tmyle kendi isteklerine tabi olan, kendilerini en rahat ifade edebildikleri, zcesi kendileri ile ba baa kalabildikleri birer bavuru mercii olarak grdler ve bu inanlar her durumda yaattlar. Bu durum, aalarn, dini nderlerin ya da resmi statye sahip ynetici erkin dnda kalan geni kyl ynlarnn yaattklar dinsellik ierisinde, bazen ak bazen rtk fakat her zaman var olan bir ikilie ve dolays ile gerilime de iaret ediyordu. rnein, Alevi topluluklar ierisinde ziyaret kltlerinin bilhassa i blgelerde ok daha fazla hrmet ve rabet grmesi, ou zaman seyitlerin tepkisine neden oluyordu: -Tunceliden Elaza mal tamakta olan bir tccarn katrlar yamalanr. Olayda lm olmaz. Kervann bandakiler etkisizletirilir ve katrlar, mallar alnr. Tccar, bunun zerine soluu yrede hkim olan seyitlerin ocanda alr. Durumu ve olayn sorumlusu olarak grdklerinin yarglanmasn ister. Bir zaman sonra olayn faillerinden birka seyitlerin huzuruna karlr. Tccar, kervan srenler ve tccarn kervandaki mallarn satndan hisse verecei kimseler de oradadr. Huzura getirilenlerden, seyitlerin nnde yalan sylememeleri beklenmektedir. Zira bu, ayn zamanda dini bir uygulamadr. Ancak ilk etapta iler umulduu gibi gitmez. Yamaya katlanlar bunun vurgun hakk olduunu savunurlar ve mallar iin istenen bedeli demeye yanamazlar. Seyitler, otoritelerine boyun eilmedii ve hatta kar durulduu iin son derece sinirlidirler. Bu esnada cemaatte bulunan bir alacakl cebinden

bir avu akl ta karr ve bunlar [olayn getii yerde hayli kutsal saylan bir ziyaret olan] Hzr Glnden getirdiini, bir kez de byle cevap vermelerini istediinde yamaclar derhal yere kapanr ve kendilerini affetmeleri iin ziyarete yalvarrlar. Bu olayn ardndan, yamalanan kervandan arta kalanlar sahiplerine datlr. Sahipleri, daha fazla bir talepte bulunmazlar. (Alan Notlar: 09 02 06 / Tunceli)

Bu ve benzeri ykleri aktaran iTunceliden bir seyit de kimi zaman cemaatin bu tr ziyaretleri daha fazla el stnde tutarak, hrmet ederek, seyitlerinin ocaklar dururken buralar ziyaret ederek byk yanllar yaptklarn belirgin bir tepkisellik ile uzun uzun anlatmt. Ona gre, kyllerin, stelik yabanclarn [tccar] yannda, talibi olduklar seyitlerinin huzurunda dahi onlara kar durmalar ve seyitlerin manevi otoritelerini ziyaretler ile kyaslayarak zedelemeleri kabul edilebilir deildi. Grmecinin tepkisinin bir yann, kyllerin dini alglar ierisinde paylamak durumunda kald ve bazen yukardaki rnekte olduu gibi karsnda atl kald ziyaret kltlerine olan gl inan olutururken dier yann ise ilgili ziyaretin nitelii belirlemektedir. Ziyaretlerin baz nitelikleri, onlarn Alevi ya da Snni dini nderlerin vaaz ettii, kurgulad toplum yaamnn inan boyutu ierisindeki yerlerini de dorudan belirliyordu. Dolays ile bu, ilgili ziyaretin, Alevilerin yahut Snnilerin dini nderleriyle olan ilikilerinin de biricik belirleyeni idi. rnein ziyaret, ad bilinen ve gerek ziyaretteki bir yaztta gerekse baka bir belge ile belirli bir din nderine ait olduu bilinen mezar klt (ziyaret) ise, seyitler yahut babalar / imamlarca da kutsanmaktadr. Bu tr ziyaretler, dorudan mezardaki ahsn ismi ile anlrlar ve bu kii Alevi yahut Snni nderlerin hlihazrda yapmakta

olduu iin eski bir temsilcisi olduu iin zellikle kutsanr. Bylelikle dini nderler, ziyaret kltleri uygulamalar ile i ie geen pratikler ierisinde kendi varlklarn ve meruiyetlerini de yeniden ina etmi olurlar. Dierlerinden ziyade bu tr ziyaretler dini nderlerce kullanlr ve iaret edilir. zellikle Alevilerde, bu tr bir ziyaret ok yksek bir ihtimalle, ziyaretin bulunduu blgede etkin olan seyit airetin kutsal soy zinciri ierisinde yahut airetin kutsal atas ile ilikilidir. Bu durum, ziyaretin dierlerinden en belirgin farkna iaret eder ve etki derecesi de hayli kuvvetlidir. Bu tr ziyaretler, seyitlerin toplandklar, kendi aralarnda yahut ok daha byk toplumsal olaylarda nemli meclisleri bir araya getirdikleri, cemler dzenledikleri yerlerdir. Bu gibi ziyaretler, Snni topluluun dini ileri gelenlerince de kimi zamanlar kullanlmaktayd. Zira babalarn gemi temsilcilerinden birisinin adyla anlan ve bilhassa Snnilerin rabet ettii bir mezar klt bulunmamaktadr. Baz grmeciler buna benzer mezar kltlerinin ok eskilerdeki varlndan bahsetmilerse de gnmzdeki grmecilerin byk ounluu bunlar hatrlamadklarn, kendilerini bildikten beridir Alevilerle onlarn ziyaretlerini kullandklarn ifade etmilerdir. Kyllerin bu tr naml ve etkisi bulunduu yrelerde kuvvetli ziyaretlere olan ilgisi zerine dini ileri gelenler de bu ziyaretleri kendi anlam dnyalar ierisinden yorumlayarak yeniden retiyorlard. Bunu gerekletirirken, kitlelerin ziyaretleri alglaylarndaki genel yarglar belirleyici oluyordu. Bilhassa Elazdaki Harput Kalesi ziyaretleri olduka rabet gren ve ziyaretilerinin ounluunu yerli Snnilerin oluturduu yerlerdi. Gnmzn Keban Barajnn, gemiin Frat Nehrinin gneyinde kalan ve Perteke hayli yakn olan bu byk yerleim yerindeki ziyaretghlar ile Tuncelinin gneyindeki Alevi

ounluun yaam alanlarnda kalan ziyaretghlar arasnda Alevi ve Snni topluluklarn rdkleri benzer deerler sistemi ve bunlarn geni etkileri, kutsal meknlarn ayrmamasnda ve her iki kesimin dini ileri gelenlerince de sahiplenilmesindeki nemli nedenlerdendi. Alevilerin ounluk olduklar yerlerdeki bu tr ziyaretler, Alevi ileri gelenlerce herhangi bir seyit airet ile ilikilendirilerek din algs ierisinde deerlendiriliyordu. Bu, ayn zamanda ziyareti evreleyen Alevi topluluklarn da hkim gr idi. Snnilerin din nderleri ise bu tr ziyaret kltleri ierisinde, gerek Snnilerin ounluk olduu yerlerde gerekse Alevilerin ounluk olduu yerlerde, titiz bir ekilde kimlii belirli trbeler iin benzer bir uyum stratejisi gelitirmilerdi: Bu kiiler Alevi yahut Snni deil, kerametli birer Allah dostu idiler. Onlar arac ederek Allaha tapnmak da nemli ibadetlerden birisiydi. Tuncelili Snni kyllerin hemen hepsi kendilerini evreleyen Alevi kyl ounlukla birlikte ayn ziyaretleri kullanmaktayd. Bu ziyaretler, ounlukla alt baln giriinde bahsettiimiz ikinci tip meknlard. Snnilerin Aleviler ile paylatklar bu ikinci tr ziyaretlerin nemli bir ksm, ayn zamanda her iki kesimin dini nderlerinin sakl bir rekabet halinde olduklaryd. ounlukla Hzr klt ile ilikilendirilen eitli doal meknlar, yksek tepeler, su kaynaklar, belirli kayalklar gibi ky ve mezralarn civarndaki belirli mevkiiler bu trden ziyaretlerin yerleriydi. Babalarn ve ou zaman onlarn ardndan gelen resmi imamlarn da halkn gndelik yaam ierisinde vaaz ettikleri din kurgusu ierisinde trbe kategorisi dnda kalan bu ziyaretler olumlu karlanmamaktayd. Ancak kitabi dinselliin

kabul etmedii bu tr pratikler, uzun yzyllar boyunca Alevi komular ile birlikte gndelik yaamn kurgusu ierisinde merulatrldlar ve yaatldlar.

3.4.2 Kutsal Meknlar

alma sresince Snni topluluklarn sadece kendilerinin kullandklar bir ziyarete rastlanmamtr. Bu uygulamann gemite de var olduuna dair bir veriye de ulalmamtr. Alevi ounluk ierisinde yaamann, benzer geim ilikileri ve sosyal sreler ile temas etmenin, ayn dili ve benzer kltrel deerleri paylamann yaratt bir sonu olarak baz ziyaretler, Snnilerin de gittikleri ziyaretler olarak yerel halkn zihninde kodlanmtr. Alevi ounluk asndan, hlihazrda kendileri ile ilikili olan daha prestijli ziyaretlerin ve bunlarn dnda kalan ziyaret kltlerinin dorudan kendi dinsel kimlikleri ierisindeki ana figrleri iaret ediyor oluu, bir ortaklamay deil; tersine onlarn da dhil olduu kendi kutsallklar fikrini retmi ve kuvvetlendirmi grnmektedir. Snniler asndan ise durum biraz farkldr. Krsal yerleimlerde yaayan Snnilerde, ikamet ettikleri ky ya da mezrann civarnda Aleviler ile birlikte kullandklar ziyaretleri en az onlar kadar iselletirmi olduklar anlalmaktadr. Bu

anlamda ziyaretin sahibi yoktur. Ziyaret, ierdii tm kutsallk ve keramet ile insanlara doru yolu gsteren bir Allah vergisidir. Ziyaretlerin kutsiyet derecelerine gre snflandrlmas ve gndelik yaamda grnr olmayan bu snflandrmaya gre ilevselletirme, benzer ekilde bu krsal yerleimlerdeki Snni topluluklarda da rahatlkla saptanabilmektedir. Ziyaretlere olan rabet dereceleri, ziyaretin yredeki Alevi ounluun algsnda sahip olduu kutsalln boyutlar ile dorudan ilgilidir. Pertekte yahut Elaz gibi kent merkezlerinde oturan yre kkenli Snnilerde ise ziyaret tercihlerinde anlaml ayrmlar ve alg farkllklar gzlemlenmektedir. Bunlara gre, krsal yerleimlerdeki Snnilerden farkl olarak, Trbe kavram ile kodladklar ziyaretler, ismi ve kimlii belirli evliya yatrlardr ve bunlara olan ilgi ok daha belirgindir. Bu ilgi, deien Snnilik algs ile daha yakndan ilikilidir. Sadece bu merkezlerde yayor olma deil, e gdml olarak, 1970li yllardan sonra hzla ieriini deitiren Snnilik algsnda grnr olan kitabi eilimin de etkisi belirgindir. Bu insanlara gre ziyaretler, ounlukla Alevilerin rabet ettikleri ve Alevilii var ettikleri ibadet biimleridir ve tabi ki bu hali ile kabul edilemezdir. Kitabn ibadet buyruklar yerine getirilmedii srece ziyaretlerde gerekletirilenler anlamszdr. Ziyaretler, kitabn buyruklar yerine getiriliyorsa, ailelerin birbirleriyle bulumas, bir araya gelme ve ata ruhlarn anma iin gzel birer vesiledirler ancak. Ortak kullanlan meknlarn byk ounluu Alevilerin ve Snnilerin daha fazla birlikte yaadklar krsal yerleimlerin civarnda grlmektedir. Ancak gnmzde (alan almas dhilinde kalan) krsal yerleimlerdeki Snnilerin hemen tamam g etmi olduundan ortak kullanlan ve bu kategoriye girebilecek ziyaretlerden birka da ancak Pertek ile merkezindedir.

Aada iki rnek ziyaret yeri verilmektedir. lki Alevi ve Snni yurttalarn yaadklar krsal bir blgedendir. kincisi ise Pertek ile merkezinde bulunan ve yine Alevilerin ve Snnilerin birlikte kullandklar bir ziyarettir. Bu rnekler etrafnda, eitli ziyaret uygulamalar ve alglar deerlendirilmeye devam edilecektir.

1) Gmlgan Ziyareti:
Fotoraf 1: Gmlgan Ziyaretinin kuzey ynnden genel grnm.

Gmlgan ziyareti esas olarak 1970li yllarn sonlarna dein, Alevilerin ve bu yllara kadar mevcut nfuslarn koruyabilen civar Snnilerin hayli rabet ettikleri nemli bir kutsal mekndr. Gmlgann nemli bir zellii, mezar klt iermesine karn trbe kategorisindeki ziyaretlerden deil, Alevi ounluun din alglarnda nemli yer tutan, dier yaygn ziyaret kltlerinden oluudur. Gmlgan, Pertek le merkezinin kuzeyinde, merkez ile snrlarna yakn bir kesimde, bu civardaki tek Snni yerleim olan kk bir mezra ile kendisini

evreleyen Alevi ky ve mezralarn arasnda bulunur. Etki alan bu civar yerleimleri de amaktadr ve Pertekin kuzeyinde kalan krsal yerleimlerde ikamet edenlerce, bilhassa orta ya ve zerindekilerce iyi bilinir. Gmlgan, bir dnemin, hayli nemli ve urak bir yerel ziyaretghdr. Farkl klt eleri iermektedir ve eitli sylenceleri mevcuttur. Aleviler ve Snniler, geleneksel yaayn ve sosyal dnyann hzla deimeye balad 1970li yllarn sonlarna dein Gmlgan sahip olduu tm zgnlkleri ile yaatmlardr. Yl dnmlerinde, bahar balanglarnda zetle geleneksel takvimin tm nemli gnlerinde bu mekn dini ve sosyal ritelleri gerekletirmek iin kullanmlar ve bu trden uygulamalarda ortak hareket etmilerdir. Fotoraf 1de de grld zere Gmlgan, kra bir tepedir. Bulunduu yer bir ova deil yine farkl dzlklere sahip bir ykseltidir. Gmlgan bu hali ile civar geni bir ayla grebilen biricik ykseltidir. Gmlgann yamalarnda ve etrafnda bodur meelikler grlr. Tepe zerinde ise tek tk aalara ve allklara rastlanabilir. Tepenin zirvesinde, byk ounluka, kimlere ait olduu bilinmeyen birka mezar yer alr. Mezarlarn yaknlarnda kurbanlarn kesilebilecei ve atelerin yaklabilecei yerler vardr. Buras ziyaretilerin asl olarak geldikleri ve eitli pratikleri uyguladklar yerdir. Ziyaretin merkez noktasdr. Gmlgan; mezarlarn, yamacndaki su kaynann, zerindeki aalarn tmyle birlikte kiiletirilmi, farkl klt eleri ieren tek bir ziyarettir. Tm bu farkl eler ayn btnn paralar olarak kabul grr ve yine ayn kutsiyetin

bileenleri olarak eit derecede hrmet grr. Bu, ayn zamanda farkl paralarn da eitli ilevlerine iaret eder. Mezarlardan yahut ziyaretin herhangi bir yerinden alnabilecek kk talar yahut dal paralar yeterli koruyucu vazifeyi grebileceklerdir. Ayn ekilde mezarlarn ya da ziyaretin herhangi bir yerine braklacak bir fotoraf yahut dilek kd da ayn ilevi grecektir. Her halkarda, kutsallk ile bir biimde temas edilerek onun yardmclna snlabilecektir. Benzer ekilde ziyaretin

yamalarndan kan kaynak suyu da etkili bir temas aracdr. Suyun iilmesi dahi Gmlgann kiiliinde vcut bulan kutsallk ile temasn yegne yoludur. Bu ve benzeri geleneksel uygulamalarn gnmzde Alevilerde ve Snnilerde hayli deimi olduklar ve ounluunun uygulanmad belirtilmelidir. Aada, zellikle Snni yurttalarn Gmlgan ile ilgili anlatlarna yer verilmitir. Ardndan dneme ve deien pratiklere dair tartmalar yaplacaktr.

Ayn ekilde emin olun, Gmlgan Tepesi vardr bizim orada; orada bir Allah dostunun yaayp vefat ettii, onun oradaki duasnn kabulnden dolay, kiilerin dilekleri, muratlar vs. olduu zaman oraya gittikleri; Hzr Aleyhisselamn orada kendisini zaman zaman byle bereketi ile gsterdiine inanld iin biz, Hdrellez bayramlarnda Gmlgan ziyaretine giderdik ve sadece bizim ky deildi; oraya gittiimiz zaman 8 10 kyden [Alevi kyler kastediliyor] insanlarn gelip, enlikler yaptklarn; efendim bahar enlii ile beraber Hzr Aleyhisselamn bereketini umduklarn grdk. imdi bu bizim ortak deerlerimizdi. nk Hzr Aleyhisselam Kuranda geiyor. Bakn, Hzr Aeyhisselamn Musa Aleyhisselam ile yolculuu vardr. Ha demek ki Kurann veya slamn ierisindeki inan deerleri arasnda bizim bir ortaklmz var. Evet, kendimize ait yani Trk milletine ait ortak kltrel deerlerimiz vardr; Orta Asyadan gelip

aramzda diri bir ekilde yaayan, canl bir ekilde yaayan kltrlerimiz var, geleneimiz var, rfmz var, tremiz var ama ortak inanlarmz da var. Mesela bir Gmlgan ziyareti. Gmlgan ziyareti vardr. Orada ok byk bir ceviz aac var, o aacn meyvesinde Hzr Aleyhisselamn duasnn olduu, orada Hzr Aleyhisselamn bereket verdiine inanlr. Bu da bahar enliklerinde mutlaka gidilirdi. Yani biz gittiimiz zaman on on bir kyn insannn orada olduunu grrdk. O gn en gzel elbiselerimizi bize annemiz giydirirdi. En yeni havluyu yanmza alrdk, imdi belki gleceksiniz, imdi biz giderken annem sandktan havlu karrd. O havlu yeni ya, imdi elbise alma imkn yok. yle bir ey olmad iin, onu ine ile omzumuza dikerlerdi. te o bizim bayramlk eyimizdi, yeni havlu ya, biz onunla mutlu olurduk. Ve biz onunla, benim de bayramlm budur diye giderdik byle. Gen kzlar, elbiselerini sslerlerdi, elbiselerini giyerlerdi oradaki aalarda salncaklar yaplr, sallanlrd. Evlerde yemekler daha ok yaplm gmme derlerdi bizim daha ok. Bunlar akamdan byk bir heyecanla hazrlanr, yaplrd Orada da mutlaka ama ayrm yaplmakszn az da olsa para para byle oraya katlanlara ikram edilirdi. ok gzel bir enlik eklinde devam edilirdi. (Alan Notlar : 20 04 06 / Elaz) bir kere ziyarete gidilirken, herkes bir niyetle oraya gider. Yani niyeti, murad, hastal, derdi ne ise o niyetini tutarak o yola kar. ki, bu ziyarete giderken mutlaka kurban gtrme, biz de hayvan fazla olduu iin, kurban gtrmek bi klfet fazla saylmyor. Ufak ba dediim, belki de evet byk ba gtren olabilir ama ben grmedim, fakat ufak ba mutlaka gtrlr, bu eye varldktan sonra dua yaplr orada dua; hastalkta hastalk efendim evde kalm kz varsa onun iin veya ite baka bir dilei murad varsa bunun iin kbleye doru durarak, ziyaretghn kuzey tarafnda duruluyor, gney tarafna doru ziyaretgh gelecek ekilde elleri alarak Allaha yalvarlr. Yani trbeden deil kesinlikle. Ama orada dua ediyor. Yani bu nedir? imdi bir, ben bunu yle yorumluyorum bir dairede iimiz var

bitecek. Orada sz geen bir arkadamz vardr, bunu gtrrz de onun sz ile onun vesilesi ile halledilmesini isteriz. imdi yre insan kesinlikle bu ziyaretlere tapmaz. Byle bir anlay kmasn diye sylyorum. Belki onlar Cenab- Hakka vesile klarak Demek ki buradan biz unu anlyoruz ki ben bunu doru da kabul ederim. Bir ziyaretgah da o Allah dostunun, o yatan mbarek ahsiyetin yz suyu hrmetine Allahtan dua istemek de bir eydir. Bir inantr. Allaha irk koma deildir, bilakis Onunla beraber bir yalvar gibi, manen bir anlam ierir diye dnyorum. Ve bizim ziyaretghlardaki insanlarmzn, byklerimizin bilhassa gtrdkleri yaptklar bu ziyareti ben byle yorumluyorum. Kesinlikle bir tapma merkezi olarak grlmemitir, byle bir ey asla hi kimsenin de aklna geleceini zannetmiyorum. Ben yle gryorum Bu dualar yapldktan sonra kurban kesilir. Yani kurban bata kesilmiyor, bu iler bittikten sonra kurban kesilir, kurbann bir tek gram eti eve getirilmez. Mutlaka orada bir fakir bulunacak, mutlaka yakn kylere gidilip oradaki fakirlere datldktan sonra kye dn yaplr. Yani o eti kye getirmek ok irkin grlr. Yani hi kimse getirmez zaten, byle bir ey aklna gelmez zaten. nk onu o ie zaten feda etmitir. O niyetle gtrmtr. Bu hem Snni hem Alevi kymzde ortak uygulanan bir geleneimizdir. Hibir zaman bunun dnda baka bir uygulama ben grmedim. (Alan Notlar : 20 04 06 / Elaz) Gmlgan gibi ziyaretler, Snni kyllerin 1970li yllarla birlikte hz kazanan gleri ile giderek bu topluluklarn yaamlarndan uzaklam ve yeni kuaklar ierisinde de eski nemini yitirmitir. Geriye kalan ok az saydaki ailenin de gndelik yaantlar ierisindeki ilevlerini, g edenlere nazaran daha yava fakat mutlak surette yitirmeye balad sylenebilir. G edenlerin zellikle Elazda ierisine girdikleri sosyal evre ve dnemin siyasal hareketlilikleri neticesinde sahip olduklar kimlik alglarnn temelini

oluturan Snnilik, gen kuaklarla birlikte kitabi dinsellie daha fazla yaklam ve geleneksel baz ynlerini trplemitir. Etnik kimlikler zerinden kamplama ykseldike, ayrmann esas kodlarndan olan Snnilik de yazl kaynaklarna ve dnemin popler siyasalmerkeziyeti ieriine hzla kayarak yerel

zgnlklerinden uzaklamtr. rnein yukardaki satrlarda ziyaretlerin sadece birer ara olarak ilevselletirilmeleri ve zellikle trbe kltlerinin kabul edilebilirliine olan dikkatli vurgular aklkla grlebilmektedir. Bir zamanlar Aleviler ile paylalan ve ounlukla benzerlik gsteren pratiklerin birou bu deiimin szgecine taklarak zamanla kaybolmulardr. Geride kalan ailelerde de benzer bir eilimin yansmalarn yakalamak mmkndr. Ancak daha ziyade nfus gcn kaybetmi olma ve Alevi komular ile eski canl sosyal ilikileri yitirmi olmann getirdii bir durum ierisinde, Gmlgan ve benzeri ziyaretler eski ilevselliklerini yitirmi grnmektedirler. Fakat yine de sadk ziyaretileri vardr ve onlarn alglarnda eski kudretleriyle canldrlar. Ziyaretlerin eski konumlarn yitirmelerinin nemli bir nedeni de Alevi ve Snni gen kuaklarn gnmzdeki din alglar ierisinde, eski kuaklarn anlam dnyalarndaki belirleyici pozisyonlarn nemli llerde kaybetmi olmalarndan ileri gelir. Zaman ve sosyal sreler hzla deimi ve gen kuaklarn ounlukla Tunceli dndaki yaam alanlarnda ziyaretlerin yerleri kalmamtr.

2) Besime Hatun:
Fotoraf 2: Besime Hatun Ziyaretinin, toprak yzeyinin stnde kalan ksmnn, gney ynnden grn.

Fotoraf 3: Besime Hatun Ziyaretinin toprak yzeyinin altnda kalan

odasnn giri ksmndan bir grnt. Sa tarafta st rtlerle kapl bir tabut ve kar tarafta ise ate yakma yerleri grlmektedir.

Besime Hatun Ziyareti, Pertek ile merkezine girite yolun sa tarafndaki eski bir mezarln ierisindedir.

Bu ziyaretin, yaklak on yl kadar nce alanda gerekletirilen bir yksek lisans almasna konu olduu anlalmtr. Harabe halindeki trbenin teknik ayrntlarn veren bu almaya gre;

Trbenin yapm tarihini veren herhangi bir kitabe olmad gibi, kaynaklarda yapyla ilgili herhangi bir bilgi bulunmamaktadr. Mezarln iinde bulunan trbe, olduka harap vaziyettedir. ki katl olarak ina edilmitir. Salam olan alt kat 5.10 x 5.10 m llerinde kare planldr. Doudan yuvarlak kemerli girii bulunan ksm tonoz rtldr. Kalnl 0.80 m olan yapnn duvarlar dzgn kesme tala kaplanmtr. Harap durumdaki st kat, kalan izlerden anlald kadaryla sekizgen planldr. Bugn dou ve kuzeyde birer ykk duvar kalnts bulunmaktadr. Bu kalntlarn ana ynlerde birer yuvarlak kemerli aklk bulunmaktadr. Kalan izlerden anlald kadaryla i ksm da sekizgen planldr. Bugn byk bir ksm tahrip olduu iin sslemesi hakknda herhangi bir bilgiye sahip deiliz. (Kara 2000; 28) Alan almas ierisinde, Besime Hatun Ziyaretini yre kkenli uzman bir arkeologla da inceleme frsat yakaladk. Bylelikle yukardaki yazl kaynakta aktarlan bilgileri de karlatrma imkn bulduk. Buna gre, trbe hakknda verilen teknik bilgiler dorudur. Aradan geen zaman ierisinde bu bilgilere eklenmeyi gerektirecek herhangi bir yenilik olumamtr. te yandan, yukardaki bilgilerin iaret ettii harabenin bir de Pertekli Alevi ve Snnilerin anlam dnyalarnda igal ettii bir yer ve biim bulunmaktadr. Bu dnyadan karsadklarmza gre: Besime Hatuna dair aktarlan yaygn keramet sylencesi; Onun (yani trbenin) Keban baraj gl altnda kalacakken kendiliinden bugnk yerine gelmi

olduu eklindedir. Anlalan odur ki bu anlat, baraj gl inaat srasnda su altnda kalacak olan baz tarihi yaplarn bugnk Pertek ile merkezine tanmalarndan etkilenmitir. Bylelikle yrede yaygnlkla bu tr ziyaretler hakknda anlatlan sylencelerde grlen yer deitirme motifi, Besime Hatun ile de

zdeletirilmitir. Ancak belirtmek gerekir ki bu anlat herkese paylalmamaktadr. Ziyaretlerin sahip olduklar sylenceler ounlukla ilgili ziyaretin ne tr amalar iin kullanlabileceini aktarmaktadr. Bu durum, en bilinenleri dnda her ziyaret iin geerli deildir. Besime Hatunu kimliklendiren ise bu kutsal meknn nerdeyse tek ziyaretilerinin kadnlar oluudur. Bu, Besime Hatunu Pertek yerelinde anlamlandrr ve snrlarn izer. Alevi ve Snnilerin algsnda O, genelde kadnlarn gittii bir ziyarettir. Pertek merkezde ve ok yakndadr. Bu noktada Besime Hatunun gerekte kim olduunun bir nemi kalmamakta, yerel inan kodlar ierisinde kimlii ve ilevleri belirli bir ziyaret olarak kabul grmektedir. Zira Besime Hatun ile ilgili eldeki tek yazl kaynan aktardna gre, eski ariv kaytlarndaki ismi Mahsume Hatun Trbesidir. Mahsume zamanla Besimeye dnm ve ziyaretilerinin alglarnda bugnk halini almtr. Dini inan ve uygulamalar, zaman ve meknn devingenlii ierisinde toplumlarla birlikte deimekte, onlarn gncel ihtiyalarna gre biim ve ierik kazanmaktadrlar. Besime Hatun, bu gerein ok kk bir parasdr. Deindiimiz zere Besime Hatunun en belirgin zellii, bu ziyaretin bilhassa kadnlar tarafndan rabet grmesindedir. Bu ziyaret, Alevi ve Snni kadnlarn Pertek merkezde sklkla kullandklar bir yerdir. Ziyarette gzlemlenen uygulamalarda Snniler ve Aleviler asndan bahsini ettiimiz deiimlerin izleri

ok daha az grlmektedir. Zira geleneksel topluluklarn en nemli kltr tayclar olarak kadnlarn sosyal dnyalarndaki deiim, kendilerini evreleyen evrenden ok daha yava ilerlemektedir. Buna sebep, sz konusu deiimlerin kadnlarn mdahil olmadklar kamusal alanlarda yaanyor olmasndadr. Kadn, lokal kaldka ve deiimin dinamikleri ile temas imkan bulamadka, geleneksel kltrn de en nemli ve doal devamcs haline gelmektedir. Kadnlar, Alevilerde ve Snnilerde, ounlukla ev hayatnn bir paras olduundan dier sosyal aktrlere nazaran her zaman ok daha fazla yerel yani zgn kalmaktadr. Bylelikle, farkl etniklik kategorilerine dhil olsalar da erkeklere kyasla ok daha fazla ortaklama zemini yakalayabilmektedirler. Yan sra sahip olduklar toplumsal cinsiyete yklenen benzer kltrel kodlarn kendilerinde uyandrd ortak tutum ve davranlar da aralarndaki etkileimi, kendilerinin dnda akp giden hayatn ou ayrtrc etkisinden uzak tutmaktadr. Besime Hatunda kadnlarn dini pratiklerinde gzlemlenen benzerliklerin son derece nemli bir baka nedeni de Alevi ve Snni topluluklar aras yaanan evliliklerdir. Bu ekilde Alevileen yahut Snnileen kadnlarn, ziyaret gibi gemi yaantlarndan deimeden yeni yaamlarna da aktardklar alanlarda sergiledikleri davranlar, ierisine doduklar kltrn genel karakteristiklerinin de tekrardan canlanmasna vesile olmaktadr. Sonu olarak, bu gibi meknlarda sergilenen pratikler rahatlkla iselletirilebilmekte ve zgn birleik rnekler

grlebilmektedir. Besime Hatunda uygulamalarn odakland yer, toprak zeminin altnda kalm olan ve kk bir oyuktan ieri girilebilen alt kattr. Fotoraf 3te de grld zere son derece dar bir yer olan bu odann ierisinde, sa tarafta zeri

yeil rtler ve tlbentlerle kapl bir tabut bulunmaktadr. Baz grmeciler de tabutta sadece zerinde eitli yazlar bulunan bir kafa iskeleti olduunu aktarmlarsa da tabutun yeni yaplm ve iinin de bo olduu anlalmtr. Bu odada gzlemlenen uygulamalarn banda ate yakma gelir. Mumlar yahut kadnlarn kendilerinin hazrladklar ralklar (el yapm mum), ierideki duvarlarda, talarn zerinde yaklr. Genellikle ziyaretler esnasnda bu odada bir mddet vakit geirilir. Kadnlar, bilhassa Snniler, baz dualar okurlar. eitli istekler dile getirilir. Bu esnada eer ziyaretiler yanlarnda ziyaretteki dier kiilere datmak zere lokma (kuruyemi, ekmek, biskvi vb.) getirmilerse bu datlr ve kk bir ksm tabutun zerine braklr. Bu uygulama daha ziyade Alevilerde grlen yaygn bir davrantr. Braklan lokma, Besime Hatunun hakk olarak kabul grr. Ziyaretin alt odasna giriteki oyuun yanndaki aa, Besime Hatunla btnleik bir kutsiyet algsna sahiptir. Bu alg yereldeki tm Alevilerde ve Snnilerde ortaktr. Ziyaret, yakn evresinde temas halinde olduu nesneleri de beraberinde bir kutsiyete tar. Bylelikle aa da uygulamalarn bir paras haline gelir. Aalarla ilgili en popler uygulama ip, aput yahut bez balanmasdr. zellikle dourganlk ile tannan ziyaretler varsa, buralardaki aalarda kk bez ve aa paralarndan yaplma beikler grmek mmkndr. Ancak Besime Hatunda bylesi bir ize rastlanmamtr. Kimi zaman da baz ziyaretiler bu aatan yahut alt odadan baz kk paralar alr ve yanlarnda gtrrler. Ziyaretin harap halindeki st kat ykntlarnda ise sadece talarla yaplan baz pratiklere rastlanabilmektedir. Bunlardan en gze arpan, talarn belirli kayalara

yaptrlmas eklindedir. Bylelikle dilek tutulur ve Besime Hatunla yaplan szleme bir eit mhrlenmi olur. Ziyaretlerin ekseriyetle Alevilerin kutsal grdkleri Perembe ile Snniler iin Cuma gnlerinde gerekletiini sylemek mmkndr. Bunlarn dnda eitli dini gnlerde, rnein 12 mamlar, Hzr ve Ramazan orularnda da ziyaretileri olduu bilinmektedir. Besime Hatun, bilhassa kadnlar tarafndan, krsal yerleimlerinden Perteke g etmi olan Alevilerin ve Snnilerin, geldikleri yerlerdeki ziyaret inan ve uygulamalarn canllkla yaattklar gncel bir rnektir. Son derece yerel bir ziyarettir. Pertek ile merkezinin snrlar, Onun etki alanna da iaret eder.

3.4.3 Gncel Durum

Pertekin batsnda kalan krsal yerleimlerdeki Snnilerin glerinden nce bu civarda Alevilerin ve Snnilerin birlikte kullandklar ok eitli ziyaretler olduu bilinmektedir. Bu ziyaretleri Gmlgan, Can Veren, Saman Baba, Drt Kap gibi etki alanlar birka ky ve mezrayla snrl olanlar ile Sultan Hdr, Dzgn Baba ve Munzur Baba gibi sadece Tuncelide deil bu blge insannn zaman ierisinde yayld yakn ve uzak ehirlerde de tannanlar oluturmaktayd. 1970lerin sonlar ile birlikte bu blgede hzlanan Snni kyllerin gleri neticesinde ilk gruptakiler hzla eski canllklarn yitirdiler. Snni kyllerin gleri, Alevi kyllerin alglarnda birlikte kullanlan ziyaret dncesinin temel bileenini

eksiltti. Bu ziyaretler geride kalanlarca kullanlmaya devam edilmekle birlikte, dier ziyaretlere karn sahip olduklar en zgn ziyaretilerini de yitirmi oldular. Buna karn, Sultan Hdr gibi bulunduu ile snrlar ve hatta ok daha geni corafi alanlarda iyi bilinen ziyaretler farkl din kimliklerinden ziyaretilerini arlamaya devam ettiler ve Snni nfusun gidiinin ardndan, Alevilerin ve Snnilerin bir arada grlebildikleri nadir dini meknlara dntler. Bu durumun baz sebepleri unlardr: lkin, gerek g eden gerekse civar illerde ikamet eden Snnilerin hlihazrda eski kuaklarndan devraldklar gelenek zerine durmak gerekir. Buna gre Sultan Hdr, Munzur Baba, Dzgn Baba gibi ziyaretler son derece kerametli yerlerdi. Kerametleri, saysz rnekle sabitti ve yine kendilerinden nce de bilinen meknlard. Bu sebepten g edenler de baka illerde yaayanlar da yln belirli vakitlerinde bu ziyaretghlara gidi gelilerini srdrdler. kinci neden, yaanan gler neticesinde Snni nfusun yok denecek kadar azalmas idi. Snni kyllerin hemen tamam tm arazilerini ve tanmazlarn satarak g ettiler. Bylelikle arkada hibir ey brakmam olduklarndan, topraklarna ve yaknlarnda kutsadklar deerlere tekrar dnemediler. Son neden ise tm bunlardan ok daha etkili olduu dnlebilecek olan, yeni kuaklarla birlikte deien Snnilik algsdr. Sz konusu edilen deiimin temel niteliksel dnmnn 1970lerden sonra yaanan kamplamann tetikledii atma ve maduriyet srelerinden sonra geldii aikrdr. Kendilerini evreleyen hkim ounluk ile yaanan atma (bunun tm Alevi ve Snni kitleleri kapsamad bir kez daha belirtilmelidir) ve kamplamann temel

itimini oluturan din kimlikleri, Snniler asndan, bu topluluklarn tekilerine kar rgtleniinde biricik hareket arac haline getirilmitir. Snnilik, Trklk ve temel slami deerler, onlara saldranlarn karsndaki biricik varlk biimiydi ve bu durum kimliin kendi ierisinde daha da kitabi ve kat biimci oluunu beraberinde getirdi. Bu yllarda yaanan gler ile zellikle Elaza gelen aileler geride kalan akrabalar ile srekli temas halinde oldular ve yerel Snniliin deien biimini, bu yeni merkezlerdeki rnekleri ile srekli olarak beslediler. Bu durum zamanla gen kuaklarn geleneksel baz uygulamalardan kopuunu ve bazlarn da ikinci alt balktaki Gmlgan rneinde grld zere yeniden yorumlaylarn

beraberinde getirdi. Bylelikle Gmlgan ve dierleri, eskinin ortak ziyaretilerini yitirmi oldular. Bu kuaklardan sonra gelenlerde ise ziyaretler bsbtn geleneksel alglarndan uzaklatlar. Yerelde byyen ve hlihazrda burada yaamn kazanan ok kk bir aznln dnda hemen hepsi Tunceliden uzak ehir meknlarnda bydler ve buralar sadece yln tatil dnemlerinde ksa sreliine ziyaretlerle grdler. Bylelikle ziyaret, gerek Snniler gerekse Alevi gen kuaklar asndan sahip olunan kimliin z topraklarna ait zgn deerler olarak alglanmaya baladlar. Ancak asla sahip olduklar kutsal yetenekler kmsenmedi. Tersine, deien hayatn getirdii yeniliklerle ziyaretlerden sonuna kadar faydalanld.

3.5 Alevilikten Snnilie, Snnilikten Alevilie Geiler: Deien Dnyalar

Sadece TunceliPertek ve civarndaki topluluklarda deil farkl kimlik kodlarna sahip tm topluluklarn karlkl temas ve iliki srelerinde aa kan nemli bir sosyal gereklik ise yaanan kimlik geileridir. nsan toplumlarnn, tarihsel sreklilikleri ierisinde, yaadklar sava, g, doal yahut zorla asimilasyon, ekonomik ve sosyal sreler gibi birok etmene bal olarak ierisine doduklar kltrn kendilerine verdii temel kimlik kodlarn deitirdikleri grlmektedir. Kimi zaman kitlesel boyutlarda kimi zaman her bir tekil rnekte; ksa yahut uzun zaman dilimleri ierisinde yaanan bu nemli ve hayli ilgi ekici dnmn Pertekteki Alevi ve Snni topluluklar arasnda yaam bulan yks, bu alt baln konusudur. Konunun daha rahat anlalabilmesi iin iki ana balk ierisinde alan almasnda karlalan kimi rnekler verilerek, analizler yaplmaya allacaktr. Buna gre, TunceliPertek ve civarndaki krsal yerleimlerde, sz konusu ettiimiz deiimlerin iki esas yn bulunmaktadr: Snnileme ve Alevileme.

3.5.1 Alevilerden Snnilere Geiler

Alevi ounluun evreledii Snni aznla doru yaanan kimlik geileri, tarihsel ve gncel belirleyenleri aada maddeler halinde tartlmaktadr;

1) Evlilikler:

Alevi ve Snni topluluklar arasnda gerekleen evliliklerin, gerek Alevilerden Snnilere gerekse Snnilerden Alevilere yaanan geilerin

gnmzdeki en belirgin yolu olduu grlmektedir. Ancak evlilik gibi farkl kimlik gruplar arasnda yakn sosyal balarn kurulmasna olanak veren sosyal ilikilerin, Tuncelinin ve blgenin gemite ve gnmzde Alevilik ve Snnilik gibi farkl kimlik kodlar zerinden yaad kimi siyasi ve sosyal gelimelerden etkilendii de belirtilmelidir. Bu sreler, zde kimlik grubu ierisindeki farkl kuaklarn kendi benlik alglarnda yaadklar deiikliklere olduu kadar, teki gruplarla olan ilikilerinde de yaadklar farkllklara iaret etmektedir. Bylelikle Tunceli Pertekte, gen ve yal kuaklar arasnda evlilik yolu ile yaanan geilerle gerek bu geii yaayan kiinin kendisinde gerekse girdii yeni evrenin sakinlerinde nemli baz alg farkllklar ortaya kabilmektedir. Ayrntlara gemeden evvel, evlilik yolu ile yaanan geilerin dorudan doruya kadnlarla ilgili bir sre olduunun alt izilmelidir. Bu anlamada kadnn ierisinde bulunduu kltrel evrende edindii toplumsal cinsiyet algsnn dinamiklerine ve gemiine ksa da olsa bir bak faydal olacaktr. Zira Alevileme yahut Snnileme olarak kavramlatrdmz kimlik deiimlerindeki biricik zne olan kadn bireylerin dnyay alglama ve yorumlama biimlerinin esas, sahip olduklar cinsiyet kimliklerinden ileri gelmektedir. Bu konudaki en belirgin rnek ise evlilik srecinin kz alma yahut kz verme olarak kodlanmasdr ki bu tm yerel topluluklarda ortaktr. Evliliin znesi kadndr. Kadnn ierisine doduu kltrel evrende sahip olduklar, evlilik yolu ile karlat farkllklar karsnda nemsizlemektedir. Bu srecin temel belirleyenleri, feodal yapy ayakta tutan geim etkinliklerinin canll olmaktadr.

Ekonomik retim ve blm ilikilerinin, nemli llerde, gnmzde dahi geleneksel srelerde tketildii, en ufak bir sanayileme giriiminin dahi olmad, ounlukla ailelerin klk ihtiyalarna gre retim faaliyetleri ierisinde olduu ve bylelikle pazar ilikilerinin kayda deer llerde gelimedii Tuncelide, sosyal yaam da Aleviler ve Snniler asndan hlihazrda gelenein hkim kimlik kodlarn ykledii bir erevede vcut bulmaktadr.107 Buna gre kadn, zellikle krsal yerleimlerde, Alevilerde ve Snnilerde byk ounlukla kamusal srelerin dndadr. Kltrn ierdii kimlii var eden tutum ve davranlarn nemli bir reticisi ve taycsdr. Gelenek, gndelik hayatta grnr olmayan meknlarda, kaplar ve duvarlar ardnda kadnlarn merkezinde olduu bir baka sosyal dnyada yaatlmakta ve aktarlmaktadr. Bu durum toplulua dardan gelen kadnlar asndan da byledir. Yabanclk, zamanla topluluun devamllnn salanmasnda stlenilen sosyalletirici rollere

uzanmaktadr. Kadnn evlilik yolu ile baka bir aileye gidii, kendisi asndan bal bana nemli bir deiim srecidir. Bu noktada evliliin kendi kimlik grubu ierisinde
107

1980li yllar ile balayan ve zellikle 1990l yllar ile birlikte hzlanan, Trkiyenin topyekn yaad uluslararas sermaye ile pazar anlamnda btnleme, beraberinde Tunceli gibi ekonomik ve sosyal ilikilerin greceli olarak durgun olduu yerlerde de etkilerini gstermitir. Alevi ve Snnilerin zellikle i ve d gler yolu ile karlatklar farkllklar Tunceliye tamalar ve bylelikle yerel sosyal yaam etkilemenin yan sra, d kaynakl kapitalizmin hzla yaygnlatrd kitle iletiim aralar da (cep telefonlar, uydu yaynlar, internet vb.) nemli deiimleri beraberinde getirmitir. Ne ki bu yolla sosyal yaam ierisine tanan modern eler, bu hayat var eden kimlik kodlarnn moderniteye olan geilerini ve zamanla ilevsizlemelerini salamam grnmektedir. phesiz bu durum, karlkl snrlarn kesinkes belirlendii bir sre deildir. Her iki belirleyenin i ie geii sz konusudur. Ancak gelenek, yeni teknolojilerin ve tadklar yeni sosyal iliki biimlerinin nemli bir parasn oluturduu gen kuaklarda, gncel varlk stratejilerinin belirlenmesinde son derece nemli roller oynayan bir konumdadr. Genlerin gndelik yaam kltrlerinin kendilerinden nceki kuaklarla benzemiyor oluu, rnein Alevilik ve Snnilik kimliklerinin tledii ou tutum ve davrann takipiliini engellememektedir. Tpk kadnn aile iindeki statsnn deimedii gibi. Gelenek hayata geirildii biim itibari ile eski kuaklardan ayrlm olsa da bireylerin sosyal yaantlarnda sahip olduklar ve dorudan yerel yaamn ierisinde yaattklar statlerini belirleyen bir konumdadr.

gereklemesinin ya da farkl topluluklara gidiinin de fazlaca bir nemi yoktur. Zira kadn, ierisinde yaad evi ve evresinde rm olduu tm sosyal ilikileri terk etmektedir. Farkl bir byk aileye katlmakta ve onlarn genel karakteristik zellikleri ierisinde erimekte yahut balangta atarak uyum salamakta yahut da ayrlmaktadr. Gelenein tm kurumlar ile btn topluluklar asndan hkm srd dnemlerde, kadnn evlilik yolu ile baka bir aileye geii, giden kii asndan kelimenin tam anlam ile dn olmayan bir giditi. Eer ailesine mekn olarak ok yakn deilse, kadnn geri dnme gibi bir durumu kesinlikle sz konusu deildi. Gittii ailenin bir paras olur ve onun hukukuna bal kalrd. Kimliin snrlarnn geleneke sk skya belirlendii bu dnemlerde, dini aidiyetlerin yan sra airet kimlikleri ve dil farkllklar da sosyal dnyalarn ayrmasnda nemli belirleyenlerdi. Bu anlamda Alevi topluluklar aras evlilikler, Alevilerden Snni topluluklara geen bireylerin yaadklar deiim sreleri ile de birebir rtmektedir. Farkl airet kimliklerine tabi olma ncelikle bu kimliklerin ima ettii sosyoekonomik bir toplumsal rgtlenmeyi, bu rgtlenmenin zerinde vcut bulduu doal evreyi ve bu topluluun kendisini evreleyen evrene dair genel tutum ve davranlarn belirliyordu. D dnyadan herhangi bir yere evlilik yolu ile gidi, kii asndan bu dnyann terki ve benzer dinamiklerle farkl kimlik reten bir baka gereklie gei anlam tayordu. Airetler arasnda yaanan evliliklerin birounda, en az Alevi - Snni topluluklar aras evlilikler kadar gerilimli ilikiler doabiliyordu. Gneyde Kurmanci konuan Aleviler ile kuzeydeki Krmancki konuan ounluk arasndaki evlilikler de en az AleviSnni evlilikleri kadar giden kiinin

baka bir dnyaya geiini iaret edecek dzeyde nemli deiimlerdi. Bilhassa dilin anlamlandrd kltrel deiim, Alevilik gibi temel balayc bir kimlik kodunun dahi nemsizleebileceini gstermektedir. ou rnekte grld zere, deiimde yaanan zorlanma son derece belirgindir. Bugn 50li yalarnda olan Pilvenkli bir kadn grmeci henz 17 yanda iken yaad evlilii ve i-Tunceliye geliini anlatrken dahi gzle grlr derecede yaanan zorlu uyum srelerinin izlerini tamaktadr. Geldii yeni evrenin dilini hi bilmemektedir ve bakaca da bir ortak konuma dili henz yoktur.108 -Tunceli airetleri ile gneydeki Pilvenk gibi byk airetler arasnda 1938 ncesi yaanan sorunlu ilikilerin sonraki kuaklarda braktklar kalc etkiler, grmecinin genliinde hayatta olan ve 1938i sa atlatabilmi kuaklarda ve onlarn ocuklarnda byk oranda canldr. phesiz bu canllk en ok kadnlarda grlmektedir. Bylelikle, inan bakmndan farkl olmasa da konuulan dil ve kimliin zerine ina edildii tutum ve davranlar asndan baka bir dnyaya gei, birey nezdinde ve ierisine girdii topluluk asndan son derece nemli bir olaydr. Kendisinin tek kelime Krmancki bilmedii gnlerde de ve topluluun bir paras haline geldii sonraki on yllarda da kendisine atfedilen yabanc kimliinin aslnda hi deimediini zellikle belirtiyordu grmeci. Bu yargyla srekli olarak yzlemiti ve yalnzd. Dierleri ile paylaabildii yegne ortak alanlar, krsal yaam ierisindeki hayatn kadnlara ykledii devler ile topluluun temel kodlarn

108

Gnmzde Alevi topluluklar ierisinde Kurmanci ve bilhassa Krmancki hzla gndelik yaamn zerine kurulu olduu dil zelliini yitirirken, neredeyse sadece kadnlar aracl ile yaatlmaktadrlar. Kadnlarn toplumsal yaam ierisindeki lokal pozisyonlar, kurduklar hayatn dilini de fazlaca bozulmadan yaatabilmelerine olanak salamtr.

iaret eden din kimlii idi. Dolays ile dili de yine bu alanlar vastas ile renebilmi, yeni evresinde akp giden hayata bylelikle karabilmiti. Nadir bir rnek olsa da bu grmecinin evlilii, damat ve grmecinin babas arasnda salanan bir anlama ile gereklemiti. Yrede bu trden, birbirinden son derece farkl topluluklar aras evliliklerin biimi de normal olann krln iaret eder niteliktedir. Evlilik yolu ile gei ve dolays ile kar karya gelen topluluklar birbirlerinden ylesine farkl anlam kodlarna sahiptirler ki sz konusu ilikinin gereklemesi de bir o kadar ayrksdr. Topluluklarn kabul ettii, meru sayd ritellerin dnda kendine zg bir hukuk yaratmtr. Feodal yapnn hkim olduu dnemlerde ve yaygn olmasa da gnmzde, Alevi ve Snni evliliklerin neredeyse tm, ailelerin karlkl anlamalar ile deil evlenecek taraflarn kalar eklinde gereklemektedir. Daha dorusu gelin adaynn erkek evine ka yahut karl ile mmkn olmutur. Bu tarz, bilhassa farkl topluluklar arasnda yaanan evliliklerin sahip olduu temel bir zellie dnmtr ve tm taraflarca da bylelikle kabul edilmektedir. Ancak son kuaklarla birlikte, topluluklar aras evliliklerin biim ve ierii de deitike bu yolla evlilikler de baz farkllklara uramlardr. Alevi ve Snni evlilikleri, byk ounlukla rza gsterilen ya da ngrlen bir durum deildir. Bilhassa Snnilerdeki beklenti, evliliklerin kendi kimlikleri ierisinden gerekletirilmesidir. Aleviler asndan da durum ok da farkl deildir. Ancak yine de Alevi topluluklarda gen kadnlarn evlilik tercihleri zerinde Snniler ile kyaslandnda belirgin bir hareket alannn varl grlebilmektedir. AleviSnni evlilikleri, sosyal bir olgu olarak gemiten gnmze zaman zaman kesilse de varln korumaktadr.

Bu tr evlilikler gerek Aleviler nezdinde, yukarda bahsettiimiz airetler aras evlilik rneinde olduu zere, kadnn baka bir dnyaya geii olarak kabul grr. Sz gelimi, Alevilerden Snnilere bu yolla giden kiiler iin O, onlara kart artk denir, O ve onlarn hemhal olduklar bir durum sz konusudur ve artk bunun dn yoktur. Ancak bu tavr phesiz mevcut durumun sadece bir tarafdr. Bu durumun tersi rnekleri de mevcuttur. Pertek ve evresindeki Snni nfus ierisinde sesiz sedasz varln koruyan kadnlarn bir blm, evlilikler dolaymyla Snni topluluk ierisine gelen civar Alevilerdir. Snni topluluklar bylelikle varlklarn kalclatrmlardr. Evlilikler, kendilerini evreleyen ounlukla kurulan bir iliki biimidir, ancak kirvelikte olduu zere ilevsel deildir. Zira evlilik, kadnn gidii yani ait olduu kltrel btnden k zerine kuruludur ve bu anlamda kadnn geni apl toplumsal sreleri kirvelik kadar balayc bir pozisyonu yoktur. Evlilikler zora deil, taraflar aras anlamaya dayal kamalar eklinde gerekletiinden, kadnn yaad kimlik deiimi de grece kolaylk

kazanmaktadr denilebilir. Zira kadn, ierisine girecei farkllk hakknda bilgi sahibidir ve kararn, ailesini yani ierisine doduu sosyal evreyi geride brakma pahasna vermektedir. Bylelikle Snni topluluk ile kaynama, zgn tutum ve davranlar benimseme daha rahat bir gei srecine iaret etmektedir. Kadnn Alevi topluluk ierisinde oynad toplumsal cinsiyete dayal rollerin Snnilerde de byk benzerlikler gsteriyor oluu, kaynamann yaratabilecei zorlanmalar azaltan bir baka etkendir. Kadn kimlii zerinden ortak bir kaderi paylayor olmann yaratt zdelik duygusunun, kimliin deiiminde nemli bir yardmc faktr olduu rahatlkla ileri srlebilir.

Gnmzde de Alevilerden Snnilere doru gerekleen evliliklerin nemli bir ksm ailelere ramen gereklemektedir. phesiz bugnde, eskiye kyasla ok daha farkl bir durum sz konusudur. Kadn, ounlukla ailesiyle olan ilikisini yani sosyal evresi ve edindii kimlii ile ilikilerini canl tutmakta, bylelikle bilhassa Pertek ve evresindekilerin geleneksel ilikilerinin kuvveti sebebiyle Snni topluluun kimi ritellerine katlmakla birlikte kendi deerlerini de nemli bir dayanak noktas yapabilmektedir. Bu tr durumlarda, Aleviliin ok farkl ilevlere sahip olduu sylenebilir. En belirgin rnei ise farkl bir evreye giren gen kadnn, eski kuaklarda olduu gibi tamamen topluluk ierisinde erimektense, girdii ailede ve toplulukta karlat kimi sorunlar sahip olduu Alevilik kodlarn canl tutarak amaya almasdr. Alevilik, gen kadnlarn benlik alglarndaki nemli bir belirleyendir ve sahip olduu canlln temel itimini, son kuaklarn sosyalleme dnemlerinde kuvvetlenen etniklik sylemleri ile zellikle iletiim teknolojilerindeki ilerlemeler oluturmaktadr. Tuncelinin bilhassa Krtlk ile zde tutulan Alevilik kodlar asndan etniklik alglarnn Trkiyede ykseliinde ve zamanla kendi ilerinde ayrmasnda son derece zgn bir merkez rol stlendii rahatlkla sylenebilir. Alevilik her iki dnemde yaananlarn zerinde ykseldii temelde kimlik kodu olarak gen kuaklar ierisinde ciddi anlamda yeniden retilmitir. nan boyutundan ziyade, mevcut farkll daha fazla n plana karan ve farklln kendisini evreleyen hkim kimlik evrenine kar politize ederek var eden bu alglay, gen kadnlarda da belirgin tutum ve davranlarn gelimesini beraberinde getirmitir. Dolays ile Tuncelide Alevilerden Snnilere doru yaanan evliliklerde gen kadnlarn

tercihleri, Snniliin kimi pratiklerinin ima ettii ideolojik tekinin dnda kalan demokrat, laik snnilere doru olmaktadr. Ancak bunun tersi rnekleri de mevcuttur. Sonu olarak birey hem ierisine doduu Alevilik kimliinin kamusal alana da taan popler imaj ve sembollerinden, siyasal sosyal gelimelerinden hareketle sahip olduu zgnl her daim canl tutmakta hem de ierisinde doduu sosyal evre ile gerek birebir gerekse televizyon gibi kitle iletiim aralar vastasyla genele bal kalarak kimliini canl tutabilmektedir. Tuncelide Alevilerden Snnilere doru yaanan evliliklerde evliliin gerekletii mekn da son derece ilgin ayrntlar ortaya karmaktadr. Tuncelide karlatm henz 30lu yalarnn balarndaki gen bir ift, bu bakmdan son derece zgn bir rnek tekil etmektedir. Her ikisi de iTuncelidendiler. Ailenin babas, i Tuncelideki yerli Snnilerin tm karakteristik zelliklerini tayordu. Tutum ve davranlar itibari ile genel Alevi ounluktan kendisinin ayrt edilebilecei bir nokta yoktu. Pertek ve evresinde olduu zere Snnilik kimlii, siyasi ve ideolojik yklemelerin etkisinde kalmadndan, gndelik yaam ierisinde fark edilebilecek bir sylem yahut davran gelitirmemiti. Evlilik ierisinde, zellikle konuulmad srece Snniliin varl belirsizdi. Hkim ounluk ile zde bir aile yaps ve sosyal davran kalplar hkm srmekteydi. Dolays ile gen kadnn gerek ailesi ile olan yakn temas gerekse hkim kltrel evrenin bir paras oluu, Alevilikle ilgili srelerin ailenin yaamnda etkinliini de beraberinde getiriyordu. rnein Cemlere birlikte gidiliyordu. Bylelikle gen Alevi kadnlarn i-Tuncelide kendi kimlik kodlarnn toplumsal yaamda hkim olduu durumlarda gerekletirdikleri bu tr evlilikler, bir

giditen ziyade ounluun lehine bir ortaklamay ifade ediyor ve bylelikle anlamlandrlyor. Bu tr ailelerde doan ocuklar ise byk ounlukla Alevi kimlik kodlar ile yetierek aznln ounluk ierisinde erimesinde, bir baka tabirle doal asimilasyonda nemli roller alyorlar. Pertek gibi merkezlerde ise bu evlilikler yine byk oranda gen kadnlarn isteklerine gre biimlenirken, kendi kimlik kodlarn evlilik ierisinde

gerekletirmeleri de yukardaki rnek kadar rahat gerekleemiyor. Burada Alevilik ancak bireysel kimliin, ierisine girilen ounluk karsnda tutunulabilecek bir araca dnyor. Alevi ve Snni topluluklar arasnda 1970lerden bugne kimi zaman ykselen kimi zaman azalan temposu ile sregiden kamplama ve gerilimlerin izinde, bu tr evliliklerde kadnn kimlii evliliin dhil olduu sosyal evrenin kimlik kodlarnn dna kamamaktadr. Dolays ile hlihazrda bu tr evlilikler, eer ki kar taraf Alevilerce demokrat grlmyorsa kesinlikle tasvip edilmiyor. Gnmzdeki evliliklerde, her ne kadar yeni kimlik srelerinin tetikledii ve bireyler zerinde etkide bulunan srelerin izleri yaansa da Pertek ve evresi gibi Snniliin politikleerek, yerellikten syrlarak yeniden tanmland gney ksmlarda Snnileme, gelen kiinin ierisine dhil olduu kimlik btnn iaret etmi oluyor. Ancak her halkarda geride braklan kimliin izleri, yeni hayatn atlaklarnda bilhassa dini alanda varln srdrmektedir. Pertek ve evresindeki geleneksel Snnilik algsnn ierdii kitabi olmayan eler, byk lde bu izlerin yaad alanlar iaret eder. Alevi ve Snni kadnlarn bilhassa ziyaret kltlerinde gsterdikleri benzer davran rntleri de bu ortak kkenden hareket ediyor

grnmektedir. Benzer ekilde dinle ilgili dier baz pratiklerde de Snnileen kadnlarn gemileri, topluluk ierisinden hayli ilgin ayrntlarla da karakterize edilebilmektedir:

Bi de ilgintir Onlardan gelenleri yaptklar aure ile tanrsn. Nedense onlarn yaptklar hep daha lezzetli olur. Yani aure bizde de vardr ama onlarnkisi hep farkldr Ben de bi aure bamlsym, bilirim (Alan Notlar : 20 04 06 / Elaz).

2) Tarihi Olaylar: Pertek merkez de dhil olmak zere Tuncelinin gney hattn evreleyen bugnk ile merkezlerinde yaayan yerli Snnilerin nemli bir kesimini, zellikle 1938 ncesinde kalan uzun yzyllar boyunca yaanan savalarn, atmalarn ve byk apl sosyal hareketliliklerin etkisi ile yerli Snni topluluklarla kaynaan insanlarn akrabalar oluturmaktadr. Burada, sz konusu ettiimiz balk altnda deinebileceimiz iki nemli olay ve topluluk vardr: 1915 ylnda zorla ge maruz kalan Tuncelili Ermeniler ile 1938de benzer bir akbeti paylaan Alevi ounluk. Tm bir 19. yzyl ve ncesinde benzer rneklerinin pek ok kez grlm olmasna ramen zellikle bu iki olay tercih ediimizin sebebi; olaylarn canl tanklarnn nadir de olsa hayatta olmalar ve zellikle yal kuaklarn hafzalarnda bu yllarda Snniler ile yaanan ilikilerin canl kalm olmasdr. Snni topluluklarn kolektif hafzasnda, hatrlanabilen yazsz gemi ierisinde sonradan Snnilemelere ilikin bilgiler olduka canldr. Kken olarak yabanclk, tpk evlilikler dolaym ile bir baka kimlik evrenine girenlerde olduu

gibi, bireyle zdelemekte ve hatta ondan gelen kuaklarda da etkisini srdrebilmektedir. Az da olsa, belirli bir yan zerindeki grmecilerde kendi kkenlerine dair bir nceki kuan anlarn yakalamak olasdr. zellikle bu iki olayn yerel topluluklarn kolektif hafzalarndaki yerleri hayli kuvvetlidir. Bunlara gre: 1915de zorunlu ge tabi tutulan Ermenilerin nemli bir ksm yanlarnda gtremedikleri kk ocuklarn ve gen kzlar109 ncelikle en yakn komular ve kirveleri olan Alevilere brakmlardr. Bu ailelerden Pertek gibi merkezlerde ikamet eden ve esnaflk, zanaatkrlkla uraanlardan bir blm de iliki ierisinde olduklar Snni ailelere ocuklarn brakmlardr. G ettirilenler, byk olaslkla bir daha dnemeyeceklerinin farkndadrlar ve sonu belirsiz bir yolculua ktklarnn ykc psikolojisi ierisindedirler. Tanmaz mallarnn yan sra nelerle karlaacaklarn bilemedikleri bu uzun yolculuk karsnda yapabildikleri, en yakn komularna yanlarnda gtrmek istemedikleri ocuklar da emanet etmek olmutur. Bu ocuklarn ve apar topar evlendirilen yahut evlendirilmek zere braklan gen kzlarn olduka nemli bir blm Alevileirken, doal olarak Snni ailelere braklanlar da zamanla Snnilemilerdir.

109

ou grmeci zellikle gen kzlara vurgu yapmtr. Ermeni topluluklarn yaadklar trajedinin boyutlar komularn ylesine etkilemitir ki, gen kzlarn dahi brakmak zorunda kallar son derece canl bir rnek olarak gnmzde de Ermenilerin ierisine dtkleri aresizlii aklamakta kullanlan bir veri olarak yaamaktadr. Yredeki tm topluluklarda son derece etkin bir kavram olan namusun kendisini var ettii kadn imgesinin, Ermeniler asndan gen kzlk vurgusuyla rttrlmesi, sadece dier topluluklarn yaanan olayn boyutlarn sergilemek iin bavurduklar en u rneklerden birisi olarak kavranlmakta ve aktarlmakta olduunu dndrtmektedir. Ermeni ailelerinin g esnasnda, evre kyllerden gvendikleri ailelere evlatlarn emanet ederek; bilhassa gen kzlar, bilmedikleri bir sona ve olas kt sonulara tamaktansa teden beri tan olduklar komularnn vicdanna braktklar ve onlara karmalarn tercih etmi olduklar anlalmaktadr.

Gnmzde kklerinin bu gen kuak Ermenilerden geldii bilinen Snniler vardr. Tezimiz ierisinde bir baka konu erevesinde ilediimiz en arpc rneklerden birisi soyu bozuk imam ve babalar arasnda geenlerdir. Bir baka arpc rnek ise, nemli bir ksm Trk milliyeti sylemin etkin birer aktivisti olan baz Snnilerin de kklerinin bu kuaa dayandnn bilinlerde canl tutulmasdr. 1970li yllar ierisinde byk ounluu Trk milliyeti sylemin ve hareketlerin etkisinde kalan Snni kuaklarn bugnk temsilcileri ve akrabalar byk ounlukla Elazda yaamaktadrlar. Yaanan atma ve kamplamalar, taraf olmakta srarc davrananlar Alevi ounluun ierisinde barnamaz duruma getirmitir ve dnemin resmi imkn ve koullarndan faydalanarak bu ailelerin ounluu Elaza g etmilerdir. Ne ki Snni topluluklarda, kendi ilerine dardan gelerek karanlara dair bir kod her daim canldr. Anlalan odur ki Snni topluluun kendi ierisindeki atmaya yahut rekabete dayal sosyal ilikilerde, insanlarn birbirleri hakkndaki yarglarnn nemli bir belirleyeni yahut daha doru bir ifade ile gerekelendirmesi, kiilerin sahip olduklar kken gemileri olabilmektedir. Eer kiinin atalarnn Ermenilerin gtrlleri esnasnda kendilerine braklan bir kadn yahut erkekten geliyor ise bu, bizzat o kiide grlen herhangi bir sorunun nedenine ilikin aklayc bir veri olabilmektedir. Hatta Trk milliyeti sylemi paylaan ve fakat farkl siyasi partilerde kendilerini ifade eden grmeciler dahi dier rakipleri hakknda konuurken, onlarn gemilerinin mulklna ve sonradan olmuluklarna dikkatli vurgular da yneltmilerdir. Her halkarda Ermeni bir gemi, zellikle kendisini ve evresini Trk milliyeti yahut slami bir sylemle ren ou Snnide kabul grmeyen bir

durumdur. Bu ekilde Snnileenlerin says bilinmedii gibi, gemile olan skntl iliki de sadece bu politik kurgularn zorunlu kld katksz bir gemiin yaratt ikilemden domaktadr. Zira alanda temas edilen Snnilerin ounluu, gemite mevcut bu tr politik sylemlerin greceli olarak dnda durmaktadrlar ve kimlik alglar, daha ziyade gncele ilikin kayg ve beklentiler zerinde odaklanmaktadr. Bylesi bir durumda da gemilerindeki muhtemel bir farkllk gayet doal karlanan bir olgu olmaktadr. ocukluk yahut ilk genlik dnemlerinde Snni topluluklar ile temas ederek bu ekilde sosyalleip zamanla Snnileenlerin nemli bir blm de civardaki ve bir ekilde Snniler ile temas etmi i-Tuncelideki Alevilerdir. 19. yzyl ierisinde ve 20. yzyl balarndaki isyanlarda da grlmekle birlikte esas olarak 1938de kitleler halinde ldrlen ve srgn edilen Alevilerden arta kalan ynlarn nemli bir kesimi Snni topluluklara snm yahut verilmi ve bylelikle zamanla bu topluluklara karmlardr. Gneydeki Snni topuluklara snarak tarm iilii yapmlar, zamanla bu topluluklar ierisinde sosyallemi ve aile kurarak karmlardr. Bu ekilde Snni olduu bilinen azmsanmayacak sayda Alevinin varlndan rahatlkla bahsedilebilir. Kken olarak Alevilikten gelme Snnilerin, Ermenilik bantlarna maruz kalanlara gre daha makul kabul edildikleri de belirtilmelidir. Zira Ermenilik, Alevilerde Snnilerde olduu kadar tekiletirilmemekle birlikte yine de sahip olduu gayr-Mslim zellii ile ayrt edilmektedir. Snni din nderlerince Alevilerin slam alglaylar kabul edilemez bulunsa da hkim kyl ounluk, i ie yaad komularn gayr-Mslimden zenle ayrmaktadr. Bu ortaklama,

Alevilikten Snnilie geileri doruyu bulan ve z bizden olan biiminde merulatrlmasn kolaylatrmaktadr.

3) G: Gerek gneydeki gerekse bugn artk saylar ve grnrlkleri son derece zayflam olan i-Tuncelideki Snnilerin bir ksm, 19. ve 20. yzyllarda devletin dzenledii nfus hareketleri, iskn politikalar erevesinde Tunceliye yerletirilen ve kken olarak baka yerlerden gelen Snnilerden olumaktadr. Buna gre, baz kaynak kiilerin 1938 sonrasna denk den anlatlarnda karlald zere bugn hi yerli Snni nfusa sahip olmayan Plmr, Tunceli Merkez ve Nazmiye gibi ilelerde de bir dneme kadar Snniler yaamaktayd. te bu ailelerin byk ounluu, Kurtulu sava sonras Yunanistan ile yaplan nfus deiiminde Trkiyeye getirilen Balkan kkenli Snni ailelerdi yahut yereldeki tabiri ile Muhacirler yahut Bonaklard. Ancak nerdeyse hemen hepsi ksa sre ierisinde kendilerine verilen arazileri terk ederek yahut Alevilere satarak bata Elaz olmak zere daha verimli ve geni arazilerin olduu illere g ettiler. Tm bu glerin temel sebebi ekonomik kaynaklarn ve geim etkinliklerinin sahip olduu snrllklard. Ancak yine de Tuncelideki yerli Snni nfusa belirli llerde nfus katklar oldu. phesiz bu ailelerin Snnilik alglar alan almasn gerekletirdiimiz Pertek ve civarndaki ailelerin alglarndan ve dierlerinden farklyd. Fakat Tuncelide kalclamam olmalar ve dardan getirilenlerin hemen hepsinin zamanla g etmi olmas, yerel Snniliin fazlaca deimesini de engelledi.

G olgusu ierisinde deerlendirdiimiz Alevilerden Snnilere geilere 1970ler sonrasnda Pertekte ksmen rastlanmakla birlikte daha ziyade Elaz gibi byk kent meknlarnda yaayan Tuncelili Snni topluluklarn ierisinde karlalmaktadr. Gerek 1938 gibi tarihi sreler ierisinde gerekse yine ekonomik skntlardan yahut airet atmalarndan kaynaklanan gler neticesinde Pertekteki Snni ounlua karan ve buradaki byk ailelerin yanlarnda sadece tarm iilii yaparak geinen aileler, geen yzyln balarnda nemli oranda Snniletiler. Bu geite, gelen Alevi ailelerin mevcut geim kaynaklarna ulaabilmede kendileri gibi alt snf Snni ailelerle olan rekabetleri de belirleyici idi. Sahip olduklar dallk, airetten olma, Alevilik gibi kimlik kodlar yeterli derecede tekiletirilmeleri iin birer veriydi. Bu byk ailelerin hizmetine girerek sadece emeklerini pazarlamakla kalmadlar bir yandan da onlarn tebaas olarak hkim kltrn ierisinde de zamanla eridiler. Bu trden geiler, zaman ierisinde, gelen ailelerin sonraki kuaklarnda farknda olunmadan ve sorunsuz gerekleti. Zira bu ailelerin seyitleriyle, topluluklaryla olan balar hlihazrda kopmutu. Gen kuaklar, ebeveynlerinin kabul etmi olduklar sosyal gerekliin ierisinde kltrlenerek yerel Snniliin nfus gcne de farknda olmadan katlm oldular ve geriye dnk bir ilgi de sz konusu olmad. Benzer ekilde geen yzyln balarnda Pertek ile merkezi gibi Snni nfusun hkim olduu ve yerel ekonomi ile tarmhayvanclk kaynaklarn kontrol altnda tuttuklar dnemlerde buralara gelerek Snnileen Alevilerin bir ksm da kendi topluluklar ile balar koparlm ailelerdi. Bunlarn tamamn dknlk

cezas alm aile bireyleri ve onlarn takipileri oluturuyordu. Kimi zaman tek balarna kimi zamansa aileleriyle birlikte ierisinde yaadklar toplulukla yahut komular ile eitli sorunlar yayor, dzenlenen Cem trenlerinde sulu bulunmular ve eer ki olabilecek en ar ceza yani dknlk yani topluluktan uzaklatrma ile cezalandrlmlarsa, bazlar Snni topluluklar ierisinde yeni bir hayat kurmay deniyorlard. Bazlarysa farkl airetlerin ierisine g ediyor ve baka seyitlere talip olarak balanyorlard. Bu ekilde yaanan Snnilemeler phesiz ki en rahat geilerden birisiydi. Zira Alevilikteki en ar ceza olan dknlk, tm bir topluluktan soyutlanmay beraberinde getiren bir cezayd. Bilhassa geen yzyln balar gibi gelenein ve teknik dzeyi son derece dk tarm ve hayvanclk faaliyetlerinin hkim olduu dnemlerde topluluktan soyutlanma a kalmakla ve olas airet tehditleri karsnda yalnz kalmakla zdeti. Ksacas lmd. Bu yzden topluluuna rest eken yahut atlan bireyler, aileler Snni topluluklar ierisinde geldiklerinde kendilerini var ettikleri kltrkimlik

btnlnden kopmu yahut koparlm olduklarndan, kolaylkla yerini bir bakas ile doldurabiliyorlard. Daha doru bir deyile, kanlmaz olarak bu boluk dolduruluyordu ve baka bir sosyal evrene gei, geriye dn yahut temas olana dahi olmadndan fazlaca atma ve gerilim yaanmakszn gerekleebiliyordu. Geen yzyln balarnda Pertek gibi meknlara gelen Alevi ailelerin Snnilemesi bahsinde deindiimiz bir etken, tm bir yzyl boyunca da devam etti ve gnmzde de etkinliini koruyor grnmektedir. Ekonomik yahut sosyal baz nedenlerden tr daha ziyade Elaza ynelen gler neticesinde Alevilerin deil de Snnilerin hkim olduu mahallelere

yerleenlerden Alevi gmenlerden bazlar da zamanla Snniletiler. Ancak bu Snnileme geen yzyldaki rneklerinden hayli farkl oldu. Her eyden evvel Snnileme aile bireylerinin tmnde deil daha ziyade ailenin geimini salayan aile reislerinde grld. Babann kendisini evreleyen i olanaklarndan faydalanabilmesi, hele ki ticaret gibi belirli bir sosyal evre gerektiren etkinlik ierisinde ise hkim ounlukla ayn kimlik kodlarn paylamasn zorunlu klmaktayd. Zira Elazn slami ve Trk milliyeti sylemin aktif bir merkezi oluu ve bu sylemlerin egemen olduu kitlelerin, Aleviler ile i ie yaayan komularndan ziyade, tekiletirdii bu kimlie kar daha kat tavr al, kanlmaz olarak bir tercih durumunu ortaya seriyordu. Bu ikilemde kalanlarn ounluunda son derece u noktalarda olmak zere iki ynelim ortaya kt. Yeni sosyal evreye uyum yahut o evreyi terk etmek. lki, geride braklan Tunceli ile birlikte oraya ait olan kimliin de terki idi. Bazlar o kadar ileri gittiler ki Elazdaki popler tarikatlara ye oldular. Kimileriyse artc bir biimde Trk milliyeti syleme kayarak bu cemaatlerin ierisinde eridiler ve fakat ilgin bir ekilde ierisinden geldikleri evreyle de olan balarn canl tutmay bildiler. erisinden ktklar Alevi topluluk ok azna tavr taknd. Genellikle kendileriyle tekrar temas edenlere, kar tarafn olanaklarndan faydalanabilecek bir iliki kategorisinde deerlendirerek ses karmadlar. Fakat bir snr her zaman iin mevcut oldu. Snnileen bireylerin yahut ailelerin dhil olduklar yeni cemaatleri ve evreleri ise bu ilikilere scak baktlar. Zira bu durum onlar iin bir kazant ve bylelikle devamnn gelecei umuluyordu. Her halkarda bu pozisyondaki insanlar

mevcut durumdan sonuna dein faydalandlar. Kendilerinden sonra yeni sosyal evreye doan kuaklar ise gemileri ile olan balarn tmyle koparmlard. kinci kuak ise byk ounlukla ierisine doduu kimliin aktif bir yesi oldu. Zira ilk geii gerekletiren ebeveynleri, dnmn yaratt sosyalpsikolojik gerilimi yeni kimlii olabilecek en ileri noktalara kadar sahiplenerek kabullenmilerdi. Gemileri ancak yeni kimliklerindeki baarl temsilleri ile telafi edilebilirdi. Bu durum, sonraki kuaklarda Trklk ve badatrlm Snnislamn ateli birer savunuculuu eklinde ortaya kt. Herkese bilinen gemi, her daim nlerine srlen bir kozdu ve tpk bir nceki kuak gibi bunun da telafisi mevcut kimliin temsiliyetinin baars ile dorudan ilgiliydi. Gemii topyekn ret ve yeniden yazma ile aktif siyaset bu kuan belirleyici bir yn olmu grnmektedir. Bu kategori altnda toparladmz geileri ortak bir paydada bir araya getirmek istersek bunun, ounluk ierisinde sosyal ve ekonomik kaynaklarn paylamndaki g dengesizlikleri ve bu durumda ortaya kan varlk stratejileri olduunu ne srebiliriz. Gerek gemite gerekse gnmzde devlet kurumlarnn, yerel ekonomik hayatn ve toplumsal yapnn ounlukta olan kimlik grubunca denetlenmesi; hkim grubun ierisinde aznlkta kalanlarca ancak benzer kimlik kodlarnn paylald srece faydalanabilecekleri bir durum ortaya sermektedir. Mevcut kaynaklarn kstll, kaynaklar iin rekabeti arttrmakta ve hkim grup da kendi ierisinde eitli alt kar gruplarna blnmektedir. Bylelikle farkl kimlik kodlarna sahip olmak gibi batan tasfiye edici durumda olan aznlk gruptakilerin bir blmnde de zamanla kendi kimlii ile hkim kimlii yer deitirdikleri grlebilmektedir.

4) Kiisel Tercihler: Sadece Pertek ile merkezi ve yakn evresinde deil, Tunceli genelinde Alevilerden Snnilere doru yaanan geilerin bir boyutunu da kiisel baz tercihler veya bununla birlikte deerlendirebileceimiz ve kaynaklarn dardan alan baz rgtl faaliyetler oluturmaktadr. Hemen belirtmek gerekir ki bu ekilde yaanan Snnilemeler genel toplam ierisindeki en dk ksm oluturmaktadr. Kiisel tercihler olarak nitelediklerimiz, bireyin yukardaki gibi zorlayc evre koullarndan ziyade, kendi iradesi ile gerekletirdii kimlik deiimlerini iaret etmektedir. Birey, birtakm srelerin neticesinde inan ve pratiklerini Snnislamn inan ve uygulama esaslarna gre dzenlemekte, bylelikle eski evresinden de doal olarak ayrmak durumunda kalmaktadr. Alanda tesadf ettiimiz ve bu grupta deerlendirebileceimiz grmecilerin hlihazrda yurtdnda ii olmalar da kayda deer ortak bir zellikti. 1970li yllarda yurt dna devam eden ii gleri ierisinde gittikleri lkelerdeki Trkiyeli gmenlerle birlikte almlar ve zaman ierisinde zellikle 1990larda poplerleen slami irket ve cemaatlerle sk bir iliki ierisine girmilerdi. Ardndan da yaadklar deiim gelmiti. phesiz ki burada da geim kaynaklarna eriim yahut daha fazlasndan faydalanma gibi belirleyici etkenlerin varlndan bahsedilebilir. Zira bu kaynak kiilerin tesadfen temas edilen uzak akrabalar da bu ynl aklamalarda bulunmulardr. Onlara gre dnenler, yurtdnda nemli bir sermaye birikimini elinde tutan slami evrelerle yine kendi karlar iin birlikte olmular, neticede de inanlarn yitirmilerdir. Para peinde komann sonu budur anlay hkimdir.

Ancak elbette ki ikrardan dnen bu kiilere dair bilgiler de belirgin bir tepkiselliin ve yaktrmalarn ierisinden kmaktadr. Tunceli ile de balarn koparmayan bu grubun, kazanlarn memleketlerinde yatrma dntrme eilimi baskn grnmektedir. Fakat artk memleketteki sosyal evreleri deimitir. Pertek gibi merkezlerde Snni cemaatin birer paras olmulardr. Sonu olarak, bu grupta kalan yurttalarn inan ve pratiklerinde yaanan dnmlerin belirli bir yan zerinde ve kendi iradeleri erevesinde

gerekletiini syleyebilmek mmkndr. Tuncelide son on yldr yaanmakta olan bir baka gerek ise Alevi ounluk ierisinde, hedeflerinin pek azna ulaabilmise de Snnilemenin bir baka sebebi olan rgtl faaliyetlerdir. Bu etmen, tmyle Tunceliye yabancdr ve fakat gnmzde gerek resmi kurumlardan gerekse baz Alevi ve Snni ticaret kesiminden etkin ve ak bir destek de grmektedir. Ticaret kesimi son derece aikar bir fayda ilikisi kurarken; resmi kurumlar ise Tuncelide yaanan ve belirli etniklik alglar temelinde ykselen ve kendileri asndan bktrc bir sreklilik kazanm olan sorunlarn kkenine farkl metotlar kullanma gibi bir niyet zerinden yaklamaktadr.

3.5.2 Fethullah Glen evresinin Etkinlikleri

Yrede Aleviler ve Snnilerce de Fetullahlar olarak bilinen ve rgtl biimde hareket ederek deiik yollardan bir tr Snni misyonerlik faaliyeti yrten

Nur Cemaatinin, bu alt balkta irdelediimiz dnmlerin nedeni olduu anlalmaktadr. ounlukla belirli bir yan altndakilere ulamaya alan rgtn en nemli arac, Trkiye genelinde sahip olduu ve farkl isim ve kurumlara bal olarak kurduu dershaneler ve zel renci yurtlardr. Bu kurumlarnn yaygnl ve etki derecesinin kuvveti phesiz ki devlet brokrasisi ierisindeki yelerinden ve hkim gc oluturmalarndan ileri gelmektedir. rgt, Tuncelide niversite snavna hazrlanmak isteyen yahut pe pee baarsz olan ve dershaneye gidecek maddi durumu olmayan ailelere ulamakta ve ocuklarna Tunceli dndaki dershane ve yurtlarnda cretsiz eitim ve barnma olanaklar sunmaktadr. Bu ilem srasnda, ounlukla Alevi olan, rgtle irtibatl baz yerel kaynaklar aileler ile dorudan temasa geerek ocuklarn gndermelerini salamaktadr. Bu ileme kimi zaman resmi kurumlarn sivil memurlar da arac olmaktadr. Fethullah Glen ahsnda somutlaan rgt ve faaliyetleri Trkiyenin siyasi ve sosyal gndeminde bilhassa 1990larn balarndan beri hayli poplerdir. Bu ismin ve ima ettii siyasal duruun, Trkiyedeki sekler sosyal yaamda ve bununla i ie olan Alevilere dnk fiillerde stlenmi olduu ykc roller, Tuncelili Alevi ounluk asndan rgtn bilinen yntemlerine kar net bir tavr da ortaya karm grnmektedir. Zira bu rgtn hibir dershanesinin ve yurdunun bulunmad tek il Tuncelidir. Yerel esnaf, bu tr giriimlere yer kiralamama yahut satmama konusunda kararl grnmektedir. Ne ki geen yl ierisinde alan zel Munzur lkretim Okulu, Aleviler arasnda Fethullahn okulu olarak bilinmektedir ve rgt asndan nemli bir admdr. Ancak bu okulun da bilhassa devletin yerel kurumlarnca tevik edildii ve inaat iin yer verildii de bilinmektedir.

Yaklak on yldr sren bu faaliyetlerin rgt asndan istenen dzeyde sonular vermi olduu sylenemese de yaratm olduu ykc etkiler itibari ile dikkate deerdir. Faaliyetlerin balang yllarnda Tunceliden gtrlen erkekler ve kzlar gruplar halinde birlikte kalmalarna msaade ediliyordu. Baz grmeciler, bylelikle dayanma, birbirlerinden g alma imknlarnn daha yksek olduunu ve ettler esnasnda dzenlenen sohbetlerde daha diri durabildiklerini aktarmlardr. ou arkadalarnn, bu srete yurtlardaki propagandalara ve namaz ya da oru gibi fiili zorlamalara dayanamayarak ayrldn ve geri kalanlarn ounluu da kendileri gibi snava kadar geen srede, rgtn srarlarna direnerek herhangi bir deiim belirtisi gstermediklerini belirtmilerdir. Ancak pek aznn bu srete yaplanlardan etkilendii ve bunlarn ailelerine dndklerinde olduka arpc sorunlara neden olduklar anlalmaktadr. rnein evde yaplan etli yemekler artk yenmemitir zira Alevinin kestii et murdar saylmaktadr. Bu ilk yllarda istenen sonularn alnamamas rgt baka stratejilere yneltmi grnmektedir. Gnmzde, gtrlen ocuklar artk en fazla ya da drt, genellikle de ikier kiilik ekiplere blnerek yurtlara datlmaktadrlar. Bylelikle temas ve aidiyet hissinin zayflatlmas amalanmaktadr. rgtn niversite rencilerinden oluan belletmenleri, rencilerin katld ve her gn yaplmas zorunlu olan sohbetlerde Fethullah Glenin ve temsil ettii siyasi hareketin Snnislam doktrinlerini retmektedirler. Bilhassa Aleviler iin daha nceden Alevilikten Snnilie gemi rencilerin bu grevlere getirilerek, renciler zerinde psikolojik bir ba da yaratlmak istendii aktr. Bu ekilde son yllarda az da olsa gtrlen rencilerden bazlarnn etkilenebildii anlalmaktadr.

Tuncelide bu ekilde her yl 30dan fazla renci eitli illere ve yurtlara gtrld aktarlan bilgiler arasndadr. Ailelerin ierisinde bulunduklar maddi imknszlklarn, sonularn tahmin ettikleri bu tehlikeli maceray

kabullenmelerindeki en byk etken olduu aikrdr. Yan sra Trkiyede niversite eitiminin ortalama bir i iin bitirilmesi gereken zorunlu bir sre olmas da bu ynelimi tetikleyen bir baka etmendir. Tuncelide, bu ekilde Snniletikten sonra memleketine geri dnerek yaayan kimse yoktur. Zira rgtn vaaz ettii Snnilik, inan ve pratikler asndan, yerel Snnilik kodlarnn da dnda ve son derece kitabidir. te yandan bu Snniliin etkin bir ekilde ierdii Trk milliyeti sylemin birey nezdinde, ierisine doru kltrn hkim olduu bir sosyal evrende yaatmas da mmkn grnmemektedir. Zira kirvelerle, musahiplerle, seyitlerle rl geni bir yakn sosyal ilikilere sahip her bir Alevi, bylesi bir dnmle birlikte en bandan bunlarn tmnden de vazgemi olduunu batan kabullenmekte ve bylelikle Tuncelideki yaam koullarn da son derece zorlatrm olmaktadr. te yandan Tuncelinin sahip olduu geim etkinliklerinin snrllklar da burada yaanmak istenmemesinin balca sebeplerinden birisidir.

3.5.3 Snnilerden Alevilere Geiler

Pertek merkez ile ve civar yerleimler bata olmak zere Tunceli genelinde Alevilikten Snnilie geiler olduu kadar, Snni topluluktan Alevilere geiler de zellikle 1990lardan bu yana belirgin bir grnrlk kazanmtr denebilir. Bu

geilerin yukardakiler ile benzer balklar altnda toparlanan nedenleri ve tartmalar aadadr.

1) Evlilikler: Alevilikten Snnilie olduu kadar Snnilikten Alevilie geilerin en belirgin yolu da evliliklerdir. Evlilik, bir nceki alt balkta bahsetmi olduumuz zere dorudan kadnla ilgilidir ve evlilik srecinin iaret ettii dnm de kadnn hkim toplumsal yap ierisindeki toplumsal cinsiyet alglar erevesinde

gereklemektedir. Kadn, evlilik yolu ile girdii yeni toplumsal ortamn hukukuna, geleneklerine, maddi yaantsna zetle topluluun tm bir kltrel kimliine dorudan tabidir. Bunun dnda kalmas, gemiten tad kimlii muhafaza etmesi yahut yine bu kimlikle etkin bir temas kabul edilmez. Bu, bizzat Alevi ve Snni kadnlarca yaatlan bir tutumdur ve orta ya zeri kuaklarda snrlar olduka keskindir. Gnmzde, gen kuaklarda aileleriyle olan balarnda daha esnek tavrlar grlse de sonu olarak ierisine girilen kimliin bir daha deimeyecek ve kendisinden olacak kuaklarda da bylelikle devam edecei mutlak bir kabuldr. Alevilerden Snnilere evlilik yolu ile geilerde grld zere kadnn ierisine doduu toplumsaldan btnyle ayrl, gerek gen kadn bireylerce gerekse her iki topluluka ortak kabul gren bir duruma iaret eder. Kadn, ounlukla tasvip edilmeyen, bu tr bir evlilie gitmekle ailesini ve dolays ile kendi kimliini de geride brakmaktadr. Bylesi bir tercihin bedeli kar tarafa karmak olarak olayn tm muhataplarnca kabul grr.

Dolays ile kadnn ierisine girdii yeni toplumun geleneklerine olan uyum sreci, en bandan bylesine bir n-kabul ierdiinden, dier tm gei biimlerine nazaran, ok daha kolay iliyor grnmektedir. Bu bakmdan, gei srecinin gemite de gnmzde de Snni kadnlar asndan daha hzl iledii ne srlebilir. Zira Snni topluluklar ierisinde Alevilere kz vermek byk ounlukla tasvip edilmeyen bir durumu iaret etmektedir. yle ki baz aileler evlilik yolu ile Alevilere geen kzlar ile ilikilerini ciddi llerde kstlayabilmektedir. Bu konu zerine Alevilerdeki greceli rahatlk, Snnilerde tavizsiz bir ekilde bal kalnan nemli noktalardan birisidir. Bu genel durum ierisinde, gemite ve bugn Alevilerle gerekleen evlilie ilikin bir karar, beraberinde tm bir sosyal evreden de kopuu net bir ekilde getirmektedir. Sonu olarak, kimliin deiimi ynndeki irade, evlilikle e anlaml olarak hayata gemektedir. Snni topluluklardan Alevilere evlilik yolu ile geen gen kadnlar, evliliin hemen ardndan gerekletirilen baz grmeler ile ierisine girdikleri yeni topluluun kimlii ile tantrlrlar. Bu grmeler genellikle dini bir tren havasndan ziyade, yabanc bir evreden gelen yeni yenin topluluun gelenekleri konusunda bilgilendirilmesini de ieren sosyal baz aktivitelere iaret eder. nk evlendii kiinin dhil olduu seyittalip ilikilerine, seyitlerin kydklar nikhla

birlikte zaten girmi olurlar.110 Bu ritel, bireyin yeni din ve sosyal kimlik algsna yaslanan temelini oluturur. Bireyin edindii yeni statlerin geri kalan nemli paralar ise gerek seyitler ile gerekse seyit eleri olarak hrmet gren analar yahut bulunduu yrede itibar sahibi yal kadnlarla yaplan grmelerde ina edilir:

mam Cafer Sadk nikah ile evlenen artk Alevidir, bunu bilirsin Yani ikrar vermitir. Yola girmitir Bizde bakaca bi uygulama yoktur ama onlarda vardr imdi bu ekilde gelenler nce Dede [Seyit] evlerine gtrlrler. Bu, duruma gre bir iki ay srebilir. Gelin, bu sre ierisinde Dedeye sorular sorar, Ondan yolu renir. stedii, merak ettii her eyi sorabilir. Mesela bu Kadiri evrelerden, tam hatrlamyorum ama Adyaman olabilir, bir gelin getirmilerdi. Yani tabi byle gelenlerin ou ilk etapta bi kmaza giriyorlar yani bana komu sormay111 dahi soruyorlar Bilmiyorlar nk Bir de bu gelinler Analar ile grtrlrler. Onlardan da ite bu kadnlk eyleriyle ilgili meseleleri renirler (Alan Notlar: 30 06 - 2006 / Pertek).
110

Dini kimliklerin deiiminde, bireyin yeni kimlie geiini kutsayan ve birtakm pratiklerle yeniden douunu sembolize eden uygulamalara sklkla rastlanlabilir. Trkiyede de baz Snni topluluklara giren Aleviler iin benzer uygulamalarn yapld ve hatta Mslman olmayanlardan ziyade sadece Aleviler iin gerekletirilen baz ilgin uygulamalar vardr: gnlerce banyo yaptrma, belirli saylar kadar su dkme, cami etrafnda gezdirme gibi. (Daha arpc baz rnekler iin bkz. PSAKD, 2005: 135 137) Alan almas esnasnda evlilik yolu ile Snnileen kiilere ulalamadndan, Tuncelideki yerli Snni topluluklarda benzer uygulamalarn olup olmad hakknda bilgi edinilememitir. Baz grmecilere bu ynl sorular yneltilmise de belirgin bir ekilde rahatsz olduklar gzlemlenmi ve konu zerine derinleme frsat yakalanamamtr. Ancak byk bir olaslktr ki bu gibi riteller olmasa dahi tpk Alevi toplulua gelenlerde olduu gibi, Snni toplulua geen bireyler iin de benzer grmeler yaplmakta ve yeni topluluun baz esaslar hakknda yeni katlmc bilgilendirilmektedir. 111 Komu sormak: yeni evlenen yani yeni ev kuran ailelerin, daha doru bir deyile kadnlarn oturduklar yerdeki komular ile belirli birtakm pratiklerle tanmas anlamnda kullanlmaktadr. Kadnn ev iinde odaklanan yaam alan Alevilerde ve Snnilerde ortaklatndan, bu baln zikredilmesi, zellikle nem verilen bir konu bal olduunu dndrmektedir.

Birey, evlilik yolu ile kendisinin de bir talibi haline geldii seyitle olan grmesinde, Alevilikte toplumsal yaamn esaslar ve baz dini konularda eitiliyor. Kadnlarla yaplan grmeler de ise muhtemelen cinsiyet kimliine topluluun ykledii yeni birtakm sorumluluklar hakknda bilgilendiriliyor. Bylelikle birey, yeni topluluk ierisinde yol klavuzlar ile sosyalletirilmi ve topluma kazandrlm oluyor. Alevileme bu temel sreler ierisinde balyor ve zamanla iselletiriliyor. Sonraki srelerde ise kadn bireyler etkin birer Alevi olarak, kimliin gen kuaklara aktarmnda ve canllkla yaatlmasnda rol alyorlar. yle ki bu ekilde Alevileenlerden bazlar, gerekletirdikleri evlilikler dolays ile ana stats dahi kazanabiliyorlar. Bu ekilde, gemi zamanda, Pertek ve evresinde etkin olan Berhican Ocandan bir seyitle evlenen kadnn yks en arpc rnei iaret ediyor. Seyit evlendii kadn karyor ve uzun bir sre, gnmzde dahi Aleviler arasnda bu iftin isimleri ile anlan, yereldeki bir mevkide saklanyorlar. Ardndan evleniyorlar ve zamanla kadn, yrede hayli itibar kazanan bu seyitle birlikte ortak bir itibara muhatap oluyor. Seyitle birlikte ritellere katlyor ve seyidin uzun bir sre bekiliini yapt baz kutsal emanetlerle ilgili eitli pratikleri de kendisinden sonra ynlendiriyor.112 Toplulukla kaynama, eksiksiz gerekleiyor. (Alan Notlar: 21 05 06 / Pertek) Fakat bu seyidin lmnn ardndan anann yallk dnemlerinde daha da dindar bir Alevi olduu grlyor. Ocak ve emanetler, daha titiz bir ekilde hizmet
112

Tuncelide yerli Snni topluluklarla en fazla iliki ierinde olanlardan birisi de Berhican Ocadr. Berhican taliplerinin yerleim alanlarnn Snniler ile paylalmasnn, bu durum zerinde tayin edici bir katksnn olduu da muhakkaktr. Ek olarak, karlkl evlilikler yolu ile de Snnilerin, dier ocaklardan ziyade kirveliklerinin yan sra, tasvip etmeseler de daha yakndan tan olduklar bu toplulukla olan dini ve sosyal ilikilerini kolaylatrdklar da zerinde dnlmeye deer bir baka veridir.

veriyor ve saklanyor. lerleyen yalarnda, kendisinde gzlemlenen en nemli deiim ise zaman zaman kld namazlar oluyor. Anlalan o ki aurenin tadnda ayklanan gemi gibi, ara sra gze arpan namaz da bu kkl dnmlere aktrlk eden kadnlarn, ocukluk ve ilk genlik dnemlerinden kalan izlerin belirdii ayrntlara dnyorlar.

2) Hkim Kimlik Kodlar erisinde Sosyalleme Bugn yerli Snni nfusun hi bulunmad Tunceli - Merkez, Plmr, ve Nazmiye gibi ilelerde geen yzyln ortalarna dein saylar son derece az olsa da Snni ailelerin yaam olduu bilinmektedir. Bu ailelerin nemli bir ksm ekonomik nedenler ile g ederken, geri kalanlar da uzun zamandr i ie yaadklar hkim ounluk ile kaynam ve zamanla tm Alevilemitir. Bu trden Alevilemeler, insan toplumlarnn uzun ve karmak tarihi sreleri ierisinde sklkla karlalan geilere yerel bir rnek olarak da okunabilir. Gndelik yaam kltrnde, geim etkinliklerinde, sosyal rgtlenmelerde, konuulan dilde benzerlikler gsteren ve fakat din aidiyetlerinde farkllaan bu topluluklar; hkim kimliin ierisinde zamanla kaybolmulardr. Bu kaynamann gney ilelere nazaran ok daha kolay gereklemi olmasnn belli bal nedenleri yle sunulabilir; Her eyden evvel Tunceli - Merkez, Plmr ve Nazmiye gibi ileler i Tuncelidedirler ve 1938e dein buralarda hemen hibir devletin idari ve sosyal egemenlii hkm srmemitir. Blgenin yerli topluluklar her daim baskn kimlii oluturmular ve aralarndaki aznlklar zamanla erimilerdir. Bu sebepten farkl din kimlikleri zerinden 1970lerde Tuncelinin gneyindeki Alevi Snni

topluluklarnda grlen kamplamalar buralarda yaanmamtr. Dolays ile Snnilik, gney ilelerde olduu zere yeniden tanmlanmam ve farkllamamtr. Tersine giderek artan bir hzda hkim ounluk ierisinde erimilerdir. Bugnk Hozat ve Mazgirtte de yukarda aktarlan durumun canl bir rnei yaanmaktadr. Bu ile merkezlerinde Snni kkenli olduklar bilinen aileler hlihazrda yaasalar da, bugn itibari ile yaam kltrleri Aleviler ile tmyle zdelemitir. Bu ailelerin Snnilii ylesine geri plandadr ki artk pek aznn gemiinde Snnilik olduu bilinmektedir. te yandan geen yzyln sonlarnda ve gnmzde bu ailelerden bazlarnn yaknlar Tunceli dnda yaam ve yerlemi ise ve Tuncelideki akrabalar ile temas halindeler ise bu gruptaki baz yerli Snnilerde, Snniliin farkndal belirgin olabilmektedir. Ancak bu Snnilik, bireyin Aleviler ile hemhal olan yaam tarzna ciddi bir deiim tamamaktadr. Her halkarda bu topluluklarda Alevileme gndelik yaam ierisinde, bilhassa gen yelerin yatlar ile yaadklar sosyalleme srelerinde hzla ilerlemektedir. Gney ileler dnda kalan meknlarda Alevi ounluun var ettii sosyal dnya ylesine hkimdir ki eitli kamu kurumlarnda almak zere Tuncelide bulunan Snni ailelerin ocuklar da benzer sreler yaamaktadrlar. Sokaklarda, krelerde, ilk ve orta (lise) renimindeki i ielik, sosyallemenin en nemli paralarn oluturmakta ve etkileri grlebilmektedir. Tuncelide sklkla kullanlan ve bir olayn yahut tutumun doruluunu pekitirmek, kefil olmak iin sylenebilecek en youn ifade ya da bir baka tabirle yemin; (zellikle dou Tuncelide)Dzgn, (bat Tuncelide) Munzur, Hzr, veya 12 mamlar gibi ifadeler ile hayat bulmaktadr. Bu tr ifadelerle hayatn

herhangi bir parasnda, herhangi bir srecinde rahatlkla karlalabilir ve bu, tm kuaklar iin geerlidir. Bu ifadeleri yerli olmayan, dardan gelen Snni ailelerin ocuklarnda grmek ou Alevi iin memnuniyetle karlanan bir durumdur. Bu durum sadece ocuklarda deil, ailelerinde de grlebilmektedir: Yetikin bir bayan Alevi grmeci, ei retmen olan Snni komusu ile bir konuda iddialatn ve kendisini inandrmak iin onlarn kulland gibi Kuran arpsn dediini ve fakat komusunun buna kahkahalarla gldn aktarmt. Komusuna gre, kendisi ve kendisinin dhil olduu ounluk bylesi ifadeler kesinlikle kullanmyordu nk Kurana inanmyorlard. Dolays ile Alevi komusu kendisini inandrmak isterken, hata yapmt. Hzr yahut Dzgn demesi yeterli olacakt. (Alan Notlar: 10 08 06 / Tunceli) Anlalan odur ki yerelin hkim kimlik kodlar yerli olmayan ve aznlkta kalan tm bireylerce kabullenilmekte ve buna uygun bir yaam stratejisi gelitirilmektedir. Tuncelideki hkim Alevi nfusun nemli bir kesimi uzun yzyllar ierisinde bu trl kaynama sreleri ile Alevilemi farkl topluluklardan insanlar ve onlarn bugnk torunlarn barndrmaktadr.

3) Aleviliin Kamusal Alanda Grnrlk Kazanmasnn Etkileri 1990l yllarla birlikte Trkiyede Alevilik, uzun yzyllarn ardndan, kamusal alanda ciddi bir grnrlk kazand. Geni ancak bir o kadar dank ve farkl Alevilik alglar barndran kitleler, hzla rgtlendiler. Bu kimliin, yine en az iaret ettii kitleler kadar eitli dnce temsiliyetinde olan aktrleri de ortaya koyduklar yazl almalar ve eitli aktiviteler ile bir yandan gen kuaklarn

kimliklerine olan ilgilerini yeniden canlandrrken bir yandan da zellikle yabanc aratrmaclarn ilgisini tetiklediler. Yaynlar, kitaplar, gncel forumlar, siyasi partilerin dnemsel politikalar ve bilhassa Alevi kitlelerin ar milliyeti ve dinci rgtler ile gerilimli ilikilerinden doan ve devletin Gazi ve Sivas rneklerinde olduu gibi ak bir ekilde Aleviler aleyhine taraf olduu kanl sreler, 1990l yllarn, Alevilerin lke tarihindeki en etkin dnemi olmasn salad. phesiz Trkiyedeki bu gelimeler, dnya konjonktrndeki

hareketliliklerden de bamsz deildi. Farkl etniklik alglar temelinde, kimliin yeniden inas ve mevcut sosyal politik srelerde etkinliinin ykselmesi, Aleviler asndan da Trkiyede ve Avrupada nemli gelimeler ile sonuland. Tunceli, sahip olduu ayrcalkl pozisyon itibari ile tm bu gelimelerin etkin bir ekilde yaand yerlerin banda geliyordu. zellikle Aleviliin bir inan biimi olarak ina edilmee alld son yllarda, bu konuda kendi ierisinde daha tutarl hareket eden Alevi kurumlarnn, Tuncelide geleneksel olarak Snni topluluklara ait olan meknlarda da nemli hareket alanlar atklar grlebilmektedir. Aleviler, gler neticesinde gney ilelerde nfus ve sosyal arlk kazandka, beraberinde buradaki Snni kitleleri de etkilemeye baladlar. Seyitlerin Alevi blgelere komu yahut ierisinde kalan Snni yahut Ermeni aznlklara ynelik faaliyetleri, bu balk altnda toparlayacamz gelimeler haricinde, Snnilerin Alevilemelerinde en nemli etkenlerden birisi idi. phesiz, seyitlerin bu faaliyetleri hkim Alevi ounluun krsal blgelerde kontrol altnda tuttuu ticari hareketlilik ve sosyal ilikilerin yaratt egemen yapdan ileri geliyordu. Snni topluluklarn ounlukla ayn dili konutuu Alevi topluluklar ile ilikilerinde, Pertek gibi merkezlerden uzaklatka Alevi topluluklar ile

btnlemesi daha kolay oluyordu. Benzer geim etkinlikleri ve dahas retim ilikilerinde uzmanlama, topluluklar aras ilikilerin temel harc idi. Bu geiler, kuaklar boyu devam ediyor ve tamamlanyordu. Bylelikle yaanan Alevilemeler her zaman vard. Ancak hemen hepsi Alevilerin ounlukta olduu blgelerde idi. 1990larla birlikte hzla kurumsallaan Aleviliin Tunceli yerelindeki etkileri ise ounlukla emigezek, Pertek yahut Elaz il merkezi gibi Alevi kitlelerin Cumhuriyet dnemine dein varlk gsteremedikleri nemli merkezlerde grnr oldu. Snni topluluklar, kendileri iin hep muamma olan komularnn gizli faaliyetlerini nce kitle iletiim aralarndan, ardndan da kendi olarak bildikleri meknlardaki ak etkinliklerden renmeye baladlar. ou topluluk yesi iin bu, merakla takip ettii bir sre oldu. Ardndan bazlar iin, sonu bir baka kimlie gei olan iliki sreleri balad. Bu merkezlerde seyitlik yapan kaynak kiiler ile olan grmelerde, Snni topluluklarn, yeni ve ak Alevi kurumlar, etkinlikleri karsndaki ilk tepkilerini ve ardndan gelen ilgilerini son derece ilgi ekici rneklerde yakalayabilmek olasdr:

Burada son yllarda Snni halkn Alevilie ilgisinin artnda bizim Cemevleri ok etkili oldu. imdi tabi burada merak ok etkili bir faktr. Adam yllar yl yabanc kalm, merak etmi. Camdan, bacadan bakmaya alm Kapdan girmeden grebilir misin, anlayabilir misin? Yok... Ha ne yapm? Dedikodu etmi, bunlar ne yapyorlar orada diye Ama ne oldu? Geldiler bi merakla baktlar, grdler ki slamn z burada Gsteri yok, ibadetin ruhu var Son yllarda Snni kesimlerden Cemlere katlmlarn artt dorudur. Ama imdi tabi tam Alevi olmayanlarn biz Ceme gene alrz da cemaatin

arkasnda safa koyarz. Yani halkann dnda kalrlar. Erkekler erkeklerin, kadnlar da kadnlarn arkasnda. imdi bu durumun ortaya knda tabi Cemevlerinin byk pay vardr. Artk Alevilik kapal bir kutu deildir. Yani bizim srn grnen ksm artk sr deil kimse iin (Alan Notlar : 30 06 06 / Pertek)

Tuncelili Alevilerin ve zellikle seyitlerin, 1990l yllar boyunca ve gnmzdeki hzla kurumsallama abalar ierisinde ilerleyen bir srecin ierisinde vcut bulan cemevlerini aznlkta olsalar da bulunduklar kent meknlarnda yahut Pertek, emigezek gibi ilelerde kurmalar, kimliin yeni srete, tannmas yolunda olduka nemli bir admd. Cemevi, tm Trkiyede olduu gibi Tuncelide de yerel Aleviliin en az resmi Snni-slam kadar, snrlar kanunlarca izili kamusal alanda ve toplumun ortak algsnda meru varlk talebinin somut kts oldu. Cemevleri, seyitlerce olduu kadar Alevi kitlelerce de sahiplenildi ve kendi tarihlerinde bir ilk olarak, ibadet mekn statsnde kabul grd. 1990larda yaanan Alevi canlanma ve buna paralel grlen Aleviliin tarihesi, tanm, ibadet pratikleri, cemaatin ve seyitlerin ykmllkleri, i hukuku, zetle tm veheleri ile yeniden inas ierisinde Cemevleri tm bu yeniden yaplanmann biricik mekn haline geldi ve gerek Alevilerce gerekse fiili olarak devlete byle kabul grd. Gerek devlete gerekse eitli siyasal hareketlerce Alevi kitleler ile temas ve onlar istenen amalar dorultusunda ynlendirme iin de merkezi bir kurumsallama giriimi olan Cemevlerinin muhatap alnmas; Cemevlerinin Alevi kitleler ierisindeki yeni ilevlerini glendirmesinin yan sra bilhassa Aleviler ile i ie yaayan Snni topluluklar iin de ciddiye aldklar kurumlar haline geldiler.

Cemevleri ile temas eden Snnilerin nemli bir ksm, komular hakknda yzyllardr yaygnlkla anlatlagelen sylenceleri birebir gzlemleme olana buldu. Ancak bu buluma, ou iin hayli farkl bir deneyimdi ve zellikle Aleviler hakknda daha kat nyarglara sahip kesimlerde artc gelimeler ile sonulanmaya balad. Pertek gibi emigezekde Tuncelide Alevilik ve Snnilik etnik kimlikleri zerinden ykselen kamplama ve atmalarn yaand ve yerel Snniliin bu srelerin itimiyle hzla katlat, kitabiletii bir yerdi. Bu nedenle bilhassa siyasal sylemlerin etki alanndaki Snni topluluklarn Alevilie olan baklar geleneksel nyarglar, fanteziler ile rlyd. Ancak beklenmedik bir ekilde en radikal deiimler de yine bu kesimlerden geldi. emigezek Cemevinin ubat 2006da aln takip eden aylarda yaananlar, Tuncelide bir inan kurgusu olarak Aleviliin kurumsallamas, kendisini evreleyen hkim kimlikle ilikileri ve etkileri balamnda hayli zgn bir rnek oluturmaktadr. yle ki:

Snnilerin hlihazrda hkim nfus gcn oluturduu tek ile olan emigezekte, ile merkezinde bir Cemevi alr. Cemevlerinin fiili olarak almalar ve hzla yaygnlamalar karsnda, bizzat ieriden duruma mdahil olmak ve kendi varlna kart grlerin denetiminden uzak tutmak isteyen devlet politikas gerei, ile mftl bata olmak zere eitli devlet kurumlar, ilk davete olumlu tepki verirler. Bu, ayn zamanda Snni topluluktan katlmlara ak olan ilk Cem olma zelliini de tamaktadr. mamlar, kurum yneticileri gibi Snni cemaatin dinsel ve kurumsal nderlerinin katlmlarnn ilgi ve merak tetikledii anlalan bu Ceme belirgin bir Snni katlm yaanr.

Bu Cemde yaananlar, nemli bir hesaplamadr ayn zamanda. Cem, Snnilerin Alevi topluluun arkasna oturtulmalar ve rutin ibadet pratikleri ile balar ve devam eder. Ancak i, sohbet ksmna geldiinde olduka nemli bir mcadele n plana kar. Baz imamlar sz alp, Snni slamn oru, namaz, gusl abdesti gibi baz ibadet pratikleri hakkndaki kesin hkmlerini seyitlere sorarlar ve bu sorular Kurandan rnekleyerek aktarrlar. Cemi yneten seyitler tartmalar gerginlie srklemeyecek tonda cevaplamaya alrlar ancak imamlarn srarc sorular ve hoa gitmeyen tavrlar Alevi cemaatte belirgin bir huzursuzlua yol aar. Bir zaman sonra, seyitlerin gereinden fazla alttan aldklarna kanaat getiren ve cemaatte sevilen ve dindarl ile bilinen orta ya zeri bir kii mikrofonu srarl isteklerinden sonra seyitlerden zorla da olsa alr. Sakin hareketlerle byk bir Ali portresinin nne gider. Tm topluluk derin bir sessizlikle kendisini izlemektedir. O, tok bir sesle, imamlara dnerek Ali Allahtrder ve bu, gecede yaanan srtmenin doruk noktas olur. Bu durum, imamlar asndan hlihazrda Aleviler iin syleyegeldikleri, slamn yanl alglan ve yaay iin ak bir kant; Alevi cemaat iinse kar tarafa verilmi ve inancn zndeki felsefeyi aktaran net ve kesin bir cevaptr. Grlen seyitlerin byk ounluuna gre imamlarn da gelmi olmas ve bylesi sorular ile topluluu huzursuz etmeleri planl bir harekettir. Zira imamlar daha sonraki Cemlere gelmemilerdir. Amalar, kendi cemaatleri nnde seyitleri bilgisizlikle itham etmek ve Alevi cemaatini de etkilemektir. Bir yandan da Aleviler ile daha sk grmeye balayan Snnilerin de nne gemek istemektedirler. (Alan Notlar: 30 06 - 2006 / Pertek)

phesiz imamlarn bu klar, Alevi cemaatin huzurunda seyitlere kar ortaya koyduklar nemli bir snavdr (Bu hali ile de bir zamanlar babalarn ve

seyitlerin karlkl sergiledikleri keramet gsterileri anlatlarndaki iktidar/sylem atklarna gzel ve gncel bir rnektir). Zira resmi, kitabi dinselliin temsilcileri tarihin hemen tm zamanlarnda dini hayat szle, gelenekle yaatanlara kar bilgisizlik ithamn canl tutmu ve ifade etmilerdir. Yrede Snni inan nderleri ile olan grmelerde de Alevi ileri gelenlerinin Kuran ve slamn dier yazl kaynaklar hakkndaki bilgisizlikleri, kyllkleri dikkate deer llerde dile getirilmitir. mamlarn Cemdeki klarnn bir baka nemli amac ise, giderek etkinliklerini arttran Alevi topluluklar ile temas ierisinde onlara daha fazla yaklaarak Snni cemaatte yaanan farkllamalarn nne gemektir. Bylelikle pelerinden gitmeye meylettikleri seyitlerin slam hakkndaki arpk inan ve bilgileri ortaya serilebilecektir. Ne var ki bu tersi ynde bir sonu dourmu grnmektedir. Snnilerden Alevilere kitlesel llerde byk ynelimler grlmemekle birlikte, Aleviliin kamusal alanda fiili kurumlar ile grnrlk ve hareketlilik kazanmasnn Snni topluluklardan Alevilere doru bir hareketlilii de tetiklemi olduu gncel rnekleri ile aikrdr. Bahsi geen Cem treninin ardndan, ksa bir sre Snni topluluktan katlmlar der ve fakat ardndan hzla ykselir. Seyitlerin, Snni katlmclara Cem iin art kotuklar bayan aile fertlerinin de katlmlar gibi Snni topluluklarda yzyllar boyu en bilinen ithamlara neden olan gereklilikler, ciddi bir problemle karlamaz. Snnilerin ounluunca bu, Aleviliin ve bu kimliin iaret ettii sosyal evrenin bir gereklilii olarak kabul grr. Seyitler bylelikle hem cemaatlerinin kadn yelerinin taleplerini113 yerine getirmi hem Snni topluluun
113

Baz kadn katlmclar, yabanclarn baklarndan rahatsz olduklarn dile getirmiler ve onlarn da ailelerini tayarak, sorumluluklarnn bilincinde olmalarnn salanmasn talep etmilerdir.

sadece erkelerine deil ailelerine de ulama imkn bulmulardr. Zamanla Snni katlmclarn bir ksm Alevi seyitlerine balanrlar ve hatta sahip olduklar eitli maddi imknlar byk bir eli aklkla paylarlar. Cemevleri gibi somut admlar etrafnda ekillenen Aleviliin, kamusal alanda grnrlk kazanmasnn Snni topluluklardan Alevilere geileri hzlandrc yeni bir rol oynam olduu ortadadr. Ancak bu, tek bana yeterli bir belirleyen deildir. Hlihazrda Snni topluluklar ierisinde var olan kimi elimeler de son dnemlere yaanmakta olan bu geilerde belirleyici olmutur. Snni topluluklar arasnda ekonomik ve sosyal rekabetin dourduu nemli gerilimler, ounlukla madur olan tarafn bir baka sosyal evrene geiinde belirleyici olmutur. Alevilerin zellikle 1990lardan sonra gney ilelerde etkin bir nfus gc olmalar ve ticari hareketliliin nemli bileenleri haline gelmeleri, mevcut kaynaklarn paylamnda Alevileri, daha dorusu Alevilik kimliini tercih edilebilir bir g haline getirmitir. rnein, Pertek ve emigezekte Snni kylerde grlen koruculama, zamanla bu gc elinde tutanlarn bir ksmnn gerek Alevilere gerekse kendi topluluklarna kar kullandklar nemli bir bask mekanizmas haline dnr. Bu srelerde aile fertlerinin kayb gibi nemli zararlara urayan bir ailenin Alevilemesi, bahsini ettiimiz bu tr geilere gncel bir kanttr. zellikle 1980lerden sonra hzla ykselen slami hareketliliin blgeye yaylmasna bal olarak, ortadan kalkm olan yerel-geleneksel tarikat ilikilerini siyasal arenadaki yeni rnekleriyle ikame eden ailelerin bir ksm, buralarda yaadklar kimi sorunlardan tr Alevilie ynelebiliyorlar. Bu aileler yahut bireyler, tarikatn kontrol altnda tuttuu brokratik ve ticari kaynaklarn

paylamnda yahut ierisinde yaadklar toplulukla dtkleri ikilemlerin neticesinde, Alevilie gei gibi kkl kararlara ulaabiliyorlar. Burada Alevilik, aktrleri ve sahip olduu kurumlar bakmndan tm danklna karn yereldeki gl pozisyonunu da gstermi oluyor. Yerel Alevilerin ve komularnn, Alevilii slamn farkl bir okumas olarak alglamalar, Snnilikten Alevilie geileri kolaylatran bir baka etkene de iaret ediyor. Her ne kadar Snni inan nderlerinin ve resmi temsilcilerinin Alevi uygulamalarn kitap d grseler de halk inanlar ierisinde, ziyaretlerde, ocaklarda bir arada olan Alevi ve Snnilerde geiler de bir o kadar kolaylayor. Bu bakmdan Alevileen insanlarn nemli bir blm, Alevileme gerekelerini slamn zne varmak olarak niteledikleri Alevi gereini grmeye balyor. slamn zne vakf olma: namaz, zikir ve oru gibi pratiklerden vazgeenlerin tabir ettikleri bir baka kavrama gre de biimden syrlarak Tanr ile birleen ve ifadesini Cemlerde, ziyaretghlarda bulan bir yaama gei olarak ifade ediliyor. Alevilikten Snnilie geilerin bu gncel rneklerinin yan sra geen yzyllar ierisinde yaanm nemli dnmlerin izlerine kimi zaman yerel sylencelerde kimi zamansa uzak saylamayacak bir gemiin belli belirsiz hatralarnda, kolektif hafzann yal temsilcilerinde rastlayabilmek mmkndr. Bunun en canl ve zerinde bal bana bir alma rlmee deer rnei ise Coravan etnik kimliinin zn anlatan sylenceler ve Coravanllarn gemilerine ve bugnlerine dair rettikleri sylemlerdir.

3.5.4 Alevileen Airet; Coravanllar

Deitirilen ad akrbahe olan, ancak yrede Coravan olarak bilinen ky, Pertek ile merkezinin birka kilometre batsndadr. Coravan ve civarnda, soylarnn kyle ilikili olduu bilinen aileler Coravanllar olarak bilinirler. Coravanllarn ou Bat Pertek kylleri gibi ger hayvanclk faaliyetleri ile meguldrler. Ancak bu ger hayvancln snrlar olduka dardr ve tm topluluk birlikte gerekletirir. ounlukla kye yakn kuzey yaylaklar kullanlr. Bu noktada topluluun nfus artna karn ounlukla birlikte ve ayn yerleri kullanyor oluu dndrcdr. Topluluunun sahip olduu bir farklln yaratm olduu ie kapanma, birlikte hareket etme eilimini akla getirmektedir. Gnmzde Coravanllar lke genelinde ve dnda hayli dalm vaziyettedirler. Ovack, Pertek gibi Tunceli ii meknlar; Erzincan, Elaz gibi komu iller ve baz kyleri ile Samsun, Kars, Adana ve byk kentler gibi yurdun olduka eitli kesimleri Coravanllarn daldklar yerlerdir. Son derece ilgi ekici baz verilere gre de airetin bir ksm yeleri OsmanlRus savanda esir dp Rusyada yaamaktadrlar. Bunlarla ilikilerin Cumhuriyetin ilan ve 1938e dein aksayarak da olsa seyitlerce srdrlm olduu da aktarlan ilgi ekici bilgiler arasndadr. Berhican seyitlerinin Krma ilikin aktarmlar, arada bir ba olabilecei ihtimalini de glendirmektedir. Coravanl olma, gerek kendilerince gerekse civar Alevi ve Snnilerce, ilgin bir tarihle, yredeki dier topluluklardan farkl olan bir Alevilik alann belirler. Buna gre: Coravanllar, Yavuz Sultan Selimin aldran seferi dnnde yredeki Alevileri etkisizletirmek ve zamanla erimelerini salamak iin yerletirilmi Snni

bir topluluktur. Ancak zamanla Alevilemilerdir. (Alan Notlar: 17 08 06 / Pertek) Coravanllkn iaret ettii Alevilik, bugn itibari ile Tunceli Aleviliinin tm zgnlklerine sahiptir. Ancak ierdii tarih, onu dierlerinden ayrr. Bu ayrmn bir yn civar Alevi topluluklarn haklarnda yukarda aktarlan yaygn algy yanstrken dier bir yn Coravanl seyitlerin kart sylemini ierir. Ancak mutlak bir ekilde Alevilik, Coravanllkn temel belirleyenidir. Coravann Alevilemesine dair anlatlagelen sylence ise, bal bana, yrede seyitlerin farkl topluluklar ierisindeki faaliyetlerine ve aznlk gruplarn zamanla ounlukla kaynamalarna bir arpc rnektir. Kolektif hafza, yaanan dnm kutsam ve ona meru bir hviyet kazandrmtr. Bu sylenceye gre:

Coravana bir gn bir seyit gelir ve kylleri etrafnda toplar. Coravan evreleyen yksek tepelerden geyik arr. Bu geyikleri, bugnk Coravann en merkezi kutsal meknnda, kyllere kesmelerini bunlarla ziyafet ekmelerini syler. Ancak hayvanlarn kemikleri saklanacak ve derilerine tekrar konacaktr. Kyller kendilerine sylendii gibi geyikleri kesip, yedikten sonra kemiklerini tekrar postlarna doldururlar. Seyit, postlara yaklap dua verir ve asasyla onlara dokunur. Seyidin dokunuu ile canlanan geyikler tekrar daa doru ynelirler ancak ilerinden birisi topallamaktadr. Zira hamile bir kadn, bir kemik parasn dilinin altna saklamtr. Sonu olarak bu byk keramet gsterisinin ardndan tm kyl bu seyidin talibi olur ve sonraki kuaklar da Alevi olurlar. (Alan Notlar: 16 08 06 / Pertek)

ncelikle, burada seyidin gstermi olduu kerametin yrede en yaygn seyit oca olan Berhicanlarn kutsal atasna zg sylence ile olan benzerlii dikkati ekmektedir. Pilvenk Aireti ile btnleik bir yapya sahip olan ocan, airetin yereldeki hkim nfus gc zerinden, kendi iinde kalan farkl topluluklarn sylemlerinde ve kolektif hafzalarnda kalc izler brakm olduu dnlebilir. Bu sebepten, Pilvenk nfusunun hkim olduu bir alanda gerekleen dnmn ierdii efsanevi eler de ounlukta olan kimliin sembollerini iermektedir denilebilir. Bu durumda ileri srlebilecek bir baka kant ise Berhican/Pilvenk Ocann zellikle Alevi olmayan topluluklar Aleviletirme rnekleri ieren bir ayrcala sahip oluudur. Ermeni (Hristiyan) topluluklarla olduu kadar civar Snnilerle de bu ynl ilikilerin olduu ve byk olaslkla bu tarikata bal seyitlerin zamanla etkinlik alanlarn bu topluluklara doru genilettikleri anlalmaktadr. Dolays ile kutsal ata Berhicandan ok sonra gerekletii anlalan bu sylencenin seyit aktrleri de temsil ettikleri ocan ayrt edici keramet motifleri ile anlmakta ve bu farkl (Snni) topluluu bylelikle yeni kimlie dhil etmektedirler. Derhal belirtmek gerekir ki aktarlan sylence ou Coravanl tarafndan kabul edilmi ve kutsanm olmasna karn, civar Alevi topluluklarn hkim grn iermektedir. Pilvenk ounluunun kolektif hafzasnda Coravan kimliini ifadelendiren, bu kimlii aktaran sylencenin yaygnlk kazanm olmas anlalabilirdir. Ancak Coravan ve hakknda yaygnlkla sylenen sonradan Alevileme ve hatta Alevileri Snniletirmek iin Alevilerin tarihsel en byk dmanlarndan

Yavuz ile ilikilendirilmeleri, Coravanl dini ileri gelenlerce iddetle olumsuzlanan ve kesinlikle kabul edilmeyen bir durumdur. Zira Tuncelide Alevilik, doumla kazanlan bir kimliktir. Bilinebilen bir gemite Alevilemi olmak, bu zden saylmamakla yani aslen yabanclk ile edeerdir. Bilinemeyen, efsaneleen bir gemiten beri Alevi bir soydan geliyor olmak, bilhassa seyitlik unvannn kesin bir nkouludur. Coravanl bir seyit, grmemizde kendileri hakknda ileri srlen bu sonradan olmuluk anlatlarna kzgnlkla tepki gstererek ilgin bir ekilde Berhican Ocandaki baz seyitlerin asllarnn Snni olduunu ileri srmt. nk ona gre bu sylemlerin kayna Pilvenkliler, yani Berhican Oca idi. Tutunduu en nemli kant ise yine Berhicanlarn kutsal emanetlerinden olan kitaplar idi. Kendi uzak akrabalarndan (yani Coravan seyitlerinden) bazlar, gemi zamanda bu ithamlar sonlandrmak iin kitab okumaya karar vermilerdi. Bu seyitler eski yaz bilen lim insanlard ayn zamanda. Buna gre, kitab kendisi gibi seyit olan baz Coravanllar okumak istemiler ancak Berhicanlar ilk nce buna msaade etmemilerdir. nk gereklerin aa kmasn istememektedirler. Seyitler karlkl olarak iddialarlar ve Coravanllar kutsal emanetin alabilmesi iin gerekli olan kurban kestikten sonra kitap okunur. Kitapta, grmeciye gre, Saman Sanca, Saman Camii ve mer, Osman gibi isimler ile namaz ve otuz gn orucu gibi Snni topluluklara zg isim ve konulardan bahsedilmektedir. Tm bunlar, Berhicanlarn Snnilikten Alevilie gemi olduklarnn en net kantlardr. (Alan Notlar : 16 08 - 06 / Pertek) zetle, grmeciye ve temsil ettii kesime gre, Coravanllar z be z Dersim Alevileridir. Asllarnn Snni olduu tmyle yalandr. Kylerinde bir

zamanlar Snni ailelerin olduu dorudur ve bunlar atalarnn i Tunceliden buraya yerletiklerinde hlihazrda oturan ailelerdir. Bunlar da zamanla

Alevilemilerdir. Haklarndaki iddiann msebbipleri, bizzat ellerindeki emanetin gsterdii zere, sonradan Alevilemi topluluklardr. Tunceli Aleviliinde farkl seyit ailelerinin sylenceler yolu ile aralarndaki ilikileri gndelik yaamda da yaatyor olduklar bilinmektedir. Airetler arasnda farkl tarihi dnemlerde ortaya km iktidar ilikileri, bazen airetin kutsal atalar arasnda bazen nam yapm seyitler arasnda bazen de bu ocaklar ile btnleik bir algya kavumu olan kiiselletirilmi ziyaret kltleri arasnda geen prestij sylenceleri ile tamamlamaktadrlar. Yazsz gemileri, kimliin snrlarn, dost ve dman kategorilerini bu sylenceler ile izmektedir. Gnmzde, ounlukla orta ya ve zeri kuaklarn 1970ler sonrasndaki hzl ve karmak deiimlerle etkilenen bilinlerinde Coravanllarn yaadklar deiim, yukardaki rnekleri gibi farkl kodlarla ifade edilmektedir. rnein, hkim ounluun aksine, asllarnn Alevi olduunu savunan seyidin, Celal Abbas Ocana bal oluu ve Coravanllarn ounluunun da burann talipleri oluu beraberinde farkl bir tarih algs da tamaktadr: Buna gre Coravanllar, bugnk Urfa Viranehirdeki Milan Airetinin asl kklerini temsil etmektedir. Airetin asl Alevidir ve Dersimden gmedir. G edenler zamanla Snnilemi ve Hamidiye Alaylarna dahi katlmlardr. Abdlhamitin devrilmesinin ardndan hkmetle savamlar ve hatta Dersimdeki soydalarndan yardm bile istemilerdir. Ancak Alevi akrabalar buna

yanamamlardr (Alan Notlar: 16 08 - 06 / Pertek).

Milan yahut Milli Airetinin gerekten de Dersim kkenli olduunu iddia eden eitli yazl kaynaklar mevcuttur.114 Buna gre, Milan (Milli) Aireti Kurmanci ve Krmacki konuan topluluklar barndrmasnn yan sra Alevi ve Snni farkl inan biimlerini de iermektedir. Airetin bilinen en mehur simas Osmanlnn son dnemlerinde blgede olduka etkili bir isim olan brahim Paadr. Bu isim, gnmzde de yallarca sklkla zikredilir. Abdlhamit ile iyi geinen ancak ttihat ve Terakki ile savaan bu Hamidiye Paasnn ve airetinin tarihi, Dersim ile de bir ekilde ilikilidir. Coravanl seyidin temsil ettii kolektif hafza ierisinde, zamannda devlete kafa tutmu bu byk paann kklerinin Dersimli yani Alevi oluu bilhassa nemlidir. Coravanllar, gerekte byk bir airettir. Bugn geri kalan Snnilemi olsa da bu gerek kesinlikle deimez. Her halkarda Coravann gemiindeki Snnilik herkese kabul gren bir olgu olarak alglanr. Buraya kadar zikrettiimiz iki eilimin de Coravanllar ierisinde taraftarlar vardr. Bu bakmdan gerek seyitlerin keramet gsterdikleri kutsal meknlar gerekse bir dnem cami olarak kullanldna inanlan mekn herkese kabul grr. Yerli Snnilerin bazlarnca da Coravanllarn gemilerindeki Snnilik, kolektif hafzada yaatlan bir bilgidir. Coravanl kyllerin ok eski zamanlarda cumalar topluca Pertek Camisine gelileri ilgin bir ekilde hala canldr. Muhtemel bir ortak gemi ierisinde paylalan ortak aktivitelerin zamanla kendilerinden kopan topluluklarn asllarna ilikin bilgilendirici verilere dnm olduu ve bunun kuaklar boyu aktarlarak yaatld dnlebilir.

114

Dersimi, 1987; Sykes, 1915; Jandarma Genel Komutanl Raporu (1998) ve Bruniessen (1991).

Sonu olarak Coravan, her halkarda Snni bir gemii ieren ancak gnmzde en az dierleri kadar Alevi bir topluluu iaret eden bir kimlik kavramdr. Coravann gemiinde olduu kabul edilen bu zelliin gnmze, dini inan ve pratikler asndan, hemen hibir yanss yoktur. Sadece ve kesin olarak, Alevi kimlik grubu ierisindeki farkl aidiyetlerden birisini, ierdii farkl tarihsel gemi zellii ile betimler ve bu herkese kabul grmektedir.

IV. BLM: YAKIN GEMTEN GNMZE TUNCELDE SNNLK ve SYASALLAAN KMLKLER ZERNE

DEERLENDRMELER

almamz ierisinde bu blme kadar gnmz Tuncelisinde grnrlk kazanm farkl etno-kltrel aidiyetleri ve bu gruplarn gerek kendilerini tanmlaylarnda gerekse birbirleriyle olan ilikilerinde temel referans noktalar olan Alevilik ve Snnilik alglarn ve karlkl ilikilerini irdelemeye gayret ettik. Bu ereve ierisindeki asl maksadmz da Tuncelideki Snniliin, yerelindeki zgn boyutlarn ortaya karmak oldu. Yukardaki ierie yaslanmak suretiyle, Tuncelili Snni topluluklarn deien sosyo-ekonomik tarihsel srelerde sergiledikleri varlk stratejileri ve paralel olarak aa kan kimlik alglarndaki hareketlilik, bu blmn temel konusunu oluturmaktadr. Burada Alevi ve Snni topluluklarn 1970li yllarla birlikte, farkl biimlerle de olsa ortak bir zeminde bulumu olduklar yurttalk kimliinden ve bu kimliin iaret ettii ortak kamusal srelerden kopular yahut farkl biimlerde bu sreleri

nasl deerlendirdikleri sz konusu edilecektir. Yan sra geleneksel kimlik kodlar olan Alevilik ve Snniliin, modern etniklik alglar Krtlk ve Trklkle btnlemeleri ve bu modern kimlik alglar zerindeki etkileri, izleri; kimliin siyasallamas anahtar kavram ekseninde zmlenmeye ve gncele olan yansmalar amlanmaya gayret edilecektir. Ek olarak, tekrar belirtmek gerekirse, bir kimlik ifadesi olan Snni olmann, ulusal dzlemde iaret ettii hkim/oul sosyo-politik bir ierik ile Tunceli Pertek yerelindeki aznlk durumu arasnda biimlenen ilgi ekici yks, almann temel hareket noktasn iaret etmektedir. Bu blm kapsamnda, gncel sosyal gereklii yaratan kuaklarn kimlik alglarndaki Snniliin belirleyenleri ve iaret ettikleri toplumsal sreler, 1970lerden gnmze uzanan bir tarihsel kesitte, alan verileri erevesinde irdelenmeye allacaktr.

4.1 tekinin ktidar

Gncel antropoloji literatr ve benzer nitelikli sosyal bilimler yazn ierisinde son dnemlerin anahtar kavramlarndan olan teki, sade, basit bir ierikle bizden olmayan iaret etmektedir:

nsanlar, kendi aidiyetlerini (kimliklerini) paylamayan toplumsal kltrel evreleri yabanclatrma eilimindedir. Bu yabanclatrmay en iyi ifade eden kavram tekidir. Irk, etnisite, din, mezhep, hemehrilik, airet, akrabalk, cinsiyet gibi etkenlere gre durumsal olarak belirlenen teki, farkl olmay ifade ettii gibi, dman olmay da ifade edebilir ya da potansiyel olarak dmanlatrma eilimini iinde barndrr. Dolaysyla teki

kavramlatrmas ve tekiletirme, dorudan doruya kimlikle (aidiyetle) balantldr. Kiinin kltrleme115 sreci iinde edindii toplumsal/kltrel kimlik, ayn zamanda onun tekilerini de kapsamaktadr. Bu renme srecinin nemli bir paras, tekilerin bilinmesidir teki bu ynyle, kiinin ve onun mensubiyetinin kartn tanmlayarak kendilik bilincini oluturan bir kimlik bileenidir (Emirolu Aydn, 2003: 661 663). Gnmz Trkiyesinde ise tekinin; hkim toplumsal kimlik kodlarndan yani Trklk ve Snnilikten farkl birtakm aidiyetler ne srmesi, geni kitleleri kapsamas ve daha da nemlisi bu kitleler ierisinde yine bu farkl aidiyet biimlerini kamusal alanlarda grnrlk kazandran kurum ve aktrlere sahip olmas bakmndan, yaamsallk kazanm iki ana kimlik grubuna iaret ettii sylenebilir: Alevilik ve Krtlk.116 Gnmzde her iki kavram da gerek ulusal dzlemde gerekse uluslararas alanlarda, tarihsel gemileri ve bugnk temsiliyet biimleri itibariyle, hayli karmak ve ok ynl sorunsallar iermektedir. 20. yzyldan gnmze bu kimlik gruplarnn, modern etniklik kuramlar erevesinde Trkiyede kat ettikleri mesafe ierisinde, zaman zaman genileyen ve bazen de daralan, paralanan anlam kodlar itibari ile ok boyutlu bir fenomeni
115

Bireyin ierisine doduu toplumsal/kltrel btnde, topluluun maddi ve manevi btn ierisinde sosyallemesini iaret eden antropolojik kavram. 116 almamzda teki kavram ierisinde deerlendirdiimiz Alevilik ve Krtlk kimlikleri, gncel siyasal yklemelerin dnda kabul edilmelidir. Buradaki maksadmz, ben / biz bilinci ile birlikte var olan, yani kimliin zorunlu bir paras olan benden / bizden olmayan algsn teki kavram ile iaret etmek ve Tuncelili Snnileri evreleyen hkim ounluu yine bu grubun kavram setleri zerinden tanmlamaktr. Gncel siyasal sreler ierisinde nemli birer sylem nesnesi olan Alevilik ve Krtlk, yine bizzat bu kimliklere sahip kan dikkate deer bir ounluk tarafndan, Trklk ve Snniliin iaret ettii yurttalk algsnn asli unsurlar olarak da ifade edilmektedir. Bu kesimlerin Alevilik ve Krtlk kurgular, ayn kimlii sahiplenen ve kendisini resmi kimliin dnda tanmlayarak Trkiyenin uluslararas gncel politik srelerde kazand kimi ykmllkler ierisinden sunduu kamusal olanaklar kullanmaya alan aktrlere kar da nemli bir argman olarak tekiliin reddini ne srdkleri bilinmektedir. Gncel rneine Aleviliin slam iiliidl gibi bir tartma gndeminde rastladmz bu kamplamada kullanma sokulan tekiliin, almamzda kullandmz ierikten, bu anlamda uzak olduunun alt bir kez daha izilmelidir.

ortaya kardklar grlmektedir. Ek olarak Trkiyede, gerek Krt ve Alevi gerekse Trk ve Snni kimliklerinin birlikte ve karlkl akt topluluklarn varlnn, bu fenomenin, kendi ierisinde ortaya kard farkl aidiyetlerin eitliliini, karmaasn da ierdii eklenmelidir. Trkiyede sadece Trk ve Snni ile yine sadece Krt ve Alevi olarak kendini tanmlayan topluluklarn dnda Trk ve Alevi, Krt ve Snni topluluklar da mevcuttur. Tm bu akma alanlar, beraberinde Alevilik ve Krtln ortaya koyduu sylemlerin eitliliini de beraberinde getirmektedir. rnein, almamzn II. Blm ierisinde, Tunceli rneinde tarttmz etniklik alglar olan Krtlk ve Alevilikin yan sra Trklk ve Snnilik kimliklerinin de ald ve almakta olduu biimlerin eitlilii rahatlkla grlebilmektedir. Ancak Tunceli asndan yaanan durumun zgll, son eyrek asrda grnrlk kazanm bu iki esas kimlik grubunun, Aleviliin ve Krtln, demografik adan gsterdii younlamadan ileri gelmektedir. Bu bakmdan, Tuncelide Krtlk gibi modern bir etniklik kurgusunun Alevilik gibi znde pre-modern bir kimlik aidiyetinden hareketle temellendii gereini de gz nnde tutarak; hkim grubu oluturan Alevilerin il snrlar ierisinde yaayan nfusun % 90ndan fazlasn oluturduu gerei ierisinden zgn bir iktidar durumunun ortaya kmakta olduu ileri srlebilir. Sz konusu ettiimiz bu iktidarn ieriini yle aklayabiliriz: ncelikle, nfusa dayal bu iktidar olma durumunun yine sadece nicel nfus verileri dzleminde bir etki alanna ve ierie sahip olduu belirtilmelidir. Zira bu ounluun beraberinde bir baka yasal hukuk sistemine yaamsallk kazandrmad ortadadr. zetle, devlet ierisinde bir baka devlet durumu sz konusu deildir.

Fakat bu demografik dalmn yaratt iliki sreleri de farkl tarihsel dnemlerde biim ve ierik asndan deikenlik gstermekte ve bylelikle ikincil bir yn aa karmaktadr. Bu yn asndan konuya eildiimizde karmza kan farkllklarn, Alevilik ve Snnilik kimlikleri zerinden yaanan siyasal kamplama ncesi ve sonras dnem olarak iki esas belirleyenden kaynakland ileri srlebilir. 1970lerde yaanan kamplama dnemlerine kadar Alevi ounluun sahip olduu kimlik zerinden yaatlan rfi hukuk sisteminin bilhassa krsal yerleimlerde geerliliini srdrm olduu ve yakn iliki ierisinde olduu topluluklar da kapsayacak etkinlikte yaamsallk kazanm olduu bilinmektedir. Bu hkim ounluun ierisinde kalan yahut snrlarnda temas eden ve yine kk kasaba yerleimlerinde ikamet eden Snni topluluklarn da zaman zaman bu hukuka tabi olarak eitli varlk stratejileri gelitirdikleri anlalmaktadr. Alan almas esnasnda karlalan orta ya zeri hemen tm Alevi ve Snni grmeciler, eitli nedenlerden tr karlkl yaadklar sorunlarda yasal mercilerden ziyade Alevilerin itibar ettikleri Seyitlere ve Cem kurumuna bavurduklarn eitli ekillerde ifade etmilerdir:

imdi byle sorunlar olduunda, yani ite adamn davar tarlaya girmitir, suyun nn evirmitir, efendim alacak verecek davasdr falan Bunlar da [Snniler] bizim gibi Ceme gelirlerdi, dertlerini anlatrlard, hakkn arard eker giderdi yani Onlar da bizim gibi Dedenin nnde eilir kalkard Notlar: 16 12 2005 / Pertek). (Alan

Dede de bazen snard mesela. Bizim mbaree [Pertekte Aleviler arsnda etkili bir prestije sahip olan Sultan Hdr Ziyaretinden bahsediliyor.] gnderirdi iki taraf. Yani ite Snni de giderdi o zaman. Tabi eer Alevi adam yanlsa cesaret edemezdi Bizim mbarekte ok olmutur byle (Alan Notlar: 16 12 2005 / Pertek). imdi ceza Eer Dede kendi adamn sulu bulmusa, oradaki efendim cemaat kendi adamn sulu bulmusa ayrm falan olmazd yani Cezas neyse odur imdi Ben bilirim yani byle ceza kesmitir Dknlk117 bile olmutur. (Alan Notlar: 16 12 2005 / Pertek). Bu Elazdan gelip yukar taraflara [Tmyle Alevilerin yaad daha i blgeler] giden tccar da giderdi. Dedeye sylerdi, sknts olduunda. Zaten en fazla da onlar giderdi. i var diye yani (Alan Notlar: 16 12 2005 / Pertek). Tabi, genelde Alevi byklerini aryorlard. Genelde toprak davalarnda rastlanrd bu ilere. Bu toprak davalarnda, Alevi byklerini cemaati olarak arrlard. Benim grdm kadaryla 1970lere kadar, zaten kimse mahkeme yz de grmedi burada. Alevi Dedeleri arlrd ve o insanlarla halk mahkemesi kurulurdu. Halkn mahkemesi kurulurdu. Gnmzde de belki vardr ama genelde imdi yargya intikal ediyor. Ama o zaman da halk mahkemesi vard.

117

Dknlk, Alevi topluluklarnda uygulanagelen cemaat ii hukukun ngrd en ar cezadr (Daha fazla bilgi iin bkz. Korkmaz, 2003: 125). Farkl sulara farkl ekillerde uygulama ngren bu cezann esas ayrt edici yn cemaatten dlanmadr. Bilhassa krsal yerleimlerde ikamet eden Alevi topluluklarnda cemaatten ve cemaatin ortak gerekletirmek zorunda olduu geim faaliyetlerinde yalnzlatrlma, ou zaman yaanlan blgenin terk edilmesi sonucu douracak kadar nemli bir meseledir. Bu bakmdan, Alevi Snni anlamazlklarnda, Alevi cemaat ii hukukun gerektiinde kar tarafn lehine bylesine ar bir cezay dahi uygun grm olmas son derece nemlidir. Burada, hkim toplumsal gc oluturan Alevilerin, tarihsel gemilerinden getirdikleri ve temelinde kolektif hafzann kodlad maduriyetlerle rl gemilerinin, kendi ilerinde tpk kendileri gibi aznlkta kalan gruba kar daha toleransl davranm olduklarn dndrtmektedir.

Tabi, Snniler de gelir Halk Mahkemelerinde haklarn ararlard (Alan Notlar: 15 04 2006 / Pertek). Kendim yaadm, kendim oraya gittim. Kyde bize hayr etmeyen bir aile vard. Onun ismini vermiyorum. Biz, X aa derler, onun babasnn vastas ile bir de Y diirler onun vastas ile; o bykler geldiler, bizim evde halk cemaati yaptlar, biz de artk toplumun verdii karara sayg duyduk. Cemaatin verdii karara sayg duyduk. Bunu yaadm ben, grdm (Alan Notlar: 15 04 2006 / Pertek).

Benzer rneklerin Alevi ve Snniler arasnda gerekleen kirvelik ilikilerinde yaygnlkla aktarld zere, zellikle kimlikleri zerinden yaanan siyasallama ve kamplama ncesinde Alevilerin rfi hukukunun yerel yaamn dzenleniinde ve devamnn salannda n planda olduu grlmektedir. Hatta Pertek ile merkezi gibi, bu dnemlerde, Snni ounluun olduu meknlarda da Alevi cemaat hukukunun geerlilik kazanm olduunu iaret eden veriler mevcuttur:

te bu siyaset, rgtler dnemi [1970li yllar kastediliyor] ncesinde bizim burada bu Dedelik kurumu ok nemliydi, ok n plandayd. Byle Alevi Snni anlamazlklar mahkemeye falan gitmeksizin burada zlrd. Bi de stelik Snniler ilerini byle zmek isterlerdi. Bence bu iyi bir eydi. Yani insanlarn kendi sorunlarn yine kendi hukuklar ile kavga grlt olmadan zmeleri Geri tabi bu tr eyler daha ok bu kyl Snnilerle Aleviler arasnda olurdu. (Alan Notlar : 03 07 06 / Pertek). Siyasal kamplamalar ncesinde Alevi ve Snni topluluklarn, aradaki kimlik snrn muhafaza etmekle birlikte, birincil iliki biimleri olan ekonomik yaamn

ortaya kard sosyal srelerde, sregetirdikleri geleneksel kurumlaryla karlkl ortak bir hukuku rm olduklar anlalmaktadr. zellikle krsal yerleimlerde ikamet eden Snnilerin, kendilerini evreleyen Alevi ounluun kurumlarna mracaatlar anlamldr. Snni topluluklarn, i ie rmek durumunda kaldklar geim etkinliklerinde karlatklar sorunlar egemen resmi hukukun kurumlarndan ziyade hkim ounluun sosyal mekanizmalar ierisindeki zm araylar, iktidarn yani sosyal yaamn belirleyici normlarnn geerliliinin, ncelikle nfus ve yerleim gibi temel belirleyenlerden

kaynaklandn iaret eder niteliktedir. zellikle krsal yerleimlerdeki Snni topluluklar, ak bir biimde hkim Alevi ounluun sosyal yaamna adapte olmulardr. Zira bu dnemlerde, hemen hibir Snni topluluun, ortak kimlik kodlarn paylatklar resmi kurumlarla bu ortaklamann salayabilecei

ayrcalklar kullanma ynnde hareket etmedii grlmektedir. Hlbuki bylesi bir beklentinin olumas iin yeterli koul fazlas ile mevcuttur. ncelikle belirtilmelidir ki bu dnemlerde Pertek ile merkezinin hkim nfusunu Snniler oluturmaktadr. Bu hkimiyet, kaynan nfus younluundan almakla birlikte, resmi kurumlarda ve yerel ekonomik hayatn belirleyici konumlarnda bulunan insan gcnden de beslenmektedir. Bu durumda, herhangi bir meseleden dolay Alevi ounlukla ihtilaf ierisinde olan Snnilerin, gerektiinde zor aygtlarn da devreye sokabilecek resmi iktidar kurumlarndan destek almalar olabilecek en doal strateji haline gelmektedir. Ne ki bu dnemlerde sre, tersi ynde, yani resmi geerlilii olmayan kurumlarla ilikilenerek tketilmi grnmektedir. Bu durumun sebeplerinden olarak ilkin, Alevi ve Snni topluluklarn yerelde yaattklar geleneksel hayatn bu yllara

dein ciddi yapsal deiimler geirmemi olmasndan ve yzyllardr sregelen karlkl geleneksel hukukun ilerliinden kaynakland ileri srlebilir. 1970lerin sonlarna dein retim ilikileri hemen tmyle tarm

faaliyetlerine yaslanan ve nfusun byk ounlukla krsal yerleimlerde bulunduu Tunceli de benzer birok il gibi sosyo-ekonomik yapsnda nitelik asndan ciddi hibir deiim yaamamtr. Bu durum, son derece yava bir deiim srecinde olan toplumsal yaamn, geleneksel kurumlarn, ileyiini ve yaratm olduu alglar da canl klmaktadr. Aleviler ve Snniler, Cumhuriyetle birlikte tabi olduklar hukuku ve kimlik alglarn deitirmi olmakla birlikte gl bir ekilde geleneksel kimliklerini ve kurumlarn da bu hukuka uyarlayarak e zamanl bir biimde yaatmlardr. Bylelikle, bireylerin yaamlarn idame ettirmede bavurduklar varlk stratejileri ok ynl kalabilmitir. Trkiye Cumhuriyeti yurttal ile Alevilik ve Snnilik temelinde belirlenen yerel yaam i ie gemi ve gelenek, zellikle krsalda, eski alkanlklarn korumay baarabilmitir. Alevi topluluklarn inan yaplarnn biricik kurumu olan Cem ve bu kurumun yaamsallk kazand seyitlik, Snni topluluklarn ileri gelen aileler olarak kodladklar toplum nderleri ve elbette ki bu yap ile kimi zaman i ie olan babalar ve yerel inan kurumlar; her iki topluluun uzun yzyllar boyunca karlkl temaslarnda aa kan en nemli ve ilevsel aktrleri oldular. Cumhuriyetin, ekonomik ve sosyal yaplanmasndaki eksiklikler, bu feodal tutunumlarn ve aktrlerin beraberinde tad gelenein de canl kalmasn salayan en nemli etmen oldu. Ek olarak, Snnilerin kendi lehlerine yaptrm gc mutlak kararlarn kma ihtimali yksek olan resmi kurumlar devreye sokmamalarnda, bu kurumlarn

kendilerine her daim srecek bir koruma imkn salama olanaklarndan yoksunluu gereinden hareketle, Alevi topluluklarn fiili olarak yaattklar geleneksel kurumlarla ilikilenme gerekesi yaratm olduu dnlebilir. Herhangi bir tekil rnekte kendi lehlerine ilemesi kuvvetle muhtemel bir sreci rmelerinin ardndan, yine ayn muhataplaryla yine ayn mekn ve sosyal sreler ierisinde yaama zorunluluunun ortaya karaca uzun vadeli olumsuz sonularn, bylesi bir stratejinin canl klndn dndrmektedir. Bu dnemlerde hemen tm sorunlarn, Aleviler ve Snniler aras kurulu bulunan geleneksel toplumsal iliki kalplar ierisinde eritildii anlalmaktadr. Kirvelikler, ncelikli referans aralardr. Snniler, Alevi ounluk ierisinde kimi zaman dini kimi zaman ekonomik bakmdan sosyal stats kuvvetli komularyla kurduklar kirveliklerle teki topluluk ierisinde gl dayanaklar yakalamaktadrlar. Alevi topluluklarn kendi aralarndaki sk ve ok ynl sosyal balar sayesinde, Snnilerin kurmu olduklar kirveliklerin kapsam da

genilemekteydi. Zira her Alevi aile ncelikle anne ve baba tarafndan geni ailelere bal idi. Yine bu ailenin kirvelik veyahut musahiplik ba ile temas ettii ve bu kurumlarn geleneksel ierii gerei balandklar kiilerin yakn evresini kapsayan geni bir sosyal evre sz konusuydu. Alevilerin ek olarak tadklar airet ve dahas seyit - talip ilikileri de onlarn sosyal evrelerinin geniliini belirleyen ok ynl ve karmak iliki alar idi. Tm bu ilikilerin, zellikle ilgili Alevi ailenin yaam meknnn yakn evresinde gerekletii dnldnde, Snnilerin kurduklar kirveliklerin ve bylelikle devreye soktuklar arac yahut yardmc kuvvetin yaptrm gcn ve etki alann hayli zenginletirdii grlebilmektedir. Tm bunlarn yan sra Aleviler asndan kirvelik ve musahiplik kurumlar, varln ve yaptrm

gcn inan kurgusundan alyordu. Bylelikle bu balarn gerek kendi ilerinde gerekse Snni komularyla olan ilikilerinde, kaynan dinden alan bir tutarllk durumu aa karyordu. Dolays ile Snnilerin, kirvelik kurumu zerinden yakalam olduklar ierideki yardmcnn etkisi hayli nemli idi. Bu durumun, seyitlerin ve babalarn temsil ettikleri geleneksel karlkl iliki kalplar ilevsizletiinde dahi n planda olduu ve ou Snni ailenin bugnde de Pertek ve evresinde, zellikle krsal yerleimlerde, ikametinin temel dayana olduu grlebilmektedir. Kirveliin yan sra Snniler, Alevi komularyla olan meselelerin zmnde, Alevi ounluun Cumhuriyet dneminde de (1938in ardndan) gl bir ekilde yeniden tesis ettii ve yerel hayatn merkezine ald i hukuklarna, kurumlarna tabi olarak, son derece nemli bir strateji de gelitirmi olmaktaydlar. Bylelikle problemli olduklar kii yahut topluluu yine bu insanlar var eden kimliin asli mekanizmalar araclyla istemleri dorultusunda zorlayabilmekte ve resmi kurumlarla kyas kabul etmeyecek llerde geerlilii olan aralar devreye sokmaktaydlar. 1938in ardndan zellikle krsal blgelerde yeniden ina edilen gelenek ierisinde; ziyaretler, Cem ritelleri vastasyla veyahut muhataplarnn tabi olduklar seyitlerin arac pozisyonda olduu durumlarda, Alevilerin yasal mercilerle kyas kabul etmeyecek llerde ok daha fazla baskland aikrdr. Zira bu yllara dein bilhassa krsaldaki Alevilerin hemen hibir topluluk ii sorunu resmi kurumlarn aracl ile zmedikleri bilinmektedir. Korkmaz (2003: 125), Alevilerde cemaat ii sorunlarn Osmanl dneminde eriat mahkemelerine tanmasnn dknlk cezas gerektirecek kadar ar bir su

sayldn ifade eder. Bu bilgi, alma esnasnda yal Alevi grmecilerin Cumhuriyetin adli makamlar iin syledikleriyle de zdetir. Dolaysyla adli mercileri topluluk ii sorunlarn zmnde referans kabul etmeyen hkim ounluk ierisinde Snnilerin Cem kurumuna mracaatlar, muhataplar zerinde yaptrm gc aikr olan bir seenei tercih ettiklerini iaret etmektedir. almamzda gerek Aleviler gerekse Snniler asndan nemli bir belirleyen olarak sklkla zikrettiimiz ve bylelikle tutum ve davranlar snfladmz yerleimin mekn, bahsini ettiimiz iktidarn biim ve ierii bakmndan da son derece nemlidir. Pertek genelindeki genel duruma bakldnda kayda deer bir nfus gcn iaret etmelerine karn, Pertek ile merkezinin etrafndaki ky ve mezra yerleimlerindeki Snnilerin Alevi ounluun dini ve sosyal yaamlarndaki hkim elerle i ie gemiliklerinin dikkate deer llerde fazlal anlamldr. Tmyle topraa ve ger olmayan hayvancla dayanan retim srelerinin gerekletii mekn, sahip olduu tm kaynaklarla (ormanlar, sular, otlaklar, tarlalar vs.) birlikte, olduka uzun bir zamandan beri Alevi komularla paylalmaktadr. Bu kaynaklar zerinde insan iradesinden bamsz oluan doal sorunlarla birlikte, geim etkinliinden elde edilen rnn deiim deeri kazand pazarda yaanan skntlar, her iki grubu sahip olduklar kyllk kimlii ierisinde ortak tutum ve davranlara sevk etmektedir. Bu bakmdan, siyasal kamplamalar ncesinde, krsal yerleimlerdeki Snnilerin sahip olduu Barmazllk kimlii, kendisini evreleyen Alevi kyl ounluun anlam dnyasnda, yine kendi hkim sosyal evresi ve bunun vcut

bulduu mekn ierisinde Barmazl olmayan Snnilerden olumlu ynde ayran bir ierie de kavumaktadr. Ziyaretlerini paylatklar, hemen hepsiyle kurduklar kirveliklerle yakn sosyal ilikiler rdkleri, seyitlerin ve bazen da babalarn nderliinde dinisosyal aktivitelerini gerekletirdikleri Snni aznln tabi olduu iktidar, bu bakmdan siyasal bir tabiiyeti iermemektedir. Snni topluluklar kendi i hukuklarn korumakla birlikte hkim nfus gcnn etkin kld kltrel mekanizmalara yaslanm ve bylelikle bir varlk stratejisi gerekletirmitir. Snnilerin kirvelikler, Seyitler ve Cem kurumu gibi Alevi toplumunun i mekanizmalarna yaslanarak varlk stratejileri gelitirmi olmalar dorudan kendilerini evreleyen Alevi nfus ierisinde aznlkta kalmalarndan dolay ekillendii aklkla grlmektedir. Ancak Pertek ile merkezindeki Snniler asndan, Alevi ounluun nfus gc itibariyle yaratm olduu sosyal hkimiyetin krsaldakilere kyasla olduka snrl bir tabiyet durumu ortaya kard sylenebilir. Her ne kadar bu dnemlerde de Seyitlere ve Cem kurumunun ilevselletirilmesine olan yaygn geleneksel tutumlar grlse de Alevilerin ile merkezinde henz aznlkta olduu bir durumda Snnilerin kendi sosyal ve kurumsal mekanizmalarn daha baskn bir ekilde kullandklar anlalmaktadr. Krsal kesimlerle olan yakn ilikiler Alevi ounluun toplumsal kurumlarn, ile merkezinde gerekleen ticari ve sosyal sreler ise Snni topluluk ii ve resmi kurumlar iaret etmektedir. Yerleim mekn konusunda ortaya koyduumuz bu ayrm, farkl biimlerde, siyasallama dneminde ve sonrasndaki srelerde de kendisini gsterecektir.

Alevi ounluun zellikle krsal blgelerde nfus gc bakmndan, kendi doallnda sahip olduu sosyal basknlk, sz konusu ettiimiz iktidarn temel dayanadr. ktidarn Snnilerin zerindeki etkisi ise yerleim meknlarndan ve bu durumun dorudan iaret ettii sosyal yapdan etkilenmekte, buna gre artmakta yahut azalmaktadr. Bu etkinin 1970ler sonrasndaki srelerde de temelde yine nfus hkimiyetinden kaynakland ve fakat ieriinin deimi olduu

grlmektedir. Sz konusu deiimin yn, dorudan geleneksel kimlik tanmlarnn asli belirleyeni olan Alevilik ve Snnilik aidiyetlerinin siyasallamasn ve bu siyasallama srelerinin 1970lerden bugne gsterdii farkllamay iaret etmektedir. Kimliin siyasallamas, yukarda kullandmz teki kavramnn ieriini de etkilemekte ve gncel siyasal kullanmndaki biimine kavumasnda izledii yolu da aydnlatmaktadr. Bir dier ynyle de tekinin iktidarn pekitirmekte ve karsnda daha homojen bir tutum sergileyen kart Snni iktidar dourmaktadr.

4.2 Kimliin Siyasallamas

Kimliin siyasallamas, ulus yurttalnn zerinde temellendii etnokltrel aidiyete olan itirazlarda ortaya kan ve bu anlamyla son eyrek yzyldr karlalan yeni bir olgudur. Bu bakmdan sahip olduu ierik, ncelikle kreselleme gibi yakn dnya tarihinde grnrlk kazanm ve byk apl ekonomik, sosyal ve siyasal hareketlilie neden olmu hacimli bir kavramla

dorudan ilgilidir. Bu belirlenim ierisinde ortaya kan kimliklerin siyasallamas sreci; etnik ve dinsel kimliklerin kamusal alanlarda grnrlk kazanmalarnn ve eitli siyasal-sosyal hak taleplerini farkl biimlerde ortaya koymalarnn bir ifadesi olarak da okunabilir Kimliin siyasallamas, bu dzlemde gereklemekte ve farkl kimlik gruplar, kendilerine yeni ekonomik ve sosyal alanlar amaya abalamakta yahut mevcut kaynaklardan azami llerde faydalanmaya almaktadrlar. Sahip olduklar resmi ve gayri resmi kurumlar, ekonomik birlikler ve bunlar rten sosyal organizasyonlaryla ulusal ve uluslar aras gncel ekonomi-politik ierisinde her daim hareketlilik sergilemektedirler. Kimlik syleminin yerel ve uluslararas dengeler erevesinde biimlenen siyaseti, dorudan doruya mevcut kimliin tarihsel ve gncel yenidenretimi erevesinde hayat bulmaktadr. Bu kapsam erevesinde, kresellemenin sonucu olan yeni siyasallamann, Tunceli zglnde, Alevi ve Snni topluluklarda iki ayr dnem ierisinde ve olduka zgn koullarn belirleyiciliinde farkl ynlerde yansd sylenebilir. lk dnem 1970li yllar kapsarken, ikinci dnem 1980 darbesinden gnmze zellikle 1990l yllar iaret etmektedir. Bu tespitten hareketle deerlendirdiimizde: kinci Dnya Sava ertesinde tm dnyada hzla ykselen sosyalist bloklama ve etki alannda kalan alanlarda ivme kazanan sosyalist hareketlerin yaratm olduu baskn politik havann, geni kitleler dzlemindeki karln, Trkiyede 1970li yllarda alm olduu rahatlkla ileri srlebilir. Kresellemenin henz olgunlama dneminde olduu 1970lerin balarnda, Kuzey Amerika ve Avrupadaki kapitalist lkeler ile Sovyet Rusya ve etki alanndaki sosyalist bloun siyasal haritas ierisinde, ilkine yaslanan fakat gnmzle

kyaslanmayacak llerde i pazarn yerel dinamikleri ile kontrol altnda tutan Trkiyede, emeksermaye elimesinde vcut bulan halk hareketlerinde grnrlk kazanan sosyalist sylem, hemen tmyle Trk yurttalk kimlii temelinde yeni bir toplum projesi kurgulamakta idi. Ancak buradaki Trk yurttal, snfsal aidiyetler ekseninde kurgulanmakta ve sosyalist teorinin kendisinde ikin olduunu kabul ettii modern, sekler radikal burjuva demokratik atlmlar da iermekteydi. Bylelikle en bandan gerek resmi yurttalk kimliinin fiili olarak ierdii feodal din bileenlerinden gerekse bunun dnda kalan tm feodal kimlik tutunumlarndan kendisini soyutlamt.118 Dolaysyla bu yllarda, modern bir etniklik tanm olan Krtlk, herhangi bir kurumsal temsiliyete yahut KurmanciKrmancki konuan kitleler nezdinde belirgin bir kimlik algsna sahip deilken dahi kendi kaderini tayin hakkna sahip bir baka ulus kategorisinde deerlendiriliyordu. Alevilik ise iaret ettii feodal tutunum gerei, sosyalist ideolojide ikin olan toplumsal ilerlemeci yaklam erevesinde ulus kategorisinde kendiliinden eriyecek bir kimlik durumuydu. Bu bakmdan Tuncelide gen Alevi kitleler ierisinde hzla poplerleen sosyalist solun, tm sylemini, Aleviliin ve ima ettii yerel geleneksel aktr ve kurumlarn tesinde ulusal bamszlk ve sosyalist bir demokrasi zemininde kurgulam olduu anlalmaktadr. Kaynak kiilerin aktarmlarna gre, bu dnemlerde Tuncelide faaliyet yrtm hemen hibir sol siyasal hareket, Tuncelinin sahip olduu zgn etno-kltrel duruma ilikin bir proje ne srmedi. rnein Tunceli Alevililiine dair yahut Krmancki ya da Kurmancki dili zerine, bu aidiyeti esas olan rgtlenme alanlar almad. Bu kimliklerin gncel etnografileri yahut antropolojinin iaret
118

Trk yurttalk kimliinin oluum srecinde Snnislamn fonksiyonu ve yenidenretimi erevesinde faydal bir kaynak iin bkz. Bahadr, 2001:153 -172.

ettii erevede almalar yaplmad. Tam tersine, 1960larla birlikte ivmelenen ve bu yllarn sonlarna doru ciddi bir potansiyele ulaan renci genlik hareketlerinin sahip olduu politik rgtlerin 1970lerin balarnda yaad nitel sramalarla snf mcadelesini esas alan siyasi hareketlere dnm, bu gruplarn Tuncelideki temsilcilerinin yerel politikalarn da dorudan belirliyordu. Ulusal dzlemde yrtlen snf mcadelesi kapsamnda, sosyalist ideolojinin anlamlandrd modern ulus kavramnn dnda kalan bu aidiyetler, ancak devrimden sonra, burjuva demokratik devrimin kendisine esas ald etnikliin dnda kalan kimlikler iin devlet korumasna alnacak zgn etnografik elerdi. Dolaysyla esas mcadele alan, mevcut yerel snf dmanlar idi. Ne ki Tunceli, Gneydoudan yahut bu yllarda fiili toprak igallerinin grld Egeden ve henz sanayilememi geleneksel tarm ilikilerinin kurulu olduu blgelerden farkl olarak geni toprak ve kyl emei mlkiyetine sahip feodal aalk kurumundan yoksundu. Bu kurum, 1938de tmyle ortadan kaldrlmt. Dolaysyla, Tuncelide hemen hibir sanayi kuruluunun olmamas da kyl kitleler ierisinde ina edilecek snfsal sylemlerin tekilerini, kanlmaz olarak, gl geleneksel ilikilerle hayat bulan seyit-talip ilikileri olarak belirledi. Seyitlerin Alevi topluluklar ierisindeki ayrcalkl pozisyonlar ve oluturduklar kast sistemi, gen kuaklar iin dorudan bir hedef haline bylelikle geldii anlalmaktadr. Gen Alevi kitlelerinin neredeyse tmyle tabi olduklar rgtlenmelerin yaygnl ve nicel adan yaratm olduklar fiili iktidar, zamanla bu kurumun ve aktrlerinin ilevlerini tasfiye edecekti. Gen Alevi kitleler ierisinde hayat bulan siyasi hareketlerin yerel dzlemdeki bu konumlanlarnn yan sra merkezi dzlemde bal olduklar siyasal

rgtllklerinin ulusal apl politikalar gerei savam verdikleri farkl iktidar odaklar da mevcuttu: Devletin resmi zor aygtlar ve kendisini devlet kart hareketlerin karsnda, onlarla mcadele ekseninde konumlayan ve yine aktan devlet korumas altnda olan sa siyasal hareketler. Gen Alevi kitleler, Tuncelide bu ikinci cephenin aktrlerini, askerin ve polisin yan sra onlarla zamanla i ie geen ve tek bir cephede birleen Snni yatlar ierisinden buldular. Tuncelide bu dnemde Alevi ve Snni topluluklar arsnda yaanan kamplamalarda bu kimliklerin birebir siyasetin znesi olduunu ileri srmek zordur. Daha doru bir ifadeyle, bu yllarda Alevilik yahut Snnilik, sol sylem asndan siyasetin asli belirleyeni deildir. Snf mcadelesi, Alevilik ve Snnilik gibi feodal tutunumlar amakta ve yerelde, kylln baat aktrlerinden olduu demokratik devrimin zerinde ykseldii tek bir toplumsal snf olarak alglanmaktayd. Snniler, sahip olduklar din aidiyetleri zerinden bu dnemlerde kesinlikle tekiletirilmediler. Ancak 1970lerin sonlarna doru artan kamplama ve atmalar, yava yava kimliklerin siyaset alann kaplad bir alan am ve kreselleme bahsinde dile getirdiimiz kimliin siyasallamasnn nvelerini de yaratm olduu anlalmaktadr. Bu bakmdan, ileride de grlecei zere, sol sylem bu yllarda az da olsa Snni topluluklar ierisinden karlk bulabilmitir. Snnilerin sa ideolojiler ekseninde harekete geileri ise, dorudan baz mdahaleler sonucunda gelitiini dndren, veriler sunmaktadr. Bu erevede Snniliin en bandan beri etkin bir kimlik sylemi olarak siyasallatrld ne srlebilir. Bu konu bir sonraki alt balkta irdelenmektedir. Kendilerini byk ounlukla, sosyalist rgtlenmeler dolaym ile ifade eden Alevi genlik kitleleri, yukarda izah ettiimiz erevede, Alevilii sadece hedef

kitlelerin harekete geirilebilmesinde bu kimliin benlik algsnda ikin olan 1938 ve benzeri tarihsel krlmalarda aa kan travmatik gemi kltlerinde bir sylem arac olarak deerlendiriyorlard. Zira balbana bir Alevilik kimlii hatta daha yerel boyutlarda Tunceli Aleviliinin dier Alevilik alglarndan ayrt boyutlarda bir sylem arac gelitirilmemiti. Byle olsayd, kimliin geleneksel kurumlarna ve yrtclerine sava amaz, tam tersine onlar yerel kitleleri harekete geirmede nemli araclar olarak deerlendirebilirlerdi. 1970lerdeki sosyalist hareketlerin, sadece Alevi yahut Krt olmalar nedeniyle resmi kurum ve iktidar partileri ile elimeleri olan kitleler ierisinde, bu kimlikleri fakat bilhassa feodal bir kimlik durumu olan Alevilii, dikkate deer bir politik sylem nesnesi olarak deerlendirmedikleri bilinmektedir. Zira gncel durumda kendisini sosyalist olarak tanmlayan ou siyasal hareketin, zellikle 1990larla birlikte bu kimliklerin geni kitleler nezdinde kamusal alanda grnrlk kazanmaya balamasnn ardndan, gerek Alevi gerekse Krt etnik kimlikleri zerine bir dizi siyasal alm ngrdkleri, bu kimlik gruplarnn kendilerini ifade ettikleri yerel derneklerde ya da bizzat bu kimlikler temelinde kendi kurduklar sivil toplum rgtlerinde, yeni politik almlar gerekletirdikleri bilinmektedir. Bu durum, tekrar yineleyecek olursak, kreselleme bahsinde szn ettiimiz kimliin siyasal alan doldurmas durumuna denk gelmektedir. Bylelikle, 1970lerde Alevi ve Snni kitleler nezdinde aa kan siyasallamann, 1980lerden sonra yine bu kimlikler zerinden aa kan yeni siyasi sylemlerden ayrtn rahatlkla ifade edebiliriz. Trkiyede Alevi ve Snni aidiyetlere sahip topluluklarn i ie yaadklar blgelerde, 1970li yllarn sonlarna doru keskinleen kamplamalarn sylemi,

dorudan dnemin siyasal taraflarnda hayat buluyordu. Ancak bu taraflamaya uzanan srete Aleviliin ve Snniliin tarihsel arka planlarndan ziyade bu tarihin yenidenretimine yaslanan birtakm mdahalelerin olduu gze arpmaktadr. Tuncelide kimliklerin siyasallamas, Alevi ounluk ierisinde yaayan Snni topluluklar nezdinde, bu dnemin olduka arpc bir rnei olarak karmza kmaktadr.

4.3 tekinin ktidarnda tekileen ounluk: tekinin tekisi

Bilindii zere 1970li yllarda sol sylem geni kitleler nezdinde, ok paral da olsa kendisine bir karlk bulmutu. Alevilik, Krtlk gibi ulus kimlii dnda kalan etno-kltrel aidiyetlerin, bu dnemdeki sol hareketlerin genelinin siyasi syleminin merkezini deil ancak nemli oranda insan kaynaklarn salad da bir gerekti. Tunceli, bu gerein en somut ekilde hissedildii alanlardan birisi oldu. Sahip olduu nfus zellikleri, burada rgtl yasal ve yasad siyasi hareketleri belirli blgeleri fiili olarak kontrol altnda tutabilecek dzeyde birer g haline getirdi. Bu gcn etki alan, zerinde ykseldii kitle itibariyle ylesine nemli llerdeydi ki devletin salt kendi kurumlar araclyla bu glerle mcadelesi ancak yeni bir 19371938 ile edeer bir harektn neticesinde mmkn olabilirdi. Alevi topluluklar ierisinde, anti-komnizm ierikli herhangi bir siyasal akmn, mevcut sistemi zor aygtlar ile ykmay hedefleyen sosyalist hareketlerin karsnda durabilecek bir potansiyeli yoktu. Bu anlamda i-Tuncelide devlet, ounlukla kendi zor aygtlar ile ba baa idi. Ancak ilin gney hatt boyunca

dzensiz bir ekilde sralanm olan Snni topluluklar, devletin blge iin ortaya koyduu resmi ve gayri resmi politikalarnn biricik dayanan oluturdu. Bu tutum, Osmanl dneminde de sklkla bavurulan ve Cumhuriyete de tevars ettii anlalan bir yntemdi. Cumhuriyet ncesi dnemlerde kimi zaman Alevi airetler de muhatap alnyor ve blgedeki operasyonlarda ibirliine gidiliyordu.119 Ancak bu kez, Osmanlda olduu zere Snni topluluklarn yan sra Alevi airetlerinden bazlar ile de ibirlii imkn yoktu zira airetin en nemli kurumu olan aalk tmyle tasfiye edilmiti. Seyitler de en az aalar kadar ciddi bir ykma maruz kalmlar ve 1938 ncesinde sahip olduklar konumlarn yitirmilerdi. 1970lere dein zellikle krsal blgelerde eski etkinliklerini nemli llerde yeniden tesis etmi olmalarna karn, bu yllarda gen kitleler nezdinde uradklar meruiyet ve itibar kayb, devletin bu kurum zerinden topluluk iinde istedii ynlendirmeyi gerekletirmesini engelledii sylenebilir. Devlet, Alevi topluluklar ierisinde politikalarnn hayata geirilmesinde birlikte hareket ettii baz kaynaklar yaratabilmise de bunlar hibir zaman, Gneydouda rnekleri grlen koruculamalarda olduu zere, kitlesel boyutlara ulaamad. nk devletin bilhassa Krt ulusalclnn nemli llerde ykseldii ve fiili durum yaratmaya balad 1990lardan gnmze, blgede Krt ulusalclna kar harekete geirdii ierideki gler, Osmanl dneminde Hamidiye Alaylar rneklerinde grld zere ancak dinin sylem dzeyinde ilevselletirilmesi ve yerel ksmi zerkliin yaratlmas ile mmkn olabilmiti. Tuncelide ise Aleviler ierisinden bu boyutlarda bir gc harekete geirebilmenin olana en bandan dinin kurgusu zerinden temelsiz kalyordu. Dolaysyla Snni topluluklar, bulunduklar yerlerde Alevi topluluklar ierisinde glenen sol akmlarn
119

Konu hakknda faydal bilgiler iin bkz. Ylmazelik, 1998; Bulut, 1992 ve Hezarfen, 2003.

karsnda biricik meruiyet kayna olarak grldler ve kamplama esasta bu bak as zerinden hzla ykseldi. Gerek Alevi ve gerekse Snni ou grmeci, bu dneme ilikin anlatmlarnda, kamplamalarn zellikle genler vastasyla hzla ykseldiinin ve toplum byklerinin, topluluklarn karlkl hukuklarnn denetiminden ktn aktarmlardr. Bu anlatmlarn bazlar, Alevi ve Snni grmeciler balklar altnda ayr ayr aada verilmektedir. Ardndan, konuyla ilgili deerlendirmelere geilecektir. 1) Alevi grmeciler:

Eskiler birbirlerine deer veriyorlard. Misal, misafirperverlikler, konaklama durumlar eskide de vard. Ticari hayatlarmz bal idi. Yani yle kopuk hareketler olmazd. Birbirlerine deerler verilirdi. Ticari bazda, hukuki bazda, alm-satm baznda, av olaynda birbirlerine deer verirlerdi. Yani birbirlerinden kopuk hareketler olmazd ama din konusunda herkes kendi isteince hareket ederdi. Sen gidersin burada Tanry arrsn ben giderim, br de gider kendince arr ya da br de giderdi kendi cebinden niyazn datrd. Ama ite bozuldu yani. Onlar bir saf, biz bir saf olduk. Yani olmak durumunda kaldk. (Alan Notlar: 15 04 2006 / Pertek). te, o zaman aznlktayd onlar. Sa rgtlerin gelmelerinin amac, onlarn burada aznlkta olmasyd Bir de sen ben Aleviyim deyip de devlete kar syleyemezdin. Devlete hitap edemezdin, kendi halkna hitap edemezdin. Bir devlet yetkilisine, bir askerine ben Aleviyim diyemezdin. Snniler, kendi karlar iin oralara gittiler. Ama bir ekilde gerekleri grp de gereklere inanp da dnrlerse bizi tercih ettiler, ederler yani... O anlamda bizden ikyeti deiller, kendi kendilerine ikyetidirler.

te bak, bugnk olaya bak. Pertekin ounluu Alevilerindir, o adamlardan hibir tanesi bizden ikyeti deildir. Niye? nk felsefesinde bu var. zgrlk m diyorsun? nsan hakk m diyorsun? Demokrasi mi diyorsun? Veya btn dnyay ele alrsan, Alevilik kltrnde, Alevilik ierisinde olur bunlar. Bu adamlar da biliyor bunlar. Ama tabi bu baz adamlarn iine gelmez, rantna gelmez. Yahu sen nasl gidiyorsun buna sahip oluyorsun sen? Senin kkenin MHPlidir, sen nasl gidip buna sahip oluyorsun? ster istemez bu adam kendisine ekiyor. Ama adamn dncesine sayg duyarsan, adam kendi halinde kalrsa Alevilii tercih eder. te o gn burada bir konferans verildi, lkretim okulunda. Yine, Ehl-i Beyte geldi dayand, baka bir yere gitmedi. Ehl-i Beytte kim vard o zaman, Hz. Muhammed vard, Hz. Fatma vard, Hz. Ali vard, Hasan ve Hseyin vard. Ehl-i Beyt zmresi deyince senin aklna ne geliyor? Ali zmresi Bunun dnda kimseden bahsetmedi. Halen o bantta kaytldr, siz de alp bakabilirsiniz. Hac Bekta-i Veliye dayand, Ahmet Yaseviye dayand, Somuncuya dayand ve Aliye dayand durdu. Yani, o insanlarn da bakalarnn da bizim bu deerlerimizden haberi yoktur. Devlet byklerimizin bu kudretlerden, bu glerden, bu varlklardan hi bi tanesinden haberi yoktur. Hele bi bilseler ki Auan ne yapm, mucizesini bilseler, hele bi de bilsinler h Delil Berxican ne yapm, mucizesini bilsinler, hele bi de bilsinler Munzur Baba ne yapm, Munzur Babann efsanesini bilselerdi belki bunlar yerden ge gtrrlerdi. Ama devlet bykleri bunlarn hepsinden mahrum kalm (Alan Notlar: 15 04 2006 / Pertek). Elaza gittiler. Daha dorusu kendilerinin olduu ounluu salad yerlere gittiler. Ama ortalk dzeldi mi gene kt bu tarafa geldiler. Niye ama niye? Onun da bir nedeni var. Onlar zaten devleti arkasna alp da devlet adna i yapmaya alyorlar.

Bir 38 gibi, yani sudan [Barajn bulunduu eski Murat Nehri kastediliyor] bu yan, ar makinalar [Silahlar] getirdiler. La Deresini120 grdn sen. Binlerce La Dereleri vardr. O derelerde kimler ld? Alevi insanlar ld. O derelerde imdi bile kimin kafataslar, kimin kemikleri var? Alevi insanlarn kafataslar ve kemikleri var. Kim krd bunu? Devlet krd. O zaman kimin devleti idi. Gene bunlarn devleti idi. Devlet glerini arkasna alarak, bu ileri yaptlar. Hala gnmze kadar da yapyorlar. Bu saata kadar gelmi. Ne kadar sreceini de bilmiyorum. Ka yzyl daha hkmedeceini de bilmiyorum (Alan Notlar: 16 04 2006 / Pertek). Snniler esasen 1990larda g ettiler ama daha ncesinde de g ettiler. Yani 1980de g olay balad, 12 Eyll dneminde, hatta Deniz Gezmiimin asld dnemden itibaren g olaylar balad. 68 kuann asld dnemlerde balad buralarda. Onlar Elaza gittiler, kyleri boalanlar buraya geldiler. Yani bir devirdaim oldu (Alan Notlar: 16 04 2006 / Pertek). Tabi imdi bunu inkr etmemek lazm. Genelde devlet de onlarn yannda. Zaten bunarln en byk dayana da devlettir. Devletin gcn alr arkasna yle konuur. Sylerdi ite devlete, bunlar Kzlbatr, Alevidir Bunlar inkr etmemek lazm. Yani bunlar git onlara da sor. Bana sormayn. Hatta Pnarlarda bu 12 Eyllden nce bir hadise oldu. Orada zaten Alevi ve Snniler i ie yayor, adamlar bizden adam vurdular orada, ben sen diye bir olay yapmyorum ama yeri gelmiken syleyeyim yani, bunlar geldi Alevilerden adam vurdular bir de gittiler devlete sndlar, bunlar Kzlbatr, bunlar Alevidir, bunlar udur dediler. Siz bize yardmc olun, biz Snniyiz, biz Atatrkyz dediler. Oysa bugnk tarihe baktmzda kimin Atatrk olduu kimin olmad ortadadr. Devlet de diyor. Bunu ordu

120

1937 1938 arpmalarnda, askerlerden ve isyanclardan olduu kadar isyanclarla birlikte La Deresindeki maaralara snan sivil halktan da byk kayplarn, krmlarn olduu bir olay. Yerel kltrde La Deresi, zellikle bilinen ve aktarlan bir mekn ve tarihi anlatr. zerine yaklm trkler ve dilden dile dolaan saysz ykleri mevcuttur.

mensuplar da biliyor. Asl Trk, asl Atatrky, asl Mustafa Kemalciyi kimdirse onlar ok iyi bilir (Alan Notlar: 16 04 2006 / Pertek). Tabi tabi, herkes kendi kabilesine ekildi. Herkes, dara dt zaman kendi kabilesini takip eder. Kendi rgtn takip ederdi. Her ne kadar da birbirlerine, yani hayata mterek olmu olsa da yine kendi kabilesinin klcn ekerdi. Kendi taraftarnn klcn ekerdi. (Alan Notlar: 15 04 2006 / Pertek) E tabi dardan oldu. Dardan gelen, bu insanlarn iinde fitne fesatlar vard. Elazdan gelirdi, baka bir yerden gelirdi. Efendime syliyem, Sivas Katliamna buradan gidenler var. Snni kyler, bu srete Elazdan destek grdler. Yani, benim kyde bi Ky var, ben kendim yaadm ite. Biz burada bu halka byk bir bask yapm olsaydk, Elazda bizim iflahmz keserlerdi. E benim bu adamla alp vereceim var, sen beni tanmazsn etmezsin. O da burada benim kafam gzm krard. E destek nedir? te budur (Alan Notlar: 16 04 2006 / Pertek). 1990da balad. Korucu dnemi 1990larda balad. Vardr, S.de [Perteke bal Snni bir ky ] korucu var, emigezekin kylerinde [Snni Kyler kastediliyor] korucu var. Pertekin baz yerlerinde korucu var. Korucu kylerimiz vardr. Genelde Snni kylerde, hepsinde de korucu vardr (Alan Notlar: 16 04 2006 / Pertek). imdi o dnemde aslnda her iki kesimde kendi adamlarnca taraf olmaya zorland yani. Bi de buna devlet karnca i kart Ya ne oldu? Geldiler ite dediler: Ya daa kacaksn? Ya ibirlii yapacaksn? Ya da terk edeceksin? E imdi bu durumda da insanlar g kimdeyse ona snd. Snamayan da ekti gitti Bu Snnileri de tuttular MHPnin kucana attlar. Yani aslnda onlar da ayn eyi yaadlar, taraf oldular, ousu olmak durumunda kald. Tabi

aralarnda byle ateliler de vard ama onlar da burada barnamad ite(Alan Notlar: 17 04 2006 / Pertek). O zaman da terr vard imdi de var. Ama ite asl o zaman yanl yapld. Devlet tuttu bir terre kar bi bakasn tuttu getirdi. Hi deilse n ayak oldu Kimse bizi dinlemedi, Aleviyi yok saydlar. Ne yaptlar? Gittiler onlara yanatlar. imdi byle olunca da, tabi kyl adam, yani gnne bakar bu Onlar da bu destei alp komusunu ezmek iin kulland yani. te adamn davar m girmi tarlaya, ne bileyim efendim adamn alacak verecek davas m olmu? O vakit gitti askere polise bu adam dedi Kzlbatr, ite terrle ilikisi vardr falan imdi yani byle olunca da kalmad tabi o eski ilikiler, kirvelikler, dostluklar yani Tabi ama devlette hi demedi ki yani bu adam doru mu sylyor? Geldi ezdi Aleviyi burada Byle srd gitti ite (Alan Notlar: 17 04 2006 / Pertek). Bak bizim yallara git sor ousu eski zaman iin der ki; Snniye git bi para ekmek ver, yani yardm et, bunu hi unutmaz. Ama bizim kendi insanmz byle deil der. Yani bu airetilii anlatr sana. Bu senin bahsettiin siyaset ncesinde, burada Snniler herkesle iyi geinirdi. Buna dikkat ederlerdi. Hakl olduklarnda bile yeterince kendilerini savunamazlard. Ama Aleviler bu aznl himaye etmeyi, ezmemeyi hep bi ycelik olarak grdler, iki sz fazla da olsa hogrelim, idare edelim dediler. Yani aslnda onlar bizim iimizdeyken hep rahat etmilerdir. Bak mesela burada kalanlar ite bunun iin kalmlardr. Onun iin zaten dierleri gibi gitmek zorunda da kalmamlardr. Kardeim, burada ayrmclk yapann kendisi barnamad ki zaten! Bu kalanlar ayrmclk yapmayan, Aleviye dost insanlardr(Alan Notlar: 18 04 2006 / Pertek). 2) Snni Grmeciler:

1970lerle birlikte Aleviler bizi buradan kovacak, ldrecek korkusu balad. Sonrasnda da MHPye katlm oldu. Yani aslnda tamamen korunma gds ile oldu bunlar (Alan Notlar: 20 04 06 / Elaz). te bu olaylar olmazdan evvel onlardan camiye, mevlde gelenler olurdu. Bizden de Ceme gidenler olurdu. Ama tabi kesildi bunlar Yani bu srete yle faili mehuller falan olmasa da yani artk insanlar sulu ortada olmasa da suluyu buluyorlard. Yani ite bi olay m olmu; Kim yapm?, Hani ite bilmese de bellidir yani Onlar yapm (Alan Notlar: 18 04 06 / Pertek). Bizde eskilerin ou Halk Partiliydi, bi ksm da Demokrat Partiliydi yani o gelenekten gelirdi ama tabi bu olaylardan sonra hemen hepsi MHPye, BBPye bi de DYPye geti ite Kamer Gen DYPye getii iin (Alan Notlar: 20 04 06 / Elaz). Mara orum olaylarndan sonra zellikle bizimkilerde bi korku olutu tabi ama burada yle kitlesel olaylar falan olmad. Yani burada, sen de gryorsun, ounluk onlarda. O zamanda da isteler rahatlkla dada, bayrda rahatlkla sktrabilirlerdi, vurabilirlerdi. Yani o Pnarlar hadisesinden sonra sadece tepelerde silahlar skld. Ama evlere, hayvanlara, insanlara deil; rastgele havaya ate edildi. te sadece o Pnarlar hadisesinde ikier er karlkl lenler oldu Baz sylentiler yayld ite camiye davar koymular falan diye ama tutmad tabi Yani biz o dnem olaylara dardan bakamadk, her iki taraf da yapamad. Ortam bulankt. Bizim burada ekmei yediin kaba sma olay yoktur. Alevi de Snni de herkes buna riayet eder. Burada herkes birbiriyle kirvedir. Yani burada her ey i iedir. Herkes herkesi iyi bilir. Tarlalar yan yanadr. Hayvanlar birlikte otlar. nsanlar birlikte alr. Hibir ey yoksa ortada yenilen dz ekmek hakk vardr. nsanlar ayn sofraya diz krmlardr.

Fakat tabi imdi yok bunlar. Aradan ok su akt (Alan Notlar: 18 04 06 / Pertek). Yani bu MHPlileme 1970lerle geldi bizim oraya. Faist Komnist kavramlarn biz bylelikle rendik te kolyeler datld: hilal iinde uluyan kurt. Yani ama biz bunlar hep slamn sembol olarak grdk ve bunlar da gururla tadk. Yani kutsald bunlar bizim iin. Tuvalete girerken stn rterdik lkclk, her eyden nce slamd, vatanseverlikti Bunlar, bu fikirler genelde hep yksek okula gidenlerle geldi. Aleviler iin de yle oldu. Ya daha ne olduunu anlamadan byle iki kamp olduk Birden yan kydeki Ahmetin, Mehmetin dman olduk. rendik ki bu Ahmet, Mehmet vatan dmandr, Rus uadr, din dmandr Ama tm bunlara ramen yine de selamlardk. Dada, bayrda, tarlada yine diz dize otururduk. Yani istese, bak hani gerekten yani imdi sylemek lazm, adam ounluktu; istese gelir meemizi yakard, tarlay yakard, mala davara zarar verirdi ama hi biri olmad. (Alan Notlar: 16 05 06 / Elaz). Biz hala oradayz. Evimiz, tarlamz duruyor. Benim kardelerim orada yayorlar. Yani o dnemlerde ayrmclk yapan, bu ilere karanlar barnamadlar. Hepsi buraya gelmek ya da baka yerlere gitmek zorunda kald. Ama biz yapmadk. Bizim gibi yapmayanlar daha hala oradadr. Biz karde olmuuz artk... (Alan Notlar: 21 04 06 / Elaz) 78 79 yllaryd. Bu dnemde Pnarlar o yrede hakikaten nemli yerlerden birisiydi. Kyl maln gtrrd, tccar alr Elaza tard. Tabi birde Alevilerin de bizimkilerin de hrmet ettii aileler burada otururlard. Yani bir nevi bizimkilerin merkezi gibi bir yerdi oras. Bir sorun olduunda oradaki byklere danlr, istiare edilirdi meseleler. Ama bu otobs tarama olayndan sonra, Pnarlar tmyle boald. Oras boalnca, civardakiler de peinden gittiler. Yani Pnarlar boalmasa, durum daha farkl olurdu.

Ben o olaya katlm iki kiiyi tanyorum. Birisi l numaras yaparak kurtuluyor. Bir dieri, yaral olduu iin fazla uzaklaamyor ve tandk bir Alevi ailenin evine snyor Yani bak ben her ikisine de tek tek sordum, bu ii yapanlar kimler? diye; l numaras yapan, ate edenleri tanmad syledi. Dieriyle de konutum, o evinde kald Alevi aile de olaya karanlar tanmadklarn sylemiler. Bilmiyorum, belki de sylemek istemediler (Alan Notlar: 16 05 06 / Elaz). Alevilerde olduu zere Snnilerde de temel din kimlikleri zerine temellenen siyasi sylemlerin, bu dnemlerde zellikle yerelin dna kan bireylerce tand ve ardndan Snni topluluklar ierisinde hzla yayld ounluka belirtilmektedir. Lise veya yksek renim iin Elaz yahut daha farkl uzak meknlara gidenlerin, eitli yeni i imknlar iin Tunceliden ayrlanlarn bu kesimin ana gvdesini oluturduu anlalmaktadr. Snni gen kuaklar ierisinden pek az bu dnemlerde kendilerini eitli sol akmlarda ifade etmi ve yakn evresini de buralarda tutabilmitir. Grmelerden anlald kadaryla da kendilerini sol ierisinde konumlayan Snniler ile dierleri arasnda belirleyici olan bir etmenden bahsetmek mmkn grnmektedir. Bu belirleyen, ounlukla kiinin ailesinin sahip olduu topluluk ii stat ve deerlerle ilgili grnmektedir. Cumhuriyet ncesinde Pertek ve evresinde etkin birer iktidar temsilcisi durumunda olan ve Cumhuriyetle birlikte onun kurumlarnda bu etkinliklerini 1970lere dein srdren ve bylelikle Cumhuriyetin modern toplum projesiyle daha fazla kaynaan aileler, ar ularda deilse de kendilerini genel anlamda solda konumlamlardr. Bu ailelerin gen kuak temsilcilerinin de tercihi farkszdr. te yandan krsal yerleimdekiler ve Pertek ile merkezindekiler gibi daha alt gelir

dzeyindeki aileler ise hzla ykselen yeni sa sylem ve rgtler etrafnda kenetlenmilerdir. Ancak yine de bu gruptan da sola katlm olduuna dair anlatmlar da mevcuttur. Bunlara karn Snniler asndan byk ounluk, Alevilere kyasla kendilerini esas olarak eitli sa sylemler ierisinde ifade etmi ve akabinde evrelerini de bu sylem ve pratikler ierisinde harekete geirmilerdir. Bylesi bir tablonun ortaya knda birbirleriyle neden sonu bantlar da ieren bir dizi tarihsel ve dnemsel etmenden bahsedilebilir. Bilindii zere 1970li yllar, siyasal hareketliliin yan sra Trkiyede gerek yurt iindeki byk kent meknlarna, sanayi blgelerine gerekse yurt dna doru ciddi nfus hareketlerinin yaand bir dnemdir. Sz konusu hareketliliin temel belirleyenin ise ekonomik ihtiyalar olduu bilinmektedir. Pertek ve evresi de bu hareketliliin dnda kalmamtr. Burada konuyla ilgisi bakmndan belirleyici olan ise yukardaki glerin Pertekte bilhassa Snni topluluklar nezdinde hayat bulmu olmas ve bunun uzun vadede topluluun sosyal evreninde yaratm olduu kkl etkilerdir. 1970lerle birlikte ivmelenen yurt ii gn Pertek ve evresindeki Snni topluluklardaki tezahr; bata Elaz olmak zere byk kent meknlarna yahut Elaz ve civar ehirlerdeki daha verimli tarm arazilerine doru, eldeki arazilerin ve dier geim aralarnn satndan elde edilen gelirle gidiler eklindedir. 1970li yllar ierisindeki siyasal kamplama ve dourduu sonulardan farkl olarak, Snni nfusun blgeden gnde etkili olan ekonomik nedenler de sz konusudur: Tuncelinin gney hattn kaplayan ve byk ounlukla Snni yerleimcilere sahip snrl tarm arazilerinin nemli bir kesimi, yapm 1975te tamamlanan Keban

Barajnn ardndan zorunlu olarak terk edilmitir. Bu aileler doal olarak Tuncelinin i kesimlerindeki son derece az ve hlihazrda uzun yzyllara yaslanan alglar ierisinde, Alevilere ait olduu bilinen topraklara deil, Elazn verimli dzlklerine yahut byk ehir meknlarna doru bir ge ynelmilerdir. Bu nfusun gidii ve zamanla ortaya kan Keban Baraj Glnn doal snr, Pertek bata olmak zere Snni nfusun Aleviler ierisinde aznla dndeki belirleyenlerden belki de en nemlisidir. Zira Snni nfusun eitli vesilelerle boaltm olduu bu meknlarn hemen tamamna yakn Tuncelinin i blgelerinden gelenlerce yahut hlihazrdaki komu Alevilerce doldurulmutur. Baraj gl yapmnn ardndan, ncesinde imdiki baraj gl sular altnda kalan tarihi Pertek ile merkezinin, bata Elaz (Harput) olmak zere, kadim ticari ilikilerinin olduu yakn merkezlerle arasna almas zahmetli, zor bir doal snr girmi olmaktadr. le merkezi baraj glnn Tunceli tarafna, Sprge Dann eteklerine tanmtr. Baraj glnn tm bir ElazTunceli snrn kaplyor oluu ve hayli zahmetli ulam imknlar, iletiim ve ticarette baz deiimleri de beraberinde getirmitir. Sallar ve feribotlarla yaplan tamaclk, phesiz, eski ticari ve sosyal balarn hzla deimesini de douracaktr. Nitekim burada, Keban Baraj Glnn yaratm olduu yeni yerel ekonomik sonularn yan sra sosyal-psikolojik bir etkiden de bahsetmek mmkn grnmektedir. Siyasal kamplamalarn trman, 70lerin sonlar ve para para 80ler ve 90larda da devam eden gler neticesinde, ile merkezi de dhil olmak zere hzla eski etkinliklerini yitiren bir etno-kltrel evrenin, birazdan aktarmaya alacamz, en yakn destek merkeziyle arasndaki snr, suyun te yakasn yani barajn Tunceli sahillerini, aznlkta olunan yer kategorisinde kodlanmasn da

kolaylatrm grnmektedir. Bylelikle doal snr, ou Alevi ve Snninin de anlam dnyasnda sembolleecek, bir takm ilevler kazanarak sosyal evrenin inasnda hayat bulacaktr. kinci olarak, eitim seviyesinde ykseli, okuryazarln art ve gen kuaklarn bu yolla daha farkl geim etkinliklerine ynelmesi de Snni nfusun azalmasnda nemli etkenlerden bir bakasdr. 1970li yllar ierisinde yeni aile kuran kuaklarn nemli bir kesiminin, daha ncesinde eitim yahut i imknlar iin gitmi olduklar yerleri tercih etmi olduklar anlalmaktadr. Bu yerlerin banda ise Elaz il merkezi gelmektedir. Pertek ile merkezine de hayli yakn olan bu ehirde gerek zel sektrde gerekse kamusal kurumlarda yakalanan i olanaklar, buralardaki ailelerin zamanla kalclamas sonucunu dourmu grnmektedir. Pertekteki akrabalarla ilikiler koparlmamsa da tanmazlarn olmay, Snniler asndan esas olarak Pertek evresinde kalc bir nfus gcnn varln engellemitir. Tersine, byk ehir meknlarnda daha avantajl iler bulabilen aileler, i imknlarn ve evrelerini gelitirdike yakn akrabalarn da zamanla yanlarna ekmilerdir. Bylelikle Tuncelideki Snni nfus, varln kuvvetlendirecek nfus kaynaklarndan da nemli oranda mahrum kalmtr. Bu kategoride deerlendirdiimiz Tuncelili Snniler, ayn zamanda, Snniliin siyasallamas ve 1970lerde yaanan kamplamalarda da etkin olan nfus gcdr. Bu kuak, ierisine doduklar geleneksel Snnilik alglarn, dnemin kimlik eksenli siyasal kamplamalar ierisinde yeniden retecek ve tpk Alevi yatlar gibi geleneksel alglarn olduu kadar gelenein yrtclerini de zamanla tasfiye ederek yeni bir kimliin inasna da zemin hazrlayacaktr.

Tm bu ekonomik ve zellikle de gen kuaklarn dhil olduu siyasal srelerin etkisiyle ekillenen Snni g olgusu ierisinde, phesiz en karakteristik olan ve sonular itibariyle de gnmzdeki Snnilik algsnn asli belirleyeni olan etmen, Alevi ve Snni topluluklar ierisinde rgtl kart ideolojik sylemlerin ortaya kard kamplamalar ve atmalardr. Aleviler ierisinde neredeyse tmyle rgtl bulunan sosyalist hareketler, her ne kadar mevcut siyaset ve programlar itibariyle Krmancki ve Kurmancki konuan Alevi topluluklar ierisinde bu farkl kltrel kodlar temelinde rgtlenmeseler de insan kaynaklarn tmyle bu kyllerden karlyorlard. Aleviler nezdinde vcut bulan solun bu dnemki en karakteristik zelliklerinden birisi de gsterdii eitlilik ve kendi ierisindeki rekabet idi. Bu bakmndan, ksa sre ierisinde yerele tadklar sosyalist ideolojinin, Alevi topluluklar aras birtakm dengelere gre hayat bulduu dnlebilir. Denebilir ki Alevi topluluklarnn yzyllardan beri getirdikleri kan bana dayal sosyal organizasyonlar ve bunun dorudan iaret ettii ekonomi ve nfus kaynaklarnn etrafnda ekillenmi mcadele kltr, ksa srede eitlenerek oalan yasal ve fakat ounlukla da yasa-d siyasi hareketler araclyla gen kuaklarn denetiminde yeni bir srece yol alacaktr. Tuncelide sanayinin ve geni lekli tarmsal retimin olmamas, doal olarak snf mcadelesinin de ciddi bir yerelpolitik krizine iaret ediyordu. Bu dnemde, geni kyl ynlarnn ve esnafn seferber edilecei yerel politikalarn esasnn, lke gndeminin sadece sylem dzeyinde kald ve ounlukla da Alevi topluluklar ii sregiden sosyal rekabetin ekseninde ekillendii anlalmaktadr.

Bu durumda, Tuncelide sol siyasetin ncelikli hedefi, Alevi kitleler ierisinde kendisine ciddi bir yerel rakip olarak grd seyitler ve ounlukla seyitlerle akrabalklar bulunan airet bykleri idi. Hlihazrda sosyalist ideolojinin kurgulad toplum projesi ierisinde tasfiyesi ngrlen bu feodal kalntlar, ncelikli ve biricik hedef konumunda grldler. Bu sebepten, orta ya ve zerindeki hkim ounluk ancak seyitler toplumsal srelerde ciddi llerde

ilevsizletirildikten sonra ailesinin dhil olduu siyasi partinin taraftar olabildi. Dolaysyla tpk Snni yatlar gibi onlarn da gemi kurgusunda 1970li yllarda yaananlar genler arasndaki meseleler olarak kald. Alevi kitleler ierisindeki feodal kurumlarn ve temsilcilerinin yan sra bu siyasi partilerin ikincil nemli yerel gndemlerinin de kendi aralarndaki rekabet ve atmalar olduu anlalmaktadr. Neredeyse airetler dzleminde, blge ve insan kaynaklarn kontrol altnda tutan partilerin 1970lerin sonlarna doru giderek kzan ve kanl meyveler vermeye balan kavgalar, yerel sol gndemin en hararetli gndemi idi. Cumhuriyetin ve kurumlarnn geleneksel hayatn ykm zerine tesisi ve uzun yllar ierisinde gen kuaklarn bu kurumlar ierisinden sosyalletirilmelerinin, airet gibi geleneksel toplumsal rgtlenme modellerinin byk ounlukla orta ya ve zerindeki kuaklarda, ancak bu kez Cumhuriyet ideolojisi ve kurumlar erevesinde yeniden rlen sosyal hayatn organizasyonunda canllk kazanmasnda nemli bir etken olduu sylenebilir. Yerel yahut genel seimler, ticaret ve topluluk ii hukuk, airetin yani saflamalarn grnr olduu ancak 1938 ncesi ile kyaslanmayacak llerde etkisizletii bir sreci iaret etmektedir. Bu geleneksel kodlar zerinde hzla yerelleen solun blgesel denetim gibi faydac hesaplar uruna

sosyal hayatn ierisinde erimesi, bir bakma solun da airet dzleminde alglanmas sonucunu dourmu olduunu dndrmektedir. Bylelikle ilgili herhangi bir siyasal hareketin silahl militanlar, biz zamanlarn airet silahorlar olarak alglanm ve sol ii iddet, airetler aras geleneksel ekimelerin yeni bir versiyonu olarak yerel hayatn ve dolaysyla solun asli gndemlerinden birisi haline gelmitir denebilir. Sol aktivistler, bu iki temel gndemlerinin yan sra lkede giderek ykselen anti-faist atmalara paralel olarak yrttkleri faaliyetlerin yereldeki sivil muhataplarn ise Snni komular ierisinden bulacaklardr. Devlet ve varlk kazand kurumlar, hlihazrdaki hedeflerdi. Ancak sol, her ne kadar hemen tm Alevi kitleler ierisinde, dolaysyla Tuncelinin olduka nemli bir kesiminde etkin olsa da topyekn bir kalkmadan her bakmdan uzakt. Yerli Snniler ise lke genelinde olduka kanl bir hal almaya balayan anti-faist mcadelenin muhataplarna katlmaya baladka ve devletin yerel kurumlar ile daha fazla i ie getike, bu gndemin grece ok daha kolay bir hedefi haline geldiler. Bu, bilhassa Alevi ve Snnilerin kark yaadklar yahut komu olduklar kasaba ve kylerde 1970lerin sonlarndaki srelerin en nemli gndemlerinden birisi haline geldi. Snnilerin hzl bir biimde ve younlukla Trk milliyeti sylemi etrafnda rgtlenmelerinde, yukarda zikrettiimiz glerin ve en nemlisi bu dnemlerde yerelin dnda sa siyasal sylemler ile tanp, yetimi insan gcnn etkisi belirleyicidir. Bu hareketlilik, dnemin yerel devlet yetkililerince gerek Tuncelide gerekse Elazda farkl yntemlerle de desteklenecektir.

Tunceliye zg olan Snnilik ve Alevilik alglarnn gerek kendilerini sol sylemlerin kartnda konumlayan ideolojilerin, gerekse nemli bir kitle desteine ulaan sosyalist sol hareketlerin karsnda, duruma gre, yerel elimeleri harekete geiren ve sa partilerle dirsek temasnda olan devlet mekanizmalar tarafndan karlkl olarak yeniden ilenmi olduunu dndren veriler mevcuttur. Snniler lehine, dardan gelen bu ak mdahalenin, uzun vadede geleneksel ilikileri ciddi llerde trpledii ifade edilmektedir. Bu mdahale Snnilikte olduu zere bilhassa Alevilikte ve Tuncelide bu kimlie bitiik bir alg olarak ykselen Krtlkte, kendisini mevcut ulus-yurttal erevesi dnda tanmlayan hareketlerin douuna ve bylelikle toplumda ciddi ayrmalara yol am olduu da ifade edilmelidir. Sz konusu srecin balangc olan 1970lere geri dnersek, Keban Baraj inaat ve baraj glnn dolmasyla birlikte balayan glerle eitli ekonomik nedenlerden kaynaklanan Snni glerin arlkl yn, hemen yakndaki Elaz il merkezi ve merkeze yakn kyler olmutur. Krsal yerleimlerden byk kent merkezlerine ve yeni i alanlarna yaanan glerde olduu zere, bu rnekte de genellikle nceden giden bir ailenin yakalad imknlar erevesinde ilkin yakn akrabalarn yanna ektii anlalmaktadr. Denetlenebilen ekonomik ve sosyal imknlar arttka, ailenin bulunduu sosyal evreden de bu kaynaklar denetleyen aile etrafnda kmelenme rnekleri grlmektedir. Kmelenme, ayn kyden olma, uzak akrabalk balar bulunma gibi birtakm ortak aidiyetler barndrmakla birlikte, dnemin siyasal ortam ierisinde, ilgili ailenin kaynaklara eriimde dhil olduu siyasal evrenin de kabuln beraberinde tad anlalmaktadr:

bak mesela x, bu ynin days, Pnarlar tarafnda tccard ve onun sz ok geerdi. te bizim gibi maraba takmnn [Pertek ile merkezi evresinde ky ve mezra yerleimlerinde oturan Snniler kastediliyor] Elazda devlet dairesinde falan bir ii olduu zaman hemen ona gidilirdi te bir zaman sonra artk Elazda da tandklar oalnca herkes kendi adamn tutmaya, iini ona grdrmeye balad. Byle olunca da artk kim hangi partideyse, evresi de o partili oldu. Alevilerde nasldysa bizimkilerde de yle oldu (Alan Notlar: 19 04 06 / Pertek) Bu srete, Snniler ierisinde Cumhuriyet ncesinde Pertek ile merkezinde ve civardaki yerleimlerde nde gelen aa/bey ailelerinin, 1970li yllarda yitirdikleri ilevlerinin, bilhassa krsal yerleimlerde oturan ve buradaki Snni topluluklar ierisinde dini yahut ekonomik statleri itibari ile nder konumda olan aileler tarafndan doldurulduu anlalmaktadr. Cumhuriyetin yereldeki tesisinde etkinlikle rol alan ve uzun yllar temsilciliini yapan ailelerin glerle etkisizlemelerinin ve daha da nemlisi bu ailelerin sahip ktklar Cumhuriyet ideolojisinin, yerel kimlikler zerinden ykselen kamplamalar ierisindeki Snnilik algsnn solunda kalmasnn, srecin dnda kalmalarnda belirleyici olduu sylenebilir. Ek olarak, teden beridir aralarna ekonomik ve sosyal birtakm ayrmlar koyan ve kklerini feodal ilikilerin kalntlarndan alan snf farklar da mevcut boluun, sylemini kylln feodal tutunumlar zerine ina eden sa siyasal partiler tarafndan doldurulmas sonucunu dourmutur. Bu anlamda, grmecilerin ounluunca, ilgili byk ailelerin Halk Partili, kyl kesim ve ileri gelenlerinin de Demokrat Partili olarak snflanmas anlamldr. Dolaysyla, 1970li yllarda sa partilerin bilhassa krsal yerleimlerde

ikamet eden Snniler ierisinde hayat bulmas ve esas olarak bu yllara dein geleneksel dini ilikilerini canllkla yaatan kesimlerden kmas anlalabilirdir. Bylesi bir temel zerinde, Pertek ve Elazda giderek artan yeni ilikiler ve sosyo-ekonomik imknlar yakalayan bu yeni g odaklarnn, hzl bir biimde, hlihazrda kamu kurumlarnda ve yerel ticaret anda hkim g olan yerel sa partiler tarafndan rgtlendii grlmektedir. phesiz bu iliki, karlkl fayda temelinde kurulacaktr. 1970lerde younlaan ekonomik nedenli glerde, ailelerin yeni

meknlarnda destek bulabilecekleri sosyal bir evreye ve bunun tayaca imknlara ihtiya duyduklar aikrdr. Bu destek, biraz da beklenmedik bir biimde, devlet kurumlarndan ve Elazdaki birka Tunceli gmeni Alevi mahallesinin dnda tek hkim g olan sa siyasal parti evrelerinden ve cemaatlerden gelir. Devlet kurumlarnn iin iinde olmas da ounlukla bu parti evrelerinin insan kaynaklarnca temsil ediliyor olmalarndan kaynaklanyordu. Bylesi bir durum ierisinde, Tunceli gmeni Snniler kendi aralarnda da eitli kk alt gruplara blnerek olduka ciddi bir g kazanm oldular. Bir yandan yeni g edilen ehirdeki ekonomik ve sosyal imknlar glendirilirken bir yandan da suyun te yakasnda kalan hsmlar, Elaz zerinden tahkim edilebiliyordu. Sosyalist rgtlenmelere ve komnist ideolojiye sava am olan sa paramiliter glerin ve siyasal temsilcilerinin de eline bylelikle nemli bir nfus kayna geiyordu. Bilhassa Tuncelideki hkim sol glere kar aznlkta olunan ve savunma pozisyonunda kalnan bir yerde, aznlkta olmann getirdii zor artlar altnda siyasal deerlere ve temsilcilerine sahip kma durumu, politik adan da

mevcut rakipler karsnda kitle desteini arttrabilecek nemli bir psikolojik ayrmd. Bu sebepten, Tuncelide kalan Snni yerleimler her daim Elazdan desteklenen ve mcadele gruplar ierisinde deyim yerinde ise el stnde tutulan bir deer de kazanm oluyordu. Gen kuaklarla hzla yaylan, gerek kamusal kurumlardan gerekse yerel ticaretten gl bir destek alan ve ounluunu krsal yerleimlerde oturanlarn oluturduu Snni topluluklar, sratle bu g odaklar evresinde kmelendiler. Tuncelideki kimlik alglarnn temelini oluturan din kimlikleri: Alevilik ve Snnilik, geleneksel olarak Krtlk ve Trklk olarak da isimlendirildii iin Snnilerin, Trk milliyeti sylemi ierisinde organize olmalar, sosyo-ekonomik faydann yan sra kimlik alglarnda da sorunsuz gerekleti. Buna gre, asl olan Snnilikti ve hlihazrda yaanan kamplama da esas olarak din kimliklerindeki ayrma zerinden ekillenmiti. Snni topluluklar ierisinden sol cenaha katlmlar olmusa da bu u rnekler iin geerliydi. Snniler, Snni olduklar iin taraftlar ve yine Snni olduklar iin gerek Pertekte gerekse Elazda devlet imknlarn da nemli llerde kontrol altnda tutan g odaklarndan destek gryorlard. Bu bakmdan, Tuncelide Snniliin bir dier ad olan ve dorudan din kimliine gnderme yapan Trklkn bu odaklarca yeniden retimi ve Snnilerce kabul sorunsuz gerekleti. Bu, ayn zamanda deimekte olan dnemi ve deien kuaklar, kolektif bilinci de anlatan bir durumdu. Tunceliden kopmann, gelenekten uzaklamann, eski alg ve tutumlar zamanla terk etmenin bir baka ifadesi, yeni anlam kodlarnn yeni bir sosyo-kltrel evre ierisinde tesisinden gemekteydi.

te yandan bu yllarda yerel yaam henz etkinliini ciddi llerde yitirmi de deildi. Snni topluluklarn ounluunda, bilhassa yal kuaklar, gerek kendi aralarnda gerekse komularyla olan ilikilerinde Kurmanckiyi canl bir ekilde kullanyorlard. Yaattklar Snnislam, komularyla uzun yzyllar boyunca yan yana yaamalarndan kaynakl olarak zgn kltrleme rnekleri ieriyor, kitabi dinsellikten nemli farklar barndryor ve dahas hlihazrda kendi dini kurum ve aktrleri etrafnda vcut buluyordu. Bu topluluklarn barndan kan gen kuaklarn byk ehirlerde yahut Elazda 1970li yllarda tantklar Trk milliyeti sylem, her ne kadar slam etkileri tayorsa da henz sekler vurgularndan arnm deildi. Vaaz ettii Trklk durumu ise dilde, davranta bu topluluklarn yaantlarnn ve tutumdavran alkanlklarnn hayli uzanda idi.121 Bu sebepten, gen kuaklar topluluun idaresinde ve yeni dneminin belirlenmesinde etkinletike, geleneksel tutumlar ve alglar da hzla deimeye balad. Gelenein en nemli temsilcisi durumunda olan babalarn srtlarn yasladklar cemaatin etkin nfus gc, gen kuaklar gelenei aan bir Snnilik durumu kurguladka, zamanla tasfiye oldular. Onlarn dayand temel glerden olan ileri gelen aileler de Elazdaki, eskiyle kyaslanmayacak llerde, elverili ekonomik ve sosyal imknlar salayan g odaklar etrafnda kmeleince, tmyle dayanaksz kaldlar ve zamanla tali pozisyonlara dmeleri kanlmaz oldu. Snnilerde geleneksel kurumlarn ve aktrlerin tasfiyesi ile Snnilik temelinde kurgulanan yeni Trklk, kendisine zorlu bir mcadele alan da am oldu. Pertek ile merkezi, nfus younluu itibariyle, henz Snnilerin elindeydi
121

Trk milliyetiliini, 19. yzyldan kinci Dnya Savana dek irdeleyen nemli bir alma iin bakz. Bahadr 2001.

ancak krsal yerleimlerde durum deiiyordu. Kart siyasal hareketlerin faaliyetleri Pertek ve Elaz gibi merkezlerde bu faaliyetlere katlan Snnilerin elini glendirirken, krsal yerleimlerde her daim srmesi gereken bir destek durumu aa karyordu. Gsz, savunmasz olunan yerlerde alnan darbelerin hesab, Pertekte yahut Elazda grlyor, Alevi muhataplar ise gl olduklar alanda, kendileri iin kolay hedef durumunda olan Snnileri zor durumlarda brakyorlard. Topluluklar aras geleneksel hukuk terk edilmi ve Snnilerin byk ounluu kendilerine ak bir destek sunan devlet kurumlarna ynelmilerdi. Komular ile olan herhangi bir davalar, eskisi gibi Cem meclislerinde deil, mahkeme salonlarnda grlyor ve netice byk oranda kendi lehlerine sonulanyordu. Devletin sahip olduu zor aygtlar, iplerin kopartld bir srete, nemli bir destek olarak grlyor ve devreye sokuluyordu. Buna karn Alevilerde ise bu ak taraflamaya yant, yer yer fiili durum yaratabildikleri kendi z glerinden ileri geliyordu. Nfus ve dolaysyla corafi olarak kontrol edebildikleri alan ve kaynaklar itibariyle hkim bir g durumunda olan Aleviler, dhil olduklar siyasal rgtlenmeler ve ancak kolay hedefler iin ie yarar olan zor gleriyle kar bir strateji gelitirmeye alyorlard. Bu hzl kamplama ve atmalarn yaratt toplumsal dnm ierisinde, ncelikle geleneksel hukukun ve gelenein aktrlerinin tasfiye edildii gze arpmaktadr. Seyitler ve babalar, topluluun barndan doan gen kuaklarn ateli hedefleri ierisinde erirken, beraberlerinde uzun yzyllarn tecrbelerine dayanan bilgi birikimini, tutum ve davranlarn da gtryorlard. Dolaysyla topluluklar aras sorunlarn zmnde, tecrbeye dayal geleneksel davranlar da hzla ortadan

kalm oluyordu. Bu esas aktrlerin toplum yaamnn merkezinden uzaklamas, gelenein sadece belirli bir yan zerinde kalan ve gelenein dnda yeni bir anlam srecini kabullenmeyen kuaklarn da tutumlarn da etkiliyordu. Topluluklar aras ilikilerde ne kan aktrlerin, seyitler ve babalarn etkinlikleri birdenbire kesilmese de hzla ilevsizleti. Bylelikle, Alevi ounluk ierisinde yaayan Snnilerin karlkl sorunlarn zm iin rabet ettikleri Cem Kurumu da ortadan kakt. Bunda, Snnilerin nemli bir kesiminin kendilerine ak destek olan resmi kurumlar tercih ederek, muhataplarnn direnme imkn olmayan zor aygtlarn devreye sokmalar da etkili oldu. Bylelikle en ufak bir sorun karlkl diyalog zemininden hzla uzaklamakta ve hzla derinleen ayrmaya yeni bir neden olarak katk sunmaktayd. Kirveliklerin ve evliliklerin neredeyse tmyle durduu bu srete topluluklar aras sosyal iletiim ve temas en aza indi. Geleneksel Alevilik ve Snnilik alglarnn tasfiyesi ve gen kuaklarn 1970lerdeki ruh hali ierisinden bakldnda, yle ya da byle kavgann sonulanaca gibi kuvvetli bir beklenti ierisinde olmalar, ayrmay, uzun vadeli hesaplar yaplmakszn karlkl olarak derinletirdii de sylenebilir. Yalnzca baz aileler, kendi aralarndaki geleneksel ilikileri g de olsa srdrmeye gayret etmi grnmektedirler. Anlalan odur ki bu ilikiler gen kuaklarca da zaman zaman tolore edilmitir. Zira kamplamann boyutlar ylesine ykselmitir ki srecin kitlesel boyutlarda byk olaylara neden olabilecei endiesi, bu temas noktasn her daim elde tutmay gerekli klm grnmektedir. Bilhassa krsal yerleimlerde ikamet eden Snniler ierisinde, en kzgn dnemlerde dahi Alevilerle srdrlen ilikilerin, kirveliklerin bugnde dahi samimi bir minnetle

ifade edilmesi122, geleneksel ilikilerin kamplama ve atmalarda stlendii uzlatrc rol aklkla ortaya sermektedir. 1970li yllarn en scak zamanlarnda dahi Alevi komularyla trplenen ilikilerini, yukardaki rnekteki gibi srdrmeye gayret eden ve ounluun tersine saflamada keskin tutumlar almayan baz Snniler de vardr. Bunlar, gnmzde Pertek evresindeki krsal yerleimlerde ikamet eden az saydaki ailelerin kklerini oluturmaktadrlar. Snni topluluklar ierisindeki bu kesimden grmecilerin arpc bir biimde aktardklar gibi, ayrmclk yapmayann yerinde kald bu yllarda, topluluklar aras ilikilerin, her iki kesimden de gelenee bal unsurlarca yaatlabilmi olduu anlalmaktadr. Ancak yine de dnemin belirgin karakteri, Snni topluluklarn yeni Trklk kimlii ekseninde, mevcut kimlik farkllklarndan dolay ayrtklar bir ounluun ierisinde kendilerinden byk bir g karsnda harekete geirilmeleri ve kamplamann trmandr. Bu atma ve ayrmalar, ekonomik nedenlerle de g vererek zayflayan Snnilerden ou aileyi kuaklardr yaadklar topraklardan bir daha geri gelmemecesine uzaklatracak bir pozisyona srkleyecektir.

4.4 Pnarlar Olay

1970li yllar Tuncelisinde, sonular itibari ile Snniler asndan esas krlma noktas Pnarlar Olaydr. Bu kanl hadisenin ertesinde, alan almamz
122

Kylerinin Pertek ve Elaz ile ulamn salayan ve ayn zamanda kendisiyle kirvelik ba bulunan Alevi ofrn, tm tehditlere karn, iini ve ocuklarnn ekmek parasn tehlikeye atarak tamacl srdrdn iten bir minnetle ve gzyalar iersinde aktaran Snni bir grmeci, bu yllarda, aznlk bir topluluk olarak yaadklar skntlar ve bu skntlar ierisinde kendilerine sahip kan komularn kolektif hafzlarnda nasl canl bir ekilde yaattklarnn da en arpc kant idi.

gerekletirdiimiz Pertek ile merkezi civarndaki krsal yerleimlerde oturan Snnilerin yarsndan fazlas bir daha geri dnmemek zere blgeyi terk etmilerdir. Pnarlarn ardndan, Pertek ile merkezi evresindeki Snni nfus hzla azalmaya devam edecek ve blgedeki nfus yaps tmden deiecektir. Pnarlar Olay, Snni kimliin kendisini evreleyen teki ierisinde, geleneksel komuluktan bir baka hasma dnmnn balang noktas olarak da kabul edilebilir. Pnarlar, Pertek lesine bal, ilenin dou kesimini oluturan bir nahiyedir. Pnarlarn zellii, bahsini edeceimiz olaya kadar bilhassa krsal yerleimlerde ikamet eden Snni topluluklar iin bir nevi merkez konumda olmasdr. leri gelen aileler ve dini bilgileri itibariyle toplumda hrmet grenlerin ikamet ettikleri ve nemli bir Snni nfusun Alevilerle i ie yaad bir yerdir. Pnarlar Olay hakknda Alevilerin ve Snnilerin anlatmlar kendi kimliklerini merkeze alan farkllklar tamaktadr. Ancak yine de genel bir ereve sunulabilir:

Snnilere gre, Pnarlarda Snnilere ait tamaclk yapan bir aracn taranmas ile balayan olaylarda baz Aleviler de hayatlarn kaybederler ve trmanan gerginlik ve atma ortam zerine Pnarlar terk edilir. Alevilere gre ise, birisi Tuncelili olmayan dieriyse blgeden uzun zaman nce ayrlm Pnarlarl iki PKKlinin Snnilerin evlerine ate amalar ile olaylar balar. Snniler bu saldrya derhal karlk verirler ve yaraladklar Pnarlarly ldrrler. Ertesi gn, Pnarlarda sadece Snnilerin kulland minibs aibeli bir ekilde yaklr. Hemen ardndan Snniler olay solculara mal ederler ve Jandarmadan yardm birlikler istenir. Jandarmann Pnarlar terk edecei gnn sabahnda tm g hazrlklarn tamamlam olan Snniler, rastgele evlere ate aarlar ve bu olayda baz kadn ve yallar

hayatlarn kaybederler (Alan Notlar: Elaz ve Pertekte eitli tarihlerde derlenen notlardan zet olarak aktarlmtr).123 Olay hakkndaki aktarmlar olduka eitlilik gstermekle birlikte Alevilerde ve Snnilerde genel erevesi itibariyle bu ekliyle yaatld kaydedilmitir. Pnarlar Olay, 1970li yllarn sonlarna doru tpk Tuncelideki gibi kart siyasal sylemlerin farkl etno-kltrel aidiyetlerle zdeletirildii ve yerel topluluklarca da bylelikle anlamlandrld yerlerde, Alevilerin katliamyla sonulanan Malatya, Mara ve orum olaylarnn124 hemen ertesinde gereklemitir. Bu bakmdan olay, bilhassa Snniler nezdinde ok ciddi sonular dourmutur. Olayn muhatab olan Snnilerin, hemen hi vakit kaybetmeden ou eyalarn da brakarak apar topar yaadklar evleri, tarlalar terk edileri hayli nemli grnmektedir. Kuvvetle muhtemeldir ki Mara ve orum benzeri olaylarn yerel topluluklarda uyandrd kitlesel krm korkusu, burada tersine bir sonu dourmutur. Marata ve orumda aznlkta olan Alevi nfusa kar, kamu grevlilerin de marifetleriyle gerekleen kymn, tersi ekilde kendilerine kar iletilecei dncesinin, Alevi komularyla trmandrlan kamplamann aktrleri haline gelen Snnileri bylesi bir kaa srklemi olduu dnlebilir. Pnarlardaki ve civar yerleimlerdeki Snni nfusun, Alevilerin olas kar atann boyutlarndan kanarak yerleim alanlarn bir gn ierisinde topluca terk edilerinin, blgedeki Snni nfus zerinde sosyal ve psikolojik derin etkiler brakm olduu anlalmaktadr.
123

Olayn ardndan, yerel sol rgtlerin baz ilgin kararlar zerine notlardan: Snnilerin gidilerinin hemen ardndan geride braktklar tanmazlara (evler, tarlalar) dair yerel siyasi hareketler baz ortak kararlar alrlar. Bunlara gre, evlerdeki kullanlabilir eyalar (kap, cam, ereve vb.) ile tarlalardaki rn (biilmemi buday vs.) komn olarak kullanlacak ve yoksul kyllerin hizmetine sunulacaktr lgin bir ekilde, rgtler bu sahipsiz mlklerin satn da engellemi ve alm yasa koymulardr. Buna gre, Snnilerin geride kalan mallar kiilerin deil her daim yerel yoksul kylln mlkiyetinde olacaktr (Alan Notlar: 15 08 06 / Pertek - Pnarlar) 124 Sz konusu olaylar hakknda kapsaml bilgi edinmek iin bkz. ahhseyinolu, 2005.

Bilhassa krsal yerleimlerdeki Snnilerin, dini ve yerel ekonomi ierisindeki statleri gerei kanaat nderi durumunda olan topluluk ileri gelenlerinin evreleriyle birlikte Elaza gmeleri, geride kalanlar bsbtn yalnz brakmtr denebilir. Zira Pnarlarn boalmasnn akabinde, dier yerlerde de aktif bir biimde sa paramiliter rgtlerin yerel destekisi durumunda olan Snni aileler de g etmek durumunda kalmlardr. Geride, her ne kadar ar yaralar alm olsa da kadim komularyla olan kirvelik balarna ve bir yandan da komular dnda baka blgelerden kendilerine ynelen tehdide kar yerel devlet kurumlarna tutunarak blgede kalmay baaran bir avu aile kalmtr. Snni topluluklarn, uzun yzyllardr birlikte yaadklar komularna kar ierisine dtkleri tarafllk durumunda sktklar ve meseleyi zme

kavuturacak bir yol bulamadklar sylenebilir. Bir anlamda, kamplamann trmand boyutu ngrmemekle birlikte, kar karya kaldklarnda da koullar deitirebilecek yeterlilikten uzak kaldklar dnlebilir. Gerek sa siyasal partiler ve cemaat odaklar gerekse bunlarn etkin olduu devlet kurumlar yereldeki Snnileri destekledike ve Aleviler zerinden ykselen sol ideolojiye kar bir nevi yerel milisler olarak rgtleyip harekete geirdike, Alevi ounluk ierisinde yaayan bu Snni topluluklarn byk ounluu srecin kendi lehine sonulanaca beklentisi ierisinde mevcut durumu olas tm sonularna kadar zorlamtr. Bu durumda mevcut tm destee karn, Alevilerin olas kitlesel tepkilerinin sonular, her halkarda grlebilecek bir durumdur. Snnilerin toplu gnn bir baka itici gcnn de kendilerine Elazda salanan sosyal ve ekonomik artlarn tercihleri olduu sylenebilir. Kaybettiklerinin yan sra

byk bir ehirde kazanm olduklar imknlar, kamplamann tm olas sonularnn zorlanmasndaki kararll dourmutur. Pnarlar Olaynn ekillenmesinde, Snni topluluklarn nemli bir kesiminin srecin mdahili olarak hazrlanp ne srlmesi kadar Alevi topluluklar ierisinde rgtl bulunan baz siyasal hareketlerin kamplamay krkleyici tutumlarnn da nemli roller oynam olduu belirtilmelidir. Snfsal sylemlerin, Tuncelili Alevi topluluklarn zgn yaplar ierisinde erimesi ve ksa srede rgtler aras ksr ekimeleri rten ve somut karl bulunmayan bir syleme dnmesinin, siyasal hareketlerin kendi aralarndaki ve aralarnda kalan sa paramiliter glerin destekilerine kar tutumlarnda macerac eilimleri kuvvetlendirdii rahatlkla sylenebilir. Dolaysyla ounlukta olduklar alanlarda kendileri iin kolay hedef durumunda olan Snni topluluklara ynelik olumsuz tutumlar, bir yandan tarafsz kalmaya alanlar da sa paramiliter glerin kucana srklerken bir yandan da mevcut kamplamay krklemektedir. te yandan Pnarlar Olay ertesinde, bir anda yredeki dier tm Snni topluluklara da sirayet ettii anlalan Alevi tepkisi karsnda, Pertek ile merkezi haricinde toplu g eiliminin kuvvetlendii grlmektedir. Ancak Trkiyenin hemen hibir yerinde olmad gibi Tuncelide de Alevi topluluklardan Snnilere ynelik herhangi bir intikam giriimi grlmemitir. Bu durum, dnemin kamplamalarnn 1990lardan sonra dnyada rnekleri grlen mezhep atmalar olarak alglanmadnn da bir gstergesidir. Baz yerlerde, artc bir ekilde, Alevi ileri gelen din ve topluluk nderlerinin Snni komularn gitmemeleri konusunda ikna ettikleri grlmtr. Gnmzde hlihazrda Pertek ile merkezinin kuzey ksmlarnda ikamet eden 15

20 civarndaki aile, byk ounlukla bu ikna ve sahip kma faaliyetleri neticesinde g etmeyen aileleri iaret etmektedir. Nitekim bu ailelerden olan grmecilerin kirvelerinin ve genellikle de evlilikler yoluyla temas ettikleri komularnn, dnemin zor artlarna ve kendilerine ynelen tehditlere karn varlklarn sahiplenmi olmalarn gzle grlr bir duygusallkla ifade edileri bunu dorulamaktadr. Pnarlar Olay, 1970li yllarda yaananlarn zirve noktasdr denebilir. Bu tarihten sonra Pertek ile merkezini evreleyen krsal yerleimlerdeki Snni nfus bir daha eski etkinliine ulaamayacaktr. Bu, Pertek ile merkezinin de nfus yaps bakmndan 1990larda yaayacaklarnn bir nevi ncelidir. Snni topluluklarn, geleneksel kimlik alglarn ve komular ile olan hukuklarn terk edileri, bu yeni dnemi temsil eden gen kuaklarn tadklar kimlik sylemleriyle dorudan ilgilidir. Bu kimlik, Snnilik algsn yerel aidiyetinden uzaklatrdka, yerelin muhataplarn da hzla tekiletirmi ve balar koparmtr. Bu yalnzlama, beklenilenin aksine ksa vadede Snni topluluklar aleyhine ilemi ve zellikle krsal yerleimlerde geim kaynaklarn Alevi ounlukla paylaan Snnileri de kmazlara srklenmitir. Buradaki kayplar, devlet kurumlaryla temaslar aikr olan sa parti ve cemaatler zerinden zellikle Elazda eitli i olanaklar, ucuz araziler gibi yardmlarla telafi etmeye, gelecek iin daha salam dayanaklara yaslanmaya alanlar, farknda olmadan, yereldeki mcadelelerini, zm kar taraf tmyle etkisizletirmekte bulan ancak pratikte karln bulamayan bir kargaaya srklemilerdir. Bu tavr ve Aleviler ierisinde rgtl kimi siyasal hareketlerin sol sekter, macerac tutumlar da karlkl blnmeyi beslemi ve netice, yerel nfusun nemli bir blmn oluturan Snnilerin yaadklar topraklar terk etmeleri olmutur.

lke genelinde nfus bakmndan aznlkta olan Alevi kimliinin Tunceli yerelinde gsterdii zgl iktidar durumu ierisinde, komusunu dman yapan saflama, aznln ierisinde bir baka politik aznlk durumu yaratmtr. tekinin tekilii, Pertek ile merkezi civarndaki Snnilerde, ierisinde tekiletii etnokltrel kimliin yaad skntlarn izinden giderek, kalc bir kimlik algsna dnmtr.

4.5 1990l Yllar

1970li yllarn karmaas, 12 Eyllle birlikte sonlandnda, Tuncelideki Alevi ve Snni topluluklar asndan gelenein hkim olduu dnem de tm sanclaryla birlikte kapanmaya yz tutmutur. lerleyen yllar ierisinde ise her iki topluluk asndan, sosyokltrel btnln tm boyutlarnda ve bunun dorudan sonucu olarak kimlik alglarnda hzl bir deiim srecinin balad grlecektir. Her eyden evvel, 1960l yllardan itibaren balayan ve aralksz devam eden ekonomik nedenli gler, Keban Baraj iin boaltlan geni alanlar ve nihayetinde siyasal kamplamalar neticesinde ortaya kan atmalarn sonucunda 1980lere gelindiinde, Pertek ve evresindeki demografik yapnn kkl bir ekilde deimi olduu anlalmaktadr. Snni nfusun byk llerde azalmas, buna mukabil Alevi nfusun yaygnlaarak artmas ynnde grnrlk kazanan sz konusu deiim, 1970lerle birlikte her iki kesimde de gl taraftarlar bularak yerleen yeni kimlik tanmlar neticesinde geleneksel yaay ve alglar da ciddi biimde dntrmtr.

Dolaysyla bu dnemden gnmze dein sregelen sosyal hayatn hemen tm alanlarnda her iki kimlik grubu asndan karlkl olarak kimi zaman ak kimi zamansa rtk biimlerde canllk kazanan ve geleneksel karlkl ilikileri tasfiye eden bir ayrmann yerlemi olduunu sylemek mmkndr. Buna, birazdan bahsini edeceimiz 1990l yllar ve gncel veriler de nemli kantlar sunmaktadr. 1970lerin sonrasnda Snni nfus, Pertek ile merkezini evreleyen krsal yerleimler asndan olduka nemli oranda g kaybetmitir. Sa paramiliter partilerin ve cemaatlerin etrafnda biriken yerli Snnilerin nemli bir ksm, bilhassa krsal yerleimlerde ikamet edenler, karlkl saflatklar ve aralarnda aznlkta kaldklar komular arasnda daha fazla barnamayarak Tunceliden ayrlmak durumunda kalmlardr. Keban Barajnn tamamlanmas ve dier ekonomik nedenlerden dolay yaanan glerin ardndan; gnmzde Pertekin dou blmndeki ile merkezi ve civarndaki birka ky ve mezra yerleiminde ikamet eden kk gruplar, bir zamanlar blgede etkin bir g olan Snni nfustan arta kalanlardr. Snni nfusun yaad g kayb, beraberinde bir takm eski sosyal dayanaklar da ortadan kaldrmtr. rnein Pnarlarn tmden terk edilmesi, Snniler nezdinde, gerek komularyla gerekse Pertek ve Elaz gibi merkezlerle sosyal ve ekonomik ilikilerini kuran ve idare eden topluluk ileri gelenlerinin de yok olmas sonucunu dourmutur. Bylelikle bu ailelerin topluluk iinde stlendikleri arac ve ynlendirici roller, farkl g merkezleri tarafndan devralnacaktr. Hlihazrdaki kamplama ve baz sol siyasal hareketlerin kolay hedef durumunda grdkleri Snnilere kar arlklar da bu sreci hzlandracak ve Snniler ile sa paramiliter gler arasndaki ilikileri kuvvetlendirecektir. Bu durum, Snniler

asndan 1970li yllarn atmalaryla temellenen ayrma zerine kurulu kimlik algsnn bir sonucu; te yandan da bir anlamda aresizce, kendi varlklarn politik bir meruiyet ve sembol olarak gren resmi kurumlara ve sa siyasi sylemlere olan bamllklarnn da nedeni olacaktr. Bu dnemde Snnilerin boalttklar yerler, derhal Alevi komularnca yahut iTunceliden gelen ailelerce doldurulmutur. Bylelikle 1980ler sonrasnda, Pertekli Snnilerin krsal yerleimlerde sahip olduklar aznlk durumu, katlanarak artan bir grnrlk arz etmeye balamtr. yle ki, 1990l yllar ierisinde yaanacak benzer olaylarn ardndan, geride kalan ailelerin tm blgeden ayrlmak isteyecek ancak, devletin dorudan mdahalesiyle yerlerinde tutulacaklardr. Demografik yapdaki belirgin deiimlerin yan sra 1970li yllarn kkl bir biimde deitirmi olduu bir baka durum ise kimlik alglar zerinedir. Kimliin, siyasallama ierisinde yeniden tanmlanmas ve bu tanmn gelenekten uzaklaan anlam dnyas, gidenlerin ve geride kalanlarn yaadklar mekna ve mekn paylatklar komularna hzl bir biimde yabanclamalarn da beraberinde getirmitir. Sz konusu yabanclama, Snniliin uygulamada daha kitabi ynlere kaymas, geleneksel uygulamalardan uzaklamas zerine kuruludur. Bu deiimin sylemi ise, mevcut ieriini bylesi kitabi uygulamalar btnnn doldurduu, anlamlandrd bir Trklk tanmyla temellendirilmektedir. Sz konusu biim, dnemsel sosyo-politik gelimelerden etkilenmekle birlikte, esas rotasn koruyarak gnmze dek gelecektir. Snniler asndan teki ierisinde kazanlan tekilik, 1990l yllarda dnyada ve Trkiyede poplerlik kazanan yerelleme, cemaatleme, kimliklerin yeniden retimi gibi bir dizi soyopolitik sre ve dahas Tuncelide tam da bu yeni

toplumsal sreler zerine ykselen yeni siyasalaskeri gelimelerin ardndan iyice belirginleecektir. Alevi komular, birbirlerinden kimi farkllklar ierseler de esas olarak Krtlk ve Alevilik alglar ierisinden ulusal kimliin en azndan teoride iaret ettii yurtta profilinden uzaklarken, Snni aznlk, slami ierii giderek ar basan bir Trk yurttal profilinin yereldeki temsiliyetini, sancl ykmllkler ierisinde yerine getirecektir. Bylelikle sosyo-kltrel deiime uyarl kimlik, hzla geleneksel tutum ve davranlarndan uzaklaarak, yeni srece uyum salayacaktr. Snnilere karn Aleviler asndan duruma bakldnda, 12 Eyllle birlikte sonlanan srecin, Tuncelinin hkim etno-kltrel topluluunu oluturan bu grubun yaad bir baka nemli kltrel deiim dnemi olduu grlmektedir. lke genelinde gl bir baskyla karlaan yasal ve yasa d siyasal hareketlerin Tuncelideki etkinlikleri de benzer skntlarla yz yze gelmi ve ksa srede etkisizlemilerdir. Aktivistlerinin ou tutuklanm ve yerel halk, bu yaplarla i ielii lsnde hrpalanmtr. Bu bask dneminin en belirgin sonucu g ve tersi etkisi olan ie kapanma olmutur. Bu bakmdan, 1990l yllara dein blgede kayda deer llerde siyasal hareketlilik grlmeyecektir. Yurt ii ve yurt dna yaanan glere, ekonomik etkenlerin yan sra, hi de azmsanmayacak bir katkda bulunan siyasal nedenler de eklenmitir. Ancak sahip olunan nfus gcnn bu gleri dengeledii anlalmaktadr. Dahas, Snnilerden boalan yerleri dolduracak ve yeni yerleim alanlar oluturacak dzeyde art gstermitir. yle ki, 1980li yllara dein Pertek ile merkezinin hi deimeyen nfus yapsn etkileyen gler bu yllarda balamtr. zetle, Alevi ounluk geleneksel Snni yerleim alanlarna da yaylmaya balamtr.

Bu yaylma ayn zamanda, kamplaan kimliklerin de hareketlilii anlamn tamaktadr. Zira artk Snnilik ve Alevilik, toplumsal yaay ierisinde farkl siyasal grleri iaret eden kategorilerdir. Snni yahut Alevi olarak dnyaya gelme, bu farklln temel belirleyenidir. 1970li yllar gibi olduka yakn bir gemi dnemin sarsntlar henz ok canldr. Bilhassa bu srecin sonlannda olduka ar yaptrmlara maruz kalan Alevi kitleler nezdinde, devlet ve kurumlar, yerelde kar karya geldikleri komularnn yeniden tanmlanan Snnilik kimliiyle zdeletirilmitir. Bu anlamda darbe srecinde yaadklar iddet, bask ve dahas 12 Eyll sonrasnda uygulamaya konulan Alevi kylere cami yapm gibi dorudan kendilerini var eden kimliklerini asimilasyona ynelik abalar, Snnilik algsn mutlak anlamda tekiletirmitir. Bu tekiletirmenin birincil muhatab resmi kurumlar iken; gndelik yaam ierisinde bulduu unsur, yan balarndaki Snni komular olmutur. Her ne kadar darbe sonrasndan gnmze dein topluluklar aras ilikiler zaman zaman artarak yahut azalarak varln korumakta ise de bu temel ayrmann her daim canl kalm olduunu dndren veriler mevcuttur. Mutlak surette, dier kimlie kar belirli nyarglar, gvensizlikler ve neticede ilgili muhatabn znde sahip olduu kimlik, mevcut anlam haritasnn oluumunda ve buna gre tutum ve davranlarn ortaya knda, Aleviler ve Snnilerde, temel bir referans olarak kabul edilmi grnmektedir. Alevi ve Snni topluluklarda ortaya kan bu yeni durum zerinde, 1980lerin sonlarnda grnrlk kazanmaya balayan ve 1990l yllarda yine mevcut din kimlikleri zerinde temellenen fakat farkl bir ierikle yaanan siyasallama ise son dura gnmz olan farkl bir sreci iaret edecektir.

1980li yllarn sonlarndan balayarak, zellikle 1990lar kapsayan ve gnmze uzanan srete, Tunceli genelinde ve alan almas yaptmz blgelerde yaanan geni apl siyasi ve askeri srelerin bir st balkta aklanm olan kamplamalarn zerine temellendii rahatlkla sylenebilir. 1990l yllar, tm boyutlar ile her iki grup iin, yaattklar kltrel evrenin maddi ve manevi boyutlarnda son derece nemli dnmlerin yaanmasyla sonulanacak ve gncel gereklii douracaktr. Bu kapsaml dnmn esas itimini ise 1990larn balarnda il genelinde kelimenin tam anlamyla yaanan sava halinin ortaya kard sosyoekonomik durumun oluturduu rahatlkla ifade edilebilir. Sava halinin hemen tmyle yerel sosyal hayat alt st edii, son derece nemli boyutlara ulaan g, ekonomik ambargo ve daha da nemlisi tm bu etmenlerin sonularn son yllarda giderek artan bir hzda vermeye balad kltrel deiim, bu srecin sonunda Snnilerin ve zellikle Alevilerin gncel gerekliini ve gereklik alglarn belirlemesi bakmndan birincil derecede nem kazanmaktadr. Farkl yasa d siyasi hareketlere mensup, toplam gleri bine yakn silahl kuvvet ve karnda yz bine yakn ordu gleri arasndaki zorlu mcadele bu dnemin ortalarndan itibaren balayan ve Tuncelinin ehresini deitiren biricik olgudur. Bu iddetli savan ortaya kard, zorla ky boaltmalar, ormanlarn yaklmas, yayla yasaklar, gda ambargosu, sz konusu dnemin Aleviler nezdindeki en belirgin yansmalardr. Snniler ise 1970li yllarda olduu gibi i ie yaad komularyla deil, dadakilerle karakterize olan bu yeni dnemde nemli sreler yaayacaklardr.

Bu bakmdan, Snni topluluklarn tutum ve davranlarn, 1990l yllarda Tuncelide grnrlk kazanm bu nemli tarihsel gelime ierisinde irdelemek faydal olacaktr. Tunceli, Trkiyede sosyalist solun kitlesellemeye balad 1960larn sonlarndan bu gne dein her daim mevcut programn bu ideoloji zerine ina etmi eitli yasal ve bilhassa yasa d siyasi hareketlerin bulunduu bir yer olagelmitir. Zira Trkiyede ou yasa d siyasal hareket, mevcut sistemin ancak zor yoluyla deitirilebileceini kabul etmekte ve bu dorultuda eitli zor aygtlar rgtleyerek programna yaamsallk kazandrmaktadr. Bu durum ise ancak yeterli insan malzemesi ve gerekli nesnel koullarn varlyla mmkn olacaktr. Dolaysyla mevcut sistemi zor yolu ile deitirmede kr nfusunu esas alan ve onlarn yaam alanlarnda rgtlenmek, savamak durumunda kalan hemen tm rgtlerin neredeyse biricik mekn Tunceli olmutur ve hlihazrda da olmaktadr. Gerek askeri darbeler gibi youn takibatn, zorlu faaliyet koullarnn bulunduu dnemlerde gerekse yasal olanaklarla alma imknlarnn bulunduu dnemlerde, barndrd insan kaynaklar bakmndan ve en az bu insan kaynaklar kadar nemli olan corafi yaps itibariyle de srekli bir potansiyel taraftar ve snma mekn olmutur. Tuncelide bu esaslara dayanan bir silahl faaliyeti esas alan siyasi yaplar 1970lerin balarndan itibaren blgede var olmularsa da ciddi anlamda bir varlk ve sreklilik gsterememilerdir. Bu rgtlerin ardllar konumundaki temsilcileri ise ancak 1990lara doru bu stratejilerini hayata geirebileceklerdir.125
125

Bu rgtlerden en bilineni 1972 ylnda Tuncelide kurulan ve devrim programn kyl gerilla sava stratejisi zerine ina eden TKP(ML) TKKO olmutur. Bu yap ve gnmzdeki ardllar, Tunceliyle zellikle anlmaktadr. Zira kuruluundan gnmze ilgili rgtlerin insan gc, hemen tmyle Tuncelililere dayanmaktadr. Bu yapnn bugnk esas iki temsilcisinin kendi ifadeleri ierisinden Tunceliyle olan ilikileri iin bkz. TKP (ML)den Maoist Komnist Partisine Bu Tarih Bizim (2003).

Alan almamn henz balarnda tantm bir kaynak kii, bu konu zerine, Snni grmecilerin dneme ilikin verdikleri bilgilerin yan sra en az onlar kadar nemli veriler elde etmemde yardmc oldu. Sz konusu kii, Snnilerin bu dnemde muhatap olduklar dadakilerden birisiydi. 1990l yllar hemen tmyle Tunceli ve civarnda, dada geirmi ve ardndan byk bir ehirde baka bir alanda faaliyet esnasnda yakalanarak tutuklanmt. Bu ynyle, Tuncelinin 1990larda yaad sreci neredeyse balangcndan itibaren dadaki bir taraf olarak yaam olmas ve blgeyi, insanlar son derece yakndan tanmas bakmndan da hayli nemli idi. Kendisiyle ilk kez Elazda tantmda henz tahliye olmutu. Bu iliki sayesinde, ilgili dnemi, Snni grmecilerle ve temas ettikleri tarafla birebir grme yoluyla tartmak ve hayli nemli verilere ulaarak deerlendirmek mmkn olabildi.126 Bu erevede, ncelikle kaynak kiinin anlatmlarna yer verilecek, ardndan Snni grmecilerden toparlanan veriler nda sre zerine deerlendirmelerde bulunmaya allacaktr.

emigezek, Pertek ve zaten bir tane var, Hozattaki Snnilerle, Snni kylerle ilk temas eden biz olduk.127

126

phesiz bu veriler birok ynyle eksiklikler tayacaklardr. Ancak ilgilenilen konu zerine bir ilk olmas bakmndan da bu eksikliklerin muhtemel telafilerinde yol gsterici olmalar bakmndan da son derece nemli olduklar da aikrdr. 127 1990l yllarda Tuncelide, kaynak kiinin de bir dnem katlmcs olduu TKP (ML) TKKOnun yan sra silahl faaliyet yrten TDKP ve DHKP-C de vardr. Ancak bu rgtlerin varl ve mevcut gleri TKP (ML)nin yannda snk kalacaktr. Hatta TDKPnin son kuvvetleri, bu yllarn ortalarna doru blgeye yerleen ve en kuvvetli g durumuna gelecek olan PKK tarafndan iddet yoluyla tasfiye edilecektir. lerleyen aamalarda deinilecek olmasna karn burada hemen belirtmek gerekir ki PKKnin sylemi, bu yaplardan nemli llerde farkllamaktadr. Krt milliyeti sylemi merkezine alan bu yapnn blgedeki faaliyetleri de Trklk ve Krtlk gibi kavramlar zerine temellenecek ve bu durum, Snnilerin ve Alevilerin geleneksel olarak tadklar Trklk ve Krtlk alglar ierisinde, Snnilere kar dier rgtlere kyasla farkl tutumlarn gelimesi sonucunu douracaktr.

Buralarda haricinde, hemen kendilerine yeter.

Snniler hepsi

genellikle toprakla

toprakla

urarlar.

avakllar ancak

urarlar.

Hayvanclklar

Bu kyller [Snniler kastediliyor], bana gre, daha emeki karakterlidirler. alkandrlar yani. Gittiinde sen de grrsn, zellikle emigezekteki kyler kayalara oyulmutur neredeyse. Baheler, tarlalar, kayalklar ve verimsiz topraklar zerine kuruludur. Ama onlar dile trnakla buralara tutunmu, oymu ba bahe yapmlardr. Dersimde Alevi kyllerde de Snni kyllerde de yoksulluk ortaktr ama Snnilerde emekilik daha belirgindir. Emee daha fazla deer veren, ekmeini tatan karan insanlardr. Genellikle ok alrlar te bu insanlara ilk giden bizdik. Tabi ki biz gittiimizde, Alevilik Snnilik veya Trklk Krtlk zerinden gitmedik. Snf savann emrettii emekilerin, kyllerin birlii perspektifinden bu insanlarla iliki kurduk ve olumlu sonular da aldk. Yani bunu da sylemek gerekir ki bu adamlarla en kt zamanlarda bile temas eden yine biz olduk. Ama dediim gibi biz devrimci bir perspektiften yaklatmz iin bu byle oldu. lk tepkiler, ncelikle tedirginlikti tabi ama zamanla atk bunlar. Kadnlarn da katld toplantlar rgtledik. Gneydeki [emigezek, Pertek ve Mazgirt hatt kastediliyor] kylerin ouna ulaabildik. Geni bir alm saladk. (Alan Notlar: 23 01 06 / Elaz). 1994e kadar bu ilikiler artarak srd. Bizim dmzdaki yaplar [dier silahl siyasal hareketler kastediliyor] arasnda ciddi anlamda Snni kyllerle boyutlu ilikileri olanlar yoktu ama aralarnda bir sorun da yoktu. 1994, her ynyle nemli bir dneme oldu. Krdaki gler asndan savan gerek anlamda balad yl 1994tr mesela PKKnin yeni yeni glenmeye balamasna karn toplamda dadaki adam says bini aknd ve devlet de bu vakte kadar, imdikiler gibi ciddi operasyonlara, mevki tutmalara falan balamamt. Ama ite PKKnin gneydouda ve daha kuzey kesimlerde kuvvetlenmesi, sava boyutlandrmas, devletin o topyekn

saldrs ierisinde Tunceliyi de balca hedeflerinden birisi haline getirdi ve ok ciddi bir ekilde bizimle uramaya balad. Tabi bu durum tm ilikilere yansd derhal. Byk bir bask olutu (Alan Notlar: 23 01 06 / Elaz). Snni kyllere ynelik ldrlme olaylarnn balad yl da 1994tr. Tabi devlet bunu ok iyi kulland ve Snni kylere karakollarn inas, bu kyllerden koruculatrma da bylelikle balad. Yani bunlar byk yanllard tabi. yle ki baz Alevi kylerde bile koruculamalar grld. lk olay X.de [emigezekde Snni bir ky] oldu. Orada, kyn hemen yukarsnda, tamamen kendi hatalarndan kaynakl bi DHKP-C grubu pusuya drld. Onlar da bunu rtbas etmek iin gidip birka kyly vurdular. Yani ite ihbar edildik diye ama tamamen olay rtbas etmek iin yapld ve tabi ok ciddi bir yanlt. Bak mesela biz o dnemde derhal bir bildiri yaymladk ve durumu knadk, bunu eletirdik (Alan Notlar: 23 01 06 / Elaz) X. Olayndan sonra, dediim gibi devlet bunu ok iyi kulland ve derhal koruculamalar balad. likiler kesildi. Mesela o kye ilk giren de kuvvetli ilikileri olan da tek bizdik ama bitti tabi bunlar. Yani devrimcilik adna byk yanllard. Koruculaanlar da tabi bir sre sonra bu silah desteini, gcn baz yerlerde komularna evirdiler. Ama tabi burada kylln dar karlar, karcl erevesinde bakmak lazm olaya. Komusunu, davalsn ezmeye, ihbar etmeye balaynca Aleviler ve Snniler arasnda byle bir ikili durum kt ortaya. Bizim dmzdaki gruplar da ounlukla, hatta tamamen Alevi kitleye yaslandklar iin onlarn tarafnda, yani sanki ite onlar da Alevilerin silahl gcym gibi bir duruma yol atlar. Gleri az olduu iin bu duruma sktlar, kitle desteini yitirmemek adna ve bir sre sonra bu koruculamalar bahane ederek, Snnileri potansiyel dman ilan ettiler.

Bu her ynyle olumsuz sonular dourdu. Kimi Alevi kyller de kendilerinden yana olan bu kuvveti gene tpk ite o koruculaanlar gibi baz durumlarda kar tarafa bir g, bir koz olarak kullandlar. Onlarn ajanlk vs. yaptn iddia ettiler. Dadakiler de tam olarak bu bilgileri gerekli szgelerden geirip dorulayamadan mdahale edebildiklerine ettiler. Yani ite byle karlkl koptu sre ve daha da ktleti ilerleyen yllarda. Byle olunca Alevi ve Snni kyller arsndaki kimi davalar da bir nevi kan davasna dnd. Devlet bunu bile deerlendirdi. Yani aslnda dadaki adamdan ok daha fazla akll davrand ve kendi lehine sreci gelitirdi. te bylelikle belki de Trkiyede ilk kez Alevi bir kyn korucu olduu da grld. Bu X.liler koruculatktan sonra Y.den [emigezekte X. kyne komu Alevi bir ky] adam vurmulard. Zamanla Y.dekiler silahlannca devlet devreye girdi ve dadakilerin buraya girmemesi kouluyla onlara silah datt mesela (Alan Notlar: 23 01 06 / Elaz).128 Biz hem 94 ncesinde hem sonrasnda imknlarmz lsnde Snni kylere de ulatk, ulamaya gayret ettik. Yani snf mcadelesinde Alevilik Snnilik gibi feodal kavramlar zerinden ya da Trklk Krtlk gibi ulus kavramlar zerinden bir faaliyet program olmaz, olamaz. Dierleri ounlukla kendi gszlklerinden ve Aleviler ierisinde sktklarndan bunu skalam olabilirler. Tabi PKKnin varl da son derece olumsuz sonulara neden oldu sonralar. Ama biz asla bu yanllara dmemeye gayret ettik diyebilirim en azndan. Byle diyorum nk bizim de byk hatalarmz oldu. Fakat asla gidip de adam Snnidir yleyse ajandr, faisttir diye kimseyi ldrmedik Yani hatta AleviSnni kark yaanan yerlerde Snnilerin evlerinde kalrdk. Dierleri nasl yardm ettilerse onlar da yle davrandlar, yle yardm ettiler. Yaylalarda karlardk mesela, gider sohbetler eder,
128

Her ikisi de emigezekde bulunan X. ve Y. kyleri arasndaki olaylar ve yukarda bahsi geen gelimeler, emigezekli hemen tm grmelerde ok canl bir ekilde rnek olaylar olarak sklkla dile getirilmitir. emigezekin alma alan dnda olmas daha ayrntl bir aratrmann nnde engel olmu olmakla birlikte, dnemin gelimelerinin Aleviler ve Snniler nezdinde nasl alglandn ve ne tr sonulara yol atn yanstmas bakmndan son derece arpcdr.

toplantlar yapardk. Yani diyebilirim ki bu bizim Alevi kylerinden ok daha fazla yardmc olan kyler de oldu(Alan Notlar: 23 01 06 / Elaz). Bir Snni kazanldktan sonra, samimiyetle sylyorum, bir Aleviye nazaran ok daha tutarl ve ilkeli davranyordu. Snni kkenli faaliyetiler hep ok daha azimli ve fedakrdlar. Bu insanlar kazanmak iin gven verilmesi ou zaman yeterli olan tek eydi Bu trden yani Snni kkenlerden gelen ou arkada davay hep sonuna kadar srdrm ve bunda byk bedelleri de gze almtr(Alan Notlar: 23 01 06 / Elaz). Babalar olay ok etkili oldu. Yani ben oray bilirim. Oralarda da faaliyet yrttm. Hatta o kye de ilk giren, iliki kuran da bizdik. Yiyecek vd. konularda her zaman yardmc olmulardr PKK buraya, tamamyla, kolay bir hedef olduu iin saldrd. Yani onlarn bu yanl tutumlar zaten tm bir sreci ters yz etti. Tabi ki yansmalarn Dersimde yaadk. Olayn hemen ardndan koruculamalar, gler balad. Yani insanlar gelenleri ayrt etmeden, toptan tavr almaya baladlar. ou iliki bylelikle sekteye urad ve zamanla kesildi tabi. Bir de bunda bizim i taraflara [i-Tunceli kastediliyor] skmasnn da pay oldu tabi

Deerlendirmeye, ncelikle grmecide Snnilere kar ne kan empati durumundan balamak gerekecektir. Zira grmecinin, buraya aktarmadmz dier ifadelerinde de belirgin bir ekilde Alevi kimliine ynelik sitemkr bir duru zellikle dikkati ekmektedir. Bu durum, 1990l yllarn sonlarnda blgedeki etkinliklerini nemli oranda yitiren rgt kuvvetlerinin ve paralelinde Alevi kitleler nezdinde belirleyici etkileri

zayflayan sol aktivistlerin ve dolaysyla bu sylemin genel Alevi ounlua karn gncel durumunu yanstmas bakmndan da nemlidir. Snni topluluklar ierisindeki sol unsurlarn ve hatta kendilerini siyasi planda desteklememekle birlikte zaman zaman tayin edici yardmlarda bulunan dier kyllerin mcadele asndan gsterdikleri katlmn, hlihazrda solla tank ve mcadele tecrbesine sahip Alevi kitlelerin geri ekildii, yardmda tutuk kald dnemlerde stlenmi olduu rol, bylesi bir empatinin nedenlerinden birisi olarak grlebilir. te yandan, yereldeki anlam kodlar ierisinde, sa ideolojiyle zdeletirilen Snnilerin dahi, en zor artlarda kendilerine destek olmasnn bilhassa ne karlmas, olumsuzlanan bir rnekle kyaslama ierisinden, Alevilere yneltilen eletirilere kazandrd vurgu gc itibariyle de tercih ediliyor grnmektedir. yle ki, yereldeki genel Alevilik kavray kendisini sol bir ierikle var etmektedir. Buna karn, dadakiler asnda bu kitleler gereken sebat gsterememilerdir. Dolaysyla, Aleviliin tekiletirdii Snnilik kimlii ierisinden beklenmeyen olumlu tavrlarla karlamak ve bunun mukayesesini yapmak belirleyici olmaktadr. Bylelikle, yneltilen eletirinin vurgu gc de ykselmi olmaktadr. Alan almas sresince, bu tip kyaslamalarn sadece siyasi durular asndan deil, toplumsal hayatn birok ynnde de nemli bir kyaslama mekanizmas olarak kullanld tespit edilmitir. Bunlara ilerleyen alt blmlerde tekrar deinilecektir. Grmecinin dhil olduu siyasal hareketin, mevcut siyasi sylemi itibariyle, bulunduu alanlarda yerel kimlikleri merkeze alan politikalar

gelitirmemi olduu anlalmaktadr.129 te yandan, blgedeki dier sol rgtler gibi, onun da insan gcnn ve faaliyet alanlarnn byk ounlukla Alevilerin
129

lgili yapnn gncel program iin bkz. deoloji: Marksizm Leninizm Maoizm (2004).

ounlukta olduu yahut tam hkimiyetinde olan yerlerde gelitii bilinmektedir.130 Ancak bu yap, nemli baz farklarla dier rgtlerden ayrmaktadr. Silahl faaliyet yrten yaplar ierisinde, Snnilerle olan ilikilenme srecinin neredeyse yalnzca bu rgt zerinden ilerlemi olmasnn nedenleri, bu farklarda aa kyor grnmektedir. TKP (ML), ncelikle, Tuncelide kurulmu bir partidir. Kuruluundan bugne de her daim varln korumu, insan malzemesini Tuncelili Alevi ve az da olsa Snni kitlelerden kazanmtr. Bu zellii gnmzde de devam etmektedir. Bilhassa Tuncelili Alevilerin yurt iinde ve dnda g etmi olduklar yerler hlihazrda rgtn potansiyel varlk alanlarn iaret etmektedir. Yan sra rgtn otuz yl akn bir silahl mcadele tecrbesi ierisinde hayatn kaybedenlerin byk bir ksmnn Tuncelili olmas ve yine bu kayplarn Tunceli ierisinde verilmesi de rgt yerelle psikolojik olarak balayan nemli olgulardan bir tanesidir. Bu bakmdan, TKP (ML)den sonra blgede askeri faaliyet yrtmek isteyen yaplar, PKK haricinde, hibir zaman onun kadar etkin seviyelere ulaamamlardr. Bu durum TKP (ML)yi fazlasyla yerelletirmi ve Tuncelinin barndrd farkl etno-kltrel topluluklara olan ilikilerinin de yolunu am grnmektedir. Snnilerin sadece ok kk bir aznlnn, sol sylemle temaslar sz konusudur. 1970li yllarda yaanan siyasallama ve kamplama srecinde de kendi ierisinde de bylesi bir aznlk durumu ortaya kmtr. ounluu sa sylemlerin ve dorudan resmi kurumlarn mdahaleleriyle gelecek yllardaki kimlik alglarn da ekillendirmilerdir. Ancak yine de Snni topluluklar ierisinde bu tr rgtlerin temsil ettii sola da ak bir yn olduu, sz konusu aznln sonraki kuaklar asndan da varln korumu olduu dnlebilir. TKP (ML)nin bu potansiyeli
130

Benzer tespitler iin bkz. Bruniessen, 2004: 87 - 115.

deerlendirmi olma olasl, sahip olduu sylemin karakterine de uygundur. Bu bakmdan, yukardaki anlatlarda bahsi geen Snni katlmlarn bylesi bir arka plan olduu dnlebilir. te yandan, yereldeki Alevilik ve Snnilik kimliklerinin ayn zamanda Krtlk ve Trklk olarak geleneksel biimde de kodlanm olmas, PKKnin faaliyetlerini arttrd dnemlerde de Snnilerin karlatklar youn basknn da nemli bir nedeni olacaktr. Bu durumda, blgede nemli bir kuvvete sahip TKP (ML)nin Snnilere ynelik barl siyaseti, ksmen de olsa, bu topluluklarn siyasal tercihlerini de etkilemi grnmektedir. Ancak Snni topluluklarn byk ounluunun, mevcut durumu en zararsz ekilde atlatma yollar zerinde abalad anlalmaktadr. 1970li yllardaki siyasallamann ok daha tesinde, yaadklar blgelerde fiili bir ikili iktidar durumu sz konusudur. Devletin ve zor aygtlarnn karsna kan gler de en az onlar kadar etkilidirler. Dolaysyla, ilikileri tandk olanlarla srdrmek ve taraf olmamak son derece nemli hale gelmektedir. Bu noktada, taraf olmann bedeli, 1970lerle kyaslanmayacak llerde ar olabilmektedir. Bu bedellerin bir ksmnn dier sol yaplardan geldii anlalmaktadr. Snni topluluklarn nemli bir kesiminin politik tercihlerinin, MHP gibi 1970li yllarda ve sonrasnda yaadklar kimlik deiiminin buluturduu sa partilere yansm olmas, beraberinde potansiyel bir dman olarak kodlanmalarna neden olmu grnmektedir. Bu noktada kendilerine ynelik ar tutumlar, aleyhe olabilecek sonular da gze alan bir restlemeye uzanm ve devlet varl burada sonuna dek kullanlm olmaktadr. Koruculamalar ve ou Snni kye ina edilen karakollar, nemli verilerdir.

Ancak gerek alan almasnn yapld yerde gerekse ilin dier ksmlarndaki Snnilerin esas olarak zarar grdkleri g PKK olmutur. Bu durumun geliimi ise hayli ilgiye deerdir. Bilindii zere Tuncelideki Alevi ve Snni kimlikleri zerinden

siyasallama, esas olarak sa ve sol siyasal sylemler dzeyinde kendisini grnr klmtr. Buradaki siyasallama, kimliklenme ve saflama esas olarak din aidiyetleri, alglar etrafnda ekillenmektedir. Ancak 1990larn ortalarndan itibaren blgede etkinliini arttran PKK asndan bu durum biraz karmak olacaktr. PKKnin esas olarak rgtlendii, glendii ve sonrasnda kendisine merkez alarak farkl blgelere yayld alan Gneydou ve Dou Anadolunun gney ksmlardr. Bu blgelerde yaayan ve Krt milliyeti sylemi etrafnda harekete geirilen kitlelerin arlkl olarak konutuklar dil de Kurmanckidir. Bu durum, PKKyi Tuncelinin gney hatt boyunca yaayan Alevi ve Snnilerce konuulan dildeki lehe farkllklarna ramen, onlar Krt milliyeti sylemin potansiyel varlk gerekeleri haline getirmektedir. Ne var ki burada ayn dili konuan topluluklar arasnda kkleri yzyllara yaslanan bir farkllama ve kart alglar sz konusudur. Tuncelide, Snnilerden PKKye ynelik katlmn grnrlk kazanmamas da bu farkllkla aklanabilir grnmektedir. Tuncelideki bu temel ayrmann ayn zamanda geleneksel biimde Trklk ve Krtlk eklinde, Snni ve Alevi topluluklara yerlemi olmas, modern etniklik tanmlar olarak Trkln ve Krtln de bu geleneksel tutumlardan etkilenerek ina edilmesi, kavranmas sonucunu dourmu grnmektedir. Bu durumda, Krt milliyeti sylemin Tunceliye geldiinde kendi syleminin hedef kitlesini iaret eden topluluklar, yerel Snnilerce ayn zamanda Krt olarak kabul gren insanlar olmutur. Bu sylemin

tekiletirdikleri ise arlkl olarak krsal yerleimlerde Kurmancki konuan Snnilerden bakas deildir. Bu anlamda tekiletirilme, Snnilerin 1970lerden itibaren sa siyasal sylemin etkisi altnda olmalar ve bunun temsiliyetini stlenmi olmalar gibi destekleyici veriler zerinden, Snnileri baz durumlarda ak hedef haline de getirmi olduu anlalmaktadr. Zira bu dnemlerde Snni topluluklardan insanlara ynelik ldrme olaylar grlmtr. rnein, Pertek ile merkezinin kuzey batsnda kalan ve tm yerleimcileri Snni olan Saman Kynden 9 kiinin, 4 Haziran 1998de ldrlmesi bu olaylardan yalnzca birisidir.131 Ayn ekilde, 1970lerde olduu gibi 1990larda da resmi sylemin ve yerelde temsil edildii kurumlarn da bu farkll ustalkla kullanm olduu anlalmaktadr. PKK gibi bu yllarn bilhassa ortalarnda olduka ciddi bir g haline gelmi bir hareket karsnda etkin klabilecei, PKKnin varlk bulduu sosyal tabann karsnda meruiyet gerekesi yaratabilecei her olanak deerlendirilmitir. Bu saflama, 1970lerden sonra Aleviliin ve bilhassa Snniliin yneldii yeni kimlik tanmlar sayesinde ok daha kolay ilemitir. Bu erevede Snnilerin, devletin Tuncelideki varl noktasnda meruiyet gerekesi olarak grlmeleri de nemli bir veridir. Kimi arpc rnekler, bu durumu yanstr durumdadr:

Bir aralk, orada [Pertek ile merkezi etrafndaki krsal yerleimlerde oturan Snniler kastediliyor] olan tm aileler eyalarn falan her eylerini brakp bir sabah byle topluca kp geldiler. Pertekin dnda kimse kalmad yani. Bir Allahn kulu kalmad.

131

Kaynak bilgi iin bkz. http://webarsiv.hurriyet.com.tr/1998/06/04/47520.asp

Hemen araya asker girdi. Siz giderseniz, bizim orda durmamzn anlam ne? dediler. Bunlar yirmi gn kadar kaldlar yanmzda. Sonra dndler. Yani asker orada kalmalar iin ok urat. Evlerini kiralad, onlardan alveri yapt falan (Alan Notlar: 20 04 06 / Elaz)

Bylelikle Aleviler ve Snniler nezdindeki mevcut snrlar giderek daha da keskinlemitir. PKKnin tekiletirdii ve basklad bu topluluklar, kendilerine ynelik ilk saldrlarn hemen akabinde derhal koruculam ve ikamet ettikleri kylerin, mezralarn ierisinde yahut yaknlarnda karakollar ina edilmitir. Bunun yan sra hlihazrda rgtl olduklar ve zellikle slami bir ierii n plana karan Trk milliyeti sylemin egemen olduu sa partilerde, daha etkin bir biimde, kendilerini ifade etmi olduklar da anlalmaktadr.132 PKKnin Aleviler nezdindeki varl da sahip olduu sylem asndan, Snnilerde olduu ekliyle kimi elikiler barndrmaktadr. Tuncelide Krmancki konuan topluluklar, Diyarbakr, Siirt, Mu ve Binglde ayn dilin farkl lehelerini konuan topluluklardan sahip olduklar din kimlii zerinden farkllamaktadrlar. Dahas, Cumhuriyet ncesi dneme kadar bu topluluklardan oluturulan Hamidiye Alaylar, mevcut din kimlii farkllklarnn yaratm olduu keskin ayrmann son ve en nemli rnekleridir. Toplumsal hafzada da olduka canldr. Bu durumda Krt milliyeti sylemin sahip olduu birletirici ana unsur olan dil, karsnda nemli bir engel bulmutur. Bu engel PKK tarafndan Krt ulusal btnl ierisinde almaya alld kadar, resmi devlet syleminde de yerel topluluklarn PKKden ayrtrlmasnda nemli bir e olarak ilevselletirilmitir. Fakat asl ayrtrc e olan din kimlii, bu srete zellikle n
132

Konuya dair dorudan fikir verici kaynak iin bkz. Devlet statistik Enstits 2002 Seim Sonular - Tunceli.

plana karlm ve Tuncelili Krmancki konuan topluluklarn Krt olmadklar tezi salamlatrlmaya allmtr. PKKnin blgeye yerletii bu yllarda, orta ya zeri Alevi kuak tarafndan, kaynan toplumsal hafzada yaatlan kolektif bilinten alan gl bir ihtiyat payyla karland anlalmaktadr.133 Tamakta olduu Krt milliyeti sylemin sahip olduu sekler ieriin, gen Alevilerin ykselmekte olan Krt ulusalcln etkisine girmelerinde nemli bir etken olduu rahatlkla ileri srlebilir. Zira gen kitlelerin din alglar, geleneksel teki kodlarn yaatan muhafazakr bir yerel Alevilikten hayli uzaktadr. Ek olarak, PKKnin sava konusunda, dier rgtlerin birka on yldr srekli vaaz ettikleri ve fakat ciddi bir varlk gsteremedikleri bir ortamda, sahip olduu teknik imkn ve insan gc orannda daha ekici rnekler sunuyor olmas da bir dnem etkin olmasn salam grnmektedir. Bunda PKKnin yerel halktan kimi popler isimleri kra ekerek yerelleme abalarnn da etkisi olduunu sylemek gerekecektir. PKKnin ve paralel olarak dier sol rgtlerin dadaki etkinliklerinin ciddi llerde krld 1990larn sonlarna kadar Alevilik ve Snnilik: Krtlk ve Trklk biiminde geleneksel alglar, tanmlamalar zerinden ykselen ve fakat sahip olduklar bu geleneksel din kimlii ieriini geri dn olmayacak ekilde yitirdikleri bir dnemde yaamsallk kazanmlardr. Bylece kimlikler, dorudan siyasal anlamlar kazanacaktr. Snni topluluklardan 1990l yllarda Tuncelide etkin bir g haline gelen silahl faaliyetlere katlmn yahut da en azndan temas dzeyinde zel olarak TKP (ML) ierisinde grnrlk kazanmasnn bir baka sebebinin de yine sahip olduklar kimliin iaret ettii sosyopolitik ierikten kaynakland anlalmaktadr.
133

Benzer tespitler ve tartmalar iin bkz. Bruniessen, 2004.

Trklk olarak kodlanan Snniliin, Krt milliyeti sylemi ierisinde tekiletirilmesi, PKKnin milliyeti Krt sylemi erevesinde, temas dahi mmkn klmamaktadr. Ancak snfsal zeminde ykselen talepler, mevcut ulus kimliini de ierisine almakta ve gncel sosyoekonomik elimelere gnderme yapmaktadr. Yaanlan yoksulluk ierisinden snfsal mcadeleye katlm,

hlihazrdaki feodal tutunumlar tasfiye etmekte ve tek bir snf kimliinde katlmclarn ortaklatrmaktadr. te yandan TKP (ML)nin sahip olduu yerellik, tandklar oaltmakta ve feodal bir toplumsal yapnn, ilikilerin egemen olduu bir yerde, geleneksel ilikiler zerinden ykselen sosyal balar da nemli bir belirleyen haline getirmektedir. Bu bakmdan hlihazrda sahip olduklar Alevilik kodlarn sol deerlerle ren katlmclardan ziyade, daa kma konusunda daha gereki snfsal nedenlere sahip olan katlmclarn tutarl hareket etmi olduklar dnlebilir. Yereldeki Alevi katlmclarn nemli bir kesimi, bu feodal kimlik algsn, ierisinde de ounlukta olduklar bir rgt ve mcadele olarak grrken; Snnilerin, sahip olduklar kimlii, feodal alglarndan arndrarak rgtle ve onun sekler sylemleriyle

btnletirmekte daha ileri bir dzey tutturduklar ileri srlebilir. Dolaysyla Snni kkenli katlmclar, mevcut ideoloji ve dnemsel olarak vcut bulan program ve siyasete daha yetkin bir katlm salamakta ve bylelikle daha tutarl

davranmaktaydlar denebilir. Fakat ok ak bir ekilde bu dnemin en belirgin etkisinin, Snni topluluklardan arta kalanlarn ok daha kesin bir ekilde mevcut Snnilik alglar zerinde ykselen Trklk kimliklerini sahiplenmeleri olduu sylenmelidir. Geleneksel inan alglarndan ve pratiklerinden uzaklaarak, kitabileen ve siyasal

sylemini bu inan btn ierisinden tanmlayan bir Trklk, Snnilerin 1970lerdeki dnmlerin izinde, 1990larda esas olarak tamamladklar bir sre olarak grlebilir. Bu sreten sonras, yani geen yzyln sonlar ve bugne dein gelen srede, TunceliPertek evresinde Snniliin ve Aleviliin varl, kresellemenin ortaya kard kimlik sreleri ierisinde yaanan tekilemenin zgn rnekleriyle dolu olacaktr. Bu tekileme ise kaynan 25 ylda mevcut geleneksel din kimlikleri zerinden yaanan bu farkllamalardan almakta ve yine bu farklarda kendisini ve kendini evreleyen sosyal evreni tanmlamaktadr.

4.6 G

1990l yllarn en belirgin zellii, Tuncelide yaanan sava halinin ortaya kard g olgusudur. Gerek Aleviler gerekse Snniler, bu sreci olduka sancl olarak yaayacaklar ve bu dnemden sonras her iki kimlik grubu asndan tmyle farkl bir toplumsal gereklie dnecektir. Bu dnm, ayn zamanda, ieriini hzla deitiren geleneksel kimlik alglarnn yksn de ortaya sermektedir. Srecin tm ykclyla kendisini gsterdii topluluk, phesiz ki Aleviler olmutur. l genelinde Alevilerin yaadklar alanlar, atmalarn gerekletii esas blgelerdir. Bu blgelerde ormanlarn ve zaman zaman tarm alanlarnn yaklmas, bitki rtsn tahrip etmek iin kullanlan organik maddelerin serpilmesi ve yayla yasaklar gibi hayvancl durduran uygulamalar, tmyle geim alanlarn kullanlamaz hale getirmi ve insanlarn geim faaliyetlerini sekteye uratmtr.

retim alanlarnn verimsizlemesinde ve kullanlamaz hale geliinde, atmalarda yaplan hava bombardmanlarnn ve kullanlan silahlarn zamanla kimyasal etkiler ortaya karm olmas, etkiledii srekli telaffuz edilen bir baka nemli veridir. Bu dnemde gndeme gelen olaanst hal uygulamalar, Tunceliyi d dnyadan kelimenin tam anlamyla izole etmitir. Belli bal ile yollar hari, ilin tm yollar, komu iller de dhil, ulama kapanmtr. Tuncelinin dar ile tek ba, Elaz ile olan ve ilin gneydousunda kalan Karakoan giriidir. Pertek zerinden feribotlarla salanan gei, bu yoldan daha ksa olmasna karn, kapatlan yollar arasndadr. Bu engelleme, ilde hlihazrda son derece kstl ve ancak kendine yeterli olan ticari faaliyetleri durma noktasna getirmitir. Ticaretin durgunlamas, ile merkezlerindeki hareketlilii de engellemi ve Tunceli, uzunca bir dnem tek ivinin dahi aklmad sreci tm olumsuzluklaryla yaamtr. zolasyon, ekonomiyi ve dorudan sosyal iliki ve sreleri de etkilemitir. Krsal yerleimlerdeki hemen tm salk ocaklarnn, okullarnn PKKlilerce yaklmas, devlete kapatlmas ehir ve ile merkezlerinde greceli bir younlama ortaya karmtr. Grecelidir nk yaam alanlarndan ayrlmak zorunda olanlarn byk bir ksm il dna kmtr. Geri kalanlar, il merkezi ve ile merkezleri civarnda son derece zor koullarda, adrlarda ve barakalarda birka aile birden yaamak durumunda kalm, zamanla buralarda byk ehirlerde grlen gecekondu benzeri mahalleleri yaratmlardr. Ekonomik faaliyetlerin durgunluu, byk ehirlere gidemeyen bu ailelerin varlyla birlikte il merkezi ve ile merkezlerinde olduka ciddi boyutlarda bir isizlik sorunu ortaya karm ve ailelerin i gcn oluturan bireylerin tm byk

ehirlere ve zellikle yurt dna kaak yollardan karak burada eitli i kollarnda almaya balamlardr. Bu dnemde son derece snrl olan kr yerleimlerinde ise tm il genelindeki yiyecek retimi ve datm karneye balanmtr. Kendi kendine yeterlilii her daim snrl olan il, bu dnemde eitli sebze rnlerini dahi Elazdan karlamak ve dolaysyla ykselen fiyatlarla ve hzla artan yoksullamayla boumutur. zellikle iTuncelideki kylerin tamamna yaknnn hzla ve iddet yoluyla boaltlmas ve derhal tahrip edilmesi, bu yoksullamann nemli gerekelerinden birisidir. Zira kyllerin sahip olduklar tanmazlar yahut hayvanlarn, rnlerini dahi satma frsatlar olmamtr. Bu rnler gerek ierdeki gerekse evre illerden gelen tccarlar tarafndan yok pahasna, deyim yerinde ise, yamalanmtr. Ellerindeki bu snrl parayla ou kylnn ilk yapt ey, ncelikle Tuncelinin ehir merkezine ve ile merkezlerine, ardndan bulabildikleri frsatlar lsnde byk ehirlere g etmek olmutur. Bu glerin nemli bir kesiminin yneldii yerlerden birisi, Avrupa olacaktr. ounlukla kaak yollardan gidilen Avrupa, Trkiyenin 1990larn sonlarna doru sreci hzlandrmaya abalad Avrupa Birlii projesi kapsamnda iltica yoluyla yaplan bavurularn biricik adresidir. Bu durum, kazanlan parann Trkiyede ald deer bakmndan birok ynden yurt iine nazaran daha caziptir. Dolaysyla, ounlukla tercih edilen Avrupa olmutur. Ek olarak, Alevilerin 1960l yllardan itibaren srekli temasta olduklar ve 1980 darbesi sonrasnda nemli bir art yakaladklar Avrupann eitli lkelerine g, yurt ii ge gre daha cazip hale gelmesinde bir dier nemli etmen olarak ortaya kmtr denebilir. Bugn Tuncelide her ailenin mutlak surette Avrupada yaayan akrabalarnn olduunu

sylemek kesinlikle abartl olmayacaktr. Yurt iindeki ve dndaki bu ilikiler, Alevilerin kimlik alglarndaki yeni dnemi belirlemi ve hlihazrda da belirliyor olmas bakmndan hayli nemlidir. Snniler de en az Aleviler kadar bu sreten etkilenmi ve eyrek yzyldr sren g srelerinin katlmclar olmulardr. Yaadklar blgeler, bilhassa 1990larn balarnda atmalarn grld yerlerdir. Dnemin sonlarna doru ordu gleri bu blgelerde nemli baarlar kazanm ve atmalar i blgelerde younlaarak, ilin gney ksmlarndan esas olarak uzaklatrlmtr. Ancak sz konusu atmalar ve zellikle PKK zerinden ortaya kan durum, Snnilerin yine byk boyutlarda gerekletirdikleri glerin nemli bir belirleyeni olmutur. Glerin yn ounlukla Elaz il merkezi ve civar kyleridir. 1970li yllardan itibaren burada yakalam olduklar i imknlar, aradan geen yllar ierisinde kalc ve faydal sonular dourduka, geride kalan akraba ve tandklarn da tercihini nemli oranda etkilemitir. Yan sra devletin zellikle 1990l yllarda g eden ailelere tahsis ettii geni araziler de Elaz evresindeki kylere olan ynelimin belirleyici nedenleri arasndadr. Alan almasnn gerekletirildii blgede kalan Snni bir kyn sakinlerinin 1990l yllarda, Elaza gn ardndan ortaya kan arsa ve ev taleplerini resmi kurumlar nezdinde mzakere edecek bir kuruma ihtiya duyduklar ve bylelikle bir dernekte rgtlendikleri renilmitir. Ne ki bu dernee ve dernek ynetimindeki yurttalara ulama abalar sonusuz kalmtr. Daha sonralar dernee ulamaya allan dnemin, Elaz il merkezi civarnda bu ynl taleplere karlk olarak verilen arazilerin ilemlerinin tamamlanmakta olduu ve kyllerin bu arazileri paylamaya baladklar bir ana

denk geldii anlalmtr. Nitekim dernekle olan irtibat salayan arac kii de bu srece iaret ederek, kyllerin konu hakknda grmekten kandklarn, bir ekilde bu srece zarar verebileceini dndkleri iin grmeleri yapmak istemediklerini iletmitir.134 Sonu olarak, bu yurttalarla grme yaplamamtr. Ancak durumun grnrde olan ksmndan anlalmaktadr ki hlihazrdaki geim ve yaam biimlerini srdrmek isteyen Snni kyller, atmalardan grdkleri maduriyetleri, daha verimli arazilerin bulunduu Elazdan telafi etmektedirler. Bu srete en belirgin destek ise dorudan devletten gelmektedir. Bu kapsamda, devlet desteinin oluumundaki arka plann ise 1970lerde balayan karlkl ilikilerin girdii mecrada ekillenmi olduu rahatlkla sylenebilir. Elaza ynelen glerin dndakilerin yn ise, yine nemli oranda tandk ilikiler vastasyla byk ehirler olmutur. Bu dnemde krsal yerleimlerdeki Snni nfus hemen tmyle yok olma noktasna dek azalm ve ancak baz yerlerde devletin dorudan mdahalesi ve Snni yerleimcileri tevik etmek amac dorultusunda sunduu olanaklar sonucu baz aileler geri dnmlerdir. alma alanmz, bunun ak bir rneidir. Pertek ile merkezinin kuzey ve kuzey-dousunda kalan krsal yerleimlerdeki Snni ailelerin says ancak 1015 civarndadr.
134

1990l yllarn sonlarna doru ou Alevi, Trkiyenin Avrupa Birliiyle olan iliki srelerinin ortaya kard bir dizi yeni gelime ierisinde, Tunceliden ayrllar esnasnda boalttklar evlerinin tazminatna ynelik, AHM nezdinde eitli hukuki giriimlerde bulunmulardr. Devletin, bu ynl giriimlerin karsnda Kye Dn ve Terr Tazminat kapsamnda gelitirdii strateji, Tuncelide oturan yahut oturmayan ou Alevi ve Snni yurtta tarafndan eitli ekillerde deerlendirilmitir. Bu srete devletten talep edilen maddi karlk, terk edilen evlerin ve arazilerin karl olarak yahut da tekrardan buralara yerlemede ihtiya duyulan maddi yardm biiminde ortaya kmtr. Hlihazrda Tuncelide yahut kylerde oturmayan yurttalar da bu nemli gelir kaynandan istifade etmek isteyince ve bu talepler ciddi meblalara ulanca, bir dnem sonra, devlet nezdinde talepler daha sk bir kontrol srecinden geirilmeye balanmtr. Grme talebimizi henz arac kii kendileriyle konuurken dahi reddetmi olan Snni yurttalarn bu tutumlarn, yukardaki erevede, kendileri aleyhine olabilecek bir durum olarak kavradklar kuvvetle muhtemeldir.

Gerek Pertek ile merkezinde gerekse ky ve mezralarnda kalan bu Snnilerin hemen tmnn ou akrabas Elazda ikamet etmekte ve yine ounluu da devlet dairelerinde almakta yahut ticaretle uramaktadr. 1970li yllardan gnmze, bu ailelere sunulan olanaklarn verimli bir biimde deerlendirilmi olduu anlalmaktadr. Dolaysyla Tuncelili Snnilerin, Elaz ili ierisindeki nemli sosyal alt gruplardan birisi haline gelmi olduklar sylenebilir. 1970li ve 80li yllarda olduu gibi bu dnemde de Snnilerden boalan yerler derhal Alevilerce doldurulmutur. Krsal yerleimlerde eskiden byk ounluunu yahut tamamn Snnilerin oluturduu kyler ve mezralar bylelikle neredeyse tmyle Alevilemitir. Burada, Snnilerin boaltt gney yerleimlerin i-Tunceliden gelen Alevilerce doldurulmasnda, ehir dna yahut yurt dna k imkn olmayan ve yaam tarzlarn deitirmek istemeyen ailelerin bilinli tercihleri olduundan bahsetmek gerekir. Bu aileler, Tunceliden ayrlmak istememektedirler. Dolaysyla hlihazrda ok daha verimli ve grece byk arazilerin olduu ilin gney alanlar ivedilikle deerlendirilmektedir. Pertek ile merkezi, bu dnemde, tarihinde ilk kez nfus yapsnn tersi ynde deiimine tanklk edecektir. Pertekin krsal yerleimlerinden ve hatta daha i blgelerden ou Alevi, ile merkezine yerlemitir. Pertekin geleneksel yerleimcileri olan Snniler, zamanla sayca geri planda kalacaklardr. Ancak bu durumun byk boyutlarda olmad da eklenmelidir. Hlihazrda Snniler nemli bir nfus gcdr. Alevilerin ile merkezinde ekonomik ve sosyal varlklarn glendirmi olmalarnn gnmzdeki en belirgin ve arpc kant ise yerel ynetimde sz sahibi

olmalardr. 2002 seimlerinde, Alevi topluluk ierisinde rgtl siyasi partilerin ortak ittifak sayesinde, Pertek tarihinde ilk kez belediye ynetimi Alevilere gemitir. Bu ittifakta sa siyasal sylemin dnda kalm olan az saydaki Snninin de pay belirtilmelidir. Tm bu g srelerinin Alevilerin ve Snnilerin, II. blmde aktardmz, gncel kimlik alglarnn ortaya knda belirleyici en byk etken olduunun alt bir kez daha izilmelidir. Yurt dna ve yurt iine yaanan glerin her iki kimlik grubunda ayr ayr belirleyici etkileri olmutur. Bu etkilerin ortaklatklar ieriin ise, kresellemeyle birlikte grnrlk kazanan kimliklerin yeniden retimi ve bunun karsnda ekillenen ulus kimliin yeniden kurgulanmas srelerinde ortaya kan siyasal ve sosyal stratejiler olduu belirtilmelidir.

4.7 Gelenein Yeniden nas

1990larn sonlarndan gnmze geen sre, Alevilerde ve Snnilerde yaanan bir dizi hzl kltrel deiime iaret etmektedir. Deiimin temel itiminin yurt iine ve yurt dna ynelen glerden, bu yeni meknlara ve paralel olarak yeni sosyal evrelere doan gen kuaklardan ileri geldii rahatlkla sylenebilir. Buna ek olarak son eyrek asrda hzla gelien ve kitleselleen iletiim ve biliim teknolojilerinin, zellikle gen kuaklar nezdinde, bu deiim ierisindeki en nemli arac unsurlar olduklar da eklenmelidir. Bu yakn dnemde yaanan sosyal sreler, kimlikler asndan, gelenek olarak kabul ettikleri gemilerindeki kimi kltr elerini yeniden, fakat farkl bir

ierikle belirli amalar dorultusunda ilevselletirmesi bakmndan hayli ilgintir. Gerek Alevilerde gerekse Snnilerde arpc sonular ve hatta benzerlikler, bu bakmdan sz konusu edilebilir. Bu erevede, Alevilerde ve Snnilerde, 1970ler ncesine tarihlediimiz geleneksel alglarn belirledii temel kimlik aidiyetlerinin, eyrek yzyllk tarihesinin sonunda vcuda gelen biimlerini her iki grup asndan u ekilde deerlendirmek mmkndr;

1) Aleviler: Alevi topluluklar ierisinde 1938in, bu dnemin ncesini ve sonrasn yaam kuaklar asndan bir milat olarak alglanmas ve kolektif hafzada bylelikle yaatlp, aktarlmas son derece anlamldr. 1938 ncesinde sregiden hayat, hemen tm boyutlar ile son derece kesin ve ani bir ekilde sonlanmtr. Bu dnemin en temel toplumsal kurumlarnn temsilcileri olan aalar ve seyitlerin ortadan kaldrl, mevcut kltr var eden dinamiklerin ve ayn zamanda snrlarnn da yok oluu anlam tamaktadr. Bu bakmdan 1938 sonrasnda, Alevi topluluklarn dhil edildikleri modern Cumhuriyetin yaam kurgusu, nceki hayatn ierisine domu kuaklarca yeni bir dnya olarak kabul grmtr. Tuncelide 1970lere dein, 1938 ncesinin anlam kodlarnn tekrardan canllk kazanmas ve kendisine seyitler dolaymyla varlk alan aabilmesi, esas olarak, sa kalabilmeyi baarm bu kuaklar sayesindedir. phesiz, eski toplum hukukunun iktidar kurumu olan aaln kesin bir ekilde tasfiyesi ve modern devlet kurumlaryla olan yer deiimi, Alevi topluluklarn 1938 sonrasnda rdkleri hayatn eskisiyle olan farkllnn temel belirleyenidir. Bu sre, kanlmaz olarak

yeni kuaklarn eskinin kurumlarnca sosyalletirilmelerini engellemi ve bylelikle bu kuaklarn benlik alglarnda, dhil olduklar farklln, zellikle, edindikleri din kimlikleri zerinde temellenmesinin de nn amtr. Yan sra devlet kurumlarnn, bu kurumlarn iaret ettii sosyal srelerin (eitim, askerlik, memuriyet vb.) ve yerelin dndaki hayatn dili olarak renilen Trkenin kullanld alanlarn dnda kalan yerel sosyal hayatn dili olan Krmancki ve Kurmancki de zamanla din kimlii ile btnleik bir algya kavumu ve onu kuvvetlendirmi grnmektedir. yle ki konuulmakta olan yerel dili en nemli varlk gerekelerinden birisi haline getiren Krt ulusalc sylemin yrede yaad krlmalar, bu btnleikliin bir sonucu olacaktr. Hatta Krt ulusalc sylemden ilk ve nemli bir ayrma zemini yaratan Zaza kimlii dahi Tuncelide yerel Alevilik kodlaryla tanmlanacak ve bu durum derhal Zazaca (Krmancki) konuan Alevi ve afi topluluklar arasnda bir ayrma yaratarak son noktas Dersim-merkezcilik yahut Krmanc etnisizmi olan bir srece yol aacaktr. Sonu olarak, kesin biimde ifade edilmelidir ki mevcut din kimliinin var olduu alan, ayn zamanda ana dille ifadesini bulan yerel hayatn gerekletii kltrel bir evrene ve mekna da iaret etmektedir. Din kimliinin, toplumsal hafzada yaatlan gemi tarihin gncelde vcut bulan bir somutluk kazanmasnda ve bylelikle, ulus kimliinden farkl olarak yerel aidiyet hissi yaratmasnda 1938 sonrasnda yaanan paral geiin etkisi byktr. Paral bir geitir nk seyit ailelerinin sahip olduklar nicel okluk, her bir ocan, lmeyen yeleri de dhil olmak zere, yeni kuaklaryla birlikte kendisini yeniden toparlayabilmesini salamtr. Bu ailelere bal olan talip kitlelerin varl, temsil ettikleri din kimliinin ve bunun kapsad sosyal organizasyonlarn ksa zamanda

yeniden glenmesini de beraberinde getirmitir. Bylelikle seyitler, bir anlamda, aalarla paylatklar sosyal mekanizmalar bu kez devletle paylamaya balamlar ve fakat devletin kolektif hafzada iaret ettii yabanclktan135 dolay, yerel kimliin biricik yrtcleri haline gelmilerdir. Bu sebepten, 1970li yllarda hzlanan deiim srelerine dek sregelen yerel yaam, topluluk ii hukukunda seyitlerin merkezinde olduu bir dnyay esas alm ve yeni kuaklar da ounlukla bu ikili anlam btnlkleri ierisinde yetitirmitir. ylesine kuvvetlenmitir ki, Alevi ounluk ierisinde kalan Snniler de neredeyse tmyle bu hukuka tabi olmulardr. 1970li yllara gelinen srete seyitlerin temsil ettikleri din kimlii, ayn zamanda, farkl bir etno-kltrel tarihin Cumhuriyete geiinin ve ierisinde varoluunun da temsilidir. Bu temsilin bizzat kendi barnda yetien gen kuaklarca reddi, 1970li yllarda yaanan krlmalarn ve kltrn hzl deiiminin biricik sebebi olmutur. Gen Alevi kitlelerin ait olduklar yurttalk kimliinin gerei olarak lke dzleminde yrttkleri snf mcadelelerinin Tunceli yerelinde vcuda gelen biimi, karsnda byk sanayiciler ve toprak aalar bulamadndan, yerel esnaf ve onlarla iyi ilikiler kurmu olan seyitlere ynelmitir. Bu yneli, beraberinde tad ve gelenein tasfiyesini ieren bilinlilik durumuyla birlikte, 1970lere dek sregelen alglar byk ounlukla orta ya ve zerindeki kuaklara sktrmtr. Ancak son derece ilgin bir ekilde, 1990larn ortalarndan itibaren Tuncelinin ima ettii etno-kltrel farkll yeniden kefeden ve bu yllardan gnmze farkl kimlik kodlar ierisinde bu farkll eitli ekillerde reten ve
135

Devletin yabancl, sosyal hayatn organizasyonundaki ilevlerinden ziyade (ki bu yeni durum 19371938 sonrasnda kabullenilmi ve bir daha buna benzer toplu bir itiraz olumamtr), Alevi topluluklarn kendilerinde ve evrelerine kar yaratm olduklar anlam haritalarnda, kolektif dnce sistemlerinde belirginlik kazanmtr.

yayan da yine zellikle bu kuak olacaktr. Hatta ylesine ilgi ekici rnekler sunacaklardr ki, bir dnemin nde gelen baz sol nderleri, seyit soylarn hatrlayacaklar ve taliplerini gezmeye balayacaklardr.136 1970li yllarda blgede fiili durum yaratacak dzeyde etki gcne sahip olan yasal ve yasa siyasal hareketlerin yrtc insan gcn oluturan bu kuan nemli bir kesimi, 1960lardan itibaren yaanan ii gleri erevesinde hlihazrda ilikilerin olduu ve fakat zellikle 1980 darbesinin ortaya kard koullar gerei yurt dnda daha rahat bir yaam olana arayanlarca tercih edilen Avrupa lkelerine gitmilerdir. Bu yneli, 1990larda Tuncelide toparlanan solun ve zellikle PKKnin blgeye geliinin ardndan ortaya kan iddetli sava halinin ykc etkileriyle de kuvvetlenecektir. Tuncelinin sahip olduu ky nfusunun yardan fazlasnn, 1938de olduu zere, zorla g ettirilmesi, atmalar srecinde ekonomik olarak tam bir dar boaza srklenen il halknn genelinde grlen byk ehirlere g, zellikle Aleviler asndan, Avrupa lkelerindeki Tuncelili nfusun dikkate deer llerde artnn en nemli belirleyenleridir. Bu gler neticesinde gerek yurt iinde gerekse yurt dnda yeni sosyal evrelere doan kuaklarn alglarnda Tuncelinin, bireylerin sahip olduklar farkllklarn kk nedeni olarak kavranmasnn ve fakat bu farklln yerelin (Tuncelinin) zgn yaam alkanlklar ve alglarnn zorunlu olarak dnda kalmasnn, mevcut din kimliinin bu farklln yegne unsuru olarak belirmesinde etkili olduu rahatlkla ileri srlebilir. Trkiyenin metropollerinde yahut daha kk ehirlerinde Tuncelili olmann ima ettii farkllk, hlihazrda gndelik yaam dili olmaktan kan Krmanckinin ve onun iaret ettii yerel sosyal yaamn tutum
136

Avrupa Alevilerinin kurumsallama sreleri ve bu srelerde bahsini ettiimiz kuan belirleyici etkileri zerine n ac, faydal kaynaklar olarak bkz. Zrh, 2005 ve 2006.

ve davran rntlerinden ziyade, Alevilik olarak kodlanan inan kurgusu zerinde temellenmitir. Zira bu glerin noktaland meknlara doan kuaklarn aile d sosyalleme alanlar tmyle deimitir. Bu anlamda Trkenin yahut baka yabanc dillerin iaret ettikleri farkl yaam kurgular, bu kuaklarda annebabalarn yahut daha eski kuaklarn geldikleri yerin tad farklln belirleyeni olmaktan esasen uzak kalmtr. Bu tarihsel z, hatrlanmak ve mevcut farklln nedeni olarak kavranmakla birlikte, ayn toplumsal srelerin paylald insanlarla arada ortaya kan din kimlii farkll zerinden, tm bir ayrtrc ilevi yklenmi grnmektedir. Aleviliin gerek Trkiyede gerekse Avrupada 1990l yllarla birlikte giderek artan bir hzla, ayrtrc bir kimlik kodu olarak belirmesinin ve bu farkllk zerinden eitli kurumlarda ifadesini bulan kitlesel bir grnrlk kazanmasnn, Tuncelili Alevilerin, kendi farkllklarn temellendirdikleri din aidiyetlerine olan vurgularnn da glenmesine hz verdii dnlebilir. te yandan, 1990larn dnyasnda ve Trkiyede ortaya kan yeni sosyal sreler de ulus kimlii altnda bir araya gelmi etno-kltrel topluluklarn eitli siyasal ve sosyal hareketliliklerinin de biricik belirleyeni olmutur. Bu erevede ncelikle Tuncelili gmenlerde ve ardndan Tuncelide, tarihsel bir gemii ve bu anlamda yerel farkllklar iaret eden bir Alevilik algsnn gen kuaklarda grnrlk kazanan temel bir ayrtrc ve kimliklendirici rol stlenmi olduu rahatlkla ileri srlebilir. Geleneksel kimlik kodlarnn yeniden tanmlanmas srecinin esasen Avrupadan balayarak evreye yaylmas, Tuncelili Alevilerin nemli bir kesiminin

Avrupa lkelerinde yayor olmalarndan kaynakl olarak, konunun gncel davurumlarn yaratmas asndan hayli nemli ve belirleyicidir. yle ki: 1980lerin sonlarnda uluslararas dzlemde yaanan gelimeler tm bir srecin nitelik asndan balang dnemi olarak kabul edilebilirdir. Sovyet Rusyann merkezinde olduu bloun dalmas, beraberinde bu bloun kartnda konumlanan Bat Avrupa ve Amerikann oluturduu uluslararas ekonominin yeni nitel bir evreye geiinin de balangcdr. Bu yeni dnemde, ileri kapitalist lkelerdeki byk sermaye birikimi, dalmakta olan lke pazarlarna hzl bir biimde girmitir. Bu geite ortaya kan en nemli olgu ise, dalan lkelerde yerel pazar ilikilerinin ve hkimiyetinin sarslan devlet yaps ile birlikte zlmesi ve dahas yabanc byk sermayenin kendisine rakip olabilecek ulusal sermayeyi tasfiye hareketleridir. Bu ekonomik srelerin sosyal yansmalar, yerel pazarn eitli alt blgelere ayrtrlmasnda ve bunu rten etno-kltrel aidiyetler biiminde grnrlk kazanmtr. Bu farkllama ve ayrma dneminde, ileri kapitalist lkelerin ekonomik tahakkm altndaki bu lkelerde, bir dnemki sosyalist yaplar ierisinde zerk ve eit haklara sahip topluluklarn yeni dengeleri kendi lehlerine iletme uruna giritikleri siyasal ve askeri hareketlilikler ve sreler ortaya kmtr. Farkl etniklik kavramlar arkasnda saflaan geni kitlelerin birbirleriyle boazlamalar, bu dnemin karakteristik bir zellii olmutur. Tm bu srelerin temelinde snfsal belirleyenler olmasna karn sosyalist ideolojinin etkisinin zayflamas, olumsuz rneklerini yaam kitlelerin bu syleme dair gvensizlikleri, mevcut kamplama ve atmalarn etno-kltrel kimlikler erevesinde hayat bulmasn salam olduu da belirtilmelidir.

Bu tr rneklerden farkl olarak Trkiyede, geni kitlelerin saflama ve atmalarndan ziyade ulus kimlii tanm dnda kendisine varlk alan amaya alan eitli kimlik gruplarnn sosyal ve siyasal srelerde ortaya klar sz konusudur. Ulus algsnn, uluslama srecinin kendinde ikin olarak ortaya koyduu dil ve toprak btnl kapsamnda, feodal tutunumlarn tasfiyesi yahut asgariletirilmesi Krtlkn Trkiyede daha tutarl ve dolaysyla etkili bir biimde grnrlk kazanmasnn belli bal nedeni olarak grlebilir. te yandan yine ayn ereve ierisinden, Aleviliin ciddi anlamda grnrlk kazanmaya balad 1990lardan gnmze son derece farkl kimlik gruplarna temel tekil etmesi ve merkezi, gl bir yapdan yoksunluu da anlalabilirdir. Tuncelide Alevi kitleler ierisinde Trklk, Krtlk, Zazalk yahut Krmanc etnisizminin farkl dnemlerde ne klarnn, varlklarn korumalarnn temelinde ortak ve benzer inan kurgusunun olmas ve dahas tm bu kimlik kodlarna kaynaklk ederek, ierdikleri farkll yaratmasnn da bu durumun dorudan bir sonucu olduu rahatlkla sylenebilir. Avrupa Birlii srecinin 1990larn sonlarnda Trkiyede farkl kimlik gruplarnn kamusal alanda daha ak bir biimde rol almalarnda stlendii basklayc duruun, Alevilik ve Krtlk kimliklerinin hareket alanlarn geniletmi olduu bilinmektedir. 1970li yllarn gen kuaklarnn arkasnda saflara dizildikleri ideolojinin etkisizlemesi, bu kuaklarn orta ya ve zerindeki insan gcn oluturduklar topluluklarda, 1990larn dnyasnda ait olunan etno-kltrel kimliklerin yeni bir takm yklemelerle ortaya knda belirleyicidir.

Bu kuaa ait ou birey sahip olduklar sol deerler ile etno-kltrel aidiyetlerini senkretik bir yapda yeniden retmiler ve kurduklar eitli kurumlar araclyla yaymlardr. Tunceli (Dersim) Aleviliinin tm zgnlkleri

erevesinde yeniden kurgulanan kimlik, Alevilik ve Krtlk gibi genel kategorilerden, bizzat bu kategoriye dhil edilme gerekesi olan ortaklatrc kltrel eler zerinden kendi farkllklarn retmitir. Fakat tm bu giriimlerin ok paral ve dank olduklarn tekrar belirtmek gerekecektir. Ancak temelde, inan kurgusunun giderek kuvvetlendiini ve bu kurgu etrafnda kendisini benzerlerinden ayrtran kimlik tanmlarnn (Trklk, Krtlk, Zazalk, Krmanc etnisizmi) kendilerine bir varlk alan aabildiklerini de eklemek nemlidir. Gnmz Tuncelisinde Aleviliin, giderek artan bir hzla ierdii inan uygulamalar etrafnda grnrlk kazanmas da dikkat ekicidir. Seyitlerin says oalm, zellikle byk ehirlerde ve ilelerde Cemevleri grnrlk kazanmtr. Alevi kitlelerin Cemevleri nezdinde, inan kimliklerine olan ilgileri ve seyitlerin aktiviteleri gzle grlr derecede artmtr. Seyitlerin art, Alevi kitlelerin bir inan biimi olarak Alevilie ynelmeleri ekseninde ortaya kan bir olgu olarak deerlendirilmelidir. Aleviliin 1990l yllar boyunca, bizzat kendilerince tasfiye edilmi olmasna ramen 1970li kuaklarca, sahip olduklar sol deerler ekseninde yeniden tanmlayan ve esas olarak sol gndem ierisinde bir g olarak tasavvur eden yaklamlar dhilinde inan biimi olarak kurgulanmamas nemlidir. Bu eksiklik, kitlelerin inan pratiklerinde yaadklar boluu dolduracak merkezlere ynelmelerinde etkili olmu grnmektedir. Alevilii, inan boyutu erevesinde daha tutarl biimlerde kurgulayan ve bunun gereklerini, rnein gen kuak seyitleri yetitirerek, yerine getiren odaklar,

gnmzde Tuncelili Alevilerin etno-kltrel aidiyetleri dnda bir Alevilik rmelerine ramen ciddi llerde ilgi grmeleri arpc bir veridir. Cem vakf evresinin Tuncelideki faaliyetleri bu bakmdan arpc bir rnek sergilemektedir. Bilindii zere Cem Vakf, kendi dnda kalan hemen tm Alevi dernek ve vakf evrelerinde devletle olan ilikileri zerinden eletirilen bir konumdadr.137 te yandan Cem Vakfnn kurgulad Alevilik, dierlerine nazaran inan biimi olarak daha tutarl grnmektedir. Cem Vakfnn Alevilii devlet eliyle resmiletirme ve ayr bir din kimlii kapsamnda grnr klma abalar, Alevilie olan bu yaklam erevesinde, resmi yetkililerce de muhatap alnmada, daha yakn bir Alevi merkez olma olasl biiminde grlmesine de imkn sunmaktadr. Cem Vakfnn Alevilii Trkln z olarak kurgulamas, bilhassa Tuncelideki Krt-Alevilii ekseninde gelien srelere mdahalede, yerel resmi yetkililerce de tercihinin ve kimi olanaklarn sunulmasnn nemli bir belirleyeni olmaktadr. Alan almas ierisinde temas edilen ve Cem Vakf bnyesinde faaliyet yrten kimi seyitler de bu durumu aka ifade etmilerdir. zellikle lahiyat Fakltelerinde son yllarda glenen Alevilik almalar, muhataplarn, daha doru bir deyile arzu edilen muhataplarn bu evre ierisinden bulmakta ve kimi ortak almalar da rgtlemektedir. Alanda, bu durumun kimi rnekleriyle de karlalmtr. Fakat yine de bu kesimdeki Tuncelili Seyitlerin, Tuncelili olmaktan kaynaklanan kimi itirazlar gerek Cem Vakf bnyesinde gerekse vakf araclyla salanan yerel resmi yetkililerle olan ilikilerde aa kmaktadr.

137

Konuyla ilgili faydal ve ynlendirici bilgiler ierin bir alma iin bkz. Okan, 2004.

Resmi devlet syleminin ve bunun vcut bulduu lahiyat almalarnn arzu edilen Alevilik sylemleri, yerel Aleviliin gerekleri karsnda uzak kald llerde sz konusu itirazlar, yaknmalar da hayat bulmaktadr. Bilhassa geen yl iersinde yayna hayatn balayan Su TV, Cem TV, Dzgn TV gibi uydu kanallar, yerelde inan biimi olarak Alevilie olan bu ilginin artnda belirleyicidir. Alevilerin bo vakitlerini tkettikleri meknlarda bu kanallarn srekli olarak izlenmesi, ayn ekilde evlerde de younlukla seyredilmesi, merkezi bir kurumsallamadan yoksun bir inan kimlii olan Aleviliin, gen kuaklar ierisinde hzla artan ilginin gerektirdii renme srelerine cevap olduklar llerde poplerlik kazanmalarna neden olmaktadr. Yerel bir inan kurgusu olarak Tunceli (Dersim) Alevilii; (1) 1938le tarihlenen miladn ncesindeki bamsz kltrel sreci, (2) bu srecin aktrlerini tasfiyesine ramen zerinde temellenen solu ve deerlerini, (3) 1990l yllarda yeniden ve ok daha ykc etkileriyle yaanan sava ve g srelerinin dorudan sonucu olarak, ok farkl meknlara gleri ve bu meknlarda edinilen farkl tutum ve alkanlklar, (4) bu glerden doan kuaklarn talep ettikleri kimliklenme srelerinin, kresellemeyle karakterize olan yeniden kimliklenme dneminde cevap bulmasn iermesi bakmndan, son derece zgn ve karmak bir yap sergilemektedir. Bu ok ynl etkileim ierisinde, zellikle gen kuaklarda her ynyle belirgin olan biricik alg, ierisine doarak ait olunan farkllk olmaktadr. Bu farkllk, yukarda zetlenmeye allan tarihsel srelerin gncele katt kimi semboller ve deerlerde ikindir. Grnm ve ifadesi bunlara gre ciddi deikenlikler gsterse de neticede ortaya kard durum Dersimli olmaktr.

2) Snniler: Trkiyede 1980lerle birlikte, zellikle byk ehirlerde grnrlk kazanan ve etkinliini 1990l yllarda ulusal apta gl bir biimde hissettiren siyasal slam138; Tuncelili Snnilerin, gncel benlik alglar ierisinde, gelenekle olan ilikilerinin zmlenmesinde anahtar bir kavrama ve btnlkl bir srece iaret etmektedir denilebilir. Tuncelide 1970li yllarla birlikte Alevilik ve Snnilik gibi din kimlikleri zerinden hayat bulan siyasallama, ierdii bir dizi sosyal ve ekonomik tarihsel gelimenin uzantsnda, gnmzde de yine ayn temel anlam kodlar ekseninde ve fakat farkl ieriklerde devam etmektedir. Bu yakn dnemin hlihazrda yaayan canl rneklerinin byk ounluunu ise gerek Alevilerde gerekse Snnilerde, 1970li yllarda sregetirilen geleneksel alg ve tutumlar radikal biimlerde dntren kuaklar oluturmaktadr. Alan almas sresince temas edilen orta ya ve zerindeki kaynak kiilerde gzlemlenen Snnilik alglarnn, gemiten bugne yaad deiimin izleri, bu tarihsel kesitte makro dzlemde yaanan gelimelerle de dorudan ilgilidir. 1990larla birlikte siyasal slam olarak karakterize edilen dini sylemin kapsad kitlelerin temel unsurlarnn, 1970li yllarda kitleselleen sosyalist akmlarn karsnda harekete geirilen krsal kkenli ve Cumhuriyetin hlihazrda gdk kalan modernist giriimleriyle btnleememi yurttalarca oluturulmutur. Bu durumda, Tuncelili Snnilerin gncel kimlik alglarnn, siyasallamann balangcndan bugne yaad deiimin bir boyutunun da siyasal slamn

138

Kavramn iaret ettii tarihsel sre ve dinamiklerin verimli analizleri iin bkz. Binnaz, 1991 ve Gle, 1997.

nvelerinin ortaya kmaya balad 1960lardan gnmze uzanan sosyo-ekonomik tarihsel bir gemite yatt ve bu ereveden amlanabilecei pekl sylenebilir. 1970li yllarda Tuncelili Snni gen kuaklar, Alevi komularnn younlukla dhil olduklar sosyalist rgtlenmelerin karsnda, sa reaksiyoner rgtlerde kendilerini ifade ettiklerinde sahip olduklar sylemin ierii etkin bir Trk milliyetiliiyle donanm vaziyetteydi. Sylem, etkin olmasa da, varlk koulu gerei slami alglardan hareket ediyordu. Bu z, yine bu kuaklarn 1990larda ykselen siyasal slam erevesinde aa kan gelenein inasnda da etkinlikle rol alacakt. slami bir z kesin olarak vard. Zira Trklk ve Snnilik kimlikleri, uzun yzyllara yaslanan geleneksel alglar ierisinde birbirini rten tanmlamalar olarak yayorlard. Tuncelide Snnilik, ana dillerine, yaatlan toplumsal gelenekler ve rfi hukukun sahip olduu i ie gemilie karn, Alevi olmayanlara atfen yaamsallk kazanm olan Trklk demekti. Bu bakmdan, dnemin devlet erkini elinde bulunduran hkim glerin sosyalist muhalefete kar etkin bir sivil g olarak aka destekledikleri Trk milliyeti sylem; ve bunun somut ifadesi olan yasal ve yasa d rgtlerin, Tuncelili Snniler ierisinde sahip olduklar geleneksel alg ve tutumlarla atmakszn rahat bir hareket alan yakalam olduklar anlalmaktadr. phesiz bu hzl kamplamada ve Snnilerin ounluunun rgtlenmesinde etkin olan baz baka belirleyenler de vard. Daha nce de sz konusu etmi olduumuz g sreleri, bunlardan biridir. Ekonomik nedenler ile blnen ve yakn evre illerden (bilhassa Elaz) balayarak daha byk ehirlere g eden ailelerin, sahip olduklar geleneksel Snnilik alglar ekseninde ina ettikleri siyasal durular

da belirleyiciydi. Yan sra giderek artan okumayazma oran ve paralel olarak, gen kuaklarn eitim srelerinde yksek okullar hedeflemeleri de benzer bir sonula noktaland. Bu dnemde Snnilerin ok az sol sylem ierisinde kendilerini ifade ettiler. Dnemin Snni gen kuaklarnn yerele tadklar ve ierisine doduklar gelenein temel unsurlarn dolayl ve zaman zaman dorudan tasfiyeye neden olan Trk milliyeti sylem, gnmzdeki biimlerinden hayli nemli baz farkllklar barndrmaktayd. Dnemin aktivistlerine gre Trk milliyetilii, Tuncelide slam olmakla yani Snnilikle zdeti. slam ve deerlerini yceltmek, din dman hareketlere kar mdafaa etmek, Trkln savunusuyla zdeti. Fakat ierisine domu olduklar Snnilii var eden babalar ve sregetirdikleri tarikat ilikilerinin temsil ettii gelenek; bireyi zayflatan, iradesini kran ve geri bir biimdi. Geriydi, nk iaret ettii pratikler hem kitabi dinsellikten uzakt hem de Trkl geri plana atan, bu bilinci trpleyen bir yaam tarzn iaret etmekteydi. Bu durum, kendi ierisinde hayli ilgi ekici bir elime de barndryor grnmekle birlikte, Trk milliyeti sylemin tarihesi ierisinde aa kan farkllklar bakmndan, son derece anlalabilir bir noktada durmaktadr. nk Trk milliyetiliinin Tanzimattan kinci Dnya Sava sonras ok partili dneme uzanan tarihesi ierisinde programnda ve pratiklerinde sahip olduu etkin seklerleme; modernistburjuva demokratik Trk milliyetiliinin zerine kurulu olduu kitlelerin, feodal dnemlerden tadklar dini kurumlarnn ideolojik planda ve uygulamada tasfiyesi zerine kurulu idi.139 Bu bakmdan gen Snniler, tpk Alevi yatlar gibi, birbirleriyle olan mcadelelerinde ayn zamanda ierisine domu olduklar gelenei ve onun etkin aktr ve kurumlarn da hedeflediler.
139

Konuya dair faydal tartmalar iin bkz. Bahadr, 2001.

Babalarn, yerel ileri gelenlerin ve tm bu geleneksel toplum nderlerinin kendilerini var ettikleri tarikat ilikilerinin zamanla tasfiyesi, Snni kitlelerin giderek artan bir hzda, Elazdaki eitli devlet kurumlar ve bunu rten brokratik ilikilere ynelmelerine neden oldu. Ekonomik nedenlerden ve kamplamalardan zarar gren ailelerin younlukla bu merkeze olan gleri de Snni nfusun yereldeki insan gcn yitirmesini hzlandrd. Cumhuriyetin ilan ve kendilerine ynelik tavizsiz tutumlaryla glenmesinin ardndan, il ve ile merkezlerinden ziyade krsal yerleimlerde ikamet eden geleneksel ilikilerine skan tarikatlar, bylelikle kendisini var eden insan kaynaklarndan da mahrum kalarak hzl bir biimde gndelik hayattan ekilmeye balad. Geleneksel tarikat ilikilerinin zayflamas, gen kuaklarca temsil edilen yeni dnemde devlet kurumlarnda etkinlikle boy gsteren yeni sosyal ilikileri getirdi. Bu ilikiler, byk ounlukla, lke genelinde ykselen sosyalist muhalefetin karsnda tahkimlenen sa siyasi partilerin merkezindeydi. Elaz gibi byk bir ehirdeki yerel ekonomik ve kurumsal kaynaklar neredeyse tmyle elinde tutan bu sosyal evrelerle ilikiler gelitike, geleneksel Snnilik alglar da hzla deiimine olanak salayan yeni alt yapy da glendirdi. Bu durumun, karlkl olarak birbirini destekleyerek gnmze dek uzandn sylemek mmkndr. 1980li yllarn sonlarna gelindiinde, alan almamz kapsamnda kalan blgede ve Snni nfusun yaad Tuncelinin dier kesimlerinde grnrde olan tablo, Snni nfusun 1970ler ncesiyle kyaslandnda, nemli oranda azalm olmasyd. Byk ounluk Elaz bata olmak zere byk ehirlere g etmiti. Bir ksm ise krsal yerleimlerinden Pertek ile merkezi gibi hlihazrda Snni nfusun geleneksel olarak ounlukta olduu ile merkezlerine gelmilerdi. Geleneksel

tarikat ilikileri hemen tmyle tasfiye olmu ve belirli bir ya zerinde kalan kuaklara skm vaziyetteydi. Babalar, Tunceliye olan ziyaretlerini kesmiler ve stlendikleri, mdahil olduklar ve bylelikle meruiyetini ve iktidarn

pekitirdikleri sosyalekonomik geleneksel kurumlar, 1970lerle birlikte salanan yeni siyasal sylem merkezleriyle yer deitirmiti. Bu dnemde ve takip eden 1990l yllarda, Trkiyenin hzl bir biimde dhil olduu uluslararas yeni ekonomik dzenlemeler ierisinde gittike yoksullaan kitleler; snfsal dzlemde ulusal politikalar ne sren solun sindirilmesi ve ek olarak dnya apnda hzla poplerleen yeni etno-kltrel hareketlerin etkisiyle yeni bir takm siyasal pozisyonlarda kendilerine yaam stratejileri rmeye baladlar. 1990larn balarnda Tuncelide tekrardan ve silahl mcadele gibi ok daha etkin bir gle varln yeniden tesis eden solun ve dahas, bu yeni dnemin bir rn olarak PKKnin ortaya kard ve ciddi bir kazanmdan ziyade hayatn hemen tm alanlarnda ykc etkiler yaratan sava halinin kasp kavurduu Aleviler; farkl kimlik tanmlar ardnda kendilerini ifade etmeye baladlar. Ancak bu tanmlarn hemen hepsi temeldeki yerel Alevilik kodlarndan hareket etti ve bu kodlarn tad yerel aidiyetler, bilin halleri her daim etkili oldu. Bu sebepten, yakn dnemin sarsntlarnn canl rneklerini hlihazrda yaayan Alevi Snni ilikileri, sahip olduu kamplama ve gen kuaklara miras brakt anlarla, her iki kesimde de canllkla varln srdrd. 1990l yllar boyunca, Pertek ile merkezinde nfus gc hzla artan Aleviler ile geleneksel yerleimciler arasnda yaanan gerilimler, kavgalar ve devlet kurumlarnn Aleviler aleyhine tek yanl tutumlar, bu ynyle, 1970lerin tekraryd. Ancak bu kez,

kamplamann temelinde yatan Alevilik ve Snnilik kimlikleri, her zaman olduundan ok daha fazla n planda idi. Aleviliin ve Snniliin bu dnemlerde yeniden ve zellikle 1970lerin ncesinde kalan zgnlklerini ycelten yaklamlarla n plana km olmas son derece nemlidir. Aleviler asndan, sonusuz kalan sol giriimler ve son derece ykc etkilere neden olan Krt ulusalclnn ertesinde, tm bunlarn temel belirleyeni olan Alevilik kodlarnn daha tutarl bir biimde sahiplenilmesi sz konusu olmutur. Dnya leinde etno-kltrel hareketlerin, Trkiye gibi siyasal ve ekonomik alanlarda da baml lkelerde, gz ard edildikleri kamusal alanlarda gl siyasal pozisyonlarda grnrlk kazanmaya balamalar ve bu durumun sylem dzeyinde yaygnlam olmas da nemli bir belirleyendir. Tuncelili Alevilerin bu vakte kadar Avrupa lkelerinde yakaladklar nfus gc, ykselmekte olan bu yeni sosyal hareketlerin Tuncelide de kendisine ciddi bir etki alan yaratm olduu da eklenmelidir. Lakin Aleviliin 1990lardan gnmze yaad merkezileme ve

kurumsallaama sorunlar, Tuncelili Alevilerde grlen kimlik tanmlarndaki eitlilii dourmutur. Ancak neticede bugn kendisini Trk, Krt, Zaza yahut Krmanc olarak tanmlayan Tuncelili Alevilerin bu tanmn ierisini doldurduklar yegne e, yerel Alevilik kodlardr. Bunun iinde de yerel Snnilerden sola yakn olanlarn haricindeki ezici ounluk her daim ierdeki teki olarak kabul grmtr. Snniler ise, bu dnemde ykselen siyasal slamn ne kard kimlik tutumlar ierisinden mevcut pozisyonlarn glendirmilerdir denebilir. Kklerini DP srecinden alan, dnemsel olarak gerileyen ancak 1980 sonrasnda son derece

hzl bir biimde ykselerek devlet erki ierisinde ciddi bir kuvvet haline gelen sa ideolojinin yansmalar Tuncelili Snnilerde de etkilerini belirgin bir biimde gstermitir. Elazda ve Tuncelideki geleneksel yerleim alanlarnda 1970lerden itibaren varln koruyan yeni ilikiler ve g kaynaklarnn temsiliyeti, 1990larla birlikte sahip olduu sekler vurgular hzla trpleyerek slami sylemi n plana karan Trk milliyetiliinden, daha etkin bir slamc program ve pratiklerle glenen yeni odaklara doru kaymtr. Tuncelili Snnilerin hlihazrda ilikide olduklar ve devlet kurumlar ile yerel ticari rgtlenmelerde etkin olan yeni dnem sa siyasi partilerde var olan yakn evre, Tuncelideki Snnilerin byk bir ksmnn da bu yeni dnemdeki ekonomiksosyal ve siyasi merkezlerine iaret etmektedir. Tuncelili Snnilerin mevcut din kimlikleri, Trk milliyeti sylemin varlk zeminini hazrlayan bir ierikten syrlarak, daha gl bir slamcln temel unsuru haline dnmtr. Bu yllarda devlet erki ierisinde glenen ve fakat kendisine yasal partilerden, zel ticarisosyal kurulara dek yeni varlk alanlar aan ve bylelikle geleneksel duruundan syrlarak devlet erkine ve sosyal yaama daha etkin mdahale aralar yaratan tarikatlar damgasn vurmutur. Bu noktada Tuncelili Snniler ve zellikle Elazda ve daha baka byk ehirlerde oturanlar geride braktklar geleneksel tarikat ilikilerini derhal yeniden ilevselletirmilerdir. Fakat bu yeniden inada gelenein temsilcileri yer almayacaklardr. Babalarn ve onlarn yerel temsilcilerinin, ileri gelenlerin ahsnda somutlanan geleneksel tarikat ilikilerinin zerinde ykseldii geim biimleri, sosyal ilikiler, toplumsal alg ve tutumlar, bu yeni dnemde tmyle ilevsizlemilerdir. Gelenein devamcs kuaklar, gelenein meknsal snrlarnn

ok telerine yaylm ve bu anlamda gelenein bilin snrlarnn da telerinde yeni ve farkl noktalara srklenmilerdir. Ancak gelenein kendisi, bu yeni dnemdeki varln meruiyeti ve gerekesi bakmndan biriciktir. Dolaysyla siyasal slamla karakterize olan yeni tarikatlara katlm ve bunlarn yereldeki temsiliyetleri gndeme gelmitir. Fakat siyasal slamn kendisini politik dzlemde ykselen Krt ulusalclna kar grnr kld, geleneksel ulusal kimlik politikalarn kran yaklam, Tuncelili Snniler nezdinde Krt olarak kodladklar komularna dair 1970lerden itibaren rdkleri tutumlarnda bir deiim getirmemitir. Aleviliin uzun yzyllardr ehli Snnetin dnda tanmlanmas ve bu tutumun kabul ettii dini pratiklere son derece aykr durular, hlihazrda onlar slami bir toplumsal kurgunun dnda brakmaktayd. Ayrca, zellikle PKKyle birlikte Tuncelide var olan Krt ulusalclnn tekiletirdii Trklk kimliini uzun yzyllardr tamann getirdii ayrm ve bu yllarda kendilerine ynelik saldrlar bu politik yaklamn yereldeki iflasnn da nemli bir belirleyeni idi. Bu durumda, Tunceli yerelinde Snniliin, bu yzyln balarndan itibaren giderek belirginlemeye balayan bir tonda, varlk gerekesini ve meruiyetini, kantlarn mevcut din kimliinden alan bir Trk milliyetiliine doru evrildiini sylemek yanl olmayacaktr. Fakat bu sylemin son derece etkin bir biimde slami bir ierik ve tutuculuk tad da belirtilmelidir. Hlihazrda Tuncelide ikamet eden Snniler ierisinde krsal yerleimlerde yaayan ve geleneksel geim uralarn srdren Snniler ile ile merkezinde yaayan ve Elazla ekonomik balar olanlar yahut Elazda ikamet eden fakat Tunceliyle de balarn koparmam aileler arasnda yukardaki tutumun

somutland davranlarda nemli farklarn aa kmakta olduunu da eklemek gerekecektir. Geleneksel hayata daha yakn ailelerde, kolektif hafzalarnda yaattklar aidiyetlerinin grnrlk kazand uygulamalarla karlamak son derece olaandr. Burada slam, gndelik yaama, bu hayatn gelenekten tad yerel zgnlklere uyarldr. Alevi komularla son eyrek yzyldr yaanan tm krlmalara ramen, bir zamanlar ok daha net bir biimde grlen ilikiler ve bunlarn yaamn tm alanlarndaki yansmalar gsz de olsa grlebilmektedir. Alevilerle birlikte kullanlan ziyaretler, zellikle belirli hastalklar konusunda iyiletirici zellikleriyle tannan seyitler ve ocaklar, bu durumun somut rnekleridir. Bu grubun dnda kalanlarda da din kurgusu, gncel hayata uyarldr. Ancak sahip olduu ierik ve biim, kat bir biimde kitabi ynler iermektedir: Trkln biricik ifadesi olan slam, sahiplenildii, yceltildii llerde Trklk de var olmaktadr. Yan sra eyrek asrdr yakalanm ticari ve brokratik kaynaklarn muhafazas da bu noktadan hareketle ekillenmektedir. Son olarak, arpc bir rnek olmas bakmndan, Trklk kavramnn, Trkiye genelinde kazanmaya balad ve gnmzde ulusalclk olarak da tanmlanan bir ieriin, nadir de olsa Tuncelide sz konusu edilen Trklk ierisinde kendisine bir ifade alan am olduunu belirtmek gerekecektir. ABD ve AB kartlnn, temel belirleyeni olduu gzlemlenen bu ayrmann, Tuncelideki tezahrlerinde henz daha sekler kurgular gzlemlenemese de son noktas AKP iktidar olan siyasal slama ynelik eletirel bak belirgindir. Ancak tekrar etmek gerekir ki bu nadir rnekler de bahsi edilen Trkln ierdii etkin slami vurgudan uzak deildir.

4.8 eride Snni, Darda Tuncelili Olmak

Alan almamz sresince temas ettiimiz, gerek Tuncelinin farkl blgelerinde oturan Snni yurttalarda gerekse almann younlat blgede yaayanlarda Tuncelide Snni olmann iaret ettii geni ve eitli bir anlam dnyas ile karlatk. Bu anlam btnlklerinin yaratm olduu tutum ve davranlarn, bireylerin ait olduklar ya gruplarna, dhil olduklar geim biimlerine ve Tunceliyle olan meknsal ilikileri gibi bir dizi karlkl etkileim ierisinde gerekleen belirleyene gre farkllamakta ve bazen de rtmekte olduunu tespit ettik. Sz konusu deikenler erevesinde, Tuncelide Snni olmann aa kard alg farkllklarnn temelinde, srekli olarak ikamet edilen mekna ilikin belirgin bir ayrmann var olduundan ncelikle bahsedilebilir. Bu ayrmn grnrlk kazanan eklinin ise Snni ailelerin ky ve mezra gibi krsal yerleimlerde yahut ile merkezi ve il merkezleri gibi meknlarda ikamet edip etmemeleri olduu ifade edilebilir. Bu temel ayrma gre: Hlihazrda krsal yerleimlerde oturan Snnilerin, Alevi topluluklarla, bu topluluklarn alg ve tutumlaryla ve yine bu topluluklar ierisinde var olan eitli siyasal akmlarla, sahip olduklar farkl siyasal tutumlara ramen daha yakn bir temas ierisinde olmalar nemli bir veridir. Alan almamzn gerekletii esas blge olan Pertek ile merkezinin kuzeydou kesimlerini dikkate alrsak saylar son derece snrl olan (yaklak 10

15 civar) bu kategorideki ailelerin byk ounluunun, eyrek asrlk kamplama ve atma srelerinde, ak biimde taraf olmaktan kananlardan olutuu rahatlkla ifade edilebilir. Sz konusu ettiimiz bu ailelerin yakn akraba evrelerinden, gemi srelerde aktif bir biimde varlk gsterenler ve hlihazrda Pertekte yahut Elazda bu ilikileri srdrenler bulunmakla birlikte, ilgili ailelerin net bir biimde bulunduklar yerellerde din kimliini merkeze alan siyasal yaklamlardan uzak durduklar grlmektedir. te yandan, yine bu trden ailelerin ounluunun da Tuncelili Snniler ierisinde gl bir etkiye sahip Trk milliyeti sylemle ve bu sylemi slami eler ile ren farkl evrelerle ilikili olduklar da belirtilmelidir.140 Ancak burada aa kan en nemli zelliin, sz konusu ilikilerin aktif temsiliyetinin ortaya kmam olmasndan kaynakland grlmektedir. Alevi ounlukla i ie yaamann, geim etkinliklerinde ve topluluklar aras sosyal ilikilerde 1970li yllar ncesine tarihlediimiz geleneksel ilikileri srdrmenin ortaya kard srekli temasn, bu ailelerin ounluunun taraf olduklar sa siyasal dzlemin, bylelikle gndelik hayatn ierisinde

etkisizlemesine neden olduu sylenebilir. 1970li yllarn hemen ncesindeki Snni nfusun, yukardaki verilerle kyaslandnda olduka ciddi boyutlarda azalm olduu grlmektedir. Bu ailelerin bulunduklar yerellerde kalm olmalarnn, karlkl saflama ve mcadelelerde istemleri dnda dahi taraf olmu olmalarna ramen kadim komularyla var olan ilikilerini srdrmede gsterdikleri srarclktan kaynakland dnlebilir. Yan sra yine ayn komularyla gemi srelerde daha sk bir ekilde ve az da olsa gnmzde, kirvelikler ve evlilikler dolaymyla kurduklar balarn da bu durum zerinde ciddi etkileri olduu eklenmelidir.
140

Bu tespitin geerlilii noktasnda, bilgi verici nemli bir kaynak olarak bkz. 2002 Seim Sonular.

te yandan yine bu Snni ailelerin de Tuncelideki sava halinin doruk noktasna ulat 1990l yllarda toplu bir ekilde ve aniden Elazdaki yakn akrabalarnn yanna, tanmaz mlklerini brakarak g etmi olduklar, bu gn dorudan devlet mdahalesiyle tersine evrilerek, geri gnderildikleri de bilinmektedir. Ancak yine de ilgili ailelerin gnmzde gemie ynelik deerlendirmelerde kendileri ile din kimlikleri zerinden yaanan siyasal saflamada taraf olan aileler arasna dikkatli bir ayrm koymalar nemlidir. Ayrmclk yapann barnamad, kendileri gibi olaylara karmayanlarn bu gibi glere mecbur kalmad ynndeki ifadeler, geride kalan Snni ailelerin sz konusu duruma ilikin sklkla zikrettikleri ifadeler olarak kaydedilebilir. Benzer ekilde, yaanan kamplama ve atmalarn bilhassa orta ya zeri grmeciler tarafndan genler arasndaki hadiseler biiminde bir kodlamayla ifade edilmesi de ayn durumun bu kez farkl bir kuan anlam dnyas ierisinden ifade edilmesi olarak rahatlkla okunabilir. Krsal yerleimlerde ikamet eden Snnilerin ekseriyetle orta ya zeri bireylerden olumas da yukarda aktarlan durumun ortaya knda, ciddiye deer bir veridir. Bu kuak, 1970ler ncesinde doan ve bu dnemde var olan topluluklar aras hukukun ierisinde sosyalleen bireylerden olumaktadr. Kirvelikler yahut ortak inan pratikleri gibi devraldklar sosyal iliki kalplaryla, kendileri ile nemli boyutlarda kltrleme pratikleri sergiledikleri Alevi akranlar arasnda, yaadklar tm olumsuzluklara ramen bir ba sz konusudur. Bu ba, gelenein bir paras olduundandr ki tm bir eyrek yzyllk kamplama tarihine karn kolektif hafzada canllkla yaatlmaktadr. Ancak phesiz ki bu ban gerektirdii hemen tm ilikilenme biimleri gnmzde nemli oranlarda ortadan kalkmtr. Fakat bu

kuan alg ve anlam dnyas ierisinde gelenek ve onun ima ettii topluluklar aras ilikiler, gemi dnemin muhasebesi ierisinde gerek kendilerine tavr taknan Alevilerin gerekse kart tavr reten Snnilerin eletirilerinde canllkla

yaatlmaktadr. Bu kuak nezdinde Snnilik durumu, herhangi bir siyasal zden bamszdr. erisine doulan kltrn maddi ve manevi snrlarna, bu btnn anlamlandrd sosyal everene dair sade bir bilinlilik halidir. Bu anlamyla, tmyle Perteke ve onu evreleyen krsal yerleimlerdeki Snnilerin gelenekle tadklar yerellie iaret eder. Bu Snnilik, yerele ait olduu ve sadece yine bu snrl evrede yaatld, aktarld iin kendisini var eden ve evreleyen maddi ve sosyal gereklikten etkilenmi ve kendine zg bir durum yaratmtr. Bu Snniliin inan ve uygulamalar, slamn daha merkeziyeti, kurumsal, kitabi biiminden nemli farklarla ayrlmaktadr. 1970lere dek Alevilerle olan srekli ve yakn temas, yine bu yllara dek nfusun esas olarak hareketsiz kalmas ve bylelikle fazlaca d etkenlerle ilikilenmemesi bu zgnln nemli varlk koullar olarak okunabilir. Bu kuak, gnmzde, gndelik hayatn ileyiinde ve idaresinde artk sz sahibi deildir. lerleyen ya, onlar yaamn daha tali noktalarna srklemitir. Saygnlklar ve temsil ettikleri tecrbe birikiminin yaratt etki, ounlukla tavsiye olarak alglanmaktadr. Bu kuakla birlikte, varlklaryla temsil ettikleri inancn baz boyutlar da tali pozisyonlara srklenmi grnmektedir. 1970lerle birlikte hzlanan ve gen kuaklarla karakterize olan yeni dnemde, mevcut din kimliinin yeni bir takm ieriklerle donatlmas, geleneksel birtakm pratiklerin bu ierik ierisinde olumsuzlanmas, talileen inan uygulamalarnn biricik sebebidir. Bu sre, hzl bir biimde ve gnmze dek durmakszn srecek, Alevilik ve Snnilik

kimlikleri, siyasal kamplama ve karlkl mcadelenin temel dayanaklar olarak dorudan yahut dolayl olarak ilendike, geleneksel inan uygulamalarn tasfiye eden kitabileme ve buna uygun bilin giderek katlaacaktr. Krsal yerleimlerde ikamet eden orta ya ve altndaki Snnilerde bu durumun ak bir sonucu olarak, kaynan bilinen en uzak gemiten beridir var olduuna inanlan din kimliinden alan ve bylelikle sarslmaz bir meruiyet kazanan etkin bir Trk milliyeti sylemle karlamak mmkndr. Fakat bu sylem, yaanlan meknda, kesinlikle etkin bir taraftarla dnmez. ounlukla seimlerde kendisini ifade eden bir oy biiminde tekerrr eder. te yandan, yerleimcilerinin tmyle Snni olduu ve 1970li yllardan bugne etkin bir ekilde sa siyasal sylemlerin varln koruduu kyler de mevcuttur. Bu kylerde yaayanlarn byk ounluu, tm srecin balangcndan bugne etkin bir ekilde taraf olmular ve bu durumu kesintisiz srdrmlerdir. Bu tavr, doal olarak, Alevi ounluka da alglanm ve kendilerine kar gelitirilen yaklam da ayn ierikte olmutur. Alevi ounluun Snniler hakknda ilevselletirdii ayrtrc etmenlerden bir tanesi de ilgili kii yahut ailenin bu tr kylerde oturup oturmamasdr. Gerek 70lerde gerekse 90larda Snnilere ynelik gerekleen ldrme olaylar, bu keskinlii belirleyen en nemli etken olarak grlmektedir. almamz sresince, bu gruptakilerden olduka snrl grmeciyle temas edebilmi olmamz ve yaklamlarndaki ak olumsuz tavrlar, sz konusu durumun sonulardr. Bu rneklerin yan sra, gerek krsal yerleimlerde gerekse ile merkezlerinde, son derece nadiren de olsa gemiten bugne yahut yakn dnemlerden itibaren kendilerini sol bir siyasal bak ierisinden tanmlayan Snnilerle de temas edilmitir.

Bu rneklerde Snni olmann siyasal bir ierikle tamamland ve bylelikle mekn rten hkim toplumsal deer yarglarna uyum saland dnlebilir. Hozat ve Mazgirt gibi, Snni topluluklarn nfus etkinliklerini geen yzyln balarndan itibaren kaybettikleri ve gney ilelere kyasla Alevi topluluklarn kesin bir sosyal hkimiyetlerinin olduu ilelerde ve bunlara bal ky ve mezralarda yaayan Snniler, bu genel durumun neticesinde gnmzde ounlukla

Alevilemilerdir. Alevilememi olanlarn ise Snnilik durumunun, gneyde iaret ettii kitabi dinsellie kat balln olduka uzanda kald aklkla grlmektedir. Gndelik yaam pratikleri ierisinde bu gruptakilerin Snniliklerine dair bir veri yakalamak son derece zordur. Buralarda kendilerini ak bir biimde Alevi olarak tanmlamayanlar, kendilerine sol siyasal sylem ierisinden bir varlk alan aarak, gneyde mevcut olan ve dorudan kart siyasal sylemi iaret eden Snnilikten ayrmaktadrlar. Bu ayrm, kendilerinde olduu kadar onlar evreleyen Alevilerde de bu ekildedir. Dolaysyla bu grup, Alevilerce Snni olarak deerlendirilmez. Genellikle hkim ounluun bir paras olarak grlrler. Gneyde de Snnilerin kendilerini sol ierisinde tanmlamasnn iaret ettii anlam yukardaki gibidir. Ancak burada topluluklar aras yaanan keskin kamplama ve gerilimler neticesinde, yaplan tercihin dorudan ve geri dn olmayan baz sonular yaratt da aikrdr. En keskin saflama ve atma srelerinin yaand 1970li yllarda Snnilerle dolamann ajanlk, Alevilerle birlikte yaamann dinden kmakla e tutulduu gibi Krsal yerleimlerde ikamet eden ailelerin gen kuak yeleri hemen tmyle Pertek, Elaz yahut baka byk ehirlerde ikamet etmektedirler. Lise ve yksek renim amacyla darda olanlarn hemen hepsinin gelecek kurgusunda, ailelerinin

ikamet ettikleri ky yahut bu tarz bir yaam belirleyici deildir. Bu anlamda, sahiplendikleri sosyal tutumlar ve davranlar da ailelerinin etkin izlerini tamakla birlikte, daha ziyade popler kltr ve kitle kltr kavramlar ile karakterize olan eitli ierikler sergilemektedir. rnein, bu gruptakilerin ounluunda da slami ieriin n planda olduu bir Trk milliyeti sylem mevcut ise de eski kuak temsilcilerine kyasla, son derece liberal zellikler tamakta olduu grlmektedir. Kendi varl dnda farkl bir yaam alanna izin vermeyen, kendisine tabi klmasnn tesinde, farklln dinamiklerini ounlukla iddet yoluyla ortadan kaldrarak yahut sindirerek tasfiyeyi amalayan rk ve fundamentalist grlerin, pratiklerin bu kuan nezdinde gzle grlr llerde itibar kaybettii kolaylkla ileri srlebilir. Bu durumun ortaya knda, Trkiyenin farkl blgelerinde de grlen Alevi Snni yerleimlere kyasla Tunceli rneindeki birlikte yaama pratiinin, bilhassa krsal yerleimlerde gsterdii i ielikten ve kendi zgn hukukundan, bylesi bir tarihsel arka plann yaratm olduu kolektif bilinten ileri geldii dnlebilir. Her ne kadar gemi dnemde eitli sanclar yaanm olsa da Tuncelili Snnilerin, geleneksel baz nyarglara sahip olmayacak kadar Alevi topluluklar hakknda bilgi sahibi olduklar tartma gtrmez bir gerektir. Bu kuan, sahip olduklar sa siyasal grlerin daha liberal yorumlarna itibar etmeleri ve bilhassa Alevilik konusunda, Krtlkten olduundan daha fazla kabullenici bir tutum ierisinde olmalar, Aleviliin 1990l yllarla birlikte kamusal alanlarda grnrlk kazanmas ve bylelikle uzun yzyllardr sahip olduu kimi bilinmeyen srlarn ifa etmi olmasndan da kaynaklanmaktadr.

Bu kuaa gre Alevilik, Krtlke gre daha kolay kabul edilebilirdir zira tanmn kendisi din merkezli bir kimlik durumu ortaya koymaktadr. Bu grubun ounluuna gre, Alevilik, znde bir Trk inancdr. Alevilikten uzaklama, zellikle yatlarnda grdkleri dinsizleme, tmyle Alevilii kullanan sol siyasal sylemle ve bununla dorudan ilikili olarak kurguladklar Krtlkle ilgilidir. nanl bir Alevi, birlikte yaamaktan kesinlikle sorun duyulmamas gerekendir. Zira inanl olma, sola ve ayrlkla kesin tavr taknmayla e deerdir. Her ne kadar Aleviliin slam yorumu, ciddi temellerden yoksunsa da bu farkll kabullenebilme, yeni yzyln bir gereidir. Bu liberal yaklamn sadece inan kimlii zerinde temellenmesi nemlidir. Solun ve Krt ulusalclnn reddi ve inan biimi olarak Aleviliin kabul, srasyla 70ler, 80ler ve 90larda Tuncelili Alevi kitlelerde poplerleerek varlk kazanan ve nihayetinde bu srelerin izlerini tamakla birlikte, inan vurgusunun n plana kt ve kimliin snrlarn bylelikle izdii bir ierikte demirlemi grnen srece kar gelitirilen tutumlar olarak okunabilir. Pertek gibi ile merkezlerinde yahut Elazda ikamet eden ailelerin nemli bir ksm son eyrek asrda blgede yaanan kamplama ve atmalar neticesinde g etmek zorunda kalan Snni ailelerdir. Bu siyasal nedenlerden dolay g edenlerin hemen hepsi etkin bir biimde kart siyasal rgtlenmelerde taraf olmular ve bizzat sreci rmlerdir. Bunlardan pek az, genel ounluu takip ederek srecin pasif katlmcs olmu ve ounluk g ettiinde ise geride kalmay gze alamamlardr. Bugn Pertekte yaayan Snni ailelerin nemli bir ksm da gemite ve bugnde ilgili kamplamalar ierisinde taraf olmay srdrmektedirler. Pertekin

1990lara dek, nfus younluu bakmndan etkin bir Snni merkez olmas, gerek tarihesi gerek sosyo-ekonomik hayatn temel dinamiklerinin kontrol bakmndan ou Snni iin nemli bir sembol ilevi de grmesini salamtr denilebilir. Bu gruptaki bireylerin ve ailelerin ne kan en belirgin zellikleri geim etkinliklerinde ve yaam alanlarnda Alevilerle temas etmek zorunda olmaylardr. Bu durum, beraberinde, 1970li yllardan balayan srelerin izinde daha belirgin snrlarn olumasnda tayin edici olmaktadr. Bu kat snrlar, ayn zamanda, bir baka Snnilik algnsnn da belirleyenidir. Pertek ile merkezi 1990l yllara dein Snni nfusun egemen olduu ve olduka eski dnemlere uzanan tarihi itibariyle de nemli bir ticari merkezdir. Bu bakmdan, Pertekin geleneksel yerleimcileri ayn zamanda Pertekin merkezinde olduu yerel pazarda ve sosyal ilikilerde iktidar sahibidirler ya da en azndan bu iktidarla benzer aidiyetler tanmakta ve bylelikle kendilerini evreleyen hkim tekine karn gl bir dayanak da salayabilmektedirler. Ne ki bu durum 1990larda i-Tuncelinin nerdeyse insanszlatrlmasnn yaratt g sreleri ierisinde hzl bir biimde deimitir. Buradaki Snniler, krsal yerleimlerde ikamet edenlerin aksine hemen hibir ciddi birlikte yaama deneyimi edinmemi olduklarndan ve dahas hem 1970lerin hem de devam eden savan ykc etkilerini yaadklarndan, Alevilerin ve Snnilerin gndelik yaamda paylatklar meknlar derhal ayrmtr. Kahvehaneler, al veri edilen marketler, yemciler, tamaclk yapan irketler, birahaneler vb. esnaf ile zamanla mahalleler, tmyle Alevilik ve Snnilik kategorileri ekseninde ayrma tabi tutulmutur. Alevilerin nfus bakmndan giderek artan bir hzda glenmeleri ve nihayetinde nfus asndan ounluk haline

gelmeleriyle bu kez Aleviler kendi ilerinde, ait olduklar airet yahut bununla dorudan ilgili olarak ky, seyittalip kategorilerine gre blmlenmilerdir. Fakat aradaki kesin ayrm, yani Snnilik ve Alevilik, bellidir ve bu herkese bilinir. Bu gruptaki Snniler, 70lerden itibaren byk ounlukla sa siyasal partiler ierisinde rgtlendiklerinden ve bu ilikilerini ticari alanda ve brokraside kendi lehlerine ilettiklerinden dolay sahip olduklar SnnilikTrklk alglar da uzun yllar boyunca nemli deiimlere uramtr. Gelenein zgnl kaybolduka, kitabi ve snrlar gittike katlaan bir kimlik tutunumu yerlemitir. Dolaysyla, krsal yerleimlerde ikamet edenlere nazaran bu gruptakilerde Alevilie ve Krtle ynelik daha reddiyeci yaklamlarla karlamak olasdr. Bu evre, Tuncelideki Snniler ierisinde, kimliin siyasal ieriini Aleviliin karsnda reten ve yayan yegne unsurdur. Bu grup asndan Snni olmann, zellikle Tuncelide Snni olmak gibi zel bir anlam tad da sylenebilir. Tuncelinin, Trkiye genelinde aktif bir sol ve AleviKrt merkez olarak tannmas ve bu tannmann ieriini srekli olarak olduka iddetli ve sonular ar atmalarn, lmlerin doldurmas, kendilerini, Tuncelinin birlikte anld bu kavramlarn tam zttnda var eden bir siyasal sylemle tanmlayan ve bu erevede bir mcadele gemiine de sahip olan Snniler nezdinde, nemli bir gurur unsuru olmaktadr. Bu gruptakileri tanmlayan Snni olma tek bana yeterli bir tanm deildir. Tuncelide Snni olmann ierdii Tunceli, kimlii, ifadeyi tamamlayan biricik edir. Dman ierisinde aznlkta olma ve ona karn, onun okluuna ramen mevcudiyeti srdrerek bir ekilde en tehlikeli alanda var olma algsnn, Tuncelide

Snni olmann, bu grup asndan, temel sosyo-psikolojik z olduu iddia edilebilir. Dolaysyla kendisini bu ekilde tanmlayan Snnilerde, Alevilerle ilikiler kimi zaman ak kimi zamansa rtk ve fakat her daim var olan bir gerilimle ykldr. lke ve Tunceli genelindeki siyasal dengelere ve gelimelere gre temelde yatan gerilimin aa kt yahut yatt ve fakat her daim varln koruduunu gsteren saysz rnek vardr. Yaam alanlar ayrmtr rnein. Gerek ile merkezindeki meknlarda gerekse mahallelerde kimin nerede oturduu bellidir. Bazen bu ayrma ylesine ileri noktalara varmtr ki liselerdeki renciler dahi snflarda ayr oturmular, bahede farkl alanlar oluturarak ortak yaam alanlarn dahi blmlerdir. Tm bu dnemlere kolluk kuvvetlerinin Aleviler aleyhine, Snniler lehine ak tutumlar ve doal olarak siyasette aktif olan Alevilerin ar bask ve yaptrmlara maruz kalmas mevcut gerilimi srekli olarak canl tutmutur. Bu durum gnmzde de devam etmektedir. Aleviler, gerek 1970lerde gerekse sonrasnda kitlesel bir biimde Snnilere ynelik ciddi hibir iddet eylemine bavurmamlardr. Nfus bakmndan glenme ve yerel sosyo-ekonomik yaam fiili olarak etki altna alma, bylelikle kendilerine geni bir hareket alan yaratma, rgtsz fakat srekli olarak tekrarlanan bir strateji olmutur. Bu oalmann karsnda, bahsini ettiimiz gruptaki Snnilerin rettii en net tavrn daha fazla ve daha fazla ait olduklar kimliin snrlarn ykseltmek olduu anlalmaktadr. slami semboller daha grnr olmu, bylelikle tekinin oulluunda var olma, nemli bir deer kazanmtr.

Tuncelili Snnilerin memleketlerinin dnda Tuncelili olmalarnn getirdii kazan ve kayplarn ltleri, sahip olduklar din kimlikleri olduu kadar ierisinde bulunduklar evrenin Tunceliye ve onun dorudan ima ettii sol ve bu solun kapsad Alevi ve Krt bileenlere ykledii olumluolumsuz deer yarglarna gre de deimektedir. Bu noktada, farkl kimlik tanmlarna ve siyasal grlere sahip olmalarna karn Tuncelili Snniler, lke genelinde tekiletirilen kimliklerin akt ve bylelikle ayrcalkl bir tekilik kazand Tuncelinin etki alannda benzer olumluolumsuz sreler de yaamaktadrlar. Pertek ile merkezi ve Elazda kendilerini sa siyasal partilerde ifade edenler asndan Tuncelili olmann, yani Alevi ounluk ierisinde yaamann, zellikle byk ounluunun hlihazrda Tuncelideki meknlarnda ikamet ettikleri 1970li yllarda, olduka nemli bir ayrcalk olduu anlalmaktadr. Aleviler ve Snniler arasnda, bu temel kimlik kodlarna yaslanmak suretiyle siyasal saflamann henz ortaya kt bir srete, tmyle tekilerin hkimiyetinde olan bir yerelde, Trkln ve slamn biricik temsilcileri olarak grldkleri ve bunun zerinden meruiyet salanmaya allan bir durumda, Tuncelide Snni olmak ve bu kimliin gerektirdii siyasal duruu stlenmek, gerek Tuncelide gerekse Elazda destek grmenin, ekonomik ve brokratik olanaklardan faydalanabilmenin yegne sebebi olmutur. Yan sra sadece sahip olduklar din kimlikleriyle stlendikleri siyasal misyon da ek bir deer kazanmaktadr. Siyasal kartlarn hkimiyeti altnda varlk gstermek, bu misyonu aktif bir ekilde sahiplenen Tuncelili Snnilerin ayrcalkl bir pozisyonda deerlendirilmelerinde tek bana yeterli bir durumdur. Ekonomik destein yan sra topluluun ierisinde bulunduu siyasal sylemin bu bireylere ykledii deer de yeterli bir motivasyon kaynadr.

Tuncelili olmak, benzer ekilde, kendisini sol bir sylem erevesinde ifadelendiren Snniler asndan da nemli bir ayrcalk unsurudur. Tuncelinin, Trkiyede zellikle 1970li yllardan itibaren etkinliini arttran sosyalist rgtlenmelerin tarihi ile de rten bir mekn iaret etmesi, Tuncelili sol aktivistlerin ierisinde bulunduklar siyasal rgtlenmelerde farkl bir noktada durmalar iin yeterlidir. Ekonomik anlamda bir getirisi olmasa da Tuncelili olmann salad sosyal olanaklar ve manevi motivasyon, farkl anlam dnyalar ierisinde ortaya kan benzer bir noktadr. slamc yahut Trk milliyeti siyasal akmlarn gl olduklar meknlarda, nerdeyse kesin bir ekilde Krt, Alevi ve sol kavramlar ile bunlarn iaret ettikleri gncel tekilik alglaryla tanmlanan Tunceli, ciddi olumsuzluklarn da belirleyeni olabilmektedir. Bu anlamda, Alevileri ve farkl siyasal tutumlara sahip Snnileri ortak maduriyetlerde bir araya getiren kapsayc bir kimlik tanmdr Tuncelilik. Yksek renim srecini KonyaSeluk niversitesinde tamamlam bir Snni grmeci, bu dnemde maruz kald basklar Tuncelili olmann darda getirdii zorluklar rneklerken belirgin bir tepkisellik ierisinden aktarmtr. Bu anlatm, benzer ou rnei temsil etmesi bakmndan da nemlidir. niversiteye giriinin hemen ilk aylar ierisinde kald yurtta Tuncelili olduunun renilmesi derhal ciddi boyutlarda basklar da beraberinde getirmitir. niversitede ve grmecinin kald yurtta hkim siyasal grup olan lkclerin nezdinde o, Tuncelilidir ve bu, kar karya kald basknn da biricik sebebidir. Sahip olduu Snnilik yani Trklk, bu grup asndan yeterli bir gereke olarak kabul grmemitir. Zira bu grubun temsiliyetine soyunduu Trk milliyeti sylemin

bulunduu blgeden Alevilie ve Krtle ilikin gelitirdii deer yarglarnda Doulu olmak nemli bir olumsuz kriterdir ve dahas Tuncelideki Snnilerin varl ve bu kimliin Tuncelide tad Trklk ierii hemen hi bilinmemektir. te yandan ilgili siyasal hareketin Trklk kodlar ierisinde bugn etkin vurgulara sahip olan Snni-slamlk da durumun zmnde etkili olmamtr. Zira Krt ulusalclnn zerinde ykseldii kitleler de benzer dini kimlik kodlar tamaktadrlar ve bu durum, hareketin slam, Trklkle zde tutuunun neticesinde boa kmaktadr. Neticede, basknn boyutlar ylesine artmtr ki artk okulda okumak, yurtta barnmak imknsz hale gelmitir. Bu durumun engellenmesi ancak Elazda ayn siyasal hareket ierisindeki gl ilikilerin arac edilmesiyle mmkn olabilmitir. Bu ve benzeri rnekler, yksek renim yahut eitli i olanaklar iin farkl blgelerde bulunan hemen tm gen kuak Snnilerde grlebilmektedir. Bu yzden, gnmzde ou Tuncelili Snni, Trkiyede olduka nemli bir kimliklendirme ilevi tayan Nerelisin? sorusuna Elazlym yantyla cevap vermektedirler. Bylelikle Tuncelili olmann beraberinde tad ve ounlukla olumsuz olan deer yarglarn ve tutumlarn ieren bir aidiyetin dnda kalabilmektedirler. Ayn tutum, Alevilerde de sz konusudur. Elaza komu ilelerde yaayanlarn Elazlym; Erzincana komu olanlarn Erzincanlyz ynl cevaplarnn temelinde hep ayn olumsuzluklardan kanma tutumu yatmaktadr. Bu yzden Tuncelide Snni olmann tad olumlu fayda, sadece Tuncelide kendilerine siyasal bir misyon yklenmi olan Snnilerin orada ve yakn iliki ierisinde olduklar Elazda ilevseldir. Tuncelinin tmyle siyasal tekiler olarak alglanan Krtln ve Aleviliin merkezi olarak tannd daha uzak

alanlarda ise bu durum, tersi ynde sonular tamakta ve zm ise ancak Tuncelilikten kanarak mmkn olabilmektedir.

SONU

Bu almada, Tuncelili Snnilerin kendilerini evreleyen hkim Alevi ounluk ierisinde yaattklar kltrel yaplar, kltrel deiim sreleri ve bylelikle gsterdikleri varlk stratejileri zerinden; Trkiyenin zgn uluslama srelerinin yakn gemiteki ve gnceldeki gelimelere olan etkisi, Tuncelide, etnikliin balamsal ve durumsal karakteri erevesinde amlanmaya allmtr. Bugn Tuncelide Alevi topluluklar, ilin gney-bat ksmlarnn haricinde mutlak bir ounlukla karmza kmaktadr. Ancak yine de ildeki Snni topluluklarn gsterdikleri yerleim zelliklerine bakldnda, batdan douya ilin gney hatt boyunca sralandklar anlalmaktadr. Tuncelide, kuzey ve gney arasnda beliren bu farkllamann ilin corafi yapsyla dorudan alakal olduu aka grlebilmektedir.

Tuncelinin insan yerleimlerine sahne olduu bilinen en uzak gemiten gnmze, ekilebilir tarm arazilerinin hemen hepsinin topland ve bugnk Keban Baraj Glnn zerinde ykseldii gneydeki eski Murat Nehri Vadisi boyunca nemli ticari merkezlerin var olduu grlmektedir. Bu yerleim alanlar, yerleik kltrn balangcndan gnmze Tunceliyi kapsam tm uygarlklarn, devletlerin de nemli yerel merkezleri olmulardr. Bu bakmdan ilin gney kesimlerindeki byk yerleim alanlar ve yakn evreleri, merkezi devlet rgtlenmesinin sahip olduu kltrel ve siyasal kodlarn, blgede, ncelikle grnr olduu alanlardr ayn zamanda. slamn Anadoluya ulamasnn akabinde esas olarak byk kent meknlarnda ve bunlara bal yerel ticari merkezlerde, kk ehirlerde slamn yerleik, merkeziyeti bir yorumu olarak okunabilecek Snniliin de yerelde vcut bulduu alanlar yine ilin gney ksmlarndaki yerleim alanlardr. Bugnk emigezek, Pertek ve Mazgirt ile merkezleri yahut bunlardan evvel blgede ticari ve idari merkezler olarak ortaya kan kk kent yerleimleri, bu kltrn odaklat ve evresinde grld alanlar olmulardr. Bu bakmdan Tuncelideki Snni topluluklarn hemen tmyle ilin gney hatt boyunca grlmeleri anlamldr. Bundan farkl olarak ilin i ksmlarnda kalan Hozat, Mazgirt gibi ile merkezlerinde de geen yzyl balarnda etkin olan Snni nfustan bahsedilebilir. Ancak bu alanlardaki Snnilerin gnmzde hemen tmyle Aleviler ierisinde erimi olduklar rahatlkla sylenebilir. yle ki Nazmiye ve Plmr gibi daha i blgelerde bir dnem yaam olduklar aktarlan Snnilerden de bahsedilmektedir. Ancak bu aktarmlar tmyle yal kuaa aittir ve hemen hepsi ikinci azdan anlatmlardr. Sz konusu yerlerde geen yzyln ncesine dein

Snni topluluklarn var olduklar olasl tmyle belli belirsiz hatrlanabilen bir durumdur. Bu trden, i-Tuncelinin kimi blgelerinde Snnilerin varl doru ise bile bu topluluklarn uzun zaman nce Alevilemi olduklar phe gtrmez bir gerektir. Tuncelide, gerek Osmanl dneminde gerekse Cumhuriyetin ilk yllar ierisinde eitli iskn politikalarnn uygulamaya konduunu iaret eden eitli veriler de mevcuttur. Bunlarn bir ksm, bugn, szl hafza ierisinde sylencelere dnm vaziyettedir. Geri kalan ise belirli ya kuaklarnn hatrlayabildii yakn gemie aittir. Ancak kesin olan bir sonu: bu politikalarn hemen tmnn baarsz olduudur. Coravan Aireti rneinden anlald kadaryla, 16. yzyldan itibaren blgede iskn edilmek istenen Snni airetlerin ou, zamanla hkim etno-kltr ierisinde erimi ve bu topluluklarla kaynama ynnde bir kltrel deiim sreci yaamlardr. Tuncelinin, 16. yzyl ierisinde OsmanlSafevi savalar

neticesinde dolayl olarak kazand zerk stat, i-Tuncelinin Tanzimata kadar idari ve ekonomik yapsnda bamsz kalmas sonucunu dourmu grnmektedir. Bylelikle seyit aileleri ekseninde yaplanan Alevi airetlerin oluturduu hkim yap, kendi ierisindeki Hristiyan ve Snni farkl etno-kltrel gruplarla uzun yzyllara dayanan bir kltrleme sreci yaamtr. Blgedeki mevcut geim etkinliklerinde sz sahibi olan hkim kltr ierisinde zamanla erime ve kaynama, etkin bir biimde hayat bulmu grnmektedir. Tanzimat dneminden Cumhuriyet sonrasnda 1938e dein geen srede Alevi topluluklarn bugnk Tunceliyi evreleyen illere kadar rdkleri yaygn rgtlenme a, askeri ve idari deiiklerle snrlandrlmtr. Yaklak bir asr

sresince devam eden bu snrlandrma giriimleri, hemen tmyle atmalarla karakterize olmutur. Alevi topluluklarnn tmnn, bu dnemlerde, gerek Osmanl gerekse Cumhuriyet hkmetleriyle srekli bir atma ierisinde olduklar sylenemez. Bilhassa gneydeki topluluklarn, zaman zaman yerel idarenin kendilerine braklmas kouluyla eitli ibirlikleri sergilemi olduklar da grlmektedir. Fakat kesin olan netice, 19371938 savalarndan sonra Alevi topluluklarn yaklak drt asr boyunca sahip olduklar zgn, bamsz yaplarnn kkl bir biimde deiimidir. Bu dnemlerde uygulanan iskn politikalarnn en nemli paras, savatan sonra Alevi topluluklarn nemli bir blmnn Trkiyenin farkl blgelerine zorla gleridir. Bu glerin bir ksm birka on yl ierisinde Tunceliye geri dneceklerdir. skn giriimlerinin ikinci yn ise boaltlan blgelere zellikle

Cumhuriyetin ilk yllarnda Balkan lkelerinde kalan ve Trkiyedeki eitli Hristiyan topluluklarla mbadele edilen Snni Osmanl tebaasnn yerletirilmesidir. Ancak yerletirilen ailelerin ksa zaman ierisinde Tunceliyi terk ettikleri anlalmaktadr. Bu durumun en nemli nedeni ise i-Tuncelideki tarm arazilerinin son derece yetersiz durumda olmalardr. Dolaysyla bugn Tuncelide hlihazrda varlklarn koruyan Snnilerin, Tuncelinin geleneksel yerleimcileri olduklar, nemle belirtilmesi geren bir durumdur. Zira Tuncelili Snnilerde gzlemlenebilen gndelik yaam kltrnn gelenekle olan ilikileri, ounlukla kendilerini evreleyen Alevi topluluklarla rdkleri benzer kltrel rntleri iermektedir. Sonu olarak, farkl topluluklar aras ilikiler ve ortak kltrel rntler, uzun yzyllar ierisinde buralardaki Snni topluluklarn kendileriyle ayn kimlik kodlarn paylaan merkezi devletle olan balarn koparm ve ounlukta olanla temaslar

neticesinde erimelerini salam grnmektedir. Dolaysyla gnmzde, Tuncelide Snnilik durumunu ortaya karan koullarn, Hozat ve Mazgirt gibi i-Tuncelinin greceli olarak dnda kalan ve Elaz gibi byk Snni kent meknlarnn yakn alanlarnda, yaam ve yaamakta olan topluluklarda grnrlk kazanmakta olduu grlmektedir. Sz konusu ilelerde ve bu ilelere yakn corafi blgelerdeki Snni topluluklarn kendi ilerinde snfsal temelde ve bunu rten kltrel yapda ayrtklar anlalmaktadr. Bu ayrma yakn tarihsel sre ierisinde kimlik eksenli yaanan siyasal gelimelerin ve bu temelde grnrlk kazanan kimlik alglarndaki deiimlerin de nemli bir belirleyenidir. Osmanl dneminde bugnk gney ilelerde etkin olan, nemli ekonomik kaynaklara ve kendisine bal i gcne sahip byk ailelerin, Cumhuriyet dneminde de etkinlikle yerel idarede boy gsterdikleri grlmektedir. Cumhuriyet Trkiyesinin ilk elli yl ierisinde blgede etkinliklerini korumay baaran bu ailelerin, Cumhuriyetin modernist atlmlaryla da etkin biimde kaynam olduklar anlalmaktadr. te yandan bu ailelerin dnda kalan ve ile merkezlerinin yoksullar ile ileleri evreleyen krsal kesimlerdeki Snnilerin, kendi ilerinde baka bir hukuk sistemini de yaattklar anlalmaktadr. Bu almayla ilk kez olarak ortaya karlan ve (alan almasnn eriebildii snrlar dhilinde) Tuncelideki Snni topluluklar ierisinde 1970li yllara dein etkin olduklar anlalan Kadiri tarikatlarn, bu topluluklarn en zgn kltrel yaplanmalar olduu kuku gtrmez bir gerektir. Sz konusu tarikatn ve bu yapnn biricik temsilcisi konumundaki dini nderlerin yani babalarn, bilhassa krsal yerleimlerdeki Snnilerin anlam

haritalarnn baat eleri olduu anlalmaktadr. Cumhuriyetle birlikte tasfiye edilen geleneksel toplumsal hukukun, lkenin krsal yerleimlerinde uzun dnem varln korumasna bal olarak, bu tarikatlarn ve Babalarn faaliyetlerinin 1970li yllara dein Snni topluluklarn yaamlarnda etkin olduu aktr. Fakat anlalan odur ki tarikatn ve faaliyetlerinin mekansal ve kltrel snrlar yine sadece bu Snni topluluklardan mteekkildir. Kendilerini evreleyen Alevi topluluklara dnk yaylma giriimlerinin izlerine yahut belirgin bir siyasal durua rastlanmamtr. Snni topluluklarn toplumsal hafzalarnda, Babalarn Seyitlerle olan keramet snamalarna dair arpc sylenceler mevcutsa da bunlarn, topluluun kendisini evreleyen hkim sosyal evrene dair kendi varln tahkimledii dnsel tutumlar olduu grlmektedir. phesiz bu tutumun kendilerine dnk bir baka yn ise topluluun kendi varln anlamlandrma pratiidir. Zira benzer ekilde, Babalarn ile merkezlerindeki resmi dini yetkililerle olan ilikilerine dair anlatmlar da mevcuttur. Burada ise, Cumhuriyetin anayasal hukuk ierisinde tasfiye ettii feodal yapnn, cra krsal blgeler gibi skt yaam alanlarnda yeni rakipleriyle srdrd bir baka prestij ve iktidar mcadelesi hkm srmektedir. uras aktr ki Babalar ekseninde geleneksel yaam pratiklerini ve alglarn srdren krsal yerleimlerdeki Snni topluluklar, ekonomik ve sosyal deiimlerin henz hi deimedii 1970li ylara dein bu geleneksel kurumlar etrafnda varlklarn korumular ve ile merkezindeki byk ailelerle karakterize olan Cumhuriyete gei dnemlerinde ve sonrasnda ikili bir yaam alan rmlerdir. Ticarette, brokratik ilemlerde bu ailelere olan tbiyet ve ilikiler n plana karken; topluluk ii sosyal srelerde Babalarn ve onlarn yereldeki temsilcisi konumunda olan baz ileri gelen ailelerin varlklar belirleyici olmutur.

1970li yllar, ncelikle blgede yaanan bir dizi sosyal, ekonomik gelimeyle karakterize olmaktadr ve bu gelimeler, ildeki Snni topluluklar uzun vadede nemli llerde etkilemitir. Bu yllara dein, blgede hkim olan geleneksel yaay ve kimlik alglar, hzl bir biimde ve geri dn olmakszn deimeye balayacaktr. 1960l yllardan itibaren yaanan i ve d g sreleri ilin gney kesimlerindeki Snni topluluklarda etkili olduu kadar ilin geri kalan kesimlerindeki Alevi topluluklarda da grlebilmektedir. Ancak 1970li yllarn balarna denk gelen Keban Barajnn inaat ve su tutmaya balanmasyla birlikte ilin gney kesimlerinde oturan Snni ailelerin nemli bir kesimi g etmitir. ounlukla Elaz gibi bol verimli arazilerin olduu yerler tercih edilmise de baraj inaatndan elde edilen toprak gelirleriyle byk ehirlere g edenler de vardr. Ancak sonu, Snni topluluklarn olduka nemli oranlarda yaadklar nfus kaybdr. Sz konusu eksilme, beraberinde bu blgelerdeki Alevi nfusun artn da getirmitir. nk Snnilerin boalttklar araziler derhal i-Tunceliden gelen ailelerce doldurulmaya balanmtr. Bu nfus hareketlilii, gnmze dein zaman zaman artarak ve fakat hi kesintiye uramadan devam edecektir. 1970li yllarda Snni topluluklar asndan yaanan bir baka nemli dnm de Cumhuriyet dneminde blgenin idari ynetiminde etkin olan ailelerin gleri ve bylelikle sahip olduklar konumlarn, krsal yerleimlerde tarikat ve Babalarla ilikide olan ailelere terk etmeleridir. Bu dnm, kendisini dnemin politik saflamasnda da derhal gsterecektir. Tmyle Halk Partili olan eski aileler, ounlukla Demokrat Parti geleneinden gelen ailelerle yer deitirecek ve bu

durum ekonomik ve brokratik kaynaklar ellerinde bulunduran yeni ailelerin etrafnda yeni bir i kmelenmeye yol aacaktr. Gnmze, Krt ve Alevi olarak tanmlanan topluluklarn 1970li yllarda byk ounlukla kendilerini yasal ve yasa-d siyasal hareketlerde ifadelendirmesi, beraberinde, devletin resmi politikasnn yereldeki Snni topluluklar nezdinde hayat bulmasn da kolaylatracaktr. Kaynan ounlukla dini sylemlerden alan antikomnist politikalarn, ekonomik ve brokratik kaynaklarn denetimini elde eden yeni ailelerin dhil olduklar sa siyasi partiler nezdinde hayat bulmas, Snni ve Alevi topluluklar aras saflamann en belirgin alt yapsn iaret eder niteliktedir. Bilhassa krsal yerleimlerde ikamet eden Snni topluluklarn, bu yllara kadar, kendilerini evreleyen Alevi topluluklarla uzun yzyllarn birlikte yaama tecrbeleri sonucunda ortaya kan kirvelik, evlilik ve eitli dini riteller etrafnda ekillenen pratikleri derhal kesilecektir. Topluluklar aras sorun ve ilikilerde bu dneme kadar devrede olmayan resmi hukuk ve kurumlar, geleneksel ilikilerin yerine geecektir. zellikle Alevilere ait olan ve Snni kyllerin en nemli bavuru merci durumundaki Cem kurumu, yerini resmi mahkemelere brakacaktr. Bylelikle ou dava, Snniler lehine sonulanacak ve dolaysyla Alevi ve Snni topluluklar, gittike artan bir hzda kendilerini gvende hissettikleri farkl odaklarda kuvvet biriktireceklerdir. Bu durumun, yani ayrmann ortaya knda karlkl ilikide olan iki temel etmenden bahsetmek gerekir ki bu srecin sonucu, gnmze dein gelen topluluklar aras ayrma ve kendisini tekinin snrlarnda var eden farkl kimlik tutumlarnn balang noktasdr. lk ve en nemli etmen, 1970li yllarda Alevi ve Snni gen kuaklarn gelenein sosyalleme srelerinin dna kmalar ve dnemin farkl politik

grlerini yerele tamalardr. Ancak, ilgi ekici olan, yerelde gen kuaklar nezdinde vcut bulan yeni kimlik tanmlarnn tadklar ideolojinin, hemen tmyle gelenein kimlik algsna ve dolaysyla yaam pratiklerine dnk tasfiyeci izgisidir. Babalar ve Seyitleri ortak bir kadere srkleyen bu yaklam, temeldeki Alevilik ve Snnilik kodlarn modernist projeler ekseninde tasfiye etmektedir. Seyitler, snf mcadelesinin tekileri olurken; Babalar, Trk milliyeti sylemi ierisinde, devletle yani Cumhuriyet Trkiyesiyle olan sorunlu ilikilerinden tr, dlanmaktadrlar. phesiz burada, 1970li yllardaki Trk milliyeti sylemin ieriinin, henz sekler tonlar tadn da hatrlamak gerekecektir. Devlet algsnn Snni-Trk etnik tanm aralyla hzla btnlemeye balad bu dnemlerde, gen kuak Snnilerin merkeziyeti devlet sylemleri, Babalarn ahsnda var olan geleneksel devlet algsn dlamaktadr. Tarikat hayatn, Trkl pasifletiren bir durum olarak kodlamakta ve yine, ilgi ekici bir biimde, mevcut Snnilik kodlar zerinden etkin bir Trk milliyetilii rmektedirler. Tuncelide Trklk ve Krtlk kimliklerinin Snnilik ve Alevilikle, geleneksel kimlik alglar ierisinde zde olmas sadece bu yreye zg grnmektedir. Bu yzden 1970li yllarda Snni topluluklarn Trklk kimlii ekseninde kendilerine yeni bir tanm alan aabilmeleri; 1990l yllardan itibaren de Krt Ulusalc eilimin Aleviler ierisinde kendisine etkin bir biimde yer aabilmesi, her iki kesimce de sorunsuz ve sorunsallatrlmakszn kabul edilen, ayrca da her daim yerelin zgnlnce yaatlan tanmlar olmulardr. Bu yzden Snnilerin Trkl ve Alevilerin Krtl de her daim Tuncelili olmann getirdii farkllklar yaatarak, ksa srede benzer kimlik tanmlarnn dnda kalm yahut

farkl ieriklerde ama ayn tanmlar altnda yeni birtakm kimlik sylemleri gelitirebilmilerdir. Babalarn ve Seyitlerin tasfiyesi, genel anlamda gelenein tasfiyesidir. Topluluklar aras ilikilerde ne kan kurum ve temsilciler bylelikle gndelik yaamn ierisinden ayklanmaktadr. Gelenek, insan kaynaklarn yitirdike, yeni srecin aktrleri arasndaki mcadele, daha keskin pozisyonlara srklenmektedir. Zira topluluklar aras ilikileri dzenleyici kurallar ve aktrler eksildike, ak bir atma ortam kendisini srekli olarak yinelemektedir. te yandan bu yeni tutumlar, siyasal durularn temeldeki Alevi Snni kimlikleri zerine rerken; bir yandan da gelecek kuaklarn benlik alglarndaki baz temel postulatlar da yaratm olmaktadrlar. kinci olarak, Snnilerin devlet nezdinde anti-komnist mcadelenin Tuncelideki biricik dayanaklar olarak grlmesi, bu topluluklarn ekonomik ve brokratik kaynaklardan daha fazla yararlanabilmelerinin de nn aan bir etken olmutur. Hzl bir biimde Alevi komularyla ilikileri kesilen Snni topluluklar, kendileri lehine ak bir tavr taknan ve yine kendileriyle ortak kimlik kodlarn ve siyasal sylemi paylaan yerel resmi kurumlarla yaknlaacaklardr. Bir zaman sonra bu durum, bir zorunluluk halini de alacaktr. Bylelikle kamplama ve atmalar yaygnlatka ve topluluklar aras sorunlarn zmnde ilerlik kazanm geleneksel kurum ve aktrler tasfiye edildike, ayrma yaamn tm alanlarnda kendisi gsterecektir. Bylelikle, gerek Aleviler gerekse Snniler dayanak olarak grdkleri merkezler etrafnda daha sk kenetleneceklerdir.

Snnilere karn Aleviler de sahip olduklar kimlik ekseninde, devletle olan ilikilerinde yabanclklarn retirken, resmi politikalar da bu durumu

kuvvetlendirici roller oynayacak ve bu durum gnmze dein devam edecektir. 1970li yllarn karmaas 1980lerde greceli olarak durulduunda yerel Snnilerin olduka nemli bir kesimi de Tunceliden ayrlmt. zellikle alan almasnn gerekletirildii Pertek ilesinin dou ksmlarnda bu durum arpc bir biimde grlebilmektedir. Merkezi devletin gl desteine karn, yaam alann evreleyen hkim ounlukla girilen mcadele, Snniler asndan blgenin terk edilmesi sonucuyla noktalanmtr. Gelenek hzl bir biimde tasfiye edilmi, bylelikle yeniden ilikilenme olanaklar da nemli llerde zayflamtr. Bu yzden, gnmzde Pertekin dousundaki krsal yerleimlerde ikamet eden son derece az saydaki Snni ailenin, bu dnemlerde atma ve kamplamadan kandklarn srarc bir biimde belirtmeleri anlamldr. 1990l yllarla birlikte, kreselleme srelerinin bir yansmas olarak, kimlik eksenli politik gndemler ortaya ktka Aleviler nezdinde Krtlk, Snniler nezdinde ise kimliin dini ieriine etkin bir vurgu yapan Trklk alglarnn ortaya kmaya balad grlmektedir. Bu dnemde de olduka ilgi ekici bir durum ortaya kmtr. 1970li yllarda gerek Snniler ierisinde gerekse Alevilerde gelenei tasfiye eden kuak, ayn zamanda, 1990larn ykselen deeri olan kimlik siyasetinde tekrardan boy gsterecek ve tasfiye ettikleri gelenein kimi deerlerini, ait olduklar kimlikler ekseninde yeniden reten aktrler olacaklardr. zellikle 1990larn sonlarndan itibaren gnmze dein bu akmn eitli nder kurumlarnda yahut dergi evrelerinde grlen Tunceli-merkezli Alevilik

almalar yahut Krt etnik kimliinin yeniden tanmlan; hemen tmyle tasfiye edilen gelenein baz temel kimlik tanmlarna yaslanmaktadr. Bu dorultuda yerellik, z kaynaklarn kendi gemiinin temsilcilerinde bulmakta ve bu kurumlar yeniden ilevselletirilmektedir. Ancak yine de gelenein gnmzdeki devamcs konumundaki Seyitler ile aralarnda belirgin bir Alevilik tartmas hkm srmektedir. Her ne kadar gelenek yeniden retilmekte ise de ortaya konan tanm, post-modernitenin yaratt kimlik algsnn ve aktrlerinin yaam deneyimlerinin etkin izleriyle ykldr. Snniler asndan da durum benzerdir. Tasfiye edilen tarikat kltr, 1980li yllardan itibaren grnrlk kazanan siyasal slamn etki alannda yeniden tanmlanmaktadr. Lakin burada artk gelenein devamcs konumunda olan Babalar olmadndan, tarikat sadece gelenekteki varl ierisinden gncel tutumlara bir meruiyet salamaktadr. Trk milliyeti sylemin 1990larda, slamn ideolojideki yeri noktasnda alan yaad ayrma burada da etkinlikle blgelerde grlebilmektedir. etkin faaliyetler

Gnmzde,

almas

dhilinde

kalan

gzlemlenmemi olsa da Tuncelili Snnilerin youn olarak yaadklar Elazda bu durumla karlalabilmetedir. ncesinde de belirttiimiz zere, her iki yeni kimlik tanm da Tuncelili olmann getirdii yerelliin etkisinde ekillenmektedir. rnein, Tuncelide bir dnem etkin olan Krt ulusalc eilim, sahip olduu Alevilik kodlar zerinden, gerek bu hareket ierisinde gerekse kendi bana yani bir takm ayrma pratikleri sergileyecektir. Zaza kavramnn ortaya k ve glenmesi, bu minvalde arpc bir rnektir. Sz konusu yerellik ylesine belirleyicidir ki, bu akmn ortaya knn hemen akabinde yine Tunceli merkezli olarak blnmesi son derece nemlidir.

Tuncelili Alevilerin zgn tarihsel miraslar, her koulda kendisine yeni bir tanm aral ve ayrma yaratmaktadr. Bu noktada Tuncelili Snnilerin inan kurgular, Trk milliyeti sylemine yine din kimlikleri zerinden kanalize olduklar gibi, bu akmdan ayrmalarnda da belirleyicidir. 1990larda hzla ykselen ve etnik vurgusu ar basan Trk milliyetiliinin tekiletirdii dil ve kltr yaatan zellikle Krt Snni topluluklarn Trklk tanmlar, bu kapsamn dnda ve sadece din kimlii erevesindedir. Ykselmekte olan siyasal slam, bu topluluklarda ve artk birounun yaamakta olduu Elaz gibi farkl sosyal evrelerde yaayan akrabalar ierisinde, yeni kmelenme alanlarn rtmektedir. Hlihazrda kendi kimlik tanmlarn var ettikleri ierik, Trkl kapsamakta ve fakat din eksenli bir yaam kltr kurgulamaktadr. Bu anlamda Snnilerin politik eilimleri gibi kimlik tutumlar da kolaylkla evrilebilmektedir. Aratrma srecinde ve sonucunda anlalan odur ki Krt ulusalc eilimin esas olarak kendisini var ettii Gneydoudaki kitlelerin Kurmanci konumalar ve Snnilikleri, Kurmanci konuan Tuncelili Snnilerle olan ilikilerinde olumlu bir geliim salamamaktadr. Tersine, bu topluluklarn hlihazrda Trk milliyeti sylemiyle olan ilikileri ve TrklkKrtlk kimlik alglarnn SnnilikAlevilik tanmlaryla olan zdelii, onlar hedef durumuna getirecek ve baz kanl olaylar da yaanacaktr. Bu, Snni topluluklarn Trklk alglarnn bsbtn yerlemesine neden olacak ve ok ak bir biimde devlet, bu topluluklar zerinden 1970lerde olduu zere kendi varln merulatracaktr. Alevi ve Snni topluluklar arasnda, devlet kurumlarnn ak tarafll, bu kimlik gruplar arasnda yerleen ayrmay gl bir biimde yeniden besleyecektir.

Aleviler, 19371938den itibaren son derece hzl kltrel deiim sreleri yaamaktadrlar. 1938, ierisine doduklar dnyann tan anlamyla son bulmasdr. Bugn hala hayatta olan en yal kuaklarn hafzalarnda ve onlardan bir sonraki kuakta yani bu krlmay yaam ailelerin ocuklarnda kltrel bir milat olarak yaatlmaktadr. 1938 ncesi yaam, mitletirilmi bir ykler btndr. Sonrasnda dhil olduklar yeni dnya, her zaman ikili bir anlam btnl tam ve bunu her daim yeniden retmitir. 1938 sonrasnda eski glerini zellikle krsal yerleimlerde tekrardan kuran seyitler, bu topluluklarn uzun yzyllar boyunca yaattklar benlik alglarnn biricik temsilcisi konumuna ykselmilerdir. Bu bakmdan Tuncelili olmak, seyitlerin temsil ettii dinselliin ve bylelikle yeni dnya ierisindeki ayrtrc kimliin bir tanmdr. Krmancki ve Kurmanci, yeni toplumsal hukukun ve yaayn dili olmaktan kacaktr. Gen kuaklar bu yeni toplumsal srete yetiip kimlik kazandka dillerini hzl bir biimde kaybetmelerine karn Alevilik, yani Tuncelilik her daim gereken kimliklendirici rol stlenecek bir kimlik tanm olacaktr. AlevilikTuncelililik rnein, 1970lerde ve 1990larda etkin bir biimde blgede varlk gsteren ve gnmzde de varln koruyan sola katlmn, sol deerleri sahiplenmenin temel gerekesi olabildii gibi, gnmzde, yeni biliim

teknolojileriyle karakterize olan popler kltrn etki alannda kalan gen kuaklarn benlik tanmlarnda da varln koruyacaktr. yle ki gen kuaklarda grlen ve geleneksel kimlik tutumlarna dair hzl bir zlmenin yaand gnmzde, bireyin dhil olduu farkl ortamlarda kendisine ve evresine kar rd kimlik kavraynn en belirgin yn, Tunceliliktir.

Snni topluluklar iinse, Snniliin baat bir kimliklendirici rol stlenmesi, bu kimliin gndelik yaama ve topluluun varlk stratejilerine yn vermeye balad siyasal ierie kavumasyla birlikte grnrlk kazanmaktadr. 1970li yllar ncesinde yerelin snrlar dhilinde, ierisine doulan bir kimlik aralna sahip olan ve bylelikle yerelin sregiden yaam pratiini anlatan Snnilik; kimlik eksenli kamplama ve atma sreleri ierisinde, zerinden blgede tesis edilmek istenen merkezi otoritenin dayana haline gelmitir. Resmi politikann

dmanlatrd ideolojinin insan kaynaklarnn nemli bir kesimini oluturan Alevilere kar hayata geirilen nlemler, Snniler nezdinde hayat bulduka, bir kimlik olarak Snnilik, kendilerini evreleyen komular tekiletirmi ve kimlik ancak bu tekiyle olan mesafenin aklna doru orantl olarak kendisini tanmlayabilmitir. Bylelikle Snnilik, Tuncelide Snni olmak gibi zel bir anlam kazanarak her daim desteklenen bir konum kazanmtr. Ekonomik ve brokratik olanaklarca desteklenen bu durum, yoksul kyllerin yaam ihtiyalarn karlad llerde gittike katlaan snrlar ina etmi, bu snrlar belirginletike kendilerini evreleyen kimlikle olan ilikileri de kesintiye uramtr. Sonuta Tuncelide Snnilik, gnmzde, geleneksel yaam alanlarnn ounu ve buna paralel olarak, yerelliini nemli llerde yitirmitir. Her iki kimlik grubu asndan snrlar, kimi aman rtk kimi zaman ak bir biimde ancak mutlak bir ekilde belirgindir. Yaam alanlarndan, sosyal ilikilere dein bu snrlarla karlamak, yerel hayatn ayrntlarna girilebildii llerde olasdr. Bu alma, yakn gemiten gnmze, Tuncelili Snniler nezdinde, belirli bir kimlik algs olarak etnikliin snrlarnn tarih ierisinde ekonomik, sosyal ve siyasal srelerde gsterdii varlk stratejilerinin etnolojik bir deerlendirmesidir.

Gnmzde, egemen sosyo-politik kimlik tanm olarak Snniliin ve Trkln tekiletirdii Aleviliin ve Krtln hkim nfus gcn oluturduu Tuncelide, teki ierisinde tekileen bir kimliin karlatrmal analizini yapmaya altk. almann ortaya koyduu genel tespitler, zerinde daha derinlikli ve ok ynl almalara ihtiya duymakta, fakat ayn zamanda bu konular zerine daha kapsaml bilimsel almalara da kap aralamaktadr.

EKLER

Ek 1 Grme Klavuzu

I.

Kimlikler

1) Alevilik Snnilik Kimlikleri ve Airet Aidiyetleri Ayn airet ierisinde Alevi Snniler var m? Varsa bu airetler hangileri ve yerletikleri blgeler nereler? Ayn airet iersinde Snnilerin ve Alevilerin olma durumlarnn izah nedir?

Tuncelide sadece Snni olan airetler var m? Varsa yerletikleri yerler nereler? Tunceli dnda airetin ikamet ettii yerler var m? Varsa, buralar ile ilikilerin boyutlar neler?

2) Trklk Krtlk ve Alevi Snni Kimlikleri Tm Snniler Trk mdr? Trklerin ait olduklar airetler var m? Varsa bunlar neler? Krte konuan Snniler var m? Varsa, Krte konuan Snniler hangi dili (Kurmanc Krmanc/Zazaca) konuuyorlar? Hangi airete mensuplar? Nerelerde yayorlar? Trk Alevi var m? Varsa nerelerde yayorlar ve airetleri hangileri?

3) Alevileen Snniler ve Snnileen Aleviler Alevileme ve Snnilemelere neden olan etmenler nelerdir? Alevileenler kimler? Neden ve nasl Aleviletiler? Alevileenler iersisindeler? Snnileenler kimler? Neden ve nasl Snniletiler? Snnileenler genellikle nerelerde yayorlar ve (varsa) hangi airet ierisindeler? Alevileenler hakknda genel dnceler neler? Snnileenler hakknda genel dnceler neler? genellikle nerelerde yayorlar ve hangi airet

4) Alevileenlerin ve Snnileenlerin Geriye Dnk Dnceleri ve Mevcut Anlam Haritalar. Alevileenlerin geriye dnk dnceleri. Snnileenlerin geriye dnk dnceleri.

5) Ermenilik ve Alevi Snni / Trk Krt Kimlikleri Arasnda likiler I. Dnya Savandan sonra kalan Ermeniler, genel olarak, Aleviletiler mi? Yoksa, Snniletiler mi? slamlaan Ermeniler, slam resmi kimlik (Snnilik) olarak m algladlar yoksa Alevilik olarak m kabul ettiler? Alevileen ya da Snnileen Ermeniler, genellikle nerelerde yayorlar? Snnileen Ermeniler var m? Varsa nasl Snniletiler? Snnileen Ermeniler hangi isimleri aldlar? Ne ilerle uratlar? Alevileen ya da Snnileen Ermenilerin Airet kimlikleri var m?

6) Etno Kltrel Kimlikler ve Harita Bilgileri Snni Trk - Alevi Trk Krt (Kurmanc Krmanc/Zaza)

Krt (Kurmanc Krmanc/Zaza) -

Pertek, merkezli olmak zere tam olarak yerletir. Alevi Snni yurttalarn en fazla i ie getikleri yerler nereler?

II. Sosyal Yaam, Baz Toplumsal Kurumlar ve Dinsel likiler 3) Kirvelik

Alevi Snni yurttalarn yaad tm yerlerde kirvelik uygulamas var m? Eer yoksa, uygulamann olduu yerler nereler?

Alevi Snni yurttalar arasnda kirvelik ba balanrken uygulanan riteller neler?

Alevi Dede ya da Snni mam bu ritellerde hazr bulunur mu? Dua okunur mu? Okunursa kim, hangi duay okur? Kurban kesilir mi? Kurban kim keser? Kurban iin gidilen herhangi bir kutsal mekan var m? Gidilen kutsal mekann belirli bir zellii var m?

Kutsal mekan, trbe ya da ziyaret midir? Alevi Snni topluluklar arasnda kirvelik uygulamas ne zamandan beri var?

Bu ban, taraflara ykledii sorumluluklar neler?

4) Kutsal Meknlar ve Uygulamalar Alevi Snni yurttalarn ortak kullandklar kutsal meknlar var m? Varsa, bunlar hangileri? Alevi Snni yurttalarn ortak kullandklar kutsal meknlar, ilk olarak, hangi toplulua ait olduu dnlyor? Ya da bu meknlar esasen sahiplenenler kimler? Kar tarafn da kutsal mekna gsterdii ilgiyi nasl yorumluyorlar? Sadece ya da ounlukla Snni yurttalarn rabet ettikleri herhangi bir kutsal mekn var m?

Snni yurttalarn genellikle tercih ettikleri kutsal meknlar trbeler mi? Eer byle ise, Alevi yurttalarn genelinin ilgi gsterdii ziyaretler iin dnceleri neler?

Alevi ve Snni yurttalarn bu meknlardaki uygulamalar arasnda, benzerlik ve farkllklar neler?

Snni yurttalarn, bu meknlardaki ritelleri neler? Kurban kesilirken ya da mezar banda hangi dualar okunur?

Snni yurttalarn yaadklar kylerde doa eksenli klt eleri ya da kltik meknlar var m? Varsa, buralarda uygulanan riteller var m? Varsa, bunlar neler? Bu uygulamalarn, Alevi yurttalarnkiler ile karlatrlmas.

Bu klt eleri ile ilgili sylenceler var m? Varsa, bunlarn genel Alevi ounluk ierisindekiler ile benzerlik ve farkllklar neler?

1970lere dek (Alevi Snni kimlikleri siyasal kamplamalara temel olmadan nce) Snni yurttalar Aleviler ile ilgili (gndelik yaama dair sorunlarda), Alevilerin kendi kurumlarna (Cem Cemaat) bavuruyorlar myd?

Bu tr vakalara rnekler var m? Pertekten ya da Elazdan gelen ticaret sahipleri Alevilerin evlerinde kalyorlar myd? Bu ve benzeri ilikileri rnekleyecek olaylar var m?

5) Doum Snnet Evlilik - lm Doum: Snni yurttalarda, doum esnasnda veya hemen sonrasnda uygulanan riteller neler?

Doum: Bu srete okunan dualar var m? Kurban kesilir mi? Doum: Hangi isimler verilir? sim verme srasnda uygulanan riteller var m?

Doum:

Tm

bu

uygulamalar

Alevi

yurttalarnkiler

ile

karlatrldnda ortaya kan benzerlik ve farkllklar var m? Snnet: Alevi Snni yurttalar arasnda, uygulanan snnet ritellerinde belirgin farkllklar var m? Snnet: Snnet ritellerinde kirvenin yeri nedir? Nelerle ykmldr? Evlilik: Alevi Snni yurttalarn kz alma kz verme konusundaki genel tutumlar neler? Evlilik: Snni yurttalar arasnda Alevilerden alnan kz iin

Mslmanlatrma ritelleri var m? Evlilik: Alevi Snni evliliklerinde mam Nikh ya da Dede Nikh yaplyor mu? kisi birlikte mi yaplyor? Yoksa erkek tarafnn dini aidiyetine gre mi bir tercih yaplyor? Evlilik: mam Nikh ile Dede Nikh arasndaki benzerlik ve farkllklar neler? lm: lm ritellerindeki benzerlik ve farkllklar neler? lm: lye ilikin riteller neler? Bu ritellerin sembolik anlamlar neler? Alevi Dede Snni mam; herhangi birisinin yokluunda, bu gei ritlerinde, uygulamalarn ynlendiricisi olarak, yerine geme ve getii yerin gereklerini yerine getirme gibi uygulamalar var m?

Alevilerde Snnilere gre, din ilerini bilen daha az mdr? Bu durumda, Alevi ounluk Snni mamlara bavurmaktadr?

Bavurulan kii, yakn kyl ise durum daha m normal alglanmaktadr?

6) Oru (Ramazan ve 12 mamlar) ve Bayramlar (eker ve Kurban) Alevi ounluk ierisindeki Snniler, Ramazan aynn gerekleri konusunda herhangi bir sknt ekiyorlar m? 12 mamlar geldiinde, Snni ounluk ierisinde yaayan Alevilerin genel skntlarna kyasla, karlalan durumlar var m? Varsa, neler? Snni yurttalar arasnda bu uygulamalara (12 mamlar ve Hzr Orucu) katlanlar var m? Bayram srelerinde ortaklalan uygulamalar var m? Birlikte gidilen ziyaretler var m? eker Bayramnda neler yaplr? Alevi yurttalarn katlmcs olduklar uygulamalar var m? Kurban Bayramnda neler yaplr? Arafene nedir? Bahar balangcnda ne gibi trenler yaplr?

7) Snni Ocaklar Ocaklarn isimleri var m? Genellikle hangi alanlarda uzmanlamlar? Ocak sisteminde el verme, kan ba zerinden mi oluyor? Snni Ocakzadelerin Alevi Ocaklar ile olan ilikileri neler? Evlilik, kirvelik gibi ilikiler var m?

Snni yurttalarn yakn evrelerindeki Alevi Ocaklara olan ilgileri ne derecede? Ekseriyetle hangileri tercih ediliyor?

Alevi Ocaklarn, Peygamber soyu ile olan kan-bana dayal ilikilerinin Snni yurttalarda ki dnsel ve davransal etkileri neler? Snni ocaklarn bu konudaki dnceleri neler?

8) Snni Babalar, Kadiriler (Tarikatlar) ve Cenknameler Cenknameler her evde bulunur muydu? Genellikle hangi dilde yazl olurlard? El yazmalar m yoksa baslm eserler mi rabet grrd? El yazmalarnn kkenleri hakknda ne gibi bilgiler var? rnein, Tuncelide mi yazlm yoksa dardan m gelmi? Yerel halktan kimler okurdu? Babalar geldiklerinde nasl okunurdu? Kimler davet edilirdi? Okunuu srasnda yaplan uygulamalar var myd? Kadn erkek birlikte katlrlar myd? Cenkname okunduunda cemaatin genel ruh hali ve davranlarnda ne gibi deiiklikler olurdu? Bu trenlere Alevi yurttalar da katlyorlar m? Ya da Cenknamelerin okunmas iin Snni ileri gelenlerinden veya Babalardan istekleri oluyor muydu? Ziyaretghlarda Cenknameler cemaat halinde okunur muydu?

Ramazan aynda veya Kurban eker bayramlarnda Cenknameler okunur muydu?

Snni yurttalar arasnda yaygn olan tarikatlar hangileri? Bunlarn tarihsel gemilerine dair bilgiler var m?

Dardan gelen Babalar topluluk ierisinde kaldklar sre boyunca ne gibi iler yaparlard? Genellikle ne kadar kalrlard?

Babalarla birlikte Analar da gelir miydi? Onun da benzer kutsal zellikleri var myd?

Kiiye, hayvanlara ya da tarlalara muska yazarlar myd? Saaltc nitelikte yazlar yazarlar myd? Bu gibi faaliyetleri varsa bunlardan Alevi yurttalar da faydalanmak isterler miydi?

Hzr gsterme nasl oluyordu? Zikir trenleri ne zamanlar yaplrd? Nerelerde yaplrd? Ayrntl bir tasviri alnabilir mi?

Trenler esnasnda, Alevilerde olduu ekilde kutsal emanetler ya da objeler kullanlr myd?

Gnmzde de zikir trenleri yaplyor mu? Babalar geli gidilerini devam ettiriyorlar m?

Babalarn ve Dedelerin bir araya gelerek sohbetler ettikleri, birbirlerini imtihana tabi tuttuklar ve karlkl keramet gsterdikleri rnek olaylar var m?

Babalar genellikle hangi tarikattan olurlard? Tarikat hakknda genel bilgiler neler?

9) nyarglar Alevi Snni veya Snni Alevi yurttalar arasnda karlkl olarak geleneksel tanmlamalar nelerdir? Bu tutum ve davranlar, deien tarihsel srete nasl biim almlardr. Kuzey Tuncelideki tek kimliin (Alevilik), Snnilie kar tutumlar. Bu tutumlarn, hkim kimliin ierisinde tekilerine kar gelitirilen tutumlar ile mukayesesi

III. Tarihsel Sreler 1) 1938 ve 1970e Kadar Olan Dnem 1938de, isyan srasnda ve sonrasnda yaananlarda Alevi Snni kimliklerinin belirleyici bir rol oldu mu? Boaltlan blgelere Snni kkenli yurttalar yerletirilmek istendi mi? Bakaca, iskan politikas uyguland m? Aleviler ile birlikte Tunceliden srgn edilen Snni kyler oldu mu? Olduysa nerelere gnderildiler? Bugn halihazrda devam eden ilikiler var m? Demokrat Parti dneminde Snnilerin genel eilimleri nasl etkilendi? Etkilenmelerdeki asli etmenler nelerdi?

2) 1970li Yllar (Siyasallaan ve Kamplaan Kimlikler) Snni yurttalarn taraf olma sreci nasl iledi? Alevi yurttalar herhangi bir kimlik sylemi olmadan sola kayarken, Snni yurttalar solun kartnda konumlanmaya iten faktrler neler oldu?

Snni

yurttalarn

sada

konumlanmalarn

salayacak

bilinli

mdahaleler oldu mu? Mara ve orum gibi olaylarn etkileri neler oldu? Blgede, kltrel farkllklara dayal bir kamplamann nn aacak kontra eylemleri (faili mehul lmler ya da eitli provokasyonlar) yaand m? Alevi Snni kyler/yurttalar arasnda kitlesel olaylar yaand m? Yaand ise bu olaylarn boyutlar neler oldu? Snni yurttalar dardan destek aldlar m? Destein boyutlar neler oldu? Dardan gelen bu destek, sylem boyutu ile, nasl bir biim ald? Snni yurttalar hangi siyasi yaplar dolaym ile rgtlendiler? Bu siyasi yaplarn sylemleri nelerdi? Gndelik yaamda i ie gemi ilikiler bu srete nasl etkilendi? Kirvelik kurumu nasl etkilendi? Evlilikler nasl etkilendi? Snni yurttalar, Alevi yurttalar ile ilgili meselelerinde (toprak, su vb.), mevcut devlet desteini kullandlar m? Kullandlarsa, Alevi yurttalarn gelitirdikleri savunma stratejileri neler oldu? 3) 1980 Sonras Sre, 1990l Yllar ve Bugn Snni kylerin koruculamas hangi yllarda balad? Nerelerde var? Koruculaan Alevi ky var m? Varsa, nerelerde var? Gndelik yaam ierisinde i ie geen kurumlar ve ilikiler bu srete nasl etkilendiler?

1970lerde yaanan taraflama, daha da arlam boyutlar ile tekrardan yaand. Bu durumda, Snni yurttalar Aleviler ile olan meselelerinde devleti ve onun imkanlarn kullandlar m?

imdiki durum nasl? Alevi ve Snni yurttalarn geriye dnk dnceleri neler?

Snni yurttalarn, kamusal alan zorlayan ve hzla siyasallaan Alevilik ile zellikle Krtlk kimlikleri karsndaki tutum ve dnceleri neler?

IV. Snni G 1) G Tunceli genelinde Snni yurttalarn da ierisinde olduu genel g hareketlilii hangi yllarda yaand? zellikle Snni yurttalarn gne neden olan yllar hangileriydi ve bu yllarda yaananlar nelerdi? Snni yurttalarn, yurt iindeki glerinin hedefleri nereler oldu? Neden tercih edildi? 1990l yllarda yaanan zorla g srecinde, blge ile birlikte Snni yurttalarn da yaadklar maduriyetler neler oldu? Elaza ve dier yerlere yaanan (Snni yurttalarn) glerde devlet, lojman, ev, arsa, i gibi imkanlar ne derece salad? Devlet, toplu glerde, toplu iskan projeleri gndeme getirdi mi? Boaltlan yerlere geri dnler yaanyor mu?

V. Pertek

1) Alevileen Pertek - Pertek ile merkezinde her zaman Snni nfus fazla myd? Byle idiyse, Snni nfus esasen ne zaman azalmaya balad? Keban Barajnn ina edilii, Pertek Elaz ilikisini deitirdi mi? Pertekin Snni bir merkez olmaktan uzaklamasnn bu olguyla bir ilikisi var m? Snni G, Pertek ve kylerinde ne derecede hissedildi? Sonular neler oldu? - Pertekte, Belediye seimlerinin ilk kez Alevi yurttalarn kazanm olmas, Pertekin Alevilemesine ya da aka bir tabirle Alevi yurttalarn sosyalekonomik yaantda artan arlklarnn pay olduu dnlebilir mi? Belediye seimlerinde neler yaand? Rekabet oldu mu? Pertek esnafnn Alevi Snni dalm nasl? Resmi kurumlarda Alevi Snni dalm nasl?

Ek 2 Harita

KAYNAKA

Aar, mer Kemal. 1940. Tunceli Dersim Corafyas, stanbul: Trkiye Basmevi. Akbaba, Ahmet Hamdi. 2002. emigezek ve Kylerindeki Alevi Vatandalarmzn Dini Yaay, Sakarya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Temel slam Bilimleri Kelam Anabilim Dal, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. Akgl, Suat. 1990. Tunceli / Dersim syan (1937 1938), Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits, Ankara. Aksoy, Bilal. 1985. Tarihsel Deiim Srecinde Tunceli Tun andan Cumhuriyete Dek, Ankara: Yorum Yaynclk. Aksoy, Grdal. 2000. Mithradan Bava Duzgna: Dersimde Antik Dnem nanlarn Sreklilii zerine, Munzur, Say: 2, s. 22 67. Aksoy, Grdal. 2001. Dersim deolojisi: Asi Bir Tarihin Dinsel Arka Plan, Munzur, Say: 6, s. 3 47. Aksoy, Grdal. 2006. Dersim Alevi Krt Mitolojisi Raa Haqda Dinsel Figrler, stanbul: Komal Basm Yaym. Arcan, Tunca. 2007. Kemalizm, Seklarizasyon Sreci ve Msr rnei, Krkbudak Anadolu Halk nanlar Aratrmalar, Say No: 9, s. 38 67. Aan, Muhammet Beir. 1989. Elaz Tunceli Bingl llerinde Trk skn (XI. XIV. Yzyl), Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler enstits Tarih Anabilim Dal Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. Atay, Tayfun. 1996. Batda Bir Nak Cemaati eyh Nazm Kbrsi rnei, stanbul: letiim Yaynlar.

Atay, Tayfun. 2000. Kavramlar Kargaas Bilimdallar atmas Dnyada ve Trkiyede Sosyal erikli Antropolojiyi Adlandrma Sorunu,

Folklor/Edebiyat, Cilt: VI, Say No: 22, s. 135 161 Atay, Tayfun. 2004. Din Hayattan kar Antropolojik Denemeler, stanbul: letiim Yaynlar. Atay, Tayfun. 2005. Gl ve nsan Beyehir Gl evresinde Doa Kltr likisi zerine Antropolojik Bir nceleme, Ankara: Kalan Yaynlar. Avar, Sdka. 2004. Da ieklerim, Ankara: retmen Dnyas Yaynlar. Aydn, Suavi ve Emirolu Kudret. 2003. Antropoloji Szl, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Aydn, Suavi. 1998. Kimlik Sorunu, Ulusallk ve Trk Kimlii, Ankara: teki Yaynevi. Aydn, Erdoan. Trkler Nasl Mslmanlat?, www.turandursun.com. Aydn, Ayhan. 2006. Nusayri nan ve Toplum nderlerinden Nasrettin Eskiocak ile Sylei, Krkbudak Anadolu Halk nanlar Aratrmalar, Say: 8, s. 24 48. Ayta, Kahraman. 2002. Halk Anlatmlarna Gre Dersim, Ankara: Kalan Yaynlar. Bahadr, brahim. 2001. mmetten Millete Trk Ulusunun nas (1860 1945), Ankara: Kalan Yaynlar. Bayrak, Mehmet. 1997. Alevilik ve Krtler, Wuppertal: Z GE Yaynlar. Binnaz, Toprak. 1991. Surviving Modernization: Islam as Communal Means of Adaptation, Il Politico, s. 147 161.

Bruniessen, Martin Van. 1991. Aa, eyh ve Devlet, Ankara: Z GE Yaynlar. Bruniessen, Martin Van. 1992. Krdistan zerine Yazlar, stanbul: letiim Yaynlar. Bruniessen, Martin Van. 2004. Trklk Krtlk Alevilik Etnik ve Dinsel Kimlik Mcadeleleri, stanbul: letiim Yaynlar. Bulut, Faik. 1992. Dersim Raporlar, stanbul: Evrensel Basm Yayn. Bulut, Faik. 2002. Krt Dilinin Tarihesi, stanbul: Berfin Yaynlar. Cengiz, Daimi. 2000. Corafya, Toprak ve nan Balamnda Dersim Halk Kltrnn Etkileri, Munzur, Say: 4, s. 60 65. Cengiz, Yusuf. (Tarihsiz). Her Ynyle Tunceli, zmir: Kuzcu Matbaas. Comerd, Munzur. 1996. Dersim nancnda Hayvanlar Tanrs, Ware, Amor: 10, s. 126 - 139. Comerd, Munzur. 1997. Dersim nancnda Duzgn, Ware, Amor: 11, s. 84 104. Comerd, Munzur. 1998. Dersim nancnda Hzr , Ware, Amor: 12, s. 113 - 125. em, Munzur. 1999. Dersimde Alevilik, stanbul: Peri Yaynlar. akmak, Hseyin. 2002. Dersim ve Efsaneler I, Munzur, Say: 12, s. 32 39. akmak, Hseyin. 2003. Dersim ve Efsaneler II, Munzur, Say: 13, s. 21 - 24.

Darkot, Besim. 1943. Tunceli zerine Corafi Grler, nc niversite Haftas (Elaz), stanbul. Dalkesen, Nilgn. 2005. 15 ve 16. Yzyllarda Safevi Propagandalarnn Anadolunun Dini ve Sosyal Hayatndaki Etkileri; Alevi Kzlba Kimliinin Oluumu, Krkbudak Anadolu Halk nanlar Aratrmalar, Say: 1, s. 20 49. Dank, Erturul. 1990. Ko ve At eklindeki Tunceli Mezartalar, Ankara: Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar. Dank, Erturul. 1996. Dersim (Tunceli) Bibliyografyas, Ankara: Kebike Yaynlar. Dank, Erturul. 1998. Dersim Alevi Krt ve Zaza Efsanelerine Analitik Bir Yaklam, Folklor/Edebiyat, Say 15, s. 127 142. Dank, Erturul. 2006. teki Tanrlar Alevi Bektai Mitolojisi, Ankara: mge Kitabevi Yaynlar. Dersimi, M. Nuri. 1992. Dersim ve Krt Milli Mcadelesine Dair Hatratm, Ankara: z Ge Yaynlar. Doruel, Fulya. 2006. Etnisite, Kimlik ve Yaam Stratejileri: Nusayri Alevilerine Bir Bak, Krkbudak Anadolu Halk nanlar Aratrmalar, Say: 8, s. 5 24. Dursun, Turan. 1990. Trkler steseler de Mslman Olamazlar Kurann Tanrsnn Irkl, 2000e Doru, Yl: 4 Say : 5, s. 22 24. Eliade, Mircae. 1993. Mitlerin zellikleri, ev. Sema Rifat, stanbul: Simavi Yaynlar.

Engels, Frederich. 1990. Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni, ev. Kenan Somer, Ankara: Sol Yaynlar. Er, Tlin. 2005. Elazdaki Halk Hekimliinde Ocak Anlay ve Buna Bal nanlar ve Uygulamalar, Frat niversitesi Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dal Dinler Tarihi Bilim Dal: Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. Erdoan, Serkan. 2004. Yerli ve Yabanc Kaynaklara Gre Dersim ve evresindeki Arkeolojik Aratrmalar I, Ankara: Kalan Yaynlar. Erdoan, Serkan. 2005. Yerli ve Yabanc Kaynaklara Gre Dersim ve evresindeki Arkeolojik Aratrmalar II, Ankara: Kalan Yaynlar. Eriksen, Thomas Hylland. 2002. Etnisite ve Milliyetilik Antropolojik Bir Bak, ev. Ekin Uakl, stanbul: Avesta Basn Yayn. Erin, Srr. 1953. Dou Anadolu Corafyas, stanbul: CE Yaynlar. Gezik, Erdal. 2004. Dinsel, Etnik ve Politik Sorunlar Balamnda - Alevi Krtler, Ankara: Kalan Yaynlar. Gle, Nilfer. 1997. Secularism and slamism in Turkey: The Making of Elites and Counter-Elites, The Middle East Journal, Vol. 51, No 1. Glpnarl, Abdulbaki. 1990. Vilayetname Menakb- Hnkar Hac Bekta-i Veli, stanbul. Grg, Zeki. 2004. Yazl ve Szl Anlatmlarda Seyyid Mahmud Hayrani, Ankara: Kalan Yaynlar. Gnel, Nemci. 1999. Dersim syan (1937), stanbul niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Anabilim Dal, Yaymlanmam Doktora Tezi, stanbul.

Gner, Blent. 2000. emigezek le Merkezinde (Tunceli) Nfus, Yerleme ve Ekonomik Faaliyetler, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Corafya Anabilim Dal Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. Gltekin, Ahmet Kerim. 2004. Tuncelide Kutsal Mekn Klt, Ankara: Kalan Yaynlar. Gltekin, Ahmet Kerim. 2005a. Beyehir Gl Havzasndan Tunceli Dalarna nsan Toplumsallnn zdm Olarak Sylenceler zerine Bir Deneme, Krkbudak Anadolu Halk nanlar Aratrmalar, Say: 1, s. 75 88. Gltekin, Ahmet Kerim. 2005b. Fakirlikten Sultanla: Anadolu slam Heterodoksisinin Geliim Srecinde Bir Gei Dnemi Sylencesi, Krkbudak Anadolu Halk nanlar Aratrmalar, Say: 2, s. 67 79. Gltekin, Ahmet Kerim. 2006. ah Delil Berhican Tunceli (Dersim) Aleviliinin Eksik Paralar zerine Ksa Notlar, Krkbudak Anadolu Halk nanlar Aratrmalar, Say: 7, s. 87 108. Gven, Bozkurt. 1996. nsan ve Kltr, stanbul: Remzi Kitabevi. Hall, Reat. 1972. Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar (1923 1938), Ankara. Hezarfen, Ahmet. 2003. Osmanl Belgelerinde Dersim Tarihi, stanbul: Etik Yaynlar. TKP(ML)den Maoist Komnist Partisine Bu Tarih Bizim, 2003. stanbul: Kardelen Yaymclk. deoloji: Yaymclk. Marksizm Leninizm Maoizm, 2004. stanbul: Kardelen

Jandarma Genel Komutanl Raporu (JUK). 1998. Dersim, Ankara: Kaynak Yaynlar. Kara, Bnyamin. 2000. Tuncelide Trk Dnemi Mimari Eserleri, Trkiye Cumhuriyeti Van Yznc Yl niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Arkeoloji ve Sanat Tarihi Anabilim Dal, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. Karakaya Stump, Ayfer. 2006. Sinemilliler: Bir Alevi Oca ve Aireti, Krkbudak Anadolu Halk nanlar Aratrmalar, Say 6 (Bahar 2006), s. 19 59. Kaya, Ali. 1995. Tunceli Kltr, stanbul: Aydnlar Matbaas. Kaya, Ali. 2002. Balangcndan Gnmze Dersim Tarihi, stanbul: Can Yaynlar. Keskin, Mustafa. 2000. Tokat Yresindeki Snn ve Alev Topluluklarnda Halk Dindarlnn Bir Boyutunu Oluturan Ziyaret nan ve Uygulamalarndaki Benzer ve Farkllklar, Frat niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Say:5, 209227. Korkmaz, Esat. 2003. Ansiklopedik Alevilik Bektailik Terimleri Szl, Ankara: Kaynak Yaynlar. Kkten, . Kl. 1971. Keban Projesi 1969 almalar, Ankara: ODT Keban Projesi Yaynlar. Kudat, Aye. 2004. Kirvelik Sanal Akrabaln Dn ve Bugn Ankara: topya Yaynevi. Kutlu, M. Muhtar. 1987. avakl Trkmenlerde Ger Hayvanclk, Ankara: Sevin Matbaas.

Munzurolu, Doan. 2004. Toplumsal Yap ve nan Balamnda Dersim Alevilii, Ankara: Kalan Yaynlar. Munzurolu, Doan. 2005. Anadolu Alevilerinin Yol Klavuzu Saylan Buyruk zerine, Munzur, Say No: 23/24, s. 54 69. Necatigil, Behet. 1969. 100 Soruda Mitologya, stanbul: Gerek Yaynevi. Nikitin, Bazil. 1986. Krtler, (?): zgrlk Yolu yaynlar. Ocak, Ahmet Yaar. 1997. Kltr Tarihi Kayna Olarak

Menakbnameler, Ankara: Trk Tarih Kurumu. Ocak, Ahmet Yaar. 2000. Babailer syan Aleviliin Tarihsel Altyaps Yahut Anadoluda slam Trk Heteredoksisinin Teekkl, stanbul: Dergh Yaynlar. Ocak, Ahmet Yaar. 2002. Trkiyede Tarihin Saptrlmas Srecinde Trk Sufiliine Baklar, stanbul: letiim Yaynlar. Okan, Murat. 2004. Trkiyede Alevilik, Ankara: mge Kitabevi Yaymlar. Olcaytu, brahim. 2000. Folklor Defterleri I (1907 1945), Ankara: Kalan Yaynlar. Olcaytu, brahim. 2001. Folklor Defterleri II (1907 1945), Ankara: Kalan Yaynlar. Oruolu, Muzaffer. 2003. Filozof, stanbul: Babek Yayn. nal, Sami. 2006. Harbiyeden Dersime Tugeneral Ziya Yergkn Anlar, stanbul: Remzi Kitabevi. rmeci, Ozan. 2007. Siyasal slam, www.turkpolitika.com rnek, Sedat Veyis. 1971. Etnoloji Szl, Ankara: Ankara niversitesi Basmevi.

rnek, Sedat Veyis. 1995. 100 Soruda lkellerde Din, By, Sanat, Efsane, stanbul: Gerek Yaynevi. zbek, Metin. 2000. Dnden Bugne nsan, Ankara: mge Kitabevi. zcan, Mesut. 1992. Dersim (Zaza) Ataszleri, stanbul: Kalan Yaynlar. zgr, Can Alaatin, 1994. Tarih ve Kltryle Pilvenk Aireti, Frat niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm, Yaymlanmam Lisans Tezi. ztrk, Hdr. 1972. Tuncelide Alevilik zerine Sosyolojik Bir Deneme, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Sosyoloji Blm, Yaymlanmam Bitirme Tezi. ztrk, Hdr. 1984. Tarihimizde Tunceli ve Ermeni Mezalimi, Ankara: Trk Kltrn Aratrma Enstits. Pamuku, Ebubekir. 1992. Dersim Zaza Ayaklanmasnn Tarihsel Kkenleri, stanbul: Yn Yaynclk. PSAKD (Pir Sultan Abdal Kltr Dernei). 2005. Alevi Olmak Alevilerin Dilinden Ayrmclk Hikyeleri, Ankara: zdoan Matbaa Yayn. Pulur, U. 1996. Zazaki Krmancki Dmlki, stanbul: Kora Yayn. Salman, Meral. 2006. Mze Duvarlarna Smayan Dergh: Alevi Bektai Kimliinin Kurulu Srecinde Hac Bektai Veli Anma Trenleri, Ankara: Kalan Yaynlar. Saraolu, Hseyin. 1956. Dou Anadolu Trkiye Corafyas zerine Etdler, stanbul: Maarif Basmevi. Sertel, Ergin. 2006. Toplumsal Olgu Olarak Nusayrilik, Krkbudak Anadolu Halk nanlar Aratrmalar, Say: 8, s. 48 61.

Sevim, Yelda. 2000. Terr Nedeniyle Elaza G Edenlerin Sorunlar zerine Sosyolojik Bir Aratrma, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Sosyoloji Anabilim Dal Yaymlanmam Doktora Tezi. Sevgen, Nazmi. 1982. Dou ve Gneydou Anadolu Krt Beylikleri Osmanl Belgeleri ile Krt Trkleri Tarihi, Ankara: Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar. Sevgen, Nazmi. 1999. Zazalar ve Kzlbalar Corafya-Tarih-HukukFolklor-Teogoni, Ankara: Kalan Yaynlar. Sykes, Mark. 1915. The Caliphs Last Haritage, London. ahbazyan, Agop. 2002. Krt Ermeni Tarihi, Ankara: Kalan Yaynlar. ahhseyinolu, H. Nedim. 2005. Yakn Tarihimizde Kitlesel Katliamlar, Ankara: Paragraf Yaynevi. enel, Aleddin. 1985. lkel Topluluktan Uygar Topluma Gei Aamasnda Ekonomik Toplumsal Dnsel Yaplarn Etkileimi, Ankara: Birey ve Toplum Yaynlar. Teker, Mehmet. 2006. Krt Tarihinde Hormek (Alhas) Aireti, Ankara: Kalan Yaynlar. Tankut, Hasan Reit. 2000. Zazalar zerine Sosyolojik Tetkikler, Ankara: Kalan Yaynlar. Timurolu, Vecihi. 2004. Alevilik Bektailik iilik Kzlbalk, Ankara: Kalan Yaynlar. Topal, Mehmet. 1997. Atatrk Elazda, Elaz: Elaz Eitim Sanat Kltr Hizmet Aratrma ve Tantma Vakf Yaynlar. Tori (Temmuz 1994), Zazalarn Krtl, Newroz.

Tunceli l evre Durum Raporu. 2005. Tunceli Valilii l evre ve Orman Mdrl. Tunceli l Yll. 1973. Trk Dil Kurumu Trke Szlk (TDK). 1983. Ulu, Nait Hakk. 1939. Tunceli Medeniyete Alyor, stanbul: Cumhuriyet Matbaas. Ulu, Nait Hakk. 2001. Derebeyi ve Dersim, Ankara: Kalan Yaynlar. lk, M. Fethi. 2001. Anlarla Tunceli, Ankara: 4Renk Yayn. nal, M. Ali. 1999. XVI. Yzylda emigezek Sanca, Ankara: Trk Tarih Kurumu. Yaman, Ali. 2004. Anadolu Aleviliinde Ocak Sistemi ve Dedelik Kurumu, stanbul: Karaca Ahmet Sultan Dernei Yaynlar. Yavuz, Emrah. 2005. Harput Halk Kltrnde Ziyaret ve Ziyaret Yerleri Etrafnda Oluan nan ve Uygulamalar, Elaz: Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dal Din Sosyolojisi Bilim Dal Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. Yazar, Nihat. 1990. 93 Moskof Harbi ve Bamza Gelenler, stanbul. Yldrm, Erdal. 2003. emigezek ve Pertek Yrelerinde Yaayan avak Trkmenlerinde Dini ve Sosyal Hayat, Elaz: Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dal Din Sosyolojisi Bilim Dal, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. Ylmazelik, brahim. 1998. XIX. Yzyln kinci Yarsnda Dersim Sanca dari, ktisadi ve Sosyal Yap, Elaz: a Ofset Matbaaclk.

Yolga, M. Zlf. 1994. Dersim (Tunceli) Tarihi, Ankara: Trk Halk Kltrn Aratrma ve Tantma Vakf Yaynlar. Zrh, Besim Can. 2005. Avro Aleviler: Ziyareti ilikten Ulustesi Cemaate, Krkbudak Anadolu Halk nanlar Aratrmalar, Say: 2, s. 31 59. Zrh, Besim Can. 2006. Avrupa Alevi Birlikleri Konfederasyonu Bakan Turgut ker ile Grme, Krkbudak Anadolu Halk nanlar Aratrmalar, Say: 5, s. 51 72. Zubritski, Y., Mitropolski, Kerov, V. 1971. lkel Toplum Kleci Toplum Feodal Toplum, ev. Sevim Belli, Ankara: Sol Yaynlar. http://webarsiv.hurriyet.com.tr/1998/06/04/47520.asp http://f28.parsimony.net/forum68141/messages/2288.htm

ZET

Bu alma, Tuncelide Alevi-Krt bir ounluk nfus ierisinde yaayan aznlk Snni topluluklar zerine bir etnolojik incelemedir. alma, Tuncelinin Pertek ilesi ile Tunceliden g etmi Snnilerin youn olarak yaad Elazn Tunceliye komu kesimlerinde yrtlm olan 9 aylk bir antropolojik alan aratrmasna dayanmaktadr. alma bir yandan Alevi ounlukla meskn bir evrede bu Snni topluluklar tarafndan hissedilen tekilik hali, te yandan ise onlarn dinsel-ulusal temelde Trkiye toplumunun btn ile kimliksel anlamda zdeleen doas zerine odaklamaktadr. Ayn zamanda sz konusu Snni topluluklar tarafndan bu fazlasyla yabanc ortamda varolma yolunda gelitirilen stratejiler ile kendilerini evreleyen toplulukla ilikileri zerinde de durulmaktadr. Tm bunlar karlatrmal analiz erevesinde ve kimlik politikas ve kimliin siyasallamas gibi nosyonlara ilerlik kazandrlarak yaplmtr.

ABSTRACT

This study is an ethnological investigation of the Sunni minority communities living within the Kurdish-Alevi dominated Tunceli province in Southeastern Turkey. The study based on a nine-month anthropological fieldwork conducted particularly in Pertek district of Tunceli and the adjacent areas of Elaz province, a migrant Sunni population which originated from Tunceli, has been living for decades. The study is particularly focused on the sense of otherness felt by the Sunni communities within the majority Alevi environment on the one hand, and the identical nature of their religious identity with wider Turkish society on religionational base on the other. It also delves with the strategies developed by these Sunni groups for existence in this largely alien environment with respect to identity and also their relations with other communities around. In doing this, a comparative analysis has been pursued and such notions as identity politics and the politicization of cultural identity have been applied.