-1-

T.C. FIRAT NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS FELSEFE ve DN BLMLER ANABLM DALI SLAM FELSEFES BLM DALI

BN TEYMYYENN FLOZOFLARA YNELTT ELETRLER

(Yksek Lisans Tezi)

DANIMAN: Yrd. Do. Dr. smail ERDOAN

HAZIRLAYAN: Safinur ECER

ELAZI-2005

-2-

T.C. FIRAT NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS FELSEFE ve DN BLMLER ANABLM DALI SLAM FELSEFES BLM DALI

BN TEYMYYENN FLOZOFLARA YNELTT ELETRLER

(Yksek Lisans Tezi)

Bu tez..//2005 tarihinde aadaki jri tarafndan oy birlii/oy okluu ile kabul edilmitir.

Danman: Yrd. Do. Dr. smail Erdoan

ye Yrd. Do. Dr. Cevdet Kl

ye Yrd. Do. Dr. Veli Atmaca

Yukardaki jri yelerinin imzalar tasdik olunur.

-3-

zet Yksek Lisans Tezi bn Teymiyyenin Filozoflara Ynelttii Eletiriler Safinur ECER T.C. FIRAT NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS FELSEFE ve DN BLMLER ANABLM DALI SLAM FELSEFES BLM DALI zgn ve eletirel yaklamlaryla bn Teymiyyenin slam dncesinde nemli bir yeri vardr. Eletirilerini yaparken gz nne ald temel l Kuran ve Snnet olan bn Teymiyye, bu kaynaklarn dna kan her hareketi sapkn bidatler olarak nitelemektedir.bn Teymiyye Vahdet-i Vcud, Kelam, Felsefe ve tm batl itikadlarla slamn aslndan uzaklatrld kanaatindedir. bn Teymiyyeye gre felsefeyi toptan kabul etmek de reddetmek de doru deildir. bn Teymiyye filozoflara ynelttii eletirilerin temelinde daima u hususlara dikkat eker: Filozoflar,tarih boyunca hibir konu zerinde ittifak etmediler, srekli ihtilaf ettiler. lahi dinlerin bozulmasnda nemli roller oynadlar. slamn znde meydana gelen sapmalarda onlar sorumludurlar. Filozoflarn kulland zihni ve felsefi delillere itibar etmeyen bn Teymiyye Kur-ann sadece itikadi hkmlere deil, bu hkmlerin akli delillerine de yer verdiini belirtir. Tevhid, sfatlar, peygamberlik, bilgi gibi konularda vahiy yol gsterir ve ipular verir. Biz bu almamzda bn Teymiyyenin filozoflara, zellikle Aristo ve onun takipileri Meai filozoflara ynelttii eletirileri ele alarak, yapt eletirilerinin altnda yer alan sebepleri belirtmeye alacaz. Anahtar Kelimeler: slam Felsefesi, filozof, din, nass aklclk

-4-

Abstract Masters Thesis bn Taymiyyah His Criticism To The Philosophers Safinur ECER T.C. UNIVERSTY OF FIRAT INSTITUTE OF SOCIAL SCIENCES MAIN SCIENCE BRANCH OF SCIENCES OF PHILOSOPHY AND RELIGION SCIENCE BRANCH OF ISLAMIC PHILOSOPHY

bn Taymiyyah has an important place in slamic thought with his original and cricital approaches. bn Taymiyyah, whose essential reference is Quran and Snnet when critisizing, evaluates the movements which are out of these sources as aberrant bidats. In his opinion, Vahdet-i vcud, kalam, philosopy and all superstitious beliefs take away Islam from its fundementals. He thinks that accepting or refusing the philosopy completely is not true. Our scholar always takes care about these issues in his reviews to philosophers. They never agreed on any topic throughout history, they continously had conflicts. They played important roles for dteorating the divine religions.They lead the deviations took place on the fundementals of Islam. bn Taymiyyah, who doesnt regard the mental and philosophic proofs used by the philosophers, indicates that Quran not only contains belief judgements but also has these judgements mental proofs. Vahiy guides the way and gives the hints about the subjects like tevhid, attributes, prophecy, knowledge. In this study, we will evaluate his reviews to the philosophers, specially Aristo and his followers Meai philosophers and try to indicate the reasons beneath his reviews. Key words: slamic Philosophy, Philosopher, Religion, Dogmatic Thinking

-5-

NDEKLER KISALTMALAR.III NSZ.IV

GR FLOZOFLARI ELETRME GELENE VE BN TEYMYYE

1. slam Felsefesine Yneltilen Eletiriler..1 2. bn Teymiyye ve Yaad Dnem.4

BRNC BLM BN TEYMYYENN ALLAHIN VARLII VE SIFATLARI HAKKINDA SLAM FLOZOFLARINI ELETRMES A. ALLAHIN VARLIINA MAN VE ALLAHIN VARLIININ DELLLER LE LGL ELETRLER...7

1. Allahn Varlna man.7 2. mkan Delili..10 3. Hareket Delili.13

B. ALLAHIN SIFATLARI LE LGL ELETRLER16

1. Birlik (Vahdaniyet)...18 2. Ezelilik-Ebedilik23

-6-

3. lim.25 4. rade ve Kudret..32

KNC BLM BN TEYMYYENN FLOZOFLARI ELETRD DER KONULAR A. BLGNN KAYNAI PROBLEM ve PEYGAMBERLK LE LGL ELETRLER.37

1. Akl-Nakil likisi..37 2. Bilginin Kayna44 3. Peygamberlik.47

B. ALEM ve RUH LE LGL ELETRLER 57

1. lemin Kdemi57 2. Ruh..60 3. Klliler Meselesi.62

NC BLM BN TEYMYYENN TASAVVUF FELSEFES HAKKINDAK ELETRLER

1.Tasavvuf Felsefesini Eletirmesi.66

-7-

2.Vahdet-i Vcudular Eletirmesi69

SONU 76 KAYNAKA79 ZGEM .............83

-8-

KISALTMALAR a.g.e. a.g.m. a.g.mad. a.mlf. A...F. Bs. Bk. ev. D..A. Haz. Kr. M. Nr. . s. say. s.s. TDV trc. trs. Yay. : Ad geen eser : Ad geen makale : Ad geen madde : Ayn mellif : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi : Bask : Baknz : eviren : Diyanet slam Ansiklopedisi : Hazrlayan : Karlatrnz : Miladi : Nereden : lm : Sayfa : Say : Sayfa says : Trkiye Diyanet Vakf : Tercme : Tarihsiz : Yaynlar

-9-

NSZ slam kltrne felsefenin girmesiyle birlikte, Mslmanlar felsefeye kar farkl tutumlar taknmlardr. Felsefeyi tamamen reddettii veya ksmen kabul ettii eklinde hakknda tartmalar bulunan bn Teymiyyenin felsefeye kar tutumu ve filozoflara ynelttii tenkitler felsefe asndan nemlidir. nk slam dnyasnda felsefi ve bilimsel gerilemenin sebeplerinden biri de hi phe yoktur ki bn Teymiyye gibi alimlerin eserlerinin slam fikir dnyasnda brakt etkiler olmutur. zellikle XIV. yzyldan sonra, slam toplumlarnda uyanan dini yeniden canlandrma hareketinde bn Teymiyye ilgi oda olmutur. bn Teymiyye, slam dnce tarihinde olduka ilgin bir bilimsel kiilie sahiptir. Onun ok ynl mcadeleci ilmi kiilii, keskin zekas, hazr cevapll her zaman ilgi ekmitir. Bilginimiz, Gazzlinin konuda tekfir ettii filozoflarn kfre dmelerine sebep olan konularn daha fazla olduunu syler. Bunlar arasnda Tevhid ve sfatlar meselesi, bilgi, peygamberlik gibi pek ok konunun bulunduunu belirtir. Aristoteles mantna reddiyeler yazan bn Teymiyye zellikle Farabi, bn Sina ve bn Rd gibi slam filozoflarn, Aristonun akirtleri olarak nitelendirmektedir. bn Teymiyyenin filozoflara ynelttii eletirileri konu edinen bu almamzda, ulaabildiimiz eserleri erevesinde dank bir ekilde bulunan aratrmamzla alakal grlerini bir araya getirmeye altk. Ayrca eletiriler ynelttii filozoflarn grlerine de yer vermeye gayret ettik. Aratrmamz giri ve ana blmden olumaktadr. Giri ksmnda filozoflar eletirme gelenei ve bu gelenek iinde bulunan bn Teymiyye ve yaad dnem hakknda bilgi vermeye altk. Birinci blmde bn Teymiyyenin Tanrnn varl ve sfatlar hakknda filozoflara ynelttii eletirilere; kinci blmde bilgi, peygamberlik, alem, ruh, hakkndaki

- 10 -

eletirilerine; nc blmde ise tasavvuf felsefesi ile ilgili eletirilerine yer verdik. Konunun seimi ve ilenmesinde beni ynlendiren ve gerekli kaynaklar elde etmemde yardmlarn esirgemeyen Sayn hocam Yrd. Do. Dr. smail Erdoan Beye, almamz zerine yapt deerlendirmeler iin Dr. Enver Demirpolat Beye, ktphanelerini hizmetimize sunan Yrd. Do. Dr. Sddk nalan Beye, Yrd. Do. Dr. Veli Atmaca Beye ve Yrd. Do. Dr. Cevdet Kl Beye teekkr etmeyi bir bor biliyorum.

Safinur ECER / 16.04.2005.

- 11 -

GR FLOZOFLARI ELETRME GELENE VE BN TEYMYYE

1.slam Felsefesine Yneltilen Tenkitler

slam felsefesi, slam kltr iinde ve slam lkelerindeki Mslman filozoflarn yaptklar felsefeyi ifade etmektedir. slam felsefesi, sadece kendilerine filozoflar denen bir grup slam dnrnn felsefesini deil, ayn zamanda slam dncesinin dier ilim sahalarnda, zellikle onlarn teorik ksmlarn, akli ve tutarl, mantki ve az ok sistemli dnceye sahip kimselerin dncelerini de iine alr. slam felsefesi tabirindeki slam Felsefe kelimesini aklamak, yani felsefenin neye ve kime ait olduunu nitelemek iin konulmu bir sfattr. Yani slam kelimesiyle dinin kendisini deil, oluturduu medeniyeti iaret etmektedir. Dnce tarihinde slam felsefesine birok ret ve tenkitlerin yapldn grmekteyiz. Bunlarn banda eitli ahslar yannda, Hanbeli-Zahiri fkh ve hadis mektebi, klasik selefiyye, ilk devir iiler, Malikiler ve afiler gelmektedir. Btn bu kiilerin ve mekteplerin felsefeyi ve akl esas alan dnme tarzn reddetmedeki ortak zellikleri, Kuran ve hadisler, insann ihtiya duyaca her ey iin yeterlidir. Bunlarn dndaki her ey bidattir. Nasslarn zahiriyle yetinmek gerekir demeleridir. Onlara gre felsefeyle uraanlar delalettedirler; mantk ve metafizik de dahil felsefenin her eidi insan kfre gtrr.1 Bu ahslar arasnda mehur tarihiler de vardr. Mesela bn Haldun salt felsefenin eriatla zt dtn ve insan dinsizlie srkleyecei inancn tar: Felsefe eriatla zt der; felsefeyle itigal eden, onun taklitilerinden baka

Mehmet Bayrakdar, slam Felsefesine Giri, Ankara 1999, s.129.

- 12 -

snacak bir yeri yoktur demekle birlikte, Gazzli izgisinde, yani kelama ve dine dayal bir felsefeyi de ho grr.2 slam felsefesine yaplan tenkitlerin ve reddiyelerin birok sebebi bulunmaktadr. Bunlarn banda slam aleminde balangcndan itibaren var olan Selefi akmnn yeniden canlanmasyla, felsefeye kar taknlan olumsuz tavrlar gelir. Bu akm, Kuran ve Hadisin sadece zahiri anlamnn bir dnya kurmaya yeter olduunu, insann ne onlar yorumlamak iin, ne de onlara ilave olarak baka retiler ve messeseler meydana getirmesi iin aba harcamasnn gereksiz olduunu dnmektedir. nsan aklnn ortaya koyaca her eyi bidat kabul eden bu akmn temsilcileri ve takipileri, Mslman toplumunda eserleri ve dnceleriyle tesirli olan ahsiyetlerdir. phesiz bu dnceye sahip olan alimlerin hepsi akli ilimleri kabul etmediklerinden dolay bu menfi tutum iine girmemilerdir. Bu alimlerin felsefeye kar takndklar menfi tutumu aratrrken yaadklar dnemin dini, siyasi, sosyal yapsn da gz nnde bulundurmak gerekir. XIII. yzyln sonlarna doru doudan gelen Mool stilas ve batdan gelen Hal seferleri ile slam alemi ite ve dta eitli siyasi ve sosyal alkantlara sahne olmutur.Dini ve mezhebi gurup ve ekimeleri de bu alkantlara anak tutmu ve slam alemi gerilemeye balamtr.te bu hassas dnemde yaayan ve filozoflara yapt sert tenkitlerle almamza konu olan bn Teymiyye Selefi akmn bir mensubu olarak insanlar Kuran ve Snnette varolduklar ekliyle slamn kendine has retilerine geri dnmeye davet etmitir. XIII. yzyldan itibaren bn Teymiyye ve Selefi ekoln grleri phesiz devlet ve ulemay da etkilemi, felsefeyle megul olan alimler iman zayf olarak addedilmi hatta tekfir bile edilmilerdir. Selefilerin bu tavrlar,

Bayrakdar, a.g.e., s.129.

- 13 -

slam alemini yeniden canlandrma gibi bir ama gtse de felsefe ve bilimin gerilemesine sebep olmutur. slam Felsefesine taknlan olumsuz tavr olarak Gazzlinin tenkitleri, bu tenkitlerin yapl amac ve sebebinin yanl anlalmasn da belirtmek gerekir. Gazzlinin Aristo, Farabi ve bn Sina gibi filozoflarn baz metafizik grlerine ynelttii tenkitler, birok kimse tarafndan bizzat felsefeye reddiye olarak grlmtr. Gazzlinin bu amala kaleme ald Tehftul-Felasife ve el-Munkz adl eserleri incelenirse onun tenkitlerinin ncelikle Meai filozoflarn sistemlerine yapld anlalr. Felsefeye kar olumsuz tavr taknan tannm kiiler arasnda mam Malik (.795), Makrzi (.1441), ehrezuri (.1245), bns Salah (1245), Ahmed b. Hanbel (.855), bn Hazm (.1064), bn Cevzi (.1200), bn Teymiyye (.1328)yi zikredebiliriz.3 Aratrmamza filozoflara yapt iddetli eletirileri ile konu olan bn Teymiyyenin en ok tenkit ettii filozoflar Aristoteles ve onun takipileri olan Meai filozoflardr.bn Teymiyye, mslman filozoflarn hem Mslman olduklarn syleyip hem de Aristotelese ar derecede ballk gsterdiklerini, bu yaklamlar sebebiyle de ne tam filozof ne de tam Mslman olduklar fikrini tamaktadr.4 Bilginimiz Aristoteles ve benzerleri felsefenin byklerinin, dncede ve tefekkrde ileri gitmelerine ramen, putlara ve yldzlara tapnmaktan kendilerini kurtaramadklarn syler. bn Teymiyyenin belirttiine gre Aristoteles, milattan asr nce yaam, Makedonya Kralnnn olu Byk skendere vezirlik ve danmanlk yapmtr. skender ona ayrca bir de Roma ve Yunan tarihi yazdrmtr .bn Teymiyyeye gre bu skender Allahn Kuranda belirttii skender deildir.bn Sina ve arkadalar byle sanmaktadrlar.5

3 4 5

Bayrakdar, a.g.e., s.129. bn Teymiyye, Minhacs Snnetin Nebevi, Msr 1321, I, s.99. bn Teymiyye, Velayet Risalesi, stanbul 1996, s.20.

- 14 -

b Sinan eserlerinde skender hakknda byle bir iddia ne srdne dair herhangi bir bilgiye rastlayamadk. bn Teymiyye, Allahn Kur-annda belirttii skender sz ile Kehf suresinde geen6 Zlkarneynden bahsetmektedir.Ancak Zlkarneyn lakab ile skenderin kastedildii kesin deildir.Tarihte Arap olmayan fatihlere Zlkarneyn denildii ve bu fatihlerin en son yaayan skender olmas dolaysyla ou bilgin arasnda Zlkarneyn hreti skendere verilmitir.

2.bn Teymiyye ve Yaad Dnem

eyhulislam ve Takiyuddin lakaplar yannda Ebul Abbas knyesiyle mehur olan bn Teymiyyenin asl ad Ahmeddir. 661/1263de Harranda doan ve 728/1328de 67 yanda amda vefat etmitir.7 Mensubu bulunduu bn Teymiyye ailesinin ve bilhassa dedesi Mecdddin bn Teymiyye ile onun amcas Fahreddin bn Teymiyyenin blgede Hanbeli mezhebinin geliimine nemli katklar olmutur. Babas Abdlhalim, aile geleneini Harranda devam ettiren bir Hanbeli alimidr. 656 ylnda Moollarn Badat istila etmeleri ve aknlarnn blgeye kadar uzanmas zerine, 667de ama g eder.8 Burada eitimine balar. Hadis, tefsir, fkh, dil ve bir ok alanlarda alimlerden ders alr. Abbasi hilafetinin knden dolay Msra kaan ilim adamlar ve Endls Emevilerinin Hristiyanlar tarafndan srlmesi ile Hallardan kaan Filistin ve evresindeki ilim adamlar, Msr bir ilim merkezi haline getirdii gibi hicret edenlerin yanlarnda getirdikleri kitaplar bu dnemde ilmi canll artrmtr.9
6 7

Kehf ; 18/83-89 bn Kesir, el-Bidaye ven-Nihaye, Beyrut 1977, 2. bask., XIII, s.241. 8 bn Kesir, a.g.e., XIII, s.303. 9 bn Kesir, a.g.e., XIII, s.303; Salih zer, bn Teymiyye rnei (Snneti ve Hadisi yeniden dnmek), stanbul 2004, s.17.

- 15 -

bn Teymiyyenin yaad dnemin en nemli iki olay Hal savalar ve Mool istilasnn olumsuz etkileridir. Hristiyanlarn dini bir gerekeye dayandrd Hal seferleri ve zulmleri, Mslmanlarda doal olarak tepki yaratarak, din bir hamiyet duygusu oluturmutur. Dahas ierden ii frkalarn bazlarnn hallara ve Moollara destek vermeleri bn Teymiyye tarafndan asla unutulmamtr.10 Hlagnn H.656 ylnda Badat igal ederek ilim adamlarn ve halkn ounu ldrmesinde dnemin veziri ii Muhammed Alkaminin byk rol olmutur. Buradan bn Teymiyyenin Rafzilere neden bu kadar dman olduu anlalmaktadr.11 Siyasi kargaalarla dolu olan bn Teymiyye dneminde, daha nceki dnemlerin fikri tartmalarla dolu mirasnn da etkisiyle, fkhta ve akidede mezhebi taassup belirgin hale gelmitir.Snni alimler kendi aralarnda gr farkllklarna amtr.12 bn Teymiyye inan konusundaki kargaann ve blnmln, evredeki dmanlara kolay av olmaya sebep olduu kanaatindedir. kargaa ve d tehdit yaayan bir toplum iinde yaadndan, daha ok akaid konularna nem vermi ve toplumu Kuran ve Snnet erevesinde toplamaya almtr. nan konusundaki ihtilaflara tolerans gstermeyerek o tr sorunlara bizzat kendisi cevap vermeye almdr. bn Teymiyyenin Mslman olan Moollarla ilgili olarak Mslman olmadklar fetvas, ii frkalarla ilgili fetvalar, Hristiyanlara reddiyesi, evre kltrlerden szan Yunan felsefesine, mistik felsefelere cevaplar ve bidat tahamml edemez olmular ve tartmal ortamlar oluturmulardr. Hanbeli-Eari srtmesi ou kez byk sarsntlara yol

10 11 12

Muhammed Ebu Zehra, bn Teymiyye, stanbul 1988, trc.komisyon , s.9. bn Kesir, a.g.e., XIII, s.196. bn Kesir, a.g.e., XIII, s.19,20.

- 16 -

cereyanlarla ve felsefi sufizmle mcadelesi, bu balamda hatrlanacak hususlardr.13 bn Teymiyyenin, slam toplumuna sosyal ve dini slahatlar getirmeye ynelik olaanst gayretinde, kelamc, filozof ve sufilere kar taknd ar tutumunda seleflerinden etkilenmi olup olmadn sylemek kolay deildir. Eserlerinin dikkatli bir gzle incelenmesiyle, slahat emasn formle ederken onun ilk mttaki Mslmanlar(selef s salihin) haricinde hi kimseyi rnek almad ortaya kar. Bu onun hareketinin sk sk niin Selefi hareket diye adlandrldn aklar. Onun dsturu, Kurana ve Resuln (s.a.v) snnetine dn idi. Btn bidatlere amanszca kar kt. O slamn tasavvuf, Vahdet-i Vcud, Kelam, Felsefe akmlar ve tm batl itikadlarla aslndan uzaklatrld kanaatindeydi.14

13 14

Ferhat Koca, D..A., bn Teymiyye, 394. M.M. erif, slam Dncesi Tarihi, ev. Komisyon, stanbul 1991, III, s.20.

- 17 -

BRNC BLM BN TEYMYYENN TANRININ VARLII VE

SIFATLARI HAKKINDA SLAM FLOZOFLARINI ELETRMES

A.ALLAHIN VARLIINA MAN VE ALLAHIN VARLIININ DELLLER LE LGL ELETRLER

Allahn varl mevzuu, Kur-anda, insan iin bilinmesi doal, yani ak ve zaruri bir hadise olarak kabul edilmitir. Allahn varln ispat etmek slam felsefesinin ve ilahiyatn en merkezi problemlerinden biridir. Marifetullah konusunda filozoflar arasnda ittifak olmadn belirten bn Teymiyye imann ftri bir mesele olduunu sylemektedir. Bu blmde bn Teymiyyenin man ve isbt- vcib15 konusunda filozoflarn kulland felsefi delillere yapt eletirilerine yer vereceiz.

1.Allahn Varlna man

bn Teymiyye, iman konusunda filozoflar insanlarn islam'a en uza olarak grmektedir. nk filozoflar iman, soyut akln Allah' tm sfatlardan soyutlayarak mutlak olarak kabul etmesidir diye tanmlamlardr. bn Teymiyyeye gre bu gr, Allah' srf zihinsel gereklii olmayan bir dereceye indirgediinden dolay grlerin en fenasdr.16 Ona gre Allahn varlnn bilgisi ftri bir karakter tar, yani Allahn var olduunun bilgisi doutan tm ftratlarda bulunuyor olup sonradan kazanlm deildir.Yaratcy ikrar bilgisi insan zihninde, ikinin yars birdir ve bir cisim ayn anda iki
sbt- vcib konusunda filozoflarn delilleri iin bkz.Bekir Topalolu, slam Kelamclar ve Filozoflarna Gre Allahn Varl, Ankara 1971. 16 bn Teymiyye, Derut-Terudil-Akl ven-Nakl, Riyad 1981, IX, s.61-62.
15

- 18 -

yerde bulunamaz eklindeki matematik ve fizik kesinliklerinden daha kkldr. nk bu gibi bilgiler ftratlara ters debilirken ilahi bilginin hibir ftrata aykr dmesi dnlemez.17 bn Teymiyye ftrat delilini aklarken pek ok ayet ve hadis zikreder.18 Ayet ve hadisleri zikrettikten sonra sonu olarak ftratn Allah tasdik ve ona teslim olmak manasn tadn ifade eder. stelik bn Teymiyyeye gre insann ftrat yaratcsn Allahn varlna delil getiren ayetler olmadan da tanr, kabul eder. nk insan bu zellikte yaratlmtr. Eer bu ayetler olmadan yaratcsn tanyamaz bir nitelikte olsayd, onlarn yaratcya iaret eden ayetler olduunu da bilemezdi. nk onlarn yaratcy gsteren birer ayet ve iaret olmas, ismin ismi tayan varl gstermesi gibidir. aretten nce bu iaretin gsterdii varln zihinde belirlenmi, alglanm ve ismin ona ait olduunun bilinmi olmas gerekir.19 bn Teymiyye kelamc ve filozoflarn kulland imkan, hareket gibi zihni ve felsefi delillere itibar etmez. nk bu delillerin nermelerinde her eyden nce o kadar fazla ayrnt ve tasnif vardr ki bunlar adeta Allahn varln ispat etmek yerine problemi daha da gletirmekte ve ispata engel olmaktadr.20 Allaha iman asndan hadis, muhdis gibi kavramlara ihtiya yoktur. nk bilginimize gre ne umli ne de temsili kyas kiiyi Allaha imana gtrmez. Her eyden nce kyas Allah iin kullanlamaz. Allahn ei, benzeri, orta yok ki onunla kyaslansn.21 bn Teymiyye insann hibir harici delile ihtiya duymadan varl ftri olarak vacip ve mmkn diye ikiye ayrdn, vacibin yokluu kabul etmemesine karn mmknn yokluu kabul ettiini; yine vacibin ihtiyasz, mmknn ise ihtiya iinde olduunu beyan eder.22
17 18 19 20 21 22

bn Teymiyye, Minhacs Snnetin Nebevi, I, s.21. Rum; 30/31, Lokman; 31/25. bn Teymiyye, Klliyt, ev.Komisyon, stanbul 1989, II, 115-116 bn Teymiyye, Derut-Terud, I, s.38,39. bn Teymiyye, Klliyt, II, s.122. bn Teymiyye, Klliyt, II, s.126.

- 19 -

bn Teymiyyeye gre Birden ancak Bir kar szleriyle Allahn birliini ispat etme abalar Kuran mesajna aykr bir metottur. Her eyden nce sudur teorisindeki bir kavram mulaktr. Buradaki bir sadece harite varl olmayan zihni bir kavram olup kendisiyle alemin mi yoksa Allahn m kastedildii anlalamamaktadr.23 O bu tenkidini u szleriyle dile getirir: Filozoflarn Birden ancak Bir kar szleri yanltr; zira Allah yle buyuruyor: Biz her eyden iki tane yarattk.24 Bu ve benzeri ayetler ise unu gsteriyor: klarn (tevelldlerin) Allahtan olduunun imkanszln ve bu iftlerin yaratcsnn tek olduunu hatrlatr. Yine yerin ve gklerin yaratcsna ne bir ocuk, ne de bir e isnat edilir. O her eyi yaratmtr ve O her eyi bilir25 ayeti, Allahtan tevelld nefyeder, nk bir eyden tevelld imkanszdr; zira tevelld, ancak iki ey arasnda olur .26 Kzm Sarkavaka gre bn Teymiyyenin bu delili iptale ynelik syledii szlerin son cmleleri, Teymiyyenin sk skya bal olduu hibir tavizi kabul etmedii kitap ve snnete zt bir durumu ortaya karr. Sarkavaka gre belki bn Teymiyyenin bu szleri doru olabilir ancak getirdii delili zayftr. nk gerek Kur-anda ve gerekse sahih hadislerde ilk insan olan Ademin tek olarak yaratld belirtilmektedir. Bu da Birden ancak Bir kar tezini teyid eden bir delil olarak kullanlabilir.27 bn Teymiyyenin Allahn varln ispat konusunda zihni ve felsefi delillere ihtiya olmad grn doru bulmamaktayz. Gazzli gibi birok dnr, inanmann ftri olduunu, bozulmam insan tabiatnn inanmaya doutan yatkn olduunu sylemesine ramen28 yine de Allahn varlyla ilgili bir takm deliller ne srmlerdir. nk yaplacak fikri itirazlara ancak

bn Teymiyye, Derut-Terud, I, s.402; bn Teymiyye, Minhacs Snne, I, s.111,112. Zariyat; 51/49 25 Enam; 6/101 26 bn Teymiyye, Derut-Terud, I, s.38-39 27 Kazm Sarkavak, Felsefe Dnyas, bn Teymiyyeye Gre Felsefe ve Filozoflar, Ankara 1997, say.24, s.67. 28 Gazzli, hya-u Ulumid-din, stanbul trs., I, s.120,128.
24

23

- 20 -

fikirle karlk verilebilir. Ayrca insan, inancn makul gerekelere dayandrma ihtiyacn duyar. phe iinde olan veya inan yolundan sapan insanlar tatmin etmek iin zihni delilleri ortaya koymann gerekli olduu kanaatindeyiz.

2.mkan Delili

Kozmolojik deliller ailesi iinde mehur olan imkan delili u ekilde tanmlanmtr. evremize baktmz zaman varlklar mmkn olan birok eyler grmekteyiz. Varlk alannda mmkn olan ey, ya kendi kendisinin sebebidir, ya da onu var klan baka sebep vardr. Eer o, kendi kendisinin sebebi olsayd, varolmada kendisi yine kendisinden nce olacakt ki, bu samadr. O halde, varl mmkn olan ey, varolmak iin baka bir eye, yani baka bir sebebe ihtiya gsterir. Herhangi bir mmkn eye sebep olan varlk, ya bizatihi mmkndr , ya da o, zorunlu bir varlktr. Eer sebep olan varlk mmknse, onun da baka sebeplere ihtiyac olur. Teselsl denen bu srp gitme mmkn deildir. O halde, varlk veren sebebin zorunlu bir varlk olmas gerekir.29 Farabi ve zellikle bn Sina'nn kulland imkan delili bn Teymiyyenin sert eletirilerine maruz kalmtr. bn Sina dnce sisteminde her varlk, zne oranla ya ''vacib''dir veya deildir. Bu deerlendirmede varlk, gz nnde tutulmadan ele alnmtr. Eer bir varlk iin, varolma zellii zorunlu bir nitelik ise, o varlk gerek bir varlktr; yani o, kendi zyle vacibdir. Varolmak iin dardan herhangi bir eye ihtiya yoktur, varl kendisiyle kaimdir.30 Eer varlk mevcut, fakat

29 30

Mehmet Aydn, Din Felsefesi, zmir 1999, s.52,53. bn Sina, el-arat, Msr 1908, s.36.

- 21 -

varl zorunlu (vacib) deilse, bu takdirde31 mmkn varlktr. Herhangi bir eyin varolabilmesi iin bir sebep yoksa imkansz (mmteni)dr. bn Sina'nn bu tr dnceleri, varoluta ''imkan'' kavramnn bulunduunu ortaya koymaktadr. Ona gre ''mmkn''varlk, varolabilen ve varolamayan olarak ikiye ayrlr. Ancak, baka biriyle varl zorunlu (vacib bi gayrihi)ve gene baka biriyle imkansz(mmteni bi gayrihi) olmak fikri imkan dncesini ortadan kaldrmaktadr.32 Eer bir varln meydana gelmesi bir sebebe bal ise o varlk, bu sebebe binaen zorunlu (vacib bi gayrihi)olur. Varolmas veya varolmamas hi bir art ve sebebe bal deilse, bu varlk iin ''imkan''sz konusudur. Bu durumda o, z itibariyle zorunlu (vacib)olmad gibi, imkansz da deildir.33 Buna gre mmkn kendinde hi bir ekilde zorunluluun olmad, yani ne var oluunda ve ne de yok oluunda zorunluluun bulunmad eydir.34 Bylece her varlk, zyle ''zorunlu (vacib)'' veya zne gre olabilir (mmkn)olarak iki kategori iinde bulunmaktadr.35 bn Teymiyye, bn Sina'nn zorunlu mmkn anlayn reddeder. Ona gre Arapa'da bunun karl yoktur. Bir ey hem vacib hem de mmkn olamaz. Onun vacib bi gayrihi dediini kadim varln iinde grmek lazmdr. nk bn Teymiyyenin dncesinde ftri olarak varln kadim ve muhdes diye ikiye ayrldn biliyoruz.36 Ona gre ftri olarak biz bu ayrm yapmam olsak ne kelamclarn hudus delili ne de filozoflarn imkan delili bu ayrm yapmamz bize salayamaz.37 bn Teymiyyeye gre Allah dnda hibir varlk vacib ve kadim deildir. Mmkn kavram da bn Sina tarafndan tahrif edilmitir. bn Teymiyyeye gre mmkn edilgen olup bn Sina'nn zannettii gibi kendi bana bir varlk yoktur. bn Sina'nn tanmlad ekilde mmkn,

31 32 33 34 35 36 37

bn Sina, a.g.e., s.36. Hayrani Altnta, bn Sina Metafizii, Ankara 2002, s.51. bn Sina, a.g.e., s.37. bn Sina, Necat, Msr 1938, s.224. bn Sina, a.g.e., s.37. bn Teymiyye, Klliyat, V, s.389. bn Teymiyye, Klliyat, V, s.389.

- 22 -

olmas ve olmamas imkan dahilinde olan ey deil, bilakis varln VaciblVcud'dan alandr.38 bn Teymiyye, bn Sina varlk anlayyla, lemin nur(aydnlk) ve zulmet(karanlk) diye iki asli unsurdan olutuunu kabul eden Mecusilere benzediini syler. Mecusilerden bazlarna gre bu iki unsur kadim iken, bazlarna gre zulmet muhdestir.39 bn Teymiyye, bn Sina'nn vacib bi gayrihi tanmnn tamamen yanl olduunu, bu anlayn Tanr'y inkara yol aacan sylemektedir. Bir taraftan felei kadim kabul ederken, dier taraftan mmkn kabul etmenin hem akla hem de sem'iyyata ters dtn sylemektedir. bn Teymiyye eer bir ekilde, mmkn kadim kabul edersek beraberinde pek ok sorunu da ortaya koyacamz ve alemin yaratln ispatlayamayacamz belirtmektedir.40 bn Teymiye'ye gre, bn Sina'nn ''zorunlu varlk'' kavramnn insanlar altraca sonu, ya mutlak varl kabul etmek suretiyle kadim mmkn ayrmn reddeden Vahdet-i Vcud anlaydr, ya da bu konuda net bir gre ulaamayan agnostik anlaytr.41 Bu nedenle bn Teymiye'ye gre bn Sina'nn vacib bi gayrihi eklindeki akla ters den tanm, en sonun da vacip-mmkn ayrmn reddederek btn varlklar tek varlk kabul eden vahdet-i vucud anlayn dourmutur. Nitekim bn Arabi, bn Sebin, Sadreddin Konevi ve Tilimsani gibi mutasavvflar, hdis ve mmkn varlk ayrmn reddederek, bir tek mutlak varln bulunduunu kabul etmilerdir.42 Ksaca bn Teymiye'ye gre, Allah'n dndaki btn varlklarn zorunsuz (mmkn) olduu ve bunlarn var edicinin bulunmas gerektii ncllerine dayal imkan delili,bir isbt- vcib yntemi olamaz.43 Mmkn

38 39 40 41 42 43

bn Teymiyye, Derut-Terud, III, s.288. bn Teymiyye, Derut-Terud, IX, s.288. bn Teymiyye, Minhacs Snne, I, s.61,62. bn Teymiyye, Derut-Terud, III, s.239. bn Teymiyye, Derut-Terud, III, s.277. bn Teymiyye, Derut-Terud, VIII, s.202.

- 23 -

kavram dilde ''kendiliinden varlk alanna kamayan anlamna geldiine gre bu tr bir ey eer varlk alannda bulunuyorsa bn Teymiyyeye gre mmknln tesinde muhdes demektir. Ancak bn Sina ve dier baz filozoflarn bir yandan vacib bi gayrihi teorisiyle alemi, yokluu dnlmeyen, ncesiz ve balangsz kabul ederken, te yandan varl ve yokluu eit mmkn statsnde grmeleri tutarsz bir yaklamdr. Ayrca sonsuza kadar ncesiz sebeplerin varln dnmek teselsle yol aar ve bunlar kendilerinin dnda zorunlu bir varla balanamaz.44

3.Hareket Delili

Aristoteles felsefesindeki, Tanr'nn, alemin ilk hareket ettiricisi (muharrik-i evvel) olmas gerektii kabulne dayanan hareket deliline kar bn Teymiyye ciddi eletiriler yapmtr. Aristotelese gre , tabiatta gerekte byk bir sebebin, illetin bulunmas zorunludur. Yani tabiattaki btn olaylar ilk defa harekete geirmi olan bir illetin mevcut olmas gerekir. Ayrca bu harekete geirici sebebin, sadece hareketi intikal ettiren deil, dorudan hareketi yaratan bir sebebin de olmas gerekir. Sonra harekete geiren sebebin, ayn zamanda, muayyen bir gayeye varmak isteyen bir sebep, yani makul ve ilahi bir sebep de olmas gerekir. Kendisi hareketsiz olan bu ilk hareket ettiricinin, varl hareket ettirmesi mekanik bir nedene deil, gi bir nedene dayanmaktadr; nk o, maddeyi belirli bir gayeye ynlendirmek iin uyarr. Bu kuvvet, maddi olmaktan tamamen soyutlanm Salt Form (suret)dur.45 Salt Form, ezeli ve ebedidir, deimez ve hareketsizdir, dier bir ifade ile Tanr'nn ta kendisidir46.

44 45 46

bn Teymiyye, a.g.e., VIII, s.202. Hsameddin Erdem, lk a Felsefesi Tarihi, Konya 2000, s.261. Erdem, a.g.e., s.261.

- 24 -

bn Teymiyyeye gre bn Sina ve slam filozoflar ilk muharrik yerine Vcibl Vcdu koymularsa da bununla Grek felsefesinde kullanlan delil deimemektedir. Filozoflar, bu delilde Tanr'y hareketin fail sebebi deil gi sebebi saydklar iin lem, Allahn yoktan yaratmas yerine alemin Tanr'ya olan sevgi ve itiyakndan doan hareketini esas almlardr.47 Dolaysyla onlar Allah'n yaratcln ve havadisin faili olma zelliini ortadan kaldrm ve onu nks duruma drmlerdir.48 bn Teymiyyeye gre bu delille Allah'n lem karsndaki durumu, namazda cemaatin kendisine tabi olduu imam konumuna dmektedir. lemin hareketsiz var olamayaca grnn de bir mesnedi bulunmadndan bu delil batan itibaren geersizdir. Ayrca bir nesneyi hareket ettirmek, filozoflarn dnd gibi czlerini bir araya getirip onu oluturmaktan daha stn bir vasf deildir. stelik Aristoteles felsefesindeki hareket delilinde Tanrnn evreni dorudan hareket ettirmesi deil, ekmein ackan veya suyun susayan harekete geirmesi gibi bir tesir sz konusudur.49 bn Teymiyyeye gre kelamclar Kuran- Kerimde Hz.brahimin kavmini Allah'a davet ederken syledii ; ''Ben ''uful'' edenleri sevmem50 ayetine dayanarak yldz, gne ve ayn hareketinden dolay peygamberin byle sylediini iddia etmilerdir. Kelamclara gre hareket eden eye ''uful etti'' denir. Bilgimize gre kelamclarn at yanl kapdan giren filozoflar ayeti kendilerine gre manalandrarak ''uful etti'' kelimesini ''deiti'' diye yorumladlar. Onlara gre imkan delilinin kayna Kurandr.nk Hz.brahim gne, ay ve yldz gibi varlklarn teayyur etmeleri sebebiyle Tanrla layk olmadklarn halkna anlatmtr. Ayrca onlar hareket ve deiimin cisimlerin

47 48 49 50

bn Teymiyye, Derut-Terud, VIII, s.139. bn Teymiyye, a.g.e., VIII, s.139,140. bn Teymiyye, a.g.e., VIII, s.140,141. Enam, 6 /76

- 25 -

hudusunun seik alametleri olduklarn sylerler.51 bn Teymiyye bu teoriyi u gerekelerle reddeder: Birincisi bu teori Mslman alimlerce savunulmamtr ve Hz. brahimin halknn byle dndne dair elimizde hi bir iaret bulunmamaktadr. Hz..brahim'in halknn semavi cisimlere ibadet etmelerinin sebebi, onlarn kendilerini ktlklerden koruyacak ve onlara iyi ans getireceklerine dair hurafeye dayal akidelerine atfedilebilir.52 kinci olarak Hz.brahim yldz, ay ve gnein hareket ettiini grd zaman deil, aksine bunlar kaybolup gizlendii zaman ''batanlar sevmem''demitir. Eer Hz. brahim'in bu sznden maksad hareket eden eylerin alemlerin rabbi olmayacana delil getirmek olsayd bile, bu kssa onlarn aleyhine delil olurdu. nk Hz. brahim yldzn, ayn ve gnein domasn ve batma vaktine kadar semadaki hareketini bu hususu red iin delil saymamtr. Aksine bu hususun delili olarak bunlarn batmasn kabul etmitir. Hz. brahim'in delil getirmekteki maksad konusunda bunlarn iddias doru olsayd bile, bu onlarn maksadnn zddna delil tekil eder, hareket etmenin hadis oluun delili saylmasnn batllna iaret olurdu.53 nc olarak Araplara gre uful kelimesi gnein, ayn batmas ve rtlerle setredilmi olmas anlamlarna gelir. Onlar bu kelimeyle filozoflarn anlad gibi ''hareket'' ve ''deime''yi hi bir zaman kastetmemilerdir.54

51 52 53 54

bn Teymiyye, Minhacs Snne, I, s.197. bn Teymiyye, Minhac, I, s.197. bn Teymiyye, Klliyat, V, s.418,419; M.erif, Klasik slam Filozoflar, stanbul 2000, s.37. bn Teymiyye, Minhac, I, s.197.

- 26 -

B. ALLAHIN SIFATLARI LE LGL ELETRLER

Tanrnn nasl bir varlk olduu sorusu Tanrnn sfatlar konusunu ortaya karmaktadr. Tanrnn sfatlar meselesi dinle felsefe arasnda zaman zaman ekime ve ztlklara sebep olmutur. Kuran- Kerimde Allahn birlii55 ezeli ve ebedi olduu56, ezeli ve ebedi oluuna mahsus bir ok sfatlar bulunduu, zati sfatlarna gre Allahn kadir olduu, her eyi bilici, grc ve iitici olduu, evreni en gzel surette yaratan halik olduuna dair pek ok ayet bulunmaktadr. Yine insanlar yaptklar iyiliklere gre mkafatlandraca57, fakat ktlkleri de cezasz brakmayaca58, mutlak varlk olduu ve Vcibl-Vcd, kulluk ancak kendisine yaplabilecek olan, ibadet edilmesi gereken tek varlk olduu59, ksaca kendi iradesiyle kaim Rab olduu gibi inanlar, hep slamn temeli Kuran Kerim ve imann da temel artlarna dayanr. bn Teymiyyeye gre Allahn zatna bal btn sfatlar kadimdir, yokluu imkanszdr, bu sfatlarn bir faili de yoktur.60 Ayrca Allahn sfatlarnda tevil yapmak Allah hakknda nasslarn verdii bilgilerden baka anlaylara gtrd iin tahrif niteliindedir. bn Teymiyye sfatlar tevil edenleri sapknlkla sulamaktadr.61 bn Teymiyyeye gre felsefeciler ve kelamclarn Allahn sfatlarn tevil etmelerine karlk Selefin bundan kanmas, gelmektedir. Selefin
62

Kuran

onlardan

daha

iyi

bildikleri

anlamna

55 56 57 58 59 60 61 62

hlas, 112/1-4,. Bakara, 2/255 Zilzal, 99/6 brahim, 14/47 Fatiha, 1/1-4 bn Teymiyye, Derut-Terud, III, s.297.. bn Teymiyye, stiva Risalesi, stanbul 1996, s.30,31. bn Teymiyye, a.g.e., s.10,12.

- 27 -

bn Teymiyye tebih ve tecsim tehlikesi gerekesiyle sfatlar nefyetmenin doru olmad grndedir. Tevilcilerin Peygamber, Allahn sfatlarna dair nasslarla, batl eylere inanlmasn istememekle birlikte bunlarla kastedilen anlamlar onlara aklamamtr. Bylelikle gerekleri akllaryla bulmalarn ve bu nasslar medlulnden baka ynlere evirmeye almalarn istemitir. Bu suretle de onlar imtihan etmeyi ve akl ilevsel klmay murat etmitir szlerini eletirir.63 bn Teymiyye filozoflarn arla sekizinci veya dokuzuncu felei kastetmelerine kar kar. Ona gre ar, arzn stndeki btn feleklerin fevkindedir64. Filozoflara kar Allahn gklerde, bizim fevkimizde olduunu syleyen bn Teymiyyenin Allaha stte olma vasfn verdiini grmekteyiz. bn Teymiyye yle demektedir: Selefin szleri ya nass veya zahir olarak Allahn her eyin, Arn ve semann stnde bulunduunu ifade eden szlerle doludur. Ho szler Ona ykselir.65 ve Rahman, Ara istiva etti.66, Melekler ve Ruh Ona ykselir.67 gibi ayetler bunu gstermektedirler. ok sayda sahih ve hasen derecesinde hadis68 de Allahn fevkyetini ispat eder.69 bn Teymiyye szlerine yle devam eder: Ne Kuranda ne snnette, ne de Selefin szlerinde buna aykr bir ifade vardr. Bunlarn hibiri Allahn gkte ve Arn stnde olmadn, Onun her yerde olduunu, her yerin Onun iin bir olduunu, Onun bu alemin iinde veya dnda bulunmadn, aleme bitiik veye ondan ayr olmadn, Ona parmak v.s. iaret olunamayacan ifade eden bir sz sylemilerdir.70 Bu ifadelere baktmzda bn Teymiyyenin tevilcileri reddedeyim derken sk skya bal olduu slamn temel prensiplerinden tenzih ilkesine zt bir gr ileri srd grlmektedir.

63 64 65 66 67 68 69 70

bn Teymiyye, a.g.e., s.31. bn Teymiyye, a.g.e., s.154,156. Fatr, 35/10. Taha, 20/5. Nisa, 4/158. Bkz. bn Mace, Zhd, 31; Mslim, Zekat, 65; Ebu Davud, Mensik, 56. bn Teymiyye, a.g.e., s.10,12. bn Teymiyye, a.g.e., s.14.

- 28 -

1) Birlik ; Vahdaniyyet
Kur-anda Allahn birlii kavram olarak Ehad71 ve Vahid72 kelimeleriyle anlatlmaktadr. Ehad ile Vahid lafz bakmndan ayn manay ifade ederler. Yalnz ve Tek73 anlamna gelen bu iki kelime arasnda, kullan asndan, ok ince farklar mevcuttur. Vahid saylarn ilk rakamnn, yani bir in ismidir Say saymaya baladmz zaman vahid-bir diye balarz. Ama Ehad kelimesini kullanarak say sayamayz74. bn Manzurun ifadesiyle, Ehad kendisiyle birlikte zikredilen saylarn tamamn nefyeder. Onun iin Ehad ismi olumsuzluk makamnda, Vahid ise isbat makamnda kullanlr.75 unu belirtmek gerekir ki Allah birdir dediimizde, birlik say dizisinin ilk basama anlamna gelmez. Buradaki bir czlerden olumu bir varlk olmayan, benzeri ve dengi bulunmayan demektir.76 bn Teymiyyeye gre sfatlar konusundaki tevhidle ilgili olarak takip edilmesi gereken esas, Allahn bizzat kendisi ve resullerinin gerek ispat (kabul)ve gerekse nefyetme(reddetme)asndan vasflandrdklar eylerle vasflandrlmasdr.77 mmetin selef ve imamlar, Onu baka eye benzetmekten kanarak ve tahrifle tatile sapmadan Allahn kendisi iin ispat ettii sfatlar olduu gibi kabul etmiler, kendisi hakknda reddettii eyleri de, ne isimlerini ne de ayetlerini inkara sapmadan reddetmilerdir.78 slam filozoflarna gre, Allah, vahidl-hak, yani gerek anlamda tektir. Evvela O, sayca tektir ki, bu anlamdaki teklii anlatmak iin genellikle had kelimesi kullanlr.79

71 72 73 74 75 76 77 78 79

hlas, 112/1 Enam, 6/19; Rad, 13/16; brahim, 14/52; Nahl, 16/22; Ankebut,29/46; Saffat, 37/4. Elmall Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, stanbul trs., IX, s.6277. bn Manzur, Lisanul Arab, Beyrut 1968, III, s.448,451. bn Manzur, a.g.e., III, s.451. Gazzli, el- ktisad fil tikad, nr. .Agah ubuku-Hseyin Atay, Ankara 1962, s.71. bn Teymiyye, sim ve Sfat Tevhidi, trc:Komisyon, stanbul 1996, s.4. bn Teymiyye, a.g.e., s.5. Mehmet Aydn, Din Felsefesi,, s.137.

- 29 -

kinci olarak , Allah mrekkeb olmamas, basit olmas bakmndan da tektir. Allah czlere, fasllara blnemez; bundan dolay da O mantki adan, bir tarife tabi tutulamaz . nc olarak , Allah kendine zg bir varlk olduu iin de tektir. O, kendisine baka biri tarafndan varlk verilmemi olan, sebebi olmayan bir Vcibl-Vcd dur.80 Allah sfatlar bakmndan da tektir. Onun bilgisi, kudreti ve benzeri sfatlar hi bir varlkla mukayese edilemez. Farabi ve bn Sina, zat ve sfat arasnda bir ayrm yapmaz, dolaysyla sfatlar da zorunlu sayarlar. Baz kelam alimleri ise zorunlu sfat anlaynn kadim varlklar oaltma tehlikesi douracana inanmaktaydlar.81 bn Teymiyyenin filozoflar en ok eletirdii konularn banda Allahn zat ve sfat arasndaki ayrm meselesinde dmlenmektedir. bn Teymiyyeye gre sfatlar, Allahn zatndan ayr ve bamsz gereklere iaret eden kavramlar olmad iin, sfatlarn kabulyle zat ve sfatlarn arasnda bir terkipten de sz edilmi olamaz. Esasen varl zorunlu olan yalnz zat veya yalnz sfatlar deil, kemal sfatlaryla nitelenen zattr, dolaysyla sfatlar zattan ayr dnlemez. Vasflar bulunmayan bir varln d dnyada mevcudiyetini dnmek mmkn olmadndan sfatlarn reddedilmesi mantki olarak zatn varln da tehlikeye sokmu olur.82 Bilginimiz sfatlar ilevsiz klc, reddedici szleri ilk syleyenin Cad b. Dirhem olduunu ve ondan da Cehm b. Safvann aldn sylemi ve Cehmin Yahudilere, Sabiilere ve Mriklere dayanan kltr silsilesini anlattktan sonra Cehmi szlerin Bir b. Gyas el-Mureysinin gruhu ile yayldn ve onlarn yaptklar tevillerden bazlarnn aynsnn baz zatlarda bulunduunu sylemektedir. bn Teymiyyenin bunlar arasnda Gazliyi

80 81 82

Aydn, a.g.e. ,s.138. Aydn,a.g.e. ,s.138. bn Teymiyye, Derut-Terud, III, s.292-293.

- 30 -

zikretmesi ilgi ekicidir.83 Yine bn Teymiyyeye gre Farabi de Harranda kalm, btn felsefesini Sabii filozoflardan almtr.84 nk Harran ehli iinde Kenanllarn ve Nemrud dinine inananlarn kalntlar olan birok Sabii ve filozof vardr85. bn Teymiyyenin Farabinin btn felsefesini Sabi filozoflardan ald iddias zerinde durmak gerekir. Farabinin Harrana gidip orada Yuhanna bn Haylandan Aristo mantn ve II. Analitikler kitabn rendiini biliyoruz86. Ali Sami en-Near, yaplan aratrmalarda Farabinin Harraniyye mezhebini talim ettiini sylemektedir.87 Harraniyye mezhebi Memun zamanndan itibaren Sabie olarak adlandrlmtr.88 Nearn Biruniden naklettiine gre Harraniyye gerek Sabiiler deildir.89 Biruninin belirttiine gre Harraniyye mezhebi hakknda bilinen tek eyin Allah birleyen, Onu tm irkin sfatlardan tenzih eden, Onu olumlu (icabi) deil, olumsuz (selbi) olarak niteleyen ve bu hususta Onun grmediini, zulmetmediini, mal ve mlk edinmediini ve Onu mecazi olarak esma-i hnsa ile isimlendiklerini syleyen bir topluluk olduudur.90 Ali Sami en-Near, Harraniyye mezhebi ile ilgili bilgileri sraladktan sonra bu mezhebin grlerinin, filozoflarn, zellikle de Aristo ve Eflatunun grleriyle uyum iinde Yeni Eflatuncu bir okul olduu sonucuna varr.91 Bu aklamalardan sonra bizim kanaatimiz Farabinin tarihte bilinen Sabiilik diniyle alakas olmad ynndedir. bn Teymiyyeye gre ilim, irade ve kudret gibi sfatlarla Allahn muttasf olmamas dnlemez. Eer bunlar filozoflarn dedikleri gibi ilk illette bulunmuyorsa ona cahillik, iradesizlik ve acizlik gibi sfatlar atfetmek
bn Teymiyye, stiva Risalesi, stanbul 1996, s.21,22. bn Teymiyye, a.g.e, s.21. 85 bn Teymiyye, a.g.e., s.20. 86 Bayrakdar, slam Felsefesine Giri, s.174. 87 Ali Sami en-Near, slamda Felsefi Dncenin Douu, ev. Osman Tun, stanbul 1995, s.297 88 en-Near, a.g.e., 291. 89 en-Near, a.g.e., 292. 90 en-Near, a.g.e., s.293 91 en-Near, a.g.e., s.296,297.
84 83

- 31 -

kanlmazdr

92

bn Teymiyye Allahn sfatlarn kabul etmekle beraber Ear

anlaytaki sfatlar zat zerine zait olduu anlayn da kabul etmez.93 Gazzlinin sfatlar zata muhtatr anlay eklindeki yaklamn da kabul etmez.94 Sfatlarn zattan ayr ontolojik varlklar yoktur. Fakat filozoflarn yapt gibi tm yetkinlikleri zata mnhasr klma yaklam da reddedilmitir. Sfatlar zata dahildir.95 bn Teymiyye filozoflarn Allahn bu sfatlarla nitelendirilmesi halinde, eer bu Onun iin bir kemali gerektiriyorsa, kendisinden bakasyla kemal sahibi olmu demektir ve bu zat itibaryla eksik olmasnn ifadesidir. Eer bu sfatlarla nitelendirilmesi onun iin bir eksiklii gerektiriyorsa, o takdirde bu sfatlarla nitelendirilmesi caiz olmaz grlerine yle cevap verir: Eer bu filozoflar sfatlar olmadan Onun eksik olacan anlatmak istiyorlarsa bu dorudur. Kemal sfatlar onun iin kanlmazdr. Eer O; ancak nitelendirildii sfatlarla kmil olmutur, bu sfatlardan soyutlanm ekilde zatyla mkemmel olamaz demek istiyorlarsa onlara yle cevap verilir: Bu sfatlardan uzak bir zatn varl mmkn olsa, bu sfatlar olmakszn kemali de imkansz olur.96 bn Teymiyye, Eari gibi sfatlar ispat eden baz kimselerin Bizler sfatlar iin O deildir (la hve aynuhu) demediimiz gibi, sfatlar Ondan bakas deildir (la hve gayruhu) de diyemeyiz szlerine yle cevap verir: Bu dncenin kayna gayr (baka) kelimesi ile bir eyin bakas ve ayn ekilde baka bir eyin kendisinin olmadnn anlatlmak istenmesi ve bu gibi mcmel lafzlarn mutlak olarak kullanlmasnn bozuk birtakm manalar vehmettirebilecek nitelikte olmasdr.97 Bakas ile kemal bulur diyen kimse, acaba bununla onun zatndan ayr bir eyi mi, yoksa onun zatnn gerei olan bir
92 93 94 95 96 97

bn Teymiyye, Derut-Terud, III, s.245-246. bn Teymiyye ,a.g.e, III, s.243-244. bn Teymiyye ,a.g.e, III, s.394-395. bn Teymiyye,Minhacs Snne, I, s.70-71, Derut-Terud, III, s.20-23. bn Teymiyye, sim ve Sfat Tevhidi, s.174. bn Teymiyye, a.g.e, s.174.

- 32 -

sfat m kastediyor?. Eer birincisini kastediyorsa, buna imkan yoktur. kincisini kastediyorsa, bu dorudur. Zatnn gerektirdii eyler olmakszn, zatnn varlna da imkan yoktur. Nitekim o olmakszn, zatnn varlna da imkan yoktur. te bu, zatndan farkl herhangi bir ey ile deil, bizzat kendi zatyla kamil olmas demektir.98 Allahn sfatlar Onun zatnn zerinde bir fazlalk olup olmad sorusuna bn Teymiyye u cevab verir: Eer zat ile sfat reddedenlerin kabul ettikleri sfatlardan soyutlanm zat kastediyorsanz, sfatlar zatn zerinde bir ilavedir. Fakat zat ile darda varolan zat anlatlmak isteniyorsa, o zaman bu ancak kendisi iin gerekli olan sfatlarla varolabilir. Bu anlamda sfatlar, bu sfatlarla nitelenen zatn zerine, sfatlardan soyutlanm kabul edilen zata zid olsalar bile zid deildirler.99 bn Teymiyye Allahn sfatlarnn mecazi olduunu, hakikatin sadece kulun mahluk ve muhdes olan sfatlarn kapsadn, Allahn sfatlarn kapsamadn zanneden kimsenin son derece cahil olduunu belirtir. Nasl olur kul gzel isimlere layk ve alim, kadir, iiten ve gren denilmeye layk oluyor da, Yce Allah ancak bunlara mecaz olarak layk oluyor? 100 Varlk, mahiyet ve zat denildiinde, bu isim yaratan da, yaratlan da kapsar ve ikisi iin hakikat olan bu isme yaratan yaratlandan daha ok layk olur.101 Zat ve mahiyet, kadim ve muhdes diye ikiye ayrlp Rabbin mahiyeti Zatnn ayns olduu gibi, varlk da kadim ve muhdes diye ikiye ayrlp Rabbin varl zatnn ayns ve kulun varl da zatnn aynsdr. Bir eyi zat onun mahiyetidir.102 bn Teymiyye, Allahn zatnda oalma meydana gelebilecek

dncesiyle ondan tm sfatlar soyutlamalarna ramen Onu Mebde, Evvel,

98 99 100 101 102

bn Teymiyye, a.g.e. , s.174. bn Teymiyye, a.g.e. , s.174. bn Teymiyye, a.g.e. , s.175. bn Teymiyye,stiv Rislesi, stanbul 1996, s.201. bn Teymiyye,stiv, s.203.

- 33 -

mevcut, akl, ak, makul, fail, kadir, hayy, ak, mauk olarak kabul eden filozoflarn tutarsz olduklar eklindeki Gazzlinin tenkidinin hakl olduunu syler.103 Bu noktada Gazzliye cevap veren bn Rdn zat(z)n sfatlarn oalmasyla oalmad; filozoflarn bir eyin fiil halinde bir iken kuvve halinde ok olabilecei fikrini kabul ettiklerini ileri srmesine bn Teymiyyenin iddetle kar koyduunu gryoruz. Bu anlaya gre ilimle kudret, kudretle irade, iradeyle mrid, ilimle alim bir klnm olup, yanll akl tarafndan ortadadr. Bu sz kabul ettiimizde konuanla kelam, oru tutanla orucu ayn kabul etmemiz gerekir.104

2)Ezelilik ve Ebedilik
Teist filozoflarn tanmna gre; Tanr iin bir balang ve son dnlemez. O hep vard ve daima var olacaktr. Tanr yokluu dnlmeyen Vcibl-Vcuddur. Eer Onun olmad bir zaman dnrsek, sonradan olduunu yani hdis bir varlk olduunu kabul etmek mecburiyetinde kalrz. Hadis olan ise Tanr olamaz.105 Eer Tanr ezeli varlk olarak kabul edilmezse, ontolojik, kozmolojik ve teolojik delillerden vazgeilmesi gerekir, nk her delilde bu inanca dayanr.106 Tanrnn ezelilii problemi. Zaman meselesini de gndeme getirmitir. Yani Tanr zaman olarak m ezelidir yoksa baka bakmdan m ezelidir?. Tar zaman olarak ezeli ise, zamann iindedir. O zaman Onun kendisinden nce zaman getii iin bir eksiklik olur. Peki bu problem nasl zme kavuturulabilir?.

bn Teymiyye, Derut-Terud, III, s.390-391 ; Kr.Gazzli,Tehftl Felsife (Filozoflarn Tutarszl), ev. Bekir Karla, stanbul 1981, s.85. 104 bn Teymiyye, Derut-Terud, III, s.399. 105 Mehmet Aydn,Din Felsefesi, s.139. 106 Aydn, a,g,e., s.139.

103

- 34 -

Mehmet Aydn Farabi ve

bn Sinann feyz yahut sudur

nazariyesini benimseyerek bu problemi halletmeye altklarn ama baarl olamadklarn belirtir. Sudurcular sudur iin bir balang noktas koyamyorlar; nk ilk varlk kendi kendini akletmesi ile ortaya kmakta ve bu akletmeye de bir balang konamamaktadr. Konsayd, o zaman ilk Varlkn kendi kendini dnmedii bir zamann var olduu akla gelirdi ki bu, ilahi varlk asndan imkansz bir eydir.107 bn Teymiyye, bn Sina gibi filozoflarn zaman ezeli kabul etmelerini eletirir. Bilginimize gre ezeli ve zorunlu varlk olmak birbirinden farkl eyler deildir. Yani bir ey ezeli ise zorunlu, zorunlu ise ezelidir.108 Bu aamada bn Teymiyyenin eletirisinde hakl olup olmadn anlayabilmemiz iin bn Sinann ezelilii nasl akladn bilmemiz gerekir. bn Sina, Tanrnn ezelilii ile zamann ezelilii meselesini yle aklamaktadr: Zamann mahiyeti hareketin ls, onun miktar ve daha dorusu onun nicelii (kemiyeti ) olmasdr.109 Bu ister istemez ncelik ve sonral iermektedir. yleyse ncelik ve sonralk olmayan yerde zaman kavram olamaz.110 Fakat zamann ncelii ve sonral, yani ncelik ve sonralkla ilgisi beraber bulunmaz. nce olma bakmndan ncelik yok olur ve peinden sonra olma bakmndan sonralk vcud bulur. te bu zamann olumasdr.111 bn Sina zaman mantksal bir ekilde ksma ayrr: Birincisi,

deien bir eyin deien bir eye oranndan meydana gelen zamandr. kincisi deien bir eyin deimeyen bir eye veya bunun aksi deimeyen bir eyin deiene oranndan meydana gelen eylerdir ki buna da dehr denir. ncs

107 108 109 110 111

Aydn, a,g,e., s.140. bn Teymiyye,Klliyt, I, s.118. bn Sina, el-rt vet-Tenbiht, Msr 1960, 3/505 bn Sina, el-lahiyt; e-ifa, Msr 1956, 2/76. bn Sina, e-ifa, 1/74.

- 35 -

ise

deimeyen bir eyin deimeyen bir eye izafesinden meydana gelen

zamandr ki buna da sermed denir.112 bn Sinaya gre deien varlklar deitiklerinden ve deime bir hareket olduundan zaman iindedirler. Filozofumuz diyor ki, insanlarn bu dala ve deiie ok defa belli bir neden bulamayp, ona en yakn zaman grdklerinden byle nedenlerini bilmedikleri olaylar zamana yklerler, oysa zaman hibir eyin nedeni deildir.113 kincisi kendileri deil davranlar deien ve bylece hareket eden, fakat zleri deimeyen varlklardr. Hareketleri zamann iindedir ama tzleri, zleri deimedii iin onlar zaman akndr. Bu varlklarda felekler olup, varlklar zamanla beraber yani sre (dehr) dir. Hareketleri ve duru deitirmeleri zamanla llr ise de varlklar srede olduklarndan, ncelikleri yoktur ve bylece ncesiz, ezeli olmu olurlar114. ncs ise ne zamann iindedirler ve ne de zamanla beraberdirler. Onlarn hareketleri yoktur. bn Sinaya gre bu anlamda varln ancak ilk var (Tanr) olmas gerekmektedir.115 Grld zere bn Sina zorunlu varln ezeliyyeti ile zamann ezeli olmasn farkl snflara yerletirmitir..

3)lim
slam dnce tarihinde en fazla tartlan konulardan birisi de Allahn ilmi problemidir. Allahn ilim sfat, mei filozoflarca son derece nemlidir. nk btn varlklar Onun bilgisinden domutur. Farabi bu konuda yle der: Allah kendi zn bilir. Kendi zn bilmekle de alemi bilir. Tanr ne maddedir ne de maddenin iindedir. O bilfiil varolandr. Onun varlnda
112 113 114 115

Hseyin Atay, Farabi ve bn Sinaya Gre Yaratma, Ankara 2001, s.121. bn Sina, e-ifa, 1/81. Hseyin Atay, a.g.e., s.122. Hseyin Atay, a.g.e., s.122.

- 36 -

gereklemeyi bekleyen hibir ey bulunamaz. Bu bakmdan Onun bilgisinde bilen, bilinen ve bilgi; akl, akleden ve akledilen bir ve ayndr.116 Mslman filozoflar ilim konusunda ciddi bir ekilde ilk defa Gazzli tenkit etmektedir. Gazzli filozoflarn Allahn zatnda deime meydana getirecei iddiasyla czileri klli bir tarzda bilir dncelerini reddeder. Ona gre bn Sinann bu dnceleri eriat kknden skmektir. Gazli ilmin bilenin zatna bir izafet olduunu belirtir. zafet deitii zaman zat kendi halinde kalr. Mesela benim solumda bulunan insan, benim sama gese, deien ben deilim odur. Dier yandan eer ilmin deimesi alimin zatnda bir ey deitiriyorsa ilim eitlendike zatn da taaddd gerekir.117 Ayn ekilde sz gelimi gne tutulmasn grenin durumunda olduu gibi, zaman iinde geen safhalaryla bilmez, sadece genel olarak tutulmay bilir, ayn ekilde kii olan insan deil klli insan bilir eklindeki dncelerin hatal olduunu syleyerek, buna dayal olarak da Allahn hangi kulunun gnahkar, hangi kulunun nebi olduunu bilemeyeceini ortaya karr der.118 Gazzli bilgiyi bir eref, yokluunu ise eksiklik kabul etmitir. Ona gre bn Sina dndaki filozoflar Evvel(Tanr)in kendi zatnn dndakileri bildiini inkar etmilerdir. Bu filozoflara gre melek, insan ve akl sahiplerinden her biri, kendi nefsini ve mebdeini bildii gibi gayrn da bilir. Evvel ise ancak kendi nefsini bilir. Gazzli, bu szn insanlar iin bile kullanldnda eksiklik ifade edeceini syleyerek, filozoflarn Allah, gayrn bilen hayvanlardan bile aa kldklarn iddia eder.119 bn Teymiyye de bu konuda Gazlinin fikrine itirak etmektedir.120 Aslnda Gazzli, Farabi ve bn Sinann Allahn her eyi bildiini sylemektedir. Fakat yine de onlar iddetle eletirir.nk ona gre

Farbi, el-Medinetl-Fdla, Beyrut 1985, s.10 M.Trker Kyel, Tehaft Bakmndan Felsefe ve Din Mnasebeti, Ankara 1956, s.202; Kr.Gazzli, Tehft, s.158. 118 Gazli, Tehft, s.1164; brahim Agh ubuku, Gazzli ve phecilik, Ankara 1989, s.69 119 Gazzli,Tehaft, s.100. 120 bn Teymiyye, Derut-Terud, X, s.78.
117

116

- 37 -

filozoflar, sistemleriyle tutarl olacaklarsa, Allahn kendi zatnn dnda olanlar bildiini syleme hakkna sahip deillerdir. bn Teymiyye, Allahn ilmi konusunda ounlukla Gazliyi

desteklemektedir. Ona gre de Allahn czi varlklar klli ekilde bildii fikri cziyyat bilmemekle e deerdir. Daha sonraki konularda etraflca anlatacamz kllilerinin gerekliini kabul etmeyen bn Teymiyyeye gre, biz bireyleri ahsi zellikleriyle tanrz. Tikel zellikler bizi bilgiye ulatrmaktadr. Bu nedenle klliler zihinsel olup tek tek varlklar bilinmeden kllilere ulalamaz. Dolaysyla Allahn czi varlklar klli bir tarzda bildii gr sama bir grtr.121 bn Teymiyye, bn Sinann Allah her eyi bilen olarak kabul etmekle beraber, buna delil getiremedii eklindeki Gazzlinin eletirisini de doru bulur. Gazzli lkin kendisini akletmesinden gayrn da aklettiine delil olmadn, zaten onlarn metotlar gerei bu durumun zorunlu da olmayacan sylemektedir122. bn Teymiyye bu eletiriyi kabul eder. Fakat bn Sinann ne srd bilgilerde de doru ksmlar bulunduu dncesindedir.123 bn Sina, olurlu varlklarn bilinmesini aklarken zorunlu varln kendisini bilmesinden, ilkesi olduu varlklar da bildiini syler. Olurlular da iki ksmdr; deimeyenler ve deienler. O deimeyenleri kimlikleri ile, deienleri trleri ile bilir. Hseyin Atay bn Sinann meseleyi zememesinin sebebinin iki durumdan birini tercih edememesinden kaynaklandn belirtir. Birinci durumda zorunlu varlk, deimeleri bilmekle, ilminin deieceine inanmaktadr. kinci durumda da Tanrya deien eyleri bilmemeyi atfetmenin Tanrya eksiklik isnat etmek olacana inanmasdr. Bunun iin yalnz tmellerin yani deimeyenlerin vastasyla deienleri bilir demeyi de yeterli

121 122 123

bn Teymiyye, Derut-Terud, IX, s.106; X, s.178. Gazli,Tehaft, s.119-120. bn Teymiyye, Derut-Terud, IX, s.136,137.

- 38 -

grmez.124 Tanrnn gklerde ve yerde olan her eyi bildiini , bu noktay pek ince anlayl olanlarn belki kavrayacan syler.125 bn Rd, Mei filozoflara nispet edilen ve onlarn an yce

mukaddes olann asla cziyyat bilmediini syledikleri hususunda Gazzlinin yanlm olduunu kabul eder. Ona gre, Meiler Allahn cziyyat, bizim bilgimiz cinsinden olmayan bir bilgi ile bildiini sylerler.126 bn Rde gre, Meiler hakknda nasl olur da Allahn czileri kadim bir bilgi ile bilemediini127 syledikleri sonucuna varlabilir?. Halbuki onlar, sadk ryann, gelecek zamanda meydana gelecek czi olaylarla ilgili uyarlar ihtiva ettiini kabul etmektedirler. Bu uyarc bilginin, her eyi idare eden ve her eye hakim olan ezeli bilgi tarafndan insanda uykuda iken meydana geldiini sylerler.128 bn Rd, Allahn bilgisinin klli veya czi diye nitelendirmekten mnezzeh olduunu belirtir.129 bn Teymiyye, bu konuda bn Rdn problemin farknda olduundan dolay Allahn ilmi iin klli, czi ayrmn kaldrmaya altna iaret eder.130 bn Teymiyye, Allahn zatnda ilmin nasll konusunda hem Gazzliden hem de bn Rdden farkl bir yol izler. Bilginimiz, filozoflar tarafndan Allahn olaylar duyum olmakszn aklettii eklindeki grlerini dayanaksz bulur. Zira Allah gren, iiten ve bilen olup, eriat asndan Allahn duyum sahibi olmasnda bir mahzur yoktur.131 bn Teymiyye, bu yaklamyla Allah iin duyum sahibi olmay nefyeden bn Rdden ayrld

bn Sina, en-Necat, Msr 1938, s.246. Hseyin Atay, Farabi ve bn Sinaya Gre Yaratma, s.77. bn Sina, en-Necat, Msr 1938, s.247. 126 bn Teymiyye, Derut-Terud, X, s.136-137. 127 bn Rd, Faslul Makal, Felsefe Din likisi, ev.Bekir Karla, stanbul 1999, s.82. 128 bn Rd, a.g.e., s,82
125 129

124

bn Rd, a.g.e., s.82. bn Teymiyye, Derut-Terud, X, 178; Macit Fahri, slam Felsefesi, ev.Kasm Turhan, stanbul 1992, s.287. 131 bn Teymiyye, Derut-Terud, X, s.80-81.
130

- 39 -

gibi, deiimleri izafet ile aklamaya alan Gazzliden de farkl dnyor grnmektedir. bn Teymiyye, zaman zaman kfre dmekle nitelemesine ramen bn

Sina ve bn Rdn dier filozoflardan farkl olduuna deinir. Ona gre bn Sina bile bile kfr semi deildir. Aratrmalar kendisini yanl sonulara ulatrmtr. Bunun nedeni ise izledii metottur.132 bn Sinann ilim sfatn kabul edip irade sfatn kabul etmemesini ise tenakuz olarak nitelendirir. Zira ilim ile irade sfatlar birbirinden ayrlmazlar. Fiilin meydana gelebilmesi iin ilim ve iradenin art olduunu szlerine ekleyen bilginimiz; metotlar gereince Allahn ilmini ifade edemeseler de Allahn her eyi bildiini kabul etmeleri sebebiyle bn Sina ve bn Rdn doruya yakn olduklarn sylemektedir133. bn Teymiyye Aristotelesle birlikte hareketsiz bir Tanr anlaynn hakim olmaya baladn pek ok yerde tekrarlar. Ona gre, Aristotelesin Tanrs alemde bulunan hibir eyi bilmemektedir. Zaten kendisi de Metafizikinde aka Tanrnn hibir eyi bilmediini ifade ettii grnde olan bn Teymiyye, bn Rdn bu geree ramen Aristotelese olan ar ball sebebiyle Meai filozoflarla ayn gr tadn sylemektedir134. Ayrca bilginimiz, bn Rdn kadim bilginin czi bilgiyi de ierdii biimindeki yaklamn da doru bulmaz. nk bu tr bilgiler, filozoflarn kabul ettikleri faal akl ya da feleki nefslerden domaktadr. Onlar feleki nefse Levh-i Mahfuz adn vermiler ve Cebrailin reelliini de reddetmilerdir. Bilginimiz bu yanl gr Gazzlinin de kabul ettiini ileri srmektedir.135 bn Teymiyye de bn Rd gibi Allahn ilminin kadim olduunu sylemektedir. Hatta bu ekilde inanamayanlarn kfre dtklerini, slam bilginlerinin ve selefin grnn de byle olduunu vurgulamaktadr. Ona gre bu kfr emberine, iine, Allah iin klli tarzla bilmeyi ngren bn Sina ve
132 133 134 135

bn Teymiyye, Klliyt, II, s.118-119. bn Teymiyye, Derut-Terud, X, s.82. bn Teymiyye, Derut-Terud, IX, s.397. bn Teymiyye, Derut-Terud, IX, s.398; Kr. Faslul Makal, s.126

- 40 -

bn Rd gibi bilginler de dahildir. Mslman bilginler, Kaderilerin ar ularn, Allahn, kullarn fiilini onlar tarafndan yaplmadan nce bilemeyecei eklindeki grleri sebebiyle kfrle itham etmilerdir. yleyse Allah iin hibir ey bilmemekle ayn anlama gelen klli olarak bilme retileri sebebiyle filozoflar kfre daha layktr.136 Anlalaca zere, bn Teymiyyenin kadim ilme ykledii muhteva ile bn Rdn kadim ilimden anlad farkl farkl eylerdir. bn Rd, Allahn kadim ilmi iin mazi, imdiki ve gelecek zamandaki ilmin bir olup kendi zatnda hibir deime olmayacan beyan etmitir. bn Teymiyyeye gre bu anlay, Allahn ilmini izafetle aklayan kelamclarn grlerinden daha da ktdr. nk onlar Allahn ilmini ya zata zaid bir ilimle ya da Evvel ile anlamaya almlardr.137 bn Teymiyyeye gre hadis alimlerinin etkisi altnda kalmas sebebiyle Ebl-Berakat el-Badadi lemin kadim olduu, Tanrnn hibir sfata sahip olmad gibi fikirler tayan Aristotelesin dier filozoflarn hilafna olarak sert bir ekilde tenkit etmitir. bn Teymiyyeye gre, O, Aristotelesten nce yaayan, Allahn sfatlarn kabul eden ve ayrca alemin kadim deil, hadis olduunu syleyen filozoflar izlemitir. Ona gre, Aristoteles ncesi filozoflarn ounluunun fikirleri, peygamberlerin getirdii fikirlerle uyum halindedir.138 bn Teymiyyenin ifadesine gre, Ebul-Berakat Allahn zatna birbirini izleyen ilimle irade ilimeyince bu alemin bir ilah olduunu dnmeyeceimizi sylemitir. bn Teymiyye, Ebul Berakat el Badadinin Allahn zatnda teayyur kabul ettiini ileri srmektedir. Bilginimize gre bu konuda Mutezili bilginlerden Ebul Hseyin El Basri, Ebu Haim gibi

136 137 138

bn Teymiyye, Derut-Terud, IX, s.396-397. bn Teymiyye, a.g.e., IX, s.383,388 bn Teymiyye, a.g.e., IX, s.401-402.

- 41 -

kelamclarla Fahreddin er-Razininde bilmeyle birlikte bilende deiiklik meydana geleceini kabul etmilerdir.139 Ebul Berakat, varln ancak alglamayla(duyum) olabileceini syleyerek nceki filozoflar reddetmitir. O, aka Allahn gerek klli, gerekse czi her eyi bildiini beyan etmitir. bn Teymiyye gibi o da, irade ve ilim olmadan, hibir eyin meydana gelemeyecei fikrini savunmutur. Ebul Berakata gre de ilim, kudret ve irade gibi sfatlarla Allahn muttasf olmas, zannedildii gibi acziyeti deil, kemli gerektirir.140 Kanaatimizce Allahn ilmi ve alemin yaratlmas gibi pek ok noktada bn Teymiyye Ebul Berakatn grlerine dayanmaktadr. Bununla birlikte her iki bilginin de u konularda mttefik olduklarna kanaat getirmekteyiz: a) kisi de Allahn ilim, irade, kudret gibi ezeli sfatlara sahip olduunu kabul etmilerdir. b)Allahn yaratmas kadim olmakla beraber alem hadistir.141 c)kisinde de, Allahn her eyi amal yaratt fikri vardr. d)kisinde de, varlk algnn artdr.142 Sonu olarak Gazli ve bn Teymiyyenin filozoflarn sistemleriyle tutarl olmadklar veya bu filozoflarn ifadelerinin ak olmad ynnde yaptklar eletirilerine katlabiliriz. Fakat czleri, kllilerin iinde deerlendirip Allahn her eyi bildiini sylemelerine ramen filozoflar kfrle itham etmelerini tutarl bulmamaktayz.

bn Teymiyye, Klliyat,VI, s.128; Necip Taylan, Ana Hatlaryla slam Felsefesi, stanbul 1983 ,s.290. 140 bn Teymiyye, Minhac, I, s.56-57. 141 Hilmi Ziya lken, slam Felsefesi, stanbul 1993, s.261. 142 Taylan, Necip, a.g.e. ,s.290.

139

- 42 -

4)rade ve Kudret

slam dnce tarihinde Farabi ve bn Sina gibi sudurcular irade sfat zerinde durmay gerekli grmemilerdir. nk sudur nazariyyyesini kabul eden filozoflarn sisteminde Allahn ilmi objesini hemen var klan bir bilgidir. Allahn bilmesi yaratmas demektir. Bata Gazzli olmak zere bir ok slam dnr filozoflarn bu tutumunu tenkit etmilerdir. Gazzliye gre bir ey bilmek ayr, gcn taalluku ayr, irade ise daha ayr bir eydir. Allahn ilmindeki eye nce irade, sonra da kudret taalluk eder ve o ey olur. Kudret ntrdr.143 bn Teymiyye yaratmann ilim, irade ve kudret sahibi bir fail olmadan imkansz olduunu sylemektedir. Bu sfatlarn mahiyetleri ayn olmamakla beraber aralarnda kopmaz balar vardr. lim, irade ve kudret gibi sfatlar bir ksm filozoflarn ayn ey olarak kabul etmekle iki ayr eyi bir kldklarn syleyen bn Teymiyye, onlarn bir btn olan insan da eitli ksmlara ayrmak suretiyle olaylar birbirine kartrdklarna deinir.144 radenin hdis mi, kadm mi sorusuna karlk bn Teymiyye dier sfatlar gibi iradenin de kadim olduunu syler. bn Teymiyye, iradenin tm olarak kadim olmakla beraber muhdestn hadis irade ile ortaya ktn beyan eder.145 Gazzli ye gre de irade hadis deildir. Hdisin mahalli de hdis olacandan Allahn hibir sfatnn hadis olduu dnlemez.146 bn Teymiyye ye gre, Allah bir eyi yaratmadan nce irade eder. radesiz hibir ey yaratmaz. Demek oluyor ki, fiilden nce irade ve kudret; mefulden nce de fiil yer almaktadr.147 Kudret ve iradeden yoksun bir varlk

143 144 145 146 147

Gazzli,el-ktisad fil tikad, s.107. bn Teymiyye, Derut-Terud, IX, s.294-295. bn Teymiyye, Derut-Terud, X, s.129. Gazzli,el-ktisad, s.104 bn Teymiyye, Minhacs-Snne, I, s.58.

- 43 -

sadece zihinsel olup ontolojik karl yoktur.148 Bilginimiz Birden ancak bir doar eklindeki sudur teorisini de akla ve Allahn irade sahibi oluuna aykr bulur. Filozoflarn Tanr anlamnda Bir i kabul ederek nlarn gneten sudur ettii gibi, akl ve nefislerin de Birden sudur ettii eklindeki rneklerini mesnedsiz bulur. nk gne nlar hissederken filozoflarn Biri kendinden sudur edenleri hissedemez.149 bn Teymiyye, bn Rdn, Gazliyi eletirerek, onun ileri srd gibi filozoflarn Allahn iradesini reddetmediklerini sadece insanlarn iradesine benzeyen bir iradeye sahip olmadn kabul ettiklerini sylemesini doru bulmaz. Ona gre bu yaklamn sebebi, bn Rdn taassupkar bir tarzla filozoflar savunmasdr. Bu deerlendirmeye ramen bilginimiz bn Rdn bu konularda bn Sina ve dier filozoflardan daha doru bir gre sahip olduunu beyan eder. Bunun yannda Ebul Berakat El Badadi doruya tm filozoflardan daha yakndr.150 nsann iradesi meselesinde ise bn Teymiyye, insann sorumluluu lsnde bir yetkinlie sahip olduunu vurgulamaktadr. Her eyi Allahn kudret ve iradesine bal olarak insana kendi irade ve kudretiyle bir ey yapma ya da yapmama noktasnda hibir alan brakmayan kaderci anlaylar reddettii gibi, insann tm yapp etmelerini kendisinden bilen Mutezil anlay da tenkit etmitir.151 nsann iradesini hareket kavramyla irtibatlandran bn Teymiyye hareketi 3 e ayrmaktadr: 1)Kasr hareket 2)Tabi hareket 3)radi hareket. bn Teymiyye sorumluluk noktasnda, insann fillerinin iradi olduunu sylemitir. Ona gre her eyi irade eden ve yaratan Allahtr. Fakat Allahn iradesi, kulun sorumluluunu ortadan kaldracak ekilde anlalamaz. Onun iin her eyi Allahn belirlediini, insann fiillerinde hi bir tercih , kudret, meyil gibi nitelik
148 149 150 151

bn Teymiyye, a.g.e., I, s.111 bn Teymiyye, Derut-Terud, VII, s.370. bn Teymiyye, Derut-Terud, X, s.141,143. bn Teymiyye, Klliyat, VIII, s.112.

- 44 -

tamadn syleyen Cebriyeyi kabul etmedii gibi, her eyin insann elinde olduunu d sebeplerin onun yapsnda deiiklik meydana getiremediini syleyen Kaderiyeyi de reddetmitir.152 bn Teymiyye kulun irade ve kudretinin Allah tarafndan yaratld, kulun sadece yaratlanlar kesb ettii eklindeki Eari anlay iddetle reddetmektedir. Ona gre bu gr Cehmiyyenin grnden farkl deildir. Bilginimize gre cebr kelimesi mcmel bir ifade olup Kuran ve snnette kullanlmamtr. Alemin Allahn irade ve kudreti dahilinde devam etmesi anlamnda cebr kelimesinin insan iin kullanlamayacan sylemektedir.153 bn Teymiyye iradeyi ikiye ayrmtr: 1)Mukadder(takdir edilmi

rade) 2)Dini irade. Birincisi tamamen Allaha bal olup onda kulun bir mdahalesi yoktur. kincisine gelince durum bakalk arz etmektedir. Bu noktada ortaya kan bir eyde Allahtan gelen sebepler yannda kuldan gelen sebepler de rol sahibidir. Sonu zerinde kuldan gelen sebepler etkili olmaktadr. Buna gre kuldan gelen sebepler fiilin oluumuna yardmc unsurlardr.154 bn Teymiyye ye gre insann irade yeteneine sahip olmas sadece iradeyi deil, irade ettiini gerekletirecek kudreti de iine almaktadr. Yani muhtar olmak, kesin irade ve tam bir kudret sahibi olmay gerektirir. Allah da filozoflarn iddia ettikleri gibi, sfatlardan soyutlanm mcerret bir zat olmayp, irade ve kudretiyle yaratmak fiilini gerekletirmektedir. Bilginimiz, Allahn sadece zatyla alemi ezelde yarattn sylediimizde, alemdeki her eyin ezelden itibaren Allahla beraber olmasn gerektireceini, bunun ise imkanszlnn apak olduunu sylemektedir.155

152 153 154 155

bn Teymiyye, Minhacs-Snne, I, s.255. bn Teymiyye, Minhac, II, s.50,51. bn Teymiyye, Minhac, I, s.256. bn Teymiyye, Minhac, I, s.40,41.

- 45 -

bn Teymiyye kudret konusunda iki tr grn olduunu syler. Birincisi kulun kudreti fiil ile beraber bulunmaktadr. Bu anlay cebri douracak bir yaklam olup kabul edilemez. Ona gre sorumluluun bulunabilmesi iin kudretin fiilden nce olmas gerekir. Bir insan bir ta bir yere atmak istedii zaman frlatr, bu sre insandandr, tan hedefine varmasyla sonulanan olayda ta ve hava dier sebeplerdir. Ama tm bunlar Allah yaratmtr. Doyma ve suya kanmada da, insanlarn bunlar yiyip imesi bir sebep, bu gdalardan meydana gelen etkiler ise dier sebeplerdendir.156 bn Teymiyye, gnah kabul edilen fiillerin Allaha deil, insana

atfedilmesi gerektiini sylemitir. Bu tip davranlar Allahn zatyla kaim fiil olmayp onun mefulu, kulun ise fiilidir. bn Teymiyye hastaya ila yazan doktor, fetva veren mft nasl muhatabna fiili bir yardmda bulunmuyor ise, insanlarn sorumluluu alanna giren alanda emir ve yasaklar bildiren Allah ta onlarn fiillerini iradeleri olmadan belirleyemiyor grn savunmaktadr.157 bn Teymiyye, Allahn zatna bal hasen ve kabih fiiller olduu gibi, varlklardan ayrlmayan; iddia edildiinin aksine, greli olduu da kabul edilmeyen iyi ve kt fiiller, nitelikler mevcuttur. Ona gre husun ve kubuhun tamamen izafi olduu fikri hem akla hem de eriate aykrdr.158 Kulun sorumluluk noktasnda hikmet kavramna da byk nem veren bilginimize gre Allahn kullar iin buyurduu emir ve haramlar bizzat insann maslahat iindir. Allah insan iin zararna olan eyi murad etmez. Bizim er grdmz pek ok olay esasnda hayrdr, fakat biz olaylarn i yzne vakf olamadmz iin bize kt grnr. Bu tip olaylar insann menfaatine olup hikmetle ilgilidir. Alemde yaratlan her ey hikmet zere olup insann faydasnadr.159 FazlurRahman bn Teymiyyenin Allahn her eyi insann maslahat iin yaratt fikrinin nemli olduu kanaatindedir. Aklamasna gre Earlik, Maturdilik

156 157 158 159

bn Teymiyye, Derut-Terud,IX, s.340,341. bn Teymiyye, Minhac, II, s.36,37. bn Teymiyye, Minhac, II, s.33,34. bn Teymiyye, Minhac, I, s.269,270.

- 46 -

ve Zhirlik

tarafndan, Allahn irade gcyle yarattklarna benzemeyi

uzlatrd sebebiyle reddedilen ilahi davrann amal olduu fikrini, bn Teymiyye yeniden kelama dahil etmitir. Bilginimizegre Allahn irade kudreti etkin sebep(fail illet), bunun yannda Onun emri ya da eraiti ise faaliyetinin amal(gi) sebebidir.160

160

Fazlur Rahman, slam, Ankara 2002, s.159,160

- 47 -

KNC BLM

BN TEYMYYENN FLOZOFLARI ELETRD DER KONULAR

A.AKIL-NAKL LKS, BLG VE PEYGAMBERLK LE LGL ELETRLER

1.Akl ve Nakil likisi

Felsefecileri ve Fahreddin Razi gibi, din dahil her eyin esasnn akl olduunu syleyen kelamc bilginleri reddeden filozofumuza gre dini konular anlamada amaz metot, selefin metodudur. Dinin temelini tekil eden itikadi konularda Kitap ve Snnette yer alan ve Selef alimleri tarafndan benimsenen nasslara dayal dini aklclk metodunu tercih etmek gerekir. Dolaysyla dini konular anlamada ncelikle Kurn- Kerim ve daha sonra nem srasna gre Hz. Muhammed (sav)in snneti, sahabe szleri ve Tabindan olan insanlarn szleri temel kaynaktr.161 bn Teymiyye, filozof ve kelamclarn benimsedii gibi, akln ontolojik bir geree sahip olduunu kabul etmez. Ona gre akl, bir meleke, bir huydur. Mslmanlarn lgatinde bir araz olan akl, mastar bir kelime saylmtr (akale / yeklu / aklen). Oysa selefi yolu izlemeyen bidat ehli; akl, kendisiyle kim mcerred bir lafz eklinde tanmlamlardr.162

161 162

bn Teymiyye, Derut-Terud,I, s.164. bn Teymiyye, Derut-Terud,I, s.222.

- 48 -

Akln mstakil olarak varln kabul etmemekle beraber onu tmyle de dlamayan bn Teymiyye, akln bir meleke (gariza) olarak dini anlama konusunda araclk ettiini dile getirmektedir.163 bn Teymiyyeye gre Tevhid, sfatlar, kader, nbvvet ve med gibi itikadi konular veya bunlarn delilleri Allah ve Resul tarafndan btnyle ve en iyi ekilde aklanmtr. nk bunlar en nemli konular olup Allah dinini tamamladna gre delillerin ve meselelerin ihmal edildii dnlemez. Hatta nasslarda yer alan akli deliller sonradan filozof ve kelamclar tarafndan ortaya konan akli delillerden daha kuvvetlidir.164 Sarih akln ulat sonularla sahih nakil arasnda uyumlu bir iliki olduunu, yani ikisinin de ayn gerei ortaya koyacan beyan eden bn Teymiyyeye gre; Aristotelesin alem kadimdir anlay da peygamberlerin getirdii bilgilere yakn olup bundan Allahn fiili kadimdir sonucu karlmas gerekird.165 Fakat yle grnyor ki akln ulat sonularn doru olduunu bizler nasslara bakmadan anlayamayz. bn Teymiyye, akl nasslarn nne geiren filozoflarn peygamberlerin getirdikleri haberler konusunda karklklar meydana getirdiklerini vurgulamaktadr. Ona gre akl nasslarn nne geirenlerin durumu, zararl karmlar ihtiva eden gdalarla iyilemeye alan hastaya benzer. Gda, bu zararl karmlar sebebiyle hastaya bir fayda salamaz. Bunun gibi gya kesin akli delillere dayanarak, Allahn sfatlarnn hepsini veya bir ksmn nefyeden, Allahn emir ve nehiylerini, med ve bunun gibi pek ok konuyu ortadan kaldran kalp de hastadr.166 Bilginimiz, Peygamberimizden; nsanlarn en hayrls zamannda yaayanlar, sonra onlar takip edenler, sonra da onlar takip edenlerdir hadisine

163 164 165 166

bn Teymiyye, Derut-Terud,I, s.29. bn Teymiyye, a.g.e., I, s.26,28. bn Teymiyye, a.g.e., I, s.133. bn Teymiyye, a.g.e., I, s.20.

- 49 -

dayanarak insanlarn en zekilerinin selef olduunu iddia eder. bnTeymiyye, bn Sinann, her toplumun zekisi de vardr aptal da eklindeki yaklam sebebiyle ahmak olduunu,
167

nk

Araplardan

daha

zeki

kimsenin

olmadn

savunmaktadr.

Grld zere bn Teymiyye burada nasslk yapaym

derken yanl karmlara varmtr. Nitekim Peygamber Efendimiz insanlarn en zekisidir, fakat Araplar insanlarn en zekileridir diye bir sonuca varmak yanltr. Zira bn Sinann zekas da tartma gtrmeyecei iin onu ahmak olarak deerlendirmek hatadr. bn Teymiyyeye gre akln, naklin asl olduu eklinde, zellikle filozoflardan sudr eden grn iki dayana vardr: Birincisi, bir eyin varlnn akla dayand biimindeki anlaytr. Ona gre bu anlayn yanll apak ortadr. nk var olan bir ey, biz onu bilsek de bilmesek de vardr. Mesela Allahn isimleri, sfatlar bizzat kendisiyle kaim olup bizim akl ile onlar bilip bilmememiz durumu deitirmez. bn Teymiyye, buradan eriatn var olmasnda akln asl olmad sonucunu karmaktadr. kinci dayanaa gelince, bu da u yargya dayanmaktadr: Bir eyin shhati akl ile bilinir. Daha nce de tekrarladmz gibi bn Teymiyye akln asl deil fur olduunu; uyulmas gereken deil, kendisinin bakasna uymas gerekli bir konumda bulunduunu aklar. Akl, bir tabiat, huy, meleke(gariza) olup nakil ile elimesi tasavvur edilebilecek bir eylem deildir.168 bn Teymiyyeye gre nakli deliller ile akli delillerin tenakuz halinde olduunu syleyen kimselerin ortaya attklar bu sorunlar, kendi stlahlarndan domaktadr. Mesela felsefeciler cisim, cevher, araz, klliler, atom, illet-mlul gibi bir takm stlahlardadr.169 kavramlarn ieriini oluturan bilgilerle, nakli delilleri badatramamlardr. Oysa sorun, nakli delillerde deil; onlarn kullandklar

167 168 169

bn Teymiyye, Derut-Terud, X, s.300. bn Teymiyye, a.g.e., I, s.87-89. bn Teymiyye, a.g.e, III, s.333-334.

- 50 -

bn Teymiyye, sarih akli karmlarla sahih nakli bilgilerin ayn sonuca bizi ulatracan sylese de, yle grnyor ki sarih akli karmlar matematik gibi ilimlerle snrlandrlm olup metafizik sahasnda akln kendine dayanarak doru bir sonuca ulalabilecei reddedilmitir. Zaten bilginimiz filozoflarn ulatklar ilahiyat sahasndaki bir takm doru bilgilerin de daha nceden peygamber tarafndan getirildiini ima etmektedir.170 Ksaca, bn Teymiyye akla nem verse de bu akl mstakil olmayp devaml nakle tabi olmak zorundadr. bn Teymiyye melek ve akl ilikisi konusunda filozoflarn grlerini iddetle tenkit eder. Bilginimize gre Seleften hi kimse meleklere yldzlar demedii gibi, Aristocu meailerin dedii gibi meleklere akllar da dememilerdir.171 Akl, Peygamberin, sahabesinin ve mmetinin lugatnda arazlardan bir araz(ilinti)dr.172 bn Teymiyye slam dnce tarihinde ortaya kan kelamc, felsefeci, tasavvufu, Rafzi gibi ekolleri en ar ekilde tenkide tabi tutarken onlarn ortak ynlerinin ayn olduunu zellikle yinelemektedir. Bu ortak yn ise nasslar tahrif etmek demek olan tevilci anlaytr. bn Teymiyyeye gre, tevil metodunun kayna Sabilerdir. Sabiler iki gruba ayrlmakta olup bir ksm haniftir. Onlar Allaha, ahiret gnne iman etmi ve salh amel ilemilerdir. Allah onlar hirette sadete eritireceini mjdelemitir. Bu durum u yetle aklanmtr: phesiz iman edenler, yani Yahudilerden, Hristiyanlardan, Sbilerden Allaha ve hiret gnne hakkyla inanp slih amel ileyenler iin Rableri katnda mkfatlar vardr. Onlar iin herhangi bir korku yoktur. Onlar znt ekmeyeceklerdir.173 Dier grup Sabilere gelince, bunlar, yldzlara tapan mrik filozoflardr. Bilginimize gre Yunanl mei filozoflar da bu mrik

170 171 172 173

bn Teymiyye, Derut-Terud, VII, s.296-297. bn Teymiyye, Minhac, II, s.243-244. bn Teymiyye, Minhac, II, s.147. Bakara; 2/62.

- 51 -

Sabilerden olup, onlar da putlara ve yldzlara taparlard.174 bn Teymiyye, Hz.brahimin yldz ve gnee tapnan mrik kavmine de bu inancn Sabilerden getiini iddia etmektedir. Daha sonra, bu inan Yunanllara da gemi olup onlar da Allahn tm sfatlarn ortadan kaldrarak yldz ve gne gibi gkyz varlklarna tapnmlardr. Ayn anlay Btn Karmatlerde de bulunup onlara da Sbilerden gemitir.175 bn Teymiyyeye gre, Ahmed b. Hanbelin maruz kald mihne olayndan(.220/835) itibaren Btn Karmatler, Sbi kaynakl grlerini yaymaya balamlardr. Ayn zamanda bu dnemde, eski Yunan felsefesi de Arapaya evrilmekte olup Yunan felsefesinden Batn Karmatler yararlanmlardr.176 bn Teymiyyeye gre, Btn Karmatlerin yolunu ilk defa izleyenler baz fukah ile kelamclar olmutur177. Allahn sfatlarn bu metotla ilk defa nefy eden de Emeviler dneminde yaayan, Harranl Cad b. Dirhemdir. bn Teymiyye, onun yaad srada Harranda Sbilerle filozoflarn bulunduunu ve Cad b. Dirhemin de onlardan etkilendiini iddia eder. Ona gre Farabide Sbilerden etkilenmitir. Harranllar ulv(semav) varlklara tapnrlard. Bunlarn tapndklar eitli heykeller vard. lk illetin heykeli, ilk akln heykeli, kll nefsin heykeli, Zuhal heykeli, Mteri, Merih, Gne, Zhre, Utarit ve Kamer heykeli gibi. Bunlar Hz.brahimin dmanlar olup eitli ibadetlerle bunlara tapnrlard.178 Muhammed el-Behiyin naklettiine gre Abdunnur Cebbur da Farbinin Harranllardan etkilendii fikrini savunmutur. Farbi, Allah ile lem arasndaki akllar teorisinde, yldzlarn yeryzndeki olaylara etki ettii

174 175 176 177 178

bn Teymiyye, Derut-Terud, VII, s.334. bn Teymiyye, Muvfakatu Sarhil-Makul li Sahhil-Menkul, I, s.191-192. bn Teymiyye, Klliyt, V, s.257;II, s.118. bn Teymiyye, Muvfakat, I, s.118-119. bn Teymiyye, Minhacs-Snne, I, s.197.

- 52 -

eklindeki paganist dncelerden oluan Harranllardan esinlenmitir.179 Farabinin Harraniyye mezhebiyle alakasn ve bu mezhebin Sabilerle alakasna nceki blmlerde yer verdiimiz iin bu konuya tekrar deinmeyeceiz. bn Rd, tevil konusunda snr ilk defa aanlarn Haricler olduunu, onlar kelamc ve mutasavvflarn izlediini; Gazzlinin ise snr daha da genileterek ilmin ancak halvet ve tefekkrle olup ilim asndan bu mertebenin peygamberlerin mertebesi gibi olduu grn savunduunu yazar. Ayrca bn Rde gre Gazzli, hikmet ve filozoflar da zemmetmitir. O, Gazzlinin filozoflar eletirirken felsefeden yararland, Tehaftl-Felasife eserindeki baz grlerden de vazgetii grn savunmutur.180 bn Rdn bu noktadaki grne katlan bn Teymiyye, onun dahil etmedii felsefecileri tevil yolunu seenler sralamasnda birinci sraya yerletirmitir. Ona gre kelamclarla balayp felsefecilerle iyice yoldan kan tevil olay ile birlikte pek ok Kuran ayeti tahrif edilmitir. Mesela yldzlar gne ve aydan maksat; nefs, faal akl ve akl- evveldir denilmitir. bn Teymiyye, Gazzlinin de Mikatl-Envr adl eserinde ayn gr kabullendiini savunmutur.181 Kalk ve uyar182 ayeti gelmeden lmem diyen Shreverdi Maktlun szleri de bu trdendir. Daha sonra bu kapdan ilhad, hull, vahdet ve ittihad ehli girmitir. Bunlardan bn Arabi gibi bazlar, yaratan ve varlk arasndaki ayrl kaldrmlardr.183 bn Teymiyye, tevil olaynda kelamclarn slama daha yakn olduu fikrini savunur. Ona gre Mutezileden Allahn sfatlarn nefy konusunda en yanl gr sahibi Ebul Huzeyl el-Allaf bile filozoflardan daha doru yoldadr. Mesela, Ebul Huzeyl Allah zat ile lim olup, zt lim deildir derken bn Rd; ilim, lim ve mlumu ayn kabul etmitir. Yine filozoflarn
179 180

adl

Muhammed el-Behiy, slam Dncesinin lhi Yn, ev.Sabri Hizmetli, Ankara 1992, s.344. bn Teymiyye, Derut-Terud , VI, s.222-224; bn Rd, ej-Keaf an Minhcil-Edille, ev. Sleyman Uluda, stanbul 1985, s.267-269. 181 bn Teymiyye, Klliyt,V,s.420-421.; Derut-Terud, X,s.282-283. 182 Mddesir; 74/2. 183 bn Teymiyye, Derut-Terud, V, s.317.

- 53 -

ak, k, muk; akl, kil, mkul gibi kelimeleri ayn kabul ettikleri bilinen bir eydir.184 Yine hdislerin meydana gelmesi annda bir faile muhta olduunu kelamclar kabul eder, oysa filozoflar byle bir anlay kabul etmezler. Dolaysyla onlar hakikatten daha da uzaktadrlar. Bu noktada, ehli snnet ise hakka daha yakndr. nk onlar Mutezile gibi hdisat, sadece meydana gelme srecinde Allaha muhtatr fikrini kabul etmezler. Onlara gre hdis varlklar hem meydana gelirken hem de meydana geldikten sonra yaratcya ihtiya duymaktadrlar.185 bn Teymiyye, filozoflarn ilmi, akl ve er diye ikiye ayrmak suretiyle er ilimlerdeki pek ok konuyu tevile tabi tuttuklarn sylemektedir. Filozoflar, mteabih ve mkil bulunan pek ok ayetleri peygamberlerin bilmediklerini veya bilseler bile halkn maslahat iin aklamadklar anlayn savunmaktadrlar. Bu anlayn sonucu olarak onlar, peygamberlerin aklama yapmadklar konularda filozoflarn akli karmlarla aklama yapabileceklerini ortaya koymulardr.186 Bilginimize gre, filozoflarn ulatklar sonu Hristiyan ve Yahudilerden daha da ktdr. nk onlar alemi Allah'n yarattn, lemin hdis olduunu kabul ederler. Oysa filozoflar yaptklar teviller ile dini anlaylardan olduka uzaklamlardr. Onlara gre lemin yaratl, d dnyada gereklii olmayan akllar aracl ile olmaktadr. Bu akllardan her biri dierinin ve nihayet lemin yaratlnda fonksiyon sahibidir.187 Filozoflara gre melaike kelimesinden akl, nefs ve nefsin kuvvetleri anlalmaldr. Yine cin ve eytan kelimelerinden de nefsin kuvvetlerini anlamalyz.188

184 185 186 187 188

bn Teymiyye, a.g.e., X, s.224. bn Teymiyye, a.g.e., VIII, s.145. bn Teymiyye, a.g.e., I, s.19. bn Teymiyye, a.g.e., V, s.384-385. bn Teymiyye, Klliyt, V,s.325..

- 54 -

2.Bilgi

Filozoflarn, akl yrtmenin en doru bilgiyi verdii iddasna bn Teymiyye iddetle kar kar. Ona gre filozoflarn kabul ettii grn tersine, nass kesin bilgiyi, akl ise zanni bilgiyi temsil eder.189 bn Teymiyye bilgi konusunda Aristoteles mantn ve onun mezleri olarak kabul ettii Meai filozoflar iddetle tenkit eder.190 Aristoteles mantna Farabinin ilave ettii tasnife gre bilgi, tasavvur ve tasdiklerden oluur. Farabiye gre bilgi elde etmek iin, nce mantki dorulardan hareket edilmesi gerektii gibi, bilgilerin de mantki, yani akln kurallarna uygunluk arz etmesi gerekir. Farabiye gre btn bilgilerin temelinde doruluklar mantken kabul edilmi ilk bilgiler vardr.191 Bu ilk bilgiler, tasavvur ve tasdik edilmi mantki bilgilerdir.192 Farabiye gre gerek bilgi, nazari ve akli bilgidir193. bn Teymiyyeye gre ise, akl yrtme yalnzca zihni konulara hasredildii iin fiziki dnya ile bir mnasebet kuramaz, dolaysyla nesnelerle ilgili bir bilgi veremez194. Farabi ve bn Sinaya gre bilme zihnin soyutlama yoluyla nesnenin suretini alp bilgiye dntrmesinden ibarettir.195 Akl erdirme demek, nefsin klli varlklar ve kavramlar dorudan doruya bizzat kendisinin idrak etmesidir.196 bn Teymiyye, klli varlklar kabul etmez. Ona gre klliler

bn Teymiyye, Klliyt, IV,s.42,43. bn Teymiyyenin Aristo mantn reddiyesi iin bkz. er-Red alel Mantkyyn, nr.Refik elAc, Beyrut 1993. 191 Hseyin Atay, Farabinin Eseri, (Mutluluu Kazanma, Eflatun Felsefesi ve Aristo Felsefesi), Ankara 2001., s.6. 192 Atay, a.g.e., s.9. 193 Atay, a.g.e., s.11. 194 M.Sait zervarl, bn Teymiyye, D..A., XXI, stanbul 1997, s.411. 195 Atay, a.g.e., s.9; el-arat, s.2.. 196 Mehmed Bayraktar, slam Felsefesine Giri, Ankara 1999, s.180.
190

189

- 55 -

objektif varla sahip olmayp zihnin kurgular olmaktan baka bir ey deildir.197 bn Teymiyye, bilginin tasavvur ve tasdikten olutuunu syleyen Aristocularn herhangi bir tasavvurun tanmsz elde edilemeyecei hkmlerini kabul etmez. nk bir defa nerme selbidir, o yzden bedihi deildir.198 kincisi bir tasavvuru tanmlayan mantk bu fikrini ya nceden yaplan bir tanm yardmyla ya da herhangi bir tanm olmadan icra eder. Eer nceki bir tanm vastasyla yapyorsa bu devir ve teselsle yol aar. Herhangi bir tanm olmadan yapyorsa o takdirde Tanm olmadan kavramlar elde edilemez sz rtlm olur.199 bn Teymiyye, Aristocularn herhangi bir tasdike kyas dnda bir yolla ulalamayaca eklindeki hkm de kukuyla karlar. nk nazari olsun bedihi olsun bilgi vastalar nisbidir. Bazlarnn kyas kullanmas hi kimsenin kyas dnda bilgi sahibi olamayacan gstermez. Bilginin sadece kyasa dayanmad mtevtir haberin de bilgi kayna olmasndan anlalmaktadr.200 bn Teymiyye akl ile vahyin kayna ayn olup bu da Faal Akldr diyen Meaileri eletirir. stelik onlara gre bu akl kendilerinin kabul ettii Rabbin dndaki her eyin yaratcsdr.201 Onlara gre Faal Akl Ay feleinin altndaki her eyin yaratcsdr. Bilginimize gre bu szler yle kfrdr ki, bu dereceye ehl-i kitap olan kafirlerden ve mrik Araplardan hibir kimse ulamamtr.202 Farabi ve bn Sinann Faal Aklla ne kastettiklerini bu merhalede aklamak yerinde olacaktr. Akl nce nazari ve ameli olarak ikiye ayran Farabi nazari akl da, sras ile Heyln Akl, Bilfiil Akl veya Meleke halinde

197 198 199 200 201 202

bn Teymiyye, Minhac, I, s.302. zervarl, bn Teymiyye, s.410. zervarl, a.g.mad., s.410. zervarl, a.g.mad., s.411. bn Teymiyye, Minhac, I, s.139. bn Teymiyye, Minhac, I, s.139-140.

- 56 -

akl, Mstefad Akl olmak zere kategoriye ayrr. Bunun da stnde Faal Akl mertebesi yer alr. Heyln Akl veya Bilkuvve Akl; eyann suretlerini maddelerden soyutlayarak kavram haline dntren akldr. Bu akl, akletme iini yaparken bilkuvve akledici iken, akledildikten sonra Bilfiil Akl haline dnr. Akletme ii tamam olunca akl o zaman yalnz madde halindeki nesneleri deil, maddesinden soyutlanm olan nesneleri de akledebilecek duruma gelir ki ite bu mertebe Mstefad Akl mertebesidir.203 nsan akl mertebelerinden Mstefad Akl mertebesine gelince Faal Aklla birleir. Bu takdirde Allahu Teala ona Faal Akl vastasyla vahyeder. O halde akl ile vahyin kayna birdir ve bu Faal Akldr.204 Bylece Peygamberin getirdii vahiy ile filozofun akl yoluyla elde etmi olduu neticeler birbiriyle elimez. bn Sinaya gelince Ona gre bilgi idraktir. drak ise hissi ve akli olmak zere ikiye ayrlr. Hissi idrak; zahiri ve batini idrak olarak ikiye ayrlrken, akli idrak tamamen batnidir. Duyular vastasyla gelen ve dank vaziyette olan idrakler ortak duyum tarafndan alnarak tasnife tabi tutulur ve musavvire gcne aktarlr. Msavvire gc veya hayalin grevi idrakleri saklamaktr. Hayalde saklanm bulunan bu suretler insanda mtefekkire, hayvanda mtehhayile adn verdii bir g tarafndan eletirilip deerlendirilmeye tabi tutulur ve yeniden ortaya karlr. te bu g Faal Aklla veya meleklerle ittisal ettiinde, kii ayet uykuda ise rya uyank ise, nbvvet hali ortaya kar.205 lmin kalbe doan bir ey olduunu syleyenlere gelince, bn Teymiyyeye gre onlarn szlerinin bir ksm hak, bir ksm btldr. Eer bunlarn davas, kalbe doan ilmin, btnyle kulun gc sayesinde meydana geldiini sylemekse, bu dava kesinlikle batldr. Fakat bunlar ilmin kulun kudreti ve onun yannda baka bir sebeple hasl olduunu sylyorlarsa; aynen

203 204 205

Farabi, Risale fi Manil Akl, Beyrut 1985, s.3-12. Farabi, Ehli Medinetl Fzla, s.85,87. bn Sina, en-Necat, 167-169.

- 57 -

atlan bir oktaki kuvvet ve okun girdii yerdeki oku kabul etme zellii gibi. Bu durumda phe yok ki delilin dnlp incelenmesi bir sebep iledir.206 bn Teymiyye, filozoflarn bir ksmnn, nefsin kemale ermesini mutlak varl bilmeye balamalarn, bir ksmnn ise bu ilmi elde edenin zerinden eri mkellefiyetler der eklindeki grlerine iddetle kar kar. Onlarn bu ve benzeri dncelerinin hibir deeri olmadn aklar: Nefsin olgunlamas, salt bilmeyle(ilim) olmaz. Tam tersine Allah bilmenin yannda Onu sevme, isteme, Ona ibadet etme ve ynelme de arttr. te bunlar, nefsin kemal ve arzusu, bilgi ve marifetinin belirtisidir. Gerek udur: nsann kemali, Allah Tealaya, ilim ve amelce, Onun emrettii gibi ibadet etmektir. te byle yapanlar, Allahn gerek kullardr.207

3.Peygamberlik
bn Teymiyye filozoflarn peygamberlikle ilgili bir szlerinin olmadn, sonra gelenlerin ise bu konuda akn olduunu syler.208 Elbette Yunanllar, Mslmanlarn anlad manada peygamberlik ve nbvvete dayal vahiy gibi kavramlara sahip deildi. bn Teymiyye sonradan gelenlerin kimilerinin peygamberlerin sadece ameli hikmet hakknda bilgi sahibi olduklarn, ilmi hikmeti bilmediklerini ileri srdklerini syler. Bazlarnn ise sradan insanlarn soyut kavramlar gerekleri kavramaktan aciz olduunu dnerek peygamberlerin bu gerekleri insanlara sembolik bir anlatmla ifade ettiini ileri srer.209 bn Teymiyye, bn Zekeriyya er-Razi ve benzerlerinin alemin sonradan yaratldn ve peygamberlii yalanladn syler. Onlara gre be ey kadimdir ve onlar her bir ekolden en kt ve tutarsz ne varsa onu alp kabul
206 207 208 209

bn Teymiyye,Klliyt, IV, s.42. bn Teymiyye, a.g.e., II, s.125-126 bn Teymiyye, a.g.e., VII, s.549. bn Teymiyye, a.g.e., VII, s.549.

- 58 -

etmilerdir.210 bn Teymiyye'nin belirttii gibi Razi'nin kozmolojisi ve Metafizik grleri be esasa dayanr. Bunlar; Allah, Ruh, Madde, Zaman ve Mekandr. Hepsi ezelidir. Razi din gr sebebiyle zndklkla sulanmtr. Raziye gre Allahn varln tanmak, iyi ve kty ayrt etmek iin dinlere ve peygamberlere ihtiya yoktur. Bu konularda akl yeterlidir. Dinler ve peygamberler birbirlerini yalanlamlardr. Onlarn tek ortak noktas Allah'tan bahsetmi olmalardr. Peygamberlerin hi bir akli ve ruhi stnlkleri yoktur. Mucizeler bir vaka deil, efsanedir; sylenenler tek olan ezeli hakikate aykrdr. Savalarn kmasna ve insanln mahvolmasna dinler sebep olmaktadr. Din adamlar felsefi dncenin ve ilmi aratrmalarn en byk dman ve engelidirler. Filozoflarn eserleri, insanlk iin bu mukaddes kitaplardan daha ok faydaldr.211 Razi'nin bu konudaki grlerine sadece bn Teymiyye deil, Farabi gibi filozoflar da itiraz etmilerdir. Farabi'nin bu konuda ''Kitabur-red alarRaziadl eseri mehurdur fakat, bu eser bugne kadar ele gememitir. bn Teymiyyeye gre Aristo ve onu takip eden bn Sina ve benzerlerinin iine dtkleri en byk eliki, ilahi srrn zerresiyle bile ilgisi olmayan Yunan filozoflarna bal olduklar halde, peygamberlerin getirdii ilahi srrn zafer kazandn grnce, bal bulunduklar filozoflar yceltebilmek iin onlar ilahi srlara vakfm gibi gstermeleridir. bn Sina ve benzerleri, risalet konusunu, filozoflarn fasit dnceleri ve iddialar zerine bina edip oturtmak istedikleri zaman u iddialar ne srmlerdir.212 Peygamberliin zellii vardr. Bu zellikler her kimde varsa, ona peygamber denilebilir. 1) lmi kuvvet ve gcn varl. Buna kutsal g denir ki, byle bir kuvvete sahip olan kii, hi bir eitim retim grmeden ilme sahip olabilir.

210 211 212

bn Teymiyye,Klliyat, VII, s.459. Bayraktar, a.g.e., s.83-84. bn Teymiyye,Derut-Terud , X, s.80.

- 59 -

2) Hayal gcnn varl. Bu gc olan biri, uyuyan bir insann grp duymasnda olduu gibi, kendi nefsinde baz byk hakikatleri grebilir veya baz eyleri iitebilir. Bu grlen ve duyu alan eylerin zihin ve hayal dnda bildiimiz varlklar yoktur. Filozoflar, tahayyl ettikleri, zihinlerinde canlandrdklar eylerin, suretlerin birer melek olduunu ve seslerinde ilahi bir ses, mesaj hvviyetinde bulunduunu sanrlar. 3) Aleme tesir edebilecek hareket halinde ki bir gcn bulunmas. Bu gre bal olarak onlar, peygamberlerin mucizelerini, velinin kerametlerini ve sihirbazlarn sihirlerini, nefisle varolan bir kuvvet olarak grrler. Bu konuda, kendi nefislerinin kabul ettiklerini benimser, reddettiklerini de inkar ederler. Mesela, Hz. Musa' nn asasnn ylan olduunu kabul ederler ama, Ay'n ikiye ayrldn kabullenmezler.213 Aristo takipileri olarak kabul ettii Farabi ve bn Sina'nn nbvvet anlaylarn aklamak bn Teymiyyenin tenkitlerini anlama asndan gerekli olacaktr. Farabi'ye gre gerek filozofla peygamber arasnda hi bir fark yoktur. Her ikisinin de gayesi insanlara dnya ve ahiret mutluluunu salamaktr214. Ancak filozof kendi gayretiyle taakkul yetisiyle peygamber(nebi manasnda,yoksa resul manasnda deil) den Allah'a yaklamada kesbi bir aba harcad iin usulen bir stnlk grmtr. Yoksa kategorik olarak filozofun peygamberden stnln, iddia etmemitir. Farabi bu noktada iyi anlalmad iin ok tenkide uramtr.215 Farabi bu uygunluu salamada, filozofu peygamberlik mertebesine ykselterek peygambere elenmi, yoksa peygamberi alelde bir filozofa indirgeyerek deil.216 Farabi'ye gre en ideal

213 214

bn Teymiyye,Derut-Terud , X, s.81. Hseyin Atay, Farabinin Eseri, (Mutluluu Kazanma, Eflatun Felsefesi ve Aristo Felsefesi), Ankara 2001,s.59. 215 Bekir Karla, Felsefeye Giri, s.156 216 Karla, a.g.e., s.156.

- 60 -

bakan, en gerek bakan peygamberlikle birlikte filozofluu da ahsnda toplayan kimsedir.217 bn Sina peygamberlikle ilgili grlerine balarken ilk olarak dinin insanlk iin gerekli olup olmad hususundan balar. Topluluk iinde yaamas gereken insann temel ihtiyalarn, i bar salamas iin i blmnn gerekli olduunu bunun sonucu olarak da devletin ortaya ktn aklayan filozofumuz adaletin gereklemesi iin dinin gerekli olduunu belirtir. Bundan dolay ilahi inayetle bir kii peygamber olarak grevlendirilmi, ona ferdi ve itimai hayat dzenleme ynnde gerekli malumat verilmitir. Ksacas ilahi inayet fert ve toplumun iyiliini, toplumun bar ve huzurunu, toplumun dzenini de peygamberlerin varln mecburi klar.218 Dinin gerekliliinden sonra, bn Sina vahyin mahiyeti ve gereklilii konusuna aklk getirir. bn Sina'ya gre saf akli bilgi ve ilham deil, esasolarak vahiy insanlarn nasl davranmas gerektiini ve nasl iyi insanlar olacaklarn gsterir. Vahyin olmadan iyi ve kt sorunu zlemez.219 Vahyin kendisi gerekli etkileyici nitelii kazanmak iin plak hakikati deil, remizlerin elbisesine brnm hakikati sunma durumunda kalmaya kanlmaz olarak katlanmaktadr. Kendisini bunu yapmaya mecbur klan ey, peygamberin hakiki bir eriat getirmeye ve mkemmel bir devlet adam olmaya mecbur olmasndan kaynaklanr.220 Filozofumuza gre peygamber, ahlaki anlayn yitirince ak ahlaki gayeleri ve ilkeleri gerek bir sosyo-politik yap eklinde izah edemezse ne onun kavray ne de yaratc vahiy gc ie yarayacaktr.221 bn Sinaya gre vahyin imkan iin, nefsin bilgi edinme gleri iyi bir rnektir. Peygamberin nefsi, yaratltan teyit edilmi olup, peygamberin akl gc de sezginin en st dzeyinde bulunan kutsi akl seviyesindedir.

217 218 219 220 221

Atay, a.g.e., s.61. bn Sina, e-ifa el-lahiyat, s.441,443. bn Sina, en-Necat, s.115,118. M.M.erif,Klasik slam Filozoflar, s.145. M.M. erif, a.g.e., s14.

- 61 -

Peygamberin

yaratltan

getirdii

bilgi

yetenekleri,

sradan

insann

yeteneklerinin ok stndedir. nk Peygambere hibir eitime gerek kalmadan varlk, hukuk ve ahlaka dair temel bilgiler vahiy yoluyla verilmitir. Bu bilgi, nce onun nazari aklna, oradan mtehayyile ve ortak duyusuna geer ; bylece soyut ve tmel olan bilgi somut hale gelir. Peygamberin zihni muhayyile gc ile akli kavramlar sembolletirici ve canlandrc hale getirir. Dncelerimizi sembolletirmek muhayyilenin tabiatndandr. Bu sembolletirme, peygamber zerinde etkin hale geldiinde ise peygamberin ruhu neyi dnyor ve tasarlyorsa onlar canl ve kuvvetli hayalleri ortaya karr. Bunun sonucunda peygamber gerekten iitmeye ve grmeye balar .222 Daha ncede bahsettiimiz zere bn Sina'ya gre tam ve doru bilgi, gzlem ve deneyle elde edilen veriler zerinde dnmekle ve bu abann sonucunda faal akln aydnlatmasyla gerekleir.223 bn Sina'ya gre insann sahip olduu bilme yetenei kuvve halinde akl, bu yetenekle dncelerin ilkelerinin kazanlmas fiil halinde akl, faal akln etkisiyle zihnin bu aamalardan geerek mkemmellik dzeyine ulamas mstefad akl adn alr. Ancak stn yeteneklere sahip olan peygamberlerin mazhar olduklar vastasz bilgi onlarn kutsi akl tarafndan alglanr224. bn Sina peygamberlik teorisinde peygamberi bilinci ve peygamberlerin ald vahyi drt blml akl teorisi ile aklayarak, vahiy melei Cebrail ile faal akl ayniletirmi, vahyi, faal akln aydnlatmasna balamtr.225 Seyyid Hseyin Nasr, bni Sina'nn bu yaklamla, Kur-an'n nbvvet anlayyla uygunluk tayan ve kendisinin selefi anlayndan da uzaklamayan bir sonuca vardn iddia eder. Nasr'a gre, faal akl yoluyla peygamber dnda filozof ve velilerin bilgi almasnn slam'n nbvvet anlayna bir zarar dokunmamaktadr. nk peygamber, filozof ve velilerden bilgi asndan iki
222 223 224 225

bn Sina, el-rt , s.161,167; en-Nefs, s.219,220. bn Sina, e-ifa, s.39. bn Sina, el-rt , s.220. Seyyid Hseyin Nasr, Mslman Bilge, ev.Ali nal, stanbul 1985, s.54.

- 62 -

bakmdan ayrlmaktadr. Birincisi, onun ilahi akldan bilgi almasnn tam ve eksiksiz olmasna karlk filozof ve mutasavvflarnki paraldr. kincisi, filozof ve mutasavvflarn ulatklar bilgiler normatif deilken peygamber dnyaya bir yasa getirmi olup insanlarn ferdi ve toplumsal hayatlarn glendirirler. Dolaysyla bu bilge kiilerin konumu, peygamberlerin altnda, sradan insanlarn ise stndedir.226 bn Teymiyye, bn Sina gibi ilk dnem filozoflarnn peygamberin pek ok sznn tevil kabul etmeyecek ekilde ak ve net olduunu dndn syler. Fakat yine bu filozoflara gre peygamberin amac hakikati olmad halde eyay var gibi gstermek ve insanlarn bu eylere aslnn hilafna inanmalarn salamaktr.227 bn Teymiyye bu gre iddetle kar kar. Peygamberimizin bizi, gecesi gndz gibi olan ve helak mukaddes kiilerden bakasnn sapmad apak bir yol zerinde brakarak vefat ettiini belirtir. Yine bn Teymiyye filozoflarn peygamberlik konusundaki iddialarna yer verir ve eitli yollarla bu iddialar rtmeye alr. Felsefeciler, peygamberler gerekleri aka ortaya koyma imkan ve frsat bulamamlardr demektedirler. k gereklerin aka ortaya konmas, insanlar fesada drebilirdi ve onlarn akllar bunu tayamazd. Bu iddialarna bazen unu da ekliyorlar: ''Peygamberlerin evresinde bulunan insanlar, bu gerekleri anlamamlardr. ''Dier bir ksm ise bunu kabul etmeyip hayr, onlardan daha iyi biliyorum iddiasnda bulunuyor. Sonra kalkp kendileri bu gerekleri sahip olduklar kyas metoduyla aklamaya balyorlar. bn Teymiyye bu iddialara yle cevap verir: ''Eer bu hakikatleri bilmek mmkn ise kendileri iin mmkn olduu gibi peygamberlerin etrafnda bulunan kimseler iin de mmkndr. Yok imkan d ise kendilerinin de bilmesine imkan yoktur. Halbuki onlar bildiklerini

226 227

Nasr, a.g.e., s.55. bn Teymiyye, Klliyat, IV, s.50.

- 63 -

kitaplarda yazyor ve konumalar yapyorlar. Yok eer mmkn ise bu takdirde de ''peygamberlerin asl manay aklamalar mmkn deildi.''szleri batldr.228 Eer bu hakikatleri avama deil havasa anlatmak mmkndr derlerse , bilindii gibi havas zmresi yannda peygamberlerin verdii ilim ve bilgi, aynen onlarn havas zmresi yannda verdikleri ilimler gibidir. Ve yine bilinmektedir ki, kendisine tabi olunan kimsenin szlerini, onun ahvalini, i ve d durumlarn daha iyi bilen ve bu hususlara daha fazla itina gsteren kii, tbi olduu kimseyi yakndan tanmaya ve o konuda mtehasss saylmaya daha layktr. Hi kuku yoktur ki, ehl-i hadis, Hz. Peygamber'in ilmini ve Raid Halifelerle cennetle mjdelenmi on sahabeden dierleri gibi, Resul-i Ekrem Efendimizin havas topluluunun ilmini, bu mmet iinde en iyi bilen ve bu konu hakknda en fazla ihtisas sahibi olan kimselerdir. bn Teymiyye Farabi'nin, Peygamberlerin zelliinin ancak aklla kavranabilecek eyleri, duyularla alglanabilecek ekiller iinde gzelce tahayyl ettirebilmek dncesinde olduunu ve bn Sina'nn da benzer eyler sylediine yer verir. bn Teymiyye, bn Sinann kitaplarnda ''Musa b. mran'n u branilere, Muhammed'in kaba bedevi Araplara hakikatleri olduu gibi beyan etmeleri mmkn deildi. nk bu adamlar bu hakikatleri anlamaktan aciz idiler''229 dediini nakleder. bn Teymiyyeye gre Gazzlinin ve Razi'nin szlerinde de benzer ifadelere rastlanr.230 Fakat biz bn Sina, Gazli ve Razinin eserlerinde bn Teymiyyenin iddia ettii ekilde ifadelere rastlayamadk. bn Teymiyye'ye gre, gurubunun ileri gelenlerinin ve kendisinin, hakikatleri peygamberlerden daha iyi bildiini ve daha gzel akladn iddia eden kimse, mminlerin ittifakyla, ayet peygamberlere inandn izhar ediyorsa zndktr, mnafktr.231 ayet bu kimse: ''Elbette peygamberler, ilim ve beyan ynnden daha yce idiler. Fakat hakikatleri bilmek veya mutlak
228 229 230 231

bn Teymiyye, Klliyat, IV, s.92. bn Teymiyye, a.g.e., IV, s.100. bn Teymiyye, a.g.e., IV, s.100. bn Teymiyye, a.g.e., IV, s.100.

- 64 -

olarak beyan etmek mmkn deildir. Ya da hakikatleri bilmek ve beyan etmek sadece havas iin mmkndr'' derse bn Teymiyye bu durumda peygamberlerin aciz olduu ilim ve beyann bizzat bu dncede olanlar iin de geerli olduunu nakleder. Hakikatleri bilmek mmkn deildir derlerse bu durumda insanlar iin haydi haydi mmkn deildir. Bu hakikatleri beyan edip aklamalarnn mmkn olmadn iddia edecek olurlarsa o zaman bizzat filozoflarn ve ileri gelenlerinin de aklamas mmkn deildir.232 Filozoflar bu hususlar avam iin deil, havas iin mmkndr diyorlarsa; o zaman bu husus peygamberlerden de avam iin deil, ama havas iin mmkndr. ayet Resulullah'n ashabnn ileri gelenleri iinde hakikatleri anlayacak kimseler bulunmadn iddia edecek olurlarsa, hayrda ne gemi ilk zevat, ilim ve imanda daha sonrakilerden daha geride saym olurlar ki, byle bir iddia ancak zndklarn iddialarndandr.233 bn Teymiyye'ye gre Kur-an'n yaratldn syleyen Mutezile ve Kllabiye'nin sz, filozoflardan daha dorudur. nk onlar Kur-an'n kelimelerinin yaratlm olduunu kabul ederek, bu lafzlarn ses olarak insana dardan geldiini sylemektedirler. Filozoflar ise lafzlarn insann nefsinden meydana geldiini kabul ederek, olaya soyut bir mahiyet kazandrmlardr.234 Gazzli de filozoflarn yolunu izleyerek, levh-i mahfuz diye isimlendirilen Faal Akl'dan peygamberler gibi velilerin de bilgi aldklarn belirtmektedir.235 Gazzli'nin bu konudaki grlerine baktmzda, Gazzli'nin vahiy konusunda bn Sinadan ayrldn grrz. Gazzliye gre sezgi ve ilham yoluyla bilgi edinmek mmkndr.236 Gazzli de bn Sina gibi, madem ki dnmenin yetisi kuvve halindedir; yleyse onu fiil haline karacak bir ilkenin gerekli olduunu syler. Fakat bu ilke bn Sinaya gre Hep Fal Akl,

232 233 234 235 236

bn Teymiyye, a.g.e., IV, s.101. bn Teymiyye, a.g.e., IV, s.102. bn Teymiyye,Derut-Terud , X, s.207,209. bn Teymiyye,Derut-Terud , X, s.189. A.Kamil Cihan, bn Sina ve Gazalide Bilgi Problemi, stanbul 1998, s.155.

- 65 -

Gazzli'ye gre Melek'tir.237 Yine Gazzli bn Sinadan farkl olarak ilham ve vahyin arasn ayrr. Gazzliye gre ilham ve vahiy, znenin dier bilgi aralarna gerek duymakszn bilgi melei ile iliki kurmas ve ondan bir takm bilgileri dorudan doruya almasdr. Ancak vahiy, bilgi meleini mahade ile ilhamdan ayrlr. nk ilhamda bu yoktur. Bundan dolay, ilham Tanr dostlarna, vahiy de peygamberlere zgdr. Peygamber, ayn zamanda kendini toplumun slah ile ykml bulan insandr. Tanr dostlar iin bu ykmllk yoktur. Gazzliye gre peygamberlik ve vahiy, Tanr tarafndan seilen insanlara zgdr. lham yolu ise her insana ak bilgilenme yoludur.238 bn Teymiyye bn Arabi'nin velayetin nbvvetten stn olduu ve kendisinin de peygamberlerin bilgi ald kaynaktan bilgi ald iddialarna iddetle kar kar. bn Arabi'ye gre vahiy meleinin getirdii haberlerin kayna akldr. Peygambere vahiy getiren melek olan Cibril de hayaldir, tasavvurdur. Hayal ise, akla bal olduundan daha aa bir yerdedir. Yine bn Teymiyye bn Arabinin peygamberlerin bilgilerini hayalden aldn sylediini nakleder. bn Teymiyye gre durum bn Arabinin zannettii gibi olsa peygamberlerle herhangi bir mmin arasnda fark kalmaz. bn Arabi'nin bilgisini aldn syledii kaynak, nbvvetin kaynaklarndan deildir. Onun iin de, peygamberlikle kyaslanp, onu stn kabul etmek mmkn olmaz.239 bn Teymiyyeye gre bn Arabinin kendisinde olduunu syledii hassalar, her mminde olan hassalardr ve bir orijinallikleri yoktur. Sradan bir haldir. vlecek bir vasf asla deildir. Peygamberlik meslei ve hali ise, bunun tesinde ok stn bir mertebedir ve zellii bakmndan orijinaldir, ahsa mahsustur.240 bn Teymiyye, bn Arabi ve onun yolunda olanlarn kendilerini ne kadar sfi gsterirlerse gstersinler, felsefeci mlhid olmaktan kurtulamayacaklarn

237 238 239 240

Cihan, a.g.e., s.155. Cihan, a.g.e., s.155. bn Teymiyye, Velyet Risalesi, s.85. bn Teymiyye, a.g.e., s.85

- 66 -

belirtir. Brakn islam sfilerinden olmay, onlar, ilim ehlinin sfilerinden bile deildirler demektedir.241 bn Teymiyye Farabi ve bn Sina gibi filozoflardan farkl olarak Cebrail ile Faal Akl bir grmeyen, sudur teorisinin dnda bir yol izleyen bn Rd' dierlerinden stn grmesine ramen, onun da yolunun yanl olduunu vurgulamtr. nk bn Rd, Allah'n nebilerin varisleri olan alimlerle burhanlar yoluyla konutuunu iddia etmitir. bn Rd'e gre eriat varolanlara, aklla bakmay ve deerlendirmeyi vacip klmtr. Bu deerlendirme de kyas trlerinin en mkemmeli olan burhan yoluyla yaplr.242 yleyse kyas ve burhan trlerini bilmek, Allah'n ve varl tanmann kanlmaz gereidir.243 Akl ve vahiy tek olan hakikatin birer ifade vastasdr. nsanlar bilgi ve grg kapasiteleri bakmndan farkl olduu iin hakikatin bu iki cephesi arasnda yani akl ve vahiy arasnda farkllklar olabilir.244 bn Rd'e gre insanlar tasdik konusunda farkl tabiatlara sahiptirler. Kimisi burhan ile tasdik eder, kimisi de burhan sahibinin burhan ile tasdik ettiini cedelci szlerle tasdik eder. nk onun tabiatnda bundan daha fazla bir kabiliyet yoktur. Kimi de hatbi szlerle tasdik eder. Burhan sahibinin burhana dayal szlerle tasdik ettii gibi.245 Peygamberin efaati konusunda bn Teymiyye, bn Sina ve peinden gidenlere de eletiriler yneltir. Onlar gre, Peygamber ve salihlerin efaati, iman ehlinin bildii gibi, salih kiinin yapt bir dua olup Allahn da onun bu duasna icabet etmesi eklinde deildir. Yine onlara gre Peygamber ve Salih kimselerle istiska (yamur duas) yaplp onlarn duasna icabet sebebiyle yamur yamas mmkn deildir .246 bn Teymiyye Meailik felsefesini savunanlarn istee nail olma hususunda duann etkisini, tpk mmkn nitelikli mahlukatn etkisi gibi feleki
241 242 243 244 245 246

bn Teymiyye, a.g.e., s.86. bn Rd, Faslul Makl, (Felsefe Din likisi), ev.Bekir Karla, stanbul 1999, s.65 bn Rd, a.g.e., s.66. bn Rd, a.g.e., s.67,74. bn Rd, Faslul Makal, s.74 bn Teymiyye, Klliyat, I, s.242.

- 67 -

ve doal glerden, ayrca nefsani ve akli glerden kaynaklandn sylediklerini nakleder. Derler ki: Kii, lm olan salih birisini severse, zellikle kabrini ziyaret ettiinde ruhu ile len kiinin ruhu arasnda bir ilki meydana gelir. Onlara gre Fal Akldan ya da feleki nefisten ayrlan o lm kimsenin ruhu, Allahn bilgisinin dnda hatta ziyareti de ruhun farknda olmayaca ekilde-efaat dileyen ziyaretinin ruhuna feyz saar.247

B.LEMN KIDEM, RUH ve KLLLER MESELES LE LGL ELETRLER

1.lemin Kdemi
bn Teymiyyeye gre lemin kdemi dncesi lemi ezeli ve tam bir illete dayandrma teebbsnden kaynaklanmtr. Filozoflar lemin kdemini delillendirmek iin drt illetin eitleri ile dayanaklandrmlardr.248 Bu illetleri Fail illet, Gi illet, Maddi llet ve Sri llet'tir. Bunlarn temeli ise Fail llet'tir. Bu, Yce Allah'n daha nce fail deilken249 sonradan fail olmasnn imkansz olmas dolaysyla onun her zaman iin fail olmas gerektiidir. Filozoflara gre illet malul ilikisinde illetin ezeli olmas durumunda malul de balangsz konuma gelir. bn Teymiyyeye gre ezeli illet gr reddedildii zaman kdem iddialar da kendiliinden ortadan kalkar.250 bn Teymiyye'ye gre fiil ile fail arasndaki iliki mevzuunda tr gr vardr : 1) Eser ile messir arasnda ayrm kabul etmeyen, alemi ve yaratcy kadim kabul eden Dehriler'in gr. Bilginimize gre bu, grlerin en

247 248 249 250

bn Teymiyye, a.g.e., I, s.242. bn Teymiyye, Minhacs Snne, I, s.406; Klliyat, VI, s.283. bn Teymiyye, Klliyat, VI, s.284. bn Teymiyye, Minhacs Snne, I, s.408.

- 68 -

fenasdr. nk bu anlay hadislerin meydana gelmemesini, teselsl gerektirir ki bu tamamen akla terstir. 2) ou kelamclarn kabul ettikleri gibi eser messirden sonra gelmektedir. 3) Eserle messir arasndaki ilikide, zaman asndan ncelik ve sonralk yoktur. bn Teymiyyeye gre doru olan gr budur.251 bn Teymiyye, Allah'n daha nce fail deilken, sonradan fail olmasnn imkansz olmas, dolaysyla onun her zaman iin fail olmas gerektii grnn bn Sina gibi felsefecilerin dayandklar en byk esaslardan biri olduunu belirtir. bn Sina'nn felsefi sisteminde, Allah, Vacip Varlk (Vacibl - Vcud) ve alem mmkndr. Bununla birlikte alemin mmkn oluu kadim oluuna baldr. nk akllarn birden dou bir anda olmamtr. bn Sina'ya gre Vacib Varlk akllarn varoluundan nce zamanda yalnz olarak var deildir. Bunun iin bn Sina, Vacib Varln aleme gre nceliini, z (zat) ynnden bir ncelik olarak deerlendirir. Tpk sebebin sonuca ncelii gibi, Allah da lemden ncedir. bn Sina sisteminde ezeli olanla vacib olan ayrlmakta ancak mmkn ve ezeli deyimleri birletirmektedir.252 Gerekten de bn Sina dncesinde alem, hem mmkn hem vacibdir: O mmkndr. Kendiliinden var deildir; Vacibdir, nk kadimdir ve Allah tarafndan zaruri olarak vardr.253 bn Teymiyyeye gre bn Sina gibi felsefecilerden, alemin kadim olup, bizzatihi varl gerekten ve kadim olan bir illetten ne'et ettii fikrini ileri srenlerin bu fikirleri, alemin kadim olduunu savunanlara sz salamtr. Kdemi savunan bu kiiler, alemin yaratcsn inkar eklindeki dncelerini bn Sina gibi felsefecilerin bu szlerine dayandrarak temellendirmilerdir. Bunlar, Mslmanlarn kulland ''lem yaratlmtr, lemin bir illetin ne'et ettii,

251 252 253

bn Teymiyye, Minhac, I, s.418,415. Hayrani Altnta, bn Sina Metafizii, s.118. Hayrani Altnta, a.g.e., s.118.

- 69 -

kadim ve ezeli olduu idi. Allah her eyin yaratcsdr derken bile nceden yokken, eyay Allah var etmitir manasn kastetmiyorlardr.254 bn Teymiyye, hem sarih akln hem de dinin lemin kdemi iddiasn reddettiini belirtir. lemin kdemine inanmann batl olduunu da akl sahiplerinin hepsi gr birlii iindedirler. Sadece bir dinin, yani slam'n mensuplar deil, dier btn semavi din slikleri de byle bir iddiay batl saymakta; felsefecilerin en by durumundakilerin hepsi, bu alemin muhdes olduunu, nce yokken sonradan varolduunu itiraf etmektedir. Hatta bunlarn tamam, Allah'n her eyin yaratcs olduunu itiraf ediyordu. Mrik Araplarn tamam da, Allah'n her eyin yaratcs olduunu, bu alemin tamamyla mahluk bulunduunu, Allah'n, onun yaratcs ve rabbi olduunu itiraf ediyordu.255 Faaliyetin kadim oluu ve onun her zaman fail olduu konusuna bn Teymiyye yle cevap verir: Bu mcmel bir ifadedir. Sizler fail ile yapt iin, yani mefuln ayn zamanda bulunduunu anlatmak istiyorsunuz, nk size gre Allah fail olarak kabul edilecek olursa mefulnn de onunla birlikte olmas gerekir. Dolaysyla fiili asla sonraya kalmaz. Halbuki fail, btn akllara ve sizin gemilerinize gre ve hatta size gre bir eyi yapp onu ihdas edendir. O halde mefuln bu itibarla onunla ayn zamanda olmas imkanszdr. Hatta bu itibara gre, onun btn mefullerinin zaman itibariyle sonra olmas gerekir. Onun mefulleri arasnda hibir eyin kendisi gibi kadim olamayaca ortaya kar ve bylelikle her bir ey muhdes olur.256 bn Teymiyye lemin kadim olduu anlayyla birlikte hadisatn aklanmasnn imkansz olduunu belirterek bylesi bir tevilin pek ok ynden hatal olduunu syler. Bazlar unlardr: 1) lemin kadim olduu noktasnda yaplan tevilin yanll kendiliinden bilinir. stelik peygamberler de alemin yaratldna dair bilgi getirmilerdir. 2) Gelmi gemi, zahiri ve batni dnya

254 255 256

bn Teymiyye, Klliyat, V, s.412 bn Teymiyye, a.g.e., VI, s.432 bn Teymiyye, a.g.e., VI, s.284.

- 70 -

da bulunan tm gruplar arasnda bu tevili anlay zayflatc ynler vardr. 3) lemin kadim olduuna dair akla dayal sarih bir bilgi elde edilmemitir. 4) Aklen bunu kabul edenler kolayca kamlardr. 5) Ftri ve zaruri olarak her mefulun bir faili olmas gerektiini onlarn bunun gibi lemin de bir muhdisi faili olmas gerektiini biliriz ve bu zamanla aynilemez 6) Onlarn kabul ettikleri zihni mutlak kavramlar reel deildir. 7) Kendileri tenakuza derek, bir taraftan lemi kadim kabul ederken dier taraftan mmkn kabul etmilerdir.257 bn Teymiyye srekli olarak yaratmann ve fiilin kadim; yaratlann hadis olduunu tekrarlamaktadr. Ona gre yaratma fiili masdar olup bir balangc yoktur. Yaratma ile birlikte ortaya kan tesir gc kadim, meydana gelen eser hadistir.258 mam Gazzliye gre fiilin hadis olduunu kabul etmeyince alemin hudusu aklanamaz. Allah'n fiili kadim deildir. Fiilin hadis olduunu kabul ettikten sonra ise fail ile fiilin bir araya gelmesinde mahzur yoktur.259 bn Rd, fiil ile fail arasndaki ilikinin srekli olamamasnn yetkinlik olduunu sylemektedir. bn Rd bu konuda Gazzli'nin deil filozoflarn grlerinin doru olduunu sylemektedir.260

2.Ruh
bn Teymiyyeye gre ruhun nasslarda keyfiyeti anlatlmamaktadr. Ancak ruhun bedende olduuna, bedenden kp ge ykseldiine, lm esnasnda bedenden ekilip karldna kesin olarak inanrz. nk nasslar buna iaret etmektedir.261 Bilginimize gre filozoflar ve onlara tabi olanlar ruhu soyutlama konusunda arya gitmilerdir. Onlar ruhun ge kp iniini, bedene

257 258 259 260 261

bn Teymiyye, Minhac, I, s.102,103. bn Teymiyye, a.g.e., I, s.45. Gazli, Tehft, s.61 bn Rd, Tehft, s.139 bn Teymiyye, Klliyat, V, s.98.

- 71 -

bitimesini ve ondan ayrln reddederler.262 Halbuki nasslar, ruhun bir gkten dierine kp gittiini ve tereyandan kl eker gibi vcuddan ekilip karldn haber vermektedir.263 Felsefecilerden bazlarnn ise ruhu, Vacibul Vcdu niteledikleri sfatlarla tarif ettiini bn Teymiyye belirtir. Bu Felsefeciler derler ki: Ruh ne bedenin iinde ne de dndadr; ne ondan ayrdr, ne de i iedir; ne mteharriktir(hareketli), ne de sakindir(hareketsiz); ne yukar kar, ne de aa iner; ne cisimdir, ne de razdr.264 bn Teymiyyeye gre ruhu reddedenlerin de kabul edenlerin de pek ok tutarszlklar vardr. Bunun sebebi de, filozoflarn nefs-i ntka diye isimlendirdikleri ruhun ne bu bedenler, ne de unsur, ne de bu unsurlardan doan cinsinden olmaydr. Aksine i bu cinslerden baka bir eydir. Bylece bunlar, onu ancak u mhede edilen cisimlerden baka ey olmasn gerektiren selbi(olumsuz) eylerle tanmlanrken, dierlerinin de onu, u mahede edilen cisimler gibi bir ey olarak deerlendirmeleridir ki, iki gr de yanltr.265 Bilginimize gre ruha cisimdir demek de, cisim olmadn sylemek de aklamay gerektirir. Eer cisim ile ceset ve beden kastediliyorsa, yani cismin lgat manas kullanlyorsa ruh cisim deildir.266 Kimileri ise cismi, var olan, kendi kendine kaim olan, madde ve ekilden olumu ey manasnda kullanmaktadrlar, Bunlar cisme duyusal iaretle iaret ederek ne bundan ne ondan mrekkep, kendisine iaret edilebilen, kendisi hakknda buradadr denilebilen gibi anlamlar yklemektedirler.267 Cisim hakkndaki bu tanma gre, Hz. Peygamberin de: Ruh bedenden kt zaman gz onu takip eder268, Ruh yakalanr ve ge karlr269 buyurduu gibi, ruh bedenden

262 263 264 265 266 267 268

bn Teymiyye, a.g.e., V, s.98. bn Teymiyye, a.g.e., III, s.35. bn Teymiyye, a.g.e., III, s.35. bn Teymiyye, a.g.e., III, s.36. bn Teymiyye, a.g.e., III, s.36. bn Teymiyye, Klliyat, III, s.36. Mslim, Sahih-i Mslim Cenaiz,7.

- 72 -

ktnda gz onu takip ediyorsa, o zaman bu tanmlar asndan ruh bir cisimdir.270 bn Teymiyye, grlerini akladktan sonra u sonuca vardn ifade eder; Ruh, var, diri, bilen, gc yeten, duyan, gren, inen ve kan, giden ve gelen ve benzeri sfatlarla donanm bulunduu halde, akllar, bir benzerini mahede edemedikleri iin onun naslln idrakten ve onu tam olarak tarif etmekten aciz kalmaktadr. nk bir eyin gereinin idrak edilebilmesi ancak o eyin veya benzerinin mahede edilmesiyle mmkndr.271

3.Klliler

Meselesi

bn Teymiyyenin filozoflara yapt eletirilerden biri de klli(tmel) kavramlardr. bn Teymiyyeden nce de kelamclar, klli kavramlarn reel karlnn olmad, bu kavramlarn srf zihinsel olduu eklinde tenkitler yapmlardr. Fakat Gazzli ile birlikte, Aristoteles mantnn eletirilerin etkisini olduka azaltmtr.272 bn Teymiyye, filozoflarn en byk hatalarnn banda, klli(tmel) kavramlarn kabul etmelerinin geldiini sylemektedir. Filozoflara gre klli kavramlar bize yksek gerei vermektedir. Bilginimize gre tek tek varlklarn (muayyenat) dnda tmel bir varlk yoktur.273 Lafz izafe edilince iki msemmadan birine mahsus olur. ki msemma varlk, zat ve mahiyet msemmasnda ortak olursa Aristo, bn Sina, Rzi ve benzerlerinin zannettii Mslman bilginler arasnda byk bir itibar kazanm olmas, bu konuda yaplan

bn Mace, Snen-i bn Mace,Zhd,31. bn Teymiyye, Klliyat, III, s.37. 271 bn Teymiyye, Klliyat, III, s.37. 272 Necip, Taylan, Mantk, stanbul 1988, Uluda Sleyman, bn Teymiyyede Mantk Meselesi, slmi Aratrmalar Dergisi, say 4 (Nisan 1987), s.45. 273 bn Teymiyye, Minhac, I, s.301,302.
270

269

- 73 -

gibi dta her birinin zelliklerine ek olarak ne bir varlk ne bir mahiyet ne de bir zat bulunur.274 bn Teymiyyenin bu eletirisinin doru olup olmadn

anlayabilmemiz iin her eyden nce bu filozoflarn konuyla ilgili grlerini bilmemiz gerekir. bn Teymiyyenin ifade ettii zere acaba bn Sina dta herhangi bir durumdan bahseder mi? bn Sina varl 3 e ayrr ve metafizik ve felsefi anlamda 3 ayr sahada varln bulunduunu aklar: 1) Mutlak varlk 2) Zihinde varlk 3) Ayanda(d dnyada) varlk.275 Mutlak sz varln, zihinden ve zihindeki kaytlardan, d dnya ve ondaki artlardan syrlm, soyutlanm ve serbest braklm anlamnda varlktr276. Ama bn Sinaya gre insann farkna vard varlk sahas ikidir. ey ya zihinde veya d dnyada(ayanda) mevcuttur. Filozofumuza gre byle olmayanlar var deildir.277 bn Sinann ikinci varlk sahas zihindir ve zihni varlklar demekten maksat zihin varsa zihin bunlar dnyorsa o zaman bunlar vardr.278 bn Sinaya gre tmelin(klli) varl tamamen zihinde bulunur. Tmelin d dnyada ferdi, mahhas bir varl yoktur.279 Zihindeki varlklarda iki ksma ayrlmaktadr. Mantk bakmndan bunlara(makulat- ula) birinci derecede anlamlar, yani alglar denir ki, bunlar dardaki eylerin, varlklarn manalar ve objeleri dnda bulunamaz. Bunlar tmeller, cins, fasl gibi genel kavramlardr.280

274 275 276 277 278 279 280

bn Teymiyye, stiva Risalesi, s.205. bn Sina, lhiyat, Msr 1960, I/31. Hseyin Atay, bn Sinada Varlk Nazariyesi, Ankara 2001, s.43. bn Sina, lhiyat, I/32. bn Sina, lhiyat, I/207. Atay, bn Sinada Varlk Nazariyesi, s.52. bn Sina, lhiyat, I/140.

- 74 -

nc varlk sahas ise Ayanda (d dnyada) varlktr. Ayandan kastedilen, cevher onda bulunduu zaman tesirlerin, fiillerin ve hkmlerinin meydana gelmi olmasdr.281 bn Sinann bu varlk sahalarn bir rnekle aklamak istersek yle diyebiliriz. Bir insann iki trl varl vardr. Biri darda olan ferdi grlebilen, dokunulabilen, yiyen, ien, nefes alan varlk ikincisi de zihinde mevcut olan insandr. Zihinde mevcut olan yemez, imez, klli tmel bir kavramdr. Bu ikisi dnda bir de insanlk, insan olma diye bir anlam vardr. Bu zihindekine de dardakine de uymaz. Hepsinden genel anlamdadr. Hibirindeki zellii ve nitelii tamaz. zet olarak, varlk sznn sadece kendisine baklarak anlamnda kullanlmasna soyut varlk, zihindeki anlamna baklarak anlalan anlamnda kullanlmasna zihinde varlk, d dnyada fertlerinin bulunmasna baklarak anlalmasna d dnyada varlk denir. bn Sinann varlk sahalarn akladktan sonra bn Sina felsefesinde darda bulunan varlk tmel olabilir mi sorusunu rahatlkla sorabiliriz. bn Sina lahiyatnda bu soruyu ok net bir ekilde aklamtr. Darda bulunan bir varlk fiilen klli(tmel) olamaz.282 bn Teymiyye, iinde bulunduumuz alemdeki her bir varln, nesnenin bu dnyann haricinde tmel karlklarnn bulunduu fikrinin Eflatuna dayandn iddia eder. Zira Aristoteles varlklarn kendi zatlar dnda bir gereklikleri olduunu kabullenmezken, Eflatun bu anlay kabul ederek; her varln ideler aleminde tmel bir karl olduu ve asl olann da o olduu fikrini benimser.283 bn Sina, Eflatunun ideler fikrini tenkit etmektedir. Fakat, tenkidi bir yana, meydana koyduu varlk eitleri veya sahalar konusunda ortaya atm
281 282 283

Hseyin Atay, Farabi ve bn Sinaya Gre Yaratma, s.12. bn Sina, lhiyat, I/209. bn Teymiyye, Derut-Terud,V, s.174.

- 75 -

olduu kendi zne gre varlk mesela insanlk tr veya sahas, Eflatunun idelerdeki anlayna uymamaktadr. deler mstakilen vardr ve etkilidir. bn Sinannkinin ise messir olmad gibi mstakilen de varl yoktur. Tmeller konusunda bn Teymiyyenin baz iddialarnn yersiz olduunu grmekteyiz. Mesela, bn Teymiyye filozoflarn, tmelleri harite varl bulunan varlklar olarak kabul ettiklerini iddia etmektedir. Halbuki en ok eletirdii bn Sina bile tmellerin deil, tmelleri oluturan fertlerin gerekliini kabul etmektedir. Bu durumda ya bn Teymiyye filozoflarn gerek grlerini bilmemektedir ya da yanl anlamtr diyebiliriz. Ancak her ne olursa olsun onun tmeller, hakkndaki tenkitlerine katlmak mmkn deildir.

- 76 -

NC BLM

BN

TEYMYYENN

TASAVVUF

FELSEFES

HAKKINDAK ELETRLER

A.Tasavvuf Felsesini Eletirmesi

bn Teymiyye tasavvuf felsefesine, zellikle de hull, ittihad, Vahdet-i Vcud gibi kavramlarla ifade edilen grlere sert tenkitler yneltmitir. O, ilk dnem mutasavvflarn vp, onlarn selefi anlaya uygun yolda olduklarn syler. Sehl b. Abdullah Tsteri(. 283), Ebu Sleyman Durani(. 227), Cneyd-i Badadi (. 297), Amr b. Osman el Mekki (. 291) gibi mutasavvflar bn Teymiyyenin methettii kimselerdir.284 bn Teymiyyeye gre sfatlarn nefyi konusunda Cehmiyye nin, alemin kdemi meselesinde ise Dehriyyenin izledii iki anlay birletiren bn Sina ve tabilerinin yolunu izleyen mutasavvflar, Kuran tamamen tahrif etmilerdir. bn Arabi(. 638) ve bn Sebin (. 667) gibi mutasavvflar bu yolu izlemek suretiyle Allah mutlak varlk kabul etmilerdir.285 bn Teymiyye, filozoflarn kavramlarn kullanarak ittihat, vahdet ve hulul gibi gayri islam anlaylar kabul eden mutasavvflarla Dehri tabiatlar arasnda sadece isim farkll olduu hakikatte ise iki grubun da bir yaratc inancna sahip olmadklar fikrini savunur.286 bn Teymiyye, monist varlk anlaynn Aristoteleste olmadn, onun bu anlay reddettiini syler.287 Bilginimize gre mutasavvflar da filozoflar gibi mutlak varlk anlayn sormak suretiyle sabilie ynelen Nasurid-din et

284 285 286 287

bn Teymiyye,Derut-Terud ,V,s.4,5. bn Teymiyye,Derut-Terud ,V,s.6,7. bn Teymiyye,Klliyat, II, s.123,124. bn Teymiyye,Derut-Terud , III, s.162,163.

- 77 -

Ts(672/1274) ile Hristiyan

hullcln kabul eden Sadruddin

Konevi(672/1274) arasnda sk ilikiler olduunu, Konevinin de kendilerine en yakn insanlar olarak filozoflar setiini syler. Ts varlk anlaynda dualisttir. Yani mahlukattan ayr olarak bir yaratc kabul eder. Fakat nbvvet, eriat ve ibadet konularnda kfre yakn grnmektedir. Konevi ise syledii szler asndan kfre yakn iken amel asndan Tsiden daha fazla slama yakndr.288 Tsnin varlk anlaynda tutarllk olmad gryle Seyyid Hseyin Nasr da bilginimizle ayn fikre sahiptir.289 bn Teymiyye tpk kelamclarn Cehmiyyeyi izlemek suretiyle aklla nasslar tahrif ettikleri gibi III. asrdan itibaren yunan felsefesinin arapaya evrilmesine balanmasyla birlikte mutasavvflarn felsefi ierikli bilgilerle nasslar bozmaya baladklarn iddia eder. Ona gre ayn dnceyi ehristani (.548/1153) de el Milel ven-Nihal adl eserinde dile getirerek nass karsnda akl ne geiren eitli gruplardan insanlarn, kendi grleri ile ayetlerin anlamlarnda karklklar kardklarn beyan etmitir.290 phesiz bn Teymiyye bn Sina, bn Tufeyl ve Shreverdini tasavvuf anlaylarn reddeder. bn Teymiyye yle der: bn Sina ve benzerlerinin zikrettii gzel szlerin amac onlara gre lezzet, hayal ve marifet iledir. Onlarca marifetin lezzeti, mevcut aleme denk bir ekilde Allahn makul bir alem olmasdr. Filozoflara gre yetkinlik ve felsefe Allaha benzemektedir. Fakat bu filozoflar ibadetleri, virdleri, zikirleri, dine davet etmeyi ihmal ettiler, yle ise onlar bu sevgilerinde sadk deildirler. Ayrca selef imamlar ve sufi eyhler iman ehliydiler ve onlara gre de gerek olan batini bilgi, zahir bilgiye uygun derdi ve bunda tevhidi tahkik sz konusuydu.291

bn Teymiyye,Klliyat, II, s.123,124. Seyyid Hseyin Nasr, slamda Bilim ve Medeniyet, ev.Komisyon, stanbul 1991, s.320,321. 290 bn Teymiyye,Derut-Terud , V, s.7. 291 bn Teymiyye,Derut-Terud , V, s.86; Mahmud Sad Tblav, bn Teymiyyede Tasavvuf, ev.Ali Durusoy, stanbul 1989, s.184,185.
289

288

- 78 -

bn Teymiyye, bn Sina ve onu izleyen filozoflarn ariflerin makamlaryla ilgili bilgilerini bir bakma ver, bir baka adan da eletirir. bn Teymiyye, bn Sinann eserlerindeki ariflerin makamlar anlayn ver, nk burada ariflerin makamlarn inkar eden Cehmiyyeye reddiye vardr. bn Teymiyye burada Razi ve Tusinin Bu makamlar arattaki en deerli blmdr vgsne katlr. Ne var ki, bn Teymiyye bir baka adan bu makamlar ktler. bn Sina ve dier filozoflar bu makamlarn zirvesine akli ilimleri ve marifet lezzetini koyarlar. Ayn ekilde bn Tufeyl de ilahi zatla birlemeyi en stn lezzet sayar. bn Teymiyye filozoflardaki ve filozof sufilerdeki fena anlayna da kar kar. nk fena onlarda halik ile mahluk ayrmn ortadan kaldrmaktadr.292 Tblavi Mahmud Sad, bn Teymiyyede Tasavvuf adl eserinde bn Teymiyyenin eserlerinden bn Sina hakkndaki yorumlar ve buna karlk yaplan tartmalar anlatr. bn Teymiyyeye gre bn Sinann ailesi Hakim elAbidiyyeye uyan smaili ailelerdendir. Buna karlk Mahmud Hilmi, bn Teymiyyeyi tenkit ederek bn Teymiyyenin kasten veya unutarak bn Sinann smaililerden nefs ve aklla ilgili eyler duyduu blmn dikkate alp deerlendirerek bn Sinann ii prensiplere tutunduunu iddia etmektedir.293

2.Vahdet-i Vcdular Eletirmesi

bn Teymiyyeye gre tevhidi bozan hususlarn iinde en ars, slami terminolojiyle takdim edilip Allah ve lem arasnda i ie bir birliktelii var sayan hull ve ittihad fikri ve bunu temsil eden vahdet-i vcd nazariyesidir. Vahdet-i Vcdularn kfr iinde olduklarn syleyen bn

Teymiyyeye gre bunlarn kfr iinde olduklarn anlamak iin, bunlarn en hafif szlerinden olan u sze bakmak yeterlidir: Firavun mmin ve btn
292 293

Mahmud Sad Tblav, a.g.e., s.267 Mahmud Sad Tblav, a.g.e., s.268,269.

- 79 -

gnahlardan arnm bir ekilde lmtr. bn Arabiye gre, boulma srasnda Cenab- Hakkn verdii iman sebebiyle Firavun iin Hz. Musa yznn nuru olmutur. Bylece Allah onun ruhunu temiz, pak hibir ktlk ve irkinlii yokken ald. nk Allah onun ruhuna iman ettii srada bir gnah ilemeden almt. nceki gnahlarna gelince slam kendisinden ncesini silip yok eder.294 Oysa hem Mslmanlarn, hem Yahudi ve Hristiyanlar gibi dier din ehlinin inanlarna gre Firavun, insanlar iinde Allah en fazla inkar edenlerden birisidir. Hatta Cenab- Hak Kur-an Kerimde zel ismini de zikrederek Firavunun kssas kadar baka bir inkarc kssasndan bahsetmemi; Firavundan daha fazla herhangi bir inkarcnn, azgnlk ve taknlndan sz etmemitir.295 Kendisine Hz. Peygamberin halka aklamas iin ryasnda verdiini syleyen Fussl Hikem kitabndan bn Arabinin fikirlerini aklamaya alalm. Fss unda aklad zere bn Arabiye gre btn varlk tek ve esiz Vucd- Mutlakdan gelir. Bu zat- Mutlakn kendisinde mevcut en ve nisbetleri izhar etmesiyle sonsuz bir okluk meydana gelir. Fakat bu okluk hakiki birer varlk olmayp her an bir hal ve ende bulunan Mutlak Zatn deiik tecellileriyle yok olmakta ve yeniden benzerleri yaratlmaktadr.296 bn Arabiye gre Mutlak Zatda bilkuvve mevcut olan kudret ve nisbetin, bilfiil zuhur alemine kmas, eya ve kainat dediimiz u alemi dourmu, daha dorusu Mutlak Zat kendini, eya ve kainat suretinde aa vurmutur. lk ve son, ak ve gizli, Odur. Ondan baka varlk yoktur. Eya ve kainat, Allahn zahiri; Allah eya ve kainatn batn ve ruhu mesabesindedir. Yaratan, yaratlan, Hlk, mahlk hep Odur, nk vcud birdir.297 Alem
bn Arabinin Firavun hakkndaki szleri iin bkz. Fssul Hikem, ev.M.Genosman, stanbul 1981, s.232-236 295 bn Teymiyye, Vahdet-i Vcd Risalesi, stanbul 1998, s.123,124. 296 bn Arabi, Fss, s.53. 297 bn Arabi, a.g.e., s.54.
294

- 80 -

denilen varlk yn- sabite suretlerinde Hakkn belirlenmesinden baka bir ey deildir.298 bn Arabinin grlerinin devamna gemeden nce bn Teymiyenin bu noktaya kadar olan eletirilerine yer vermek konunun anlalmas bakmndan daha iyi olacaktr. bn Teymiye bn Arabinin Fussu ryada Resulullahdan ald izinle yazp insanlara sunduu iddiasna kar yle cevap verir: Fussun byk bir ksm, Cenab- Hakkn indirdii kitaplara ve Allah tarafndan gnderilen peygamberlerin szlerine zttr. Mesela Mnezzeh olan Hak, mebbeh (benzetilen) olan halktr ifadesi gibi.299 bn Teymiyye, Fusstan birka rnek daha zikrederek olduunu syler. bn Teymiyyeye gre bn Arabi, bn Sebin, Konevi ve Tilimsani gibi ittihadiyye grnde olanlarn izledikleri yol iki unsurdan oluur. Cehmiyye nin selb (red) ve tatil (ilevsiz kalma) gr. 1- Sofiyyenin kapal szleri ki, onlarn szlerinin bir ksmnda Vahdet-i

Vcdcularn kfrn nderleri olduunu ve bunlarn ldrlmelerinin vacip

bulunan yuvarlak ve anlalmaz cmleler bu trdendir. Hz. sa hakkndaki rivayetlerinde byle konularn bulunmas sebebiyle Hristiyanlar da sapkla dmlerdir. Onlar mteabih olann peine dp, muhkem olan terk etmektedirler. 2- Cehmiyyenin asl olan felsefi zndklk ve bunlarn mutlak vcud, akllar, nefisler, nbvvet ve vahiy, vcub ve imkan konusundaki szleri ve bu konularda bir ksm hak, bir ksm batl olan grleri.300 bn Teymiyye, son kkn bn Sebin ve Konevide, ikinci maddenin ise bn Arabide daha belirgin olduunu nakleder. Bu nedenle bilgilerimize gre

298 299 300

bn Arabi, a.g.e., s.93. bn Teymiyye, Vahdet-i Vcud Risalesi, s.174. bn Teymiyye, a.g.e., s.174.

- 81 -

bn Arabi bunlarn iinde slama en yakn olandr. Tilimsani ise ayrc zelliklerini oluturan ve kendilerini saptan bu zndklk ve ittihadi gerekletirmede bunlarn en ileri gideni, Allah , kitaplarn, peygamberlerini, eriatlarn ve ahiret gnn en fazla inkar edendir.301 bn Teymiyye bn Arabinin ittihatla ilgili grlerinin iki ilkeye dayandn syler. 1. LKE : Madum (yok olan ey), ademde (yoklukta) yerlemi olan eydir eklinde olup Mutezile ve Rafizilerden bir ksmnn szlerine uygundur. bn Arabiye gre yokluk, yokluk halinde bile pozitif bir eydir. slamda bu konuda gr beyan eden ilk kii Ebu Ali el-Cbba-inin hocas Ebu Osman eehhamdr. Sonra Mutezile ve Rafzilerden Kaderiyeci baz gruplar bu konuda ona uydular. Bunlar: Her madumun var olmasnn mmkn olduunu sylediler. nk onun asl ademde vardr; zira byle olmasayd kendisinden haber verilen belirli bir ey, haber verilen belirsiz bir eyden ayrlmaz, var olmas arzulanan bir eyi istemek de mmkn olmazd.302 bn Arabide bu tr eylerin varlnn bizzat Allahn varl olduunu ileri srer; onlar bolukta sabit olan temel zellikleriyle ayrt edilirler ve onlar bilen Allahn varlyla birlemitirler.303 bn Teymiyye dnrlerin imkansz madumlar n ey olmadklarn ittifakla kabul ettiklerini syler. Bununla beraber bunlar ilim olarak bilinmektedir. Grlmektedir ki, gerek mevcut olmayan gerekse mevcut olmas da imkansz olan ey ilim olarak bilinmektedir. nk ilmin kapsam genitir. Biri kar da meseleyi daha da geniletir ve madum ilimde hem bir eydir, hem mevcuttur, hem de sabittir, derse onun bu sz dorudur. Ama madumun kendisinin bir ey olmas yanltr.304

301 302 303 304

bn Teymiyye, a.g.e., s.174. bn Teymiyye, a.g.e., s.141. bn Teymiyye, a.g.e., s.142. bn Teymiyye, a.g.e., s.156.

- 82 -

Eer madum bir ey olmu olsayd kafirler tamamen reddedilmezdi. Eer Onlar ancak bir eyden yaratldlar, fakat bunu yaratldklar ey madumdur demek mmkn olsayd, o zaman yaratan madum olurdu. Oysa Cenab- Hakk te bunlar hi bir hakszla uratlmadan Cennete gireceklerdir305 buyurmaktadr. Eer madum bir ey olsayd bu ayetin Ne var ne yok (madum) olarak olanlara zulmedilmez eklinde olmas gerekirdi. Oysa madum olarak zulm grmeleri imkanszd, nk bu onlarda yoktur, yok olan bir ey zulm konusu olamaz.306 2. LKE : A yann vcudu bizzat Cenab- Hakkn vcudu ile ayndr. bn Teymiyye ye gre bn Arabinin bu doktirini Yahudiler, Hristiyanlar, Mecusiler ve hatta putperestlerin akidelerinde bile yoktur. Bu dnce Karmatilerce de savunulmu Firavuni bir teoridir.307 Bilginimize gre bn Arabinin teorisi tahlil edildiinde iki hususun ortada olduu grlr; Allahn varlnn inkar, Onun yaratmasnn inkar.308 bn Teymiyyeye gre bu ilkeyi anlayan kii bn Arabinin gerek nazm, gerekse nesir halindeki btn szleri ve onun Cenab- Hakk, mahlukat ile gdalanr: nk ayann vcudu yokluktaki ayan sabite ile gdalanmaktadr eklindeki iddiasnn asln anlar. O bu iddiasndan dolay, vcud bakmndan bir olu; mahiyet ve ayan asndan ise ayr olu dncesine sahiptir ve bunun da kalplerin srr olduunu savunmaktadr. nk ona gre mahiyetler ancak bizzat kendilerinde ademde kendileri iin sabit olan eyleri kabul eder iyilik ve ktlk yapan, ven ya da bizzat bu mahiyettedir.309 bn Teymiyyeye gre Ehl-i Snnet vel Cemaat ile btn akl sahipleri kabul etmilerdir ki, mahiyet zler yaratlmtr ve bir eyin mahiyeti o eyin varlnn aynsdr; bir eyin varl o eyin zne katlm bir ey deildir;
305 306 307 308 309

Meryem; 19/60 bn Teymiyye, a.g.e., s.157. bn Teymiyye, a.g.e., s.161. bn Teymiyye, a.g.e., s.161. bn Teymiyye, a.g.e., s.161.

- 83 -

tersine bir ey aslnda neyse darda da o eyin ayns olarak vardr; bu eyin darda var olmas iin ona eklenmi herhangi bir ey yoktur.310 Ancak bn Arabinin rencisi Sadrettin Konevi, tartma ve tefekkre eyhinde daha fazla nem verdiinden varln mahiyet zerine bir ilaveden ibaret olduu grnde deildir. Buna ramen o, kfr bakmndan daha ileri fakat irfan bakmndan daha az bilmektedir311. Sadreddin Konevi akca belirtmektdir ki; mahiyetin taayyun mutlak bir vcudu yoktur. Sadreddin Konevi ve mritleri genel ve zel yani el-itlak vetayn arasnda bir ayrm yapmaktadr. O Zorunlu Birin genelde varolan eylerle kaytsz artsz ayn olduunu iddia eder. bn Teymiyyeye gre bunlar hayal mahsul eylerdir, nk anlayta genel olan eyler fertler dzeyinde tanmlanabilmelidir.312 bn Sebin ve mritleri de zorunlu ve mmkn varlklarn madde ve suret gibi olduklarn ileri srdler. bn Teymiyye bu grn abes ve kendi iinde elikili olduu kanaatindedir.313 Tilimsani ve benzerleri ise mahiyet ile vcut ve mutlak ile muayyen arasnda fark gzetmemektedirler. Aksine Tilimsaniye gre bu varlk aleminde hibir ekilde baka ve ayr bir ey yoktur, kainat sadece Cenab- Hakkn czleridir; deniz ierisindeki dalgalarn, bina iindeki odalarn durumu neyse aynen yle.314 bn Teymiyyeye gre bu gr kukusuz ustalkl zndklktr. nk mahiyet ile vcut arasn ayrp madumu bir ey saymak da harite mutlak ile muayyen arasn ayrp, mutlak zihinde muayyen olanlarn tesinde bir ey kabul etmek, zayf ve yanl grlerdir.315 bn Teymiyye Vahdet-i Vcud Risalesi adl eserinde bn Arabinin Tilimsani ve Sadreddin Konevinin grlerine dair bir ok aklama getirmekte

310 311 312 313 314 315

bn Teymiyye, a.g.e., s.158. bn Teymiyye, a.g.e., s.162. bn Teymiyye, a.g.e., s.162. bn Teymiyye, a.g.e., s.487. bn Teymiyye, a.g.e., s.169. bn Teymiyye, a.g.e., s.169.

- 84 -

ve sonu olarak bu grleri sama ve kfre gtrc olduunu defaaten belirmektedir. Mesela bn Arabiyi sar ve dilsizlere benzeterek Kuran dan u ayeti zikreder: Sar, dilsiz ve krdrler ve bu sebeple batldan asla dnmeyeceklerdir.316 bn Teymiyye bn Arabinin batl ynlerini yle sralamaktadr; 1- bn Arabi, vcut bulmadan nce insann ve dier varlklarn bir ayan- sabitesinin olduunu kabul etmekte ve btn haller iin deimez olduunu belirtmektedir. Ona gre mevcut olan btn ayann, sfatlarn, cevherlerin ve arazlarn varlklar, bunlarn var olmasndan nce sabittir. bn Teymiyyeye gre byle bir iddia kesinlemi bir sapkln ifadesidir.317 2- bn Arabi, Allahn kul hakkndaki ilminin bizzat kendi mukaddes zatndan deil de kulun zn tekil eden yokluktaki ayn- sabitle hakkndaki bilgisinden kaynaklandn kabul etmekte ve onun yokluundaki ayan- sabite ile bunlarn ahvali hakkndaki ilminin, kendisinin baka trl davranmasn engellediini syleyerek, bunun kaderin srr olduunu savunmaktadr.318 3- bn Arabi, ehlullahn en yce seviyesinden kabul ettii baz kimselerin bilgisinin, Allahn ilmi seviyesinde olduunu ileri srmektedir319. 4- bn Arabi, Cenab- Hakkn ayan hakkndaki nceden bilgi sahibi deilken, sonradan bilgi edindiini iddia etmektedir.320 5- bn Arabi, zat tecellinin, tecelli edenin ve kendisinde tecelli oluan yetenei sayesinde olduunu iddia etmektedir.321 6- eriat getirme anlamnda risalet ve nbvvet artk sona ermitir; velilik ise asla sona ermez. Peygamber olarak gnderilenler ayn zamanda veli

316 317 318 319 320 321

Bakara; 2/18.. bn Teymiyye, a.g.e., s.211. bn Teymiyye, a.g.e., s.221. bn Teymiyye, a.g.e., s.221. bn Teymiyye, a.g.e., s.216 bn Teymiyye, a.g.e., s.217.

- 85 -

olduklarndan, ilmi ancak velilerin sonuncusunun ndan alrlar.322 Her ne kadar Hateml Evliya, hkmde son Peygamberin eriatine bal ise de bu , onun mertebesine eksiklik vermez. Ayrca velinin ilmi Allahtan aracsz olarak ald, nebinin ise melek araclyla ald eklinde bn Arabi ve benzerlerinin sama grleri vardr.323

322 323

bn Teymiyye, a.g.e., s.223. bn Teymiyye, a.g.e., s.235.

- 86 -

SONU

Aratrmamzn eitli blmlerinde belirttiimiz gibi bn Teymiyyenin filozoflar tenkidinde gz nne ald l, Kuran ve Snnettir. Btn Mslmanlarn Kuran ve Snnet nda dnmelerini isteyen bn Teymiyye, bu kaynaklarn dna kan her hareketi, sapkn bidatler olarak niteler. bn Teymiyyenin felsefe ve filozoflara bakyla ynelttii tenkitlerin hepsi, burada zikredilen metot temeline dayandrlarak yaplmtr. bn Teymiyyeye gre felsefeyi toptan kabul etmek de reddetmek de doru deildir. Bilginimiz filozoflara ynelttii tenkitlerin temelinde daima u hususlara dikkat eker: Onlar, tarih boyunca hibir konu zerinde ittifak etmediler, srekli ihtilaf ettiler. lahi dinlerin bozulmasnda nemli roller oynadlar. slamn znden meydana gelen sapmalarda da onlar ba ekerler. Allahn varln ispatta Kuran metodu kullanan bn Teymiyye, filozoflarn kulland zihni ve felsefi delillere itibar etmez. nk bu delillerin nermelerinde o kadar fazla ayrnt ve tasnif vardr ki bunlar adeta Allahn varln ispat etmek yerine problemi daha da zorlatrmaktadr. Bilginimize gre iman ftridir ve insan kainatn bir yaratcsnn olmas gerektiini imkan veya hareket delilini aklna getirmeden de bilir. bn Teymiyyeye gre, insanda bulunduunda yetkinlik kazandran sfatlara, Allah daha fazla layktr. lim, irade, kudret gibi sfatlara sahip olmadan Allahn alemi yaratmas mmkn deildir. Allahn zatna bal olan btn sfatlar kadimdir, yokluu imkanszdr. Ayrca sfatlar, Allahn zatndan ayr ve bamsz gereklere iaret eden kavramlar olmad iin sfatlarn kabulyle zat ve sfatlar arasnda bir terkipten de sz edilmi olmaz. Alemin kdemi, sudur nazariyesi ve Allahn ilmi gibi konulardaki kanaatlerine kar, daha nce Gazzlinin ynelttii eletirileri devam ettiren bn Teymiyyeye gre alemin kdemi dncesi, alemi ezeli ve tam bir illete

- 87 -

dayandrma teebbsnden kaynaklanmtr. Filozoflarn iddialarna gre illetmalul ilikisinde illetin ezeli olmas durumunda malul de balangsz konuma gelir.Halbuki ezeli illet gr reddedildii zaman kdem iddialar da kendiliinden ortadan kalkar. bn Teymiyye, bn Sina gibi ilk dnem filozoflarnn peygamberin pek ok szn tevil kabul etmeyecek ekilde ak ve net olduunu dndn syler. Fakat yine bu filozoflara gre peygamberin amac hakikati olmad halde eyay var gibi gstermek ve insanlarn bu eylere aslnn hilafna inanmalarn salamaktr. bn Teymiyye bu gre iddetle kar kar. Peygamberimizin bizi gecesi gndz gibi olan ve helak mstehak kiilerden bakasnn sapmad apak bir yol zerinde brakarak vefat ettiini belirtir. Bilginimize gre Aristoteles, insanlar tamamen yanl yollara ulatran bir felsefi sistem ortaya koymu olup ondan nceki filozoflarn ou peygamberlerin getirdikleri bilgilerle uyuan grler ortaya koymaktayd. Tamamen Aristotelesin grlerinin etkisinde kalan Farabi slama en uzak filozoftur. bn Sina ve daha fazla olarak bn Rd slama dierlerinden daha yakndr. bn Teymiyyenin klli(tmel) kavramna getirdii eletiri olduka nemli olup, Yeni Platoncu anlayla Allah anlamaya alan kimseler kkten reddedilmitir.Tm niteliklerden beri klnm Vacibul-Vcud; Tanr anlamnda Bir ve ondan sadr olan akl ve nefsler, srf zihinsel olup, d dnyada karlklar yoktur. nk tek tek varlklarn dnda ayn zellikleri tayan tmel bir varlk olmayp, klli kavramlar sadece olgular anlamamz salar. bn Teymiyye, tasavvufun zhd ve ahlak boyutunu kabul edip ilk dnem mutasavvflarna olumlu yaklamda bulunurken, tasavvuf felsefesine, zellikle de hulul ve ittihad, vahdet-i vcud gibi kavramlarla ifade edilen grlere sert tenkitler yneltmitir. Vahdet-i vcud dncesinin aka tevhidi zedeledii, bu sebeple de din usuln ilgilendirdiini belirtmitir. Vahdet-i-vcud anlaynda kainatn varlnn Allahn varl ekline dntrldn belirten bn Teymiyye, Fssul Hikemi okuyuncaya kadar bnl Arabiye hsn zan

- 88 -

beslerken bu eseri grdkten sonra fikrini deitirerek, bu eserdeki grlerin dini esaslarla badatrlmayaca sonucuna varmtr. bni Arabinin yannda bn Sebin, bnl Farz, ehabeddin Shreverdi el-Maktul, Afifddin etTilimsani ve Sadreddin Konevi gibi ahsiyetleri de eserlerinde yeri geldike iddetle tenkit etmitir. bn Teymiyye, bnl Arabi ve onun takipileri dedii bn Sebin, Sadreddin Konevi gibi mutasavvflar, varl tanrlatrma anlamna gelen vahdet-i vcd dncesine bn Sina felsefesinin gtrdn ileri srer. bn Teymiyyenin zetlemeye altmz eletirilerinden sonra sonu olarak onun Kuran terminolojisiyle snrl bir aklilii savunduunu syleyebiliriz. Fakat bizce bn Teymiyyenin akla bu ekilde bak pek geerli grnmemektedir. Allahn sfatlarn anlamann da beeri bir yn vardr. Aklilii belli bir anlayla Kurandaki terimlere hapsetmek yerine Kurandan hareketle, giderek genileyen ve zenginleen bir aklilii savunmak, Kurann akletmeyi tevik eden mesajna daha uygun grnmektedir. phesiz bn Teymiyyenin derin bir felsefi birikimi ve eletiri kabiliyeti vardr. Fakat onun btn deerlendirme ve eletirileri kabul ettii ilkeler erevesinde snrl kalmtr. Bunun sebebi ise yaad dnemin olaylarn da gz nnde bulundurursak, dardan gelen yntem ve delillerle dinin aslnn bozulaca endiesidir. Ancak unu da belirtmek gerekir ki, bn Teymiyyenin lk Selefilerde bulunmayan tartmac ve tenkiti uslubu, her ne kadar slam felsefesinin ilerlemesine ket vursa da getirdii farkl bak alaryla ilimle uraanlarn her zaman dikkatini eken ve hakknda ilmi aratrmalar yaplan bir ahsiyet olmutur. Bylece her ne kadar eletiri noktasnda olsa da felsefi konular tartlmaya devam edilerek madalyonun teki yzn ortaya karmtr.

- 89 -

KAYNAKA

ALTINTA, Hayrani, bn Sina Metafizii, Ankara 2002. ARSTOTELES, Metafizik, ev. Ahmet Arslan, zmir 1985. ARSLAN, Ahmet, Haiye Alat-Tehft Tahlili, stanbul 1987. ATAY, Hseyin, Farabi ve bn Sinaya Gre Yaratma, Ankara 2000. ------ Farabinin Eseri, (Mutluluu Kazanma, Eflatun Felsefesi ve Aristo Felsefesi), Ankara 2001. ------- bn Sinada Varlk Nazariyesi, Ankara 2001. AYDIN, Mehmet, Din Felsefesi, zmir 1987. AYDINLI, Yaar, Farabinin Nbvvet retisi. slami Aratrmalar Dergisi, sy.8. BAYRAKDAR, Mehmed, slam Felsefesine Giri, Ankara 1999. BEHY, Muhammed, slam Dncesinin lhi Yn, ev.Sabri Hizmetli, Ankara 1992. BERTRAND, Russel, Bat Felsefesi Tarihi, ev. Muammer Sencer, stanbul 1983. BRAND, Kmuran, lka Felsefe Tarihi, Ankara 1987. CHAN, A.Kamil, bn Sina ve Gazlide Bilgi Problemi, stanbul 1998. ARICI, Mustafa, slam Dncesinde Ahlak, stanbul 1989. UBUKU, brahim Agh, Gazli ve phecilik, Ankara 1989. DURUSOY, Ali, bn Sina Felsefisinde nsan Ve Alemdeki Yeri, stanbul 1993. ERDEM, Hsameddin, lk a Felsefesi Tarihi, Konya 2000.

- 90 -

FAHR, Macit, slam Felsefesi, ev.Kasm Turhan, stanbul 1992, FARAB, Risale fi Manil Akl, Beyrut 1985. ----- Medinetl Fzla, Beyrut 1985. FAZLUR- RAHMAN, slam, ev. Mehmet Aydn- Mehmet Da, stanbul 1992. GAZL, el- Munkzu mined- Dalal, ev. Ahmet Suphi Frat, stanbul 1978. --------Tehaftl Felasife ( Filozoflarn Tutarszl) ev. Bekir Karla, stanbul 1981. -------- el-ktisad fil tikad, nr..Agah ubuku-Hseyin Atay, Ankara 1962. --------hy-u Ulmid -din, trc. Heyet, stanbul trs. GLSON, Etienne, Tanr ve Felsefe, ev.Mehmet Aydn, zmir 1986. GKBERK, Macit, Felsefe Tarihi, stanbul 1980. GLCK, erafeddin-Toprak, Sleyman, Kelam, Konya 1991. GLCK, erafeddin, Kelam Asndan nsan ve Fiilleri (Doentlik Tezi), stanbul 1979. BN ARAB, Fssul Hikem, ev.M.Genosman, stanbul 1656. BN KESR, el-Bidaye ven-Nihaye, Beyrut 1977. BN MANZUR, Lisanul Arab, Beyrut 1968. BN RD, Faslul Makl, stanbul 1999. -------Keaf an Minhcil-Edille, ev.Sleyman Uluda,stanbul 1985. BN SNA, el-rt vet-Tenbiht, Msr 1960. (Felsefe Din likisi), ev.Bekir Karla,

- 91 -

------ el-arat, Msr 1908. ------- el-lahiyt; e-ifa, Msr 1956. ------- lhiyat, Msr 1960. BN TEYMYYE, - Deru Terudil-Akl ven-Nakl, Riyad 1981. ------- Minhacs Snnetin Nebeviyye, Msr 1321. ------- Muvfakatu Sarhil-Makul li Sahhil-Menkul, (Minhacs Snne kenarnda ), Msr 1321. ------- sim ve Sfat Tevhidi, trc:Komisyon, stanbul 1996. ------- stiv Rislesi, ev.Komisyon, stanbul 1996. ------- bn Teymiyye Klliyt, ev.Komisyon,stanbul 1989. ------- Velyet Rislesi, ev.Komisyon, stanbul 1996. ------- Vahdet-i Vcud Risalesi, ev.Komisyon, stanbul 1998. KARLIA, Bekir, Felsefeye Giri, stanbul 1992. KOCA, Ferhat, D..A., bn Teymiyye, stanbul 1997,XXI, s.s. 391-405. KYEL, M.Trker, Tehaft Bakmndan Felsefe ve Din Mnasebeti, Ankara 1956. NASR, Seyyid Hseyin, slamda Bilim ve Medeniyet, ev.Komisyon, stanbul 1991. ------- Mslman Bilge, ev.Ali nal, stanbul 1985. NEAR, Ali Sami, slamda Felsefi Dncenin Douu, ev.Osman Tun, stanbul 1999. ZER, Mevlt, slam Dncesinde Tevhid, stanbul 1995. ZER, Salih, bn Teymiyye rnei (snneti ve hadisi yeniden dnmek), stanbul 2004.

- 92 -

ZERVARLI, M.Sait, bn Teymiyye, D..A., XXI, stanbul 1997, s.s.405-415. SARIKAVAK, Kazm, Felsefe Dnyas, bn Teymiyyeye Gre Felsefe ve Filozoflar, Ankara 1997, say.24. ERF, M.M., Klasik slam Filozoflar, stanbul 2000. ------- slam Dncesi Tarihi, ev. Komisyon, stanbul 1991.

TAYLAN, Necip, Ana Hatlaryla slam Felsefesi, stanbul 1983. -------- Mantk, stanbul 1988. TEFTEZN, Ebl Vefa , Kelam lminin Belli Bal Meseleleri, ev. erfeddin Glck, stanbul 1980. TIBLAV, Mahmud Sad, bn Teymiyyede Tasavvuf, ev.Ali Durusoy, stanbul 1989. TOPALOLU,Bekir, slam Kelmclar ve Filozoflarna Gre Allahn Varl, Ankara 1971. ULUDA, Sleyman, bn Teymiyyede Mantk Meselesi, slami Aratrmalar Dergisi, say 4. LKEN, Hilmi Ziya, slam Felsefesi, stanbul 1993. YAZIR, Elmall Hamdi Hak Dini Kuran Dili, stanbul trs., YILDIRIM, Suat, Kurnda Ulhiyyet, stanbul 1987. ZEHRA, Muhammed Ebu, bn Teymiyye, trc.komisyon, stanbul 1988.

- 93 -

ZGEM 1981 ylnda Elazda dodum. lk, orta ve lise eitimimi Elazda tamamladm. 1997 ylnda Frat niversitesi lahiyat Fakltesini kazandm. 2002 ylnda ilahiyat fakltesini bitirdim. 2004 ylnda, Bingl Mftlne Kuran Kursu reticisi olarak atandm. 2005 ylnda Ktahyann Emet ilesinde Kuran Kursu reticilii grevime devam ettim. Halen ayn grevde almaktaym.