Adaletin Kysnda: Zorunlu G Sonrasnda Devlet ve Krtler

5233 sayl Tazminat Yasasnn bir Deerlendirmesi-Van rnei

Dilek Kurban Mesut Yeen
Virginie Ladisch Roger Duthienin katklaryla

Adaletin Kysnda: Zorunlu G Sonrasnda Devlet ve Krtler 5233 sayl Tazminat Yasasnn bir Deerlendirmesi Van rnei

Trkiye Ekonomik ve Sosyal Etdler Vakf Demokratikleme Program Yazarlar: Dilek Kurban Mesut Yeen Virginie Ladisch Roger Duthie Yayma Hazrlayanlar: Serkan Yolaan, Mehmet Ekinci Zeynep Baer Kapak Tasarm: Bora Tekoul Dzelti: Elin Gen TESEV YAYINLARI ISBN 978-605-5832-95-7

Bankalar Cad. Minerva Han No: 2 Kat: 3 Karaky 34420, stanbul Tel: +90 212 292 89 03 PBX Fax: +90 212 292 90 46 info@tesev.org.tr www.tesev.org.tr Yapm: Myra Yayn Kimlii Tasarm: Rauf Ksemen Uygulama: Glderen Renber Erba Koordinasyon: Sibel Doan retim Koordinasyon: Nergis Korkmaz Basm Yeri: mak Ofset Basm Yayn San. ve Tic. Ltd. ti. Atatrk Cad. Gl Sok. No : 1 Yenibosna Bahelievler/STANBUL-TRKYE Tel: 0212 656 49 97 Bask Adedi: 1.000

Copyright Ocak 2012 Tm haklar sakldr. Trkiye Ekonomik ve Sosyal Etdler Vakfnn (TESEV) izni olmadan bu yaynn hibir ksm elektronik ya da mekanik yollarla (fotokopi, kaytlarn ya da bilgilerin arivlenmesi, vs.) oaltlamaz. Bu yaynda belirtilen grlerin tm yazarlara aittir ve TESEVin kurumsal grleri ile ksmen ya da tamamen rtmeyebilir.

TESEV Demokratikleme Program, bu yaynn hazrlanmasndaki katklarndan tr Avrupa Birliine, Ak Toplum Vakfna ve TESEV Yksek Danma Kuruluna teekkr eder. Bu kitap, Avrupa Birlii tarafndan desteklenmi olan Sessizlik Bulutunu Datmak: Yerinden Edilmilik Hikyeleri zerinden Barl bir Ulusal Diyalog Yaratmaya Doru balkl aratrma projesi erevesinde hazrlanmtr. Kitabn ierii Avrupa Komisyonunun resmi grlerini yanstmamaktadr.

indekiler
KISALTMALAR, 5 TESEV SUNU, 7 TEEKKR, 9 GR, 11 ARATIRMA KONUSU VE METODOLOJ, 17 BRNC KISIM: YERNDEN EDLME BALAMINDA GE DNEMNDE ADALETN UYGULANABLRL,21 A. Giri, 23 B. Gei Dneminde Adalete Genel Bak, 24 B.1. Gei Dneminde Adalet: Tanm ve lkeler, 25 B.2. Gei Dneminde Adalet: Balca Yaklamlar, 26 C. Gei Dneminde Adalet Konusunda Btnsel Bir Yaklamn nemi, 33 C.1. rnek Durum ncelemesi: Fas, 33 D. Gei Dneminde Adalet ve Yerinden Edilme, 36 D.1. Gei Dneminde Adalet erevesindeki Balca nlemler ve Yerinden Edilme, 37 D.2. Glkler, 40 E. Sonu, 42 KNC KISIM: TRKYE RNE, 43 Birinci Blm: Cumhuriyetten Bugne Zorunlu Krt G, 45 A. Ulus nas, Krt Sorunu ve Yerinden Etme, 45 B. Krt Zorunlu Gnde Doksanlar Tecrbesi, 49 C. AB Srecinde Trkiyenin Yerinden Edilenlere likin Politikalar, 51 kinci Blm: Devlet Ge Zorlanan Krtleri Gryor: Bir Adalet Aray Olarak Tazminat Yasas, 55 A. Tazminat Yasasnn Kabul: Devletin Formel Adalet Aray, 55 A.1. Tazminat Yasas Neden karld?, 55 A.2. Tazminat Yasas Nasl karld?, 65 A.3. Tazminat Yasas Ne Zaman, Neden, Nasl Deitirildi?, 70 A.4.Yasann Uygulamasn yiletirmeye Ynelik dari Dzenlemeler, 76 B. Adalet Nasl Yerini Buluyor? Tazminat Yasasnn erii ve Uygulamas, 78 B.1. Yasa Neyi Tazmin Ediyor, Neyi Etmiyor?, 78 B.2. Tazminat Yasas Nasl Uygulanyor?, 80 B.3. Yasann lke Genelinde Uygulanmasna Dair Veriler, 82

NC KISIM: VATANDALIK VE ADALET BALAMINDA VANDA YERNDEN ETME, 85 Birinci Blm: Vatandalk: Darda Braklanlar, 87 A. Yerinden Edilmeden nce, 87 B. Yerinden Edilme Balyor, 88 C. Yerinden Edilme Biimleri, 93 D. G Sonras Yaananlar, 95 D.1 Barnma/Konut mknlar, 95 D.2. /Geim mknlar, 97 D.3. Eitim ve Salk mknlar, 98 D.4. Madurlara Yaplan Yardmlar, 99 E. Bugn: Deienler, Deimeyenler, 100 kinci Blm: Adalet: Vann Penceresinden Tazminat Yasas, 105 A. Van Tazminat Yasas ile Tanyor: Sivil Toplum ve Baronun Adaletle Snav, 106 B. Madurlar Tazminat Yasasna Bavuruyor, 108 C. Uygulamaya Dair Temel Veriler, 109 D. Yasann lk Yllarnda Karlalan Glkler, 110 E. Uygulamada Karlalan Temel Sorunlar, 112 E.1. Reddedilen Bavurular, 113 E.2. Dk Tazminatlar, 117 E.3. Geciken demeler, 127 E.4. denmeyen Zarar Kalemleri, 128 E.5. Manevi Tazminat, 130 F. Tazminat Yasasnn Grnmezleri: Kadnlar, 132 G. Yargya ntikal Eden Bavurular, 135 G.1. Manevi Tazminata likin Davalar Anayasa Mahkemesi Karar, 136 G.2. Adli Yardma likin Davalar, 139 G.3. Reddedilen Bavurulara likin Davalar, 140 G.4. Dk Tazminatlara likin Davalar, 141 SONU, 143 KAYNAKA, 155 YAZARLAR HAKKINDA, 160

Ksaltmalar
AB AHM AHS BDP BM CAVR Avrupa Birlii Avrupa nsan Haklar Mahkemesi Avrupa nsan Haklar Szlemesi ICTY ICTR Ruanda iin Uluslararas Ceza Mahkemesi (International Criminal Tribunal for Ruanda) Eski Yugoslavya iin Uluslararas Ceza Mahkemesi (International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia) Adalet ve Uzlama Komisyonu (Instance Equit et Rconciliation) Irak Yksek Mahkemesi (Iraqi High Tribunal) nsan Haklar Dernei Kye Dn ve Rehabilitasyon Projesi Ulusal Demokrasi Vakf (National Endowment for Democracy) Olaanst Hal Krdistan i Partisi (Partiya Karkern Kurdistan) Gvenlik Sektr Reformu (Security Sector Reform) Sivil toplum kuruluu Terrle Mcadele Kanunu Hakikat ve Uzlama Komisyonu (Truth and Reconciliation Commission) Birlemi Milletler Kalknma Program (United Nations Development Programme)

AK Parti Adalet ve Kalknma Partisi Bar ve Demokrasi Partisi Birlemi Milletler Kabul, Hakikat ve Uzlama Komisyonu (Comisso de Acolhimento, Verdade e Reconciliao de Timor Leste) nsan Haklar Danmanlk Konseyi (Consultative Council on Human Rights) Tarihi Akla Kavuturma Komisyonu (Comisin para el Esclarecimiento Histrico) Cumhuriyet Halk Partisi Dorudan Gelir Destei Farabundo Marti Ulusal Kurtulu Cephesi (Frente Farabundo Mart para la Liberacin Nacional) Yeni Kuvvetler (Forces Nouvelles) Hakikat ve Adalet Forumu (Forum Vrit et Justice) IHT HD KDRP NED OHAL PKK SSR STK TMK TRC UNDP IER

CCDH CEH CHP DGD FMLN

FN FVJ

G-Der G Edenler Sosyal Yardmlama ve Kltr Dernei IAC ICC ICTJ Bamsz Tahkim Komisyonu (Independent Arbitration Commission) Uluslararas Ceza Mahkemesi (International Criminal Court) Gei Dneminde Adalet in Uluslararas Merkez (International Center for Transitional Justice)

UNTAET BM Dou Timor Gei Ynetimi

TESEV Sunu
Etyen Mahupyan, TESEV Demokratikleme Program

Krtlerin vatandalk balamndaki kltrel talepleri, halen lkenin en scak siyasi meselesi olmay srdryor. Bu tkanklkta en byk pay muhakkak ki Krtleri kimliksel olarak tanmamay tercih eden, Krteyi kamusal alanda engelleyen, Krtlerin ancak kimliklerinden uzaklaarak siyasallaabilmelerine izin veren devlete ve resmi ideolojiye ait. te yandan bu stratejinin Krt siyasetinin eitliliini budadn ve nihayette Krt siyasetini PKKya teslim ettiini de grmek gerekiyor. Bugn gelinen noktada Krt meselesini zmek isteyen ve bunun PKKnn zayflatlmasyla gerekleebileceine inanan, ancak her zayflatma hamlesiyle kendisini zm istemeyen brokratik glerin insafna brakan bir hkmetle kar karyayz. Buna karlk AB erevesinde bir zme raz gelmeyen ve Trkiyeyi daha geni bir haklar manzumesini taviz olarak vermeye raz edebileceini dnen bir Krt siyaseti olumu durumda. Bu olumsuz denkleme her iki tarafn birbirine gvenmediini ve bunda hakl nedenleri olduunu da eklediimizde, hareket alannn son derece dar olduu ortaya kyor. TESEVin yllar iinde yapt almalar bu dar alann geniletilmesini ve doru ynde kullanlmasn amalad ve nesnel tespit ve zmlemelere dayand iin kamuoyunda geni destek buldu. Sz konusu alann genilemesi ve doru kullanmnn Krt meselesini iddetten ayrarak ele almay gerektirdii, Krtlerin maduriyetlerinin devlet tarafndan btn ynleriyle grlmesini ima ettii ve hkmetlerin nnde her an tercih edilebilecek demokratik bir zm srecinin bulunduu vurguland. Bu deerlendirmeler somut aratrmalarla desteklendi.

zm bir yandan gemite yaplm olan hatalarn kabuln, dier yandan da Trkiyenin btn kimliksel eitlilikleriyle birlikte, Krtleri de kuatan bir biimde yeni bir vatandalk kavramna ulamasn zorunlu klyor. Aslnda bu iki unsur birbirinden bamsz deil. Aksine, hkmetin yeni bir vatandal retmeye ynelebilmesi, gemiin somut tamirinin ne lde baarlabileceine bal. Tazminat Yasas adyla anlan 5233 sayl Terr ve Terrle Mcadeleden Doan Zararlarn Karlanmas Hakknda Kanun, bu srecin en nemli aralarndan birini oluturmakta ve bir tr snav nitelii tamakta. Hedeflenen sonu, sadece hakedenlere tazminatlarnn verilmesi deil, bunun iyi niyetli ve adil bir yaklamn sonucu olduuna Krt kamuoyunun ikna edilmesi olmalyd. Dier bir deyile ama kaybolmu olan gven ortamnn yeniden kurulabilmesi iin bir adm atlmasyd. Dolaysyla bu Kanun devlete, meseleyi bir siyasal aktrler meselesi olmaktan karp, toplumla somut olarak karlama frsat vermekteydi ve bu nedenle de devletin vatandala barmasna hizmet edebilecek ekilde bir samimiyet ve iyi niyet hamlesi olarak planlanmas gerekiyordu. nk aktr ki, saysz faili mehul cinayetlere kadar uzanan bunca hakszlk ve ayrmclktan sonra, Krt meselesinin zm bizzat Krt toplumunu muhatap alan bir gei dnemi adaletini gerektirmekte ve bunun ilk adm olma nitelii tayan sz konusu Kanunun Krtler nezdinde temsil ettii hakkaniyet muhtemel baarsnn da kstasn oluturmakta.

Mesut Yeen ve Dilek Kurban tarafndan hazrlanan elinizdeki rapor, bu yasaya uygun olarak yaplan uygulamann Van zelinde nerelerde, nasl ve niin aksadn gzler nne seriyor. Bylece devletin bu snavdaki performansnn, bundan sonra izlenecek yolda retici bir emsal olmasn salyor.

TESEV olarak temennimiz, hkmetin ve kamuoyunun dikkatinin sadece iddet zerinde deil, ayn zamanda yrtlmek istenen ancak istenildii gibi yrmeyen tamir edici reform admlar zerinde de ayn saduyuyla younlamasdr. Umarz bu rapor sz konusu amaca hizmet eder...

Teekkr
Dilek Kurban, Mesut Yeen

Saha aratrmasna dayanan her alma, kolektif bir emein rndr. Elinizdeki bu rapor da yle. Bunun birincil nedeni, geni kapsaml bir aratrmann ayaklarndan biri olan bu almann, bir belgesel ve medya almasnn yan sra gerekletirilmi olmasdr. Birbiriyle ilintili ve e zamanl yrtlen bu almalar, Ferda Balancar, Mustafa Varlk, Nevzat iek, zlem lker, Roger Duthie, Serkan Yolaan, ehbal enyurt ve Virginie Ladisch ile birlikte yrttk. Raporu biz kaleme alm olsak da, almann dnsel hazrln ve saha aratrmasn bu geni ekip ile birlikte gerekletirdik. Yayma hazrlama aamasnda, Elin Gen, Mehmet Ekinci, Serkan Yolaan ve Zeynep Baer raporun son okumalarn ve dzeltilerini byk bir titizlikle yaptlar. Raporun kolektif bir emein rn olmasnn ikinci nedeni ise, saha aratrmas ncesinde, srasnda ve sonrasnda, bize yol gsteren, mlakat yapacamz kiilerin belirlenmesinde bize yardmc olan ve onlara ulamamz salayan ok sayda insann olmas. Vanda bulunan kamu kurulularnn, hak rgtlerinin ve kadn kurulularnn temsilcileri, alarn, bilgilerini, belgelerini, fikirlerini ve nerilerini snrsz bir cmertlikle paylatlar. Onlarn destei, abas ve zverisi olmakszn, bu almay gerekletiremezdik, bunu biliyoruz. Van Kadn Derneinden Zozan zgke, aratrmay yrttmz iki seneyi akn zaman sresince, ilikilerini, bilgisini ve zamann bizim iin seferber etti, avukatlara, madurlara, sivil toplum kurulularna ulamamz salad. Kendisine mteekkiriz. Abdurrahman Bayar, Abdlbasit Bildirici, Ayhan abuk, Celal Tanhan, Cemal Demir ve Mehmet Nuri Yldz, yasann ileyiine dair hukuki uzmanlklarn

bizimle paylamakla kalmadlar, bata mvekkilleri olmak zere zorunlu g madurlarna ulamamz iin arabulucu oldular, sa olsunlar. Keza, nsan Haklar Dernei ile Van G-Der yneticileri hem yasann ileyiine ilikin bilgi ve grlerini paylatlar, hem de mlakat yapmak zere zorunlu g madurlarna ulamamza yardmc oldular. Madurlara ulamamza vesile olan Yalm Erez Mahallesi eski muhtar Ali Kaya ile mer Tokata da teekkr ederiz. Tazminat Yasasnn bir tarafn madurlar ve avukatlar oluturuyorsa, dier tarafta da devlet yer alyor, kukusuz. Bu nedenle, yasann uygulamasndan sorumlu olan kamu grevlilerinin grleri aratrmann btnl asndan byk nem tayordu. Trkiyede kamu grevlilerinin aratrmaclara genellikle temkinli yaklat gz nne alndnda, Van Valilii ile ileri Bakanlnn aratrmamza bandan itibaren verdii destek takdire ayan. Van Vali Yardmcs mer zcan, kendisiyle grme taleplerimize olumlu yant vermekle ve grlerini olanca aklyla bizimle paylamakla kalmad, ilgili dier valilik personeliyle de grmemizi salad. Kendisine, bize gsterdii yaknlk ve ak yreklilik iin mteekkiriz. Keza, bizi toplantlarna konuk eden ve ellerindeki dosyalar bizimle paylaan bata Arif Ayiek olmak zere zarar tespit komisyonu yelerine ve yasann lke genelindeki uygulamasna dair sorularmza yant veren ileri Bakanl ller daresi Genel Mdrl yetkililerine teekkr ederiz. Vandaki uygulamada gzlemlediimiz sorunlarn byk lde yasann ieriinden kaynaklandndan hareketle, yasann hangi saiklerle hazrlandn inceleyebilmek zere, dnemin milletvekilleriyle de

grtk. Tazminat Yasasnn yrrle girdii 2004 senesinde iktidar partisi ve ana muhalefet partisi milletvekilleri olan Algan Hacalolu, Faruk nsal, Mesut Deer ve Sinan Yerlikaya, yasann yapm srecine dair bilgi ve grlerini bizimle paylatlar, sa olsunlar.

Bu aratrmay hem mmkn hem deerli klan, 1990larda topraklarndan zorla koparlarak byk bir g felaketine srklenen insanlarn yaadklarna, bugn ierisinde olduklar koullara ve yasaya dair anlatlar. Bize evlerini, mahallerini ve gnllerini aan, uradklar adaletsizlikleri ve yaadklar aclar bizimle paylaan g madurlarna mteekkiriz.

10

Giri

Giri

Modern vatandalk iki byk stun zerine ina edilmitir: Mensubiyet ve hak sahibi olma. Vatandalk, vatanda-bireyleri bizden (ulustan) klar ve bizden klnan vatanda-bireyleri hak sahibi yapar. Bireylerin vatandalk vastasyla bizden klnmas iinin, ideal durumda, siyasi deerlerin paylalmas (Anayasaya sadakat) zerinden gereklemesi beklenir. Oysa gerek durumlarda, hemen her zaman, ama az ama ok, dil, din ve mezhep gibi kltrel unsurlarda ortaklama bizden olmann esas art haline gelmitir. Trkiye Cumhuriyeti vatandal da bu adan istisna oluturmad. Trkiye Cumhuriyeti vatandal vastasyla ina edilen bizlik (ulus), ksmen Cumhuriyet, laiklik ve adalk gibi siyasi deerlerin paylamna, ama daha ok Mslman olma ve Trke konuma gibi kltrel aidiyet ve performanslardaki ortaklamaya yasland. Cumhuriyetin makbul vatandalar, Mslman olup Trke konuanlar ve gndelik hayatlarn hurafeden arndranlar oldu. Ermenilerin tehcir, Rumlarnsa mbadele yoluyla lke dna karlmas, selefleri gibi Cumhuriyetilerin ulus kurgular iinde de gayrimslimlere yer olmadn gsterdi. Osmanlnn gayrimslim tebaasndan olmak, Cumhuriyet yurttalna ve Cumhuriyet yurttalarndan oluan Trk ulusuna dhil olmann nnde engeldi. Baka bir deyile, Cumhuriyetilerin bizlik tahayylnde Osmanlnn gayrimslimlerine yer yoktu. Ne var ki, Lozan mucibince Cumhuriyetiler toptan kurtulmak istedikleri Rum ve Ermenilerin bir ksmnn lke vatanda olarak Trkiyede kalmasna rza gstermek durumunda kaldlar. Bu durumda, Cumhuriyet, bizden saymad ve fakat lke dna gnderemedii gayrimslimleri bizliin kysnda bir yere yerletirdi. Kalan gayrimslimler teorik olarak

Mslman olmalar Krtleri Cumhuriyetilerce tahayyl edilen bizlik durumunun dna dmekten alkoydu. Ne var ki, Cumhuriyetilerin tahayylnde bizden (Trk) olmak iin Mslman olmak gerekli, ama yeterli deildi. Bizden olacaklarn Trke konumas da bekleniyordu.
vatanda olmakla beraber, ulusun iinde saylmadlar. Gayrimslimlerin Trkl snrl, ikinci derece bir Trklk, Kanun-i Esasi Trkl oldu. Bu ikinci derece, baka bir deyile, szde-Trklk, gayrimslim vatandalarn sklkla ayrmcla maruz kalmalarna sebep oldu.1 Mslman olmalar Krtleri Cumhuriyetilerce tahayyl edilen bizlik durumunun dna dmekten alkoydu. Ne var ki, Cumhuriyetilerin tahayylnde bizden (Trk) olmak iin Mslman olmak gerekli, ama yeterli deildi. Bizden olacaklarn Trke konumas da bekleniyordu. Bu durumda, Trke konumamalar, Krtlerin Trklnn de has, kmil bir Trklk olmasn engelliyordu. Ancak Cumhuriyet, Krtlerin Trke konumama hallerine son verebileceine gnlden inanmt. Baka bir deyile,

Uygulanan iktisadi Trkletirme politikalarnn bir paras olarak gayrimslimlerin iten karlmalar, devlet memuriyetine alnmamalar, vakflar araclyla edindiklere mlklere el konmas ve Varlk Vergisi ya da Vatanda Trke Konu gibi kampanyalara maruz kalmalar bu trden ayrmc pratikler arasnda saylabilir. Bu trden uygulamalara dair genel bir alma iin bkz. Baskn Oran, Trkiyede Aznlklar, (stanbul: letiim, 2004). Ayrca bkz. M. aatay Okutan, Tek Parti Dneminde Aznlk Politikalar, (stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2004) ve Hseyin Sadolu, Trkiyede Ulusuluk ve Dil Politikalar, (stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2003).

13

Yerinden etmenin farkl uraklar, bu iin ou durumda Krtlerin vatanda olmaktan kaynakl temel haklarnn ihlali, kimi durumdaysa bizzat vatandalk hallerinin askya alnmasyla mmkn olduunu gsteriyor. Bu da u anlama geliyor: Krtlerin bizden klnmas ii, zaman zaman bizden olma hallerinin, ksmen ve geici de olsa, askya alnmas pahasna gerekleti.
Krtler Cumhuriyet nazarnda has, kmil-Trkler olmalarsa da mstakbel-Trklerdi. Mstakbel-Trkler olarak Krtleri has, kmil-Trk klacak enstrmanlarn banda da yerinden etme ve iskn geliyordu. Cumhuriyet, kapsaml bir iskn siyasetinin Krtlerin Krtlklerine son verip onlar Trkletireceine inand. Nitekim, yerinden etmeyi imtiyazl bir Cumhuriyet siyaseti klan da bu inan oldu. Vatandalar cemaati olarak ulusal topluluk ierisindeki bu kesinlememi konumlar (Mslman olup Trke konumamalar), Krtleri karmak bir vatandalk pratikleri dizisiyle kar karya brakt. Krtler, kmil-Trklere tannan vatandalk hallerini eksiksiz tecrbe etme imtiyazna sahip olabilmek iin Trklemeli, baka bir deyile, asimilasyonist vatandalk pratiklerine rza gstermeliydiler. Ne var ki, asimilasyonun en etkili aralarndan biri olarak yerinden etme ve iskn, Krtlerin temel vatandalk haklarnn ihlaliyle mmkn olabiliyordu.2 Yerinden etme ve iskn iinin her uranda, Krtlerin mlkiyet, yerleme ve seyahat etme gibi temel medeni haklar ar biimde ihlal edildi. Krtler, vatandalk haklarndan btnyle yararlanmalarn mmkn klacak kmil-Trk olma durumuna ancak temel vatandalk haklarnn ihlal edilmesiyle eriebildiler. Krtler asndan mstakbel-Trklkten kmilTrkle uzanan yol, temel vatandalk haklarndan feragatten geiyordu.

1937-1938de Dersim ve havalisinde gerekleen yerinden etme faaliyetiyse, sadece mlkiyet ve seyahat etme haklarnn deil, daha temel olarak yaama hakknn, yarglanmadan cezalandrlmama hakknn da ihlaliyle mmkn oldu. Dersim ve havalisini tedip etme operasyonu, binlerce yurttan katledilmesi ve hukukun asgari usul kurallarn hie sayan kurmaca mahkemelerde cezalandrlmas pahasna gerekleti. Yerinden etmenin farkl uraklar, bu iin ou durumda Krtlerin vatanda olmaktan kaynakl temel haklarnn ihlali, kimi durumdaysa bizzat vatandalk hallerinin askya alnmasyla mmkn olduunu gsteriyor. Bu da u anlama geliyor: Krtlerin bizden klnmas ii, zaman zaman bizden olma hallerinin, ksmen ve geici de olsa, askya alnmas pahasna gerekleti. Bu durumun Trkiye tarihindeki en yakn ve arpc rneklerinden biri, kukusuz, saylar milyonlarla ifade edilen Krtlerin birka sene zarfnda zorla topraklarndan koparlarak ge zorland 1990lar tecrbesidir. Bu aratrma erevesinde gerekletirilen grmeler, 1990lardaki yerinden etme tecrbesinin de Krt yurttalarn nemli bir ksmnn hem temel vatandalk haklarnn ar ihlali hem de bizzat vatanda (bizden) olma hallerinin geici olarak askya alnmas pahasna gerekletiini gsteriyor. 1990larda gerekleen yerinden etme srecinde, askeri darbe ynetimince hazrlanan 1982 Anayasasnn 35. maddesiyle dzenlenen mlkiyet hakk, 23. maddesiyle dzenlenen seyahat ve yerleme hakk ve 21. maddesiyle dzenlenen konut dokunulmazl hakk, bir milyonun zerinde Krt vatanda ve binden fazla yerleim yerini kapsayacak biimde ihlal edildi. Baka bir deyile, neredeyse her on Krt vatandatan biri, birka sene iinde yerinden edilerek temel vatandalk haklarndan mahrum brakld. Yerinden etmenin bu devasa kapsam Krt vatandalarn nemli bir ksmnn bizlik (ulusal topluluk) iindeki statlerinin kuvvetli bir biimde sarslm olduunu gsteriyor. Yerinden etme sonrasnda madurlarn

2 14

Cumhuriyet, Krtlere kar bata anadilini yasaklamak olmak zere ok sayda asimilasyon aralar gelitirmi olsa da, bu alma, sz konusu aralardan zorla yerinden etme ile snrldr.

barnma ve beslenme gibi en temel ihtiyalarnn karlanmas iin neredeyse hibir eyin yaplmamas, bu durumun uzunca bir mddet srdne iaret ediyor. te yandan, yerinden etmenin gerekletii havalideki btn Krtlerin yerinden edilmedii malum. Korucu olmay kabul eden Krt vatandalar, devlet ya da gvenlik kuvvetleri tarafndan yerinden edilmesi gerekenler arasnda grlmediler. Bu durum, devletin vatandalar arasnda ak bir ayrmclk yaptn, devletle birlikte PKKya kar silah kullanmay kabul eden Krtleri makbul vatanda olarak kodladn gsteriyor. Grnen o ki, Cumhuriyet iin genel manada makbul vatandan zellii Mslman olup Trke konumak iken, 1990larda atma blgelerinde makbul vatanda olmak devletle birlikte PKKya kar savamay kabul etmekten gemitir. te yandan, korucularn tmnn her zaman makbul vatanda olarak kalamadklarn da belirtmek gerekiyor. Aratrma sahasnda saptadmz zere, kimi korucu, performans beenilmedii iin bu vasfn yitirmi ve ge zorlanmtr. Kimisi de bizzat idareciler tarafndan ehre yerletirildikten sonra dier g madurlaryla benzer hayat koullarna mahkm edilmek suretiyle makbulln zamanla yitirmitir. 1990larda yaanan yerinden etme faaliyetiyle ilgili olmakla beraber, bu aratrmann odak noktasn yerinden etme iinin kendisi oluturmuyor. Aratrma, yerinden etme faaliyeti esnasnda yaanan zarar ziyan tazmin etmek amacyla karlan 5233 sayl Terr ve Terrle Mcadeleden Doan Zararlarn Karlanmas Hakknda Kanunun (Tazminat Yasas) uygulamasn incelemeyi amalyor. Yasann kndan epey bir zaman sonra balayan uygulama sreci bir ksm ilde tamamlanrken, baz yerlerde halen devam etmektedir. Uygulamann grece hzl ilerledii Van ili rneinde yrtlen bu aratrmayla, uygulamann nasl ilediini anlamaya altk. Uygulamay iki temel kavram etrafnda incelemeye altk: vatandalk ve adalet. Bu kavramlara ise iki mesele zerinden yaklatk. lk olarak, muhataplar

1990larda yaanan yerinden etme faaliyetiyle ilgili olmakla beraber, bu aratrmann odak noktasn yerinden etme iinin kendisi oluturmuyor. Aratrma, yerinden etme faaliyeti esnasnda yaanan zarar ziyan tazmin etmek amacyla karlan 5233 sayl Terr ve Terrle Mcadeleden Doan Zararlarn Karlanmasna Hakknda Kanunun (Tazminat Yasas) uygulamasn incelemeyi amalyor.
yasay ve uygulamasn nasl deerlendirmektedir, bunu anlamay hedefledik. Yerinden etme srecinin maduru vatandalarn, yasann uygulamasndan sorumlu brokrasinin ve bu ikisi arasndaki balantlar olarak avukatlar ile sivil toplum kurulularnn yasa ve uygulamas hakkndaki deerlendirmelerini derledik. kinci olarak da, uygulamann adaletin yeniden tesis edilmesinde ne kadar etkili olduunu anlamaya altk. Burada, meseleyi gei dneminde adalet olarak kavramsallatrlan zel bir mefhum etrafnda incelemeyi tercih ettik. Gei dneminde adalet mefhumuyla, savatan bara ya da otoriter ynetimden demokrasiye gei halindeki toplumlarn, geride kalan kitlesel suistimal mirasyla baa kma ii kastedilmektedir. Tazminat Yasas, devlete olan gveni pekitir[meyi], vatanda-Devlet kaynamasn artr[may], terrle mcadeleye ve toplumsal bara nemli katkda bulun[may] amaladn beyan etmi olduundan, gei dneminde adaletin tesis edilmesi problemi etrafnda ele alnmaya msait bir ierie sahiptir. Nitekim, bu aratrmada, yasann uygulama itibariyle adaleti yeniden tesis edecek mahiyette olup olmadn ortaya koymaya altk. Trkiyede, son yllarda, gei dneminde adalete ilikin uluslararas tecrbelere ve literatre ynelik artan bir ilgi gzlemlenmektedir. Akademisyenler, sivil toplum kurulular ve hatta siyasi partiler, Trkiye toplumunun yakn tarihi ile yzlemesi ve hesaplamas iin, hakikat komisyonlar, ceza yarglamalar, resmi zr ve kamusal anma gibi gei dneminde adaletin eitli unsurlarna ilikin

15

Bu rapor, gei dneminde adalet kavramn, 1990larn zorunlu Krt g zerinden ele almaktadr.
kamuoyu oluturmaya almaktalar.3 Byk ounluu Trkiyenin yakn tarihine ve zellikle Krtlere kar ilenen ar insan haklar ihlallerine odaklanan bu aratrma ve giriimler,4 Diyarbakr Cezaevinin mzeye dntrlmesi, faili mehul cinayetler ve kayplara ilikin bir hakikat komisyonu kurulmas gibi nerilerin ilk kez Trkiye kamuoyunda tartlmasn salamlardr. te yandan, bal bana bir vatandalk hakk ihlali olan ve pei sra dier baka ar hak ihlallerinin yaanmasna yol aan 1990larn zorla Krt g tecrbesini gei dneminde adalet kavram zerinden ele alan bir alma bulunmamaktadr. Aslnda bu durumun Trkiyeye zg olduu dnlmemelidir. Bir i sava yaam veya otoriter rejimle ynetilmi dier lkelerin bara ve/ya demokrasiye geiinde adalete ilikin aratrma ve almalar da, genel hak ihlallerini ele almakta, yerinden edilmeden doan hak ihlallerinin giderilmesine zel olarak odaklanmamaktadr.

Gemile yzleme kavramn uluslararas deneyimler zerinden ele alan bir alma iin baknz Mithat Sancar, Gemile Hesaplama: Unutma Kltrnden Hatrlama Kltrne (stanbul: letiim, 2007). Bu kavram, 1990larda sava yaam ve yaknlarn kaybetmi Krt kadnlarn tanklklar zerinden Trkiye rneine uyarlayan bir alma, Orhan Mirolu, Herey Bitti Anaya Syleyin (stanbul: Evrensel, 2007). Gei srecinde adalet kavramn btnlkl olarak ele alan Hakikat, Adalet ve Hafza almalar balkl ilk sivil toplum giriimi iin: http://www.hakikatadalethafiza.org/. Bar ve Demokrasi Partisi (BDP), 2011 senesinde, 1980lerden bu yana ilenen ar insan haklar ihlallerinin aratrlmas amacyla Meclis bnyesinde bir hakikat ve adalet komisyonunun kurulmas ynnde bir yasa teklifinde bulundu. Benzer bir biimde, Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) de, faili mehul cinayetlerin aydnlatlmas amacyla Meclis bnyesinde geni yetkilerle donatlm bir komisyonun kurulmas iin bir yasa teklifinde bulundu. Burada, Nadire Materin 1990larda blgede zorunlu askerlik hizmetinde bulunmu olan kiilerin anlatlarndan oluan ve bu giriimlerin ncl addedilebilecek almasn anmak gerekmektedir. Nadire Mater, Mehmedin Kitab: Gneydouda Savam Askerler Anlatyor (stanbul: Siyahbeyaz, 1998).

Bu rapor, gei dneminde adalet kavramn, 1990larn zorunlu Krt g5 zerinden ele almaktadr. Bunu yaparken, k noktasn, devletin, tarihinde ilk kez, haklarn ihlal ettii bir ksm vatandann maddi zararlarn geriye dnk olarak tazmin etmek amacyla kabul ettii bir yasadan almaktadr. Raporun temel derdi, 2004 tarihli Tazminat Yasasnn devlet ile Krtler arasndaki iliki zerindeki etkisini, yasann Trkiyenin yakn gemiinde devletin vatandalarna kar iledii ar hak ihlalleriyle yzlemesine vesile olup olmadn ve ge zorlanarak bizliin dna kartlan Krtlerin adalet beklentilerini karlayp karlamadn anlamaya almak. Kyleri boaltlan, evleri ve ormanlar yaklan, yaknlar faili mehul cinayetlere urayan ve kaybedilen, gzaltnda ikence gren Krtlerin zararlarn tazmin etmek amacyla kartlan bu yasa, ayn zamanda, Trkiyenin bir dnemine dair hakikatlerin ortaya kmasna vesile olabilmi midir? Yasaya bavuran yzbinlerce vatandan hikayeleri, resmi kaytlara gemi midir? Zarar tespit komisyonlarnn dosyalarna giren anlatlar, Krtlerin gerek hikayeleri midir? Saylar on binleri bulan lmlere, yz binleri bulan ky boaltmalarna ilikin komisyonlarn tuttuklar kaytlar, Olaanst Hal dnemine dair hakikatin belgelenmesine vesile olabilecek midir? Ksacas, Tazminat Yasas, bir adalet mekanizmas olabilmi midir? Ve aslnda, Trkiye, bir gei dneminde midir?

Bu almada, 1990larda yaanan g tecrbesine atfla arlkl olarak (zorla) yerinden etme ifadesi kullanlmtr. Uluslararas hukukta da kullanlan bu kavramn, Trkiyede yaananlarn gerek karl olduunu dnyoruz. te yandan, zellikle Krt siyasi hareketi ve sivil toplum kurulular tarafndan yaygn olarak benimsendii iin almann balnda zorunlu g ifadesine de yer verdik. Ancak bunu yaparken, yaanan gn kimi durumlarda zorunlu olmakla birlikte arlkl olarak zorla gereklemi olmas nedeniyle, zorunlu kelimesini tek trnak ile birlikte kullanmay uygun grdk.

16

Aratrma Konusu ve Metodoloji

Bu rapor, Sessizlik Bulutunu Datmak: Yerinden Edilmilik Hikyeleri zerinden Barl bir Ulusal Diyalog Yaratmaya Doru balkl iki senelik bir aratrmann rndr. Aratrmann konusunu, Krtlerin youn olarak yaad Trkiyenin Dou blgelerinde 1990larda hkm sren olaanst hal rejimi srasnda gerekleen zorunlu/zorla gn yol at maddi zararlar tazmin etmeyi amalayan 2004 tarihli bir yasann Van ilindeki uygulamasnn vatandalk ve adalet kavramlar kapsamnda deerlendirilmesi oluturuyor. Cevap aradmz temel soru, hedef yararlanc kitlesi olan Krt g madurlar asndan yasann vatandalk haklarnn iadesini ve adaletin tecellisini salayp salamadyd. Byk bir ksm gvenlik grevlileri ve korucular tarafndan kyleri boaltlarak ge zorlanan, bir ksm atma ortam nedeniyle g etmek zorunda kalan, bir ksm da PKKnn basks nedeniyle topraklarn terk etmek zorunda braklan madurlar, kendileri iin kartlan bu yasa hakknda ne dnyorlard? Onlar asndan yasa, amaland zere, Devlete olan gveni pekitir[mi]; vatanda-Devlet kaynamasn artr[m], terrle mcadeleye ve toplumsal bara nemli katkda bulun[mu] muydu? Yasaya bavuran madurlarn yan sra, onlar temsil eden avukatlara ve sivil toplum kurulular temsilcilerine de ayn soruyu ynelttik. Yasann kabul edildii 2004 ylndan bu yana geen srete, yasann blgede devlet ile Krtler arasndaki ilikiler zerinde nasl bir etkisi olmutu? Yasa, g madurlarnn zararlarn telafi etme, adalet beklentilerini karlama beklentilerine yant vermi miydi? Krtlerin devlet eliyle ihlal edilen vatandalk haklarn yeniden tesis etmeyi baarm myd veya bu dorultuda aama kaydetmi miydi? Bu sorularn yantn, yasann uygulayclarnda da aradk. Yasay uygulamak zere kurulan zarar tespit komisyonlarnda

grev alan devlet memurlar asndan yasa amacna ulam myd, adalet tecelli etmi, toplumsal bara katkda bulunmu muydu? Son olarak, devletin bu yasay kartmasnn ardnda yatan saikleri anlamak amacyla, o dnemde mecliste grev alan iktidar ve ana muhalefet partilerinin milletvekilleriyle grtk. Sessizlik Bulutunu Datmak: Yerinden Edilmilik Hikyeleri zerinden Barl bir Ulusal Diyalog Yaratmaya Doru balkl aratrma projesi, Avrupa Birliinin (AB) Demokrasi ve nsan Haklar iin Avrupa Arac (European Instrument for Human Rights and Democracy EIDHR) tarafndan desteklenmitir. TESEV Demokratikleme Program ile merkezi New Yorkta bulunan Gei Dneminde Adalet in Uluslarararas Merkezin (International Center for Transitional Justice ICTJ) ortaklnda gerekletirilen projenin, ezamanl olarak yrtlen aya bulunmaktadr: bir saha aratrmas, bir belgesel almas ve basn mensuplarna ynelik bir medya klavuzu. Projenin aratrma ekibi, bu aya birbirleriyle egdml ancak ayr olarak yrten isimlerden olumutur. Van ve Ankara illerinde gerekletirilen saha aratrmas Dilek Kurban, Mesut Yeen ve Serkan Yolaan tarafndan; ekimleri Van merkez ve kylerinde, kurgusu ise SUFilm tarafndan Bodrum ve Almanyada yaplan belgesel almas ehbal enyurt, Mustafa Varlk ve zlem lker tarafndan; Van, zmir ve stanbulda ulusal ve yerel grsel ve yazl basn mensuplaryla birlikte yaplan medya almas ise Ferda Balancar ve Nevzat iek tarafndan gerekletirilmitir. Ayrca, raporun ierisinde yer alan Yerinden Edilme Balamnda Gei Dneminde Adaletin Uygulanabilirlii balkl blm, ICTJden Virginie Ladisch ve Roger Duthie tarafndan kaleme alnmtr.

17

Aratrma projesinin bu aya kapsamnda, bir belgesel, bir medya klavuzu ve elinizdeki bu rapor retilmitir. Ynetmenliini ehbal enyurtun yapt Sulhname isimli belgesel6 ile Dilek Kurban, Mesut Yeen, Virginie Ladisch ve Roger Duthie tarafndan kaleme alnan metinlerden Ferda Balancarn derledii medya klavuzu,7 TESEV Demokratikleme Program tarafndan yaymlanmtr. Elinizdeki bu rapor, aratrma projesinin son rndr. Raporun dayand saha almas, 22 Nisan 2009 ile 5 Aralk 2010 tarihleri arasnda geen 20 aylk srede Van ve Ankara illerinde gerekletirilmitir. Bu aratrma iin Van ilinin seilmesinin eitli nedenleri bulunmaktadr. Tazminat Yasasnn uyguland illerin arasnda yer alan Van, 1990larda gerek kendi merkez ve ile kylerinden gerekse Hakkari, rnak ve Siirt gibi evre illerin kylerinden youn g alm olmas nedeniyle, byke bir yerinden edilmi nfus barndrmaktadr. Kent merkezinde ve merkezin hemen dnda yer alan Sphan Mahallesi, Yalm Erez Mahallesi, stasyon Mahallesi ve abaniye Mahallesi 1990larda g srecinde kurulmu olup halen arlkla veya tamamen yerinden edilenleri barndrmaktadr. Van, blgede yine kendisi gibi siyasi, kltrel, sosyolojik ve demografik adan bir merkez tekil eden Diyarbakrla birlikte, Olaanst Hal (OHAL) Blgesi snrlar ierisinde en fazla g alm olan illerin banda gelmektedir. te yandan, Van blgedeki birok ilden ayran temel bir zellik, ildeki yerinden edilmiler arasnda, kimileri silahlar brakm, kimileri emekli olmu, kimileri ise halen aktif olan nemli bir korucu nfusunun da yer almasdr. Korucular, yerinden edilmiler zerine alan sivil toplum kurulular ve akademisyenler ile bu toplumsal tabann temsilini stlenen Krt siyasal hareketi tarafndan, byk ounlukla, devlet ile PKK arasndaki atmann devletin yannda yer alan

taraf olarak addedilegelmilerdir. Bu alg, korucular ve ailelerinin, genelde yerinden etme, zelde Tazminat Yasas zerine yaplan almalarda atmann madurlar deil, taraf olarak deerlendirilmelerine ve yerinden edimi nfus ierisinde yer aldklar olgusunun gzden karlmasna yol amaktadr. Oysa, kimileri atmalar devam ederken silah brakm olmalar ve bunun sonucu olarak ge zorlanmalar, kimileri ise yaadklar blgede atmalarn youn olmas nedeniyle g etmek zorunda kalmalar veya braklmalar nedeniyle, Van ilindeki yerinden edilmiler arasnda kayda deer bir korucu nfus bulunmaktadr. atmalar srasnda devletin yannda yer alm olan bu grubun Tazminat Yasasna ilikin dncelerini, yasaya yaptklar bavurularn nasl sonulandn, koruculuu kabul etmemi olan dier yerinden edilmiler, genel Krt nfusu ve devletle ilikilerini, bugn gelinen noktada 1990lara ilikin deerlendirmelerini tespit etmenin nemli olmasndan da hareketle, saha aratrmasn Vanda yapmann nemli olduu kansna vardk. Saha almas iin Van sememizin bir dier nedeni de, Tazminat Yasasnn bu ildeki uygulamasnn dier illere oranla daha hzl ilerliyor olmas ve bu durumun yasaya ilikin btncl bir deerlendirmeyi grece daha mmkn klmasyd. Van ilinde yasayla ilgili bavurularn byk ounluunun komisyonlarca sonulandrlm olmas, Tazminat Yasasnn devlet ile Krtler arasndaki ilikiye etkilerini anlamaya ynelik bu almann Vanda yaplmasn anlaml klmtr. Vanda yaplan saha aratrmas srasnda, yasaya bavurmu olan yerinden edilmi kiilerle, onlar temsil eden ve Tazminat Yasasnn uygulama srecini yakndan takip eden avukatlarla, yasann uygulamasndan sorumlu olan zarar tespit komisyonlarna bakanlk eden vali yardmcs ve komisyon yeleriyle, yerinden edilenlere ynelik almalar yapan sivil toplum kurulular ve insan haklar rgtlerinin temsilcileriyle derinlemesine mlakatlar yaplmtr. Yerinden edilmi kiiler, sivil toplum kurulular, hak rgtleri ve komisyon

6 7 18

SUFilm, Sulhname (stanbul: TESEV, 2011). Ferda Balancar (ed.), Sessizlik Bulutunu Datmak: Yerinden Edilmilik Hikyeleri zerinden Barl bir Ulusal Dialog Yaratmaya Doru - Medya El Kitab (stanbul: TESEV, 2011).

yeleriyle yaplan grmeler kimi zaman bire bir, kimi zaman toplu halde gereklemi, avukatlarla ise ikili mlakatlar yaplmtr. Devletin Tazminat Yasasn hazrlamasnn ardnda yatan saikleri anlayabilmek amacyla, Ankarada iki ayr saha almas yaplm, yasann hazrlanma ve kabul edilme srelerini yakndan izleyen ve 2004 senesinde Mecliste grev alm olan CHP ve AK Parti milletvekilleri ile grlmtr. Ayrca, yasann uygulamasndan sorumlu olan ileri Bakanl yetkilileriyle de grlerek, Vanda tespit edilen sorunlar kendilerine aktarlm, bu sorunlarn nedenleri ve zmleri konusunda grlerine bavurulmutur. Saha aratrmalar kapsamnda Vana ayr ziyaret gerekletirilmitir. nce, aratrmann hazrlk almalarnn gerekletirilmesi, grlecek kiilerin belirlenmesi ve aratrmann, komisyon yeleri, avukatlar, sivil toplum temsilcileri ve yerinden edilmi kiilere nceden tantlmas amacyla, 22-26 Nisan 2009 tarihlerinde bir n saha almas gerekletirilmitir. Bu alma srasnda ziyaret edilen kii ve kurumlar unlardr: Van Vali Yardmcs mer zcan; avukatlar Abdlbasit Bildirici, Celal Tanhan ve Mehmet Nuri Ylmaz; nsan Haklar Dernei (HD); G-Der; Van Kadn Dernei; stikrar ve Sosyal Kalknma Dernei; Van Barosu. Ayrca, yerinden edilenlerin youn olarak yaad Van il merkezindeki Yalm Erez, Dzyol ve Sphan Mahallelerine gidilerek burada madurlar ve avukatlarla n grmeler yaplmtr. Aratrma projesinde yer alan Sulhname isimli belgesel almas kapsamnda Yalm Erez Mahallesinde grlen 2 kadnla yaplan mlakatn kaset zmlemeleri de, raporun kadnlarn Tazminat Yasasna eriimine ilikin blmnde kullanlmtr. Vanda yaplan saha aratrmasnn birincisi 29 Haziran-3 Temmuz 2009, ikincisi ise 18-22 Ekim 2009 tarihleri arasnda gerekletirilmitir. Birinci saha almas srasnda, aralarnda 3 kadnn bulunduu 36 yerinden edilmi kiiyle bire bir ve toplu mlakatlar yaplmtr. Bu ziyaret srasnda ayrca 4 avukatn yan sra, 1 No.lu Zarar Tespit Komisyonunun bakan ve yeleriyle grlmtr. Komisyon bakan ve

yeleriyle yaplan grmeler hem ayr ayr, hem toplu olarak gereklemitir. Van ilinde yaplan ikinci saha aratrmas srasnda, 2si kadn 28 yerinden edilmi kiiyle bire bir ve toplu grmeler yaplmtr. Ayrca, Sosyal Hizmetler l Mdr ve yine 1 No.lu Komisyonun bakan ve yeleriyle bire bir ve toplu grmeler yaplmtr. Bylece, Vanda gerekletirilen saha aratrmas srasnda, 5i kadn olmak zere 64 yerinden edilmi kiiyle bire bir ve toplu grmeler yaplmtr. Ankaradaki grmelerin birinci turu Mart 2010, ikincisi ise Kasm-Aralk 2010 tarihlerinde gereklemitir. lk aamada, 5233 sayl Tazminat Yasasnn grld Meclis Genel Kurul toplantlarnda aktif rol alm ve yasann hazrlan srecinde, blge barolaryla yakn istiare halinde, tasarnn iyiletirilmesine dnk deiiklik nerileri hazrlayarak Meclise sunmu olan CHP eski milletvekilleri Algan Hacalolu, Mesut Deer ve Sinan Yerlikayayla grlmtr. kinci aamada ise, Tazminat Yasasnn kabul edildii yasama dneminde iktidar partisinin Krt Sorunu ve insan haklar konusunda en aktif milletvekillerinden olan AK Parti eski milletvekili Ahmet Faruk nsalla yz yze grlmtr. Ayrca, brokrasinin yasann hazrlanmasnda oynad rol tespit edebilmek ve Vanda gerekletirilen saha almasnda yasann uygulamasnda tespit edilen sorunlara ilikin ileri Bakanlnn grlerini alabilmek amacyla, ileri Bakanl ller daresi Genel Mdrlnden bir yetkiliyle bir mlakat gerekletirilmitir. Bu rapor, temel olarak, Van ve Ankarada yaplan saha aratrmasndan elde edilen gzlem, veri ve bilgilere dayanmaktadr. kili ve toplu grmelerin kaset zmlemeleri ile notlar tasnif edilerek derlenmitir. Yine Vanda ve Ankarada grlen avukatlardan, sivil toplum kurulularndan, zarar tespit komisyonlar yelerinden, Van Valiliinden ve ileri Bakanlndan edinilen raporlar, uygulamaya dair veriler, rnek komisyon kararlar ile idare mahkemesi kararlar da tasnif edilerek incelenmitir. Ayrca, Tazminat Yasasnn mzakere edildii 2004 ylna ait

19

Meclis ileri Komisyonu ve Genel Kurul grmeleri notlar; 5233 sayl yasa ile yasa zerinde deiiklikler yapan mteakip yasalar; Tazminat Yasasna ilikin ynetmelik ile genelgeler; yasaya ilikin Anayasa Mahkemesi karar ve Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin (AHM) ky boaltmalarna ilikin

itihat derlenerek incelenmitir. Son olarak, Krt sorunu, Krt zorunlu g ve gei dneminde adalete ilikin bugne dek yaplm akademik almalar ile sivil toplum kurulularnn raporlarn ieren kapsaml bir literatr taramas yaplmtr.

20

Birinci Ksm: Yerinden Edilme Balamnda Gei Dneminde Adaletin Uygulanabilirlii

Yerinden Edilme Balamnda Gei Dneminde Adaletin Uygulanabilirlii8

Virginie Ladisch ve Roger Duthie

A. GR8
Gei dneminde adalet kavramyla, savatan bara ya da otoriter ynetimden demokrasiye gei halindeki toplumlarn bir kitlesel hak ihlalleri mirasyla baa kmaya alrken karlatklar glklere younlalr. Kavramla, madurlara tanma salanmas ve demokrasi ve toplumsal uzlamay kolaylatrma gibi daha uzun vadeli hedeflere giden yolda vatandalarn gveninin glendirilmesi amalanr. Buradaki temel varsaym, istikrarl bir gelecein ina edilebilmesi iin gemiin travmatik ynleriyle yzlemenin gerekli olduudur. Gei dneminde adaletin ana ilkelerinden biri, insan haklar ihlali mirasyla baa kmaya ynelik almalarn madur merkezli olmas ve davalarn, hakikat komisyonlarnn, tazminatlarn ve kurumsal reformun kullanmn ieren btnlkl bir stratejiyle ele alnmasdr. Trkiyede yrrlkte olan Tazminat Yasas,9 devlete olan gveni pekitirece[ini]; vatanda-Devlet kaynamasn artraca[n], terrle mcadeleye ve toplumsal bara nemli katkda bulunaca[n]10

beyan etmesi asndan, amalarn gei dneminde adaletin amalarna benzer bir ekilde sunar, ama bu raporun ilerleyen blmlerinde daha ayrntl bir ekilde ele alnaca gibi, kanunun bu hedefe ulaamad ne srlebilir. Bu durum, ksmen, Tazminat Yasasnn sadece maddi tazminatla snrl tutulmas; kanunda atma ve yer deitirmede devletin sorumluluunun ya da bunlarn temel nedenlerinin hibir ekilde konu edilmemesi; psikolojik zarar ve travmann ele alnmamas;11 ve kanunun btnsel bir gei dneminde adalet yaklamnn paras olarak deil, byk lde AHMnin ve ABye katlm srecinin basksyla getirilen yaltlm bir nlem olarak sunulmu olmasdr. Tazminat Yasasnn neden baarl bir gei dneminde adalet nlemi olarak grlmediini aklamak iin, bu blmde, gei dneminde adalete, ilkelerine ve aralarna ilikin bir zet sunulacaktr. Btnsel ve madur merkezli bir yaklamn nemini vurgulamak amacyla, Trkiyedeki durumla pek ok anlaml paralellik ieren Fas vakas gzden geirilecektir. Blmn ikinci ana amac, gei dneminde adaletin, Trkiyedeki balca insan haklar
11 rnein, u kaynaklardaki tartmalara bkz.: Dilek Kurban vd., Gvensizlik Mirasnn Almas: Devlet ve Yerinden Edilmi Kiiler Arasnda Toplumsal Mutabakata Doru; BM Genel Sekreterinin Yerinden Olmu Kiiler zel Temsilcisinin Trkiye Ziyaretinin Ardndan Yapt Tavsiyelerin Yaama Geirilmesiyle lgili Gncelleme (Cenevre ve stanbul: Norve Mlteci Konseyi/lke inde Yerinden Edilme zleme Merkezi ve TESEV, 2006); Turkey: Progress on National IDP Policy Paves Way for Further Reforms (Cenevre: Norve Mlteci Konseyi/lke inde Yerinden Edilme zleme Merkezi, 2007).

8 9

Virginie Ladisch ve Roger Duthie tarafndan kaleme alnan bu blm, ngilizce aslndan evrilmitir. Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan Temmuz 2004te kabul edilmitir.

10 Terr ve Terrle Mcadeleden Doan Zararlarn Karlanmas Hakknda Kanun, no. 5233, 17 Temmuz 2004, Resmi Gazete no. 25535, 27 Temmuz 2004, alntlayan: Dilek Kurban vd., Zorunlu G ile Yzlemek: Trkiyede Yerinden Edilme Sonras Vatandaln nas (stanbul: TESEV, 2006), 76.

23

sorunlarndan biri olan kitlesel yerinden edilmeyi ele almak ve bu konuda etkide bulunmak iin izledii zgl yntemlerin bazlarn tantmaktr.

B. GE DNEMNDE ADALETE GENEL BAKI

Gei dneminde adalet literatrnn ortaya k, Latin Amerikada otoriter ynetimden demokrasiye geiin yaand 1980lere dayanr.12 Bu blgedeki otoriter ynetimler yerlerini demokratik olarak seilmi ynetimlere brakrken, insan haklar aktivistleri, hukukular ve siyaset bilimciler yeni ynetimlerin madurlarn adalet ve sorumlularn hesap vermesi taleplerini deerlendirecek nlemler almalar gerektiini srarla vurguladlar. Bu savunucular, hesap vermeye ek olarak, demokrasiye geiin salanmasn da talep ediyorlard. David Crockern belirttii gibi, gei dneminde adaletin nndeki glk [] eksik ve yeni yeni gelimekte olan bir demokrasinin [] yeni demokratik rejime zarar vermeksizin ya da adaletli ve uzun vadeli bir gelime umudunu tehlikeye atmakszn gemiteki ktlklere nasl yant vereceidir.13 Sorumlularn hesap vermesi ynndeki bu talepler, genellikle, hukuk sisteminin, demokrasi savunucularnn korumaya altklar krlgan bir gei

dneminde ilenen muazzam lekli insan haklar ihlalleriyle ba edemedii, ya da yeni ynetimlerin kendilerini baskc ncellerini adalet nne karmak zorunda hissettikleri balamlarda gerekleti. Buna yant olarak, savunucular, gemile yzlemek konusunda hem uygulanabilir hem de siyasal ve ahlaksal adan kabul edilebilir olan yaratc yaklamlar gelitirdiler. Bu taleplerin gerisindeki motivasyon ve gei dneminde adaletin temel ilkelerinden biri insan haklarna sayg ve demokrasi zerine kurulu bir gelecee doru ilerlemeyi amalayan bir lkenin muazzam lekli bir insan haklar ihlalleri mirasn grmezden gelmesinin mmkn olmad inancdr. Bu meselelerin zerine gidilmedii takdirde, bu ihlallerin sonular ileride yeniden su yzne kabilir ve bar ve demokratik istikrar tehdit edebilir. Gei dneminde adalet teriminin kullanlmaya baland 1980lerden bu yana bu alan evrildi ve eitli balamlara uyarland. Terim balangta Latin Amerikada (zellikle Gney Konisinde), Dou Avrupada ve Gney Afrikada otoriter ynetimden demokrasiye gei balamnda kullanlrken, gei dneminde adalet savunucularnn gelitirdikleri yaklamlar, ksa bir sre iinde, farkl nitelikteki gei dnemlerinde, zellikle (Sierra Leone, Dou Timor ya da Peru gibi) atma sonras durumlarda ve, daha sonra da, (Kolombiya, Afganistan ve Demokratik Kongo Cumhuriyeti gibi) srmekte olan atmalar balamnda kullanlmaya baland. Gei dneminde adalet yaklamlarnn ak bir geiin sz konusu olmad dnlebilecek blgelere de belli llerde uygulanabilmesi iin, gemile yzlemek konusunda bir gayret ya da gd ve ayrca bir frsat penceresi mevcut olmaldr. Sivil toplumun artan basklar, lider kadrosunun deimesi ya da i veya d koullardaki bir deiiklik, bu deiim gdsn salayabilir. Otoritarizmin izlerini tayan bir demokrasi olan Trkiyede bal bana ak bir gei dnemi sz konusu olmamakla birlikte, deiim ve reform konusunda byk lde ABye katlm srecinden kaynaklanan ve sivil toplumun artan taleplerinde karln bulan bir frsat penceresi mevcuttur.

Bu taleplerin gerisindeki motivasyon ve gei dneminde adaletin temel ilkelerinden biri insan haklarna sayg ve demokrasi zerine kurulu bir gelecee doru ilerlemeyi amalayan bir lkenin muazzam lekli bir insan haklar ihlalleri mirasn grmezden gelmesinin mmkn olmad inancdr. Bu meselelerin zerine gidilmedii takdirde, bu ihlallerin sonular ileride yeniden su yzne kabilir ve bar ve demokratik istikrar tehdit edebilir.
12 Gei dneminde adalet kavramnn ilk kez kullanld balam hakknda bir tartma iin bkz. Paige Arthur, How Transitions Reshaped Human Rights: A Conceptual History of Transitional Justice, yaknda yaymlanacak Human Rights Quarterly iinde. 13 David A. Crocker, 1999, Reckoning with Past Wrongs: A Normative Framework, Ethics and International Affairs 13, s. 43. 24

Trkiyede katlm srecinin bir paras olarak tesis edilen reformlarn birou ileriye dnk olmakla birlikte, baz zlmemi meseleler, rnein aznlk haklar ve yerinden edilme konular, kanlmaz olarak, gemile bir tr yzlemeyi de gerekli klmaktadr. Gei dneminde adalet yaklamlar ve baka yerlerdeki deneyimlerle karlatrma yoluyla edinilen dersler, ite bu balamda, Trkiyede hesap verebilirliin artmasn hedefleyen kiilere baz fikirler sunabilir ve yol gsterici olabilir.
Trkiyede katlm srecinin bir paras olarak tesis edilen reformlarn birou ileriye dnk olmakla birlikte, baz zlmemi meseleler, rnein aznlk haklar ve yerinden edilme konular, kanlmaz olarak, gemile bir tr yzlemeyi de gerekli klmaktadr. Gei dneminde adalet yaklamlar ve baka yerlerdeki deneyimlerle karlatrma yoluyla edinilen dersler, ite bu balamda, Trkiyede hesap verebilirliin artmasn hedefleyen kiilere baz fikirler sunabilir ve yol gsterici olabilir.

Pablo de Greiff, gei dneminde adalet nlemlerinin hedeflerini yani, ceza davalar, hakikati aratrma, tazminatlar ve kurumsal reformu vurgulayarak bu tanm amlar ve u yorumu yapar: Bu nlemler hibir ekilde rastlantsal bir listenin eleri deildir; iki dolayl hedef madurlarn yaadklarnn tannmasn salamak ve vatandalarn gvenini tesis etmek ve iki nihai hedef uzlamaya ve demokratiklemeye katkda bulunmak iermesi bakmndan gei dneminde adaleti oluturan elerdir.15 Gei dneminde adaletin ierdii iki dolayl hedef, bu alan farkl klan elerdir. Gei dneminde adalet, geleneksel cezai adaletten farkl olarak, sadece sularn faillerine odaklanmamaya, ayn zamanda madurlara ve onlarn ihtiyalarna da zel bir nem vermeye alr. Her bir gei dneminde adalet nlemi, madurlara iki dzeyde tanma salamay amalar. Bunlardan ilki, kiinin yaad zarar ve bu zararn sorumluluunu kabul etmektir. hlalin failinin devlet olduu birok durumda, kiinin, temel insan haklar ihlal edildii ve bu kastl olarak yapld iin zarar grdnn kabul edilmesi nemlidir. Ayrca, gei dneminde adalet nlemleri, sz konusu kiiyi yeniden bir vatanda ve hak sahibi bir insan statsne kavuturmaya alr.16 Toplumun belli bir grubunun marjinalize edildii ve byk leklerde hedef alnd balamlarda, gei dneminde adalet bu madurlarn onurlarn yeniden kazanmalarn ve toplumun aktif yeleri olabilmelerini amalar. Baka bir deyile, gei dneminde adalet nlemleri, bireylerin eit haklara sahip vatandalar olarak tannmalarn kurumsallatrmaya ynelik abalar olarak yorumlanabilir.17 Gei dneminde adaletin ikinci dolayl hedefi, madurlara tanma salamak eklindeki bu ilk ama zerine kuruludur. Bireysel dzeyde tanma ve kabul salandktan sonra ikinci adm, vatandalarn

B.1. Gei Dneminde Adalet: Tanm ve lkeler

Birlemi Milletlere (BM) gre,
[...] gei dneminde adalet, hesap verebilirlik salamay, adalet sunmay ve uzlamaya ulamay amalayan bir toplumun, gemiteki byk lekli ihlallerin getirdii mirasla yzleme giriimleriyle balantl olan ok eitli sre ve mekanizmalardan oluur. Bunlar arasnda, farkl dzeylerde (ya da hi mevcut olmayan) bir uluslararas ilgi ve bireysel davalar, tazminatlar, hakikati aratrma, kurumsal reform, kiilerin gemiine dair inceleme ve aziller ya da bunlarn bir birleimi mevcut olabilir.14

14 Genel Sekreterin Raporu, 23 Austos 2004 (S/2004/616), The Rule of Law and Transitional Justice in Conflict and Post-Conflict Societies, Birlemi Milletler, paragraf 8.

15 Pablo De Greiff, (yaknda yaymlanacak), Theorizing Transitional Justice, Melissa Williams ve Rosemary Nagy (der.), Transitional Justice iinde, Nomos XLX. 16 A.g.k. 17 A.g.k. 25

gvenini tesis ederek bu tanmay toplum dzeyine tamaktr. Gei dneminde adalet nlemleri, vatandalarn kendilerini hukukun stnlne ve temel insan haklar normlarna uyulacana gven duyduklar bir siyasi topluluun paralar gibi hissettikleri bir ortamn oluturulmasna katkda bulunmay amalar. Toplum dzeyinde byle bir gvenin tesis edilmesi, daha aktif ve canl bir demokratik toplumun varln kolaylatracaktr.18 Gei dneminde adaletin dolayl hedeflerinin ikisi de soyut niteliktedir ve ampirik olarak deerlendirilmeleri gtr. Bu durum, basknn ya da atmann somut sonularn ele almann yan sra byk lekli insan haklar ihlallerinin siyasi, psikolojik ve toplumsal sonularna da odaklanmas asndan bu alann doasn yanstmaktadr. Uzun vadeli uzlama19 ve demokratikleme hedeflerine ulamay kolaylatrmak iin, daha soyut olan bu kavramlar ele almak ve bu konularda somut nlemler almak gereklidir. Gei dneminde adalet bu tr nlemler sunar.

reform saylabilir. Bu liste tam deildir; birok lke gemile yzlemek konusunda, zel balama, kltre ve koullara en iyi ekilde uyaca dnlen ek nlemler gelitirmitir. Bununla beraber, bu drt yaklam, gei dneminde adaletin paras olarak en yaygn ekilde kullanlan ve atfta bulunulan yaklamlardr. Hatta bu yaklamlarn, devletlerin drt temel ykmllne tekabl ettii sylenebilir. Bu ykmllkler, insan haklar ihlallerini soruturmak; sorumlular hakknda meyyideler uygulamak; madurlarn tazmin edilmelerini salamak ve ihlallerin yinelenmesini nlemektir. Bu blmde bu yaklamlarn her biri ksaca incelenecektir.

B.2.a. Dava
Byk lekli insan haklar ihlallerinden sonra, hukukun stnl ve insan haklarna sayg normlarn yeniden tesis etmek konusunda ceza davalar nemli bir admdr. Adli soruturmalar bireysel faillere younlar; ama gei dneminde adalet balamnda, soruturmalarn ayn zamanda ilenen sistemli hak ihlalleri rntlerini de ortaya karmas gerekir. Bu nedenle, davalarda komuta zincirinde daha yksek dzeylerde sorumluluklar stlenen kiilerin ncelikli olmalar nerilmektedir. Alt kademelerde bulunan ve (ou zaman zorlama sonucunda ya da misillemeye urama korkusuyla) emirleri uygulayan kiiler yerine basky ve iddeti planlayanlarn hedeflenmesi iin aba gsterilmelidir. Bu yaklam, ilenen ihlallerin sistematik olma niteliini ortaya karmaya yardmc olur ve ihlallerin gereklemesine nasl izin verildii ve bunlarn tekrarlanmasn nlemek iin neler yaplmas gerektii konusunda daha fazla cevaba ulalmasn salar. Uluslararas deneyimler, belli bir lkedeki hukuk sisteminin yeterince ilevsel olduu durumlarda lke ii davalarn en iyi seenek olduunu dndrmektedir.20 Davalarn uluslararas destekli

B.2. Gei Dneminde Adalet: Balca Yaklamlar

Genellikle gei dneminde adaletle balantlandrlan balca nlemler arasnda davalar, hakikat komisyonlar, tazminat programlar ve kurumsal

Genellikle gei dneminde adaletle balantlandrlan balca nlemler arasnda davalar, hakikat komisyonlar, tazminat programlar ve kurumsal reform saylabilir. Bu yaklamlarn, devletlerin drt temel ykmllne tekabl ettii sylenebilir. Bu ykmllkler, insan haklar ihlallerini soruturmak; sorumlular hakknda meyyideler uygulamak; madurlarn tazmin edilmelerini salamak ve ihlallerin yinelenmesini nlemektir.
18 A.g.k. 19 Uzlama, bir atma dneminin ardndan vatandalar arasnda ve vatandalar ile devlet arasnda gveni yeniden tesis etmeye ynelik ok boyutlu ve uzun vadeli bir sre olarak anlalmaldr. atmann bld devletler ve topluluklar arasnda da ayn durum geerlidir. Terim, balamay ya da unutmay iermez.

20 BM Genel Sekreterliinin atma dnemlerinde ve atma sonras dnemlerde bulunan toplumlarda hukukun stnl ve gei dneminde adalet zerine raporuna bkz. (S/2004/616, para. 34): Uluslararas toplum, atmann lkede hukukun stnln

26

mahkemeler yerine lke mahkemeleri tarafndan grlmesi durumunda, sz konusu toplumda madurlara adaletin yerini bulduu duygusu salama ve hukukun stnlne sayg normlarnn yeniden tesis edilmesi hedeflerine ulalmas olasl artar. 1974te Yunanistanda ve 1984-1987 arasnda Arjantinde grlen mahkemeler, hukukun stnln glendirmeye katkda bulunan lke durumalarna rnek gsterilebilir. Her iki balamda da, daha nceden kitlesel lekte hak ihlallerine karm olan silahl kuvvetler, durumalarn ardndan, yeniden demokratik devlete entegre oldu ve hukukun stnln kabul etti. Arjantinde, davalarn ardndan ordu toplumdaki gerek roln yeniden benimsedi ve daha sonra, hatta son dnemde Arjantinin ekonomik sorunlarndan kaynaklanan alkantlarda bile bu izgiyi amad.21 Davalarn mmkn olduu srece lke iinde yrtlmesi gerektii dnlmektedir, nk bu tr davalar vatandalarn durumalara eriimlerini artrr, genellikle daha az maliyetle yrtlr ve iyi bir ekilde yrtlrse yerel kapasite ve becerileri glendirebilir. Bununla birlikte, byk lekli hak ihlalleri dnemlerinin ardndan lke iinde yrtlecek davalar birok gle de yol aabilir. lenen sularn lei ve karmaklk dzeyi, bir lke hukuk sisteminin baa kamayaca kadar yksek olabilir, davann adil ve tarafsz olup olmad sorgulanabilir ve lke hukuk sistemi bylesine karmak bir yasal sreci yrtecek personel ve becerilerden yoksun olabilir. Bu glkler, son dnemde Irak Yksek Mahkemesinin (Iraqi High Tribunal- IHT) de aralarnda bulunduu, lke ii baz giriimlerde aka grld. Bu mahkeme, siyasi mdahalelerden ve ABDnin sreteki rolnn

yaratt meruiyet eksiklii algsndan dolay baz sorunlar yaamaktadr. lkelerin yarg sistemlerinin tarafsz bir dava yrtebilecek donanma sahip olmad durumlarda, bazen uluslararas toplum, Eski Yugoslavya iin Uluslararas Ceza Mahkemesi (International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia- ICTY) ve Ruanda iin Uluslararas Ceza Mahkemesi (International Criminal Tribunal for Ruanda- ICTR) gibi zel amal uluslararas mahkemeler kurarak duruma mdahale etmitir. Uluslararas davalarn avantajlar, yerel oyunculardan bamsz olmalar, tarafsz yarglarca yrtlmeleri, uluslararas standartlara uydurulabilmeleri ve almalarn yrtebilmek iin daha byk kaynaklara ulaabilmeleridir. Ancak, baz dezavantajlar da mevcuttur; zellikle, uluslararas davalarn uzakta yrtlen sreler olmalar, ilgili lke zerinde bir etki brakmamalar ve lkenin hukuki kapasitesinin gelitirilmesine katkda bulunmamalar nemlidir. Hem ICTR hem de ICTY, ilgili lkelerin dnda grev yapmt. Bu durum, mahkemelere daha fazla gvenlik ve bamszlk kazandrm, ama mahkemeler sz konusu lkelerin iinde fazla etkili olamamt. Gvenlii ve tarafszl garanti altna almak mmknse, davalar ilgili lkede yrtmenin birok avantaj vardr. Bunlar arasnda, yerel halkla daha kolay etkileim kurmak, kantlara daha yakn olmak ve madurlarn tanklar iin [daha eriilebilir olmalar] saylabilir. Srecin lke iinde yrtlmesi, ayrca, zel amal mahkemelerin ulusal kapasiteyi gelitirmeye katksn artrr, (bina, tehizat, mobilya gibi) fiziksel altyaplarn ulusal yarg sistemlerine miras brakmalarna ve ulusal yarg personelinin becerilerini gelitirmelerine imkn verir.22 lke dzeyindeki yarg sistemlerinin ou zaman kitlesel kymlar iin kovuturma yrtememesi, ama zel amal uluslararas mahkemelerin de ulusal dzeydeki etkilerinin snrl kalmas nedeniyle, her iki
27 22 Genel Sekreterin raporu, para. 44.

andrd ya da engelledii durumlarda insan haklarnn ve insan gvenliinin korunmas iin dorudan mdahale etmekle ykmldr, ama zel amal, geici ya da harici nlemler uzun vadede, hibir ekilde, ileyen bir ulusal adalet sisteminin yerine geemez. 21 Birlemi Milletler nsan Haklar Yksek Komiserlii, 2006, Rule-of-Law Tools for Post-Conflict States: Prosecution Initiatives, Birlemi Milletler, New York, s. 5.

durumun en iyi zelliklerini birletiren bir alternatif olarak karma mahkemeler gndeme gelmitir. Karma mahkemeler, ideal koullarda, yerel etkisi ve meruiyeti daha yksek olan lke ii bir srece belli bir dzeyde tarafszlk ve bamszlk kazandrr. Bosna-Hersek Mahkemesi Sava Sular Dairesi, karma mahkemenin belki de en iyi rneidir. Mahkeme, uluslararas toplumun nemli ldeki desteiyle kuruldu; ancak, bu mahkemenin benzersiz zellii uluslararas yarglarn kademeli olarak devre d kalmalaryd. Bir karma mahkeme olarak almalarna balayan Sava Sular Dairesi, Aralk 2009da tamamen lke vatandalar tarafndan idare edilen bir mahkemeye dnt. Mahkemenin etkilerine ilikin yakn tarihli bir almada yle deniyordu: Sava Sular Dairesinin ve zel Sava Sular Departmannn en gl ynleri arasnda bulunan iki zellii, lke iinde sreci sahiplenme dzeyi ve daha geni bir yarg sistemi iin olumlu bir miras brakma potansiyelidir.23 Trkiyede srmekte olan Ergenekon soruturmas ve durumalar, ceza davalar yoluyla daha byk bir hesap verebilirlik aray iin bir frsat salayabilir.24 Soruturmalar adil usul ve yarg sreci erevesinde yrtld takdirde, Trkiyede gemite ilenen ihlallerle daha byk apl bir yzleme iin ortam yaratabilir.

kararlarna, devlet uygulamalarna, uluslararas ceza mahkemelerine ve insan haklar organlarna gre, uluslararas hukuk erevesinde aka tesis edilmitir.25 Gei dneminde adalet alannda hakikati bilme hakk genellikle bir hakikat komisyonu araclyla kullanlr. Priscilla Haynera gre, bu terim u zellikleri paylaan organlar iin kullanlmaktadr:
(1) Hakikat komisyonlar gemie odaklanr; (2) belli bir olay deil, bir zaman dilimine yaylm bir hak ihlalleri rntsn soruturur; (3) bir hakikat komisyonu, genellikle alt ay ila iki yl arasnda faaliyet gsteren ve nihai bir rapor sunarak almalarn tamamlayan geici organdr; ve (4) bu komisyonlar devlet tarafndan resmi olarak grevlendirilir, onaylanr ve yetkilendirilir.26

B.2.b. Hakikati Aratrma

Hakikati bilme hakk ya da hakikati soruturma grevi, BMnin kard kararlara, Amerika Devletleri nsan Haklar Mahkemesinin kararlarna, AHM

23 Bogdan Ivanievi, The War Crimes Chamber in Bosnia and Herzegovina: From Hybrid to Domestic Court, (New York: ICTJ, 2008), s. 43. 24 Davada, eski st dzey kamu grevlileri, ordu, medya ve akademi mensuplarndan oluan Ergenekon adl gevek bir ebekenin eitli yelerinin Trk hkmetine kar yrtlen gizli operasyonlarla balantsna younlalyor. Bu dava yoluyla gemie ait defterler almaya baland iin, zellikle de Ergenekon komplolar ile Gneydoudaki atma arasnda balantlar olduu iddialarnn su yzne kmaya balamasyla birlikte, bu frsat yerinden edilme ve Krt Sorunuyla balantl konularn daha ayrntl olarak aratrlmas iin kullanlabilir.

Genel olarak, bir hakikat komisyonunun amac, gemiteki kitlesel ihlalleri soruturmak ve kamusal olarak tanmaktr. Dnya genelinde kurulmu olan 30u akn hakikat komisyonunun yetki belgelerinde, byk lde gemiteki ihlallerin zgl niteliklerine ve siyasi alan ya da iradeye bal olarak belirtilmi olan eitli amalar vardr. Ancak, genel olarak hakikat komisyonlar be temel amacn kombinasyonunu tarlar: gemiteki suistimalleri kefetmek, akla kavuturmak ve resmi olarak kabul etmek; madurlarn zgl ihtiyalarna yant vermek; adalet ve hesap verebilirlie katkda bulunmak; kurumsal sorumluluu ne karmak ve reform nerisinde bulunmak; uzlamay tevik ederek gemie ilikin atmay azaltmak.27 Ayrca, baz hakikat komisyonlar, gelecekteki suistimallerin engellenmesini de almalarnn balca gerekelerinden biri olarak saymtr. rnein Gney Afrikada, Hakikat ve Uzlama Komisyonunu oluturmak amacyla 1995te yrrle sokulan Ulusal Birliin ve Uzlamann Tevik Edilmesi Yasasnn gerekesi u ekilde aklanmt: Gemiteki

25 Diane Orentlicher, Promotion and Protection of Human Rights, E/CN.4/2004/88. 26 Priscilla Hayner, Unspeakable Truths: Confronting State Terror and Atrocity, (New York: Routledge, 2001), s. 14. 27 A.g.k., s. 24.

28

olaylarla ilgili olarak hakikatin, gerekleen ar insan haklar ihlallerinin gerisindeki gdlerin ve bunlarn gerekletii koullarn ortaya karlmas ve gelecekte bu eylemlerin tekrarlanmasn nlemek iin, elde edilen bulgularn aklanmas.28 Guatemala Tarihi Akla Kavuturma Komisyonunun tznde de benzer bir fikir yer almaktadr: Guatemala halk bu olaylarla ilgili olarak hakikatin btnn bilme hakkna sahiptir; bu olaylarn akla kavuturulmas ayn ac ve zc olaylarn tekrarlanmasndan kanlmasn salayacak ve Guatemaladaki demokratikleme srecini glendirecektir.29 Hakikat komisyonlarnn nemli bir zellii, ceza davalarnda genellikle yer verilmeyen madurlar iin bir alan salamasdr. Madurlarn seslerinin duyulmasn ve resmi bir rapora kaydedilmesini salamak iin kamusal bir platform salamak, onlarn aclarnn ve haklarnn kabul edilmesi iin nemli bir admdr. Gemite yaanan suistimalleri pek ok kii biliyor olabilir, ama Thomas Nagelin belirttii gibi, bilgi ile kabul birbirinden farkldr. Kabul, bilgi resmi olarak onaylanp kamusal bilisel alann bir paras haline geldiinde ve sadece bilginin mevcudiyeti durumunda gerekleebilir.30 Hakikat komisyonlar madurlara resmi kabul salama amacna, belki dier gei dneminde adalet nlemlerinden daha fazla hizmet edebilir. Kitlesel insan haklar ihlallerinden sonra, hakikat komisyonlarnn hukukun stnlne dayal ak ve oulcu bir demokratik toplumun hedeflerini ileriye gtrmekte yararl bir ara olduu grld. El Salvador, atma sonrasnda kurulan ve zellikle

Hakikat komisyonlarnn nemli bir zellii, ceza davalarnda genellikle yer verilmeyen madurlar iin bir alan salamasdr. Madurlarn seslerinin duyulmasn ve resmi bir rapora kaydedilmesini salamak iin kamusal bir platform salamak, onlarn aclarnn ve haklarnn kabul edilmesi iin nemli bir admdr.
ordunun ve yargnn dntrlmesi yoluyla kurumsal reformlara ve hukukun stnlnn glenmesine nclk eden hakikat komisyonlar iin bir rnektir. BM araclyla hkmet ile solcu gerillalar arasnda yrtlen bar srecinin bir paras olarak 1992de kurulan El Salvador in Hakikat Komisyonu, en kanl eylemlerin sorumlularn belirledi. Bunlar arasnda 62 subay, alt Farabundo Marti Ulusal Kurtulu Cephesi (Frente Farabundo Mart para la Liberacin Nacional - FMLN) lideri ve ok sayda sivil vard.31 Raporun bulgular, (orduyu denetlemeye ynelik bar anlamalarnn paras olarak kurulmu olan) zel Amal Komisyonun almalar ve youn uluslararas basknn da etkisiyle birlikte, nihai raporda ad belirtilen subaylarn ordudan atlmasn salad. Sonu olarak, hakikat komisyonunun raporu, silahl kuvvetlerin ulusun onurlu savunucular olduu mitinin yklmasn, siyasi gcnn daha da kstlanmasn ve savan iki tarafnda yer alan ve ad belirtilen kiilerin kamuoyundaki saygnlklarnn ve seilme anslarnn yok edilmesini salad.32 Peru ve Arjantindeki hakikat komisyonlarnn da ordunun reforme edilmesinde benzer katklar oldu.33 Kanada34 gibi baz yerleik

31 BM Hakikat Komisyonu, 1993, De la locura a la esperanza, San Salvador. 28 Ulusal Birlii ve Uzlamay Tevik Yasas, 1995, <http:// www.doj.gov.za/trc/legal/act9534.htm>. 29 Guatemala halknn ac ekmesine yol aan gemiteki insan haklar ihlallerini ve iddet eylemlerini akla kavuturmaya ynelik Komisyonun kurulmas zerine anlama, 1994, <http://www.usip.org/files/file/ resources/collections/commissions/Guatemala-Charter. pdf>. 30 Lawrence Weschler, Afterword, State Crimes: Punishment or Pardon iinde, (Washington D.C.: Aspen Institute, 1989). 32 Charles T. Call, Democratisation, War and StateBuilding: Constructing the Rule of Law in El Salvador, Journal of Latin American Studies, cilt 35, say 4, 2003, s. 851, makaleye u adresten ulalabilir: http://nw08. american.edu/~call/Publications/Democratisation%20 War%20State%20Building.pdf 33 Bogdan Ivanisevic, Comparative Study on the Impact of Truth Commissions, (New York: ICTJ, 2009), s. 25 ve 31. 34 1 Haziran 2008de, Kanada Hakikat ve Uzlama Komisyonu, Yerli Yerleimi Okullar geleneini ele almak zere almalara balad. 29

demokrasiler de, hakikat komisyonlarnn vatandalarnn gvenini derinletirmek ve hukukun stnln glendirmek iin temel ve gerekli bir adm olabileceini grdler. Trkiyede, Tazminat Yasas erevesinde kurulan Zarar Tespit Komisyonlarnn hlihazrda yapm olduu almalardan ve toplam olduu bilgilerden yola klarak yrtlecek yeni hakikati arama ve dokmantasyon almalar, kitlesel yerinden etme eylemlerinin madurlarnn durumunu kabul etmeye, byk lde Krtlerden oluan bir toplulua uygulanan hak ihlallerinin ve nedenlerinin tam ve kamuya ak bir kaydn oluturmaya ve Krt Sorununa zm gelitirmek konusunda daha retken bir tartma oluturmak iin yeni bir platform salamaya hizmet edebilir.

Gei dneminde adalet alannda tazminat, nakit demeden ok daha fazlasn kapsar. Bir toplumun verilen zararlar tanma, bunlardan piman olma ve bunlar giderme kararllnn ifadesidir.
bunlar giderme kararllnn ifadesidir. Bu anlamda, tazminat gei dneminde adaletin zellikle madurlara odaklanm olan nlemidir. Devletin sorumluluunu zmnen kabul ettiini ifade eden tazminatlar, madurlarn devlete olan gvenlerini yeniden tesis etmeye yneliktir ve bu adan uzlama ynnde bir admdr. Tazminatlar bir adli soruturma sonucunda mahkeme emriyle verilebilir ya da idari bir program olarak dzenlenebilir. Mahkemeye dayal mekanizmalar, en ok, ihlallerin bireysel olduu ya da en azndan madur saysnn az olduu durumlarda etkilidir. Ancak, gei dneminde adalet balamnda yani, kitlesel ve sistematik insan haklar ihlallerinin sz konusu olduu durumlarda potansiyel hak sahipleri grubu byktr ve ok sayda ve eitli trlerde ihlallere maruz kalm olabilecek madurlardan oluur. Bu nedenle, gei dneminde adalet alannda, byk madur gruplarnn ele alnabildii ve adli tazminatlarda sz konusu olmayan siyasi etkilere sahip olan idari programlar tercih edilir. Bir idari program araclyla, belli bir balamn ihtiyalarn en iyi ekilde karlayan tazminatlar iin yaratc bir yaklam gelitirme frsat mevcuttur. Tazminatlar, sembolik ya da maddi ve bireysel ya da kolektif nitelikte olabilen ok eitli yntemler ierebilir. Maddi tazminatlar, genellikle, toplu deme, emekli maa, salk yardm ya da eitim bursu eklinde verilebilen maddi karlklar anlamnda kullanlr. Sembolik tazminatlar arasnda resmi zrler, kamusal yerlerin adlarnn deitirilmesi, anma gnlerinin belirlenmesi, madurlarn ansna mze ve parklarn almas ya da madurlarnn itibarnn iade edilmesi ve hapis ve ikence yerlerinin anma yerlerine dntrlmesi gibi rehabilitasyon

B.2.c. Tazminat Programlar

Telafi ve tazminat hakknn hukuki dayana, artk gerek devletler gerekse geleneksel uluslararas hukuk tarafndan byk lde kabul edilmi olan kapsaml bir uluslararas insan haklar belgeleri manzumesi erevesinde salam bir temele kavuturulmutur. Uluslararas nsan Haklar Hukukunun Ar hlalleri ve Uluslararas nsani Hukukun Ciddi hlalleri in Telafi ve Tazminat Hakkna likin Olarak BMnin Temel ve Yol Gsterici lkelerinde belirtilmi olduu gibi, bu tazminat ykmll sadece devletler arasnda deil, bir devlet ile uluslararas dzeyde tannm haklarn ihlal ettii vatandalar arasnda da mevcuttur.35 Tazminat genellikle yaadklar zarar iin madurlara yaplan nakit demeler olarak anlalr. Ancak, gei dneminde adalet alannda tazminat, nakit demeden ok daha fazlasn kapsar. Bu balamda tazminat, devletlerin, ciddi insan haklar ihlallerinin ve uluslararas insani hukuk ihlallerinin madurlarnn dorudan yararlanmas iin haklar, zararlar ve sorumluluu tanmaya ynelik olarak attklar admlardr. Baka bir deyile, tazminat, bir toplumun verilen zararlar tanma, bunlardan piman olma ve
30 35 Kabul ve ilan: Genel Kurul Karar, 2005, 60/147, 16 Aralk, <www2.ohchr.org/english/law/remedy.htm>.

nlemleri saylabilir. Bireysel dzeyde ise, sembolik tazminatlar devletin en yksek merciinin imzalad zr mektuplarn, her bir madura hakikat komisyonunun raporunun bir kopyasnn gnderilmesini ve uygun bir cenaze treni iin ailelere destek verilmesini ierebilir. deal koullarda bir tazminat program hem sembolik hem de maddi unsurlar iermelidir. rnein, ilide, Cumhurbakan Aylwin, Pinochet rejiminde yaanan bask ve insan haklar ihlalleri iin resmi olarak zr diledi. Bu, sembolik adan nemli bir adm olmakla birlikte, devletin gemiteki yanllklar telafi etmeye ynelik somut bir nlemi olarak Pinochetin kurbanlarnn ailelerine emekli aylklar denecek olmasayd, bu zr bo bir laf olarak alglanabilirdi.36 Genel olarak, bir tazminat programnn hedefleri, zararlarn tazmin edilmesi ve iftiraya urayanlarn itibarlarnn iade edilmesinin yan sra, marjinalize ve izole edilenlerin yeniden topluma entegre edilerek lkenin yeniden yaplandrlmasnn bir paras olmalarna izin vermektir. Madurlarn haklarnn siyasi gndeme dahil edilmesi, devlete gveni tesis etmek ve kapsayc bir yolla gelecekte insan haklarn garanti altna almak asndan temel nemdedir. Madurlarn ihtiyalarna yant vermek etik ve hukuk asndan bal bana bir deer tad gibi, uzun vadeli siyasi avantajlar sunmas ve srdrlebilir bir bar retmesi asndan stratejik bir deere de sahiptir.37 Trkiyeye dnecek olursak, Tazminat Yasas, ad stnde, bir tazminat program olarak grlebilir. Ne var ki, bu kitaptaki saha aratrmasnn daha ayrntl bir ekilde gsterdii gibi, yasann uygulanma biimi kabuln nemli kriterlerini karlamamaktadr. Genel olarak, bir tazminat program madurlarn hak sahipleri olarak statsn desteklemeli ve onlara bu temelde tazminat denmesi gerektii dncesini uyandrmaldr. Ayrca, tazminatlar gemiteki ihlalleri

ve oluan zararda devletin sorumluluunu kabul etmek ve devletin zararlarn kalc etkisine yant vermekteki kararll iin bir ara olmaldr.38 Bu durum, Tazminat Yasas iin geerli deildir.

B.2.d. Kurumsal Reform

Yukarda ele alnan nlemde, byk lde, bireysel faillere ve bireysel madurlara odaklanlmaktadr. Ancak, kitlesel insan haklar ihlallerinden sonra, gei dneminde adalet sadece bireysel hesap verebilirlikle deil, kurumsal hesap verebilirlikle de ilgilenir. Bu nedenle, kurumsal reform, gei dneminde adaletin insan haklarna sayg ve hukukun stnl temelinde bir toplum ina etmek iin gemie bakarak ve gelecee uzanarak dier nlemlere anlam kazandran ok nemli bir unsurudur. Kurumsal reform; adalet sektr, gvenlik sektr, eitim sistemi ve medya gibi alanlarda kamusal kurumlarn incelenerek bu ekilde bu kurumlarn hak ihlallerini kolaylatrmakta oynadklar roln deerlendirilmesini ve hak ihlallerinin tekrarlanmasn nleyecek reformlarn uygulanmasn ierir. Tavsiye edilebilecek reform trleri arasnda ulusal yasalarn tadil edilmesi, faillerin kamu hizmetinden alnmas (slah) ve anayasal gzetim hkmlerinin eklenmesi saylabilir. nsan haklar ihlallerinin tekrarlanmasn nlemek iin yaplacak kurumsal reformlar, uluslararas hukuk erevesinde devletlerin ykmlldr, ama gerekletirilecek reformlarn trleri, her lkenin ve sz konusu kurumlarn zgl balamna dayandrlmaldr. rnein, slah sreleri, giriimin koullarna ve gerekelerine bal olarak, farkl trlere, yaplara ve prosedrlere gre ve farkl kriterlerle ve meyyidelerle tasarlanabilir. Ancak, her durumda, slaha tabi tutulan kiilerin haklarna sayg gsterilmeli ve srecin siyasi adan istismar edilmesini nlemek iin aba sarf edilmelidir.39
38 A.g.k., s. 2.

36 Pablo DeGrieff, The Handbook of Reparations, (Oxford: Oxford University Press, 2006), s. 10; ve Lisa Magarrell, Reparations in Theory and Practice, (New York: ICTJ, 2007), s. 4. 37 Lisa Magarrell, Reparations in Theory and Practice, s. 2.

39 Vetting Public Employees in Post-Conflict Settings: Operational Guidelines, ve Roger Duthie, Introduction, Alexander Mayer-Rieckh ve Pablo de Greiff (der.), Justice as Prevention: Vetting Public Employees in Transitional Societies iinde, (New York: Social Science Research Council, 2007).

31

Reformun genellikle gerekli olduu balca alanlardan biri, neredeyse her rnekte hak ihlali ya da bask rntlerinden sorumlu ya da en azndan yakndan balantl olan gvenlik sistemidir.
Reformun genellikle gerekli olduu balca alanlardan biri, neredeyse her rnekte hak ihlali ya da bask rntlerinden sorumlu ya da en azndan yakndan balantl olan gvenlik sistemidir. Bir reform sreci yoluyla devletin gvenlik kurumlar ile vatandalar arasnda yeni bir dinamik oluturulmas ok nemlidir. Alg, vatandalarn devletin tebaas ya da iddet kurban olarak grld bir balamdan, sorumluluklar ve ihtiyalar olan ve kamu kurumlarnn hizmet vermek zorunda olduklar hak sahipleri olarak grldkleri ve hissettikleri bir balama kaymaldr.40 Gvenlik sektr reformu (security sector reform- SSR), hem etkin hem de hesap verebilir bir ekilde gvenlii salayacak gvenlik kurumlar ncelikli olarak ordu ve polis, ama ayn zamanda gzetim organlar gelitirmeyi amalayan reform abalarn ieren geni bir kavramdr. Adalete duyarl SSR, almalarna gemii, zellikle gemiteki insan haklar ihlallerini dorudan dahil eden bir SSR yaklamdr. Bu tr bir yaklam, ihlallerin sistematik nedenlerine dikkat eker ve bu tr ihlallerin geride brakt miras ele alr. Bu mirasn ele alnmas, gemiteki ihlaller iin hesap verebilirlii amalayan reform nlemlerini; madurlarn ve marjinalize edilen dier gruplarn katlmn, temsilini ve yetkilendirilmesini; kurumlarn meruiyetini; ve dier gei dneminde adalet nlemleriyle tutarll gerektirir. 41

Gvenlik sisteminin meruiyetini destekleyen nlemler arasnda ihlal mirasnn stesinden gelme kararlln ortaya koyan ve demokratik norm ve deerleri destekleyen antlar, zrler ve amblemlerde deiiklikler gibi szel ve sembolik reform nlemleri saylabilir.42 rnein, Gney Afrikada polis tekilat, gemiten kopulduunu ve insan haklarna sayg duyulmaya balandn ifade etmek iin sembolik deiiklikler gerekletirdi. Polis kuvvetlerinin ad Gney Afrika Polis Hizmetleri eklinde deitirildi ve bylece kuvvetten vatandalar iin hizmete geildii vurguland. niformalar daha az militarist grnecek ekilde yeniden tasarland ve yeni amblemler yaratld. Bu amblemlerde (Gney Afrikann yerel bitkisi olan) aloe kullanld. Aloenin dokuz yapra, dokuz yeni eyaleti sembolize ediyordu.43 Bosna-Hersekte de, kurumsal reform kapsamnda benzer ekilde, incitici olmayan yeni amblemler, semboller ve niformalarn kullanlmas gibi deiikliklere gidildi. 44 Bu sembolik reformlar, insanlarn alglarn deitirmek asndan nemlidir; ama, kolluk kuvvetlerinin personel bileimi, tz ve gzetimi alanlarnda yaplacak yapsal deiiklikler de sembolik deiikliklere elik etmelidir. Bosna-Hersekte aka ortaya kt gibi, ok ehil olmakla birlikte tek bir etnik grubun yelerinden oluan bir kolluk kuvveti dier etnik gruplarn gvenini kazanamaz ve dil engelleriyle karlamaktan kurtulamaz.45 Trkiyede de, ABye katlm sreci, hkmetin bir dizi reform yapmasn gerektirdi. Bu reformlarn ileriye

42 ICTJ, Justice-Sensitive SSR, <www.ictj.org/en/tj/783. html>. 43 Janine Rauch, Police Reform and South Africas Transition, South African Institute for International Affairs konferans, 2000, <http://www.csvr.org.za/wits/ papers/papsaiia.htm> 44 Alexander Mayer-Rieckh, Vetting to Prevent Future Abuses: Reforming the Police, Courts, and Prosecutors Offices in Bosnia and Herzegovina, Alexander MayerRieckh ve Pablo de Greiff (der.), Justice as Prevention: Vetting Public Employees in Transitional Societies iinde, (New York: Social Science Research Council, 2007) s. 208. 45 A.g.k., s. 207.

40 ICTJ, Justice-Sensitive SSR, <www.ictj.org/en/tj/783. html>. 41 ICTJ, Justice-Sensitive SSR, <www.ictj.org/en/tj/783. html>; Alexander Mayer-Rieckh ve Roger Duthie, Enhancing Justice and Development through JusticeSensitive Security Sector Reform, Transitional Justice and Development: Making Connections iinde, (New York: Social Science Research Council, 2009), s. 229-235.

32

dnk olmas nemlidir, ama ayn zamanda gemie de baklmal, bu ihlallere neyin yol at ya da neyin bunlar mmkn kld dnlmeli ve ayn ihlallerin tekrarlanmamas iin ne yaplmas gerektii tespit edilmelidir. Krt sorunuyla balantl olarak, gvenlik sistemi reformu, kamu kurumlarna gvenin tesis edilmesinde zellikle nemli bir adm olacaktr.

Her bir nlem, bu uzun vadeli hedeflere belli bir adan yaklalmasn salar. Hibir yaklam, tek bana, gei dneminde adaletin kolaylatrmay amalad trde bir dnm baarabileceini iddia edemez.
Fas rnei de bu ilkeyi ok ak bir biimde ve Trkiye asndan nem tayan bir ekilde ortaya koymaktadr. Fas da, Trkiyedeki Tazminat Yasasna benzer ekilde, hesap verebilirliin dier biimlerinden bamsz bir tazminat program balatmt. lk giriimin yetersiz olduu grld ve daha sonra gemile yzlemeye ynelik daha kapsaml bir yaklam benimsendi.

C. GE DNEMNDE ADALET KONUSUNDA BTNSEL BR YAKLAIMIN NEM

Yukarda tartlan yaklamlarn, bir lkenin adeta yemek seer gibi aralarnda seim yapabilecei bir liste olmadn vurgulamak nemlidir. Uluslararas deneyimler, nlemlerin, gemii ele almada btnlkl bir yaklamn paras olarak btnsel bir ekilde benimsendiklerinde daha etkili olduklarn gsteriyor. Ancak bu, her zaman tm nlemlerin ezamanl olarak uygulanmas gerektii anlamna gelmez. nemli olan, gei dneminde adaleti uygulayan kiilerin her bir nlemin insan haklar ihlalleri mirasnn belli ynlerini ele almaya ve madurlarn kabul edilmesi ve vatandalarn gveninin tesis edilmesi eklindeki daha byk hedeflere katkda bulunmaya ynelik olduunu anlamalardr. Her bir nlem, bu uzun vadeli hedeflere belli bir adan yaklalmasn salar. Hibir yaklam, tek bana, gei dneminde adaletin kolaylatrmay amalad trde bir dnm baarabileceini iddia edemez. Hatta, btnsel bir ekilde uygulanmad takdirde, bu nlemlerden bazlarnn ters etki yaratmas da mmkndr. Davalar tek bana uygulandnda sadece belli bal birka faili hedefleyebilir ve ou zaman madurlarn faillerin hesap vermeleri ve hakikatin ortaya kmas taleplerini karlayamaz. Benzer ekilde, dava ya da kurumsal reform alanlarnda devam getirilmeyen bir hakikat komisyonu, adaleti sulandrma giriimi olarak alglanabilir. Kabul, hakikatin ortaya karlmas ve gemiteki ihlallerin tekrarlanmasn engellemeye ynelik kurumsal reform admlar olmakszn denen tazminatlar da kan paras ya da madurlar susturmaya ynelik bir giriim olarak alglanabilir.

C.1. rnek Durum ncelemesi: Fas

Fasllar, lkelerinin bamszla kavutuu 1956 ylndan 1990larn bana kadar, kurun yllar ad verilen ar bir bask dneminden getiler. Bu sre boyunca, keyfi gzalt, ikence, yargsz infaz ve zorla kaybedilme gibi eitli insan haklar ihlallerine maruz kaldlar. Souk Savan sona ermesi ve sonrasnda jeopolitik ilikilerde yaanan kayma, lke iindeki artan direnile birleince, bu tr ihlal rntlerine son vermek konusunda Kraln zerinde giderek artan bir bask oluturdu. Kral, politikalarnda bir deiim yaandn gstermek iin, insan haklaryla ilgili tm konularda kendisine danmanlk yapmas ve tm iddialara son vermesi amacyla nsan Haklar Danmanlk Konseyi (Consultative Council on Human Rights- CCDH) adl bir konsey oluturdu.46 CCDH, Nisan 1999da 112 kayp vakasna ilikin bir rapor yaymlad ve Kraln madurlara tazminat demesine ynelik bir mekanizma oluturmas

46 Kral II. Hasann CCDHnin kuruluuna ilikin olarak yapt konuma, 1990, Mays [Franszca evrimii metin] www.ccdh.org.ma/spip.php?article45; Alntland kaynak: Human Rights Watch, Moroccos Truth Commission: Honoring Past Victims during an Uncertain present, Kasm 2005, s. 8.

33

konusunda tavsiye karar ald.47 Kral II. Hasan, lmnden sadece iki hafta nce CCDHnin tazminat mekanizmas oluturma tavsiyesini onaylad ve Temmuz 1999da onun yerine tahta geen olu VI. Muhammed bu sreci devam ettirdi. VI. Muhammed, krallk dneminin ilk eylemlerinden biri olarak, Bamsz Tahkim Komisyonunu (Independent Arbitration Commission- IAC) kurdu. Komisyonun grevi, 1956 ile 1999 arasnda gerekleen keyfi gzalt ve zorla kaybedilme olaylarnn madurlarna tazminat verilmesiydi. IAC, 1 Eyll 1999da almalarna balad. Tm bavurular iin son kabul tarihi 31 Aralk 1999du. IAC son bavuru tarihine kadar 5127, 31 Aralktan sonra ise hepsi reddedilen 6000i akn bavuru ald.48 Sonrasnda 5488 karar alan IAC, 3681 bavuruyu kabul etti; 889 bavuruyu (kaybolan ya da gzaltna alnan kiilerle ilgili olmad gerekesiyle) reddetti; 750 bavuruyu daha ayrntl mtalaalarda bulunulmak zere iade etti ve 133 bavurunun yeterli kanttan yoksun olduuna hkmetti.49 Komisyon, kabul edilen bavurular iin toplam yaklak 100 milyon ABD dolar tutarnda tazminat belirledi. Bunlar arasnda en dk tazminat 6000 ABD dolar, en yksek tazminat 300.000 ABD dolar civarndayd. IAC, birok insan haklar rgt tarafndan ar ekilde eletirildi ve birok madur tarafndan boykot edildi. Balca eletiri balklar, hakikati aratrma bileeninin eksik oluu; Komisyonun tazminat tutarlarn belirlerken izledii metodoloji ve verilen tazminat tutarlar arasndaki fark konusunda effafln olmamas; sadece parasal tazminatn sz konusu olmas, lm belgeleri, naalarn iade edilmesi

ya da devletin zr dilemesi gibi baka tazminat trlerinin darda braklmas; yargsz infaz gibi baz nemli ihlallerin Komisyonun grev tanmnda yer almamas; IACnin farkl kesimlerden kiilerden deil Krala yakn kiilerden olumas; ve insanlar sre hakknda bilgilendirmek iin gerekli tantm ve bilgilendirme almalarnn yaplmamasyd.50 IACnin grev tanmndan ve gemiteki insan haklar ihlalleri mirasn ele alma konusundaki snrl yaklamndan memnun olmayan bir grup eski siyasi mahkm ve insan haklar aktivisti, daha fazla hesap verebilirlik talep etmek iin glerini birletirdi. Bu kiiler, Driss Benzekri bakanlnda, Hakikat ve Adalet Forumu (Forum Vrit et Justice - FVJ) ad altnda bir rgt kurdular. FVJ, bamsz bir hakikat komisyonu kurulmasn ve tazminatlarn daha geni bir ekilde ele alnmasn savunuyordu. rgt, madurlarn ve ailelerinin maruz kaldklar ihlallerin ayrntlarn kaydetmeleri iin standart bir form hazrlad ve baka rgtlerle birlikte dzenledii hakikat kervanlar (caravanes de vrit) eylemiyle eski gzalt merkezlerine giderek buralarda eitli kiilerin tanklklarn kayda geirdi.51 Kasm 2001de FVJnin de aralarnda bulunduu birok insan haklar rgt, bir hakikat komisyonunun gerekleebilirliini tartmak iin bir sempozyum dzenledi. rgtler, toplantnn sonunda bir hakikati aratrma organ oluturmas iin Krala teklif sundular. nsan haklar rgtlerinin iki yl sren almalar sonucunda Kral nihayet 6 Kasm 2003 tarihinde teklifi onaylad ve 7 Ocak 2004te Adalet ve Uzlama Komisyonu (Instance Equit et Rconciliation IER) giriiminin faaliyete getiini aklad. IERnin kurulmas iin lobi faaliyetleri yrten insan haklar aktivistleri ve eski tutuklular, bu giriimi gemiteki sistematik insan haklar ihlallerini

47 112 saysnn eitli insan haklar rgtlerinin tahmin ettii kayp saynn ok altnda olmas nedeniyle rapor youn eletirilerle karlat. Bu eletirileri yapan evreler, raporun kayp olaylarnn nasl ve kim tarafndan gerekletirildiini iermemesi asndan eksik olduunu belirtiyorlar. 48 Veerle Opgenhaffen ve Mark Freeman, Transitional Justice in Morocco: A Progress Report, ICTJ, Kasm 2005, s. 11. 49 A.g.k., s. 11.

50 A.g.k.; ve Human Rights Watch, Moroccos Truth Commission: Honoring Past Victims during an Uncertain present, s. 11. 51 Opgenhaffen ve Freeman, Transitional Justice in Morocco..., s. 12.

34

resmen knayarak ve geni apl kurumsal reformlar tavsiye ederek demokratiklemeye yeni bir g kazandracak bir ara olarak grdler. lkedeki sistemin ieriden reforma tabi tutulabileceine inandlar ve hakikat ve uzlama komisyonunu (truth and reconciliation commission TRC) demokratik deiim iin bir itici g olarak kullanmak istediler.52 Fastaki IER, Gney Afrika, ili ya da Arjantin gibi iyi bilinen rneklerin tersine, bir siyasi karklk ya da radikal bir gei sonucunda ortaya kmad; aksine siyasi tartmalar canlandrarak, demokratik alan byterek ve deiim iin kabul edilebilir snrlar genileterek Fastaki demokratik deiimi ilerletme amacyla kuruldu.53 Benzekriye gre IER, kurumsal reformu tevik ederek yakn bir gelecekte bir parlamenter monarinin kurulmasn salamak iin bir frsatt. Benzekri, 19 Ocak 2006 gn Washingtonda Ulusal Demokrasi Vakf (National Endowment for Democracy -NED) kuruluunun dzenledii bir toplantda yapt konumada bu tr bir reformun yrtmenin yetkilerinin snrlandrlmas, parlamentonun rolnn glendirilmesi ve sk bir kuvvetler ayrl ile yargnn gerek anlamda bamsz olmas anlamna geleceini syledi.54 IACnin snrl faaliyetleri iin nemli bir ilerleme oluturan IERnin grev tanmnda gemi ihlallerle ilgili hakikatin ortaya karlmas, madurlara ve ailelerine tazminat salanmas ve gelecekte ihlallerin nlenmesine ynelik nlemlerin tavsiye edilmesi de yer alyordu.55 IER, yaklak 22.000 bavuruyu ve bir dizi ak durumay gzden geirdikten sonra, Aralk 2005te nihai raporunu sundu. Rapordaki balca tavsiyeler unlard: 1. nsan haklar konusunda anayasal gvencelerin glendirilmesi, 2. Dokunulmazlklarla mcadele etmek konusunda
52 Pierre Hazan, Morocco: Betting on a Truth and Reconciliation Commission, USIP zel Raporu 165, Temmuz 2006, s. 3. 53 A.g.k., s. 4. 54 A.g.k., s. 8. 55 Grev tanmnn tamamna u adresten eriilebilir: <www.ier.ma/article.php3?id_article=1305>

btnlkl bir ulusal stratejinin benimsenmesi ve uygulanmas, 3. Gvenlik, yarg, yasama ve ceza politikalar alanlarnda reformlar, ve 4. zleme mekanizmalarnn oluturulmas.56 Kral raporun yaymlanmasn onaylad ve CCDHyi bu tavsiyeleri uygulamaya sokmakla grevlendirdi. IER, IACnin snrl yapsna gre nemli bir ilerleme saylmasna karn, ihlallerin faillerini aklamaktan kand iin eletirildi. Fas nsan Haklar Birlii, IERnin faillere dokunulmazlk saladn dnd ve Hakikat in Tamamen zgr Tanklklar57 ad verilen bir dizi paralel duruma dzenleyerek ikencecileri ad vererek aka knad. Baz evreler IERin ok snrl olduunu dndler, ama daha ncesinde var olmayan bir aklk iklimi yaratarak bu paralel durumalarn dzenlenebilmesini birok adan IERnin kurulmasnn mmkn kld sylenebilir. IER, snrllklarna karn, IACden farkl olarak, tazminatlar daha geni bir hakikati aratrma srecine dahil etti. IERnin tazminat programlarnn uygulanmasna devam edilmekle birlikte, Fasllarn bu alana yenilikilik getirdikleri ve toplumsal tazminatlara ynelik yeni bir yaklam modeli gelitirdikleri sylenebilir.

Fas rnei, gei dneminde adalet nlemlerinin blk prk ya da birbirinden yaltlm ekilde uygulandnda ne kadar etkisiz olduunu gstermenin yan sra, sivil toplumun reformlar ve gemile yzlemekte daha kapsaml bir yaklam zorlamakta ne kadar nemli bir rol oynadn da vurgulamaktadr.
Fas rnei, gei dneminde adalet nlemlerinin blk prk ya da birbirinden yaltlm ekilde uygulandnda ne kadar etkisiz olduunu gstermenin yan sra, sivil toplumun reformlar ve
56 IER tavsiyelerinin bir zeti iin (ngilizce): http://www. ictj.org/static/MENA/Morocco/IERreport. findingssummary.eng.pdf. 57 Hazan, Morocco: Betting on a Truth and Reconciliation Commission, s. 6. 35

gemile yzlemekte daha kapsaml bir yaklam zorlamakta ne kadar nemli bir rol oynadn da vurgulamaktadr. Trkiye, Fas rneinde olduu gibi, Tazminat Yasas almasn ileriye gtrmenin yollarn aratrmak ve, bata Krt sorunu balamnda olmak zere, iddet mirasyla yzlemek konusunda daha kapsaml bir yaklam oluturmaldr.

D. GE DNEMNDE ADALET VE YERNDEN EDLME

Tazminat Yasas, Trkiyedeki lke iinde yerinden edilmeleri ele almaya ynelik en nemli somut adm olmakla birlikte, sorun hl varln srdryor.58 Dolaysyla, gei dneminde adalet nlemlerinin genel olarak yerinden edilme sorununun ele alnmasna nasl katkda bulunabileceine bakmak, soruna en etkin genel yant gelitirmekte yol gsterici olabilir. Yukarda vurguland gibi, gei dneminde adalet, madurlara tannma salayarak ve vatandalarn gvenini tesis ederek kitlesel insan haklar ihlallerini dzeltmeye alr. Dolaysyla, gei dneminde adalet nlemlerinin yerinden edilmeyle ilgilenmesi iin nemli gerekeler vardr. Yerinden edilme u alardan genel olarak insan haklar ihlalleriyle balantl bir sorundur: Yaygn insan haklar ihlalleri genellikle yerinden edilmeye yol aar; sistematik olarak yerinden edilme, insanla kar su da dahil olmak zere, bal bana ciddi bir insan haklar ihlali oluturur; ve yerinden edilmi olan insanlar ou zaman yeni insan haklar ihlallerine ak durumda olurlar.59 nsan haklar ihlallerinin yerinden edilmeye yol at gerei, lke i Yerinden Edilmelere likin Yol Gsterici lkeler belgesinde yer alan lke iinde yerinden edilen insanlar teriminin tanmnda aka grlmektedir.60 zellikle belli ihlaller, rnein evlerin

ve mlklerin kapsaml bir tahribata uramas,61 yerinden edilme durumunun ortaya kma olasln artrr. Ayrca, kastl politikalar sonucunda gerekleen yerinden edilme bal bana ciddi bir insan haklar ihlali oluturabilir. Gerek ICTY gerekse Uluslararas Ceza Mahkemesinin (International Criminal Court- ICC) tzkleri uyarnca, snr d etme ya da zorla uzaklatrma, insanla kar su tekil eder; bir sivilin yasa d bir ekilde snr d edilmesi ya da uzaklatrlmas, Cenevre Szlemelerinin de ar bir ihlali anlamna gelir.62 Erin Mooneynin belirttii gibi, keyfi bir ekilde yerinden edilmeme hakk aka ortaya konmutur.63 Buna ek olarak, yerinden edilme genellikle madurlarn baka insan haklar ihlallerine de ak olmalarna yol aar; yerinden edilmi insanlar, evlerinin, geim kaynaklarnn, iinde yaadklar topluluklarn ve otorite yaplarnn salad temel korumadan yoksun kaldklar iin zorla toplama, zorla askere alma ve cinsel tecavz gibi iddet eylemlerine ve insan haklar ihlallerine kar zellikle savunmasz hale gelirler.64 Yerinden edilmi insanlarn yzde 75 ila 80ini oluturan kadnlar ve ocuklar, cinsiyet ve toplumsal cinsiyetle balantl

da ayrlmak zorunda kalm ya da buna zorlanm ve uluslararas dzeyde tannm bir devlet snrn amam olan insanlar ya da insan gruplar. Birlemi Milletler nsan Haklar Komisyonu, 1998, Report of the Representative of the Secretary-General on Internally Displaced Persons: Guiding Principles on Internal Displacement, BM belgesi. E/ CN.4/1998/53/Add.2, 11 ubat. 61 Eski Yugoslavya in Uluslararas Ceza Mahkemesinin (ICTY) bulgular, insanla kar zulm suu kapsamna girebilir, Savc Kupreski vd.ye kar, 2000, Dava No. IT-95-16-T, Hkm, par. 567615, 14 Ocak. 62 ICTY Tz, Madde 5(d)(1); ICC Tz, Madde 7(1)(d); Cenevre Szlemesi IV, Madde 147. 63 Erin Mooney, The Concept of Internal Displacement and the Case for Internally Displaced Persons as a Category of Concern, Refugee Law Quarterly 24, say 3, 2005, s. 15. Yol Gsterici lkeler metninde 6. lke yledir: Her insan evinden ya da normal ikamet yerinden keyfi bir ekilde uzaklatrlmaya kar korunma hakkna sahip olmaldr. 64 Mooney, The Concept of Internal Displacement, s. 17.

58 Kurban vd., Gvensizlik Mirasnn Almas... 59 Maria Stavropoulou, Displacement and Human Rights: Reflections on UN Practice, Human Rights Quarterly, cilt 20, say 3, 1998, s. 515-554. 60 zellikle silahl atma, genellemi iddet durumlar, insan haklar ihlalleri ya da doal veya insan kaynakl afetler sonucunda ya da bu olaylarn etkilerinden kanmak iin evlerinden ya da normal ikamet yerlerinden kamak ya

36

iddete, kaakla ve askere alnmaya kar zellikle savunmasz durumdadrlar.65 Gei dneminde adalet nlemlerinin bazlarnda, insan haklar ihlalleriyle bu tr balantlar temelinde yerinden edilme ele alnr. Bylece gei dneminde adalet nlemleri, potansiyel olarak tanma salayarak ve vatandalarn gvenini destekleyerek yerinden edilmi insanlar zerinde etkili olabilir. atma ve bask dnemlerinde insanlar pek ok nedenle evlerinden ayrlrlar; ama, yukarda akland gibi, atma srasnda zorla yerlerinden edilenlerin ou, silahl atmann kanlmaz sonucu olarak deil, devlet ii ve devlet d aktrlerin zgl ve kastl eylemleri veya eylemsizlikleri sonucunda haklar ihlal edildii iin madur olurlar. Bu insanlarn hak sahibi olarak tannmalarna ve dier vatandalara ve devlet kurumlarna olan gvenlerini yeniden tesis etmeye ynelik nlemler, topluma yeniden entegre olmalar asndan son derece nemlidir ve yerinden edilmi insanlar iin adil dn ya da srekli zmler gibi kavramlara katkda bulunarak yerinden edilme konusunda yaplm dier almalarn olumlu sonularn pekitirebilir.66 Gei dneminde adaletin yerinden edilme sorunuyla ilgilendii noktada, gei dneminde adalet nlemlerinin istiare, katlm ve eriim gibi yollarla yerinden edilmi insanlarla ne
65 Edward Newman, Refugees, International Security, and Human Vulnerability: Introduction and Survey, Edward Newman ve Joanne van Selm (der.) Refugees and Forced Displacement: International Security, Human Vulnerability, and the State iinde, (New York: United Nations University Press, 2003), s. 25; Mooney, The Concept of Internal Displacement, s. 18. 66 Bkz. Megan Bradley, The Conditions of Just Return: State Responsibility and Restitution for Refugees, Refugee Studies Centre n Raporu, University of Oxford, 2005, s. 286; Brookings Enstits-Bern niversitesi lke inde Yerinden Edilme Projesi, When Displacement Ends: A Framework for Durable Solutions, Washington, DC, Haziran 2007, s. 8; Megan Bradley, Redressing Refugees: The Emergence of International Norms on Reparations for Returnees, International Studies Association konferans iin hazrlanm tebli, 15-18 ubat 2009, New York City, s. 7.

Gei dneminde adaletin yerinden edilme sorunuyla ilgilendii noktada, gei dneminde adalet nlemlerinin istiare, katlm ve eriim gibi yollarla yerinden edilmi insanlarla ne lde anlaml bir ekilde iliki kurabilecei sorusu ortaya kacaktr.
lde anlaml bir ekilde iliki kurabilecei sorusu ortaya kacaktr. Bu tr bir iliki, adalet nlemlerinin yerinden edilmi insanlarn zel deneyimlerine, ihtiyalarna ve adalet taleplerine gerekten yant verebilmesini salamak asndan nemli olabilir. rnein mlteciler, diasporalarn yeleri olarak, eitli ekillerde, szgelimi srecin yaratclar, veri toplama srecinde ifade sahipleri ve adalet savunucular67 olarak hakikat komisyonlarna katldlar. Ancak, ou durumda yerinden edilmi insanlarla yeterince iliki kurulduu iddia edilemez. rnein, mlteciler ve lke iinde yerinden edilmi olan insanlar, tazminat mzakereleri srasnda genellikle bir kenara itilirler ve dolaysyla onlarn kayglarnn ok sk olarak gz ard edilmesi artc deildir.68

D.1. Gei Dneminde Adalet erevesindeki Balca nlemler ve Yerinden Edilme

D.1.a. Ceza Davalar
Ceza davalar yerinden edilmeyi farkl ekillerde ele alabilir ya da etkileyebilir. Bu davalar, sivillerin yerlerinden edilmelerine yol aan insan haklar ihlallerini, ya da ICTYde grlen bir dizi davada olduu gibi, bal bana bir su olarak yerinden edilmeyi hedef alabilir. u anki BM nsan Haklar Yksek Komiseri, gemite, yaptrmlara ve caydrcla odaklanmas asndan ceza davalarnn
67 Laura A. Young ve Rosalyn Park, Engaging Diasporas in Truth Commissions: Lessons from the Liberia Truth and Reconciliation Commission Diaspora Project, International Journal of Transitional Justice, cilt 3, 2009, s. 349. 68 Megan Bradley, Redressing Refugees: The Emergence of International Norms on Reparations for Returnees, s. 4. 37

insan haklar ve zorla yerinden edilme sorununun uzun vadeli zmnn ok nemli bir yn olduunu sylemiti.69 Vatandalar srgne gitmeye zorlayan kiilerin yarglanmas da, devletin sorumluluunun nemli bir ifadesi olarak grlerek geri dnenlerin devletin reformdan getii konusunda rahatlamalarn salayabilir70 ve bylece gveni artrabilir. Davalar, sulu olduu bilinen faillerin gvenlik kurulularndan ya da yerel halkn arasndan karlmasn ve bylece yerinden edilmi insanlarda emniyet ve gvenlik duygusunun glenmesini salayarak dn kolaylatrabilir ya da tevik edebilir. rnein Kolombiyada, lke iinde yerinden edilmi olan insanlarn insan haklar konusundaki Genel Sekreter Temsilcisi unlar sylemitir: Grevden ayrlan kiilerin yeniden entegrasyonu, sularndan dolay ceza almamalar ve yerinden edilmi insanlarn dk dn oranlar arasnda ak bir balant vardr. Zorla yerinden etme eylemlerinin failleri su iledikleri yerlerde kalmaya devam ettiklerinde insanlar geri dnmekten ekiniyorlar, nk kendilerini gvende hissetmiyorlar.71 ICTYdeki yarglama abalarnn aznlk mensubu mltecilerin evlerine geri dnlerini nasl etkilediine ilikin bir alma yapld. alma, zellikle, dk rtbeli faillere ceza indirimi karlnda sularn itiraf ettirmenin, mltecilerin geri dnnde, yksek rtbeli faillerin yarglanmas ve mahkm edilmesine gre daha byk bir art saladn gsteriyor. almann yazar, bu yntemin, faillerin daha az ceza almalarna yol asa bile, daha alt kademelerdeki kiileri hedeflemesi ve yeni davalara yol aan bilgiler

elde edilmesini salamas asndan mltecilerin dnme olaslklarn artrdn ileri srmektedir. Yazara gre madurlarn adalet talebi, rnein, onlar evlerinden ayrlmaya zorlayarak dorudan onlara zarar veren faillere yneliktir yukardan bu ynde emir verenlere deil.72

D.1.b. Hakikat Komisyonlar

Hakikat komisyonlarnda yerinden edilme de ele alnabilir. Sierra Leone ve Liberyada kurulan hakikat komisyonlar, yerinden edilmenin bu lkelerdeki atmalar srasnda en yaygn yaanan insan haklar ihlali olduunu, bildirilen ihlallerin yzde 19,8 ile yzde 36sn yerinden edilmenin oluturduunu saptad.73 Guatemaladaki Tarihi Akla Kavuturma Komisyonu (Comisin para el Esclarecimiento HistricoCEH), yerinden edilme sorunuyla da ilgilendi ve yerinden edilmi insanlarn bak alarn entegre etmek asndan en baarl TRClerden biri olarak tanmland; soruturmalar yrtenler, yerinden edilmi binlerce insanla grmek iin lkenin her yerini dolatlar.74 Dou Timorda, Kabul, Hakikat ve Uzlama Komisyonu (Comisso de Acolhimento, Verdade e Reconciliao de Timor Leste- CAVR) yerinden edilmenin bir sava silah olarak kullanmn, siviller zerindeki etkisini, evlerin, arazilerin, geim kaynaklarnn, salk bakmna ve dier temel hizmetlere eriimin kaybedilmesini ve yaygn alk ve

72 Monika Nalepa, Why Do They Return? Evaluating the Impact of ICTY Justice on Reconciliation, yaymlanmam makale, <www.ruf.rice.edu/~nalepa/ web-pages/rice_research.htm> 73 Sierra Leone Hakikat ve Uzlama Komisyonu, Final Report of the Sierra Leone Truth and Reconciliation Commission, cilt 2, blm 3, 35, 175, www.trcsierraleone.org/pdf/ FINAL%20VOLUME%20TWO/VOLUME%202.pdf; Liberya Hakikat ve Uzlama Komisyonu, 2009, Final Report, cilt II, yayma hazrlanmam rapor, 213, www. trcofliberia.org/reports/final/final-report/trc-of-liberiafinal-report-volume-ii.pdf. 74 Megan Bradley, FMO Research Guide: Reparations, Reconciliation and Forced Migration, Ekim 2006, <www. forcedmigration.org/guides/fmo044/fmo044.pdf>. Tarihi Akla Kavuturma Komisyonu, Guatemala: Memory of Silence: Report of the Commission for Historical Clarification, Conclusions, <shr.aaas.org/guatemala/ ceh/report/english/conc1.html>

69 Navanathem Pillay, International Criminal Tribunals as a Deterrent to Displacement, Anne F. Bayefsky ve Joan Fitzpatrick (der.), Human Rights and Forced Displacement iinde, (Lahey: Martin Nijhoff Publishers, 2000), s. 262. Pillay, bunu yazdnda Ruanda iin Uluslararas Ceza Mahkemesinin bakanyd. 70 Bradley, The Conditions of Just Return, s. 16. 71 lke iinde yerinden edilmi olan insanlarn insan haklar konusundaki Genel Sekreter Temsilcisinin raporu, 2007, Ek, Kolombiya misyonu, A/HRC/4/38/Add.3, 24 Ocak, par. 57.

38

lmleri aratrd. CAVR, yerinden edilmenin yaygn olduunu, toplumu derinden etkilediini ve bir insan haklar ihlali tekil ettiini, igal srasnda yerinden edilmenin etkilerinin en ok lme neden olan unsur olduunu saptad.75 Ayrca, CAVR, 1999daki iddet olaylarndan sonra kaan ve Bat Timordaki kamplarda yaayan on binlerce mltecinin dnn tevik etmenin bir yolu76 olarak grld. Dnen mlteciler arasndan hafif sular ilemi olanlar CAVR rehberliinde srdrlen Topluluk Uzlama Srelerine katlmaya uygun kiiler olarak grldler. Bu srelerde failler ile topluluun yeleri bir araya gelerek faillerin toplulua yeniden entegre olmalarn salayacak nlemler zerine tarttlar. Dou Timor, ayrca, yerel yeniden entegrasyon ve uzlama almalarnda CAVR ile BM Mlteciler Yksek Komiserlii arasnda zgl bir kurumsal alveri ve ibirlii rnei ortaya koydu.77

edilmesine ilikin zel bilgiler iermektedir.78 Dorudan yerinden edilme iin maddi tazminat salayan az sayda tazminat program vardr, ama BM Maddi Tazminat Komisyonu, mlteciler iin byk lekli kurumsallatrlm bir onarma almasnn nemli bir rneidir.79 Guatemalada CEH, zorla yerinden edilme madurlarnn tazminat almalarn tavsiye etmi, Ulusal Tazminat Program zorla yerinden edilmeyi tazminat gerektiren sulara dhil etmitir.80 Peruda Hakikat ve Uzlama Komisyonu, atma nedeniyle zorla yerinden edilmi insanlarn tmnn madur olarak tannmasn ve saylarnn yksekliine ve finansal sonularna baklmakszn maddi tazminat iin potansiyel hak sahibi olarak kabul edilmesini tavsiye etmitir.81 Yerinden edilmi insanlar iin dzenlenen onarma programlar daha yaygndr. Souk Savan bitiminden bu yana etnik temizlik kampanyalar ieren silahl atmalarn artmasnn sonucu olarak maddi onarma almalarna olan ilgi de artt. Rhodri Williamsa gre, onarma, yerinden edilmeyle balantl insan haklar ihlallerine btnsel bir yant olarak n plana kt. Bunun bir rnei, savatan sonra Bosnada balatlan, yerinden edilmeyi zmek iin aka insan haklar temelli bir telafi nlemi olan, 200.000 evin sahiplerine iade edilmesini ieren ve atma yznden yerinden edilmi olan nfusun yaklak yarsnn geriye dnn destekleyen

D.1.c. Tazminat Programlar

Tazminat programlar yoluyla yerinden edilmi insanlara, evlerinden kamalarna yol aan ve yerinden edilmi durumdayken yaadklar insan haklar ihlallerinin yan sra bizatihi yerinden edilme suu iin tazminatlar datlabilir. Kaybedilmi araziler, evler ve mlkler, onarma (restitution) programlaryla yeniden kazandrlabilir. nsan haklar ihlallerinin telafi edilmesi hakk, uluslararas hukukta ve BM belgelerinde yer almaktadr. Bu belgelerden bazlar, rnein lke i Yerinden Edilmelere likin Yol Gsterici lkeler ve Mlteciler ve Yerinden Edilmi nsanlar in Konut ve Mlklerin Yerine Konmas zerine BM lkeleri, zorla g ettirilmenin tazmin

78 Bradley, FMO Research Guide; Guiding Principles, lke 29; UN Principles on Housing and Property Restitution for Refugees and Displaced Persons, lke 2. 79 Bradley, The Conditions of Just Return, s. 12; Hans Van Houtte, Hans Das ve Bart Delmartino, The United Nations Compensation Commission, Pablo de Greiff (der.), The Handbook of Reparations iinde, (Oxford: Oxford University Press, 2006), s. 333. 80 Bkz. Claudia Paz y Paz Bailey, Guatemala: Gender and Reparations for Human Rights Violations, Ruth Rubio-Marn (der.), What Happened to the Women? Gender and Reparations for Human Rights Violations iinde, (New York: Social Science Research Council, 2006). 81 Internal Displacement Monitoring Centre, Peru: Reparations Begin but IDPs Excluded, 8 Ocak 2009, s. 5. 39

75 Forced Displacement and Famine, 2005, Chega! Final Report of the Commission for Reception, Truth and Reconciliation in East Timor iinde, Commission for Reception, Truth and Reconciliation in East Timor, Dili. 76 Taina Jrvinen, Human Rights and Post-Conflict Transitional Justice in East Timor, Ulkopoliittinen Instituutti (UPI) n Raporu 47, 2004, s. 56. 77 Jayne Huckerby, Transitional Justice and Treatment of Refugee Returnees Suspected of Criminal Offences: East Timor and Beyond, Center for Human Rights and Global Justice n Raporu, Transitional Justice Series no. 9, 2004.

onarma programdr.82 Mlklerin yerine konmas eklindeki tazminatlar, maddi tazminatlar ya da baka yardmlar, ekonomiye yeniden entegre olmay ve aktif biimde katlmay ve ekonominin yeniden yaplandrlmasn kolaylatrabilir.

D.2. Glkler
Gei dneminde adalet kavram, yerinden edilmeye ynelik almalara nemli bir katkda bulunabilir, ama bu nlemlere bavurulmas sonucunda ortaya kacak glkleri gz nnde bulundurmak da nemlidir. lk olarak, yerinden edilme muazzam bir sorun olduu iin, sorunun boyutlar ve karmaklk dzeyi asndan gei dneminde adalet nlemleri konuyu dorudan doruya ele alma noktasnda snrl bir kapasiteye sahiptir. rnein, almalarna yerinden edilmi insanlarn bak alarn da dahil etmeye alan hakikat komisyonlar, muhtemelen evini terk etmek zorunda kalan ve saylar belki de milyonlar bulan insanlardan sadece ok kk bir blmnn tanklna ulaabilecektir. Dou Timorda CAVR aratrmaclar, yerinden edilme sorununu ele almak iin topluluk profilleri oluturdular. Bu yaklamn, avantajlarnn yan sra, metodolojik dezavantajlar da mevcuttur. Benzer ekilde, tazminat alannda da, yerinden edilmi insanlarn kayp mlkleri ve ektikleri aclar iin maddi tazminat salamak, gei dnemi hkmetlerinin kapasitesini aabilir. Bir yerinden edilme uzman, zorla g ettirilme sorunlaryla bouan lkelerin ounun, yerinden edilmi insanlara tazminat deyecek gte [olmadn] ve bu nedenle uygulamada maddi tazminat[n] yerinden edilmi insanlarn durumlarn dzeltmekte az kullanlan bir yntem olduunu sylemektedir.85 rnein, 3 ila 4 milyon insann yerinden edildii Kolombiyada bu kadar ok sayda insann dhil edildii uygulanabilir bir tazminat program tasarlamak ve uygulamak nemli bir teknik glk yaratacaktr.86 Bu durum, gei dneminde adalet nlemlerinde yerinden edilme

D.1.d. Kurumsal Reform

Polis ve ordu gibi gvenlik kurumlarnda gerekletirilecek reform, yerinden edilmi insanlarn atma sonras geriye dnnde ve yeniden entegrasyonunda son derece nemli faktrlerdir. Brookings Enstits-Bern niversitesi raporuna gre:
Gemiteki davranlar, etnik kkenleri ya da disiplin eksiklikleri nedeniyle, ister dzenli kuvvetlere, isterse milis kuvvetlerine bal olsunlar, silahl gruplarn varl geri dnn nnde ciddi bir engel yaratabilir ve dnmeyi planlayanlar tarafndan bir tehdit olarak alglanabilir. Bu kuvvetlerin geri dnecek olan insanlarn yerinden edilmelerine yol atklar yerlerde, rnein Kolombiyada bu durum zellikle geerlidir. Bu tr durumlarda bu tr gruplar ya silahszlandrmak ya da ilgili lkenin atma sonras silahl kuvvetlerine entegre etmek gereklidir; ayrca, geri dnenlerde bir gvenlik duygusu yaratmak iin bu kiileri lkenin baka yerlerine yerletirme ihtiyac da sz konusu olabilir.83

BM Genel Sekreterinin Yerinden Olmu Kiilerin nsan Haklar zel Temsilcisi, rnein, Fildii Kysnda halkn yerinden edilmi insanlarn gvenlii ile Yeni Kuvvetler (Forces Nouvelles FN) askerlerinin ve milislerin silahszlandrlmas arasnda balant kurduunu ve Gney Sudanda yerinden edilmi insanlarn henz ulusal orduya ya da gney ordularna dahil edilmi olmayan milislerin varl nedeniyle kendi topluluklarna dnmek istemediklerini bildirmitir.84

82 Rhodri C. Williams, The Contemporary Right to Property Restitution in the Context of Transitional Justice, ICTJ Tartma Teblii, Mays 2007. 83 Brookings Enstits-Bern niversitesi lke inde Yerinden Edilme Projesi, Addressing Internal Displacement, s. 44-45. 84 lke iinde yerinden edilmi olan insanlarn insan haklar konusundaki Genel Sekreter Temsilcisinin raporu, 2006, Ek, Fildii Kys misyonu, A/HRC/4/38/Add.2, 18 Ekim, 40

par. 56; lke iinde yerinden edilmi olan insanlarn insan haklar konusundaki Genel Sekreter Temsilcisinin raporu, 2006, Ek, Sudan Misyonu, E/CN.4/2006/71/Add.6, 13 ubat, par. 44. 85 Bradley, The Conditions of Just Return, s. 16, 19; Bradley, FMO Research Guide. 86 Summary of Proceedings, Internal Displacement and the Construction of Peace, zet Rapor, Bogota, Kolombiya, 11-12 Kasm 2008, s. 10.

sorunundan kanlmas gerektii anlamna gelmez, ama gereki beklentilere sahip olunmas ve yaratc yaklamlarn kullanlmas gerekmektedir. Yukarda bahsedilen topluluk profilleri ya da maddi/sembolik ve bireysel/kolektif tazminat kombinasyonlar buna rnek olabilir. kinci olarak, gei dneminde adalet ve yerinden edilmeye ynelik dier nlemler egdmsz ya da balantl olabilir ve bazen zt amalara hizmet eder. rnein Kolombiyada, lke iinde yerinden edilmi insanlar iin yardm ve koruma sistemi, tm karmaklna karn, hibir ekilde Adalet ve Bar Yasas ve Ulusal Tazminat ve Uzlama Komisyonunu da ieren bar giriimleriyle ve zellikle gei dneminde adalet gelimeleriyle balantl deildir. Tam tersine, iki sistem karlkl olarak birbirlerini iptal etmekte ve etkisizletirmektedir.87 Bunun sonucunda, rnein yerinden edilmi insanlar ve baka madurlar birbirleriyle kar karya getirmek gibi talihsiz bir eilim88 ortaya kabilmektedir. Burada, madur olarak genel durumlarna dayanan siyasi birlik mant yerine, kaynaklar iin rekabet mant ar basmaktadr.89 Gei dneminde adalet uygulayclar, bu tr durumlarda, kendi hedefleri ile baka aktrlerin hedefleri arasnda ortaya kabilecek gerilimleri en aza indirmek iin gerekli admlar atmaldr. Bu da, birlikte almay ya da farkl giriimler arasnda egdm salamay gerektirebilir. rnein, gei dneminde adalet nlemleri, yerinden edilen insanlarn memleketlerine dnmelerini tevik edebilecei gibi, baz durumlarda yerinden edilmi insanlardan bazlarnn geri dnme isteklerini azaltabilir. Ceza davalar bazen balangta yerinden edilmeye katkda

bulunmu olabilecek, ama fiziksel olarak yerinden edilmi insanlar arasnda olabilen phelilere de uzanabilir. Cezai adan hesap verme tehdidi, bu tr kiileri dnme fikrinden vazgeirebilir. Dolaysyla, yerinden edilmi insanlarn dn zerindeki etkileri asndan, af politikas ile dava politikas arasnda bir gerilim mevcut olabilir.90 Bununla birlikte, BM Dou Timor Gei Ynetimi (UNTAET), bu durumu dnerek, geriye dnen mlteciler iin ve yanl bilgilendirmeyi nlemek amacyla prosedrel rehberlii akla kavuturmak zere bir Dou Timorda Adalet ve Dn Prosedrleri Politikas yaymlad; akla kavuturmann bir paras, ciddi sular ile daha az ciddi sular arasnda ayrm yaplmasyd.91 Tekrarlamak gerekirse, burada vurgulanmak istenen nokta, gei dneminde adalet nlemlerinde yerinden edilme sorunundan kanlmas deil, egdmn salanmasnn ve ak ve net kamuoyunu bilgilendirme programlarnn gerekliliidir. Son olarak, yerinden edilme, gei dneminde adalet hedeflerine ulalmasnn nnde zel engeller oluturabilir (bunlar yerinden edilmeyle ilgili ya da daha genel engeller olabilir). rnein, topluluklarn tamamen kklerinden koparlm ve geleneksel yaplarn hasar grm ya da imha edilmi olduu durumlarda, yerel adalet ve uzlama srelerini yrtmek g ya da imknsz olabilir. rnein, Kuzey Ugandada, nfusun yzde 80i lke iinde yerinden edilmi insanlar iin hazrlanm kamplarda yaamaktadr. Bir rapora gre, savan yol at bu byk lekli yerinden edilmenin net etkisi, yerinden edilme balamnda artk geleneksel mekanizmalar anlaml bir ekilde uygulamann mmkn olmad yolundaki gl inantr; tren dzenleyecek bir yer

87 Roberto Vidal, Internal Displacement and the Construction of Peace in Colombia, Internal Displacement and the Construction of Peace iinde, Ek V, s. 70. 88 Summary of Proceedings, Internal Displacement and the Construction of Peace iinde, s. 4. 89 Vidal, Internal Displacement and the Construction of Peace in Colombia, s. 88.

90 Christopher McDowell, Displacement, Return, and Justice in the Creation of Timor Leste, Nicholas Van Hear ve Christopher McDowell (der.), Catching Fire: Containing Forced Migration in a Volatile World iinde, (Lanham, MD: Lexington Books, 2006), s. 181-211. 91 Huckerby, Transitional Justice and Treatment of Refugee Returnees. 41

yoksa, trenlerin fazla bir anlam kalmaz.92 Madurlar, tanklar ya da failler kendi topluluklarndan uzak kaldklarnda, daha formel adalet nlemlerine, rnein hakikat komisyonlarna ve davalara katlm da zor olabilir. Geride kalan yerinden edilmi insanlara yardmlar etkin bir ekilde datacak bir tazminat program tasarlamak ve uygulamak da gtr. Belgeleme zellikle nemli bir konudur. Hem lke iinde hem de lke dna yerinden etmelerde, kaybedildii ya da el konduu iin ou zaman insanlarn belgeleri olmaz ve bu da onarma ve tazminat programlarnda eitli zorluklar yaratabilir.93 Peruda, lkedeki hakikat komisyonunun, 2003te, atma srasnda zorla yerinden edilen herkesin madur olarak tannmas ve tazminata hak kazanmas gerektii ynnde tavsiyede bulunmasna ve bunun iin idari bir ereve oluturulmu olmasna karn, bu durumdaki tek bir kiiye bile tazminat denmedi. Ar ispat ykmll artlarnn, egdm eksikliinin ve yerinden edilmi insanlarn srece bilgi katksnda bulunmamalarnn da bu sonuta pay olmutu.94 Ancak, bu noktada da, gei dneminde adalet nlemlerinde, rnein belgeleme ykmll artlarnn esnetilmesiyle bu tr sorunlar giderilebilir.

Fas rneinin aka gsterdii gibi, sivil toplumun abalar, gei dneminde adalet nlemlerinin gerisindeki balca itici gtr. Fasta uygulanan hakikat kervanlarna benzer bir ekilde, bu raporda toplanan saha almas sonular Trkiyede lke iinde yerinden etme eylemlerinden ve bunlarn sonularndan etkilenen kiilerin seslerini duyurma konusunda nemli bir aba tekil etmektedir.
Fas rneinin aka gsterdii gibi, sivil toplumun abalar, gei dneminde adalet nlemlerinin gerisindeki balca itici gtr. Fasta uygulanan hakikat kervanlarna benzer bir ekilde, bu raporda toplanan saha almas sonular Trkiyede lke iinde yerinden etme eylemlerinden ve bunlarn sonularndan etkilenen kiilerin seslerini duyurma konusunda nemli bir aba tekil etmektedir. Bu alma, baka taleplerle ve aktivizmle tamamland takdirde, devletin gei dneminde adalet yaklamlarna destek vermesinin nn aabilir, bu destek de daha geni bir ulusal diyalog srecine ve resmi kabul ve tanmaya gtrebilir. lke iinde yerinden edilmi insanlarn sorunlarnn ele alnmasnn, Trkiyede vatandalk ve aznlk haklar zerine daha geni bir tartmaya nclk edecei umulabilir. Devletin nihai amac daha gl bir demokrasiye doru ilerlemekse, Trkiye iinde etnik aznlklarn kimlii ve haklar konusundaki zlmemi eski sorunlar ele alnmak zorundadr. Gei dneminde adalet yaklamlar, bu zlmemi sorunlarn nasl ele alnmas gerektii konusunda, gelecee dnk baz ipular salayabilir.

E. SONU
Bu blmde, gei dneminde adaletin temel ilkeleri ve nlemleri sunulmaya ve bunlarn yerinden edilme sorunuyla ne ekillerde balantl olabilecei aklanmaya alld. Raporun geri kalan ksmnda, Gneydou blgesindeki atma ortamndan dolay lke iinde kitlesel bir yerinden edilme olaynn yaand Trkiyede gei dneminde adaletin uygulanmas olasl daha ayrntl bir ekilde ele alnacak.

92 Refugee Law Project, Peace First, Justice Later: Traditional Justice in Northern Uganda, Refugee Law Project n Raporu, No. 17, 3 Temmuz 2005, s. 27. 93 Mooney, The Concept of Internal Displacement, s. 17. 42 94 Internal Displacement Monitoring Centre, Peru: Reparations Begin but IDPs Excluded, 8 Ocak 2009.

kinci Ksm: Trkiye rnei

Birinci Blm Cumhuriyetten Bugne Zorunlu Krt G

A.ULUS NASI, KRT SORUNU VE YERNDEN ETME
Dou ve Gneydou Anadolu blgelerinde 1980lerin sonunda balayp, 1990larda younlaan ky ve mezralar boaltma ve yurttalar yerinden etme olaylar, Trkiyenin bu alandaki ilk tecrbesi deildir. Binlerce ky ve mezrann boaltlmas ve bir milyonun zerinde yurttan yerinden edilmesiyle sonulanan doksanlar tecrbesi, hacmi itibariyle mstesna grnse de, benzerlerinin sonuncusudur.95 Modern
95 Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstitsnce (HNEE) 2006 ylnda yaymlanan bir aratrma doksanlar tecrbesinde bir milyonun zerinde yurttan yerinden edilmi olduunu gsteriyor. Bkz. HNEE, Trkiyede G ve Yerinden Olmu Nfus Aratrmas, (Ankara: 2006) (bundan sonra Hacettepe Aratrmas). TBMMnin 1998 ylnda hazrlad aratrma komisyonu raporunda ise bu son dnemde binden fazla ky ya da mezrann boaltld iddia edilmektedir. Bkz. TBMM, Dou ve Gneydou Anadoluda Boaltlan Yerleim Birimleri Nedeniyle G Eden Yurttalarmzn Sorunlarnn Aratrlarak Alnmas Gereken Tedbirlerin Tespit Edilmesi Amacyla Kurulan Meclis Aratrmas Komisyonu Raporu (Ankara: 1998). 1990larda gerekleen yerinde etme zerine yaplan baz aratrma ve almalar iin bkz. Bilgin Ayata ve Deniz Ykseker, A Belated Awakening: National and International Responses to the Internal Displacement of Kurds in Turkey, New Perspectives on Turkey 32, 5-42; Tamer Aker vd., Trkiyede lke inde Yerinden Edilme Sorunu: Tespitler ve zm nerileri (stanbul: TESEV, 2005); Kurban vd., Zorunlu G ile Yzlemek ...; Joost Jongerden, Trkiyede skn Sorunu ve Krtler: Modernite, Sava ve Mekn Politikalar zerine Bir zmleme (stanbul: Vate, 2008); Ayhan Kaya (der.), Trkiyede Gler: Btnleme mi, Geri Dn m? (stanbul: Bilgi Yaynlar, 2009); Yeim Mutlu, Turkeys Experience of Forced Migration after 1980s and Social Integration: A Comprative Analysis of Diyarbakr and stanbul, yaymlanmam master tezi (Ankara: ODT, 2009); Kalknma Merkezi Dernei, Zorunlu G ve Diyarbakr, gncellenmi ikinci bask (Diyarbakr: Kalknma Merkezi, 2010); Bilgin Ayata, The Politics of Displacement: A Transnational Analysis of the Forced Migration of the Kurds in Turkey and Europe, yaymlanmam doktora tezi (Baltimore: The Johns Hopkins University, 2011) .

Bu itibarla, doksanlar tecrbesini bir dizi nemli uraktan oluan genel bir srecin paras olarak grmek gerekiyor.
Trkiye, 19. yzyln son eyreinden gnmze dek ok sayda benzer deneyime ev sahiplii etmitir. Aada ksaca aktarlacak bu deneyimlerin arka planndaki motivasyon, phesiz, meknn/yurdun ve nfusun ulusallatrlmas (Trkletirilmesi) idi.96 Malum, 19. yzyln son eyreinden gnmze Trkiye brokrasisinin/siyasetinin balca hedeflerinden biri, vatan ve nfusu ulusal (Trk) klmak oldu.97 ada baka modern devletler gibi, Trkiye (nce Osmanl, sonra Cumhuriyet) devleti de siyasi-corafi snrlarla (devlet-lke) kltrel snrlar (ulus) rttrmeye gayret etti. 98 Bu itibarla, doksanlar tecrbesini bir dizi nemli uraktan oluan genel bir srecin paras olarak grmek gerekiyor.99 19. yzyln sonunda gerekleen
96 1990larda yaanan yerinden etmeyle beraber Trkiye tarihindeki dier yerletirme pratiklerini de meknn ulusallatrlmas perspektifinden deerlendiren nemli bir alma iin bkz. Jongerden, Trkiyede skn Sorunu ve Krtler. 97 Uygulamalar, brokrasinin Trk dendiinde Snni Mslman olup da Trke konuanlar kastettiini gsteriyor. 98 Siyasi snrlar (devlet/lke) ile kltrel snrlar (ulus) rttrme gayreti, ulus-devletin Trkiyedeki kurulu servenine has bir durum deildir. Ulus-devletin ina sreci, dnyann pek ok yerinde Trkiyede de takip edilen mantk uyarnca gerekletirildi ve siyasi snrlar ile kltrel snrlar, devlet ile ulus rttrlmeye alld. 99 Btn bu uraklara dair genel bir alma iin bkz. Fikret Babu, Osmanldan Gnmze Etnik ve Sosyal Politikalar erevesinde G ve skn Siyaseti ve Uygulamalar (stanbul: Ozan Yaynclk, 2006).

45

toprak kayplarnn ardndan Anadoluya ylan Mslmanlarn uyarnca iskn edilmesi,100 Ermenilerin tehciri, Rumlarn mbadelesi ve asi Krtlerin yerinden edilip yeniden iskn edilmesi, vatan ve nfusu Trkletirme srecinin belli bal uraklar oldu.101 Cumhuriyeti nceleyen yz sene boyunca gerekleen siyasi snrlardaki klmeye bal olarak yaanan gler, Anadoluya be milyondan fazla Mslmann yerlemesiyle sonulanmt.102 Bu nfus hareketlilii Anadolunun etnik ve dini kompozisyonunda nemli bir dnme yol at. Anadoluda yzde 75-80 civarnda olan Mslman nfus oran giderek ykseldi. Mslmanlarn Anadoluya srlmelerine 20. yzyln ilk eyreinde Ermenilerin tehciri ve Rumlarn mbadele edilmesi eklenince, Anadolunun 19. yzyln sonunda yzde 20leri bulan gayrimslim nfusu103 birka onyl ierisinde yzde 3lere104 geriledi. Bu durum, siyasi snrlarla kltrel snrlar rttrme giriiminin nndeki byk bir engelin, Cumhuriyetin hemen banda bertaraf edilmi olduunu gsteriyordu. Kltrel adan en farkl olduu dnlenler, yani gayrimslimler, daha dorusu Ermeniler ve Rumlar, siyasi snrlarn dna karlmt.105
100 Fuat Dndar ttihat ve Terakkinin btn bir Birinci Dnya Sava boyunca Trke konumayan Mslman unsurlar Trke konuur klacak biimde iskn etmeye mahsus bir nem verdiini gstermektedir. Bkz. Fuat Dndar, ttihat ve Terakkinin Mslmanlar skn Politikas (1913-1918) (stanbul: letiim, 2001). 101 skn iinin vatan ve nfusun ulusal klnmasnda zel bir role sahip olduu brokrasi tarafndan defalarca teslim edilmitir. 1934 tarihli skn Kanununun gerekesi bu role bilhassa dikkat ekmektedir: Bu yasayla milli nfus siyasetimizin bilimsel, sistemli ve pratik bir programla yrtlmesi ngrlmtr. Milli kltrmze zmsenmesi istenen nfus kitleleriyle yetki gcne sahip olan unsurlarnn yerleim dzeni salanrken, maddi koullar ve milli bnyemizin korunmas gerei gz nnde tutulmutur. 102 Kemal Karpat, Osmanl Nfusu (1830-1914) (stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2003), s. 16. 103 A.g.k., s. 99 104 Fuat Dndar, Trkiye Nfus Saymlarnda Aznlklar, (stanbul: Doz Yaynlar, 1999), s. 159. 105 1927 nfus saym tehcir ve mbadeleye ramen lkede halen bir miktar Rum ve Ermeni yuttan kaldn gstermektedir. 1927de saylan 13 milyon kadar yurttan 119.822si Rum, 64.745i Ermeni ve 68.900 de Yahudidir. A.g.k., s. 159.

Cumhuriyet byk bir engeli bertaraf etmi olmakla beraber, siyasi snrlar ile kltrel snrlar arasndaki rtme arzu edilenin henz ok uzandayd. Anadolu Mslmanlam, fakat henz tam manasyla Trklememiti. Trke konumayan Mslmanlar Trkletirme giriiminde en nemli ara iskn oldu. Trke konumayan Mslman unsurlardan bilhassa erkezler ve Arnavutlar mahsus bir dikkatle iskn edildiler. Bu iki unsurun belli blgelerde younlamasnn nne geilmek isteniyordu.106 Takip edilen bu mahsus iskn siyaseti sayesinde, Anadoluya son yzylda yerlemek zorunda kalan Rumeli ve Kafkas Mslmanlarn Trkletirme hedefi byk lde gerekletirildi.107 Cumhuriyet, mekn ve nfusu ulusallatrma hedefinin Krtlerle ve Krtlerin meskun olduu yerlerle ilgili ksmn da esas olarak iskn vastasyla hayata geirmeye giriti. Ne var ki, burada arzulanan sonucun alnmas pek de mmkn olmad. Bunun balca sebebi, Krtler ile Trke konumayan dier Mslman gruplar arasndaki sosyal ve tarihsel farklard. Krtler evvela nfus olarak Trke konumayan dier Mslman gruplara kyasla ok daha kalabalktlar. kinci olarak, Anadolunun belli bir blgesinde meskundular ve meskun olduklar pek ok mahalde ounluu oluturuyorlard. Son olarak, Krtler meskun olduklar havalide oktandr yayorlard; dier Mslman gruplar gibi Anadoluya yakn zamanda gereklemi bir g neticesinde yerlemi deildiler. Bu durum, aslnda Cumhuriyetin neden bir erkez, Laz ya da Arnavut sorunu olmayp bir Krt sorunu olduunu da fazlasyla aklar: erkez, Laz ve Arnavutlar gibi gruplar, sahip olduklar

106 Soner aaptay, Trk Kimdir (stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar: 2010), s. 97-100. 107 Kemal Karpat, zellikle Kafkas gmenlerinin Bat Anadolunun deiik yerlerine kk gruplar halinde yerletirildiklerini, ancak bu yerletirme siyasetine ramen, bu gruplar ile dier gruplar ve merkez arasndaki temas zayf olduundan, yerletirilenlerin 1950lere kadar etnik kimliklerini muhafaza ettiklerini iddia etmektedir. Anlalan o ki, Kafkas gmenlerinin ulusal ereveye dhil edilmesi de ancak 1950lerden sonra pazar ilikilerinin gelimesiyle beraber mmkn olmutur. Karpat, Osmanl Nfusu (1830-1914), s. 98-99.

46

Cumhuriyet, mekn ve nfusu ulusallatrma hedefinin Krtlerle ve Krtlerin meskun olduu yerlerle ilgili ksmn da esas olarak iskn vastasyla hayata geirmeye giriti. Ne var ki, burada arzulanan sonucun alnmas pek de mmkn olmad.
sosyotarihsel vasflar sebebiyle (az sayda olmak, dank bir biimde yerlemi olmak ve g vastasyla yeni bir vatan edinmi olmak) Cumhuriyetin nerdii Trke konuan Mslmanlardan oluan bir ulus fikrine raz olurken, Krtler yukarda saylan sosyotarihsel vasflar sebebiyle buna raz olmadlar. Bu iradelerini, ayaklanma ve isyan gibi etkinliklerle fazlasyla gsterdiler. Cumhuriyet, Krtlerin Trke konuan Mslmanlardan oluan ulus halinin dnda olmalarna msamaha gstermedi. Bu durum karsnda bavurduu baat vasta da, yerinden etme ve zorunlu iskn oldu. Bu minvaldeki ilk tecrbe, 1925 ylnda gerekleen eyh Sait ayaklanmasnn ardndan yaand. Bu Krt ayaklanmasnn ardndan yksek brokrasinin eitli unsurlar tarafndan hazrlanan ve daha sonra ark Islahat Plan olarak uygulamaya konan raporlar, hem meseleyi hem de ngrlen zm biimini aka ortaya koyuyordu.108 ark Islahat Planna zemin tekil eden Abdulhalik Renda raporu109 meseleyi en billur ekliyle tarif ediyordu. Bu rapora gre, Fratn dousundaki blgede yaayan Krt nfusu bir milyondan fazlayd ve blgedeki Trk nfusu Krt nfusun drtte birinden daha azd. Renda raporunun zm nerisi de ak ve netti: Trkiye arazisinde iki milletin ayn kudret ve selahiyetle hkim bulunmas imkn olmadndan, Trk nfus ve nfuzunu hkim klmak farzd.110
108 ark Islahat Plan iin bkz. Mehmet Bayrak Krdoloji Belgeleri (Ankara: zge Yaynlar, 1994), s. 233-270. 109 Abdulhalik Renda, CHP Milletvekillii, Maliye ve Milli Savunma Bakanl gibi grevlerde bulunduktan sonra 1935 ve 1946 yllar arasnda Meclis Bakan oldu. Rapor iin bkz. Bayrak, Krdoloji Belgeleri, s. 255. 110 Bayrak, Krdoloji Belgeleri, s.255.

Fratn dousunda Trk nfus ve nfuzunu hkim klmann yolu da, asimilasyonun bilinen btn aralarn en bata da zorunlu iskn istihdam etmekten gemekteydi. Nitekim, hem Renda raporu hem de genel olarak ark Islahat Plan, Fratn dousundaki Krtlerin Fratn batsna nakledilip, boaltlan yerlere Trke konuan Mslmanlar yerletirmeyi meselenin hallinde en etkili ara olarak nermekteydi. ark Islahat Plan, on sene zarfnda 500 bin (Trk) nfusun blgeye yerletirilmesini ve bunun iin bteye her sene 5 milyon lira tahsisat konmasn neriyordu.111 Plan bu olmakla beraber, Cumhuriyet, Krtlerin zorunlu isknnda arzulad hedeflere ulaacak donanma sahip deildi. Bu sebeple Cumhuriyetin ilk yllarnda zorunlu iskn hedefinin fiili sonular epey snrl kald. Krtlerin yeniden iskn edilmesine ynelik Cumhuriyetin ilk teebbs 1926 ylnda gerekleti. Bu yl karlan 885 sayl yasa, bir yandan lkeye kabul edilecek muhacirlerin Trk kltrnden olmas artn getirirken, dier yanda da ger airetlerin yerleikletirilmesi iin ileri Bakanln yetkili klyordu.112 Yasann ger airetlerden kastettii byk lde Krtlerdi. kinci nemli teebbs, hemen bir yl sonra, 1927 ylnda oldu. Bu yl karlan Baz Ehasn ark Menatkndan Garb Vilayetlerine Nakline Dair Kanun, bugnk Ar civarndaki 1.400 Krtn yerinden edilmesine yol at.113 Yerinden edilenler Krt kalabalklarn ynlendirme ihtimali olan airet ileri gelenleri ve eyhlerdi.114 Cumhuriyetin bu ilk teebbsleri ihmal edilebilir sayda Krtn yerinden edilmesiyle sonuland. Cumhuriyetin bandan 1932 ylna kadar yerinden edilenlerin saysnn 2.774 olduu belirtilmektedir.115

111 A.g.k., s. 259. 112 Baz Ehasn ark Menatkndan Garb Vilayetlerine Nakline Dair Kanun (1097 Sayl), Resmi Gazete, Say: 624, 19.06.1927. 113 Babu, Osmanldan Gnmze..., s. 148-149. 114 A.g.k., s. 163. 115 Soner aaptay, Trk Kimdir, s. 86. 47

Cumhuriyetin iyi dnlm ve rgtlenmi ilk byk iskn giriimi, 1934 ylnda yaand. Bu yl karlan 2510 sayl skn Kanunu, Krt meselesini zorunlu isknla halletmeye ahdetmi bir manifesto niteliindedir.
Cumhuriyetin iyi dnlm ve rgtlenmi ilk byk iskn giriimi, 1934 ylnda yaand. Bu yl karlan 2510 sayl skn Kanunu, Krt meselesini zorunlu isknla halletmeye ahdetmi bir manifesto niteliindedir.116 Gerekesi, kanunun amacn pheye yer brakmayacak denli ak biimde ortaya koyuyordu. Kanunu hazrlayanlara gre, Trk bayrana gnl balamam iken Trk yurttaln, kanunun ona verdii her trl haklar kullanmakta olanlar Trkiye Cumhuriyeti uygun gremezdi. Bunun iindir ki bu gibileri Trk kltrnde eritmek ve onlar Trk olduklar iin daha salam yurda balamak yollarn bu kanun gstermiti. Nitekim kanunun ilk maddesi, niyet edilenin Krtleri zorunlu iskn vastasyla Trkletirmek olduunu aka telaffuz ediyordu. 2510 sayl skn Kanununun ilk maddesi yleydi: Trkiyede Trk kltrne ballk dolaysyla nfus oturu ve yaylnn bu kanuna uygun olarak icra vekillerince yaplacak bir programa gre dzeltilmesi grevi Dhiliye Vekilliine verilmitir.117 1934 skn Kanunu Trkiyede iskn mntkas tanmlamt: Trk kltrl nfusun tekasf istenilen yerler 1 numaral; Trk kltrne temsili istenen nfusun nakil ve isknna ayrlan yerler 2 numaral; yer, shhat, iktisat, kltr, siyaset, askerlik ve inzibat sebepleriyle boaltlmas istenilen ve iskn ve ikamete yasak edilen yerler de 3 numaral iskn mntkalar olarak gsteriliyordu.118 Kanunun

devam eden maddeleri, 1 numaral mntkalarn Krtlerce meskun Dou ve Gneydou illeri, 2 numaral mntkalarnsa Krtlerin yerletirilmesi uygun grlen Trklerle meskun Anadolu illeri olduunu gstermektedir. skn Kanununun cretkrl ortadadr. Kanun, Krt meselesine ya da Krtlerin Trk ulusal kltr dairesi dnda olma hallerine kapsaml bir iskn siyasetiyle bir hamlede son vermek niyetindedir. Ne var ki uygulama Cumhuriyetin bunu gerekletirecek donanmdan mahrum olduunu gsterecektir. 1934 skn Kanununun ardndan Tunceli, Erzincan, Bitlis, Siirt, Van, Bingl, Diyarbakr, Ar, Mu, Erzurum, Elaz, Kars, Malatya, Mardin ve oruh illerinden 5.074 hanede yaayan 25.831 kiinin Bat Anadoluda zorunlu iskna tabi tutulduu anlalmaktadr. Trkiyede nfus oturu ve yayln Trk kltrne ballk esaslarna gre hakknca dzenleyebilmek iin bundan ok daha fazlasnn yaplmas gerektiini tahmin etmek zor olmasa gerektir. Nitekim, ark Islahat Plan, Fratn dousundan batya sevk edilmesi lazm gelen Krt saysn 500.000 olarak gsteriyordu. skn Kanunuyla yerinden edilen Krt says bunun ok altnda kald gibi, ok partili rejime geilmesinin ardndan 1947 ylnda karlan 5098 sayl kanun, skn Kanunu mucibince nakledilenlerin nakledildikleri yerde oturma zorunluluunu kaldrd. Bunun zerine 4.128 hanede yaayan 22.516 kii, g ettirildikleri yerlerine geri dnd.119 Krt vatandalar yerinden etme ve iskn vastasyla Trk ulusal dairesine sokmaya dnk son byk giriim, 1937-1938 yllarnda Dersim ve havalisinde yaand. Yakn zamanda ortaya karlan belgeler, Dersimde yaanan mbalaa katliam120 hacimli bir
119 lhan Tekeli, Osmanl mparatorluundan Gnmze Nfusun Zorunlu Yer Deitirmesi ve skn Sorunu, Toplum ve Bilim, No. 50 (1990), s. 64. 120 Genelkurmay Bakanl Harp Dairesince yaymlanan Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar adl mehur kitap, Dersim syan esnasnda 17 gnde yaplan tarama harektnda l ve diri 7954 kiinin ele geirildiini ve 1019 silahn toplandn rapor etmektedir. Bkz. Reat Hall, Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar (Ankara: Genelkurmay Bakanl Harp Dairesi, 1972).

116 1934 skn Kanunu zerine yaplm nemli bir alma iin bkz. smail Beiki, Bilim Yntemi Trkiyedeki Uygulama Krtlerin Mecburi skn (stanbul: Komal Yaynevi, 1977). 117 skn Kanunu, no. 2510, 14 Haziran 1934, Resmi Gazete, No.2733, 21.06.1934. 118 A.g.k. 48

yerinden etmenin takip ettiini gsteriyor. Devrin iskn mdr Read Tanyeriden kalan belgeler, Dersim Katliamnn ardndan 5.000-7.000 kiinin meskun olduklar havaliden zorla kopartlp Anadolunun muhtelif illerinde zorunlu iskna tabi tutulduuna iaret ediyor.121 Dersim havalisinden koparlanlarn Trk ulusal dairesine temsilini hzlandrmak iin yerinden edilenlerin beer kii bir kye yerletirilmek suretiyle iskn edildikleri anlalmaktadr.122

B. KRT ZORUNLU GNDE DOKSANLAR TECRBES

1938i takip eden elli yl, yerinden etmenin Krt meselesinin hallinde baat vasta olmaktan ktn gsteriyor. Ne var ki, Krt meselesinin 1990larla beraber dk younluklu bir sava retecek kvama gelmesiyle beraber yerinden etme siyaseti yeniden istihdam edildi. Ancak, bu dnem gerekleen yerinden etme faaliyetinin ncelikli hedefinin Trkletirme olduunu sylemek zor. Yerinden etme, Krte konuan kylleri byk ehirlere yerlemeye zorlam olmak gibi sonular zerinden dolayl olarak Trklemeye katkda bulunmu olabilir. Fakat doksanlar tecrbesinin esas amac, PKK militanlarnn dalk arazide barnmasnn nne gemek ve Krtler ile rgt arasndaki balar koparmakt. Esas amac her ne olursa olsun, 1990larda hayata geirilen yerinden etme faaliyeti hacmi bakmndan ncekilerle kyaslanamazd. On yl kadar bir sre iinde 3 bin kadar ky ya da mezra kimi zaman yaklarak ve meskunlarna herhangi bir mhlet verilmeden boaltld. Birka milyon yurttan yaad bir havaliden, bir milyondan fazla yurtta yerinden edildi.

1938, Krtleri yerinden etme vastasyla Trkletirme giriiminin son ura oldu.
1938, Krtleri yerinden etme vastasyla Trkletirme giriiminin son ura oldu.123 Cumhuriyetin Krt meselesinde takip ettii hain siyaset ok partili rejime geilmesini takiben yerini daha mutedil bir siyasete brakt. ok partili rejime elik eden tarmda makinalama ve hzl kentleme sreleri, Krtlerin zorla iskn edilmeden Batya naklinin nn aan sosyolojik sreler oldu. Bu sosyolojik srelere bal olarak, Cumhuriyetin ilk dneminde zorla iskn edilenlerden ok daha fazla sayda Krt, Fratn batsndaki illere yerlemeye balad.

1990l yllarda, Krtlerin younlukta olduu blgede arlkla devlet eliyle gerekleen zorla g, hukukun en formel biimiyle dahi btnyle askya alnd, yerinden yurdundan edilen Krtlerin en temel vatandalk haklarnn sistematik olarak ihlal edildii bir sre oldu.
1990l yllarda, Krtlerin younlukta olduu blgede arlkla devlet eliyle gerekleen zorla g, hukukun en formel biimiyle dahi btnyle askya alnd, yerinden yurdundan edilen Krtlerin en temel vatandalk haklarnn sistematik olarak ihlal edildii bir sre oldu. stelik, bir milyondan fazla insan on-on be yl ierisinde yerinden etme harekt, herhangi bir yasal dayanak olmakszn gerekletirildi. O dnemde yrrlkte olan Olaanst Hal Kanunu, blge valilik makamna gvenliin salanmas adna

121 Hseyin Aygn, Dersim 1938 ve Zorunlu skn (stanbul: Dipnot Yaynlar, 2009), s. 146. 122 A.g.k. 123 Bu temel uraklar, Trkiyede meknn ve nfusun ulusal klnmas giriiminde iki farkl tekniin kullanlm olduunu gsteriyor. Trkletirme genel misyonu, gayrimslimlerin ulusallatrlmak istenen meknn (vatann) dna ihrac, Trke konumayan Mslmanlarnsa bu mekn iinde yer deitirmeleriyle gerekletirilmek istenmitir. Mekn ve nfus, gayrimslimlerin tehcir ve mbadele yoluyla yurt dna karlmas, Trke konumayan Mslmanlarnsa Trke konumalarn mmkn klacak ekilde yeniden iskn edilmeleriyle ulusal klnmaya, Trkletirilmeye allmtr.

49

belli yerleim yerlerini boaltmak veya baka yerlere nakletmek124 yetkisini tanm olmasna ramen, mezra, ky ve yer yer ile merkezlerinin boaltlmas bir yasaya, mahkeme kararna ve idari tasarrufa dayandrlmadan yrtld. Bylece, toplumun grmedii, duymad bu byk afet, hukukun da gznden kat. Bu toplumsal krlk hali sayesinde devlet, OHAL blgesinde krsal boaltmaya ynelik bir askeri politikann varln, bu politika uyarnca gvenlik grevlilerinin binlerce mezra ve ky boalttn, ve blgede yaayan halkn iradeleri dnda yerlerinden edildiini onyllar boyunca inkr edebildi. Yasal bir zemine dayandrlmakszn gerekletirilen 1990larn zorunlu Krt gnn bu anlamda 1930larn zorla isknndan temel bir fark bulunmaktadr. 1930larn yerinden etme politikas, kimin nereye yerletirilecei gibi detaylara varana kadar kanunla dzenlenmi ve yasal bir erevede gerekletirilmiken, 1990lardaki byk g hukukun dnda cereyan etmitir. Cumhuriyetin kuruluundan bu yana edinilen devlet tecrbesi gz nne alndnda, bu durumun bir tesadf olduu dnlemez. Bilakis, 1990lardaki gn kasti bir yasal belirsizlik iinde tasarlandn dnmek mmkn. Zira, 1930lardaki iskn politikalarnn yasayla dzenlenmi olmas, zorla g grnr kld gibi, resmi kaytlara da geirmiti. Hangi etnik grup mensuplarnn lkenin neresine gidecei, kimlerin hangi kylere yerletirilecei nceden yasayla dzenlenmi, uygulama da bu yasal ereve ierisinde olduka dzenli olarak gerekletirilmiti. O dnemde ge zorlanan Krtlerin yerinden edilmeleri gibi, geri dnleri de bir yasal dzenlemeyle mmkn olmutu. skn Kanununu yrrlkten kaldran 1947 tarihli ve 5098 sayl yasa, Bat blgelerine yerletirilen Krtlerin bu blgelerdeki zorunlu isknna son vermi, onlara bir nevi geri dn hakk tanmt. Bu durum, 1930larda yerlerinden edilen kiilerin byk

ounluunun gnll olarak evlerine geri dnmelerini mmkn klmt.125 Bu anlamda, iinde bulunduumuz mevcut durumun bir gerilemeyi ima ettii aktr. 1990larda bir milyondan fazla insan yerinden eden zorla gn hukuk nezdinde yok saylmas, geri dnn ge zorlanan insanlar iin daimi bir belirsizlik olmasn mmkn klmaktadr. Kukusuz, Krtlerin geriye dnlerinin nnde, blgede atmalarn devam ediyor olmas, bu nedenle can ve mal gvenlii kaygs, yine bu nedenle tarm ve hayvanclk gibi geim kaynaklarnn byk lde azalmas, krsal hayatn zellikle genler ve kadnlar asndan ekici olmamas gibi birok baka engel de bulunmaktadr. Dolaysyla, devletin 1947dekine benzer bir yasal dzenlemeyle geri dnn nn amasnn o dnemdeki gibi kitlesel bir geriye ge yol aacan iddia etmiyoruz. Tersine, yle anlalyor ki, bugn saylar milyonlar bulan yerinden edilmi Krtlerin byk ounluu asndan geri dn mmkn olmad gibi, arzu edilir de deil. Burada sylemek istediimiz, yerlerinden edilenlere geri dn hakk tanyan bir yasal dzenlemenin yokluunda, Krtlerin topraklarna geri dnmelerinin kamu otoritesinin iznine ve dolaysyla keyfiyetine tabi olduudur. Nitekim, 1994ten itibaren OHAL kapsamndaki 14 ilde uygulanmakta olan kye dne ilikin hkmet programlarnn126 herhangi bir yasal dayana bulunmamaktadr. Bunlarn en sonuncusu olan 1999 tarihli Kye Dn ve Rehabilitasyon Projesi (KDRP),
125 Tekeli, Osmanl mparatorluundan Gnmze..., s. 64. Daha nce belirtildii zere, Tekeli, ge zorlanan 25.831 kiiden 22.516snn topraklarna geri dndn belirtiyor. 126 Geri dnlerle ilgili ilk projeler, gvenlii salanm olan kylerin altyap almalarnn yaplmas amacyla 1994 ylnda balatlm, 1994-1999 yllar arasnda Ky Hizmetleri Genel Mdrl tarafndan yrtlmtr. 1999 tarihinden itibaren Kye Dn ve Rehabilitasyon Projesi (KDRP) adn alan bu almalarn planlama ve uygulama almalar, ileri Bakanlnn sorumluluk ve koordinasyonu altnda yrtlmektedir. ileri Bakanl ller daresi Genel Mdrl websitesi, http://www.illeridaresi.gov.tr/default_B0. aspx?content=1025.

124 Olaanst Hal Kanunu, No. 2935, 25.10.1983, Resmi Gazete No. 18204, 27.10.1983, Madde 11 (Madde 9a referansla).

50

kendisine tahsis edilmi bir btesi olmayan, kapsam ve uygulama kriterleri mulak,127 yasal dayana bulunmayan ve yerinden edilenlere yasalarla gvence altna alnm bir geri dn hakk getirmeyen bir uygulamadr.128 Adndan da anlalaca zere bir proje olan KDRP, mlki amirlere kimlerin geri dnlerine hangi koullarda izin verilecei, kamu kaynaklarnn nereye harcanaca, dnmelerine izin verilen kiilere ne kadar ayni yardm yaplaca hususlarnda son derece geni bir takdir yetkisi tanmaktadr.129 Kukusuz, bu derece byk bir insan kitlesine kar bu denli ar hak ihlallerinin gereklemesi, yargnn gz yummas olmakszn mmkn olamazd. OHAL dneminde ve blgesinde yarg, son derece sistemli bir biimde yrtlen ky boaltma ve yakma, faili mehul cinayet, yargsz infaz, ikence ve kt

Bylece yasal mercilere bavurma haklar ellerinden alnan Krtler, mezra ve kylerinin boaltld srada gvenlik gleriyle gerekleen birincil muhataplklarnn ardndan devlet otoritesiyle bu ikinci karlamalarnda da vatandaln dna itilmilerdir.
muamele, gzaltnda kayp gibi ar insan haklar ihlallerini grmemek zere gzlerinin zerindeki ba bsbtn sklatrmt. Devlet eliyle yerlerinden edilen Krtlerin bir blm, o dnemde, OHAL koullarnda artc bir diren ve cesaret sergileyerek mlki amirlere bavurmu, savclara su duyurularnda bulunmutu. Ancak, birka istisnann dnda, bu abalar savclarn soruturma amama karar almalaryla, soruturma atklar istisnai durumlardaysa mahkemelerin takipsizlik karar vermeleriyle sonulanmtr. Bylece yasal mercilere bavurma haklar ellerinden alnan Krtler, mezra ve kylerinin boaltld srada gvenlik gleriyle gerekleen birincil muhataplklarnn ardndan devlet otoritesiyle bu ikinci karlamalarnda da vatandaln dna itilmilerdir. AHMin ilk kez 1996 tarihli Akdvar kararnda vurgulad, ve daha sonra onlarca benzer kararnda da tekrarlayaca zere, ulusal yargnn Krtlere yaplan hak ihlallerine kar tepkisizlii, OHAL dneminde blgede etkili bir i hukuk mekanizmasnn varlndan sz etmeyi mmkn klmamtr.130

127 Balatld gnden itibaren ileri Bakanl ile Babakanlkn genelgeleriyle dzenlenen KDRPnin ilke ve esaslar konusunda kamuoyuyla paylalan ilk bilgi, Bakanlar Kurulu tarafndan 2005te kabul edilen bir prensip kararnn KDRPye ilikin blmleri olmutur. Bakanlar Kurulu, Yerinden Olmu Kiiler Sorunu ile Kye Dn ve Rehabilitasyon Projesine Ynelik Tedbirler, prensip karar, 17 Austos 2005. ileri Bakanlnn KDRPye ilikin 2000, 2005 ve 2009 tarihli genelgeleri ile Babakanln 1998 tarihli genelgesine ilikin ksa bilgiler de son yllarda ileri Bakanlnn websitesinde yer almaktadr. ileri Bakanl ller daresi Genel Mdrl websitesi, http://www.illeridaresi.gov.tr/ default_B0.aspx?content=1025. 128 Nitekim, ileri Bakanlnn websitesinde projenin amac, geri dnmek isteyenlerin kendi kyleri civarnda veya arazisi msait baka yerlerde iskn edilmeleri olarak belirtiliyor. Yani, g madurlarnn kendi kylerine geri dnleri iin bir gvence verilmiyor. ileri Bakanl ller daresi Genel Mdrl websitesi, http://www.illeridaresi.gov.tr/default_B0. aspx?content=1025. 129 KDRPnin ierik ve uygulamas bu raporun kapsam dndadr. te yandan, Van sahasnn verilerinin deerlendirildii Vatandalk ve Adalet Balamnda Vanda Yerinden Edilme balkl nc ksmda, kylerine geri dnmek isteyen madurlarn yakn zamana kadar yereldeki mlki amirlerin engellemeleriyle karlatklarna dair anlatlar yer almaktadr. KDRPnin uygulamalar hakknda bkz. Human Rights Watch, Displaced and Disregarded: Turkeys Failing Village Return Program (New York: Human Rights Watch, 2002); Kurban vd., Zorunlu G ile Yzlemek...

C. AB SRECNDE TRKYENN YERNDEN EDLENLERE LKN POLTKALARI

Trkiyenin 1999 ylnda AB yeliine aday lke stats kazanmasyla birlikte, devletin onyllar boyunca yerinden edilme sorununun dnda tutmay baard uluslararas kamuoyu, genelde Krt Sorununa zelde ise zorla ge mdahil olmak iin ihtiya duyduu mecray ve aralar bulmu oldu. 2000lere gelindiinde, devlet, yerinden etme meselesiyle
51 130 AHM, Akdvar ve Dierleri Trkiyeye Kar, 1996.

nihayet yzlemek, sorunun varln kabul etmek ve ge zorlanan insanlarn durumunu iyiletirici tedbirler almak zorunda kalacakt. Bu konjonktr deiikliinin ilk somut sonucu, yerinden edilmi Krtlerin durumlarn ve sorunlarn yerinde incelemek zere resmi bir ziyaret yapmak amacyla o gne dek birok baarsz giriimde bulunan BM Genel Sekreterinin lke inde Yerinden Olmu Kiiler zel Temsilcisi Francis Dengin, nihayet 2002de Trkiye tarafndan resmen davet edilmi olmasdr.131 Devlet yetkilileri, sivil toplum kurulular ve yerinden edilmi kiilerle yerinde grmeler yapan Deng, ziyareti sonrasnda kaleme ald raporunda132 Trkiye hkmetine yedi balk altnda bir dizi nerilerde bulunmutur.133 Bu nerilerin arasnda, yerinden edilmi nfusun gerek saysnn, bu kiilerin iinde bulunduu yaam koullarnn, sorunlarnn ve ihtiyalarnn, kye geri dnn nndeki engellerin ve hkmetin bu nfusa dnk politikalarnn ihtiyalara ne derecede cevap verdiinin tespit edilmesi iin bamsz bir bilimsel aratrma yaplmasnn yan sra, yerinden edilmi kiilerin zararlarnn tazmin edilmesi amacyla gerekli yasal dzenlemenin bir an nce yaplmas da bulunuyordu.

Francis Dengin 2002 tarihli bu raporunun, devletin yerinden edilme meselesiyle en azndan diplomatik dzeyde yzlemek zorunda kalmasnn milad olduunu sylemek yanl olmasa gerek.
Francis Dengin 2002 tarihli bu raporunun, devletin yerinden edilme meselesiyle en azndan diplomatik dzeyde yzlemek zorunda kalmasnn milad olduunu sylemek yanl olmasa gerek. Gerek AB, gerek AHM, gerekse uluslararas ve ulusal sivil toplum kurulular, Trkiyenin zorla ge ilikin performansn Deng raporunu esas alarak lmeye, hkmete buna gre tavsiye ve telkinlerde bulunmaya balad. ABnin, Dengin szn ettii tazminat yasasnn kartlmasn, mzakerelerin balamas iin Trkiyenin yerine getirmesini bekledii siyasi kriterlerin arasna dhil etmesi zerine, hkmet 2003 tarihli Ulusal Programda yasann 2004 ylnda yrrle gireceini taahht etti.134 Nihayet, AHMin, gvenlik grevlilerince 1994 ylnda boaltlan Tuncelinin Hozat ilesine bal Boyda kyne ilikin Haziran 2004 tarihli Doan ve Dierleri kararnda, Francis Dengin raporuna atfta bulunarak, 1996 ylndan bu yana ky boaltmalarna ilikin davalarda gelitirmekte olduu itihatnda ilk kez Trkiyenin yerinden edilme meselesinin adn koymas, byle bir meselenin varln saptamas, devleti zor durumda brakt.135AHMce deerlendirilmeyi bekleyen ky boaltmalarna ilikin 1.500 benzer bavurunun ima ettii uluslararas itibar kayb ve devletin maliyesine getirecei yk, tazminat yasasnn kabulnn artk kanlmaz olduunu ortaya

131 Deng, 1990l yllarda Trkiyenin BM Daimi Temsilcilii nezdinde yapt giriimlerin Trkiyede bir yerinden edilme sorunu olmad gerekesiyle sadece Dileri Bakanl deil, ayn zamanda BM Kalknma Programnn Trkiye Temsilcilii tarafndan engellenmesinin hikyesini TESEV tarafndan dzenlenen bir konferansta ayrntlaryla aktarmtr. Francis Deng, al konumas, Trkiyede ve Dnyada Yerinden Edilme: Uluslararas lkeler, Deneyimler ve zm nerileri, uluslararas konferans, TESEV, stanbul, 4-5 Aralk 2006. 132 BM Ekonomik ve Sosyal Konsey, zel Gruplar ve Kiiler, Kitlesel Gler ve Yerinden Olmu Kiiler, Birlemi Milletler Genel Sekreterinin lke inde Yerinden Olmu Kiiler zel Temsilcisi Bay Francis Dengin, nsan Haklar Komisyonunun 2002/56 sayl karar zerine kaleme ald rapor, Ek: lke inde Yerinden Olmada Profiller: Trkiye, E/ CN.4/2003/86/Ek.2, 27 Kasm 2002 (bundan byle Deng Raporu). 133 Trkiye hkmetinin Francis Dengin nerilerini yerine getirme amacyla ald yasal ve siyasa tedbirlerinin eletirel bir analizi iin bkz. Kurban vd., Gvensizlik Mirasnn Almas...

134 Bakanlar Kurulu, Avrupa Birlii Mktesebatnn stlenilmesine likin Trkiye Ulusal Programnn Uygulanmas, Koordinasyonu ve zlenmesine Dair Karar, No. 2003/5930, 23 Haziran 2003, Resmi Gazete No. 25178 Mkerrer, 24 Temmuz 2003 (bundan sonra 2003 Ulusal Program). 135 AHM, Doan ve Dierleri Trkiyeye Kar, No. 88038811/02, 8813/02, 8815-8819/02, 29 Haziran 2004.

52

koymutu. Doan ve Dierleri davasnda mahkmiyet kararnn verildii srada Mecliste bekletilmekte olan yasa, Temmuz 2004te kabul edilerek yrrle girdi. Bylece uluslararas kamuoyu, Krt avukatlarn ulusal ve uluslararas dava ama ve savunuculuk faaliyetleri sonucunda gndemine ald meseleye ilikin takibinin semeresini, Trkiye zerinde etkili bir bask oluturmasna vesile olan AB yelii srecinde toplamaya balam, sorunun varln onyllar boyunca reddeden zihniyeti en azndan bir sorunun olduunu teslim etme noktasna getirebilmitir.136 Bugn artk devlet, Trkiyede bir lke iinde yerinden olma137 sorunu olduunu, 350-370 bin civarnda

insann mezra ve kylerinden ayrldn teslim etme noktasna gelmi bulunuyor. Ancak, bu yeni sylem ve tutum kendi ierisinde son derece snrl ve elikili olduu gibi, devlet politikasnda temel bir deiime de iaret etmemektedir. Nitekim, ileri Bakanl yetkililerinin yerinden edilmi nfus iin yerinden olmu ifadesini kullanmas tesadfi deildir. Sanki nedeni belirsiz ve aklanamaz, devletin iradesinin dnda tekil etmi bir durum, yzyllar boyunca o topraklarda yaayan insanlarn birdenbire yerlerinden olmasna yol amtr. Edilme yerine olma kelimesinin kullanm, bir etimolojik tercihin ok tesinde, bilinli bir ideolojik tutuma iaret etmektedir. Bu tercih, devletin yaanan bu byk ve trajik gteki sorumluluunu sfra indirgemektedir. ileri Bakanlnn son on yldr eitli vesilerle yerinden edilmenin niteliksel boyutuna dair telaffuz ettii 350 bin ila 380 bin rakamlar da bu tutum ve sylem deiikliinin snrlarna iaret etmektedir.138 Yerinden edilmi insanlarn saysn, Krt siyasi hareketinin ve ulusal/uluslararas insan haklar rgtlerinin onyllar boyunca iddia ettii zere milyon(lar)la telaffuz etmenin, devlet asndan almas g bir psikolojik eie iaret ettii anlalyor. stelik, devletin BMnin basksyla kerhen yaptrmak zorunda kald ve finanse ettii bamsz bir akademik alma, gerek saynn 950.000 ila 1.250.000 arasnda olduunu ortaya koymu olmasna ramen,139 ileri Bakanl bu nfusun

136 Yerinden edilmenin Trkiyenin AB yelii srecinde BM, AB ve Trkiye tarafndan idare edilerek depolitize edilmesine eletirel bir bak iin bkz. Bilgin Ayata ve Deniz Ykseker, nkr Siyasetinden dare Politikasna: Krtlerin Zorunlu G, Birikim dergisi, Ocak 2007; ve Bilgin Ayata, nkrdan Diyaloa: Trkiyede Yerinden Edilmeye Ynelik Yeni Ulusal ve Uluslararas Politikalar zerine bir Analiz, Trkiyede ve Dnyada Yerinden Edilme: Uluslararas lkeler, Deneyimler ve zm nerileri, uluslararas konferans, TESEV, stanbul, 4-5 Aralk 2006. 137 ngilizcesi internal displacement ve internally displaced persons olan lke iinde yerinden edilme ve lke iinde yerinden edilmi kiiler kavramlarnn Trke evirisi, son yllarda hkmet ve BM Kalknma Program ile sivil toplum kurulular ve akademisyenler arasnda ihtilaf konusu olmutur. BMnin konuyla ilgili Yol Gsterici lkelerinde belirtildii zere, uluslararas hukuk devletlere, silahl atmalarn olduu blgelerde gvenlii salamak zere ve geici olmak kaydyla sivil halkn yerini deitirme yetkisi veriyor. Ancak, bu yetkinin kullanm, halk nceden bilgilendirmek ve rzasn almak, yerleri deitirilen insanlara yeni yaam alanlar ve barnma imknlar salamak gibi baz koullara tabi. Yol Gsterici lkeler, gerekleen g, bu kriterlerin karlanmas durumunda atmadan kaynaklanan yerinden olma olarak adlandrrken, devletlerin bu koullara uymad, keyfi davrand ve g bir cezalandrc mekanizma olarak kulland durumlarda ise yerinden edilme olarak nitelendirmekte. BM, lke inde Yerinden Olma Konusunda Yol Gsterici lkeler: Aklayc Notlar (Washington, D.C: Brookings Enstits, 2005). Trkiyedeki yerinden edilmenin byk lde keyfi ve yasad gerekletii, devletin Krtleri ani ve hazrlksz ge tabi tutmasnn yan sra onlara alternatif konut salamad gz nne alndnda, yaanan olayn yerinden edilme olarak adlandrlmas gerektii aktr. Ancak, gerek hkmet gerekse UNDP, sivil toplumun ve akademisyenlerin uyarlarna ramen, sorunu yerinden olma olarak adlandrmakta srar ediyor.

138 ileri Bakanl Strateji Gelitirme Bakanlndan Bekir Stk Da, 2006 ylnda dzenlenen bir konferansta yerinden edilen kiilerin saysn 358.335 olarak belirtmiken, ller daresi Genel Mdrlnden bir baka yetkili, 2009 tarihli bir baka konferansta 386.360 saysn telaffuz etmitir. Srasyla: Bekir Stk Da, Mevcut Gelimeler. Trkiye ve Yerinden Olmu Kiiler, Yerinden Olmu Kiiler konferans, UNDP, Ankara, 23 ubat 2006; Ylmaz Doruk, Trkiyede Yerinden Edilmilik Olgusu, Trkiyede Zorunlu G: Hkmet Politikalar, uluslararas konferans teblileri,(stanbul: TESEV, 2010), s. 46. 139 Trkiyede yerinden edilmenin saysal boyutu, devlet ile sivil toplum arasnda uzun zaman tartma ve anlamazlk konusu olmutur. Resmi kurumlar yerinden edilenlerin saysnn 355.000-370.000 civarnda olduunu ileri srerken, ulusal ve uluslararas sivil toplum kurulular ile

53

Son yllarda devletin syleminde meydana gelen yumuamann kkl bir deiiklie iaret etmiyor olmasnn bir dier ve en belirgin nedeni de, yetkililerin kylerin gvenlik grevlileri eliyle boaltldn inkr etmeye devam etmeleridir.
bykln 300 binlerle ifade etmeye devam etmektedir.140 Son yllarda devletin syleminde meydana gelen yumuamann kkl bir deiiklie iaret etmiyor olmasnn bir dier ve en belirgin nedeni de, yetkililerin kylerin gvenlik grevlileri eliyle boaltldn inkr etmeye devam etmeleridir. Son yllarda blgenin eitli illerinde yaplan saha almalar srasnda grlen ok sayda mlki amir, boaltma kelimesini telaffuz eden aratrmaclarn kulland dili dzeltmekten, kylerin aslnda boalm olduunu vurgulamaktan geri durmamlardr.141 Nasl ki bir milyondan fazla insan

yerlerinden olmusa, kyler de kendiliinden boalmtr. Resmi anlatya gre, geimlerini salayamaz hale gelen insanlar ekonomik saiklerle ve kendi iradeleriyle g etmilerdir. te yandan, bir zorla g sz konusu olduysa da, bunun mmessili kyllere rgte katlmalar ynnde bask yapan PKKdr. Bir kez daha, devletin resmi anlats, bu anlatnn temel talar olan terimlerle eliebilmektedir. Bir yandan kylerin boaltlmadn vurgulayan yetkililer, dier yandan g srasnda bir zorlama gerekletiyse de bunu PKKnn yaptn belirtmektedirler. Yani, blgede kyler boaltlmam, sadece PKK sz konusu olduunda boaltlmtr. Devletin, Krtlere ynelik tutum ve zihniyetini dntrmeden, Krt Sorununa ynelik ideolojik tutumundan taviz vermeden, bir milyondan fazla insann yaklak on yl ierisinde zorla veya zorunda kalarak yerlerinden edilmelerinin sorumluluunu stlenmeden, velhasl zme ynelik yeni bir siyaset retmeden Meclisten alelacele geirdii Tazminat Yasas, gerekesi, ierii ve uygulamasyla, bugn devletin Krt Sorununda nerede durduunu anlamak asndan son derece ufuk ac bir tablo sunmaktadr.

akademisyenler 1 ila 4 milyon arasnda deien rakamlar telaffuz etmilerdir. Nihayet, Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits tarafndan gerekletirilen ve devlet tarafndan sipari ve finanse edildii iin yar-resmi nitelik tayan bir anket almas, Trkiyede 1990larda atmal srete yerinden edilenlerin saysna dair bugne dek yaplm olan tek bilimsel tahmini ortaya koydu. BM Genel Sekreterinin lke inde Yerinden Olmu Kiiler zel Temsilcisinin talebi zerine yaplan ve istatistiki temsil nitelii tayan bu aratrmaya gre, 1985-2005 yllar arasnda Dou ve Gneydou Anadoluda Kye Dn ve Rehabilitasyon Projesi (KDRP) kapsamndaki 14 ilden (bunlar ayn zamanda 1987-2002 yllar arasnda tamamen veya ksmen Olaanst Hal ile ynetilen illerdir), 950.000 ila 1.200.000 arasnda kii gvenlik nedeniyle g etmitir. Hacettepe aratrmas, s. 61. te yandan, niversite, niteliksel ve niceliksel olarak iki aamadan oluan aratrmann sadece anket verilerini yaymlam, anket soru katlar ile derinlemesine mlakatlarn sonularn aklamaktan, bu yndeki toplumsal taleplere ramen, kanmtr. Hacettepe almasnn bir eletirisi iin bkz. Dilek Kurban, Raporun Sylemedikleri, Radikal 2, 31 Aralk 2006; Dilek Kurban, Bir Vatandalk Hakk Talebi, Radikal 2, 7 Ocak 2007. 140 rnein bkz. Doruk, Trkiyede Yerinden Edilmilik 141 Raporun yazarlarndan Dilek Kurbann TESEV bnyesinde daha nceki yllarda Batman, Hakkari, Diyarbakrda gerekletirilmi saha almalarna dayal gzlemi. 54

kinci Blm Devlet Ge Zorlanan Krtleri Gryor: Bir Adalet Aray olarak Tazminat Yasas
Tazminat Yasas, tasar olarak Meclise sunulduu 2004 ylndan bu yana ok ciddi eletirilere uram, yasann hem ulusal hukuk hem de AHM itihadyla uyumazl, hakkaniyete aykr hkmleri ve uygulamasndaki sorunlar nedeniyle yargya tanmasnn kanlmaz olduu belirtilmitir. Nitekim, yasa, uygulamaya balanmasnn zerinden henz birka sene getikten sonra idari mahkemelere ve hatta AHMe tanmtr. Yasann gerek ieriinin gerekse uygulamasnn birka sene ierisinde ulusal yarg zerinden Strasbourga tanm olmas, devletin AHM kapsn yerinden edilmi kiilere kapatma abalarnn sonusuz kaldn gsterdii gibi, yasann gerekesinde hedefledii adaletin birok madur asndan gereklemediine iaret etmektedir. Bu arka plan, devleti, yerinden edilmi vatandalarn maddi zararlarnn karlanmas iin bir tazminat yasas karmaya sevk eden saiklerin ne olduu sorusunu nemli klmaktadr. Yllarca, ulusal ve uluslararas alanda, zorunlu g sorununun varlna ve bu meseleye ilikin kendi sorumluluuna ilikin aktif bir inkr politikas gden devleti 2004 ylnda bir yasa karmaya sevk eden siyasi, yasal veya sosyal unsur(lar) ne olmutur? Bu sorunun yant, sadece yerinden edilmeye veya Krt Sorununa deil, lkenin dier siyasi meselelerine ilikin olarak da devlet aklnn ve mekanizmasnn nasl ilediinin anlalmas asndan byk nem tamaktadr. Ayrca, yasann hangi saiklerle ve nasl bir ortamda kabul edildiinin irdelenmesi, daha sonra ele alacamz uygulamadaki sorunlarn nedenlerinin anlalmasn kolaylatracaktr. Son olarak, Tazminat Yasasnn hangi koullar altnda kabul edildiinin hikyesi, Trkiyenin yasama ve siyaset yapma kltrnn daha iyi anlalmas asndan retici olacaktr.

A.TAZMNAT YASASININ KABUL: DEVLETN FORMEL ADALET ARAYII

1990larda kylerin ve mezralarn gvenlik grevlilerince boaltlarak bir milyondan fazla Krt vatandan zorla yerinden edilmesi, bu srete faili mehul cinayetler, gzaltnda kayplar, ky, orman ve evlerin yaklmas, ikence ve kt muamele, mlklerin tahrip edilmesi gibi ar insan haklar ihlallerinin gereklemesi, resmi anlatda onyllar boyunca inkr edilmitir. Devlet, meydana gelen maddi ve manevi zararlar tazmin etmek bir yana, Krt vatandalarnn en temel anayasal haklarnn ihlalindeki sorumluluunu inkr etmi, bu ihlalleri gerekletiren gvenlik grevlilerinin yarglanmasn engellemitir. Bylece, gei srecinde adaletin en temel unsurlar olan tazmin, hakikatin aa karlmas ve cezalandrma, devlet eliyle engellenmitir.

A.1. Tazminat Yasas Neden karld?

Tazminat Yasasnn kabulnn ardnda hangi saiklerin yatt sorusunu, eitli kaynaklara bavurarak cevaplamaya altk. ncelikle, yasalarn dayand saiklerin anlalmasnda birincil kaynak olan yasa metnini, zellikle de gerekesini inceledik. Daha sonra, yasalarn lafzlarnn yeterince aydnlatc olmamalar durumunda bavurulan ikinci kaynak olan yasama organna bavurarak, Mecliste Tazminat Yasasna ilikin grmeleri inceledik. Bu amala, 2004 ylnda yasa tasarsnn, daha ileriki yllarda da yasada yaplan deiikliklerin grld Meclis oturumlarnda sz alan iktidar ve muhalefet milletvekilleri ile hkmet temsilcilerinin konuya ilikin konumalarn okuduk.

55

nc olarak, saha aratrmas srasnda grtmz ileri Bakanl brokratlar ile Van Valilii yetkililerinin yasann amacna dair grlerine yer verdik. Daha sonra, yine Vandaki saha aratrmas srasnda grtmz avukatlarn ayn konuda dile getirdikleri grleri deerlendirdik. Son olarak, AHMde beklemekte olan ky boaltmalara ilikin dosyalar nedeniyle meseleye mdahil olan Dileri Bakanlnn yasann kabul edilmesinde oynad rol ele aldk. Birincil kaynaklar ile saha aratrmasndan elde edilen tm bu veriler, yasann hangi saiklerle kabul edildiine dair btncl bir tablo meydana getirmektedir.

A.1.b. Milletvekillerinin Gznden Meclis Mzakereleri

Yasann gerekesinde yer alan birbirleriyle elikili amalar, 2004 ylnda devleti bu yasay karmaya iten gerek saikin ne olduu sorusunu gndeme getiriyor. Bu soruyu, yasay tasar aamasndan itibaren yakndan izleyen ve nihai metinde az sayda da olsa nemli baz iyiletirilmelerin yaplmasnda belirleyici rol oynayan dnemin milletvekillerinden CHP Diyarbakr Milletvekili Mesut Deere ynelttik. Deere gre yasa, iki temel saikle kartlmt: ABnin Trkiyenin yelii iin ileri srd orta vadedeki artlardan birisini yerine getirmek, ve 1990l yllarda terrden zarar gren binlerce vatanda ile devlet arasnda bozulan dengeyi tamir etmek.142 Deere gre bu ikinci ama ncelikli ve nemli, nk:
87-2002 Diyarbakr Devlet Gvenlik Mahkemesinde yarglanan insan says 47.000. Bunu 10la arptn zaman demek ki 470.000 insan devlete ks, devlete krgn. Kyleri yaklm, hayvanclk telef olmu, tarlada ekip biememi, kyler boaltlm, 3.000 ksur ky diyorsun. Bu insanlar nereye gelmiler? G edip bir ehre gelmiler. Her aileyi 10la arptn zaman 300.000 insan diyoruz ki g etmi. 300.000 insan devlet asndan baktn zaman krgn. [...] E imdi ama nedir? 1990l yllarda terr yaand orada. Yaanan sorunda ya-kuru bir arada yakld. Her blge insan PKKl grld. Potansiyel sulu gzyle bakld. Zarar olutu. imdi o zarar tespit etmek iin halkla devlet arasndaki ban yeniden tesisi ve kucaklamay amalayan bu yasa [kartld].

A.1.a. Yasann Gerekesinden

Tazminat Yasasnn genel gerekesi, yasann varolu nedenini bir nceki blmde ele aldmz uluslararas konjonktrle aka ilikilendirmektedir. Gerekede, hkmetin 2003te kabul ettii Ulusal Programn etkin bir ulusal yarg sisteminin kurulmasna ilikin blmnde Tazminat Yasasnn yrrlk tarihinin 2004 olarak belirlendii hatrlatldktan sonra, yasann AHMe yaplan bavurular azaltmak ve tazminat miktarlarnn haksz zenginleme arac olarak kullanlmasn engellemek amacyla hazrland belirtilmektedir. te yandan, yasann hazrlanma gerekesinin sadece ABye ye olmak ile AHMe bavurularn nn almak trnde pragmatik d politika hedefleri olmad, yasann adalet, toplumsal bar ve terrle mcadele gibi dertlerinin de olduu anlalyor. Nitekim gerekede, zararlarn karlanmasnn hakkaniyet ve sosyal hukuk devleti ilkelerinin bir gerei olduu, Devlete olan gveni pekitirece[i]; vatanda-Devlet kaynamasn artraca[]; terrle mcadeleye ve toplumsal bara nemli katkda bulunaca[] vurgulanyor. Dolaysyla, bir yandan hkmetin zerindeki uluslararas siyasi basklar bertaraf etmeyi ve tazminat meselesini mmkn olduunca dk maliyetle halletmeyi, dier yandan yerinden edilmi Krtleri yeniden kazanarak PKKdan uzaklatrmay ve bu yolla terrle mcadele etmeyi amalayan bir yasann sz konusu olduu anlalyor.

Peki, tasary sadece birka saatlik bir mzakerenin ardndan onaylayan yasama erkini hkmeti desteklemeye sevk eden saikler nelerdi? 2004n Temmuz aynda tasary yasalatran Mecliste neler mzakere edilmiti? 16 Temmuz 2004te Mecliste tasarya ilikin yaplan mzakerelerin tutanaklar, yasama organ ile tasary destekleyen milletvekillerinin hangi saiklerle hareket ettikleri hakknda nemli ipular sunuyor.143 ncelikle, genel
142 Mesut Deerle grme, Ankara, 25 Mart 2010. 143 TBMM, 117. Birleim, 16 Temmuz 2004, TBMM Tutanak Dergisi, Dnem: 22, Cilt: 57, Yasama Yl: 2 (bundan sonra TBMM, 2004, 117. Birleim).

56

Peki, tasary sadece birka saatlik bir mzakerenin ardndan onaylayan yasama erkini hkmeti desteklemeye sevk eden saikler nelerdi? 2004n Temmuz aynda tasary yasalatran Mecliste neler mzakere edilmiti?
bir tespit olarak, CHPnin ve CHP milletvekillerinin Mecliste grubu bulunan dier siyasi partiler ile milletvekillerine oranla grmeler srasnda olduka aktif ve etkin bir rol oynadklarn belirtelim. Kukusuz, bugn Bar ve Demokrasi Partisi (BDP) ile temsil edilen Krt siyasi hareketinin 2004 ylnda Mecliste temsil edilmiyor olmasnn nemli bir siyasi boluk yarattn, bir grup CHP milletvekilinin abalarnn bu boluu doldurmaya yetmediini de grmek gerekir.144 O dnemde Mecliste yasayla ilgili en fazla sz alan, tasary ilkesel olarak desteklemekle birlikte yerinden edilmiler lehine iyiletirilmesi iin mcadele eden ve bu ynde ok sayda nerge sunanlar CHP milletvekilleri olmutur; buna mukabil, hkmetteki AK Partiye mensup milletvekilleri grmeler srasnda byk lde sessiz kalm, tasar hakknda konumak zere sz alan bir AK Parti milletvekili hak temelli bir yaklam yerine devletin gvenliini ve terrle mcadeleyi n plana karan bir konuma yapm, AK Parti milletvekillerinin yasaya dair

verdikleri tek deiiklik nergesinde ise yerinden edilmi Krtlerin deil, atmalarda hayatn kaybeden veya yaralanan gvenlik mensuplarnn/ ailelerinin kazanmlarn artrmak amalanm ve en nemlisi hkmet ve AK Parti grubu CHPnin tasarnn iyiletirilmesine ynelik en makul nergelerine dahi kar kmtr. Trkiyede milletvekillerinin, byk lde, kendi zgr iradeleriyle deil, mensubu olduklar partinin tutum ve politikalar dorultusunda oy kullandklar gz nne alndnda bu durum anlalr olmakla birlikte, AK Partinin CHPnin nergelerine birisi dnda neden kategorik olarak kar ktn anlamak olduka gtr.145 CHP grubu adna sz alan milletvekilleri Algan Hacalolu, Mesut Deer, Atilla Kart, Naci Aslan ve Sinan Yerlikaya, sabaha kar Meclisin gndemine gelen ve hkmetin etraflca tartlmakszn gemesini istedii anlalan yasa tasarsn Krt Sorununun siyasi ve tarihsel balamna yerletiren konumalarnda, tasary btn eksiklerine ramen desteklemekle birlikte, uluslararas basklar sonucu hazrlanm olmas nedeniyle duyduklar memnuniyetsizlii dile getirmilerdir:
[...] uzun zamandr zm bekleyen bir konuda, uzun zamandr hkmetin zm erteledii bir konuda, darya vermi olduumuz szler erevesinde hazrladmz bir tasaryla zm arama peindeyiz. [...] [1980li ve 1990l yllarda] bugn bu yasann kmasnda temel amil olan nedeni oluturan ky boaltmalar sreci yaygn olarak yaand. [...] bu belirttiim ky boaltmalar erevesi iinde Avrupa nsan Haklar Mahkemesine uzun yllardr mracaatlar yaplmaktayd. 1997 ylnda yaplan mracaat says 358 idi; ancak, bu yasann hazrland dnemde grmekteyiz ki, bu rakam 1.500e trmanmtr. [...] bu yasa, hibir ekilde toplumumuzun ihtiya iinde bulunduu toplumsal

144 te yandan, BDPnin ncl olan Demokratik Toplum Partisi (DTP), o dnemde Meclisin dnda olmakla birlikte, yasann kmas srecine dardan katlm, blge barolaryla birlikte hazrladklar kanun tasarlarn ve Tazminat Yasas tasarsna ilikin katklarn Meclisteki CHP blge milletvekilleri araclyla hkmete iletmitir. Mesut Deer ile grme, Ankara, 25 Mart 2010. DTP, ayrca, bamsz adaylarla meclise girdii 2007 genel seimlerinden itibaren, Tazminat Yasasnn uygulamasn yakndan takip etmi, parti grubuna mensup milletvekilleri uygulamaya ilikin hkmete ok sayda soru nergesi yneltmitir. DTP milletvekillerinin nergelerinin arasnda, yasann uygulamasnda yaanan sorunlarn tespiti ve bu sorunlarn zm iin alnmas gereken nlemlerin belirlenmesi amacyla bir meclis aratrmas almas da bulunuyordu. DTPden ilgin nerge!, Star, 10 Mart 2008.

145 CHPnin kabul edilen tek deiiklik nergesiyle, bata sadece devlet memurlarndan teekkl olmas ngrlen zarar tespit komisyonlarna sivil toplumu temsilen bir baro yesinin atanmas uygun grlmtr. CHPnin verdii btn nergeler, raporun ikinci blmnde Tazminat Yasas Nasl karld bal altnda ayrntl olarak ele alnmaktadr.

57

bar salamay, atma dneminin maduriyetlerini ve yabanclamasn amay; ksaca Trkiyenin bu son derece skntl blgesinde talarn yerine oturmasn ve normallemenin salanmasn, herkese eit yurtta olmann kvancnn verilmesini salayabilecek erevede deildir. [...] Sorunu, bir konuyu savuturma, yasak savma, topu taca atma olarak ele alan bir tasar; ama, Avrupa nsan Haklar Mahkemesinde bekleyen dosyalar var. [...] Bu tasarya, znde evet diyeceiz; ama, bu tasary iimize sindiremiyoruz, mecburen evet diyeceimizi bilmenizi istiyorum.146

imdi, kimileri diyecektir ki: Avrupa Birlii istiyor diye yapyorsunuz, i olsun diye Ne derlerse desinler, ama hkmetten bizim temennimiz, bu yasann uygulanmasnda ok dikkatli olmasdr ve orada btn duyarlln ortaya koymasdr.
uygulamamz gerekiyor. [...] Tamam, Ortaklk Katlm Belgesinde istenildi; keke daha nce yaplsayd, dier hkmetler yapsayd imdi, kimileri diyecektir ki: Avrupa Birlii istiyor diye yapyorsunuz, i olsun diye Ne derlerse desinler, ama hkmetten bizim temennimiz, bu yasann uygulanmasnda ok dikkatli olmasdr ve orada btn duyarlln ortaya koymasdr.148

CHP grubunun ve ayn zamanda Dou ve Gneydou blge barolarnn o dnemde tasarya ilikin eletirilerinin neler olduunu bir sonraki blmde ele alacaz. Yine yasann arkasnda yatan temel gerekeye ilikin olarak bir dier CHP milletvekiline kulak verelim:
Sonu olarak, Trkiye, Katlm Ortakl Belgesi erevesinde hazrlad Ulusal Programda, uzun vadeli ncelikler ierisinde, terr ve terrle mcadeleden doan zararlarn karlanmasna ilikin dzenleme yapacan taahht etmitir; ancak, tasar bu haliyle, vatanda-devlet kaynamasn artracak, devlete olan gveni pekitirecek ve toplumsal bara nemli lde katkda bulunacak bir nitelie sahip deildir.147

AK Parti hkmetinin ve AK Parti milletvekillerinin Meclis grmeleri srasndaki tutumlarna bakldnda ise, CHP ve CHP milletvekillerinin cokusu, ilgisi ve abalarna olduka zt bir sessizlik gzlemlenmektedir. Mzakereler srasnda ne hkmet ne AK Parti grubu adna bir konuma yapld, sadece bir AK Parti milletvekilinin ahs adna sz ald ve onun da konumasnda daha ziyade devletin terrle mcadele uruna karlat zorluklardan sz ettii anlalyor.149 Dnemin AK Parti milletvekili Faruk nsal, milletvekillerinin bu ilgisizliini yle aklyor:
Parlamenter sistemin yasa yapma srelerine dair genel bir sorundan bahsediyoruz. Parlamenter sistemin, zellikle bizim gibi lkelerde, yani n seimin olmad, milletvekilinin makamn, koltuunu ve imtiyazn tamamen genel merkeze, genel bakana borlu olduu bu sistemlerde, milletvekilleri ok boynu bkk duruyorlar. Bu yasaya has bir ey deil. Genelde yledir. Soru nergelerini muhalefet milletvekilleri verir.150

Bir dier CHP milletvekili ise, yasann ABnin talebi zerine hazrlanm olduunu belirtmekle birlikte, nemli olann hkmetin neden tasary hazrlam olduu deil, tasarnn kendisi olduunu vurgulamtr:
Bu yasa tasarsnn getirilmesinden tr, hkmeti de kutluyorum. [...] hepimize, zellikle, hkmete decek grev, bu yasann uygulanmasn salamaktr; yani, i olsun diye deil, Avrupa Birlii istiyor diye deil, bu yasay, gerekten, Trk halknn, Trkiyenin, blge halknn ihtiyac olduu iin

146 Algan Hacalolu, stanbul Milletvekili, CHP Grubu adna, TBMM, 2004, 117. Birleim. 58 147 Naci Aslan, Ar Milletvekili, CHP Grubu adna, TBMM, 2004, 117. Birleim.

148 Vahdet Sinan Yerlikaya, Tunceli Milletvekili, CHP Grubu adna, TBMM, 2004, 117. Birleim. 149 mmet Kandoan, Denizli Milletvekili, ahs adna, TBMM, 2004, 117. Birleim. 150 Faruk nsalla grme, Ankara 21 Kasm 2010.

nsala gre yasalarn biimlenmesinde etkili olanlar, milletvekillerinden ziyade bakanlar ve onlara bal alan brokrasidir:
Bakanlar brokratlarna hazrlatyorlar. lgili komisyona gittii zaman, bakan falanca maddeye dokunmayn dedii zaman genellikle dokunulmuyor. ktidarn kanaatini brokratlar oluturuyor. Triggering mekanizmas da ite bakan; falanca konuda bir yasa hazrlayn diyor. O yasay tabii brokratlar hazrlyor. Ne hazrlanyorsa komisyonlara yle geliyor. Komisyonlardan getikten sonra da Genel Kurulda ok fazla mdahale olmuyor. Genel Kurula kadar piirilmi bir yasa, yani komisyonlardan mdahale edilmemise, Genel Kurulda genellikle dokunulmuyor. Yzde 99,9 byledir. [...] Parlamenter sistemin bir taraftarlk psikolojisi vardr. Bir yasa artk btn sreleri geip Genel Kurula inmise orada, bizim takmn ocuklardr, bizim takmn iidir. Orada yaplan her trl ey, yani ona itiraz muhalefete ya srmek filan gibi alglanr. Bu tarafgirlik psikolojisi milletvekillerini etkiler.151

kartmadk. Srecin AHMde nasl ekillenecei belli olmadan ok nce hem brokrasi hem de siyasi iktidar meseleye dair hazrlklar yapmtr.152

ileri Bakanl lleri daresi Genel Mdrl yetkilisinin szn ettii 1998de balayan almalar, kylerine geri dnmek isteyen yerinden edilmi kiilere ksmi ve g ncesi yaamlarn yeniden kurmalarn salamakta son derece yetersiz kalan153 ayni yardm verilmesini ve geri dnlen kylere altyap yatrmlar yaplmasn ngren Kye Dn ve Rehabilitasyon Projesidir. Ne o tarihte, ne Francis Dengin 2002 tarihli Trkiye ziyareti ncesinde devletin, kyleri boaltlan vatandalarnn zararlarn tazmin etmeye ynelik kamuoyuna yansyan bir plan veya giriimi olmutur.

A.1.c. ileri Bakanl Yetkililerinin Gznden Uygulayclarn Bak

Hem yasann gerekesinde, hem de Meclis grmelerinde sz alan CHP milletvekillerinin konumalarnda, Tazminat Yasasnn temel amacnn AHMdeki davalarn nne gemek ve ABnin yelik kriterlerini yerine getirmek olduu belirtilmi olsa da, bugne gelindiinde, gerek yasann lke genelindeki uygulamasndan sorumlu olan ileri Bakanl lleri daresi Genel Mdrl gerekse Van Valilii yetkilileri, bu gre kar kmaktadrlar. Onlara gre, yasann kabulnn ardnda yatan temel saik, vatandalarn gemite meydana gelen maddi zararlarnn tazminidir:
Yasann AHM sreciyle ilgili olarak karld doru deil. Biz BM 2005 raporundan ok nce, 1998de yerinden olmularla ilgili almaya baladk. Kye dn salamak zere yaymlanan genelgeler 1998 tarihlidir. Dolaysyla, AHM zorlad da biz yasay

te yandan, yasann sahadaki uygulamasndan sorumlu olan valilik yetkililerinin szlerine bakldnda, adaletin ve vatandalk haklarnn tesisi gibi normatif kayglara rastlamak yle dursun, devleti, kendisini her an aldatabilecek olan vatandaa kar korumaya ynelik bir devlet memuru refleksinin izleri gzlemlenmektedir.
te yandan, yasann sahadaki uygulamasndan sorumlu olan valilik yetkililerinin szlerine bakldnda, adaletin ve vatandalk haklarnn tesisi gibi normatif kayglara rastlamak yle dursun, devleti, kendisini her an aldatabilecek olan vatandaa kar korumaya ynelik bir devlet memuru refleksinin izleri gzlemlenmektedir. Vanda yasann uygulamasndan sorumlu olan bir zarar tespit

152 ileri Bakanl ller daresi Genel Mdrlnden bir yetkiliyle grme, Ankara, 5 Aralk 2010. 153 Ksmi geri dnlerin gerekletii ky ve mezralarda yaplan saha almalar, devletin verdii snrl imento, tula, kkba hayvan gibi ayni yardmlarn g madurlarnn eski yaamlarn yeniden kurmak yle dursun, evlerini ina etmeye dahi yetmediini ortaya koymaktadr. KDRPnin ierii ve uygulamasna ilikin bkz. Human Rights Watch, Displaced and Disregarded: Turkeys Failing Village Return Program (New York: Human Rights Watch, 2002); Kurban vd., Zorunlu G ile Yzlemek...

151 Faruk nsalla grme. Ankara, 21 Kasm 2010.

59

komisyonu yesinin szleri bu refleksi yanstyor: Biz yapm olduumuz tazminat demelerinde eski haline getirme abas ierisindeyiz fakat vermi olduumuz tazminatta da zenginletirmeyi ama edinmiyoruz. Bu tutumda, zarar tespit komisyonlarnn arlkl olarak devlet memurlarndan olumasnn olduka etkili olduu anlalmaktadr. Komisyonlarn bu yapsnn neden sakncal olduunu, uygulamada ne tr sorunlara yol atn ileriki blmlerde etraflca tartacaz. Bir baka komisyon yesinin szleri, komisyon yelerinin, asli grevlerinin adaleti tecelli ettirmek deil devletin karlarn korumak olduu ynndeki alglarn yanstmaktadr: Hazineyi zarara uratmadan ve insanlar da gereksiz yere zengin etmeden, hakkaniyete uygun bir ekilde zararlarn tespit ederek bu dosyalar tekemml ettirmeye altk. Gerek yasann lafznda gerekse uygulamadan sorumlu grevlilerin sylem ve tutumlarnda haksz zenginlemeyi nlemeye ynelik bu hassasiyet, bir sonraki blmde ayrntl olarak tartacamz zere, devletin Tazminat Yasasna ynelik temel bak ve algsn daha en bandan ortaya koyuyor. Buna gre, ncelikli gaye, hak ihlallerine urayan vatandalarn gerek zararlarn tazmin etmek deil, AHMden daha yksek miktarlarda tazminat almalarnn nn kesmek ve bylece zararlarn tazmini srecini ucuza kapatmaktr. AHMin yerinden edilmi insanlarn urad maddi ve manevi zararlarn karlanmas iin uygun grd tazminatlar haksz zenginleme olarak addeden bu bakn uygulamadaki tezahrlerine bir sonraki blmde deineceiz. Vanda yasann uygulanmasndan sorumlu olan zarar tespit komisyonlarna bakanlk yapan Vali Yardmcs mer zcan, yasann devlet ile blge halk arasndaki ilikilerin iyiletirilmesini amaladn dnyor, ancak ona gre ncelikli ama vatandalarn urad maddi zararlarn karlanmas:
Yasann birinci amac zaten ad zerinde zarar karlamas. Devlet kendini bu anlamda sorumlu hissederek bir yasa kartm. Demi ki, terrle ilgili olarak kan ve bundan sonra kacak zararlarn,

Vali yardmcsnn elinde olmayan sebeplerle ifadesiyle vurgulad husus, yasann devletin kusursuz sorumluluunu ngren sosyal risk ilkesine dayanyor olmas.
kendimce sylyorum, gvenlik hizmetini ya da belki elinde olmayan sebeplerle ortaya kan bu zararlar devlet kendini sorumlu hissetmi, bir kanun kartm ve bunu dyor. kincisi, bu 1990lardan sonras zellikle bu blge iin sancl bir dnem [...] Bu blgede vatandan devlete kar bir ksknl var. Bu anlamda tabii ki yasann znde bu vardr. Ama birinci hedef evvela bu zararn ortadan kaldrlmasdr. [vurgu yazarlara ait]

Vali yardmcsnn elinde olmayan sebeplerle ifadesiyle vurgulad husus, yasann devletin kusursuz sorumluluunu ngren sosyal risk ilkesine dayanyor olmas. Bu ilkenin yasadaki varlnn anlamn daha sonraki blmlerde ele alacaz.

A.1.d. Avukatlarn Gznden

Vanda zorla g madurlar adna yasaya bavuran avukatlar, yasann neden kabul edildii ve neyi amalad konusunda komisyon yelerinden olduka farkl bir gre sahipler:
Abdlbasit Bildirici: 5233 sayl yasa [...] asl olarak ky boaltmalarn tazmin etme amacyla kan bir yasa. AHM bununla ilgili mahkmiyet kararlar vermeye balad. Ve Trkiyeye bu ii kendi iinizde zn diye bir mesaj gnderdi. Avrupa Birlii sreci yaanyordu o gnlerde, pe pee uyum yasalar falan kyordu. O kapsamda 5233 sayl yasay kardlar. Ayhan abuk (Baro Bakan): Yasa gerekten bu blgede yaanan o afetin, o yaanan olaylarn sonucunun dourduu yaralar kapatmak iin mi karld diye baknca bu yasann amacnn o olmad zaten anlalyor. Yani devlet AHMde kacak kararlar sonrasnda deyecei parann ok daha azn demek suretiyle bu olay kapatmak istedi ve bu yasay uygulayanlarn kafasnda da ayn ekildeydi. Ne kadar az dersek, vatanda ne kadar kk bir

60

meblaa ikna edersek o kadar iimizi iyi becermi saylrz anlay hkimdi. Cemal Demir: Bizce Trkiye Avrupa nsan Haklar Mahkemesini son derece yanltt. Avrupa nsan Haklar Mahkemesi de buna iyi de geldi. [...] Maalesef Avrupa nsan Haklar Mahkemesi artk bu ie gereken ciddiyeti vermiyor. Trkiye birtakm rakamlar veriyor oraya ama Avrupa nsan Haklar Mahkemesi bu blgenin gerek maduriyetini bilmiyor.

bu kararnda Trkiyeyi mahkm etmi olmasna ramen, bavuru sahibine verilecek tazminat miktarna ilikin 41. madde kararn, taraflarn tazminat miktarlarn kendi aralarnda belirlemesi beklentisiyle, ileri bir tarihe ertelemitir. Tazminat Yasasnn, AHMin Doan ve Dierleri davasnda Trkiyeyi mahkm ettii ilk kararndan sonra ve denecek tazminat tespit ettii 41. madde kararndan nce kabul edilmi olmas, yksek tazminat deme tehlikesiyle kar karya olan hkmet asndan yasann uygulamasn bsbtn nemli hale getirmitir. Dileri Bakanl Avrupa Konseyi ve nsan Haklar Genel Mdrl Yardmclnn 17 Ocak 2005te ileri Bakanlna ok ivedi olarak gnderdii hizmete zel bir yaz,154 bu endienin o dnemde devleti ne denli megul ettiini ortaya koymaktadr:
Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin (AHM) [...] ihlal karar verdii Doan vd. bavurusunda AHMye sunacamz tazminat gr ile AHM nnde beklemekte olan dier kye dn bavurularnda, 5233 sayl [Tazminat Yasas] ve Ynetmeliin yrrle girmi olduu dikkate alnarak, AHM nnde izleyeceimiz tutumun belirlenmesi amacyla 12 Ocak 2005 tarihinde Bakanlmzda bir toplant yaplmtr [...] AHMnin Doan vd. bavurusunda verdii ihlal karar [...] uyarnca, 10.5.2005 tarihine kadar tazminat konusunda AHMye gr sunulacak [...] Doan vd. karar, kye dn bavurular grubu iinde pilot dava nitelii tad iin, AHMnin hkm altna alaca tazminat miktar ve unsurlar, AHM nnde bekleyen tm kye dn bavurular iin emsal tekil edecektir.155

A.1.e. Dileri Bakanlnn Lobi Faaliyetleri

Gerekten de, Tazminat Yasasna ilikin devletin ilgili kurumlar arasnda yaplan toplant ve yazmalar, yasann ncelikli hedefinin 1996 tarihli Akdvar kararyla yerinden edilmi kiilere alan AHM yolunu kesmek olduunu gsteriyor. Devlet aklnn bu yndeki abalarnn ilk emaresi, Dileri Bakanlnn, AHMin 29 Haziran 2004 tarihli Doan ve Dierleri kararnda Trkiyeye kar verdii mahkmiyet kararnn mmkn olan en dk tazminatla sonulanmasna ilikin ileri Bakanl nezdinde yapt lobi faaliyetleridir. AHM, Tuncelinin Hozat ilesine bal Boyda kynden yaplan bavuruya ilikin Doan ve Dierleri kararnda, bavuru sahibinin Ekim 1994te gvenlik grevlilerince boaltlan kyne geri dnmesinin yetkililerce engellendiine karar vermitir. Mahkeme, ilk kez, Francis Dengin 2002 tarihli raporu ile Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisinin Trkiyedeki yerinden edilmi kiilere ilikin 2002 tarihli tavsiye kararna atfla, Trkiyede yapsal bir lke iinde yerinden edilme sorunu olduunu tespit etmi, hkmeti bu konuda etkili tedbirler almaya armtr. AHM ayrca, hkmetin, bata Kye Dn ve Rehabilitasyon Projesi olmak zere, yerinden edilmi kiilerin durumunu iyiletirmeye ynelik att admlarn yetersiz ve etkisiz olduuna hkmetmitir. Mahkeme, hkmetin, bavurucunun yan sra btn dier yerinden edilmi kiilere tazminat verecek bir yasa tasarsn TBMMye sunmu olduuna dair savunmasn, uygulamas olumadan yasa hakknda deerlendirmede bulunamayaca gerekesiyle kabul etmemitir. te yandan AHM, Haziran 2004 tarihli

Tazminat Yasas yrrle girdikten ksa bir sre sonra gnderilen bu yaz, ileri Bakanl zerinden yasay uygulamakla ykml valiliklere erken bir uyar

154 Bu yaz, ileri Bakanlnn yan sra, Adalet ve Maliye Bakanlklar ile Genelkurmay Bakanl Adli Mavirliine de gnderilmitir. 155 Dileri Bakanl Avrupa Konseyi ve nsan Haklar Genel Mdr Yardmcl, AKGY-6 40 sayl, Doan vd. Karar ile kye dn bavurular konulu yaz, 7 Ocak 2005, para. 1 ve 2 (bundan sonra Dileri Bakanl yazs).

61

niteliindeydi. AHMin Doan ve Dierleri davasna ilikin 41. madde kararnda mmkn olan en dk tazminata hkm vermesini amalayan Dileri Bakanl, bu nedenle, derin bir ngryle, Tazminat Yasasnn ivedilikle ve AHM asndan tatminkr bir biimde uygulanmasna byk nem atfetmekteydi. Bakanln ileri Bakanlna gnderdii gizli yazda, bu saik aka dile getirilmekteydi:
Doan vd. bavurusu balamnda [...] AHMnin, Zarar Tespit Komisyonlar ile ilgili olarak erken bir olumsuz karar verme ihtimalini nlemek bakmndan [...] AHM tarafndan hkm altna alnacak tazminat miktar, dier kye dn bavurularna emsal oluturaca iin, belirlenecek meblalarn AHM tarafndan kabul edilebilir nitelikte olmas nem tamaktadr. Bu balamda, AHM tarafndan verilmi bulunan Gneydou bavurularna ilikin kararlarda yer alan tazminat miktarlarnn yol gsterici olaca aktr. [...] 5233 Sayl Yasa ile kurulan Zarar Tespit Komisyonlarnn etkin bir i hukuk yolu oluturduunun AHMye anlatlabilmesi ve AHMnin bu ynde karar verebilmesi iin sz konusu Komisyonlarn sonulandrd bavurular ve nihai olarak belirledii tazminat miktarlar hakknda ivedilikle yeterli sayda tatmin edici rnekler sunmak gerekmektedir.156

Yasann kendisi iinde bir hedefi var ve biz bu yaptmz toplantlarda veya geirdiimiz teftilerde hep bu dosyalarn bir an nce bitirilmesi bizden isteniyor. Bu anlamda bizim bu kadar gayret sarf etmemizin bir sebebi de bu. ller daresi Genel Mdrlndeki byklerimizin, sayn mstearmzn ya da bizi tefti eden mlkiye mfettilerimizin bu konuda, bu hedeflerimizi gerekletirme noktasnda bizleri zorlamas, bizlere telkinde bulunmas, gayretimizin bir sebebi de o aslnda.

Dileri Bakanl, ykml zarar tespit komisyonlarnn, bavurusu olumlu sonulanan yerinden edilmi kiilere tazminatlar sadece bir an nce vermelerini deil, ayn zamanda yksek tutmalarn da salamay amalamaktayd. yle ki, Bakanlk, yasada ngrlmedii halde, komisyonlara manevi zararlar da tazmin etmeye gayret etmelerini salk vermekteydi. Zira, AHM gemiteki kararlarnda yerinden edilmi kiilere maddi tazminatn yan sra manevi tazminat da vermiti:
Ayrca, Komisyonlarn belirleyecei tazminat miktarlaryla tatmin olmayanlarn, AHMye bavurarak daha yksek meblalar elde etmeleri olasl ve bu olaslkta AHMnin, szkonusu Komisyonlarn etkin olmadklarn varsayaca gznnde bulundurularak, belirlenecek miktarlar iin, asgari llere sadk kalmak yerine, AHMnin nnde bekleyen bavurularn Zarar Tespit Komisyonlarna ynlendirilmesindeki kamu yarar gzetilerek, taleplere olabildiince esnek yaklalmasnda yarar grlmektedir. Bu noktada, bavuranlarn, AHM tarafndan sonulandrlmas halinde bavuranlar lehinde manevi tazminata da hkmedebilecei hatrda tutulmal ve sulhnamenin, manevi zarar unsurunu da kapsamasna gayret edilmelidir. Bu balamda, AHMnin Gneydou kararlarnda hkmetmi olduu tazminatlarn nemli kriterler oluturduu dnlmektedir.157

5233 Sayl Yasa ile kurulan Zarar Tespit Komisyonlarnn etkin bir i hukuk yolu oluturduunun AHMye anlatlabilmesi ve AHMnin bu ynde karar verebilmesi iin sz konusu Komisyonlarn sonulandrd bavurular ve nihai olarak belirledii tazminat miktarlar hakknda ivedilikle yeterli sayda tatmin edici rnekler sunmak gerekmektedir.
Nitekim, Vanda grtmz bir zarar tespit komisyonu yesi, bavurularn bir an nce sonulandrlmas iin yukardan kendilerine telkin yapldn olumlayarak da olsa belirtti:

Bu yaz, Trkiyenin 1987de kendi vatandana bir hak arama yolu olarak tanm olduu AHMde dava ama seeneini ortadan kaldrmak adna btn kurumlarn harekete geirmekte ne denli cevval davranabildiini

62

156 Dileri Bakanl yazs, para. 3 ve 4 (vurgu yazarlara aittir).

157 A.g.k., para. 4 (vurgular yazarlara aittir).

gstermektedir. Ayn zamanda, bakanln zarar tespit komisyonlarndan yasada ngrlmedii halde manevi tazminat da vermelerini talep etmesi, devletin yksek karlarnn gerektirdii hallerde, kendi yasalarn dahi gz ard edebildiini sergilemektedir. Ayn yazda, yerinden edilmi kiilerin AHMe gitmelerinin nnn alnabilmesi iin komisyonlara zararlarn belgelenmesi hususunda esnek olmalar arsnda da bulunulmaktadr:
Bundan baka, Komisyonlarn, Gneydou Blgesinin zelliklerini dikkate alarak, bavurularn belgelere dayandrlmas koulunu kat bir biimde uygulamaktan kanmasnda yarar grlmektedir. Aksi uygulamann, bavurucularn AHMye ynelmelerini tahrik edecei tahmin edilmektedir.158

Burada ama, zarar tespit komisyonlarnn devleti AHM nezdinde zora sokacak olumsuz kararlar vermelerini engellemekti.
yaplan bavurulara konu olan ky boaltmalarnn en fazla yaand blge illerinin banda gelen ve bu nedenle AHMin Tazminat Yasas hakknda verecei karar asndan kritik nem tayan bu ildeki vali yardmcsnn aktardna gre, Dileri Bakanl yetkilileri komisyonlardan AHMde beklemekte olan kylerin dosyalarna ncelik verilmesini rica etmitir. Bunun zerine, bata Tunceli ve Diyarbakr olmak zere,160 ky boaltmalara ilikin en fazla bavurunun yapld illerin valilikleri bu dosyalara ncelik vermi, olumlu sonulanan dosyalarda bavuru sahipleriyle imzalanan sulhnameleri AHMe rnek olarak sunulmak zere dorudan Starsbourgdaki temsilcilie gndermilerdir. ileri ve Dileri Bakanlklarnn bu ve benzer koordinasyon ve ibirlii abalar sonu vermitir. AHM, yer Trkiyeye Kar isimli davada verdii 12 Ocak 2006 tarihli kabul edilemezlik kararnda,161 Tazminat Yasas ile oluturulan yeni bavuru yolunun ulalabilir ve makul bir baar ans sunduu gerekesiyle sadece yerin bavurusunu deil, nnde beklemekte olan 1.500 benzer bavuruyu reddetmitir.162 Mahkeme, nnde beklemekte olan binlerce dosya arasndan setii yer Trkiyeye Kar

Tazminat Yasasnn karlmasnn arkasnda yatan gerek saiklerin AHMde beklemekte olan davalarla ne derece ilikili olduunu gsteren bir dier rnek, Dileri Bakanlnn yasann yrrle girmesinin hemen ardndan, resmi kanallarn dna karak blgedeki kritik nem tayan baz illerdeki komisyonlarda grevli mlki amirlerle dorudan temas kurmas olmutur. Burada ama, zarar tespit komisyonlarnn devleti AHM nezdinde zora sokacak olumsuz kararlar vermelerini engellemekti. Tazminat Yasasnn uygulamasna dair Mays 2006da yaplan bir baka saha aratrmas srasnda grlen bir vali yardmcsnn aktardklar, bu adan olduka aydnlatc olmutur. Dileri Bakanlnn Strasbourgda bulunan AHM nezdindeki temsilciliinde grevli diplomatlar, zarar tespit komisyonlaryla ileri Bakanl zerinden iliki kurulmas zaman alaca iin, sreci hzlandrmak ve risk almamak adna, 2005 ylnda blgedeki mlki amirlerle dorudan temasa gemilerdir.159 AHMe
158 A.g.k. 159 Dilek Kurbann Brookings-Bern Yerinden Olma Projesi iin yapt saha aratrmas srasnda blgede grevli bir vali yardmcsyla yapt grme, 10 Mays 2006. Kurbann bu saha almasna dayanarak kaleme ald aratrma raporunun bulgular, dier lkelerde yaplan benzer aratrmalarn bulgularyla birlikte derlenerek BrookingsBern Yerinden Olma Projesi tarafndan yaymlanmtr. Bu yayn iin bkz. Roberta Cohen, Listening to the Voices of the Displaced: Lessons Learned (Washington, DC: BrookingsBern Project on Internal Displacement, 2008).

160 Hkmetin deerlendirme srecinde, AHMe rnek olarak sunmak zere, Tunceli ve Diyarbakr illerinden yaplan bavurulara ncelik verdii, o dnemde basnda da yer almt. Sedat Gne, Terr tazminatnda ncelik Tunceli ve Diyarbakrda, Zaman, 6 Ekim 2005. 161 AHM, yer Trkiyeye Kar, No. 18888/02, 12 Ocak 2006. 162 1.500 bavurunun reddedildii bilgisi, AHMin yer kararndan alt ay sonra verdii Doan ve Dierleri davasnn 41. madde kararna dayanmaktadr. AHM, Doan ve Dierleri Trkiyeye Kar, No. 8803-8811/02, 8813/02, 8815-8819/02, 41. Madde karar, 13 Temmuz 2006, para. 6. Bu rakam, Trkiyede milletvekilleri, hkmet yetkilileri ve avukatlarca da ska telaffuz edilmitir. te yandan, AHMin bu raporun sonu blmnde deindiimiz 8 Temmuz 2011 tarihli yeni kabul edilemezlik kararlarnn basn zetinde bu say, 800 olarak telaffuz edilmektedir.

63

Mahkeme, nnde beklemekte olan binlerce dosya arasndan setii yer Trkiyeye Kar davasnda verdii pilot kararda, Trkiyenin yasann etkili i hukuk yolu oluturduunu kantlamak zere sunduu yzlerce rnek karar etkili olmutur.
davasnda verdii pilot kararda, Trkiyenin yasann etkili i hukuk yolu oluturduunu kantlamak zere sunduu yzlerce rnek karar etkili olmutur. zellikle, Tunceli ve Diyarbakr illerindeki komisyonlarn, kylere ulalamamaktan kaynaklanan maddi zararlara ilikin 440 dosyada verdii tazminat kararlar163 Mahkemeyi olumlu etkilemitir. Trkiyenin sunduu dier rnek kararlar arasnda; Hakkari, rnak, Diyarbakr ve Batmandaki zarar tespit komisyonlarnn mallara gelen zararlarn tazmini ile Tuncelideki komisyonunun can kayb ve yaralanmalarn tazminine ilikin kararlar da yer almaktadr.164 Trkiye hkmeti, ayrca, nce komisyonlarca, ardndan idare mahkemelerince reddedilen bavurulara ilikin bavuru sahibi lehine sonulanan Dantay kararlarn da rnek yarg karar olarak AHMe sunmutur.165 Bylece, AHMin 1996 tarihli Akdvar kararyla yerinden edilmi Krtlere am olduu kap, bundan tam on sene sonra byk lde kapanm, Krtler bir kez daha adaleti ncelikle i hukukta aramak zorunda kalmlardr. Blgedeki zarar tespit komisyonlarnn 2005-2006 dneminde bavurular hzla sonulandrmaya ynelik abalaryla AHMin yer davasnda verdii kararn ne derece ilintili olduu, sz edilen vali yardmcsnn u szlerinden anlalmaktadr: AHMdeki yer karar bizim sulhnamelerle beslendi.

AHM-Tazminat Yasas ilikisine dair daha ak bir ifaat, 2006 ylnda Tazminat Yasasna bavuru sresinin uzatlmasna ve dosyalarn sonulandrlmas srecinin uzatlmasna dair 166 bir AK Parti milletvekilince Meclise sunulan kanun teklifine ilikin ileri Komisyonu tarafndan hazrlanan raporda yer almaktadr:
5233 sayl Kanun, AHM (Avrupa nsan Haklar Mahkemesi) ile istiare yaplarak kartlmtr. Kanun ktktan sonra yeni bir bavuru yolu retildii iin AHMnin yknde ciddi dler olmutur ve bu durum AHM tarafndan memnuniyetle karlanmtr. AHM bu Kanun ktktan sonra yaplan bavurular i bavuru yollar tketilmedii gerekesiyle reddetmitir. Bu nedenle, bu Kanun, lkemiz asndan bir tr diplomatik baardr.167

Keza, dnemin ileri Bakan Beir Atalay, bir milletvekilinin soru nergesine verdii yantta, yer kararn Trkiye iin uluslararas arenada ciddi bir diplomatik ve hukuksal kazanm olarak nitelemi, Tazminat Yasasnn BM tarafndan benzer sorunlar yaayan dier lkelere rnek gsterildiini belirtmitir.168 Trkiyenin kazand diplomatik baar, AHMnin ky boaltmalarna ilikin oluturduu itihad dahi etkilemitir. AHM, temel kararn 29 Haziran 2004te verdii Doan ve Dierleri davasnn erteledii tazminat kararn 13 Temmuz 2006da, yani yer kararndan alt ay sonra vermitir.169 Mahkeme bu kararnda, bavuru sahiplerinin manevi tazminat taleplerini reddetmitir.

166 Yasada yaplan bu ve benzeri deiiklikleri, raporun ikinci blmnde Tazminat Yasas Ne Zaman, Neden, Nasl Deitirildi bal altnda ayrntl olarak ele alnmaktadr. 167 Diyarbakr Milletvekili Osman Aslann Terr ve Terrle Mcadeleden Doan Zararlarn Karlanmas Hakknda Kanunda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun Teklifine likin ileri Komisyonu Raporu, Esas No. 2/843, Karar No. 48, 12 Ekim 2006 (bundan sonra ileri Komisyonu raporu). 168 ileri Bakan Beir Atalayn bamsz Tunceli milletvekili Kamer Genin verdii soru nergesine yant, Tutanak Dergisi, Dnem: 23, Cilt: 5, Yasama Yl: 2, 22. Birleim, 20 Kasm 2007. 169 AHM, Doan ve Dierleri, 41. Madde karar.

163 AHM, yer, para. 29-32. 164 A.g.k., para. 33-40. 165 A.g.k., para. 41-42. Dantay, sz konusu rnek kararlarda, zarar tespit komisyonlarnn, kylerinin gvenlik glerince boaltldn iddia eden bavuru sahiplerinin terr olaylar nedeniyle kylerinden ayrld gerekesiyle verdikleri ret kararlarn iptal etmitir.

64

Bu, AHMin Trkiyedeki ky boaltmalarna ilikin itihadnda bir ilktir; zira Mahkeme, Trkiyenin Avrupa nsan Haklar Szlemesini (AHS) ihlal ettiine hkm getirdii nceki kararlarnn tmnde bavuru sahiplerinin manevi zararlarnn da karlanmasna karar vermitir. stelik AHM, Tazminat Yasasn deerlendirdii yer kararnda, yasada manevi tazminat ngrlmemesine ramen, yasann 12. maddesinin bavuruculara yarg yolunu atn hatrlatarak bunun idari mahkemelerde manevi tazminat istenmesi olaslna bir yol atn belirtmitir.170 Mahkemenin 5233 sayl yasann metnine dayanarak yapt bu yorumun dayanaktan yoksun olduu, o dnemde Trkiyede birok hukuku tarafndan dile getirilmiti. Gerekten de, yargya intikal eden dosyalarda idare mahkemelerinin yasa metninin dna karak madurlara manevi tazminat vermelerini beklemek, yargnn yasama organnn kendisine tanmad bir yetki yaratmas anlamna gelecekti. Nitekim, Trkiye mahkemelerinin Tazminat Yasasna ilikin kararlarnn ele alnd blmlerde grlecei zere, madurlarn manevi tazminat talebiyle idare mahkemelerinde atklar davalar Anayasa Mahkemesinden geri dnmtr. Anayasa Mahkemesi, kuvvetler ayrl ilkesini gereke gstererek, yasama organnn uygun grmedii bir hakk verme yetkisi bulunmadn belirtmitir.171

Tasarnn bu hali, ay sonra Mecliste grlen metinle karlatrldnda, tasarnn Genel Kurula gelmeden nce ileri ile Plan ve Bte Komisyonlarnda deiikliklere urad grlmektedir. ki deiiklik zellikle dikkate deerdir. Birincisi, Babakanlka hazrlanan tasar, sadece geriye dnk olarak ve yalnzca OHAL sresince 19 Temmuz 1987 ile 30 Kasm 2002 tarihleri arasndaki dnemde meydana gelen maddi zararlar karlamay amalyordu.173 Mecliste grlen tasarda ise, yasann geriye dnk olarak kapsayaca dnem uzatlm, 19 Temmuz 1987 ile yasann yrrle girdii tarih (daha sonra belli olaca zere Ekim 2004) arasnda meydana gelen zararlarn karlanmas ngrlmtr.174 Ayrca, yasann yrrle girecei tarihten sonra meydana gelecek zararlarn da karlanmas amalanmtr.175 kincisi, ilk tasarda yasann lke genelinde deil, Bakanlar Kurulunca belirlenecek illerde uygulanmas ngrlrken,176 tasarnn son halinde yasann kapsam lke geneline geniletilmitir.177 Bu iki deiikliin yaplmasn salayan milletvekillerinden olan Mesut Deer, CHPnin yasann kapsamnn atmalarn balad 1980li yllarn ban da ierecek ekilde geriye doru geniletilmesini talep ettiini, ancak sonuta balang tarihi olarak 1987 tarihinde uzlaldn belirtti:
Bir de 1990l yllar almlard. [...] Biz hani gemiten bu yana olan dnemi alsn dedik. Ben 1980den sonrasn nerdim. Sonra 1987de mutabk kalnd. Bu terrle tazminata dair yine o gn benim bir talebim oldu. Sadece Dou, Gneydou olmasn; Trkiyeyi kapsasn, bir. ki, yasann sre bittikten sonraki safahatlar snrlanmasn. nmzdeki gelecek

A.2. Tazminat Yasas Nasl karld?

Terr ve Terrle Mcadeleden Doan Zararlarn Karlanmas Hakknda Kanun Tasars, 23 Mart 2004te Bakanlar Kurulunca kararlatrld, 19 Nisan 2004te de Babakanlk Kanunlar ve Kararlar Genel Mdrlnce Meclis Bakanlna gnderildi.172
170 AHM, yer, para.81. 171 Anayasa Mahkemesinin gerekeli kararnn bir deerlendirmesi, nc ksmda Manevi Tazminata likin Davalar-Anayasa Mahkemesi Karar bal altnda yer almaktadr. 172 Babakanlk Kanunlar ve Kararlar Genel Mdrl, Terrle Mcadeleden Doan Zararlarn Karlanmas Hakknda Kanun Tasars, Say: B.02.0.KKG.0.10/101-817/1797, 19 Nisan 2004 (bundan sonra Tazminat Yasas Kanun Tasars).

173 Tazminat Yasas Kanun Tasars, Madde 1. 174 TBMM, 2004, 117. Birleiminde grlen yasa tasars, Geici Madde 1. 175 TBMM, 2004, 117. Birleiminde grlen yasa tasars, Madde 1. 176 Tazminat Yasas Kanun Tasars, Madde 4. 177 TBMM, 2004, 117. Birleiminde grlen yasa tasars, Madde 4. 65

yllarda terrden doan zararlarn karlanmas olsun. , 81 ili kapsasn bu yasa. Sadece Dou ve Gneydouda gemie ynelik dorudur ama Tekirda, Edirne, Trabzonda da terrden zarar gren vatandan suu ne? Onlara devletin bakmamas yanltr. O zaman bu talebimiz de kabul edildi.178

Yok, bu, gece 2de, 3te kt zaman, herkesin yatt zaman ben o konumay yapmm. Gece 2de. Sen yatyordun. Belki birok milletvekili de yoktu. ou milletvekilleri, orada olmayan AKPli arkadalar, sonra duymular baka arkadalardan [...]180

te yandan, bir dier CHP milletvekili Algan Hacalolu, Meclisteki konumasnda, yasann ucunun ak olmas deiikliinin yol aabilecei tehlikelere dikkat ekmiti:
[...] Plan ve Bte Komisyonunda klah tersine evrildi ve ne gariptir ki, nmzdeki yasa tasars diyor ki deerli arkadalarm, bu yasann u kabul var, ben bunu iime sindiremiyorum Trkiyede bundan sonra da terr ile atma olur, terrle mcadele eden gvenlik glerimiz, yurttalarn insan haklarn ihlal eder, haklar ihlal edilen yurttalar, ola ki mahkemeye, Avrupa nsan Haklar Mahkemesine giderler, onun nn kesmek iin, ben sulh yolunu aarm [...] 179

Hacalolu ile Deerin bu konu hakkndaki farkl tutumlar, CHP grubu ierisinde baz konularda gr ayrlklar olmu olabileceine iaret etmektedir. te yandan, Genel Kurul grmelerinde AK Parti ile dier siyasi partilerin milletvekillerinin byk lde sessiz kalm olmasnn, yasann etraflca tartlmasn ve siyasi partiler arasndaki ve iindeki tutum ve gr farkllklarnn ortaya kmasn engelledii de dnlebilir. Komisyonlarda gerekleen siyasi pazarlklar sonucu yaplan bu deiikliklerin ardndan tasar Genel Kurula geldiinde tarih 16 Temmuz 2004, saat 01.00dir. CHP milletvekili Algan Hacalolu, tasar hakknda Meclise hitaben yapt konumaya hepinizi, Cumartesi gnnn saat 01.00inde saygyla selamlyorum szleriyle balar. Mesut Deer, tasarnn Mecliste etraflca tartlp tartlmad sorusuna ilikin u yant vermitir:

Gerekten de, 01.00de balayan grmeler, 03.37de tasarnn kabul edilmesi ve Tazminat Yasasnn Meclisten gemesiyle sona ermitir.181 Bylelikle, kendisine devlet-vatanda kaynamasn salamak, gemite yaplan hakszlklar telafi etmek gibi misyonlar bien bir yasa, kamuoyunda hi mzakere edilmeksizin, anlalan blgedeki Krtler dnda toplumun byk ksmnn uyuduu saatlerde, Meclisten alelacele geirilmitir. Grmeler srasnda, CHP milletvekili Sinan Yerlikaya, sabahn erken saatleri olmasna ramen en azndan Krtlerin Meclisteki grmeleri naklen takip ettiini belirterek, milletvekillerine grtkleri yasa tasarsnn ve iinde bulunduklar ann tarihi anlamn hatrlatm, Meclisi konuya gereken ilgi ve nemi gstermeye davet etmitir:
Baknz, imdi saat 03.00; siz zannediyorsunuz ki, bu grmelerimiz televizyonlarda izlenmiyor; btn Olaanst Hal blgesinde, imdi, sanki sabahm gibi, bu grmeler izleniyor; bunu, bize gelen telefonlar gsteriyor. O nedenle, burada yaptnz bu hareketin, bu iin ok nemli olduunu u saatte bile syleyerek, sizi kutlamak istiyorum.182

CHP milletvekilleri, gruplar adna art arda sz alarak, Mecliste grlmekte olan yasa tasarsnda neyin sz konusu olduuna dair duygu ykl konumalar yapm, milletvekillerini tarih nndeki sorumluluklarn stlenmeye davet etmilerdir:
Deerli arkadalarm, bu [PKKnn 15 Austos 1984 tarihli Eruh basknndan itibaren gelien] sre iinde, [...] Benim abartl gvenlik konsepti olarak tanmladm anlayn, gerek terr rgt unsurlar,

180 Mesut Deerle grme, Ankara, 25 Mart 2010. 178 Mesut Deerle grme, Ankara, 25 Mart 2010. 66 179 Algan Hacalolu, stanbul Milletvekili, CHP Grubu adna, TBMM, 2004, 117. Birleimi. 181 TBMM, 2004, 117. Birleimi. 182 Vahdet Sinan Yerlikaya, Tunceli Milletvekili, CHP Grubu adna, TBMM, 2004, 117. Birleimi.

gerek korucu unsurlar, gerekse silahl kuvvetlerimizin, gvenlik glerimizin terrle mcadelede geni bo alanlar yaratabilmek veyahut da o yerleim yerlerinde etkinlii salayabilmek amacyla, kyler zorunlu olarak, mezralar zorunlu olarak boalttrld. Bu, devletin en yetkili kademelerinde konuuldu. Bizler de, o en yetkili kademelerde belirli bilgi sahipleri olduk.183

CHP milletvekillerinin OHAL dneminde yaananlara dair insan odakl, hak ve adalet eksenli ve gerekle yzlemeye davet eden saptamalarna karlk, ahs adna sz alan AK Parti milletvekili mmet Kandoan terrle mcadelenin nemine vurgu yapan, meydana gelen hak ihlallerinde devletin sorumluluuna dair gerein zerini rten bir sylem benimsemitir.
CHP milletvekillerinin OHAL dneminde yaananlara dair insan odakl, hak ve adalet eksenli ve gerekle yzlemeye davet eden saptamalarna karlk, ahs adna sz alan AK Parti milletvekili mmet Kandoan terrle mcadelenin nemine vurgu yapan, meydana gelen hak ihlallerinde devletin sorumluluuna dair gerein zerini rten bir sylem benimsemitir. Kandoan, OHAL dneminde blgede kaymakamlk ve vali yardmcl grevlerinde bulunduunu belirterek balad konumasnda yle demitir:
Sayn Hacalolu, siz, o terr dnemlerinde stanbulda Boaz karsndaydnz belki de [...] ama, bizler, kelle koltukta, terr rgtyle canla bala mcadele ediyorduk. [...] Ama, bunu nasl saladk; yediden yetmie btn vatandalarmzla birlik ve beraberlik ierisinde olarak, onlara sahip karak, devletin scak ve efkatli ellerini onlarn omuzlarnda, ensesinde hissettirerek bunu saladk.184

Kandoann konumasn ahs adna yapm olmas nedeniyle szlerinin AK Partinin soruna bakn yanstmad ileri srlebilir. te yandan, gerek hkmet gerekse AK Parti grubundan farkl bir ses kmad iin, Kandoann bu szlerinin partisinin tutumunu yanstt da savunulabilir. Ya da, AK Partinin AB ve AHM nedeniyle kerhen karmak zorunda kald yasay en azndan kamuoyu nnde sahiplenmeyerek ve Krt Sorununun PKK ve gvenlik boyutunu ne kararak milliyeti evrelerden ve Silahl Kuvvetlerden gelecek olas muhalefet ve basklar nceden bertaraf etmeyi amalam olduu da dnlebilir. Sonu olarak, Tazminat Yasas, Meclis grmeleri srasnda, Krt Sorununun zmnde yeni bir dnem aan tarihi bir admdan ziyade, rutin bir teknik dzenleme olarak ele alnmtr. Bu ynyle, ABnin siyasi kriterlerini yerine getirmek amacyla, brokratlarca hazrlanan tasarlarn hi veya yeterince mzakere edilmeksizin birbiri ardna kabul edildii reformlarn karakteristik zelliklerini barndran bu yasama srecinde, bir grup CHP milletvekilinin abalarna ramen, Meclis yasaya hak ettii ilgi ve zeni gstermemi, yasama erkinin gerektirdii sorumluluu stlenmemitir. Belki de byk lde bunun sonucu olarak, basn ve kamuoyunun da ilgisiz kalmasyla, bir baka lkede byk tartmalara yol aabilecek ve tarihi bir dnm noktas olarak addedilebilecek yasa, Trkiyede sessiz sedasz kabul edilmitir. Bu blm sonlandrmadan nce, yasada birtakm iyiletirmeler yapmak adna, CHP ve AK Parti milletvekillerince 16 Temmuz 2004 tarihli oturumda Meclise sunulan nergelere gz atmakta fayda var.

183 Algan Hacalolu, stanbul Milletvekili, CHP Grubu adna, TBMM, 2004, 117. Birleimi. 184 mmet Kandoan, Denizli Milletvekili, ahs adna, TBMM, 2004, 117. Birleimi.

67

Belki de byk lde bunun sonucu olarak, basn ve kamuoyunun da ilgisiz kalmasyla, bir baka lkede byk tartmalara yol aabilecek ve tarihi bir dnm noktas olarak addedilebilecek yasa, Trkiyede sessiz sedasz kabul edilmitir.

CHP milletvekillerinin, gruplar adna, yasann drt ayr maddesine ilikin verdii sekiz deiiklik nergesi biri dnda reddedilmitir. Hkmet yeleri ile AK Parti grubu da dhil olmak zere olumsuz oy kullanan milletvekilleri bu nergeleri reddederken herhangi bir gereke ileri srmemilerdir. te yandan, bir grup AK Parti milletvekili de bir nerge sunmu, bu nerge Meclise kabul edilmitir. CHPnin deitirilmesini teklif ettii maddeler ile bu ynde verdii nergelerin ierii, ilerideki yllarda yasann uygulamasnda ortaya kacak sorunlar konusunda bu milletvekillerinin ve o dnemde tasarya ilikin benzer eletirilen getiren Diyarbakr Barosu bata olmak zere blge barolarnn srecin bandaki ngrlerinin ne derece isabetli olduunu ortaya koymaktadr. Milletvekilleri Algan Hacalolu, Atilla Kart, Sinan Yerlikaya, Enver ktem, Mesut Deer ve Ali Rza Gliek, CHP grubu adna, yasann 1. ve 2. maddeler ile geici 1. maddenin deitirilmesine ynelik be farkl nerge vermilerdir. Bu nergeler, kanunun, 1) terr eylemleri veya terrle mcadele kapsamnda yrtlen faaliyetlerin yan sra, bu koullarda oluan atma veya gvensizlik ortamndan dolay kaynaklanan zararlar; ve 2) btn bu nedenlerden dolay oluan maddi zararlarn yan sra manevi zararlar da kapsamasn ngryordu.185 nergelerle amalanan, sadece gvenlik grevlilerinin ve PKKnn g etmeye zorlad deil, atmalardan dolay kylerini terk etmek zorunda kalan yerinden edilmi kiilerin de yasann kapsamna alnmas ve g madurlarnn sadece maddi zararlarnn deil, ayn zamanda yaadklar travmalarn yol at manevi zararlarnn da karlanmasyd. Mesut Deer bu ikinci amacn gerekesini u szlerle aklamtr:
[...] madurlarn manev kayplar[nn], madd kayplarndan daha fazla olduu bilinen bir gerektir. Sorunun, kapsaml ve sosyal bara hizmet edecek tarzda zm, madurlarn madd ve manev zararlar arasnda ayrm yapmakszn, tamamnn tanzim edilmesiyle mmkn olacaktr. Kald ki, her
68

frsatta, Avrupa nsan Haklar Mahkemesine yaplacak bavurularn nlenmesi amacna da sahip olduu belirtilen bu yasa tasarsnn, ad geen uluslararas yarg mekanizmas[na] alternatif olmas da ancak bu ekilde mmkn olabilir.186

Burada Deer, AHMin o tarihe dek ky boaltmalarna ilikin verdii kararlarnda bavuru sahiplerine maddi tazminatn yan sra manevi tazminat da verdiini hatrlatmaktadr. Gerek o tarihte blge barolar ve insan haklar kurulularnn gerekse o tarihten bu yana, yerinden edilmi kiiler ve avukatlarnn yan sra yasann uygulamasnda grev alan kamu grevlilerinin dahi yasaya ilikin en ok eletirdii husus olan manevi tazminatn ngrlmemesi, CHP grubunun uyarlarna ramen, bir sorun olarak grlmemitir: Biz manevi tazminatn da denmesi gerektiini ortaya koyduk. Ama manevi tazminat denmedi. Halen denmiyor. Byle bir talep yok.187 CHP grubunun Meclise kabul edilen tek nergesi, zarar tespit komisyonlarnn oluumunu dzenleyen 4. maddeye ilikin verdii iki nergeden birisi olmutur. CHPnin, sadece devlet memurlarndan teekkl olmas ngrlen188 komisyonlara sivil toplumu temsilen baroya ye bir avukatn da eklenmesi nerisi kabul grrken, ticaret ve sanayi odas, mhendis ve mimarlar odas, ziraat odas ile esnaf ve sanaatkrlar odasnn birer temsilcisinin de eklenmesi nergesi reddedilmitir. Bu madde zerindeki mzakereleri Mesut Deer yle aktaryor:
[Tasar] Genel Kurula gelince Genel Kurulda gece ge saatlerde bu kanunu tartp konuacamz srada baz hususlarn kanuna eklenmesi yolunda mcadele ettim [...] Mesela komisyonlar kurulmas, zararn

186 Mesut Deer, Diyarbakr Milletvekili, CHP Grubu adna, TBMM, 2004, 117. Birleimi. 187 Mesut Deerle grme, Ankara, 25 Mart 2010. 188 Tasarnn ilk halinde, komisyonlarn vali yardmcsnn bakanlnda; Maliye, Bayndrlk ve skn, Tarm ve Kyileri, Salk ile Sanayi ve Ticaret bakanlklar temsilcilerinden olumas ngrlyordu. Tazminat Yasas Kanun Tasars, Madde 4.

185 TBMM, 2004, 117. Birleimi.

tespiti ile ilgili komisyonlar kurulmas ynndeki talebi vard, talep de neydi sadece valiliin personeliydi. Biz olmaz dedik yani sadece vatandan karsnda devlet olduu zaman devletten korkacak, ekinecek, rkecek. Orada sivil toplum kurulularndan insanlar da olsun. rnein baro bu iten anlad iin blgedeki her barodan bir avukatn olmas lazm. Bir inaat, bir ziraat mhendisinin olmas lazm. Bu pazarlk konuma ekliyle o gece oldu. AKPyle diyalog ierisinde... Onlar da kabul etti. nergelerle sadece bir avukatn eklenmesi oldu.189

Atilla Kart, verdikleri nergelerin gerekesini aklamak zere sz aldnda, yine o tarihte blge barolar tarafndan oka eletirilen ve daha sonra uygulamada ortaya kan sorunlarn nemli bir nedeni olan komisyonlarn tarafszl ve bamszl meselesine iaret etmitir:
[...] vesayet ilikileri ierisinde kurulan byle bir komisyonun, objektif ve tarafsz bir ekilde grev yapmas mmkn deildir; byle bir kurula, hakem sfatyla bakmak da mmkn deildir. Burada, bu artlar ierisinde oluan bir komisyon, ok byk lde, idarenin tek tarafl ynlendirmesiyle, hiyerarik ilikiler ierisinde domu olan ynlendirmeyle karar verecektir.190

bavurusu alnarak gemie ynelik olarak bir aratrma iine girmek olacaktr. Bu aratrmada, madurlarn ve sularn faillerinin de belirlenmesi gerekmektedir. Gerekte byle bir ihlal yaanm mdr, maduriyet durumu var mdr, maduriyetin ls nedir? Tm bunlar tazminatla birlikte deerlendirilmesi gereken olgulardr. Dolaysyla, kurulacak zarar tespit komisyonlar, hkmet grevlileri ve bamsz sivil toplum kurulularnn katlmyla, bir lde, gerekleri aratrma ve zararlar tespit etme komisyonu olmaldr. Bu komisyonun amac, yaanan trajedileri anlamak, gemite yaananlar ortaya koymak ve gelecekte toplumsal barn tesis edilmesi [iin] gr ve nerileri ortaya koymaktr.191

Ksaca, CHP milletvekillerinin verdikleri nergeler, tasary yerinden edilmi kiiler lehine iyiletirmeyi, yasay sadece maddi zararlarn tazmin edildii bir dzenleme olmaktan kararak OHAL dnemiyle yzleilmesine ve toplumsal bara vesile olacak bir hukuki araca dntrmeyi, ayn dnemde blgede yaananlara ilikin gerein ortaya karlarak ilenen sularn faillerinin belirlenmesini salamay amalamlardr. AK Parti milletvekillerinden gelen tek nerge ise, OHAL dneminde grevleri bandayken terr veya terrle mcadele nedeniyle zarar gren ve devletten tazminat alm olan kamu grevlileri ile miraslarnnn yasa altnda daha fazla tazminat almaya hak sahibi olmalar durumunda kendilerine aradaki farkn yasal faiziyle denmesini ngrmekteydi. AK Parti milletvekilleri Salih Kapusuz, Erdal zegen, Abdullah alkan, brahim Kdere, Mustafa Ba ve Mehmet Kurt tarafndan verilen bu nerge, 16 Temmuz 2004 tarihli Meclis oturumunda Tazminat Yasasna ilikin kabul edilen ikinci ve son nerge oldu. Genel Kurulda yaplan bu mzakerelerin ve snrl deiikliklerin ardndan yasa, 17 Temmuz 2004te kabul edildi, 27 Temmuz 2004te Resmi Gazetede
191 Naci Aslan, Ar Milletvekili, CHP Grubu adna, TBMM, 2004, 117. Birleimi. 69

Naci Aslan ise, ilerinde sivil toplum temsilcilerinin bulunmasnn, zarar tespit komisyonlarna bir eit hakikat komisyonu nitelii de kazandracan savunmutur. Aslann yasaya gcn ve amacn olduka aan bir misyon ve anlam ykleyen szleri, onarc adaletin temel unsurlarndan olan hakikatn tespit edilmesi ile ilenen sularn faillerinin cezalandrlmasalar da en azndan belirlenmesinin sadece bir milletvekilince de olsa, o dnemde Meclis ats altnda dillendirilmi olmas asndan olduka nemlidir:
Yasa kapsamnda kurulacak zarar tespit komisyonlarnn ilevi, madur olan yurttan
189 Mesut Deerle grme, Ankara, 25 Mart 2010. 190 Atilla Kart, Konya Milletvekili, CHP Grubu adna, TBMM, 2004, 117. Birleimi.

yaymlanarak yrrle girdi.192 Yasann uygulamasn balatan ynetmelik, 20 Ekim 2004te yrrle girdi.193

Grubundan destek grmemitir. Bunun yerine, yasada snrl deiiklikler yaplmasyla yetinilmitir. En bata, hkmetin yasay duyurmak amacyla kapsaml bir bilgilendirme kampanyas yapmam olmas nedeniyle, ok sayda yerinden edilmi kiinin yasada ngrlen sre ierisinde bavuruda bulunamam olmas, srenin uzaltlmas ihtiyacn dourmutur. 27 Temmuz 2005 olan bavuru son tarihi, nce 3 Ocak 2007,195 bu srenin de yetersiz olduunun ortaya kmas zerine, 18 Aralk 2007,196 ve nihayet 30 Mays 2008197 tarihine dek uzatlmtr. Sresi uzatlan bir dier ilem, komisyonlarn bavurular deerlendirme sreci olmutur. Yasa kabul edildii tarihte, her bir bavurunun yapld tarihten itibaren en ge iki yl ierisinde karara balanmas ngrlmt.198 Bavurularn zamannda sonulandrlamamas ve srecin ngrlenden uzun sreceinin anlalmas zerine, Aralk 2006da yasada bir deiiklik yaplarak komisyonlara bir yl ek sre tannmtr.199 stelik [b]u srenin de bitmesi ve bavurularn sonulandrlamam olmas halinde, Bakanlar Kurulu[na] bu sreyi her defasnda bir yl amamak zere uzatma yetkisi de tannmtr.200 Bylelikle, hkmet, yasaya bavuru sreleri Mays 2008den sonra bir daha uzatlmayan yerinden edilmi kiilere kyasla, komisyonlara daha toleransl davranmtr. Bavuru ve deerlendirme srelerinin uzatlmasnda sergiledii bu farkl tutumuyla devlet, g etmek zorunda kaldktan sonra yurt dna karak Mahmur Mlteci Kampna, Avrupaya veya baka yerlere yerleen Krtlerin ve Sryanilerin de iinde bulunduu ok sayda vatandana tanmad ek sreyi, uygulamadan sorumlu kamu grevlilerine, yani kendisine tanmaktan geri durmamtr. Yasada
195 5442 sayl Kanun, Geici Madde 1. 196 5562 Sayl Kanun, Geici Madde 3. 197 5666 Sayl Kanun, Geici Madde 4. 198 Tazminat Yasas, Geici Madde 1. 199 5562 Sayl Kanun, Geici Madde 3. 200 A.g.k.

A.3. Tazminat Yasas Ne Zaman, Neden, Nasl Deitirildi?

Tasar olarak gndeme geldii tarihten itibaren blge barolarnn, milletvekillerinin ve sivil toplum kurulularnn eletirilerine hedef olan Tazminat Yasasnn lke genelinde uygulanmaya balanmasyla, hazrlk aamasnda hkmete ngrlmeyen ve/veya nemsenmeyen birtakm sorunlar da ba gstermitir. Bu sorunlarn bazs, yasann kendisinden, bazs ise uygulayclarn tutum ve zihniyetlerinden kaynaklanmtr. Hkmet, uygulamay iyiletirmek adna, yasada Aralk 2005, Aralk 2006 ve Mays 2007de kez deiiklik yapmtr.194 Deiikliklerin gndeme geldii her oturumda, CHP milletvekilleri hkmeti, bu deiikliklerin fazlasyla snrl olduu, soruna kalc zm getirmeyecei, gerek yasada gerekse uygulamada ok daha kkl deiiklikler yaplmas konusunda uyarm, kimi zaman bu nerilerini somutlatran yasa deiiklik nergeleri sunmu, ancak nerileri ve nergeleri hkmet ve AK Parti

192 Terr ve Terrle Mcadeleden Doan Zararlarn Karlanmas Hakknda Kanun, No.5233, 17 Temmuz 2004, Resmi Gazete No. 25535, 27 Temmuz 2004 (bundan sonra Tazminat Yasas). 193 Terr ve Terrle Mcadeleden Doan Zararlarn Karlanmas Hakknda Ynetmelik, 4 Ekim 2004, Resmi Gazete No. 25619, 20 Ekim 2004 (bundan sonra Tazminat Yasas Ynetmelii). 194 Terr ve Terrle Mcadeleden Doan Zararlarn Karlanmas Hakknda Kanunda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun, No. 5442, 28 Aralk 2005, Resmi Gazete No. 26042, 3 Ocak 2006 (bundan sonra 5442 Sayl Kanun); Terr ve Terrle Mcadeleden Doan Zararlarn Karlanmas Hakknda Kanunda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun, No. 5562, 13 Aralk 2006, Resmi Gazete No. 26378, 16 Aralk 2006 (bundan sonra 5562 Sayl Kanun); Terr ve Terrle Mcadeleden Doan Zararlarn Karlanmas Hakknda Kanunda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun, No. 5666, 24 Mays 2007, Resmi Gazete No. 26537, 30 Mays 2007, Geici Madde 4 (bundan sonra 5666 Sayl Kanun).

70

Bavuru ve deerlendirme srelerinin uzatlmasnda sergiledii bu farkl tutumuyla devlet, g etmek zorunda kaldktan sonra yurt dna karak Mahmur Mlteci Kampna, Avrupaya veya baka yerlere yerleen Krtlerin ve Sryanilerin de iinde bulunduu ok sayda vatandana tanmad ek sreyi, uygulamadan sorumlu kamu grevlilerine, yani kendisine tanmaktan geri durmamtr.
adaletin tecellisinde ngrlen zaman snrnn btnyle kaldrlmasyla, yrtmeye, zarar tespit komisyonlarndan gelen talepler dorultusunda sreci uygun grdnce ve snrsz uzatma yetkisi tannmtr. Yerinden edilmi kiiler temel hak ve zgrlklerini ilgilendiren bir yasaya bavurma ansndan mahrum braklrken, bu hak ve zgrlkleri ihlal etmi olan devlet, oluan zararlar tazmin etmekte kendisine snrsz ve denetimsiz bir sre tanmtr. Bavurularn deerlendirilmesinin ngrlen srede tamamlanamamas nedeniyle, komisyonlara ek sre tannmasnn kanlmaz olduu ileri srlebilir. te yandan, aada CHP milletvekillerinin Mecliste yaptklar konumalarda veya verdikleri deiiklik nergelerinde hkmete nerdikleri zere, sreci uzatmadan bavurularn deerlendirilmesini salayacak birok alternatif nleme bavurulabilirdi. Bunlarn banda, komisyonlarn saysn artrmak, komisyon yelerini dier grevlerinden geici grevlendirmeyle alarak onlar sadece yasann uygulamasndan sorumlu klmak, komisyonlara bavurular ivedi deerlendirmelerini salayacak rnein bavuru sahiplerinden temin edemeyecekleri belgeleri talep etmemeleri ynnde gerekli direktifleri vermek geliyor. Oysa hkmet, muhalefet milletvekillerinin bu yndeki nerilerine ramen, bavurularn deerlendirilmesi sresini uzatmakla yetinmitir. Hkmetin yasada yapt snrl deiikliklerden bir dieri, komisyon yelerine verdikleri hizmet

karlnda bir huzur hakk tannmas, onlara toplant bana memur maana endeksli sembolik bir bedel 2006 itibariyle 20 TL denmesinin dzenlenmesi olmutur.201 AK Parti milletvekillerinin bu deiiklii gerekelendirmek zere Mecliste yaptklar konumalar, yasann uygulamasnda mevcut olan yapsal zaaflardan birini ifa etmektedir:
Bugn getirilen kanun, daha nce kardmz 5233 sayl Kanunun uygulamadaki eksikliklerini tamamlamak amacyla gelmitir ve bana gre biraz ge de olsa, Sayn ileri Bakannn ok yerinde ve ok isabetli bir kararyla bu, buraya gelmitir. [...] Bunlar ne idi; en bata, zarar tespit komisyonlar istediimiz gibi almyordu. Neden almyordu; bu komisyonlardaki yelerin ou o mahaldeki tannm, bilinmi insanlar, avukatlar, iadamlar idi. Onlar kolay kolay kendi ilerinden alp bu komisyonlar zamannda toplamak bazen mmkn olmuyordu. Bu nedenle, bu komisyonlardaki yelerin kaybettikleri zaman, hi olmazsa telafi etmek iin, bu kanun tasarsnn birinci maddesinde bunlara huzur hakk getiriliyor ki, bu dorudur.202

Dolaysyla, burada, devlet-vatanda kaynamasn sulh yoluyla salamak zere oluturulmu bir adalet mekanizmasndan ziyade, kendi ileriyle megul insanlar biraraya getirerek zaman kaybetmelerine yol aan bir idari yap sz konusuydu.
Dolaysyla, burada, devlet-vatanda kaynamasn sulh yoluyla salamak zere oluturulmu bir adalet mekanizmasndan ziyade, kendi ileriyle megul insanlar biraraya getirerek zaman kaybetmelerine yol aan bir idari yap sz konusuydu. phesiz, komisyon yelerinin asli grevlerine ek olarak, ou zaman byk bir zveriyle ve kimi zaman siyasi ve psikolojik baskya maruz kalarak yerine getirdikleri hizmet karlnda
201 5442 Sayl Kanun, Madde 1. 202 lk Gkalp Gney, Bayburt Milletvekili, ahs adna, TBMM, 45. Birleim, 28 Aralk 2005, TBMM Tutanak Dergisi, Dnem: 22, Cilt: 107, Yasama Yl: 4 (bundan sonra TBMM, 2005, 45. Birleim).

71

Zarar tespit komisyonlar, srecin en bandan itibaren, tarafsz olmalar gereken birer adalet datc unsurlar olarak deil, devletin karlarn gzeterek yerinden edilmilere mmkn olduunca dk tazminat verecek kamu gdmnde birer idari mekanizma olarak tasarlanm, devlet memurlar dnda bir ye iermelerine gerek duyulmamtr.
cret almalarnda bir saknca bulunmuyor. Tersine, yasann uygulanmaya baland ilk yllarda kaleme alnan raporlarda, komisyon yelerinin byk bir i yk altnda olduuna dikkat ekmi, hkmete komisyonlar profesyonel bir yapya kavuturma nerisinde bulunulmutur.203 Burada dikkat ekmek istediimiz mevzu, yasama organ mensuplarnn dahi, yerinden edilmi kiilerin uram olduklar hak ihlallerinden doan zararlarn bir nebze gidermeye ynelik bir yasay uygulayclar iin bir klfet olarak grmesi ve yasann uygulanmas iin kurulan altyapnn ne derece sorunlu olduunu gzden kararak geici ve kkl olmayan iyiletirmelerle yetinmeleridir. te yandan, yasada yaplan deiiklik, komisyon yelerine yaplacak demeyi ayda en fazla alt toplant bedeliyle snrlandrmtr. Bu snrlamann nedeninin, komisyon yelerine denecek huzur hakk bedelinin devlet btesine fazla yk getirmemesi olduu anlalyor. Baz milletvekilleri, yasann, bu kez komisyon yelerinin haksz zenginlemelerine yol amasndan duyduklar endieyi dile getirmitir:
[...] bu konu, oturum bana ok para verilecei iin cazip hale gelmi olacak ve bu ok para da, giderek, daire amirleri, yani o komisyonlarda yer alacak olan daire amirlerinin birbirleriyle kavgal olmasna ve dardan baz kiilerle ortaklaa i yapmasna belki de neden olabileceklerdir.204

maduriyetine dikkat ekerek, yelere ayda en fazla 120 TL denmesinin bavurularn deerlendirilmesinde verilen emein ve zamann karl olamayacana dikkat ekmitir:
[Komisyon yesi avukatlar] [d]iyelim ki, bir toplantya katldlar; onlarca, yirmilerce dosya ellerine gelecek ve bu dosyalar sebebiyle bu arkadalar yarm gnlerini verecekler, toplam olarak ayn sonunda da 120.milyon lira gibi ok czi bir miktar para alm olacaklar. Buna, ok dikkat etmemiz gerekiyor. Bu parayla arkadalarmzn almasnn neredeyse mmkn olmadn dnyorum. Sonu itibariyle de, komisyonlar, dzgn bir ekilde grev yapma imknndan yoksun kalacaklar ve ileride, yeniden, bu kanun zerinde bir dzenleme yapmak gibi bir mecburiyet domu olacak.205

Bazlar ise, komisyonlarn dier yelerin aksine dzenli bir maalar olmayan avukat yelerinin

Aslnda, komisyon yelerine denen aylk huzur hakk bedelinin dklnn avukat yeler zelinde oluturduu sorun, komisyonlarn dzgn alamayacak olmalaryla snrl kalmamtr. Tazminat Yasas ilk tasarlandnda komisyonlarn sadece devlet memurlarndan olumasnn dnld ve komisyonlarn tarafszln bir derece salamak amacyla sivil toplumu temsilen bir avukatn da dhil edilmesinin ancak glge barolar ile CHP milletvekillerinin basks sonucu mmkn olduu hatrlandnda, toplant bedellerinin dk tutulmasnn hkmet nezdinde neden bir sorun olmad daha iyi anlalabilir. Zarar tespit komisyonlar, srecin en bandan itibaren, tarafsz olmalar gereken birer adalet datc unsur olarak deil, devletin karlarn gzeterek yerinden edilmilere mmkn olduunca dk tazminat verecek kamu gdmnde birer idari mekanizma olarak tasarlanm, devlet memurlar dnda bir ye iermelerine gerek duyulmamtr. Hkmet, CHP milletvekillerinin srar sonucunda komisyonlara sadece bir avukatn dhil edilmesine ikna olduktan sonra dahi, avukat yelerin etkin grev almalarn ve bylelikle komisyonlarn devletten grece daha

203 Aker vd., Trkiyede lke inde Yerinden Edilme Sorunu 204 Hakk lk, zmir Milletvekili, ahs adna, TBMM, 2005, 45. Birleim. 205 Cavit Torun, Diyarbakr Milletvekili, ahs adna, TBMM, 2005, 45. Birleim. 72

bamsz ve tarafsz olmalarn salayacak nlemleri almaktan kanmtr. Avukat yelere, komisyondaki grevlerini hakkyla yerine getirmeleri iin gereken zamann ve emein karl olan bir cret denmemesinin, onlarn komisyon almalarna etkin bir ekilde katlmalarn fiilen gletirdii gz nne alndnda, hkmetin bu konudaki uyarlar dikkate almamas dndrcdr. Yasann uygulamasnn iyiletirilmesi adna atlan admlar bunlarla snrl kalm, hkmet sivil toplum ile muhalefet partilerine ye milletvekillerinden gelen birok uygulanabilir ve makul neriyi kulak ard etmi, bavurularn ksa zamanda sonulandrlmasn salayabilecek etkili nlemler almaktan kanmtr. rnein, Bakanlar Kuruluna bavurularn komisyonlarca deerlendirilme sresini sresiz olarak uzatma yetkisinin tannd 2006 tarihli deiiklie dair Meclis grmelerinde, o tarih itibariyle saylar yaklak 100206 bulan 79 ildeki komisyonlarn saysnn artrlmas,207 komisyonlarn bandaki vali yardmclarnn yasann uygulamas dndaki grevlerinden geici olarak azat edilmesi208 gibi nerilere hkmetten somut bir yant gelmemitir. Milletvekillerinin, mevcut uygulamayla dosyalarn sonulandrlmasnn on yllar aaca gerekesiyle,209 uygulamadaki yavalktan dolay ilgili valilerden hesap sorulmas ve tarafsz komisyon yeleri bulunmas talepleri de yine karlksz kalmtr.210

Ekim 2006 tarihli ileri Komisyonu raporu, Komisyonun yeni zarar tespit komisyonlar kurulmas nerilerini dikkate aldn, ancak iki nedenle kabul etmediini ortaya koymaktadr: illerde ek komisyonlar kurulmasna olanak salayacak bata vali yardmcs olmak zere yeterli sayda bakanlk temsilcisi bulunmamas; ve ek komisyonlarda grev almak zere dardan atanacak grevlilerin yreyi bilmemeleri nedeniyle yanl deerlendirme yapma riski bulunmas.211 Dolaysyla, hkmetin, yasann uygulamasnn son derece yava ilediine dair uyarlara ramen, komisyonlarn yapsn btnyle deitirerek uygulamada kkl ve yapsal deiiklikler yapma seeneini hi dikkate almad anlalyor. Aralk 2006 tarihli Meclis oturumunda yasann uygulamasna dair dile getirilen dier eletiriler, bavuru sahiplerinin hak kazandklar tazminatlarn ok ge denmesi ile komisyonlarn bavuru sahiplerinden zararlarn ispat etmek zere temin edemeyecekleri belgeler talep etmeleri olmutur.212 Oturumda ayrca, yasann ieriine dair eletiriler bir kez daha dile getirilmi, son derece dk olan tazminat miktarlarnn artrlmas ve bavuru sahiplerine manevi tazminat denmesi talep edilmitir.213 Mays 2007 tarihinde, yine yasaya bavuru sresini uzatmakla snrl olan bir yasa deiikliine ilikin kanun teklifinin ele alnd Meclis oturumunda,214 muhalefet milletvekilleri, yasay ve uygulamay iyiletirmeye ynelik nerilerinin hkmet tarafndan dikkate alnmamasn ve ngrlen deiikliklerin son derece snrl olmasn sert biimde eletirmilerdir. Yasann Temmuz 2004ten Mays 2007ye dek drt kez deitirildiini belirten bir CHP milletvekili yle demitir:

206 lke genelindeki komisyonlarn saylar zaman ierisinde artm, Mays 2007ye gelindiinde 114 bulmutur. Hakk lk, zmir Milletvekili, ahs adna, TBMM, 111. Birleim, 24 Mays 2007, TBMM Tutanak Dergisi, Dnem: 22, Cilt: 158, Yasama Yl: 5 (bundan sonra TBMM, 2007, 111. Birleim). 207 Naci Aslan, Ar Milletvekili, ahs adna, TBMM, 31. Birleim, 13 Aralk 2006, TBMM Tutanak Dergisi, Dnem: 22, Cilt: 139, Yasama Yl: 5 (bundan sonra TBMM, 2006, 31. Birleim). 208 Hakk lk, TBMM, 2007, 111. Birleim. 209 Hasan Gyldar, Tunceli Milletvekili, CHP Grubu adna, TBMM, 2006, 31. Birleim. 210 Muzaffer R. Kurtulmuolu, Ankara Milletvekili, Anavatan Partisi Grubu adna, TBMM, 2006, 31. Birleim.

211 ileri Komisyonu raporu. 212 Vahdet Sinan Yerlikaya, Tunceli Milletvekili, CHP Grubu adna, TBMM, 2006, 31. Birleim. 213 Vahdet Sinan Yerlikaya, Tunceli Milletvekili, CHP Grubu adna, TBMM, 2006, 31. Birleim. 214 TBMM, 2007, 111. Birleim. 73

Biz, gerek ileri Komisyonunda gerekse Genel Kurulda hepsine destek verdik ama bu yasa yapma anlayyla, deil ylda, bir ylda drt tane kartm olsanz bile, bu ii bu kafayla halledemezsiniz. nk, kapsayclktan ve soru zc olmaktan uzak bir yaklam sergileniyor iktidar tarafndan. [] kardnz kanunlarn neredeyse hepsi sakat, hepsi eksik. nerge veriyoruz, ne komisyonlarda ne de burada ciddiye alnmyor.215

ilesindeki basknla balad. [...] Bu teklif, 1984, 1985 ve 1986 yllarnda terrden zarara uram insanlarn zararlarn da kapsamak zere verilen bir tekliftir. Ben, artk, Komisyonun katlmad, Hkmetin katlmad nergeyle ilgili, Hkmet ve Komisyon tarafna bakmyorum, AK Parti Grubuna bakyorum, saduyularn bekliyorum. Bu ayrmcl o yurttalarmz arasnda da yapmayalm.217

Nitekim, ayn oturumda, bir grup CHP milletvekilinin yasann kapsad zaman diliminin geniletilerek, silahl atmalarn balamasnn milad olarak kabul edilen PKKnn 1984 tarihli Eruh baskn ile OHALin ilan edildii 19 Temmuz 1987 arasndaki srede meydana gelen zararlarn da karlanmasna ilikin verdikleri nerge, ileri Komisyonu ve hkmetin olumsuz gr belirtmesinin ardndan Meclis tarafndan reddedilmitir. ileri Komisyonu Bakan, grlerini u ekilde gerekelendirmitir:
Bundan nceki yllarda da terr vard. Bir yerde devletin bir tarih belirlemesi lazm. Bu nedenle katlamyoruz. 1980li yllarda da terr vard, 1987 yl baz alnmtr. Byle uygulanyor, bilmesi lazm arkadalarn.216

Kartaln AK Parti Grubuna yapt bu ar yantsz kalr; CHPnin nergesi reddedilir. Bu oturumda, CHP milletvekilleri uygulamadaki kroniklemi sorunlar bir kez daha dile getirirler: sonulandrlan bavurularn arasnda retlerin kabullere oranla fazlal, tazminat miktarlarnn dkl, denmesine karar verilen tazminatlarn ok ge denmesi vs. rnein:

Tunceli ilinin ykn eken komisyon bakan iki vali yardmcs, bu gidile, on ylda bu dosyalar ancak tamamlayabilirler. Bu da, vatandaa yaplan bir ikencedir.
[...] ilim Tuncelide, bugn itibariyle, 19.302 adet bavuru olmu. Mracaat kabul edilen dosya says 700, talebi reddedilen dosya says 1.599. Grlyor ki, mracaatlarn yzde 70i reddedilmitir. 2004 ylndan beri mcaat eden 19.302 vatandatan sadece, bugne kadar, yzde 11i, yani 2.259 dosya ilem grmtr. Tunceli ilinin ykn eken komisyon bakan iki vali yardmcs, bu gidile, on ylda bu dosyalar ancak tamamlayabilirler. Bu da, vatandaa yaplan bir ikencedir. [...] Ya yaplan tespitler? Vatandan urad zarar ziyan karlamayan, adaletsiz, hakkaniyete dayanmayan rakamlarla vatandala alay eder anlamda bu gln miktarlar madurlarn imzalarna mecbur braklyor. Tespit edilen zarar ziyann denmesi de bir baka bahara braklyor.218

Van Milletvekili Mehmet Kartal, komisyonun, neden 1987nin balang tarihi olarak alnd sorusuna gerek anlamda yant vermeyen ve uzlamaz tavrna, ve CHP milletvekilleri olarak nergeyi verme gerekelerine ilikin unlar sylemitir:
Cumhuriyet Halk Partisi Grubu olarak bugne kadar lke yararna getirilen btn yasalara destek verdik. Destek vermediimiz, yanl grdmz yasalar iin de ikaz ve uyarlarda bulunduk fakat, ne yazk ki sizler ounluk grubunuza dayanarak, siyasal pazarlnza dayanarak bu gerekleri grmezlikten geldiniz. [...] u andaki nerge grlmeden evvel, Sayn Bakanma, ileri Komisyonu Bakanma gittim. Bu ayrmcl vatandalarmz arasnda yapmayalm. Terr, 1982de de vard, ama hepimiz biliyoruz ki, 1984te Eruh

215 Hakk lk, TBMM, 2007, 111. Birleim. 74 216 Tevfik Ziyaeddin Akbulut, ileri Komisyonu Bakan, TBMM, 2007, 111. Birleim.

217 Mehmet Kartal, Van Milletvekili, ahs adna, TBMM, 2007, 111. Birleim. 218 Hasan Gyldar, Tunceli Milletvekili, CHP Grubu adna, TBMM, 2007, 111. Birleim.

[...] nmzde bir sr dosya duruyor, btn valilerde ylm bir sr dosya, on binlerce, binlerce. Ne yazk ki, bu dosyalar da ok ar aksak yryor. ok iti. Ne hikmetse, ne paralar deniyor ne dosyalar kapanyor. [...] Vatanda da artk bunun bir kandrmaca m, bir gz boyama m olduuna yava yava kanaat getiriyor. [...] bu Yasa kt zaman hepimiz hakikaten burada, bu krsde, ilgili arkadalarmzla, bakanla gece e kadar ok gzel eyler syledik [...] ama, ne yazk ki, bugne kadar bu Yasa istenen amaca hizmet etmedi deerli arkadalar.219

[...] 1987. O tarihte biz iktidar deiliz. O tarihte iktidar olanlar, 2004 ylna kadar bu lkede iktidara yle veya byle gelenlerin hibiri, bu vatandalarmzn maduriyetlerini dnmemiler, terr sebebiyle zarara urayan bu insanlarmzn zararlarn tazmin etmeyi akllarnn kenarna getirmemiler. Ancak, imdi buraya kp, bizim iktidarmz dneminde bu vatandalarn dnlmesini ve zararlarnn karlanmasn tebrik edecekleri yerde, gelip bizi eletiriyorlar. Ben de size soruyorum: niye siz kartmadnz bunu zamannzda, iktidardayken?

Bu oturumda, nihayet, AK Parti Grubu adna bir konuma yaplm, Diyarbakr milletvekili Cavit Torun, grubunun Tazminat Yasasna ilikin ilk Meclis konumas iin krsye kmtr. Torun, konumasnda, o gnlerde Ankara merkezde ve rnakta meydana gelen terr olaylarna younlam, Trkiyenin uluslararas bir terr dalgasyla kar karya olduuna, d destekli yerli ibirliki ekyann lkede terr estirdiine ve demokrasiyi hedef aldna dair olduka ajitatif bir konuma yapm, ancak grubunun yasann kapsamn 1984ten balatmaya dair nergeyi neden desteklemediinin yantn vermemitir. Daha sonra ahslar adna sz alan dier AK Parti milletvekilleri de, terr sorununa odaklanan benzer konumalar yapm, ancak yerinden edilmi insanlarn beklentilerine, bu balamda Tazminat Yasasna, yasann uygulamasndaki sorunlara ve CHPli milletvekillerinin nergesine dair grlerini belirtmemilerdir.220 Hkmet adna sz alan Devlet Bakan ve Babakan Yardmcs Mehmet Ali ahin ise, CHP milletvekillerinin eletirilerine olduka savunmac bir tepki gstermitir:

Bakann, bavurularn deerlendirilmesindeki gecikmeye dair yapt aklamaysa, Trkiyede devletin bildik vatandan gvenilmezlii zihniyetini yanstmaktadr:
u ana kadar, 269.938 bavuru olmu bu yasadan yararlanmak iin Trkiye genelinde, zellikle 12 ilimizde. Tabii ki, bu bavurular ok ciddi ekilde deerlendirmemiz lazm. Arkadalar, her eyin istismar mmkndr. Dolaysyla, kartm olduumuz yasalarn da uygulamasnda istismarlar nlemek iin titiz davranmak zorundayz.

Mehmet Ali ahin, nihayet, gerekten de uluslararas kamuoyu nezdinde olduka byk ilgi ve vg gren bu yasayla Trkiyenin Birlemi Milletler tarafndan, terrle mcadele eden lkelere rnek gsterildiini ve o bakmdan, ok hayrl ve yararl bir kanun karttn belirtmitir. 2006 ve 2007 tarihli oturumlarda muhalefet milletvekillerinin hkmete ynelik eletirilerinin sertlii ile AK Parti milletvekillerinin bu eletirilere gsterdikleri savunmac tepkiler, yasann kabul edildii tarihte iktidar ile muhalefet arasnda gzlemlenen uyumlu ve uzlamac ilikinin, zaman ierisinde olduka yprandn ve giderek daha atmac bir hale brndn de gstermektedir. Bu sonuta, o yllarda Trkiyede siyasi ortamn ve hkmet ile ana muhalefet arasndaki ilikilerin gergin olmasnn yansra, yasann uygulamasnda yaanan sorunlar ile hkmetin muhalefetin bu sorunlar iyiletirici nerilerine ynelik olumsuz tavrnn rol oynad anlalmaktadr.

219 Vahdet Sinan Yerlikaya, Tunceli Milletvekili, CHP Grubu adna, TBMM, 2007, 111. Birleim. 220 Musa Svacolu, Kastamonu Milletvekili, ve Alaettin Gven, Ktahya Milletvekili, ahslar adna, TBMM, 2007, 111. Birleim.

75

A.4.Yasann Uygulamasn yiletirmeye Ynelik dari Dzenlemeler

Ky boaltmalar srasnda meydana gelen zararlar tazmin etmek amacyla ve Krt Sorununa siyasi bir zm gelitirilmeksizin, teknik bir dzenleme olarak kartlan bir yasann uygulamasnda ciddi sorunlarn ba gstermesinin kanlmaz olduu, devletin iinden ve dndan farkl kesimlerce srecin en banda tespit edilmiti. zellikle 2004-2006 dneminde yasann uygulamasnda gzlemlenen sorunlar, ulusal 221 ve uluslararas222 sivil toplum kurulular, muhalefet milletvekilleri, blge barolar223 ve bizzat uygulamadan sorumlu vali yardmclar tarafndan eitli platformlarda dile getirilmiti.224 Bu sorunlarn banda, zarar tespit komisyonlarnn ky boaltmalarna ilikin bavurularda olduka dk tazminat bedelleri belirlemesi, farkl illerdeki komisyonlar tarafndan belirlenen tazminatlar arasnda byk farklarn olmas ve lke genelinde uygulamada btnln olmamas, bavuru sahiplerinden zararlarn temin edemeyecekleri belgelerle ispatlamalarnn beklenmesi ve bu nedenle ok sayda bavurunun komisyonlarca reddedilmi olmas gelmekteydi.
221 Aker vd., Trkiyede lke inde Yerinden Edilme Sorunu; Kurban vd., Zorunlu Gile Yzlemek...; Toplumsal ve Hukuk Aratrmalar Vakf (TOHAV), 5233 Sayl Yasa ve Uygumalar (stanbul: TOHAV Yaynlar, 2011); Human Rights Watch, Turkey: Displaced Villagers Denied Fair Compensation- Compensation Laws Promse Unfulfilled as Provincial Officials Apply Unjust Criteria (New York: HRW, 2006); TOHAV vd., Trkiyede Yerinden Edilen Kiiler Sorunu, Geri Dn ve Zararlarn Tazmini in Eylem Klavuzu (stanbul: TOHAV Yaynlar, 2006). 222 Human Rights Watch, Turkey: Displaced Villagers Denied Fair Compensation... 223 Diyarbakr Barosu, Ar Barosu, TOHAV, G-Der ve HD, 5233 Sayl Yasa Adil Deildir, basn bildirisi, 25 ubat 2006; Diyarbakr Barosu, 5233 Sayl Yasann ve Zarar Tespit Komisyonlarnn Deerlendirilmesi Toplants Sonular, yaymlanmam bildiri, 2 ubat 2006. 224 Dileri Bakanl da, Ocak 2005 tarihli gizli ve ivedi yazsnda, ileri Bakanln tazminat miktarlarnda yeknesakln gzetilmesi konusunda uyarm, bylesi bir hassasiyetin devletin ky boaltmalarna ilikin bavurulardaki savunmasnda sunaca bilgilerin AHM asndan gvenilirliini arttracan belirtmitir. Dileri Bakanl yazs, para. 4.

Blge milletvekilleri, semenlerinden gelen ikyetler dorultusunda, bu sorunlar Meclis krssnden hkmete iletmi, zme ynelik gerekli yasal dzenlemelerin yaplmas arsnda bulunmulardr:
[] Meclis tatilinde vatandalarmzn tm ikyetleri ve ziyaretlerinde, telefonlarnda hep bu zarar, ziyan zerine olmutur. [] Bu vatandalardan yle belgeler isteniyor ki, bunun temin edilmesine imkn ve olanak yoktur. Byle olunca da mracaatlarn yzde 70ine yakn reddedilmitir. [] Tazminat belgelerinden tutun da, elektrik, faturaya kadar her ey bir sorun tekil etmekte. Vatandatan tapu belgeleri isteniyor. Kadastro yaplmayan blgelerde bu belgeleri vatanda temin edemiyor. [] Kanuna ierik kazandran, vatandan bir nebze rahatlamasn salayan yeni bir ynetmelik dzenlenmelidir. Kanunun uygulamadaki aksaklklar[n] madde madde sralayp Hkmete, Sayn ileri Bakannn dikkatine sunuyorum. Komisyonlar say olarak artrlmaldr. Belge temininden dolay vatandaa yklenmeyelim. rnein, Tuncelide hl kadastro almalarna balanmamsa, tapu belgelerini temin edemeyen vatandan bunda suu nedir? Burada ahitle, tankla beyan esas alnarak komisyonlarn n alsn.225

Aada, CHP milletvekili Sinan Yerlikayann konumasndan aktardmz alnt, uzun olmakla birlikte, o dnemde yasann uygulamasndan kaynaklanan skntlar zetlemektedir:
[] Bu ispat yk ok ar bir biimde devam ediyor. [] Baknz, Arda 2.300 tane bavuru yaplm, 400n zerinde dosya sonulandrlm, bu sonulanan 400 ksur dosyann yalnzca 30u olumlu bir biimde sonulandrlmtr. [] Yine, bu yasa, karakolu olan kylerdeki zararlar tazmin etmiyor deerli arkadalar, efendim, orada karakol var, karakolda zarar olmaz diye. [] Yine bir baka eksiklik: atma ortam nedeniyle kendilerini gvende hissedemeyen, atma ortam nedeniyle ekonomik koullardan yoksun olan vatandalar kylerini terk etmek zorunda kaldlar. imdi, bu

76

225 Hasan Gyldar,Tunceli Milletvekili, CHP Grubu adna, TBMM, 2006, 31. Birleim.

yasayla buraya bavurduklarnda, oradaki jandarma veya gvenlik gleri, bunlar kendi kyn gnll terk ettiklerinden dolay, bir tutanak tanzim ederek, bu vatandalarn zararlarn deyememektedirler. [] Biliyorsunuz, hem devletin hem PKKnn yakt, ykt ve boaltt kyler vardr. PKK zellikle korucu kylerini yakt ykt, devlet de PKKnn lojistik destek salad, urad, orada yeme ime talebinin karland kyleri boaltt ve zararlar bylece meydana geldi. imdi, bu zararlarn karlanmamas, kendi kyn gnll terk etti diye zararlarnn karlanmamas, bir hakszlk olarak, tabii ki, ortada duruyor. Deerli arkadalarm, yine, bir sknt da, zararlarn ispatndan kaynaklanyor. imdi, Ynetmelik, madurlarn zararlarnn, olay tutana, salk raporu, hak sahiplii gibi belgelerle kantlanmasn gerekli klyor. Blgenin durumu gz nne alndnda, bu belgelerin bavuru sahipleri tarafndan temin edilmesi olduka g grnyor. Olaanst bir dnem iinden geen vatandalarmzn bu belgeleri temin edememesi ok normaldir. Dnn, 1994-1995 ylnda evi yaklan, yklan, kap kaca giden, hayvan telef olan insan, eer, o gn, jandarmaca, gvenlik glerince bir olay tutana tutulmamsa, bunu nasl ispat edecek?226

koordinasyonu salamak zere bir idari mekanizma oluturulmas;227 ve 2) yasaya ilikin ynetmeliin deitirilmesi. ileri Bakanl, lke genelinde uygulamada birliin salanmas amacyla bir dizi idari tedbir almtr. Bu amala, aalara, evlere, tarlalara vs. denecek birim fiyatlar belirlenmi; hizmet ii eitim seminerleri verilerek komisyon yelerine zararlarn belgelenmesi konusunda esnek davranmalar telkin edilmi; yeni bilgisayar yazlmlar gelitirilerek bavurularn incelenmesi sreci hzlandrlarak verimli klnm; lke genelinde uygulamay takip etmek zere Bakanlk bnyesinde bir gzetim ve koordinasyon komitesi oluturulmutur. Bylece, bavurularn ok daha ksa srede sonulandrlmas ve sreci gzlemleyen Avrupada komisyonlarn etkin ve verimli ileyilerinden vgyle sz edilmesi salanmtr.228 Bakanln yapt ikinci tr idari dzenleme ise, 2005 ylnda yasann ynetmeliinde yapt bir deiiklikle, bavuru sahiplerinin zerindeki ispat yknn byk lde azaltlmas olmutur. Yasann kabul edilmesinden yaklak ay sonra kartlan ynetmelikte, bavuru sahiplerine, kylerinden ayrlmak zorunda brakldklarna ya da kaldklarna dair son derece ar bir ispat yk getirilmi, temin edemeyecekleri belgeler ibraz etmeleri gerekli klnmt.229 Ynetmeliin 17. maddesinde belirtilen bu belgelerin bazlar unlard: Her trl zararda, olayn meydana geli tarzn ve kiinin (ya da tanr ve tanmaz maln) etkilenme durumunu aklayan olay tutana; yaralanma ve sakatlanmalarda, yaplan ilk salk mdahalesine ait raporlar ile salk kurulu raporlar; lmlerde, otopsi tutana; tanr ve tanmaz mallara gelen zararlarda, sz konusu mlklerin kiinin kendi tasarrufunda bulunduunu gsterir her trl kayt ve belge. Gerek Mecliste baz CHP milletvekillerinin, gerekse yerelde avukatlarn

Bir nceki blmde belirttiimiz zere, o dnemde hkmet yasada snrl deiiklikler yapm, yaplan deiiklikler dile getirilen sorunlar zmeye ynelik olmamtr. Muhalefet milletvekillerinin ve blge barolarnn, zellikle manevi tazminat verilmesini salamaya ynelik bir yasa deiiklii talepleri karlk bulmam, bavuru ve deerlendirme srelerinde yaplan uzatmalarn dnda, yasa kabul edildii ekliyle uygulanmaya devam edilmitir. te yandan, ileri Bakanl, uygulamay iyiletirmeye ynelik zaman ierisinde bir dizi idari nlem almtr. dari dzenlemeler iki temel alanda yaplmtr: 1) lke genelinde uygulamada birliin salanmas amacyla zarar tespit komisyonu yelerine eitim verilmesi, tanr ve tanmaz mallara gelen zararlarn tespitinde bir standart oluturulmas ve komisyonlar aras

227 ileri Bakan Abdlkadir Aksu, TBMM, 2006, 31. Birleim. 226 Vahdet Sinan Yerlikaya,Tunceli Milletvekili, CHP Grubu adna, TBMM, 2006, 31. Birleim. 228 ileri Komisyonu raporu. 229 Tazminat Yasas Ynetmelii, Madde 17. 77

belirttii zere, ynetmelii son derece kat bir biimde yorumlayan zarar tespit komisyonlar, kyleri jandarma tarafndan boaltlan ve hazrlksz bir biimde g eden madurlardan, kylerinden neden ayrldklarna dair jandarma olay tutana, evlerinin kendilerine ait olduunu belgelemek zere tapu senedi, g tarihine dek kylerinde yaadklarn belgelemek zere de elektrik ve su faturalar benzeri belgeler istemilerdir.230 Bu kat brokratik tutumun ulusal ve uluslararas platformda youn olarak eletirilmesi zerine, Austos 2005 tarihinde ynetmelik deitirilerek, 17. madde u ekilde yeniden yazlmtr:
Bavuru sahibi, bavuru dilekesi ile birlikte olayn meydana geli tarzn aklayan ve zararn tespit ve lmnde dikkate alnabilecek her trl bilgi ve belgeyi Komisyona sunar. Ayrca; Komisyon, gerekli grd takdirde zararn tespit ve lmnde dikkate alnabilecek her trl bilgi ve belgeyi adli, idari ve askeri mercilerden ister.231

Sonu olarak, Tazminat Yasasnn ieriine, ileri Bakanlnn uygulamay iyiletirmeye ynelik ald idari tedbirlerin niteliine, hkmet yelerinin Meclis genel kurulundaki konumalarna ve raporun Van sahasna ilikin ilerideki blmlerinde grlecei zere zarar tespit komisyonlarnn yaklamlarna bakldnda, kamunun yasann baarsn lerken gzettii temel kstasn byk lde niceliksel olduu anlalmaktadr. Devlete gre esas olan, bavurularn nasl sonuland ve adaletin yerini bulup bulmadndan ziyade, ne kadar srede ka bavurunun sonulandrlddr. Yasa hakkndaki memnuniyet sz konusu olduunda ise, lt alnan yerinden edilmi madurlarn adalet beklentileri deil, uluslararas kamuoyunun, yani Avrupa ve BMnin, yasaya ilikin deerlendirmeleri olmutur.

B. ADALET NASIL YERN BULUYOR? TAZMNAT YASASININ ER VE UYGULAMASI B.1. Yasa Neyi Tazmin Ediyor, Neyi Etmiyor?
Tazminat Yasas, terr eylemleri veya terrle mcadele kapsamnda yrtlen faaliyetler nedeniyle doan maddi zararlar karlyor (Madde 1). Bir baka deyile, terrle ilikili tm zararlar, zarara urayanlar siviller, gvenlik grevlileri, korucular232 ve zarara yol aanlar PKK, gvenlik gleri, korucular kim olursa olsun, yasa kapsamna giriyor. Yasa, bir zaman snrlamas ngrse de herhangi bir corafi snrlama getirmiyor. 1987den itibaren OHAL blgesinde, yasann yrrle girdii tarihten itibaren ise lkenin herhangi bir yerinde meydana gelen ve gelebilecek terrle ilikili zararlar karlanyor.

Ynetmelikteki deiiklik, madurlarn zerindeki ispat ykn byk lde azaltan nemli bir iyiletirme olduysa da, Van sahasnn bulgularnn ele alnd blmde grlecei zere, sonu zerinde kayda deer bir etki yaratmamtr.
Ynetmelikteki deiiklik, madurlarn zerindeki ispat ykn byk lde azaltan nemli bir iyiletirme olduysa da, Van sahasnn bulgularnn ele alnd blmde grlecei zere, sonu zerinde kayda deer bir etki yaratmamtr.

230 Tazminat Yasasnn yrrle girdii ilk dnemde yaplan saha aratrmalar da, ispat yknn kat bir biimde uygulandn ortaya koymaktadr. Kurban vd., Zorunlu G ile Yzlemek... 231 Terr ve Terrle Mcadeleden Doan Zararlarn Karlanmas Hakknda Ynetmelikte Deiiklik Yaplmasna Dair Ynetmelik, 22 Austos 2005, Resmi Gazete No. 25937, 15 Eyll 2005.

232 Yalnz, geici ve gnll ky korucularnn lm, yaralanma ve sakatlanmadan doan zararlar, Tazminat Yasas yerine, 2330 sayl Nakdi Tazminat ve Aylk Balanmas Hakknda Kanun hkmlerine gre karlanmaktadr. ileri Bakan Beir Atalayn DTP Van milletvekili Fatma Kurtulann 7/4511 sayl soru nergesine verdii B.05.0.L.00.70003-470-5233/5885 sayl yant, 10 Eyll 2008.

78

Yasa, meydana gelen zararlarda devletin kusurlu sorumluluuna deil, sosyal risk ilkesi gereince objektif sorumluluuna dayanyor. Genel Gerekeye gre:
Kural olarak idarenin hukuki sorumluluu kusur esasna dayanmaktadr. Sz edilen kuraln istisnas olarak, idarenin nlemekle ykml olduu halde nleyemedii bir takm zararlarn, nedensellik ba ve kusur koulu aranmadan karlanmas gerekmektedir. Objektif sorumluluk anlayna dayal sosyal risk ad verilen bu ilke, bilimsel ve yargsal itihatlarla da kabul edilmitir.

Ancak, byk lde AHMde daha fazla mahkmiyet alnmasnn nne geilmesi amacyla kartlm olan yasa, Mahkemenin bu itihadna ramen yine de kusursuz sorumluluk ilkesini esas almtr.
kapsamda eletirmitir.233 Ancak, byk lde AHMde daha fazla mahkmiyet alnmasnn nne geilmesi amacyla kartlm olan yasa, Mahkemenin bu itihadna ramen yine de kusursuz sorumluluk ilkesini esas almtr. Yasann kapsad zaman dilimi geriye ve ileriye dnk olarak ikiye ayrlyor: 1) ileriye dnk olarak, yasa yrrle girdikten sonra meydana gelen zararlar (bunlara ilikin bavurular bir zaman snrlamas getirilmeksizin ucu ak olarak karlanyor). 2) geriye dnk olarak ise, OHALin ilan edildii tarih olan 19 Temmuz 1987 ile yasann yrrle girdii tarih olan 27 Temmuz 2004 arasnda meydana gelen zararlar234 (bunlar iin yasada belirlenen son bavuru tarihi birka kez uzatldktan sonra 30 Mays 2008 tarihinde sona ermitir). Yasann kabul edilme gerekesini tekil eden ve ky boaltmalar bavurular iin yaplan bu geriye dnk dzenlemenin balang ylnn 1987 olarak saptanmas, PKK ile Silahl Kuvvetler arasndaki atmalarn 1984te balam olmas ve bu zaman snrlamasnn 1984-1987 yllar arasnda zarara uram kiileri haksz yere yasann kapsam dnda brakm olmas nedeniyle, gemite bir hayli eletirilmitir. Yasada manevi zarar ngrlmemekte, sadece belli bal maddi zararlar karlanmaktadr. Yasann sulh
233 Bkz. rnein, AHM, Doan ve Dierleri, para. 105-108. te yandan AHM, faillerin yarglanmasna ilikin bir dzenleme getirmeyen Tazminat Yasasnn etkili bir i hukuku yolu oluturduuna kanaat getirdii 2006 tarihli yer kararnda, kendi itihatna riayet etmemitir. AHM, yer Trkiyeye Kar. 234 Yasann tasarsnda, bu kategorideki zararlar, OHALin ilan edildii 19 Temmuz 1987 ile OHALin en son Diyarbakr ve rnakta kaldrlmasyla resmen sona erdii 30 Kasm 2002 zaman dilimiyle snrlandrlm, daha sonra CHP milletvekillerinin itiraz zerine, 30 Kasm 2002 ile yasann yrle girdii 27 Temmuz 2004 arasndaki zararlarn da karlanabilmesi iin deiiklik yaplmtr.

Dolaysyla, burada gzetilen husus, ortaya kmalarna neden olan koullardan ve sorumlularn kimliinden bamsz olarak, hatta tercihen, zarara kimin yol atna baklmakszn, zararlarn devlet tarafndan tazmin edilmesidir. Bir baka deyile, yasa, hakikati, yani OHAL dneminde gerekte ne yaandn dert edinmeyen, adaleti ise madurlarn maddi zararlarnn karlanmasna indirgeyen olduka formalist bir bak asyla dzenlenmitir. Oysa, AHM, Trkiyeyi mlkiyet hakk, aile ve zel yaamn korunmas hakk, adil yarglanma hakk, yaam hakk, kt muamele ve ikenceden korunma hakk gibi en temel haklar ihlal etmi olmaktan mahkm ettii ky boaltmalarna ilikin onlarca kararnda, hakikatin ortaya kmasnn ve adaletin salanmasnn, AHSin 13. maddesinde sz edilen etkili yasal arenin vazgeilmez unsurlar arasnda olduunu belirtmitir. Mahkemeye gre bu, hak ihlallerine urayan kiilerin maddi ve manevi zararlarnn karlanmasnn yan sra, bu ihlalleri gerekletiren sorumlularn tespit edilmesini ve yarglanmasn da zorunlu klar. AHM, Trkiye idare mahkemelerinin yerinden edilmi kiilere tazminat verilmesine ilikin kararlarnn devletin kusursuz sorumluluunu ngren sosyal risk ilkesine dayandrldna dikkat ekmi, bunun etkili yasal are iin yetersiz olduunu belirtmitir. Mahkeme, gvenlik grevlilerinin ky boaltt ve kiilerin mlklerine kastl zarar verildiine ilikin bir tazminat kararnn veya cezai kovuturmann rneinin bulunmamasn da bu

79

yoluyla karlanmasn ngrd maddi zararlar grupta toplanmakta, bu zararlar iin denecek tazminatlarn belirlenmesi farkl llere tabi klnmaktadr:
a) Yaralanma, sakatlanma ve lm hllerinde uranlan zararlar ile tedavi ve cenaze giderleri. b) Hayvanlara, aalara, rnlere ve dier tanr ve tanmazlara verilen her trl zararlar. c) Terrle mcadele kapsamnda yrtlen faaliyetler nedeniyle kiilerin mal varlklarna ulaamamalarndan kaynaklanan maddi zararlar. (Madde 7)

zellikle d) ve f) bendinde yer alan istisnalar, zarar tespit komisyonlarnn bavurulara ilikin verdii ret kararlarnn nemli bir blmn, bu nedenle de yasann uygulamasnn en sorunlu alanlarndan birini oluturmaktadr. Bu sorunlar, Vandaki saha bulgularnn deerlendirildii Vatandalk ve Adalet Balamnda Vanda Yerinden Etme balkl nc ksmda ayrntl olarak ele alnmaktadr.

B.2. Tazminat Yasas Nasl Uygulanyor?

Bavurularn sulh yoluyla sonulandrlmasn ngren Tazminat Yasasnn uygulamasndan, illerde ihtiya zerine kurulan zarar tespit komisyonlar sorumludur (Madde 4). Bavurularn youn olduu dokuz ilde birden fazla, ihtiya duyulan dier illerde ise birer komisyon kurulmutur. Aralk 2010 itibaryle, lke genelinde kurulan komisyon says 94tr.236 Bu komisyonlar arasnda koordinasyonu salama ve yasann lke genelindeki uygulamasn takip etme grevi, ileri Bakanlna bal ller daresi Genel Mdrl tarafndan yrtlmektedir. Komisyonlarn bakan dhil toplam yedi yesi bulunmaktadr. Bunlarn arasnda, komisyonun bulunduu ilin baro ynetimi tarafndan atanan bir avukat ye dndakilerin tamam devlet memurudur. Komisyonlarn devlet memuru yelerini, ayn zamanda komisyon bakan olan vali yardmcsnn yan sra, maliye, tarm ve ky ileri, salk, sanayi ve ticaret, bayndrlk ve iskn mdrlklerinden atanan birer uzman oluturmaktadr. Yasa kapsamna giren zararlara urayan kiilerin zararn gerekletii veya zarar konusu olayn meydana geldii il valiliine bavurmalar gerekiyor. l baznda yaplan bavurular deerlendiren komisyonlar olduka geni yetkilere sahip: bavurunun yasa kapsamnda olup olmadn deerlendirmek;

Birinci kategorideki zararlar iin denecek tazminatlar yasada belirlenmi durumdadr; memur maalarndaki arta gre her sene marjinal bir oranda artan bu tazminatlar 2010 yl itibariyle, lmler iin yaklak 17.000 TL civarnda idi. kinci ve nc tr zararlarda denecek tazminatlarn belirlenmesi ise, uygulamadan sorumlu olan zarar tespit komisyonlarnn takdirine braklmtr. nc kategori, temel olarak, kiilerin ky ve mezralarndan uzak kaldklar sre boyunca tarm ve hayvanclk yapamamalarndan kaynaklanan gelir kayplarn kapsamaktadr. te yandan, her kategoriye dhil olan zararlar baz durumlarda yasa kapsam dnda braklmtr (Madde 2). Bu istisnai durumlarn balcalar unlardr: a) Devlete arazi veya konut tahsisi suretiyle yahut baka bir ekilde karlanan zararlar; daha nce b) bir mahkeme kararnca veya c) AHM tarafndan karlanan zararlar; d) kiilerin terr dndaki ekonomik ve sosyal sebeplerle uradklar zararlar ile gvenlik kayglar dnda kendi istekleriyle bulunduklar yerleri terk edenlerin bu sebeple uradklar zararlar; e) Kiilerin kendi kastlar sonucunda oluan zararlar; ve f) Terrle Mcadele Kanununun 1inci, 3nc ve 4nc maddeleri kapsamndaki sular ile terr olaylarnda yardm ve yataklk sularndan mahkm olanlarn bu fiilerinden dolay urad zararlar.235
80

235 Vurgu yazarlara ait.

236 Bu iller, Batman, Bingl, Bitlis, Diyarbakr, Hakkari, Mardin, Siirt, rnak ve Tuncelidir. ileri Bakanl ller daresi Genel Mdrlnden bir yetkiliyle grme, Ankara, 5 Aralk 2010. Yasann uygulamasna dair gncel bilgilere, genel mdrln websitesinden eriilebilir: http://www.illeridaresi.gov.tr/default_B0.aspx?id=182.

kabul edilen bavurularda bavurucunun tazminat almaya hakk olup olmadna karar vermek; deerlendirmeye ald bavurularda, mallara gelen zararlar ile mallara ulaamamaktan doan zararlar sz konusu olduunda, tazminat miktarlarn belirlemek; tazminat denmesine karar verdii bavurulara ilikin dzenledii sulhnameyi bavuru sahibine tebli etmek; ve bavuru sahibinin sulhname imzalamay kabul etmemesi durumunda uyumazlk tutana dzenlemek (Madde 5). Komisyonlarn ayrca, gerekli grdkleri hallerde, uranlan zararn miktarn tespit etmek zere yerinde keif yapma veya yaptrma yetkileri bulunuyor (Madde 8).

en byk kazanm, belki de, OHAL dneminde meydana gelmi olup artk zaman amna uram olan zararlarn tazmin edilmesi talebine ilikin yarg yolunu am olmasdr. Nitekim, komisyonlarn nerdii tazminat miktarlarn kabul etmeyerek sulhname imzalamay reddeden kiiler ile bavurular komisyonlarca reddedilen kiilerin yargya bavurma hakk bulunuyor (Madde 12). Komisyonlar, bu tasarruflarnda, idareden bamsz bir makamn denetimine tabi deiller. Tazminat Yasas, denetimin ileri Bakanl ve valiliklerce yaplmasn ngrmektedir (Madde 14).237 Bylece, byk ounluu devlet memuru olan komisyon yeleri, verdikleri kararlara ilikin ileri Bakanl mfettileri ile mlki amirleri olan valilere kar hesap verir klnyorlar. Komisyonlara bakanlk yapan vali yardmclar zelinde bu durum ayrca sknt yaratyor, zira, bu kiilerin zlk haklarna ilikin btn kararlar ileri Bakanl mfettilerinin takdirine tabi. Bu durumun ne derece byk bir bask unsuru olabileceine, 2006 tarihli bir baka saha aratrmas srasnda grlen bir vali yardmcs iaret etmiti. O dnemde yasay byk bir heyecanla, blgedeki dier komisyonlardan daha nce balayarak ve onlara oranla daha hzl bir ekilde uygulayan bu kamu grevlisi, Ankarada karlat bir mlkiye mfettiinin kendisini yarn br gn hkmet deiir, senin iin terriste para verdi derler eklinde uyardn aktarmt.238 Nitekim, bu yetkilinin, kendisiyle ayn ilde grev yapan mlki amirlerin ksa sre sonra gerekleecek olan tayinleri ncesinde fazla karar vererek risk almak istemediklerini, bu nedenle az sayda bavuruyu sonulandrdklarn

Btn bu srete, yasaya bavuran yerinden edilmi kiilere olduka edilgen bir rol biilmi bulunuyor. Yerinden edilenlerin sadece iki aamada karar alma haklar/olanaklar mevcut: yasaya bavurma ve komisyonlarn kendilerine tebli ettii tazminatlar (sulhnameleri) kabul etme.

Btn bu srete, yasaya bavuran yerinden edilmi kiilere olduka edilgen bir rol biilmi bulunuyor. Yerinden edilenlerin sadece iki aamada karar alma haklar/olanaklar mevcut: yasaya bavurma ve komisyonlarn kendilerine tebli ettii tazminatlar (sulhnameleri) kabul etme. Tazminat Yasas, devlet ile vatanda arasndaki uyumazlklarn sulh yoluyla zlmesini ngrse de, gerek lafz, gerekse uygulamas, yerinden edilmi kiilere bu srete pek sz tanmyor. Burada, ihtilafl taraflarn mzakere yoluyla mutabk kaldklar bir tazminat tutarna birlikte karar verdikleri bir sulh sreci yerine, kiminin miktar zaten yasada belirlenmi olan, dierlerinin miktarnn belirlenmesinin uygulayclarn takdirine brakld zararlarn ka paraya tazmin edileceine ve hatta tazmin edilip edilmeyeceine devletin karar verdii ve bu kararn bavuru sahiplerine tebli ettii son derece brokratik ve asimetrik bir sre sz konusudur. Yasann yerinden edilmi kiilere salad

237 nceleri, bu denetimin sadece Bakanlk tarafndan yaplmas ngrlmekteydi. Ancak, Temmuz 2005te yaplan bir deiiklikle valilikler de denetimle yetkilendirildi. Terr ve Terrle Mcadeleden Doan Zararlarn Karlanmas Hakknda Kanunda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun, No.5442, 28 Aralk 2005, Resmi Gazete No. 26042, 3 Ocak 2006. 238 Dilek Kurbann Brookings Enstits iin blgenin iki ilinde yapt saha aratrmas srasnda bir vali yardmcsyla yapt grme, 10 Mays 2006. Cohen, Listening to the Voices

81

Meslektalarnn aksine kendisinin yasann hzla ve sorunsuz uygulanmas iin gsterdii abay hkmetin bile takdir etmediini belirten vali yardmcs, sre ierisinde maruz brakld yalnzlamann kendisinde uyandrd kany u szlerle ifade etmiti: Demek ki bu lke iin ok nemli deilmi bu i.
belirtmesi, yasann zerk olmayan idari komisyonlar tarafndan uygulanmasnn bu komisyonlara ye devlet memurlarnn kiisel mesleki karlarn adaletin zerinde tutabildiklerini gstermektedir.239 Meslektalarnn aksine kendisinin yasann hzla ve sorunsuz uygulanmas iin gsterdii abay hkmetin bile takdir etmediini belirten vali yardmcs, sre ierisinde maruz brakld yalnzlamann kendisinde uyandrd kany u szlerle ifade etmiti: Demek ki bu lke iin ok nemli deilmi bu i. Vali yardmcsnn bu kansnn hakllna iaret edebilecek bir dier unsur, Tazminat Yasas iin tahsis edilmi ayr bir kamu btesi bulunmamasdr. AHMdeki bavurularn nn almak iin kartlan bir yasaya, bu bavurularn ima ettii yksek tazminat miktarlarnn en azndan bir ksmn karlamak zere ayr bir bte oluturulmamas, srecin bandan bu yana gerek uygulayc kamu grevlileri gerekse avukatlar tarafndan eletirilen bir unsur olagelmitir. zel bir bte tahsis edilmemi bir tazminat yasas, zararlarn tazmininde ciddi gecikmelere sebep olmakta, adaletin gecikmesine yol amaktadr. llerdeki komisyonlarca hazrlanan ve bavuru sahiplerince imzalanan sulhnamelerin ileri Bakanlnca peyder pey Maliye Bakanlna iletilmesi, Maliye Bakanlnn sulhnamelerin ngrd tazminatlarn denebilmesi iin toplu

olarak tahsis ettii denekleri yine ileri Bakanl araclyla komisyonlara gndermesi, sulhnamelerin imzalanmas ile tazminatlarn denmesi arasndaki zaman dilimini olduka uzatmakta, bavuru sahiplerinin bir yldan fazla beklemelerine yol amaktadr. stelik, btn bu aamalarn herhangi bir takvime balanmamas ve yetkili kurumlarn takdirine tabi braklmas, tazminatlarn denmesi srecini belirsizlie ve keyfilie mahkm klmaktadr. Bir lde yasa iin ayr bir bte tahsis edilmemesi, bir lde hkmetin tazminatlarn zamannda denmesi konusunda en iyi ihtimalle hassasiyet ve aba gstermemesi, ve belki bir lde de bte sknts nedeniyle tazminatlarn demesinde gerekleen gecikme, yasann lafzyla elimektedir. Zira Tazminat Yasas, imzalanan sulhanemelerde ngrlen tazminatlarn ay ierisinde bavuru sahibine denmesini, aksi takdirde yasal faiz denmesini gerektiriyor.240 Ancak, raporun Van sahasna ilikin blmnde ayrntl olarak ele alnd zere, komisyonlarca karara balanan bavurularda tazminatlarn denmesinde ciddi gecikmeler yaanmakta, hak sahiplerine gecikmeden doan faizler denmemektedir.

B.3. Yasann lke Genelinde Uygulanmasna Dair Veriler

Kanunun yrrle girdii Ekim 2004ten Ekim 2010 sonuna dek, lke genelinde toplam 358.854 bavuru yaplmtr. Bunlardan 257.309 adedi sonulandrlm, yani yaklak %70i bir karara balanmtr. Sonulandrlan bavurularn 145.468inde karar mspet olmu ve bavuru sahibine tazminat denmesine karar verilmi, 111.841i ise reddedilmitir. Olumlu sonulandrlan bavurularda denmesine karar verilen toplam tazminat tutar 2.180.529.441 TLdir.

239 Bu balamda, komisyon yelerine hkimlere tannan teminatn bir benzerinin salanmam olmas ve aldklar tazminat kararlaryla devleti zarara uratmalar durumunda bu zararn kendilerinden rcu edilmesi tehlikesiyle kar karya olmalarnn da nemli bir etken olduunu ifade etmek gerekiyor.

240 Tazminat Yasasnn 2004 tarihinde kabul edilen ilk metninde yer almayan bu dzenleme, 3 Ocak 2006da yrrle giren 5442 sayl yasann 5. maddesiyle 5233 sayl yasann 13. maddesine eklenen bir hkme dayanmaktadr.

82

Bu miktarn 2.064.149.512 TLsi, yani %95i, Ekim 2010 itibariyle bavuru sahiplerine denmitir.241 Gerek yasann uygulamasna dair basnda kan haberler,242 gerek ileri Bakanlnn BDP ve CHP milletvekillerinin nergelerine verdii yantlar, gerekse Vanda yasay uygulayan komisyon yetkililerinin ifadeleri, hkmet ve brokrasinin nezdinde, Tazminat Yasasnn baarsnn niceliksel verilerle lldn gstermektedir. Buna gre, ka bavurunun sonulandrld, ka kiiye ne kadar tazminat dendii, yasann baarsn lmeye yeterli grlmektedir. Vandaki zarar tespit komisyonlarnn bir yesinin szleri bu bak asn zetlemektedir:
Ben bir tek ey sylemek istiyorum. ileri Bakanlndan geen sunumlarda yle bir aklama yapld; %50sinin tamamland sylendi. Biz komisyon olarak %90n tamamladk. l olarak da %70lik bavuruyu sonulandrdk.

6-8 kiilik bir ailenin 7 ila 17 senelik maddi zararnn karl olduu dikkate alndnda, denen tazminatlarn ne kadar dk olduu daha iyi anlalmaktadr. Nitekim CHP eski milletvekili Mesut Deer de, ileri Bakanl tarafndan yaymlanan toplam tazminat rakamlar ile kii bana den tazminat miktarlar arasndaki uuruma dikkat ekmekte, komisyon yeleri ile Bakanlk yetkililerinin neyi tazmin ettiklerini ou zaman unuttuklarna iaret etmektedir:
imdi yz binlerce insan mracaat etmi. Valilik kapsnda bekliyorlar. AKP de diyor ki, hkmetin ileri Bakan, ben bu kadar para dattm diyor. Ben de diyorum ki dorudur, bu dattnz paray 10.000 kiiye 20.000 kiiye dattnz. Bunlardan birini arn. Sorun, hangisi memnun? Hangisi mutlu?244

Gerekten de, yerinden edilmi kiilere denmi olan toplam 2 trilyon TL tazminat etkileyici byklkte bir rakamdr. Nitekim ileri Bakanl yetkilileri de, denen tazminatlarn Trkiye artlarnda ciddi bir miktar olduunu belirtmektedirler.243 te yandan, yasann baars ve adaletin salanp salanmad salt niceliksel ltlerle deerlendirildiinde bile, olumlu bir yargya varmak mmkn grnmyor. Zira, denen toplam tazminat miktar, tazminat almaya hak sahibi grlm olan kii saysna (145,468 kii) blndnde, kii bana den ortalama rakam sadece 14.989 TL. Bavurucularn genellikle ahslar adna deil, haneleri adna bavurduu, yani bu rakamn ortalama

te yandan, yasann lke genelindeki uygulamasna dair veriler, hkmetin 2005, 2006 ve 2007 yllarnda yasaya yaplan bavurularn deerlendirilme sresini uzatmasnn bir yandan gerekesini dier yandan da sonucunu sergilemektedir. Yasann yrrle girdii Ekim 2004 tarihinden 27 Haziran 2009 tarihine dek geen 4 yl 8 ay sresince, saylar yz binleri bulan lke genelindeki bavurularn yaklak te ikisi sonulandrlm, te biri ise henz karara balanmamt. Yasann uygulamasnda sergilenen ataleti eletiren CHP milletvekili Mesut Deer, uygulamann yava ilerlemesine zm olarak komisyonlara ek sre tannmasndansa, illerde daha fazla komisyon kurulmu olmas gerektiini vurguluyor:
imdi kanun ne dedi? Bir yl ierisinde biz bitireceiz dedi. Terrle doan zararlarn hepsini deyeceiz, bir ylda. Hadi bir ylda bitmedi iki yl. ki yl bitmedi, yl. Ama alt yl oldu. Alt ylda bitmedi. Alt yln sonuna geldiimizde devlet hl neyi aratryor? Madur olup olmadn aratryor [] Alt yl gemi ya [] Ya, komisyon kuruluyor, bir komisyon, iki komisyon... Kur 20 tane komisyon. 30 tane kur.

241 ileri Bakanl ller daresi Genel Mdrlnden bir yetkiliyle grme, Ankara, 5 Aralk 2010. Yasann uygulamasna dair gncel bilgilere, genel mdrln websitesinden eriilebilir: http://www.illeridaresi.gov.tr/ default_B0.aspx?id=182. 242 Tazminat Yasasna ilikin medyada kan haberlerin bir derlemesi iin bkz. Balancar (ed.), Sessizlik Bulutunu Datmak 243 ileri Bakanl ller daresi Genel Mdrlnden bir yetkiliyle grme, Ankara, 5 Aralk 2010.

244 Mesut Deerle grme, Ankara, 25 Mart 2010.

83

30 tane mhendis ar. Devlete bal blgede alan insanlar var. Blgedeki avukatlar hepsi gnll olarak alrlar. Her [ile] 20 komisyon, 30 komisyon kurduun zaman bu ii hzlandrrsn. Burada ama para demek deil artk. Paray dyor gzkp dememektir. nsanlarn ikinci kez madur olmasna yol ayor.

Bu durum, yasann gerek amacnn ne olduu sorusunu bir kez daha gndeme getiriyor. Devletin bu yasay karmaktaki temel amac, vatandalarnn urad zararlar bir an nce tazmin etmek ve onlarn gvenini kazanmak idiyse, yaklak be sene ierisinde bavurularn te birinin hl sonulanmam olmas bu amacn hasl olmadn gstermektedir. te yandan, temel kaygnn AHMde beklemekte olan dosyalarn geri gnderilmesini salamak ve AB srecindeki engellerden birini ortadan kaldrmak

olduu gz nnde bulundurulduunda, uygulamann bu derece yava ilerlemesi, devleti daha fazlasn yapmak zere harekete geirecek bir nedenin kalmam olmasyla aklanabilir. AHM ile ABnin Tazminat Yasasna dair olumlu tutumlar, ierik olarak zaten sorunlu olan yasann en azndan uygulamasnn grece sorunsuz yrtlmesini salayacak bir bask unsurunun kalmamasna, yasaya bavuran madurlarn zarar tespit komisyonlaryla ba baa braklmasna yol amtr. Yerlerinden edilen Krtlerin tazminat talepleri takdirine braklan devlet ise, belki rehavet belki iyi niyet eksiklii, her halkrda siyasi irade yokluu nedeniyle Tazminat Yasasn unutmu, yasaya dair 2004-2006 dnemindeki heyecann, evkini ve mesaisini AHMin yer kararnn ardndan terk etmitir.

84

nc Ksm: Vatandalk ve Adalet Balamnda Vanda Yerinden Etme

Birinci Blm Vatandalk: Darda Braklanlar

Bu blmde, 1990larda Vana bal ky ve mezralarda gerekletirilen yerinden etme giriimlerinin adalet ve vatandalk merceinden analizi hedeflenmektedir. Sz konusu analizi hakknca gerekletirebilmek iin, yerinden edilenlerin 1990larn bandan gnmze dek yaadklar yaklak yirmi yl drt farkl uraktan oluan bir genel sre olarak deerlendirmek gerekiyor. Yerinden edilenlerin tecrbelerinin gei dneminde adalet ve vatandalk zerinden analizi, yerinden edilmenin ncesindeki yaamn, yerinden edilirken maruz kalnanlarn, yerinden edilmenin hemen sonrasnda iine dlen hayatn ve bugn neyip deiip neyin deimediinin birlikte deerlendirilmesini gerektirmektedir.

Gelgelelim, mukimi olduklar yerler, yerinden edilen yurttalar tarihsel bir kimlikle donatmakla kalmyor, iyi kt barndryor ve doyuruyordu da. Grmeler, hayat artlar ok parlak olmasa da, yerinden edilenlerin evsizlik, alk ve isizlik halleriyle tank olmadklarn gsteriyor.

Gelgelelim, mukimi olduklar yerler, yerinden edilen yurttalar tarihsel bir kimlikle donatmakla kalmyor, iyi kt barndryor ve doyuruyordu da. Grmeler, hayat artlar ok parlak olmasa da, yerinden edilenlerin evsizlik, alk ve isizlik halleriyle tank olmadklarn gsteriyor. Ky ve mezralarnda yaayan bu vatandalarn hemen hepsinin, kira vermeksizin barnd bir eve ve karnlarn doyuran bir meguliyete sahip olduklar anlalyor. Yerinden edilenler, yerlerinden edilmezden evvel, yasal bir otoritenin de muhataplarydlar elbette. Kendilerini vatanda klan bu muhatapln biimini belirleyen Anayasa ve yasalar erevesinde, kendilerinin bildikleri, bakalarnca da yle bilinen bir evin ve zerinde ekim ya da otlatma faaliyeti yaptklar kk ya da byk bir arazinin malikleriydiler. Sahibi olduklar mlkleri diledikleri gibi tasarruf etmekte, ileyebilmekte, devredebilmekte ve satabilmekteydiler. Yerinden edilenleri vatanda klan sz konusu muhataplk, baka alanlarda da devredeydi. Yerinden edilenler bu muhataplk dolaysyla askere gidiyor, ocuklarn parasz okullara gnderebiliyor, seimlerde oy kullanyorlard. Van sahasnda gerekletirilen grmeler, yerinden istisnasz memnun olduklarn gsteriyor. G
87

A. YERNDEN EDLMEDEN NCE

Yerinden edilen vatandalar ge maruz kalmadan nce onlarca yldr kendilerinin, atalarnn belledikleri bir ky ya da mezrann mukimiydiler. Mukimi olduklar yerlerde, doal ve beeri bir evrenin ierisinde, bildikleri, tank olduklar bir meknda ve insanlarla yaamaktaydlar. Bir ksm insanla, uzunca bir mddettir, bildikleri bir meknda yayor olmak, bu vatandalar tarihsel bir gemi mefhumuyla donatm, her ne iseler o olmalarn salamtr. Dier bir deyile, bakalaryla ortaklaa tecrbe ettikleri zaman ve mekn, yerinden edilmi kiileri tarihsel ve toplumsal varlklar klm, onlar bir kimlikle donatmtr. Yerinden edilen vatandalar her ne iseler o olmalarn byk lde yerinden edildikleri beeri corafyaya borluydular. Ksacas, yerinden edilmeden evvel, bir ky, mezra ya da havalide, birileriyle, bir mdettir yayor olmann biimlendirdii belirli bir kimlik durumu mevcuttu.

edilenlerin g ncesi hayatlarndan neredeyse

deneyiminin travmatik mahiyeti kadar, gemie ynelik zlem duygusunun da g ncesi ky hayatna dnk deerlendirmeleri ar olumlu klm olma ihtimali yksektir. Yine de, g ncesi hayata dair saysal ve veri bazl tasvirler eskiye, kye dair methiyenin pek de temelsiz olmadn, salt gemie duyulan zlemden kaynaklanmadn gsteriyor. Grlen yerinden edilenlerin istisnasz hepsi gten nce kira vermedikleri bir evde yaadklarn ve yaadklar hanenin iyi kt bir gelir kaynana sahip olduunu belirtmilerdir. Bu, gn rettii en temel iki durumun, evsizlik ve isizliin/aln g ncesi hayatta tecrbe edilen haller olmadna iaret ediyor. En yoksul hanelerin dahi eve ve hi olmazsa 20-30 koyunluk bir srye sahip olduklar anlalyor. Daha nemlisi, grmelerin neredeyse hibirinde g ncesine dair byk bir yoksulluk ikyeti aktarlmamtr. Grlenler, 1990 ncesi ky, herkesin geindii, ilerin iyi olduu bir yer olarak resmetmilerdir. G ncesi ky hayat245 genellikle u trden ifadelerle anlatlmtr:
Abdullah Kara: Yani milletin durumu sperdi. Yani biz ok gzel, fevkalade bir ekilde yayorduk. Hamza Durur: Baya gzel bir hayatmz vard. Herkesin evi vard, tarlas vard, koyunu vard. Gzeldi hayatmz.

Van blgesindeki yerinden edilenlerin g ncesi geim kaynaklar, tahmin edilecei zere, esas olarak hayvanclktr. Tipik bir hane, esas olarak iinde yaanlan eve, bir koyun srsne ve bu sry beslemek iin kullanlan otun yetitii araziye (bienek) sahiptir. Bunlarn yan sra arclk, ceviz yetitiricilii, meyvecilik de tali gelir kaynaklar arasnda saylyor. Haneler aras toplumsal farkllama, mevcut ve sahip olunan srnn ve bienein byklne bal olarak deimektedir. 20-30 koyun sahibi haneler olduu gibi, 400-500 koyun sahibi haneler de vardr. Bu trden bir toplumsal farkllamaya ramen, daha nemli grnen husus, g ncesine dair hikyelerde mlkszlk, isizlik ve evsizlik durumunun hi aktarlmam olmasdr. zetle, madurlar g ncesinde iyi kt bir ev ve i sahibidirler.246

B. YERNDEN EDLME BALIYOR

Grmecilerin, Van havalisindeki ky ve mezralardan yerinden edilmenin balangc olarak verdikleri en erken tarih 1989dur. Tahmin edilecei zere, 1989da PKK militanlar blgeye yerlemeye ve gvenlik kuvvetleriyle atmaya balamtr. PKK ile gvenlik kuvvetleri arasnda atmalarn balamasyla beraber vatandalar hem gvenlik kuvvetlerinin hem de PKKnn talepleriyle karlamlardr. PKK militanlar propaganda yapmak, yeni ye devirmek ve erzak toplamak iin kylere ve mezralara inerken, gvenlik kuvvetleri vatandalardan korucu olup PKKy kylerine sokmamalar ve PKKya kar dzenlenen operasyonlarda gvenlik kuvvetleriyle birlikte atmalara katlmalarn istemeye

G ncesi hayata dair zaman zaman aktarlan yaknmalar ise isizlik ve yoksulluk gibi alanlarla ilgili deil, salk hizmeti noksanl, okulsuzluk, elektriksizlik gibi meselelerle ilgili olmutur:
Kamil Solmaz: Kyde hayat ok iyi deildi, ok da kt deildi. Yani kt olan uydu, bizim mezramzda okul yoktu, yol daha yeni yeni geliyordu. Daha nce yaplmamt. Kyde okul vard. Ky de bizden yaklak olarak yaya yarm saat, 45 dakikalk bir uzaklktayd. Mezramzda elektrik yoktu.

245 Yerinden edilmeye maruz kalanlarn hem ky hem de mezra sakinleri olduunu belirtmek gerekiyor. Van havalisindeki madurlarn nemli bir ksmnn g ncesinde mezralarda yaad anlalyor.

246 G ncesi ky/mezra hayatna dair kaydedilmesi gereken nemli bir bilgi Van havalisinde bilhassa belli mntkalarda kadastronun hi yaplmam olmasdr. Bu durumun, Tazminat Yasasnn uygulanmas esnasnda genellikle kyller aleyhine kullanlan bir belirsizlik yaratm olduu anlalyor. Kadastro gemediinden kyllerin yerinden edilme ncesinde ekip bitiklerini syledikleri arazi miktarlar hakknda komisyonla pek ok kez ihtilaf yaand anlalyor. Kadastro meselesinden dolay yaanan ihtilaflar konusu ileride yeniden ele alnacaktr.

88

Ksaca, 1989da PKKnn blgeye yerlemesiyle beraber, vatanda, gvenlik kuvvetleri ve PKK militanlar arasnda bir gerilim/atma geninin olutuu anlalmaktadr.
balamtr. Ksaca, 1989da PKKnn blgeye yerlemesiyle beraber, vatanda, gvenlik kuvvetleri ve PKK militanlar arasnda bir gerilim/atma geninin olutuu anlalmaktadr. Van havalisindeki yerinden edilmenin arka plannda bu gerilim/atma geni yer almaktadr. Bu arka plan, birok grmeci tarafndan yerinden etme srecinin esas sebebi olarak resmedilmitir:
Hamit Tan: rgtle devlet arasnda kaldk, biz de boalttk geldik. rgtten de korktuk, devletten de korktuk, ikisinin arasnda kaldk. Artk yeter gidelim dedik. Melik akr: Devlet bir yanda, bir yanda PKK. Arada kaldk. Feyzullah Onan: 93te devletle PKK arasnda skp kaldk.

kye saldr olmad ama okul yakld, tabii millet rahatsz edildi. Devlet tarafndan da, millet tarafndan da, dier taraftan da. Rahatsz olduk. Ondan sonra g balad. Birinci g mesela kyde benim babamda oldu. Gidin dediler mi kyden? Kimse bir ey demedi yani. Kimse bir ey demedi, biz kendimiz geldik. Sadullah Temiz: 1990da korucu sistemi balad. 1990da biz silah aldk. ou durumu iyi olan kat veya genleri fazla olanlar, genleri gnderdiler. Ben ocuklar Vana gnderdim. Benle hanm kyde kaldk. Hamza Durur: 1989 yllarnda atma oldu. Can gvenlii olmad iin, atmalar olduu iin, srekli atma olduu iin, yollarda mayn olduu iin gidip gelemiyorduk kylerimize. Mecbur kaldk. Yapacak hibir ey kalmad iin... O blge komple boald.

kinci grupsa, yine atmalar balar balamaz mezralardan kylere ekilmek zorunda kalanlardan oluuyor. Gvenlik kuvvetlerinin eriimi dnda olup PKKnn eriiminde kalan mezralarda yaayanlarn bir ksm gvenlik kuvvetlerinin talebiyle, ya karakol olan ya da korucu says ok olan merkez kylere yerlemek zorunda kalm grnyor. 1989da balayan bu ikinci tip gte, mera yasaklar da etkili olmutur. Baz meralara k gvenlik kuvvetleri tarafndan yasaklanmtr:
Kamil Solmaz: 1989da kyde okul yakld. Ky Hizmetleri dozerleri vard, dozer yakld. Ben kydeydim, geldiler kye. Genler tartyorlard, genler diyordu bizi gtrecekler. O zaman zorunlu askere alma, gnllleri alma... Zorunlu bir ey de vard, o zaman genler genelde kayordu. Blgede eylemlerin younlamasyla birlikte basklara dayanamayan u mezralar, dalara yakn ssz yerlerdeki mezralar genelde boaltld. [] Biz geldikten sonra hemen hemen mezra boald, kimse kalmad; benim iki amcam kald onlar da [] diye merkez bir ky var bizim, bir sene da orada idare ettiler. Ondan sonra ekip geldiler. Dier mezralar da hemen hemen bizden sonra g etmeye baladlar. merkez kye yerleti.
89

Grmeler, bu genel arka planla beraber, yerinden edilmenin hem zaman hem de g edenlerin vasflar itibariyle birka temel tipoloji etrafnda gerekletiini gstermektedir. lk tipolojide, atmalar balar balamaz ky ya da mezralarn terk edenler yer alyor. Sonraki dalgalarla kyaslandnda bu tipolojide yer alanlarn en kk grubu oluturduu iddia edilebilir. Bu gruptaki vatandalarn g etmelerinin temel sebebi, ky ya da mezralarnda gvenliin kalmamas ve gelecekle ilgili kayglar olmutur. Yaplan grmelerden, bu ilk grupta yer alanlarn genellikle hali vakti ksmen yerinde olanlar ya da Van ehir merkeziyle (i sahibi olmak, ocuk okutmak, karde vb. ok yakn bir akrabaya sahip olmak vb. sebeplerle) nceden tesis edilmi kuvvetli bir ilikisi bulunanlar olduu anlalyor. grmecinin aktardklar, bu tipolojiyi resmetmektedir:
Cafer Demirci: 1989da ortam deiti; srekli atmalar vard. Artk yani yaanmazd orada. Bizim

Sadece bir merkez ky kalmt, isteyen de gitti,

nc grupta, gvenlik kuvvetlerinin korucu olun davetine uymayanlar yer almaktadr.247 1989dan itibaren her kyden nce er beer, ardndan daha ok sayda vatandan korucu olmas istenmitir. Bu davete baz kyler btnyle, bazlar blnerek katlm, baz kylerse hi katlmamtr. Koruculuu kabul etmeyen kyler ve kyller hem askerin hem de korucularn basksna maruz kalmlardr. G srecinin en ar madurlarn bu gruptakiler oluturmaktadr. Keza, grmelerden anlald kadaryla, bu tipolojide yer alanlar g madurlar arasndaki en kalabalk gruptur. Bu tipolojide yer alan grmecilerin anlattklarndan birka rnek aada verilmitir:
Melik akr: Devlet bir yanda, bir yanda PKK. Arada kaldk. atma oldu, olay oldu. 20 kii ld bizim kyde. 20 yaral da yakndr..Devlet sefer geldi bast. Bize korucu ol dediler. stemedik. Olan var. Olan oldu. Biz olmadk. 1989da ok geldik. Kyn yarsndan fazlas geldi. Ky iki misli geldi, bir misli kald. Korucular kald, ama 2si teslim etti geldi buraya. Silah braktktan sonra devlet kalk git dedi. Silahsz burada kalmasn kabul etmedi. Selim Kor: Bizim 11 tane mezra idi, toplam 400-500 haneydi o zaman. Belli ksmlar [koruculuu] kabul etti, belli ksmlar da kabul etmedi. Kabul etmeyenler de ou g edip buralara geldi, hatta zmir, Ankara, Trkiyenin her tarafna yayld. Silah almayan

kyllere devlet gvenmedi dorusunu isterseniz. Dediler ki efendim siz niye silah almyorsunuz? Ben size gvenmiyorum, siz PKKya yardm edeceksiniz veya ekmek vereceksiniz veya finans salayacaksnz. O ekilde deerlendirildi. Onlar da mecbur kaldlar, g ettiler. Olayn i yz buydu akas. Kyde korucu olanlarla olmayanlar arasnda husumetler, gerginlikler oldu, ok ciddi husumetler yaand. Ferit Yaman: 1990da olaylar geliti, bizim ilerimizde olan kiiler korucu oldular. O korucular kymze baskn getirdiler. Askerlerle beraber geldiler, ya siz de silah alrsnz, ya da ky terk edersiniz dediler. Ondan dolay da bir 6-7 kii korucu oldu. Biz aldk ama sadece kymzde kalacaz dedik, byle bir operasyona filan gitmeyecektik. Fakat operasyonlara zorlaynca, operasyonlara da kacaksnz denilince braktlar, geldiler. 1990n sonunda ky de terk ettik. Cemil Sren: PKK Gevan oralara geldi. Devlet aka siz korucu olursanz blge halk korucu olur, olmazsanz blge halk olmaz diyordu. Biz olmadk. Bizim aadaki btn kyler oldular. Bask 1990da balad. 1990dan 1997ye kadar bask vard, yedi yl. Hemen hemen her gn, her sabah. Yedi yl boyunca her sabah bask vard. Mesela yiyecek ve giyeceklerimize ambargo koydular. Ben defalarca gzaltna alndm. Ka kere tutuklandm hatrlamyorum. Belki srailin Filistine yapmad ikenceleri grdm ben. Affedersiniz, burada artk karde oluyoruz, cinsel organlarmzn zerindeki tahribatlar... coptan geirdiler. Herhalde en ar coptu. Ondan sonra, anlatrsam insann midesi almaz. Naylon torba geiriyor, son nefeslik hava kalyor, zannediyorsun leceksin, ondan sonra ekiyorlard. Ondan sonra affedersiniz bu insanlarn yumurtalklarn skyorlard, insann beyni dalyor gibi oluyor. Ahrlarmz vard, kanepelerimizi, hallarmz alp getiremedik. Bir tek yataklarmz aldk, getirdik. Mesela kanepelerimiz, bu cevizden yaplan ahap mobilyamz vard. Her trl eyamz kald, bir daha dneceiz diye. Olduu gibi her ey orada kald, her eyi yaktlar. Ykledik, geldik, karakol yine yol zerinde duruyor. Ne oluyor, ne olmuyor biz getik, geldik. Olduu gibi o eyayla beraber o evi yaktlar. 100 tane ar kovanmz vard, yakld, karld, atld gitti. 13 Aralk 1997de.

247 Hacettepe niversitesi aratrmasnn, raporun satr aralarnda kalan en nemli bulgularndan birisi, yerinden edilen kiilerin yaklak yarsna, g ncesinde ge ilikin szl bildirim yaplm olduudur. Hacettepe Aratrmas, s.78. Szl bildirimin znesi raporda belirtilmemekle birlikte, aratrmann kamuoyuna duyurulduu basn toplantsnda Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits yetkilileri, bir soru zerine,ok byk blmnn gvenlik grevlileri tarafndan yapldn belirtti. 6 Aralk 2006, Ankara. Bu yant tamamlayc bir baka bilgi, rapora ek olan niteliksel almann zet bulgular arasnda yer alyor: Korucu olmak istememe ve kyn boaltlmasna ynelik talepler, grmelerin pek ounda kyn terk edilmesindeki en nemli nedenler arasnda belirtilmitir. Hacettepe Aratrmas, s.129. zet bulgularda, sivil halka bazen kyn terk edilmesi iin bir aya kadar uzayan sreler verildii ifade edilmitir. Hacettepe Aratrmas, s. 128.

90

Sadullah Temiz: Korucu olma basks vard, ya korucu olacaksnz, ya ky boaltacaksnz.Benim yal babam vard, babam korucu olmay kabul etmedi. Kabul etmeyince de her Allahn gn devlet geliyordu, jandarma geliyordu, korucularla birlikte bize baskn veriyordu, ya ky boaltn, ya korucu olun. Biz de korucu olmay kabul etmeyince kymz boalttlar. Boaltmazsanz, yakacaz sizi, tarayacaz, ldreceiz dediler bize, bizi tehdit ettiler. Biz o ekilde kymz boalttk. Baskya boyun eip korucu olmay kabul eden 2-3 kii oldu. Benim kendi iki katl evim vard, iki ay sonra arkadalar hepsi de biliyorlar, baharda gittim, ta stne ta koymamlar. Duvarlarn arasndaki aalar bile ykmlar, kartmlar, yakmlar. Bunu yapan korucular, devlet yapmtr yani, kimse gidip bizim kymz yakmad. En yakn karakola mesela gittiimiz zaman bizi kapdan geri evirdiler, siz terristsiniz, ne iiniz var burada? diye. Mahmut Serta: [zel konumak istediini beyan etmesi zerine yalnz konuuldu.] Ayrlmadan nce hep devletin basksdr. Korucu basks da var. Kyde aalar var. Onlar diyor ki, ya korucu olacaksnz bizim gibi, ya da bu ky terk edeceksiniz. Onlar bize yle sylediler. Tabii devlet de oradayd. Asker bizim ky ykt. Yarn akama kadar buray terk edeceksin, yoksa hepinizi mahvedeceim yakacam, hi kimse kalmayacak [dedi]. Saat akam 4-5, biz evi braktk geldik.

imza dahi atmadan ktk. Kye braktk. Karakol onlar tek tek toplam gtrm sonra.

Bu tipoloji ierisindeki ikinci bir gruptaysa, koruculukta kendilerinden beklenenleri yerine getiremedikleri iin azledilmi olanlar yer alyor:
Abdullah Kara: 112 silah aldk. PKK de geldi dedi almayn silah. Asker de dedi aln. PKKye dedik bizim durumumuz iyi deil. Biz almazsak devlet sktryor. Alsak siz sktryorsunuz. Karakoldan yle dediler: Her gn her gece 15 tane korucu karakola nbete gelecek. Silahlar aldktan sonra PKK daha fazla geldi kye. PKK gelince kye, bir tane korucu kalmyordu, hepsi saklanyordu. Korucular gelsin diyorlard. Onlar korkularndan gelemiyorlard. [] 1995te seim oldu. Korucular da DEHAPa verdiler. Sonra stemen geldi. Korucular ard dedi silahlar teslim edin. gn ierisinde teslim etmezseniz byle yaparz, yle yaparz... Onlar da 1996 birinci ayda silah teslim ettiler. Sonra da ky olarak katk.

Grmeler, bir grup kylnn sadece kyde kalmak ve askerle operasyonlara katlmamak art/ beklentisiyle koruculuk yaptn gsteriyor. Ne var ki, bu son grupta yer alanlar operasyonlara katlmay reddetiklerinde silahlar toplanp kyden ayrlmaya zorlanmlardr:
Ferit Yaman: Bize koruculuk dayatld. 1990da silahlar verildi. Biz aldk ama sadece kymzde kalacaz dedik, byle bir operasyona filan gitmeyecektik, geici ky koruculuu kyn korumaktr dediler. O temelde niyetlenip silah aldlar fakat operasyonlara zorlaynca, operasyonlara da kacaksnz denilince braktlar, geldiler. 1990n sonunda ky de terk ettik.

Drdnc grupta korucu olup sonradan ayrlanlar/ azledilenler var. Bunlarn bir ksmnn koruculuk yapmaya dayanamadklar iin ayrldklar anlalyor:
Feyzullah Onan: 1993te devletle PKK arasnda skp kaldk. Yaama ansmz hi yoktu. Korucu olduk. Yzlerce ehit verdik. Askerden, korucudan, masum vatandatan da... Yani artk yle bir ey ki boazmza kadar dayand. Yeter artk dedik canmz kurtaralm. Kymzden yaklak 20-25 kii ld. 1993te artk canmza tak etti. Artk biz de dedik hayatmz alp gidip kurtulalm. Ve oradaki jandarma karakolu siz burada kalacaksnz, gitmeyeceksiniz dedi. Biz geldik orada araba tuttuumuz halde ileden kye ford kamyonetleri sokmuyorlard. Hi kimse bu kyden g edemez! Ondan sonra millet isyana kalkt. Asker gitmeyin diye bask yapyordu. Silahmz dahi teslim etmeden,

Beinci grupta korucu aileleri yer almaktadr. PKK ile gvenlik kuvvetleri arasndaki atmalarn younlat 1990larn banda, blgedeki birok mezrann korucu erkekleri genellikle iinde karakol olan bir kye toplanm ve askerle birlikte kyde yaamaya balamlardr. Bu tr rneklerde kyde kalan korucular tamamen gvenlik iiyle megul olup, nadiren iktisadi faliyette bulunmulardr. Bu rneklerde korucu erkekler elerini ve ocuklarn ehre gndermek zorunda kalmlardr:

91

Salih Yolcu: Benim kymde, civar kylerle beraber 120 korucu orada topland. Korucular kendi ekmeklerini kendileri yapyorlard erkekler.

Altnc grupta ise, korucu olup bir sre sonra younlaan atma ortamnn etkisiyle gvenlik kuvvetlerinin izni ya da nerisiyle g edenler yer alyor:
Remziye Abal: Kydeyken bizim durumumuz iyiydi, sknt ekmiyorduk. Ama terristler yznden g ettiler. ki tane daym ehit oldu, bir tane uzaktan amcam ehit oldu, hatrladm o kadar ama birok kii ehit dmt yani. Koruculuklar buraya gmeden iki yl nce bir ay srd, iki yl sonra da gtler buraya. Terristlerden gelen baskya dayanamadklar iin buraya gmek zorunda kaldlar. Salih Yolcu: 1995in ierisinde tekrar olaylar balad. Hayvanlarmz gtrld, hayvanlar gtrldkten sonra bir tane daha gen gtrld. Gtrldkten sonra mayn patlamalar oldu yollarda filan. Vatanda can gvenliimiz yok derken devlet de dedi siz serbestsiniz. O zaman vatandalar geldiler karakola, biz kymz boaltacaz, ky boaltmak zorundayz artk, can gvenliimiz yok dediler. Onlar da dedi siz bilirsiniz, isterseniz kaln, isterseniz gidin. lyas Sar: Mecburen korucu olduk. Ya korucu olacaksnz ya terk edeceksiniz [dediler]. Millet iki dan arasnda kald. PKK silah almadan karmyordu. Yiyecek istiyordu. Ya vereceksin ya da ldreceim diyordu. Mesela ben koruculuk yapamadm. Diyorlard sen koruculuk yapmamsn demek ki PKKyi destekliyorsun. Sonra mracaat ettim korucu oldum. te koruculuk yapyorduk, gidiyorduk nbet tutuyorduk. Ondan sonra asker bize dedi silah brak. Yani asker bize sylyor. Asker dedi, siz gidin dedi. Kamil Solmaz: Ky 1992-1993lere kadar boalmad. Zannedersem 1992-1993te tamamen boald. Katlar. Byk bir eylem oldu ve katlar. O zaman yanlmyorsam 12 asker ld, 3-4 tane korucu ld, yarallar vard. Ky tamamen bo kald, artk yakld, ykld.

kylerde ziraat ya da hayvanclk faaliyeti neredeyse tmyle durmu, btn faaliyet gvenlik faaliyetine dnmtr. Bu trden birka ky hi boaltlmad halde meskunlar ziraat ve hayvanclk faaliyetinde bulunamadklar iin Tazminat Yasasndan yararlanmaktadrlar:
Metin Kucak: Bu terr nedeniyle, rgt dadan geldi. Bizden ara istedi. Biz de vermedik. Asker bize destek kt, gelin dedi, korucu olun... 70 kii korucu olduk. 110 haneydi. 5 mezras vard. Bizim mezramz da korucu oldu. Ondan sonra arazimiz, her eyimiz, 1993ten sonra ne bitik, ne itik... Hepsi g olduktan sonra biz kaldk. Biz askerimizi brakmadk. Bu karakolu kaldrdlar. O kadar youndu. Biz de brakmadk silahlar. 50 kiimiz kyde kald. Biz devletimizi brakmadk.

Son grupta ise PKKdan dolay kylerini boaltanlar yer alyor:

Abdullah Kara: lk g 1989da oldu. Terr dolaysyla millet kat. Sktrma oldu asker tarafndan, PKK tarafndan. Millet korkusundan, kimi genler ehre tand, kimi evini kard, kimi mlkn hayvann brakt kat. Yava yava oldu g. En son 1995te bizim g balad. Benim enitem geldi. Dedi ki, bugn btn genler Vana gidecek. Dedim neden? Dedi: Vallah kayorlar. PKK eleman kazanyor. Onlar da kayorlar PKKden. zlceye yakn yerlerden gelirken PKK yolu kesti. Pazar gn. Ordan benim ablamn olu Mehmeti ald gtrd. Be kii ald benim kyden. Bir tanesi 9 ay kald, benim kyl. Drd kat geldi. Benim yeenim hl kayp. Vuruldu mu ne yapt bilmiyoruz. Ondan sonra millet tek tek g etmeye balad. Kimi stanbula kimi Ankaraya... Herkes kat.

Yedinci grupta ailelerini gnderen ama kylerini hi boaltmayan korucular bulunuyor. Bu durumdaki

Grmeler, yerinden etme iinin, yerinden edilme ncesi zamann bu baat zelliklerinin hemen hepsini kkl biimde deitirdiini gstermektedir. Topu topu birka yla yaylan bir sre ierisinde, Van ve havalisindeki epeyce geni bir alana dalm ok sayda ky ve mezrann sakinlerinin bazen birka ay mhlet verilerek, bazen de gn iinde yerlerinden edilmesi, evvela bu vatandalarn gemileriyle olan ban sert bir biimde koparmtr. Doduklar, kendilerinin, atalarnn belledikleri yerlerden, onlarca

92

senedir beeri mnasebet ierisinde olduklar komularndan, akrabalarndan koparlmalar, yerinden edilenlerin uzun bir tarihsel zaman ierisinde olumu kimliklerini de zedelemitir. Yerinden etmenin, yerinden edilme ncesi yerleik sosyallii de tahrip ettii anlalmaktadr. Yerinden etme, bazen, yerinden edilenlerin mensubu olduu dar topluluk ierisindeki mevcut gerilimleri derinletirmi, bazen de yeni gerilimlere yol amtr. Korucu olmay kabul edip yurtlarnda kalanlar ile korucu olmay kabul etmeyip yurtlarndan edilenlerin kimi durumlarda dmanlat anlalmaktadr. Yerinden edilenlerin braktklar mlklere el konmas ya da ky veya mezralarna dnp yerlemek ya da mlklerini deerlendirmek isteyenlere engel olunmas, yerinden edilenler ile korucular arasnda gn yol at gerilim ve atma biimlerinden bazlardr. Yerinden etme, yerinden edilenlerin yasal otoriteyle muhataplk biimini de deitirmitir. Kylerinden, mezralarndan, yurtlarndan edilmek, yerinden edilenleri istedikleri, arzuladklar, bildikleri yerlerde yaama imknndan mahrum brakmtr. Bilmedikleri, istemedikleri, semedikleri yerlerde yerlemek zorunda kalmlardr. Benzer biimde, yerinden edilenler kendilerinin bildikleri, bakalarnca da yle bilinen evlerinden, ekip bitikleri tarla ve otlaklarndan mahrum kalmlardr. Evlerine girememi, gidememiler, bazen de evlerini tmden kaybetmilerdir. Mlklerini kullanamam, tarlalarn ileyememi, otlaklarn kullanamamlardr. Btn bunlar, yerinden edilenlerin yasal otoriteyle muhataplk biiminin kkten deitiini gstermektedir. Yaananlar, yerinden edilenlerin, onlar vatanda klan hukuktan, ulusal bizin iine yerletiren temel bir ksm haktan mahrum edildiklerine iaret etmektedir. Yerinden etmenin gerekletii btn mahallerde olduu gibi, Vanda da 1982 Anayasasnn 35. maddesiyle dzenlenen mlkiyet hakk, 23. maddesiyle dzenlenen seyahat ve yerleme hakk ve 21. maddesiyle dzenlenen konut dokunulmazl hakk yaygn biimde ihlal edilmitir. Bu yaygn hak ihlallerinin herhangi bir mahkeme karar olmakszn gereklemesi kadar, tek tek vatanda bazl

Yerinden etmenin gerekletii btn mahallerde olduu gibi, Vanda da 1982 Anayasasnn 35. maddesiyle dzenlenen mlkiyet hakk, 23. maddesiyle dzenlenen seyahat ve yerleme hakk ve 21. maddesiyle dzenlenen konut dokunulmazl hakk yaygn biimde ihlal edilmitir.
deil de bir ky ya da merada mukim, erkek, kadn, ocuk, yal btn vatandalara ynelik olarak gereklemesi, bu vatandalarn maruz kaldklar hak ihlallerinin bireysel edimleriyle deil, mukim olduklar kyle, aldklar siyasi tutumla (korucu olmamak ya da HADEP vb. partilere oy vermek), hatta mensubu olduklar etnik toplulukla ilgili olduunu gstermektedir. Sz konusu hak ihlallerinin hem yaygn biimde gereklemesi hem de bireysel edime bal olmamas, yerinden edilenlerin vatandalklarnn ksmen ve geici de olsa askya alnabilir bir vatandalk hali olduunu ima etmektedir.

C. YERNDEN EDLME BMLER

Grmeler, yerinden edilmenin gerekleme biimi itibariyle de nemli farkllklar gsterdiine iaret etmektedir. Byk ksm 1989 ile 1994 yllar arasnda gerekleen gte kimi durumlarda vatandalar belirli bir hazrlk yaptktan sonra kylerini terk etmi grnmektedirler. PKK militanlar ile gvenlik kuvvetleri arasnda atmalarn balamasnn hemen ardndan gerekleen bu g biiminde, imkn olan vatandalar ehirde ev tutma, sahip olduu hayvanlar satma, ev eyalarn toplama gibi hazrlklar yaptktan sonra Vana gmlerdir:
Cafer Demirci: 1989da ortam deiti. atmalar vard artk yani yaanmazd orda. imdi bizim kye saldr olmad ama okul yakld; tabii millet rahatsz edildi. Devlet tarafndan da, millet tarafndan da, dier taraftan da. Rahatsz olduk. Ondan sonra g balad. Gidin dediler mi kyden? Kimse bir ey demedi yani. Kimse bir ey demedi biz kendimiz geldik. Hamit Tan: rgtle devlet arasnda kaldk, biz de boalttk geldik. [] Eya olarak yatak matak
93

getirdik, baka hibir ey getirmedik. Kamyon tuttuk. Hayvanlar kamyona yklemedik, yolda getirdik.

kinci tipolojide, gvenlik kuvvetleri ve/veya korucularn zorlamasyla bir anda gerekleen gler yer alyor. Bu durumlarda genellikle iinde oturulan evin eyas ve sahip olunan hayvanlar bir araca yklenip Vana getirilmitir:
Sadullah Temiz: Ayrlmadan nce hep devletin basksdr. Korucu basks da var. Onlar diyor ki ya korucu olacaksnz bizim gibi, ya da bu ky terk edeceksiniz. Tabii devlet de oradayd, asker. Asker bizim ky ykt. Bize yarn akama kadar buray terk edeceksin, yoksa hepinizi mahvedeceim yakacam, hi kimse kalmayacak [dedi]. Akam 4-5, biz evi braktk geldik. Baka bir kye geldik. Sait Bakrc: Devlet zorla kartt bizi, devlet zorla ky boaltt. Ya ky boaltacaz, ya hepinizi tarayacaz, yakacaz dediler bize. Korucu olma basks vard: Ya korucu olacaksnz, ya ky boaltacaksnz. Babam korucu olmay kabul etmedi. Kabul etmeyince de her Allahn gn devlet geliyordu, jandarma geliyordu, korucularla birlikte bize baskn veriyordu. Biz de korucu olmay kabul etmeyince kymz boalttlar.

kardlar. Amcamn evinde eski bir buzdolab kalm, o buzdolab da o evin ierisinde yakld. Eyalarmz toparladk, ktk, geldik, kyler de yakld. Mesela bizim kavak aalarmz vard ve benzeri aalarmz vard. Onlar tarafndan o anda zarar verilmedi. Fakat biz ky terk ettikten sonra btn o kendimize ekmi olduumuz fidanlar olsun, o kavak aalar olsun; onlarn hepsi kurudu.

nc tipolojideyse ky iinde ya da civarnda gerekleen byk bir atmann ardndan aniden gerekleen gler yer alyor:
Selim Kor: 1990, 7. veya 8. ayyd galiba... Yaylada bir atma kt, asker de oraya intikal etti. Biz de orada mahsur kaldk. Her tarafta ate, ate emberi iinde kaldk o gece, o gn. Sabah, akama kadar devam etti. Helikopterler bir taraftan asker indiriyor, sarp kayalar var, helikopterler istedii gibi asker indiremiyor, asker oraya intikal edemiyor, vatandan bir ksm PKKnn iinde kald, bir ksm devletin iinde kald, bir ksm savan ortasnda kald; yani darmadank oldu. O gnden itibaren kyn belli bir kesimi g etmek zorunda kald yani o gece ou. Gece, gndz arabalarla kamaya karar verdiler. Metin Kucak: Benim bir arabam vard. Adamn biri geldi karma, dedi ki, Allah hatrna ver. Ne istiyorsan... O duruma geldi insanlar. Cafer Demirci: Eyann ou orda kald, mesela o sene tm tarlalar buday ekmitik, komple buday orda kald hepsi gitti, bizim ev eyalar gitti, hayvanlarmz gitti... Kaarayak kimse bir ey getiremedi, sadece yorgann alp kayordu, kimse o zaman bilmiyordu bu ekil yani. Kimse demedi gidin; ama okul yakld askerler ld. Ondan sonra hayvanlar toplayp getirip sattk. lyas Sar: Yok, hi vakit olmad. Adam ba araba istedik, araba korkusundan gelemedi. Millet geldi bir arabada 4 hane ykledi. Eya her ey orada kald. Yiyecek, un ne varsa onlar braktk orada, hibir ey gtrmedik. oluk ocuumuzu arabann zerine eyalarn zerine braktk. Yamur, kar Onuncu ayn birinde biz g ettik. O gece hi yatamadk. O kadar silah sesi geliyordu ki

Bu tipolojiye giren baz rneklerde genlerin mlkleri, baz durumlarda btn bir ky gvenlik kuvvetleri ve/ veya korucular tarafndan yaklmtr:
Cemil Sren: Karakoldaki bir asker [] dedi son noktaya gelmisiniz; vurulacaksnz kalkn gidin, evinizi eyanz brakn gidin. Ben geldim hemen evi ykledim. Hayvanlarmz, erzakmz. Mesela hayvanlar iin ot toplanm 20-25 tane montofon inek vard. Dnya Bankasnn vermi olduu proje. Ahrlarmz vard, kanepelerimizi, hallarmz alp getiremedik. Bir tek yataklarmz aldk, getirdik. Mesela kanepelerimiz, cevizden yaplan ahap mobilyamz vard. Her trl eyamz kald, bir daha dneceiz diye. Olduu gibi her ey orada kald, her eyi yaktlar. Olduu gibi o eyayla beraber o evi yaktlar. 100 tane ar kovanmz vard, yakld gitti. Ferit Yaman: 1990da kylerimiz yakld. Bu tespitlidir, yani karakol tarafndan da tespit edildi, Bolu komandosu tarafndan yakld. Apar topar kyden
94

Drdnc grupta gvenlik kuvvetlerinin talebiyle, ancak belirli bir mhlet verilerek gerekleen gler yer alyor. Bazen gvenlik kuvvetleri ile PKK arasndaki

atmalarn younlamas, bazen de koruculuun kabul edilmemesi zerine, gvenlik kuvvetleri ya da mlki erkn belirli bir mhletin ardndan kyn boaltlmasn talep etmi grnmektedir:
Sadullah Temiz: Askerden aldk g kararn. Yani mecbur kaldk artk. Hem terristlerden hem askerlerden. Her taraf berbat olmutu. Askerler kt anda ya mayna basyor, ya pusuya dyordu. 30 ksur filan korucu vard yani kyde. 3 ay sonra [g ettik]. Biraz hazrlk yapabildik. Hayvanlarmz buraya getirdik. Zaten daha nce de burada evimiz vard. Ferit Yaman: Bir hafta nceden bize gidin dediler. Biz hep g ettik.

Grmeler, yerinden edilenlerin gn akabindeki birka ayda, deyim yerindeyse, afet koullarnda yaadklarn gsteriyor. Madurlar, barnma, beslenme, eitim, salk gibi en temel ihtiyalarn karlayabilmekten uzak, uzun bir dnem geirmilerdir.

D.1 Barnma/Konut mknlar

Yerinden edilmi kiilerin barnma/konut imknlar itibariyle maruz kaldklar koullar arasnda ksmen de olsa farkllklar sz konusu olmutur. Yerinden edilmenin gerekleme biiminin, g ncesi sahip olunan ekonomik imknlarn ve devletle/gvenlik kuvvetleriyle ilikinin, bu farkllamay biimlendiren esas faktrler olduu anlalmaktadr. PKK militanlar ile gvenlik kuvvetleri arasnda atmalar balar balamaz g edenler, g ncesinde hali vakti nispeten yerinde olanlar ve devletin yardm ve korumas altnda g eden korucular nispeten daha mspet barnma/konut imknlarna sahip olmuken, ky ya da mezrada yaanan bir atmann hemen ardndan kylerini boaltanlarn ya da gvenlik kuvvetleri ve/veya korucularca herhangi bir mhlet verilmeksizin kylerinden karlanlarn barnma/ konut imknlar asndan byk mahrumiyet yaadklar grlmektedir. Tahmin edilecei zere, bu son grup yerinden edilmi kiilerin byk ounluunu oluturmaktadr. Barnma/konut imknlar asndan bakldnda, ilk grupta, blgede atmalar balar balamaz kylerini terk edenler yer almaktadr. Bu grupta yer alanlarn bu erken karar alabilmeleri, phesiz ya nispeten varlkl olmalarndan ve/veya Van ehir merkeziyle (i sahibi olmak, ocuk okutmak, karde vb. ok yakn bir akrabaya sahip olmak vb. nedenlerle) nceden tesis edilmi kuvvetli bir iliki iinde olmalarndan kaynaklanmtr. Bu ilk dalgada g edenlerin, genellikle nceden sahip olunan ya da kiralanan bir eve yerleme imknna sahip olduklar grlmektedir:
Hamza Durur: lk geldiimizde ev tuttuk. 4-5 karde bir eve yerletik. Hemen hemen 15 kii falan vard.
95

Beinci grupta gvenlik kuvvetleri ile PKK arasndaki atmalarn younlamas zerine idarenin nerisi ve desteiyle gerekleen gler yer alyor. Bu trden ge maruz kalanlar, tahmin edilecei zere, esas olarak koruculardan olumaktadr:
Nevzat Kucak: atma falan oldu. Vatanda da iki atein arasnda kald. Vali Bey geldi o zaman kye, durumu grd, boaltn buray dedi. Siz de gidin Vana Yksekovaya kamyon falan ayarlansn, dedi. Eyay braktk kyde. Be aile, alt aile de bir kamyonla geldi. [] Devlet bizi koruyamad. Devlet bizi korumad.

D. G SONRASI YAANANLAR
Grmeler, yerinden edilenlerin gn akabindeki birka ayda, deyim yerindeyse, afet koullarnda yaadklarn gsteriyor. Madurlar, barnma, beslenme, eitim, salk gibi en temel ihtiyalarn karlayabilmekten uzak, uzun bir dnem geirmilerdir. Pek ok madurun, uzun bir zaman adrda, alkla yz yze ve ocuklarn okula gnderemeden yaam olduu anlalmaktadr. Gn hemen akabinde iine dlen bu mahrumiyet koullarnn deimesi, neredeyse btn grmeciler iin en az bir yl, baz grmeciler iinse birka yl bulmutur. Bu gei dneminde maruz kalnan yaam koullarn barnma/konut, i/geim, eitim/okul, salk ve evreyle temas temel balklar etrafnda aktarmak uygun olacaktr.

Normal mstakil bir evdi. Kiralk olarak kaldk bir sene. Ondan sonra koyunlarmz satp kendimize arsa aldk. ylesine bir ev yaptk.

te yandan, barnabilecek bir mekn bulabilmek, barnlan meknn iyi koullara sahip olduu anlamna gelmemektedir. Bu ilk grupta yer alanlarn sahip olabildikleri barnma imknlarnn, genellikle pek ii ac olmad anlalmaktadr:
Cafer Demirci: Babamn amca ocuklar buradayd. Biz geldik hibir ey yoktu, pirketten bir ev vard. Biz 3 aile iine girdik. Ben, 2 amcam, kardeler... 50ye yakn kii bir odada kaldk. 1 sene srd.

Nevzat Kucak: Yars[n] kampse gnderdi, yars Edremitte kalm. Yazdan devlet konut yapt bize. Evlerimizi devlet yapt ama ii olarak biz altk. Onlar malzeme verdi, yer verdi. lyas Sar: Edremit Karayollarna geldik, yerletik buraya. O kadar kalabalk idi. Millet oktu. Yars niversite kampse geldi. Kalan da erefiye, erefiye Mahallesi. Dieri de Kaleye gitti. Biz yolda kararmz verdik. Biz Hakkariye geldik, baktk herkes g ediyordu. Hakkari dar yerdi. Biz dedik Hakkaride de perian olacaz, kimse bize bakamyor. Biz dedik Vana gidelim, hem kalabalktr hem de hkmet daha iyi bakar. Biz Edremit Karayolunda kaldk. Bir oda vard orada hane kaldk. lk biz geldik, birinci numaral evi biz aldk. 20 kii kaldk. Alt ay biz burada iilik yaptk. Biz bir sene kaldk. Hatta ay daha. Koyun bize geliyordu, erzak bize geliyordu, veriyordu hkmet.

Bu adan, bulunduklar kyde hali vakti nispeten yerinde olanlar dahi, ancak snabilecekleri bir mekn bulabilmi grnmektedirler:
Kamil Solmaz: 1989da kyde okul yakld. Babam yakaland, ataka gtrld, kt muameleye tabi tutuldu. Babam kyn ileri geleniydi. O eyden sonra, ben Vanda bir akrabamza ait bir ev buldum bo; yeni yeni yaplyordu, kaps, pencereleri de yoktu. Zannedersem Eyll ayndayd. Geldik, o eve yerletik. Bir k orada geirdik. Derme atma kap taktk, pencerelerine naylon sardk. Eve kira demedik. Akrabamz olduu iin bizi idare etti bir yl. 2 sene baka bir yere gittik, iki odal bir ev, az bir kirayla. Bir sene de orada kaldk. Sonra gittik, bu Edremit Yolu zerinde, oralar biraz ucuz, 500 metrekare yer bulduk kendimize.

nc grupta, yaadklar ky ya da mezrada kan bir atmann hemen ardndan kylerini boaltanlar ya da gvenlik kuvvetleri ve/veya korucularca herhangi bir mhlet verilmeksizin kylerinden karlanlar yer alyor. Vandaki yerinden edilenlerin byk ounluunu oluturduu anlalan bu nc gruptakilerin maruz brakldklar barnma ve konut imknlar trajik mahiyettedir. Pek az bir tandnn yanna snabilen bu vatandalarn byk ksm, apar topar bir araca ykleyebildikleri eyalarn Vanda yerleim yeri olmayan bo arazilere kurduklar adrlara yerletirmi ve burada yaamaya balamlardr:
Mahmut Serta: Sphana geldiimizde 2-3 ay adrda kaldm. Hepimiz tek bir adrda. Kyde yaylaya giderken kullandmz adr... Kei klndan yaplma... Evin arazisini birinden aldk. 1 milyona aldk o zaman. Evde 15 kii falan vard. Yerimiz amurdu. Lavabo yoktu. Su yoktu. Birka tane briket... Torbayla tuvalet yaptlar. ukur atk. Feyzullah Onan: Benim ailem ilk geldiklerinde bir yla yakn adrda kaldlar. 1993n sonbaharnda ktk. Amcaolu ondan nce kendi imknlaryla briketten bir ev yapmt. Biz hane iki odada kaldk. 30-35 kiiyi geiyordu yani. ev, iki odada kalyorduk. Selim Kor: Sphan [mahallesi] bo bir araziydi. 2 yl adrda kaldk, ev yapamadk yani. Zaten elimizde 1

kinci grupta, bulunduklar mahalde PKKnn artan etkinlii sebebiyle kendilerini korumalar ya da gvenlik kuvvetlerince korunmalar zorlaan ve bu durumun ardndan devletin himayesi altnda g eden korucu aileleri bulunmaktadr. Bu grubun mensuplar da nispeten mspet barnma koullarna sahip olabilmilerdir. Hakkari ili snrlar ierisinde yaayan bir grup korucu vatanda, bulunduklar blgedeki gvenlik koullarnn ktlemesiyle beraber valiliin desteiyle Vana yerletirilmitir. Vanda ilk olarak kamu kurumlarnn misafirhanelerine yerletirilen bu 300 ailelik grup, daha sonra kendilerine tahsis edilen bir hazine arazisine yaptrlan (inaatna kendilerinin de katkda bulunduu) konutlara yerletirilmilerdir:

96

milyar para vard, onu da arazi mafyasna kaptrdk. Hazinenindi. Geldiler, vatandaa sattlar. Vatandalar zaten ne yapsn, ya adrda kalacak, adr da yok. Melik akr: O zaman buras botu. Mecburi geldik. Dnm 1 milyona aldk. Dad o zaman buras. Bu evin yerinde adr vard. 1-2 sene adr kurduk. Sonra toprak bir ev yaptk. Hamit Tan: Buraya geldik, adr kurduk. adrda drt-be ay kaldk. 12 kii...

etmeye almak, btn g madurlarn ortaklatran temel hikyelerdendir. te yandan, g madurlarnn hayvanlarn hemen hemen ayn zamanlarda satmak istemeleri, beklenebilecei zere, mallarnn deerini drmtr. Grmeler, ok az sayda da olsa bir ksm g madurunun, ya daha ncesinde Vanda sahip olunan bir iyerini altrmaya devam etmek ya da hayvan satndan elde edilen sermayeyle bakkal, kahvehane veya lokanta gibi yeni bir iyeri amak suretiyle, g sonras hayata kendi iinin sahibi olarak balayabildiini gstermektedir:
Cemil Sren: ki aygaz arabamz vard. Hl da biri duruyor. Geimimiz bununla oldu. Yoksa hibir sosyal gvencemiz yoktu, hibirimizin. O zaman 10 nfustuk. Salih Yolcu: Benim burada, kendi mesleim de vard, lokantac olduum iin, burada lokantam vard. Ben o ekilde kaldm yani burada kk bir bfem vard.

Grmeler, tek tk de olsa, kylerini aniden terk etmek zorunda kalm olmakla beraber adra yerlemek zorunda kalmayanlar olduunu da gsteriyor. Vanda bir tand olmak ya da nispeten varlkl olmak gibi imknlar, bir ksm maduru adrda yaamaya mecbur kalmaktan korumu grnyor:
Cemil Sren: Arabayla bir gece geldik, bir dkknda kalyorduk. Baya dkkn yapmt adam, iki odasn dkkn yapmt, adam orada kalyor daha. Bir yl orada kaldk. Ondan sonra bir ev daha kiraladk. ki yl da orada kaldk.

Madurlarn ezici ounluunun ise g sonras hayata isiz olarak ya da amelelik gibi geici ve gvencesiz ilerde alarak baladklar anlalmaktadr:
Cafer Demirci: Birka hayvan kalmt onlar sattk. Baktk olmad bu sefer kye gitmek istedik, devlet brakmad. naat olsun hamallk olsun ne bileyim her ii yaptk, nerede i olursa... 4 karde stanbula gittik. naatta altk. Askere kadar orda kaldk. Hamit Tan: Burada biraz inaatlarda altk, paray biraz topladk. Ev yaptk, iki oda yaptk. Salih Yolcu: Lokantalarda altm, iilik yaptm.

D.2. /Geim mknlar

Yerinden edilenlerin arasnda, maruz kalnan geim koullar ve i imknlar itibariyle de farkllklar olduunu sylemek mmkndr. Bu farkllamann belirleyici etmeni, tabii ki g ncesinde sahip olunan malvarl ve gn planlanarak m yoksa aniden mi gerekletiidir. Beklenecei zere, g ncesinde nispeten varlkl olan ve ou kez buna bal olarak Vana planlayarak g eden bir aznlk, aniden g etmek zorunda kalan ounlua gre nispeten daha mspet i/geim imknlarna sahip olabilmitir. G madurlar arasnda bu trden bir farkllama izlenebilir olmakla beraber, istisnasz btn madurlarn gn yol at menfi iktisadi koullarla ba etmek zere kullandklar en temal ara hayvan sat olmutur. stisnasz btn grmeciler, Vandaki yeni hayatlarna hayvan satarak baladklarn ifade etmilerdir. Sahip olunan neredeyse tek menkul deer olan hayvanlar satarak g sonrasnn akabindeki zorlu zamanlarla ba

Maruz kalnan yeni koullar g madurlarnn hayatlarn kkten deitirmitir. Pek ok madur, nceki hayatlarndan ok farkl bir hayata raz olmak zorunda kalmtr:
Abdullah Kara: Ben Vana geldim ocuklarn hepsini toparladm. Bir ev tuttuk Hafize mahallesinde. Alk had safhaya geti. ok perian olduk. Eskiden zengindik, altnmz vard, Reat altn. Kadnlarn btn altnlarn sattk. Kiraya verdik, geime verdik. Cemil Sren: Benim babam kyde muhtard. irketlerde altk, inaatlarda altk...
97

Keza, maruz kalnan yeni koullar madurlarn hayatnda dramatik deiikliklere de sebep olmu grnmektedir:
Feyzullah Onan: naatta, boyaclkta sada solda kazandklar imknlarla, bor ederek kendimize bir ev yaptk. Babam da burada inaatlarda stresle hastaland. Aradan iki sene geti o da vefat etti.

Grmeler, madurlarn byk ksmnn sattklar birka hayvandan baka sermayeleri olmad gibi, iftilik ya da hayvanclktan baka bir i de bilmediklerini gstermektedir.
Aslnda 6 ocuum var. Bir ocuum dardadr. Kayptr yani. Belki dada da olabilir, bilmiyorum.

Yerinden edilenlerin bir baka kesimi de, Van dndaki ehirlere giderek ya kk bir iyeri am ya da daha sklkla yine geici ve gvencesiz ilerde almtr:
Feyzullah Onan: Dier akrabalarmz Mersin Tarsusa gitti. Ondan sonra stanbula yerleenler var. Manisaya yerleenler var. Selim Kor: naatta altm. Antalyada altm 1-2 yl. Aabeyim burada alt. O burada kald, ben Antalyada 1-2 yl altm. 1 yl Mersinde altm. 6 yl darda altm. Daha sonra Vana geldim. Mehmet Ceylan: Kimileri hrszlk yapt, kimileri uyuturucu ii yapt, artk insanlar madur oldu yani; oluk ocuuna bakabilmek iin her ii yaptlar. Kimi hamal oldu, kimi oluk ocuunu ald Batya gitti, stanbula, Mersine, Adanaya almalara gitti, ba bahelerde almalara gitti.

/geim koullarndaki bu farkl hallerin her birinin kategorik olarak farkl madur ailelerince yaanmadn belirtmek gerekiyor. Baz durumlarda, bir ailenin erkeklerinin biri-ikisi kk bir i kurarken, dierlerinin bir ksm Vanda ya da ehir dnda geici ilerde alm, kimisi de isiz kalmtr. G maduru ailelerin bir ksm btn bu farkl koullar, imknlar hep birlikte tecrbe etmek durumunda kalmtr.
Kamil Solmaz: Ben geldikten sonra kendime i buldum. [] seyahat firmas yeni kuruluyordu. Orada ie baladm. Ktip olarak. Ondan sonra 1994 seimlerinde []nde bir seim oldu. Belediye Bakan da ataklyd. Orada ii olarak almaya baladk. Bir yl sonra bir snavla, devlet memurlar snavna girdik. Snavla memur olarak grev yapmaya baladm. Tek alan bendim. Benim kardelerim de arada bir inaatlarda gnlk olarak yevmiyeli alt. Zaten bizim memlekette biliyorsunuz bir gn i var, gn bo yat[l]yor. Aabeyim ayrld bizden, o Mersine gitti. Biz 2 karde kaldk. 5 ocuum var.

Grmeler, madurlarn byk ksmnn sattklar birka hayvandan baka sermayeleri olmad gibi, iftilik ya da hayvanclktan baka bir i de bilmediklerini gstermektedir. Btn bunlara, ehrin ekonomisinin zaten kstl olan imknlar da eklenince, yerinden edilenlerin sefaletle yz yze kalmalar kanlmaz olmutur. Bilhassa aniden g edip adrlarda yaamak zorunda kalan madurlarn uzunca bir sre barnma skntsnn yannda beslenme sknts da ekmi olduklar anlalmaktadr. Barnma konusunda dier g madurlarna kyasla bir ayrcalk salayan koruculuk gemii, i/geim koullarnda benzer bir ayrcalk yaratmam gibi grnmektedir. Hakkariden devletin himayesinde Vana grlen korucular, geldikleri ilk birka ay gda yardm vs. alm olmakla beraber, kendileri iin yaptrlan konutlara yerletirildikten sonra dier g madurlarnkine benzer bir kaderi paylamlardr. Yalm Erez mahallesine yerletirilen bu korucu aileleri, gten bir-iki yl sonrasnda dier g madurlaryla ayn i ve geim koullarna maruz kalmlardr.

D.3. Eitim ve Salk mknlar

Yerinden edilen kiilerin tecrbe ettii eitim ve salk imknlarna bakldnda, g ncesinde sahip olduklar koullarla kyaslandnda, bu alanda barnma ve i alanlarndakine benzer bir kn yaanmadn sylemek mmkn grnmektedir. G madurlar, istisnalar olmakla beraber, genellikle ocuklarn civarda bir okula gnderebilmi ve hastane imknlarndan faydalanm olduklarn belirtmilerdir. Eitimin parasz olmas ve yeil kart sahiplii, g madurlarnn barnma ve i alanlarnda yaadklar sefaletin eitim ve salk alannda ayn hacimde tekrar etmesini engellemi grnmektedir.

98

te yandan, bilhassa ilk birka yl Vann grece dnda kalan Sphan mahallesinde adrlarda geirmek zorunda kalan madurlardan bazlar, bu ilk yllarda civarda okul olmad iin ocuklarn ya da kardelerini okula gnderemediklerini belirtmilerdir. Yine bir ksm madur, imknlar olmadndan, ocuklarn uzak olan okullara gnderemediklerini belirtmitir. Bu trden anlatmlara ramen, madurlarn ocuklar okula gndermek konusunda ok byk skntlarla karlamadklar anlalmaktadr. te yandan, okula giden ocuklarn baar dzeyleri ya da eitimlerine devam etme eilimleri hakknda ok da iyimser resimler izilmediini belirtmek gerekmektedir.

Gei dneminde madurlara yardm elinin uzatlmas konusunda ilgin bir durum, devletin himayesinde g ettirilen korucularla ilgili olarak ortaya kmtr.
Melik akr: Devlet de [...] belediye de yardm etmedi. Belediye 6 senedir hi yok. Kanalizasyon da yok. Nevzat Kucak: Su zaten ilk geldiimizde vard. Kanalizasyon bu sene yaptlar.

D.4. Madurlara Yaplan Yardmlar

Yerinden edilmi kiiler, g takip eden birka yl boyunca mzmin sefalet koullarnda yaamalarna ramen, devletten (valilikten), belediyeden ya da STKlardan kayda deer bir yardm grmediklerini belirtmektedirler. Grmecilerin, btn bu srete valilikten, belediyeden ya da STKlardan hi yardm grdnz m sorusuna verdikleri ilk yant, genellikle hayr, hi yardm almadk eklindedir.
Hamza Durur: Hayr, hibir yardm olmad. Feyzullah Onan: Devletten, valilikten yardm eden hi olmad. Cafer Demirci: Hi kimseden destek alamadk. Selim Kor: Hi yardm almadm.

Gei dneminde madurlara yardm elinin uzatlmas konusunda ilgin bir durum, devletin himayesinde g ettirilen korucularla ilgili olarak ortaya kmtr. Yalm Erez mahallesinde hazine arazisi zerine ina edilen konutlara yerletirilen bu madurlara, gn hemen ardndan bir sre epeyce yardm yapld, ancak daha sonra onlarn da kaderlerine terk edildikleri anlalmaktadr. Grmeler ve grmeler esnasnda yaplan gzlemler, bu korucu madurlarn da bugn dier g madurlaryla ayn kaderi paylatklarna iaret etmektedir: lk geldiimizde bize ilgi oktu, her gn yardm vard. Ama imdi bir ey yok. (Nevzat Kucak) Korucu madurlarla ilgili bir dier ilgin durum, bal bulunduklar belediyeden aka yaknmalar olmutur. Bir grmeci, DTP tarafndan ynetilen Bostanii belediyesinin ikamet ettikleri Yalm Erez mahallesine kastl olarak hizmet gtrmediini iddia etmitir:
Nevzat Kucak: Bostanii Belediyesi hibir ey yapmyor. DTPnin belediyesi. Biz geleli 10 sene olmu. Oylar toplamak amacyla kanalizasyonu yaptlar. Bostanii Belediyesi ayrmclk yapyor.

te yandan, grmelerin sonraki safhalarndan, madurlara ilk zamanlarda dzensiz de olsa gda yardm yapld, bir mddettir de ylda bir kez kmr yardm yapld anlalmaktadr. Bu durum, g madurlarnn gei dneminde kaderlerine terk edildii izlenimini uyandrmaktadr. G madurlarna yardm konusunda belediyelerin de etkili olmadklar anlalmaktadr. Belediyelerin, barnma ya da yiyecek gibi en acil ihtiyalarn karlanmasnda bir etkinlik gstermedikleri gibi, madurlarn ikamet ettikleri mahallelere temel belediyecilik hizmetlerini de gtrmedikleri belirtilmektedir:

Yerinden edilenleri kaderleriyle ba baa brakmakta, STKlarn da valilik ve belediyelerden farkl bir performs sergilemedikleri anlalmaktadr. Grmeler, STKlarn g sonrasnda madurlarla temas etmeye pek de hevesli olmadklarn gstermektedir. Bizzat madurlarca kurulmu G-Derin dahi, madurlarn byk ounluunca bilinmiyor oluu, STKlarn meseleye dhil olmadaki snrlln ortaya koymaktadr.

99

Yerinden edilenlerin hayatlarn deitiren etken, sadece yerlerinden edilmeleri deil, bunun ardndan maruz brakldklar koullar olmutur. Yerinden edilenler, herhangi bir mahkeme kararna dayanlarak yerinden edilmedikleri gibi, yerinden edildikten sonra ne yapacaklarna, nereye gideceklerine dair de bir resmi bildirimin ya da destein muhatab olmamlardr.
Yerinden edilenlerin hayatlarn deitiren etken, sadece yerlerinden edilmeleri deil, bunun ardndan maruz brakldklar koullar olmutur. Yerinden edilenler, herhangi bir mahkeme kararna dayanlarak yerinden edilmedikleri gibi, yerinden edildikten sonra ne yapacaklarna, nereye gideceklerine dair de bir resmi bildirimin ya da destein muhatab olmamlardr. Sadece kendi ilikilerini ya da hayatn kendiliinden rettii imknlar kullanarak bir yerlere yerlemilerdir. Van havalisindeki binlerce kylnn ksa bir zaman ierisinde Van ehir merkezine akn etmesi, bu kyllerin hem arz ettiklerinin (neredeyse yalnzca canl hayvan) ederinin ok dmesine, hem de talep ettiklerinin (ev ya da arsa) fiyatlarnn ykselmesine sebep olmu, stelik zaten kstl olan i imknlar da iyice daralmtr. Bu tr makro sonular tesinde, yerinden edilme sonrasnda Vana yerlemi olanlarn kar karya kaldklar iki temel hal, evsizlik ve alk olmutur. Vana yerleenlerin nemli bir ksm bazen birka ay, baz durumlarda iki yla yakn srelerde adrlarda yaamak zorunda kalmlardr. Sadece birka ay iin bulunan geici ve gvencesiz iler, yerinden edilenlerin epeyce bir ksmnn alk koullarnda yaamasna sebep olmutur. Yerinden edilmeden nce istisnasz hepsi kira vermedikleri bir evde yaayp, iyi kt bir gelir kaynana sahip olan madurlar, yerinden edildikten sonra evsizlik ve isizlikle kar karya kalmlardr. Baka yerlerde olduu gibi, Vanda da yerinden etme, ev ve i sahibi olan ok sayda vatanda, uzun bir zaman adrda yaamak zorunda kalan, isiz vatandalar haline getirmitir. Mlkiyet, yerleme ve seyahat haklar ihlal edilip barnaksz ve isiz braklan binlerce yurttan bu
100

halleriyle vatanda olmann kysna itildiklerini sylemek mmkndr. Yerinden edilmeyle beraber, pek ok vatandan, vatandalk haklarn eksiksiz kullanma imknn yitirdii anlalmaktadr. Beri yandan, btn bu haklaryla vatanda olmann kysna itilen madurlarn, parasz eitim ve salk hizmetlerinden faydalanmaya devam etmi olmalarnn nemini belirtmek gerekiyor. Bu durum, yerinden edilenlerin vatandalk durumuyla balarnn daha kkten biimde zedelenmesini engellemi olsa gerektir.

E. BUGN: DEENLER, DEMEYENLER

Yerinden edilenlerin bugn tecrbe ettikleri imknlara bakldnda, yerinden edilmeden bu yana bir eylerin deitii, ama koullarn byk lde ayn kald sylenebilir. Yerinden edilenler barnma meselesini en azndan adrda yaamaya mahkm olmaktan kurtulacak dzeyde de olsa zm grnmektedirler. Epey bir ksm madur, bu uzun zaman zarfnda ya ev sahibi olmu, ya da kira verebilecei bir eve yerlemi durumdadr. Ancak, barnma meselesinde gerekleen bu dzelmenin, i bulma ve geim artlar alannda yaandn sylemek mmkn grnmemektedir. Yerinden edilenlerin byk ksm halen hane mensuplarnn ounun isiz olduu kalabalk evlerde ve sefalet koullarnda yaamaktadr. Evsizlik ve alk halini geride brakm grnen madurlarn yerinden edilmeyle birlikte mahrum kaldklar mlklerine eriimlerinde de durum ancak ksmen deimi grnmektedir. Blgede gvenlik koullarnn dzelmi olmasna bal olarak madurlar ayrlmak zorunda kaldklar ky ve mezralarna geri

Blgede gvenlik koullarnn dzelmi olmasna bal olarak madurlar ayrlmak zorunda kaldklar ky ve mezralarna geri dnebilme hrriyetini ksmen de olsa edinmilerdir.

dnebilme hrriyetini ksmen de olsa edinmilerdir. Ancak, bu hrriyetin kmilen kullanlmasn engelleyen birka etken mevcuttur. lk etken yine gvenlik noksanlyla ilgilidir. Grmecilerin birka, blgenin halen gvenli olmadn belirtmitir. Gerek PKKnn sregiden mevcudiyeti gerekse blgede kalan mayn ve dier mhimmatn yaratt tedirginlik, baz vatandalar kye dnmekten alkoyar grnmektedir:
lyas Sar: u anda [dnmek] istemiyoruz. nk oras atein iinde. PKK ok var orada. Feyzullah Onan: Geen sene bir akrabamzn hanmnn ocuu bir havan bal m ne yle bir ey bulmutu. Tutmu getirmiti annesinin yanna. ocuk bilmiyor. Annesi de diyor olum onu yere brak. O da korkudan onu atnca patlad. ocuk gitti. Annesi gitti, iki tane daha yaral gitti. Yani o halde nasl biz gidelim ki?

tarm, onun da hslat bir yl sonradr. Yani 50-60 milyardan aa bir insan kye dn yapamaz. Nevzat Kucak: imdi imkn olsa dnmek isterim. Bizim yolumuzu yapsn, elektriimizi getirsin, bizim evimizi falan yapsnlar. Remziye Abal: Dnmek istemeyiz, zaten dnmek istesek de yeni bir hayat orada kuramayz. Sonuta yakmlar, l olmu oras. Herkes dnmek isterse biz de dnmek isteriz. Evet, basklar atmalar olmadan yani.

Bir baka faktrse, yerinden edilenlerin byk ksmnda ky ya da mezraya geri dnp yaama isteinin krelmi olmasdr. Pek ok grmeci, kye dnmek istemekle beraber, bu zamandan sonra kylerine ve dolaysyla mahrum brakldklar ev ve ilerine ancak geici olarak ya da sadece ebeveynler olarak dnebileceklerini beyan etmitir.
Kamil Solmaz: Ben ahsen birey olarak kye dnmek istemiyorum. Ben burada belli bir izgi izmiim kendime, belli bir yaamm var, iim var. Ben buradan iimi brakp kye gitsem, kyde iftilik yapamam, hayvanclk da yapamam. Cafer Demirci: Kymz korunsayd, eskisi gibi olsa giderdik. imdi oraya gidip ne yaparz? Eim hasta, kendim de alyorum. Ekmek paras karyoruz. Ama imdi orada bu durum da yok. Yani olan yerler de bozulmu. Sel gelmi senin tarlalar bozmu, gelmi oray doldurmu, sen bir daha oray yapamazsn. oluk ocuk hi gelmez zaten. Yallardan dnmek isteyen var.

Sz konusu hrriyetin tam olarak kullanlmasn engelleyen ikinci bir etken de, kye dn iin halen korucu olma artnn dayatlmasdr. Pek ok grmeci korucu olmak istemedii iin kye dnmeyi dnmediini beyan etmitir:
Mahmut Serta: [Peki kye dnebiliyor musunuz?] Yok. Devlet brakmyor. zin vermiyor. imdi kye dn var diyorlar. Kye dn yoktur. Korucu olacaksn. Yoksa giremezsin. Melik akr: Kye dnmeyi dndk ama yok. Nasl gideceiz? Devlet kabul etmiyor. Korucu olun diyor.

Daha sk aktarlan bir etkense, braklan mlklerin ya tahrip edilmi olmas veya bakmszlktan harap olmu olmasdr. Pek ok madur, evlerini yeniden yapacak veya hayvan yetitiriciliine balamay mmn klacak bir balang sermayesi olmadan ky ya da mezraya geri dnmenin ve dolaysyla geride braktklar mlklere eriebilmenin bir anlam olmadn belirtmektedir:
Selim Kor: Bir insann kye dnebilmesi iin elinde 40-50 milyar para olacak ki kye dnebilsin. Ben sana 2 tane koyun verdim git kye, byle bir ey olamaz. Bu mantkl bir ey deil. imdi kye gidersin nce yapacan i ne, sana bir ev. Bir evi nereden baksan 20-30, 40 milyara yaparsn. Sana 20 tane koyun, koyunun da hslat bir yl sonradr deil mi? Mesela

Madurlarn bir ksm gle birlikte iine dtkleri sefalet koullarn geride brakabilmeyi baarm grnmektedir. Gle birlikte maruz kalnan koullar geride brakabilmenin birka etkili yolunun olduu anlalyor. Baz madur hanelerinin hepsine birden, bazlarnn da bir ya da ikisine birden bavurarak yaam koullarn deitirmeye muvaffak olduklar yollar unlar olmutur: Belediyede ya da kamuda, i gvenceli ve sigortal bir i bulabilmek; Vanda genellikle inaatlarda, baka ehirlerde de benzer dzensiz ilerde alarak para biriktirmek suretiyle ev ya da iyeri sahibi olmak; sahip olunan yetenek ya da sermayeyi kullanarak bir iyeri amak; son olarak da

101

gvenlik koullarnn deimesine ya da Kye Dn Rehabilitasyon Projesine bal olarak en azndan yazn kyde tarm ya da hayvanclk faaliyetinde bulunarak bir miktar gelir elde etmek. Sefalet koullarn geride brakabilenler arasnda en az rastlanan yk, gn banda zaten sahip olunan bir iyerini kullanmaya devam ederek ya da altn veya koyun satndan elde edilen bir sermayeyle kendi iini oluturmaktr. Alan bir lokanta, kahvehane ya da bakkal, g koullarn geride brakmakta bu haneleri dierlerine nispetle avantajl klmtr: ki aygaz arabamz vard. Hl da biri duruyor. Geimimiz bununla oldu. Ondan sonra altk drt karde olarak [Bu evi aldk]. imdi beraber burada kalyoruz. (Cemil Sren) Yerinden edilmenin zerinden geen on be senenin ardndan bugn kendilerine nispeten yaanabilir koullar yaratanlar arasnda daha sk rastlanan yk, Vanda ya da baka ehirlerde dzensiz ilerde alarak biriktirilen parayla bir iyeri amaktr. Bu ykde, alanlar bazen tek bir kiidir:
Selim Kor: naatta altm. Antalyada altm 1-2 yl. 1 yl Mersinde altm. 6 yl darda altm. Daha sonra Vana geldim. Kuafr oldum. Berberlik yaptm 4-5 yl. Hamza Durur: Benim bir bym kendine bir taksi alm, taksicilik yapyor. Dier kardeim kendine bir dkkn at. O baka bir evde.

almak iin gerekli paray nasl biriktirdiniz?] altk tabii. Koyunu sattk. Feyzullah Onan: natta, boyaclkta sada solda kazandklar imknlarla, bor ederek kendimize bir ev yaptk.

Sefalet koullarn geride brakabilmenin dier bir etkili yolu da phesiz belediyede ya da kamuda dzenli gelir getiren, sigortal bir i sahibi olabilmektir. Genellikle klientalist ya da politik balantlarla sahip olunan bu iler madurlarn hayatlarn iyiletirmekte epey etkili olmu grnmektedir:
Kamil Solmaz: Belediyede alt[m]. Bir yl sonra bir snavla, devlet memurlar snavna girdik. Snavla memur olarak grev yapmaya baladm. Tek alan bendim. Sadullah Temiz: Evde dzenli geliri olan kardeim var. Belediyede alyor. SSKl. 3-4 kardeim kydedir, tarmla ilgili, hayvanlar var, arazileri var.

2000lerin ilk yllaryla birlikte PKKnn blgeden ekilmesi ve gvenlik koullarndaki dzelme, baz madurlarn geici de olsa kylerine dnp bir miktar tarm ya da hayvanclk faaliyeti yapmasna olanak vermitir. Kye Dn Rehabilitasyon Projesinin de bu duruma katk vermesine bal olarak, bir ksm g maduru kylerinde yrttkleri ilerden az da olsa gelir elde etmeye balamlardr. Bu da g madurlarnn sefalet koullarn geride brakmalarna katkda bulunmutur:
Hamza Durur: Kyde kalyoruz. Hava souduktan sonra Vana dnyoruz. Sadullah Temiz: K aylarnda ocuklarm burada okuyorlar. Ben kendi ahsm mesela orada kalyorum ama ocuklar buraya getiriyorum, tabii sadece k aylarnda.

Bazen bir ya da iki erkek karde almaktadr:

Salih Yolcu: Lokantalarda altm, iilik yaptm. Ondan sonra kendime belediye bahesinde kk bir bfe atm, ekmek aras dner sattm o dnemde. u anda benim evim iki katl bir evdir. Benim iyerim var u anda. Kardeimle iyeri atm, lokanta. Maddi durumum iyi olduu iin okul yardmna bavurmadm.

Bazen de hanenin btn erkek yeleri almaktadr:

Abdullah Kara: Ev aldk. ocuklar alt, eskiden altnlar vard, onlarla. Melik akr: Hepsi bir i yapyor ite. arda alyor. naatta alyor. [Sahip olduunuz evi
102

Gn ardndan iine dlen sefalet koullarn geride brakmakta muvaffak olmu madurlarn says az olmamakla beraber, byk ounluk bataki sefalet koullarn ok az deitirebilmi grnmektedir. Grmecilerin pek ou, bilhassa i bulabilmek, dolaysyla hanenin geim koullarn deitirmek asndan ok az eyin deitiini belirtmitir. Grmeler, geride kalan on be senenin ardndan

Grmeler, geride kalan on be senenin ardndan madurlarn byk ounluunun dzenli bir i sahibi olmadn, dahas geen btn bu sre zarfnda bir meslek de edinemediklerini ve amelelik, boyaclk vb. niteliksiz ilerde alabildiini gstermektedir.
madurlarn byk ounluunun dzenli bir i sahibi olmadn, dahas geen btn bu sre zarfnda bir meslek de edinemediklerini ve amelelik, boyaclk vb. niteliksiz ilerde alabildiini gstermektedir:
Feyzullah Onan: Halen de iimiz gcmz yok. Zaten burada Douda be aymz yazdr. Dierleri hep k geiyor. Be ayda da anca inaat olursa allr. Kardeim de inaatta alyor brikette. Birisi de ay ocana bakyor. Mahmut Serta: naatta alyorum. 4-5 ay oluyor. Gnlk yevmiye 30-40 milyon. Baka gelirimiz yok. Sadullah Temiz: [LT] Hibirimizin dzenli geliri yok. Ben yln en fazla ay alrm. ebeke ii yapyorum. O da gzn bir, iki- ay iim ya olur ya olmaz. Gerisi boum, baka bir i bulamyorum, i yok. Nerede i karsa oradayz. Sultan Takran: Bir olum alyor. O da dzenli deil. Tek gelir olumun getirdii para. Mehmet Bakurt: naatlarda alyorum. Dzensiz.

Remziye Abal: Babam da bel ft zaten, o da alamyor. Yazn eer varsa evlerde boya yapyor ama yoksa oturuyor evde. Srt da srekli aryor zaten, alamyor. Babam 35 yanda. Amcam ldkten sonra iki karsna da bakyor, ocuklarna da bakyor.

Sahip olunan evlerin nitelii kadar, hane mensuplarnn yaam standartlar da yerinden edilenlerin g sonrasnda iine dtkleri koullarn pek az deitiini gstermektedir. Pek ok g maduru halen sefalet koullarnda yaadklarn beyan etmitir. Hanehalk byklkleriyle hane yelerinin bulabildikleri ilerin sresi ve nitelii birlikte dnldnde, bu sefalet koullarnn bir sre daha deimeden devam edeceini ngrmek mmkndr. Birka grmeci, iinde bulunduklar hanelerin yaam standartlar hakknda unlar sylemitir:
Mahmut Serta: Kira veriyorum ayda 100 milyon. Ev de ev deil ki. Yklmak zere. Evimi grsen, sen nasl burada yayorsun dersin. Sultan Takran: Bizim de paramz olsayd gnde bir kere et yiyebilirdik, kendimize sebze alabilirdik. Sait Bakrc: Be karde birlikteyiz. Ayrlmz ama kiraya gcmz yetmiyor, kiraya gidemiyoruz. Annem tansiyon hastas, annemi tedavi ettiremiyoruz. Gtryoruz, yeil kartla hastaneye gtrdmz zaman, hastane resmi evraka doru dzgn bakmyor. zele de paramz yetmiyor.

Madurlarn byk ksm asndan yaanan en byk deiiklik, genellikle adrdan kurtulmak ve baz durumlarda bir ev sahibi olmaktr. Ancak sahip olunan evler genellikle niteliksiz ve pek ok durumda olduka kalabalk bir ailenin, baz durumlarda evli birka kardein ya da ebeveynlerle evli oullarn birlikte yaadklar evlerdir:
Cafer Demirci: Evimizde u an 11 kii var. Bize 3 ev gerek, bir ev var. 4 odas var. Her ev bir oda yani. Sultan Takran: Olum, kars, 7 torunumla yayorum. Hamit Tan: Bizim evde de 7 kii benim, 6 kii de kardeim kalyor. ki aile bir evde kalyor.

te yandan, yeil kart sahipliinin ve parasz eitimin eriilebilirliinin, g madurlarnn yaklak on be senedir iinde olmaya devam ettikleri sefalet durumunun arlamasn bir nebze de olsa engellediini belirtmek gerekiyor:
Nevzat Kucak: Salk oca var. Daha ciddi bir hastalmz olduunda merkeze sevk ediyorlar. Biz geldikten sonra okul yapld zaten, o zamana kadar da servis vard. Melik akr: ocuklar hasta olduunda yeil kartla hastaneye gidiyoruz. Hemen yaknda ilkretim okulu var. Lise de var. Geen sene de lise yaptlar. Lise bize yakndr. Yol paras yok. Kitaplar da veriyorlar. Daha nce defter-kitap veliler tarafndan alnyordu. Daha sonra devlet karar kard. Liseye kadar veriyor. Eitime ciddi bir katk salad. Liseyi de veriyor. O olmasayd, bu blgede ocuklar sadece ortaokulla yetinecekti.

103

Yeil kart sahiplii, hastalanan g madurlarn hastane imknlarndan faydalanmaya, eriilebilir parasz eitim de g maduru ocuklarn okula gidebilmesine olanak vermi olmakla, barnma ve geim alanndaki sefaletin ayn younlukla salk ve eitim alannda tekrar etmesini engellemi gibidir. Lakin, verilen salk hizmetlerinin, bilhassa eitimin kalitesi, bu konuda da fazla iyimser olunmasn engeller niteliktedir. Toplu bir grme esnasnda, yerinden edilenlerce kurulan Sphan mahallesinde kimler niversiteyi kazand sorusuna epey zorlanarak bir-iki isim verilebilmitir. Yerinden edilmenin youn biimde gerekletii 1990larn ortalarndan bugne geen on be senenin ardndan, Vanda yerleik madurlarn tabi olduklar koullar biraz deimi, byk lde ayn kalm gibidir. On be sene, bir ksm madur asndan, iine dlen sefalet koullarn amak, geride brakmak iin yeterli bir sre olmu, pek ok madursa 1990larn ortalarnda iine dtkleri koullar pek az deitirebilmitir. Madurlarn nemli bir ksmnn, hi olmazsa oturduklar bir eve sahip olmaya balam olduklar anlalmaktadr. G takip eden bir-iki sene ierisinde adrda yaamaktan kurtulan madurlardan kiralk bir evde ikamet edenlerin says halen epey yksekse de, ev sahibi olabilenlerin saysnn hzla artt grlmektedir. Ancak, ister sahip olunsun, isterse de kirada oturulsun, madurlarn yaadklar evlerin niteliinin pek i ac olmadn kaydetmek gerekiyor: Ben kira veriyorum ayda 100 milyon. Ev de ev deil ki. Yklmak zere. Evimi grsen, sen nasl burada yayorsun dersin. (Mahmut Serta)

te yandan, yerinden etme iinin bandan sonuna devam eden genel kamuoyu kaytszln da, yaanan srecin adaletsizliini pekitiren ve yerinden edilenlerin vatandalk statsn belirsiz klan baka bir unsur olarak kaydetmek gerekiyor. Topu topu birka milyon insann yaad bir havalide meskun bir milyondan fazla insann olduka ksa bir zaman ierisinde yerinden edilip sefalet koullarnda yaamaya mahkm edilmesinin kamuoyunda yaratt akis ne yazk ki olduka clz olmutur. Afet niteliindeki bir olay ne idarecilerin, ne medyann, ne de sradan vatandan ilgisini ekebilmitir. inde, gcnde yzbinlerce vatanda, birka sene ierisinde ve hibir destek ya da ynlendirme olmadan ehirlere ylm, ancak kamuoyu btn bu afetvari gelimeyi adeta duymam, grmemitir. Ayn durum Trkiyenin baka bir havalisinde yaansayd gibisinden farazi ya da 1999 stanbul depreminde gzlenen sivil toplum hareketlilii ve kamuoyu duyarll gibi gerek bir rnekle kyaslandnda, bu bariz kamuoyu kaytszlnn olan biteni daha da adaletsiz kldn sylemek gerekiyor. Btn bu olan biten Trkiyenin baka bir blgesinde yaansayd ayn kaytszlk yaanr myd sorusuna gnl rahatlyla evet denilemiyorsa eer, yerinden edilenlerin vatandalk statsndeki belirsizliin yasal otorite nazarndaki bir belirsizlik olarak kaldn sylemek mmkn grnyor. Sonu olarak, yerinden edilenlerin bugn tecrbe ettikleri koullar vatandaln kysna itilmi olma halinin yava yava da olsa gerilediini gstermektedir. Yerinden etmenin zerinden geen yaklak yirmi senenin ardndan malik olunan varlklara erime, yerleme ve seyahat haklar, aksaklklar olsa da, yeniden kullanlr olmutur. Ne var ki, yerinden edilmi olmann yol at sefalet koullarnn giderilmesi henz sz konusu deildir. in kts, Tazminat Yasasnn da bu durumu deitirebilecek bir sonu retmesi mmkn grnmemektedir. Bir sonraki blmde, yasa, gei dneminde adalet fikri erevesinde deerlendirilecektir.

104

te yandan, yerinden etme iinin bandan sonuna devam eden genel kamuoyu kaytszln da, yaanan srecin adaletsizliini pekitiren ve yerinden edilenlerin vatandalk statsn belirsiz klan baka bir unsur olarak kaydetmek gerekiyor. (...) Afet niteliindeki bir olay ne idarecilerin, ne medyann, ne de sradan vatandan ilgisini ekebilmitir.

kinci Blm Adalet: Vann Penceresinden Tazminat Yasas

Trkiye tarihinin en karanlk safhalarndan olan OHAL dneminde gerekletirilen zorla ky boaltmalar ve dier ar insan haklar ihlallerinden kaynaklanan maddi zararlarn tazminine ynelik bir yasann, ABnin basks ve AHMde bekleyen davalar nedeniyle, alelacele kabul edilmesinin, gerek devleti gerekse sivil toplumu ve vatandalar hazrlksz yakalad anlalyor. Yasay uygulamakla grevlendirilen mlki amirlere gerekli n hazrlklar yapmalar iin yeterli zamann tannmamas, uygulamada ciddi sorunlarn domasna yol amtr.248 zellikle, byk ounluu yasann yrrle girdii tarihten 10-20 sene nce meydana gelmi olan zorla ge ilikin maddi zararlarn nasl tespit edileceinin ve madurlara evlerinin, aalarnn, eyalarnn, hayvanlarnn kayb karlnda denecek tazminatlarn hangi birim fiyatlar zerinden hesaplanacann belirsiz olmas, komisyonlarn benzer dosyalarda olduka farkl kararlar vermesine yol amtr. Kanmzca, sadece farkl illerdeki komisyonlar deil, ayn ildeki komisyonlar arasnda da uygulamada meydana gelen tutarszlklarn kkeninde yatan temel neden, yasann Krt Sorununa siyasi bir zm gelitirilmeksizin ve silahl atmalarn devam ettii bir ortamda kabul edilmi olmasdr. Hkmet, uluslararas kamuoyunu yerinden edilmi kiilere ynelik olumlu admlar attna ikna etmek endiesiyle harekete geerken, gvenlik glerinin yol at zararlarn tazminini ngren yasann ima ettii siyasi

Kanmzca, sadece farkl illerdeki komisyonlar deil, ayn ildeki komisyonlar arasnda da uygulamada meydana gelen tutarszlklarn kkeninde yatan temel neden, yasann Krt Sorununa siyasi bir zm gelitirilmeksizin ve silahl atmalarn devam ettii bir ortamda kabul edilmi olmasdr.
tutum deiikliini sergilememitir. Kyleri boaltlan, yaklan ve yklan Krt vatandalarn uradklar zararlarn tazmini, devletin ncelikle kylerin boaltldn kabul etmesini ve bu sreteki sorumluluunu stlenmesini gerektirmekteydi. Bu ise, Krt Sorununa ilikin resmi inkr ve bask politikasnda kkl bir zihniyet ve tutum deiikliini ima etmekteydi. Oysa, devlet, yasann ima ettii ve gerektirdii trde bir yzlemeye hazr deildi. Bu ikircikli durum, zarar tespit komisyonlarn tayamayacaklar denli ar bir siyasi sorumlulukla kar karya brakm, bu komisyonlarn kendilerine yasal bir teminatn tannmam olan devlet memuru olan yelerinin uygulamada bsbtn temkinli olmalar sonucunu yaratmtr. Bu noktada, sahadaki aktrlerin zarar tespit komisyonlarnn yapsna ilikin grlerine deinmek gerekiyor. Hak ihlallerinden doan zararlarn tazmininden yarg erkinin deil, idari bir kurumun sorumlu klnmas ve stelik, arlkl olarak gvenlik glerinin iledii ihlaller hakknda yaplan bavurularn yine arlkl olarak devlet memurlarndan oluan ve bamsz olmayan bir idari kurumca deerlendirilmesi, blgedeki dier illerde olduu gibi Vanda da, yasann en fazla eletirilen ynlerinden biri. Yasaya bavuran ok sayda mvekkili bulunan avukat Abdlbasit Bildirici, Vandaki ve blgedeki birok

248 Bu sorunlar, yasann uygulamasn en bandan itibaren takip eden eitli kurulular tarafndan ayrntl olarak raporlatrlmtr. Aker vd., Trkiyede lke inde Yerinden Edilme Sorunu; Kurban vd., Zorunlu Gile Yzlemek...; TOHAV, 5233 Sayl Yasa ve Uygumalar; Human Rights Watch, Turkey: Displaced Villagers ...; TOHAV vd., Trkiyede Yerinden Edilen Kiiler ... .

105

avukat gibi, yeler arasndaki hiyerarik ilikinin komisyonlarn tarafszln glgelediini, son szn devlet memuru olan dier yelerin st olan vali yardmcsna ait olduunu belirtiyor:
[Komisyonlarda] [b]arodan bir hukuku vard ama etkisiz eleman olarak kalmak zorunda kaldlar. nk vali yardmcsyla bire bir irtibat halinde olan birileri olur komisyonda, yani valinin emirleri dorultusunda. [...] Biz baktmz zaman unu gryorduk; bu komisyonda alt-yedi kii var ama bir kiinin laf geiyor. Hepsi onun azna bakyor.249

ileride devleti zarara urattklar gerekesiyle kendilerinden rcu edilmesi tehlikesinin bulunmasndan dolay endie duymaktadrlar.
[Grev yaptm ilde] derdest olmu 10.000 dosya var. Toplam 200 hkim var. Bunun temyizi var, hkimi, savcs var, hkim gvencesi var, dantay var. Hkim 5 milyonluk davaya karar veriyor. Ben 500 milyonluk dosyaya bakyorum. Temyizi benim, hkimi benim, gvencem yok ve 2 ylda yapmam lazm. stlenilen i kolay bir i deil. Bizden byle bir yk bekliyorsan, o zaman doru orantl bir gvence vermelisin. Bize ayda en fazla 6 toplant yapacaksn diyorlar. O zaman ben yedinci toplanty yapamam ki. 2 ylda nasl bitireceim? Bakanlk 120 milyonun tasarrufunu mu yapyor?

Zarar tespit komisyonlarnda grev alan kamu grevlilerine gre ise, mahkemelerin mevcut i yk gz nne alndnda, tazminatlarn idari bir mekanizmayla datlmas kanlmazdr. Vandaki komisyonlara bakanlk eden vali yardmcs bu gr yle gerekelendiriyor:
Zaten mahkemelerimizde mthi bir ylma var dosya anlamnda, zellikle zel hukuk mahkemelerinde mthi bir ylma var. Bu grevi mahkemelere vermek ii biraz da yavalatabilirdi. Mahkemelerimizdeki dosya kalabaln dnrsek, hem oradaki keif srelerini dnrsek bu ii biraz daha yavalatabilir diye dnyorum. Bu anlamda bu grevin idareye verilmesi bence isabetli oldu. nk bir hkimin ylda maksimum sonulandraca dosya, zellikle zel hukuk, bu tazminatlarla ilgili bir sr hukuk ve asli hukuk mahkemesinde bini gemez. Maksimum 1200-1300de kalr. Oysa ki biz bu komisyonlarmzla [] bu ie biraz da sulhname gzyle bakarak daha elastiki bir ekilde, hzl giderek 10 bin dosyaya yakn dosya bitirdiimiz yl oldu. Tabii bunun da bir hazrlk aamas var. Bu 10 bin dosya bir senede bitmedi, bunlarn bir hazrlk aamas var, 2004ten beri bu hazrlk aamas devam ediyor. u an 2009 senesindeyiz. 30 bin dosya bitirdiimizi sylersek, 5 yl ierisinde 30 bin dosya bitirmi olduk. Belki adliyelerimize bu grev verilseydi bu hza eriilemeyebilirdi.

A.VAN TAZMNAT YASASI LE TANIIYOR: SVL TOPLUM VE BARONUN ADALETLE SINAVI

Tazminat Yasasnn kabul edilmesinin ardndan, blgedeki dier baz illerde olduu gibi Vanda da, insan haklar rgtleri ve barolarn, yasadan yararlanma hakk olan madurlar tespit etmeye ve onlarn yasaya eriimini salamaya dnk baz giriimleri olmutur. Van Barosu bnyesinde kurulan bir komisyon, G-Derle ortaklaa alarak, madurlarn zarar tespit komisyonlarna bavurularn kolaylatrmak zere n almalar yapmtr. Ancak, komisyonda yer alan avukatlarn madurlardan vekalet toplamalarnn, dier avukatlar asndan haksz rekabet yaratacana dair itirazlarn ykselmesi zerine, komisyon lavedilmitir.250 Baronun yasann uygulanmas srecine kurumsal olarak mdahil olmay denedii bu dnemin ardndan, avukatlar bireysel olarak madurlardan vekalet almaya balam ve sivil toplumun sreteki etkinlii grece azalmtr. Yine de, avukatlarn, zellikle ilk yllarda, zaman zaman bir araya gelerek uygulamada tespit ettikleri sorunlar birbirleriyle mzakere ettikleri ve daha sonra valilikle paylatklar anlalmaktadr:
250 Van Baro Bakan Ayhan abukla grme, 30 Haziran 2009.

te yandan, komisyon yeleri, yarglara tannan gvencenin kendilerine tannmam olmasndan ve madurlara denmesine karar verdikleri tazminatlarn
106

249 Abdlbasit Bildiriciyle grme, Van, 29 Haziran 2009.

ki- toplant da yaptk bu ekilde. Hatta bu toplantlarn bir tanesini biz Valilik, yani Vali Yardmcs bakanl altnda da yaptk ve yasayla ilgili bir hayli tartmalar oldu, zellikle Vali Yardmcs ile avukatlar arasnda. [...] lk etapta zellikle sekreteryasnda polislerin almasn falan biz iddetle reddettik, kar ktk. Emniyetten grevlilerin orada olmas madurlarn bireysel mracaat anlamnda bir skntya neden olur diye dnmtk. Adam zaten ekiniyor, korkuyor, bir de gelip karsnda polis onla muhatap olunca birtakm skntlar yaayacan ifade etmitik.251

Blgedeki dier illerde olduu gibi Vanda da, on binlerce kiinin yasaya bavurmas, avukatlarn olumlu karara balanan her bavuruda tazminatn yzde 10-15ini almas, bir anda yepyeni bir piyasann olumasna yol amtr. Bu pastadan pay almak isteyen ok sayda avukatn belirmesi, Baro ynetimi asndan temel bir eliki oluturmutur.
Bizim gidip onun dosyasna mdahele etmemiz de ok uygun karlanmazd diye dnld, ama biz eletirilerimizi deiik yerlerde, deiik alanlarda dile getirdik. Arkadalarmz bir araya getirdik, onlarn hem uygulamayla hem yasayla ilgili eletirilerini toparladk. Zaman zaman Valilie, ileri Bakanlna bunlar rapor olarak, dileke olarak sunduk. Vanda bu tr almalar oldu, gemite birka kez toplandk.253 Gerekten bizim aramzda bir btnlk olmad hibir zaman. lk yllarda, Van Valiliinin uygulamasyla ilgili bir araya geldik. Sanrm 2005 olabilir. Birim fiyatlaryla, uygulamayla, komisyonun alma ekliyle ilgili bir rapor hazrladk. Bu dilekeye imza attk birok arkada. [...] Sonrasnda bir daha hi ortak almadk.254

Avukatlarn o dnemde ortak hareket ederek tespit ettikleri sorunlar konusunda komisyonlar uyarmalar, uygulamann biraz da olsa iyiletirilmesinde etkili olmutur. tiraz mekanizmasna sk sk bavurduklar anlalan avukatlar, bu yolla baz kararlarn geri alnarak dosyalarn yeniden deerlendirilmesini salamlardr. Bu srete komisyonlarn itirazlara olumlu tepki verdikleri anlalmaktadr:
tirazlarla ilgili mutlaka bir karar veriliyordu. zellikle itirazlar iki noktaya yaplyordu. Bir, arazi miktarna; iki, kyn boalma sresine. Birok ky [iin] kararlar ktktan sonra arazi miktarna yaplan itirazlar kabul edildi ve yeniden lmler yapld.252

te yandan, baz avukatlarn bireysel hareket etmeyi tercih edebilmeleri, vekletini aldklar dosyalarda tazminatlardan aldklar yzde zerinden alan avukatlar arasndaki rekabet ve ekonomik kar atmas, zamanszlk, koordinasyonsuzluk gibi nedenler, zaman ierisinde Baronun ve sivil toplumun etkinliini azaltmtr:
Yani dorusunu isterseniz bir ihtiya vard fakat ok yle ortak bir alma yapmay toparlayamadk, bir araya getiremedik. Bir de sonu itibariyle bu vekletleri avukatlar yapm, yani bireysel anlamda gitmi vekletini alm adam imdi onun iine ok da fazla mdahele etmeyi, tabiri caizse burnumuzu sokmay pek doru bulmadk. Vatandala arasnda bir veklet ilikisi olumu, onun iini o takip ediyor.

Blgedeki dier illerde olduu gibi Vanda da, on binlerce kiinin yasaya bavurmas, avukatlarn olumlu karara balanan her bavuruda tazminatn yzde 10-15ini almas, bir anda yepyeni bir piyasann olumasna yol amtr. Bu pastadan pay almak isteyen ok sayda avukatn belirmesi, Baro ynetimi asndan temel bir eliki oluturmutur: 255

253 A.g.k. 254 Avukat Cemal Demirle grme, Van, 29 Haziran 2009. 255 Benzer bir sorun, yasann uygulanmaya baland ilk dnemde Batmanda da yaanmt. Batman Barosu, insan haklar ve g rgtlerinin madurlar kendi oluturduklar komisyonlardaki avukatlara ynlendirmeleri ve avukatlarn kyleri dolaarak vekalet toplamas zerine bir basn toplants dzenleyerek bu uygulamalar avukatlk etiine aykr olduklar gerekesiyle knamt. Dilek Kurban, Batman li Alan Aratrmas Deerlendirmesi: Tazminat Yasasnn Uygulanmas, Kurban, vd.,Zorunlu G ile Yzlemek iinde, s. 192-215.

252 A.g.k.

107

251 A.g.k.

Biz gerekten bu vatandan zararnn geree yakn bir ekilde tazmini konusunda, bu konularla ilgili, duyarl ve bu ii sonuna kadar itirazlaryla, mracaatlaryla takip edebilecek avukatlarn bu ileri almasn arzu etmitik. Fakat sonradan hi bu lkedeki yangndan haberi olmayan, umursamaz olan, duyarsz olan baz avukatlarn u veya bu ekilde gidip ok sayda veklet aldn grdk. Nasl aldklarn ben bilemem ama deiik yntemlerle veklet almlar. Onlarn bu denli youn veklet almalar sonrasnda onlarn iine, tabiri caizse mdahale etme, burnumuzu sokma vaziyetini bulamadk. Vatanda memnun, avukat da memnun olduktan sonra biz ne yapabiliriz ki, gibi bir durum ortaya kt.256

Bir baka glk de, yasa gerei komisyonda grev almas gereken avukatn bulunmasnda yaanmtr. Komisyonun avukat yesinin, devlet memuru olan dier yelerin aksine dzenli bir geliri olmamas ve komisyonda yapaca grev srasnda avukatlk yapamayaca iin gelir kaybna urayacak olmas nedeniyle, bu grevi stlenecek gnlllerin bulunmasnda glk yaanmtr:
imdi biz bir dnem u komisyonda alacak, grev alacak avukat bulamyorduk. Ben niye grev alaym ki? Vekleti alan baka avukat, paray kazanacak olan baka avukat, ok czi bir denei var zaten, oturum bana verilen bir denek, niye zamanm ayraym da komisyonda alaym? diyen birok avukat var yani. Avukat bulamyorduk ki komisyonda alsn. imdi hal byle olunca siz valla ite byle bir sorun var, gelin ite ortak bir alma yapalm dediinizde kimseyi bulamyorsunuz.257

Daha sonraki srete baz avukatlar zaman zaman bir araya gelerek ortak hareket etmeye almsalar da, bu blnmln madurlarn aleyhine iledii anlalmaktadr. Birbirleriyle husumet ierisinde olan avukatlarn bireysel hareket etmeleri, karlatklar sorunlar birbirleriyle paylaarak sistemi iyiletirici yapsal zmler retmektense kendi mvekillerinin sorunlarn gidermeye ncelik vermeleri ve baz avukatlarn daha fazla tazminat alnmasn salamaya dahi almakszn mvekillerine nerilen miktarlar kabul etmelerini telkin etmeleri, devletin madurlar karsnda avantajl bir konum elde etmesine yol amtr. Btn bunlarn, avukatlar arasnda bir nevi yar ortam yaratt ve zellikle ilk dnemde kimi madurlarn alabileceklerinden daha dk tazminatlar almalarna yol at belirtilmektedir. Baro bakan Ayhan abuk, komisyonun kararlarna itiraz etmek yerine mvekillerine verilene raz olmalarn telkin eden avukatlar olduunu sylemitir:
Vekletini almsn adamn, kuru para km, bir an nce paray almak iin vatanda ikna edip altna imzasn da almsn, yetkisini de almsn, imzalamsn. Sonra dizine vuruyorsun, ya keke yapmasaydm. Bunu diyen arkadalarmz da var. Kendisi be milyar alm, bitiikteki komu kyl itiraz etmi on be milyar alm varsayalm. Zamannda sen de mdahale etseydin, aceleye getirmeseydin, yangndan mal kurtarrcasna sen de veklet alp byle hemen karara balatmasaydn. Olaca buydu.

Grmelerden anlald zere, yasann yaratt ekonomik rant avukatlar arasnda bir kar atmasna yol am; Baronun madurlar temsil etmek zere oluturduu komisyon, komisyonda yer almayan avukatlarn tepkisini ekmi; avukatlar birbirlerini kamusal alanda basn duyurular yoluyla protesto etmiler; sonu olarak genelde sivil toplum, zelde de avukatlar kendi aralarnda blnmtr.
256 Van Baro Bakan Ayhan abukla grme, 30 Haziran 2009. 257 A.g.k.

B. MADURLAR TAZMNAT YASASINA BAVURUYOR

Grmeler, yerinden etme srecinin madurlarnn Tazminat Yasasndan haberdar olmak ve yasaya bavurmak konusunda esasl bir glk yaamadna iaret etmektedir. Muhtarlklar, Valilik, televizyon, e-dost ya da avukatlar, madurlarn yasadan haberdar olmasnda etkili olmutur. Vali Yardmcs mer zcan, yasann duyulmas iin yaptklar almalar yle aktaryor:
Biz bavuran olmas iin muhtarlara defaatle, belediye anons sistemleriyle defaatle, ben kendim bizzat gittim, ilelerde farkndalk yaratma

108

Yasaya bavuru sresinin uzun tutulmas ve kez uzatlmas, madurlarn neredeyse tamamnn yasadan haberdar olmasn ve tazminat iin bavuruda bulunmasn mmkn klmtr.
toplantlar yaptm. Muhtarlar ardk, bavuru sahiplerinin avukatlarn ardk ilelerde en geni salon neyse, yzlerce insann gelip katld toplantlar yaptk ve toplantlarda bas bas bardk bu meseleleri. 2006 senesinde biz bunu yaptk. Bavuru sresi gemeden biz bunu yaptk.

zamanlarda bir ksm madurun tazminat iin bavurabileceine ikna edilmelerinde avukatlarn ve muhtarlarn etkili olduklar anlalmaktadr:
Feyzullah Onan: Biz baka ilerimiz iin gidiyorduk avukatlarn yanna. Onlar bize dediler ki byle byle bir yasa km. Tabii biz inanmadk. O artlarda devletin efkat elini grmedik kendi kymzde. Vana geldik, nasl byle bir ey yapsnlar ki bize diye dndk. E dedik avukatlar okumu insanlardr, biliyorlar. Ne olur ne olmaz siz yine bavurunuzu yapn, dediler. Belki devlet verir. Biz de ylece bavurduk. Vekletimizi verdik avukatlara. Sadullah Temiz: Bizim avukat da benim komum. Telefon at, dedi, byle byle bir durum var, byle bir yasa var, siz bavurdunuz mu dedi. Dedim biz bavurmadk ama niyetimiz vardr yani. Dedi, bavuracaksanz ben halledeyim, ben de iyi olur bavuralm dedim. Kyllere seslendim, dedim, Vanda doru bir avukat buldum, avukat ister tutun ister tutmayn, karar sizin dedim. Aslnda kyller inanmadlar, ya, dediler, yle bir ey olur mu, devlet bize tazminat veremez dediler. Sonra muhtar, dediler, artk sen bilirsin, ama bize avukat tutsan iyi olur dediler.

Yasaya bavuru sresinin uzun tutulmas ve kez uzatlmas, madurlarn neredeyse tamamnn yasadan haberdar olmasn ve tazminat iin bavuruda bulunmasn mmkn klmtr. Buna ramen, tek tk de olsa, Van dnda, zellikle yurtdna yerlemi birka madurun tazminat iin zamannda bavuramad, grmelerde kaydedilmitir:
Metin Kucak: Bizim kyde 160 tane mracaat oldu. Bazlar da yapmad, gelmedi, burada deildi, kimisi stanbuldayd. Kimi sonradan haberdar olup geldi. O zaman bavurular bitmi.

nc olarak da, bavuruda bulunmak isteyen vatandalar Van merkezde avukat arayna girmi ve avukatlarn bu yolla bulmulardr:
Avukatlar nasl buldunuz siz, tanyor muydunuz daha nce? Metin Kucak: Yok. Levhasna baktk. Avukatlar yapyor dediler. Benim avukatm o zaman 100. Yl merkezindeydi. Bir tane Rza vard. Rzay tanyordum. Onun yazhanesine gittim, baktm orada avukat yazyor. yle baktm. Ne var? dedi. Durumu anlattm...

Bavuru prosedrnn basit tutulmas da yasadan faydalanabilmeyi kolaylatran bir unsur olmutur. Bavuruculardan istenen esas belgeler ikamet ve sabka kayd olduundan, artlarn karmaklndan dolay bavuramam olmak trnden skntlarn yaanmad anlalmaktadr. Zorunlu tutulmamakla beraber, madurlarn yasaya genellikle avukat araclyla bavurduu anlalmaktadr. Vekletler tek tek deil, genellikle btn bir kye ya da ok sayda haneye topluca verilmi. Avukat seiminde birka yol takip edildii grlmektedir. Kylnn ya da kyn ileri gelenlerinden birinin, genellikle de muhtarn, nceden tand bir avukata ortak veklet vermek en ok takip edilen yol olmutur. kinci olarak, bizzat avukatlarn madurlar haberdar etmesi zerine vekletler, haberdar eden avukata verilmitir. Yasann kt ilk

C. UYGULAMAYA DAR TEMEL VERLER

Bir yasann uygulamasn salt niceliksel veriler zerinden okumak, o yasann hak sahiplerinin nezdindeki baarsn tahlil etmekte yetersizdir kukusuz. zellikle hak ihlallerinden doan maduriyetleri tazmin etmeye ynelik yasalarn madurlarn adalet beklentilerini ne derece karladn tahlil edebilmek, ancak rakamlarn arkasndaki resmin hakknca okunmasyla mmkn

109

Trkiye zelinde, devletin on yllar boyunca varln dahi inkar ettii hak ihlallerinin tazminine ynelik 5233 sayl yasaya ilikin veriler, bal bana, madurlarn adalet beklentisinin yerine gelip gelmediini gstermemekle birlikte, OHAL dneminin bilanosu hakknda epey bir fikir verebilmektedir.
olabilmektedir. te yandan, bylesi zel yasalarn uygulamasna dair saylar, kendi balarna, yasann gidermeye alt maduriyetin nitelii ve boyutunu ortaya karmakta ei bulunmaz bir frsat sunabilmektedir. Trkiye zelinde, devletin on yllar boyunca varln dahi inkar ettii hak ihlallerinin tazminine ynelik 5233 sayl yasaya ilikin veriler, bal bana, madurlarn adalet beklentisinin yerine gelip gelmediini gstermemekle birlikte, OHAL dneminin bilanosu hakknda epey bir fikir verebilmektedir. 16 Temmuz 2010 itibariyle, Vandaki iki zarar tespit komisyonuna yaplan toplam 33.795 bavurunun 30.090 sonulandrlmtr. Karara balanan bavurularn 13.524 reddedilmi, 16.566snda ise tazminat denmesine karar verilmitir. Van Valilii, komisyonlarca olumlu deerlendirilen ve tazmin edilmesine karar verilen 16.566 bavurunun 15.292si iin ileri Bakanlndan toplam yaklak 257 milyon TL258 denek talep etmitir. Yine 16 Temmuz 2010 itibariyle, ileri Bakanl, bu bavurularn 11.516s iin toplam yaklak 191 milyon TL denek gndermi, bu tazminatlar bavuru sahiplerine denmitir. Ayn tarih itibariyle Bakanlkta denek bekleyen dosya says 4.520, tazminat tutar ise yaklak 66 milyon TLdir. Toplam 294 bavuru sahibi ise komisyonlarca teklif edilen tazminat miktarlarn yeterli grmeyip sulhname imzalamay reddetmitir.259 Dolaysyla, 16 Temmuz 2010 itibariyle, Van ilinde yasaya yaplan bavurularn %89u sonulandrlm, deerlendirmeye alnan bavurularn %45i
258 Tam rakam, 256.930.384,50 TLdir. 259 Van Valilii Zarar Tespit Komisyon Bakanlndan yazl olarak alnan, 2010/Zar.Tes.Br./5294 sayl bilgi. 16 Temmuz 2010 (bundan sonra Van Valilii 2010). 110

reddedilmitir. Yani, Vanda yasaya bavuran her iki kiiden yaklak birinin bavurusu reddedilmitir. Olumlu sonulandrlan bavurularda dosya bana ortalama yaklak 17.000 TL tazminat denmesine karar verilmitir. Bavurusu olumlu sonulanan yerinden edilmi kiiler arasnda uyumazlk yoluna gidenlerin oran ise sadece %1,77dir. Yani, tazminat almaya hak kazanan yerinden edilmilerin neredeyse tamam, komisyonlarca nerilen tazminat miktarlarn kabul ederek sulhname imzalamlardr.

D. YASANIN LK YILLARINDA KARILAILAN GLKLER

Yasann uygulanmaya baland ilk yllarda farkl iller arasnda ve ayn il ierisinde uygulamada meydana gelen tutarszlklarn AB, BM ve sivil toplum rgtleri tarafndan eletirilmesi, ileri Bakanln harekete geirmitir. Bakanlk, sorunlarn tespit edilmesi, uygulamada birliin ve tazminatlarn belirlenmesinde standardizasyonun salanmas amacyla BM Kalknma Program (United Nations Development Programme UNDP) ile ortaklaa almalar yrtmtr. Bu amala, lke genelindeki zarar tespit komisyonlar yelerini bir araya getiren eitim seminerleri dzenlenmi,260 toplantlarda dile getirilen gr ve neriler dorultusunda uygulamada komisyonlara yol gsterici ilkeler hazrlanmtr. Bu almalar sonucunda, komisyonlarn tarm ve hayvanclkla ilgili zararlar ile tanmazlara gelen zararlar iin denecek tazminatlarn hesaplanmasnda kullanacaklar birim fiyat listeleri belirlenmitir.261 Yasann nasl uygulanacann belirsizliini koruduu ve Bakanln henz harekete gememi olduu ilk yllarda, Van Valiliinin ildeki uygulamada bir
260 Tazminat belirlemede standardizasyonun salanmas amacyla 2006 ylndan itibaren dzenlenen eitim seminerlerine, ileri Bakanl ile dier ilgili bakanlklarn yetkilileri, UNDP temsilcileri, zarar tespit komisyonlar yeleri ile uluslararas uzmanlar katlmtr. 261 Tarm ve hayvanclk ve tanmazlarla ilgili zararlarn hesaplanmasnda kullanlacak olan birim fiyatlarn listesi, ller daresince zarar tespit komisyonlarna datlmtr. ileri Bakanl ller daresi Genel Mdrl, B.05.0. L.00.70001-470-5233/1125 sayl ve Terrden Doan Zararlarn Karlanmas konulu yaz, 5 Mart 2007 (bundan byle ileri Bakanl yazs 2007).

standart ve i tutarllk oluturabilmek adna zm arayna girdii anlalyor. Van Vali Yardmcs mer zcan, illerin zgl durumlarndaki ve zararlarn niteliindeki farkllklara dikkat ekerek, ky boaltmalarna ilikin bavurularda verilen kararlar arasndaki tutarszlklarn doal olduunu belirtiyor:
2004 senesinde yasa ktktan sonra 1,5 yllk bir srete altyapnn oluturulmas, illerde komisyonlarn oluturulmas, komisyon almalarnn usullerinin belirlenmesi... llere gre deiik skntlar var. Mesela Vanda kadastro almalarnn yaplmamas, arazinin byk bir ksmnn mera, ky ortak mal olmas, geri kalan ksmnda da tarm arazisi olarak normal ekim deil de hayvancla dayal bir ekimin yaplm olmas, ceviz aalarnn Hakkari ve Vanda farkl bir zellik arz etmesi, Diyarbakrda arazinin ok verimli ve engebeli olmas... Meyve aalarnn rn deerlerinin hesaplanmas, zilyetin belirlenmesi gibi meselelerde komisyonlar kendine gre farkl yntemler gelitirdi. nk kolay bir mesele deil. Ta 15-20 sene nce olmu bir zararn hesaplanarak tazminatna hkmedilmesi kolay bir i deil ve on binlerce dosya var. Bizde 34 bine yakn dosya var, baka yerlerdeki dosyalar topladmzda yz binlerce dosya var. Bunlarn ayklanmas idare asndan ok ciddi bir klfet. Bu anlamda o 1,5 yllk sre bunlarn oturmas iin geti.

Hkmetin herhangi bir n hazrlk yapmakszn ve uygulamann altyapsn oluturmakszn Meclisten hzla geirdii yasay uygulamakla grevlendirilen komisyonlara, almalarnda yol gsterici herhangi bir bilgi verilmemesi, srecin ilk 1,5 senelik zaman zarfnda donmasna neden olmutur.
oluturmakszn Meclisten hzla geirdii yasay uygulamakla grevlendirilen komisyonlara, almalarnda yol gsterici herhangi bir bilgi verilmemesi, srecin ilk 1,5 senelik zaman zarfnda donmasna neden olmutur. Bu srete nasl alacaklar konusunda belirsizlik ierisine den komisyonlarn bazlar Bakanlktan talimat beklerken, Vandaki komisyonlar inisiyatif alarak n hazrlk yapmlardr. Komisyon yeleri, o srete yaptklar almalar yle aktaryor:
2005-2006 ylnda sadece biz deil Trkiye genelinde herkes ne yaplacan zemedi. nk kanun ve ynetmelik o anlamda tam unlar unlar yaplr ortaya koymadndan dolay herkes deneme yanlma yntemiyle ne yaplacann peine dt. (...) Biz ie kye gitmekle baladk. (...) O havay soluduktan sonra buradaki ilemlerimiz biraz daha rahatlad. O anlamda skntmz olmad. Biz almaya, karar almaya, balamadan bavuruya baklmakszn btn yerleim birimlerinin krokilerini kardk. Sonradan sknt gelmesin bamza dedik. [...] Bilgilerin toplanmas be-alt aymz ald. nk her mezraya veya her kye gidilip bu lmlerin yaplmas gerekten uzun bir zaman. Bir de en yakn yer iki saat saat arala. lk bata biraz sknt oldu. [...] Ama ondan sonra byle bir ey yaptmza biz de memnun olduk, arkadalarmz da memnun kald. Tm kylerimize gittik, fotoraflama yaptk, arazi tespitleri yaptk, GPRS cihazlaryla tarm arazilerini ve tarm arazilerinin vasflarn ltk. [...] Hepsine bizzat biz gittik. nsan olmasa bile, orada yaam olmasa bile gittik, oradaki zararlar biz ltk.

Bir dier komisyon yesi, g srecinde meydana gelen zararlarn belgelenmesinin gl nedeniyle, ileri Bakanlnn devreye girdii 2006 senesinden nce yasann nasl uygulanaca konusunda byk bir belirsizlik yaandn aktaryor:
Gemi yllara ilikin herhangi bir kayt yok. Herhangi bir kadastro grmemi bu alanlarda [bavurular] nasl sonlandracamz tarttk. Hangi rakamlar verilecek, bunu tarttk. Zaman zaman Ankarada ileri Bakanlnn ilgili genel mdrlyle yaplan toplantlarda hangi rakamlarn uygulanacana dair tartld, konuuldu ve nihayetinde Bayndrln bina zararlarna ilikin [deerlerinin] uygulanmas [kararlatrld]. 2004 ylnda kanun kt. 2006 sonunda btn illerin ortaklaa kullanabilecei bir karar kt.

Dolaysyla, hkmetin herhangi bir n hazrlk yapmakszn ve uygulamann altyapsn

Bir komisyon yesi ise, tm yerleim birimlerinde saha almas yapamadklarn, tazminatlar tespit ederken mevcut resmi verileri de esas aldklarn belirtiyor:

111

Saha almasn her yerde bire bir yaptk demiyoruz kesinlikle. Daha nceden elimizde olan veriler var. [...] Dorudan gelir destei miktar, tarm arazisi miktar ya da sorunlu tarm arazisinin tanmlanmas ve iyiletirilmesi gibi birtakm almalar yaplm. Bu almalar mevcut. Bu almalar dorultusunda rakamlar var.

olmayanlarn says ok azdr. ikyeti olmayanlar da, ya aldklar tazminat miktar yksek olanlar, ya da hi yoktan iyidir diye dnenlerdir:
Sadullah Temiz: Memnunuz, evet. KDRPden faydalandk biz, hayvanclktan faydalandk, tarmsaldan faydalandk. Dorudan gelir destei 2001den bu yana alyoruz. u anda mazot, gbre destei veriliyor. Mesela babam tazminat alrken birinci ayda m ne ald herhalde o zaman koyunun teki 120ye 150ydi. u an 350ye gelmi. O tazminat mesela biz almam olsaydk, u anda o tazminat alsaydk belki 20 koyun alamayabilirdik.

Baro Bakan Ayhan abuk, zarar tespit komisyonlarnn uygulamann altyapsn oluturmaya ynelik gayretlerini teslim etmekle birlikte, bunda Vandaki avukatlarn srece en bandan mdahil olmasnn da etkili olduuna dikkat ekiyor:
Vanda biraz daha sistematik bir alma olduunu syleyebilirim rnaka gre, Hakkariye gre. Daha ok verilere dayanarak karar vermeye al[ld]. Sadece Vali Yardmcsndan kaynakl deil. zellikle avukatlarn itirazlar, giriimleri sonucu olduunu dnyorum.

Dier yandan, devletin onyllar boyunca varln dahi inkr ettii ky boaltmalar ve zorla gten doan zararlar tazmin etmek zere bir yasa karm olmasnn, vatandalar da hazrlksz yakalad belirtiliyor. Bir avukat, kendilerini madur eden devletten bylesi bir hayr beklemeyen insanlarn o yllarda yaadklar aknl aktaryor:
2004te bu yasa kt ama 2004te halk aydnlatan kimse bize inanmyordu ki. Halkta byle bir bilinlenme de yoktu, bilin yoktu. Yani maduriyet bilinci yoktu. Gerekten madur edilmisiniz, yerinizden, yurdunuzdan edilmisiniz tarznda bir hukuk bilincini biz ancak birka ayda yerletirebildik. Devlet para demez, tarznda inanszlk falan vard.262

E. UYGULAMADA KARILAILAN TEMEL SORUNLAR

Van ilinde yasaya bavuru sreci genellikle byk bir sknt olmadan yaanm olmasna karn, yasann uygulanmasnn madurlarn beklentilerini karlamaktan uzak olduunu belirtmek gerekiyor. Yasadan yararlanmak zere bavuran vatandalar arasnda yasann uygulamasndan ikyeti
112 262 Cemal Demirle grme, Van, 29 Haziran 2009.

Grmeler, yasann Vandaki uygulanmasna ve dolaysyla aslnda yasaya dair ikyetlerin birka temel balk altnda toplanabileceini gstermektedir. En ok ikyet edilen husus, hi phesiz, komisyonlarca hkmedilen tazminatlarn dkldr. kinci olarak, denmesine hkmedilen tazminatlarn vaktinde denmemesinden ve geciken demeler iin yasal faizin iletilmemesinden ikyet edilmektedir. Bir baka nemli ikyet mevzuu, yasann tazmin edilmesini ngrd kalemler hakkndadr. Madurlar, evlerine ulaamadklar zaman iin kira tazminat, g esnasnda ederinden dk fiyatla ellerinden karmak zorunda kaldklar hayvanlarn ise gerek deerinin kendilerine denmesi gerektiini savunmakta, ancak komisyonlar bu talepleri karlamamaktadr. Baka bir nemli ikyet mevzuu ret kararlaryla ilgilidir. Tazminat komisyonuna yaplan ok sayda bavurunun reddedildii anlalmaktadr. Ayrca, ekonomik nedenlerle g ettiine hkmedilenler, kylerini boaltmak zorunda kalmadklar ileri srlenler, ya vb. nedenlerle tazminat almaya hakk olmadna hkmedilenler ve terr rgtne yardm ve yataklktan adli sicil kayd olanlarn bavurular reddedilmitir. Son olarak, gerek avukatlarn gerekse bir ksm vatandan ikyeti olduu bir husus da, yasann manevi tazminat iermiyor oluudur. Aada, bu sorun alanlarnn her biri, altbalklar halinde ve yerinden edilmi kiilerin, avukatlarn ve zarar tespit komisyonlar yelerinin bak asndan ayr ayr ele alnmaktadr.

E.1. Reddedilen Bavurular

Grmecilerce sk sk dile getirilen bir ikyet konusu reddedilen bavurulardr. Anlalan o ki, yerinden edilenlerin komisyonlara yapt ok sayda bavuru geri evrilmitir. ileri Bakanl verilerine gre, Ekim 2010 itibariyle, lke genelinde zarar tespit komisyonlarna toplam 358.854 bavuru yaplm olup, bu bavurulardan 257.309u sonulandrlmtr. Sonulandrlan dosyalarn 145.468inde tazminat denmesine karar verilmi, 111.841 bavuru ise reddedilmitir.263 Yani, yaklak her iki bavurudan birisi reddedilmitir. Vanda ret kararlarna ilikin durum da lke geneline benzemektedir. Temmuz 2010 itibariyle, Vanda reddedilen bavuru says, deerlendirmeye alnm btn bavurularn saysnn %45ini tekil etmektedir. Vandaki zarar tespit komisyonlar, yasann metnine dayanarak, ret kararlarn eitli gerekelere dayandrmaktadr. Bunlarn en belli ballar unlardr: 1) Bavuru sahibinin Terrle Mcadele Kanunu (TMK) altnda hkm giymi olmas (sicil) nedeniyle; 2) bavuru sahibinin ge neden olan olaylar gerekletii srada 18 yan altnda olmas (ya) nedeniyle; ve 3) bavuru sahiplerinin yasa kapsamna giren maddi zararlarnn olduunu veya terk etmek zorunda kaldklar arazi ve/ veya mlkn kendilerine ait olduunu ispatlayamamalar (bilgi-belge eksiklii) nedeniyle. Yasann uygulamasnda gzlemlenen btn sorun alanlarnda olduu gibi retler sz konusu olduunda da, madurlar ve avukatlar ile devlet yetkilileri arasnda derin bir ihtilaf ve gr ayrl mevcuttur. ileri Bakanl yetkililerinin retlere ilikin eletirilere kar tutumu, yasann ieriine ve uygulamasna ynelik dier eletirilere ilikin tutumuyla benzemektedir. Devletin Tazminat Yasasn kabul etmesinin ardnda yatan iyi niyete dikkat eken brokratlarn reddedilen bavurulara ilikin eletirilere verdikleri yant, beenmeyen mahkemeye gidebilir eklinde zetlenebilir: Bavurularn

reddedildii durumlarda yarg sreci ak. Vatanda hakszlk olduunu dnyorsa mahkemelere bavurabilir.264 Merkezi brokrasinin mahkemeye intikal edecek bavurulara ilikin zgvenli tutumunun bir benzeri de yasann yereldeki uygulamasndan sorumlu mlki amirlerde gzlemlenmektedir. Van Vali Yardmcs mer zcan, komisyonlarn reddettii dosyalar arasndan bir miktar dare Mahkemesine tananlar olduysa da, bir elin parmaklarn gemeyecek sayda davada mahkemenin komisyonun kararn bozduunu belirtti:
sene ierisinde ok dosya gitti. Belki [...] birka bin dosya dare Mahkemesine gitmitir. Ama bozulan dosya saymza baktmzda bir elin parmaklarn gemiyor. Bu bizi sevindiriyor, idare olarak verdiimiz kararlarn denetlenmesi, denetlenmesinin sonucunda bu ekilde rakamlarn ortaya kmas bizi sevindiriyor.

Avukatlarsa, Vanda neredeyse her iki bavurudan birinin reddedilmi olduuna dikkat ekerken, komisyonlarn bavurular keyfi olarak reddettiini savunmaktadr.

E.1.a. Sicil Nedeniyle Reddedilen Bavurular

Reddedilen bavurularn bir ksm bavuran vatandalarn adli sicil kaydnn bulunmasyla ilgilidir. Tazminat Komisyonlar, TMK kapsamnda yarglanp hkm giymi madurlarn bavuru dosyalarn kabul etmemitir. Ne var ki, bu tutumun yasaya uygun olduunu kabul etmek mmkn grnmyor. Komisyonlarn bu tr bavurular reddetme gerekesi olarak gsterdikleri 5233 sayl yasann 2. maddesinin f bendi, terr olaylarnda yardm ve yataklk sularndan mahkm olanlarn bu fiillerinden dolay urad zararlar kanunun kapsam dnda kalan zararlardan saymtr. Ancak komisyonlar, bavuru sahiplerinin yarglandklar yardm ve yataklk fiillerinin, uradklar zararn sebebi olup olmadna bakmakszn, hkm giymi vatandalarn btnnn bavurularn reddetmitir. Haddizatnda, kimi
113 264 A.g.k.

263 ileri Bakanl ller daresi Genel Mdrlnden bir yetkiliyle grme, Ankara, 5 Aralk 2010.

Ancak komisyonlar, bavuru sahiplerinin yarglandklar yardm ve yataklk fiillerinin, uradklar zararn sebebi olup olmadna bakmakszn, hkm giymi vatandalarn btnnn bavurularn reddetmitir. Haddizatnda, kimi durumlarda yardm ve yataklk fiilini ky boaltldktan sonra gerekletirdii mahkeme kararyla sabit olanlarn dahi bavurular kabul edilmemitir.
durumlarda yardm ve yataklk fiilini ky boaltldktan sonra gerekletirdii mahkeme kararyla sabit olanlarn dahi bavurular kabul edilmemitir:
Ferit Yaman: Tazmin hakkm iin mracaat ettiimde reddediliyor. Gemi srecimde alm olduum cezadan dolay reddediliyor. 1990da kyden ayrldm. Yarglanmama neden olan siyasi faaliyetim 1992 ylnda oldu. Gereke olarak bu davadan yarglanmam gsterildi.

Bu durum, tazminat komisyonlarnn bu tasarrufunun ardnda ilgili brokrasinin alm olduu ve aslnda kaynan yasadan almayan bir karar bulunduunu dndrmektedir. Ancak, ileri Bakanl yetkilileri bu ynde bir talimat verdikleri iddiasn reddetmektedirler:
TMKya atfen yaplan bavurularn reddedilme gerekelerini makul buluyorum. Bakanlktan bu konuda komisyonlara gitmi bir talimat yok. Aksine, Bakanlk yapt eitim seminerlerinde vatandan zarar neyse onu karlayn diyor. Az ya da ok deyin diye bir eilim yok.266

Avukatlar, komisyon yelerinin yasann sabka kaydna ilikin hkmn, hukuk formasyonlar olmadndan anlamadklar ya da anladklar halde bilerek yanl yorumladklar grndedirler:
[Yasann 2. Maddesinin f bendini] ok yanl yorumluyorlar. Anlamadan, bilmeden... Gerekten hukuku olsalar... Ya, yasay okusalar... Hukuku olmaya gerek yok ki. 5233 son derece yaln bir dille yazlm, herkesin anlayabilecei bir dil. Biz dedik, bunu komisyonlarda somutlatralm biraz daha anlamalar iin. Dedik ki, diyelim ki rgt mensuplar bir kylnn evinde yakalandlar. atmaya girdiler, o kiinin evinde yaknlar ld, ne bileyim evi yand. Bu tr durumlarda ancak, o adam yaknnn tazminatn, evin zararn isteyemez. Bu adam rzayen yardm ve yataklk etmise o zarar isteyemez. Ama te yandan, adamn evi yanm, eve gelen zarar isteyemez. Ama iki sene sonra ky boaltld. O adam tarlasnn zararn ister. Biz defalarca dile getirdik bunu ama anladklar gibi uygulamaya altlar, anlamak istedikleri gibi.265
114

te yandan, kamuoyunda Pimanlk Yasas olarak bilinen267 ve Turgut zal hkmeti dneminde PKK militanlarnn silah brakarak topluma kazandrlmas amacyla kabul edilen yasadan yararlanan kiiler veya miraslar, Tazminat Yasas kapsamna alnmamaktadrlar. Yasann metnine dayanmayan bu uygulama, ileri Bakanlnca valiliklere gnderilen talimatlara dayanmaktadr.268 Bylece, eski PKK militanlar, yerinden edilmeden doan zararlar ile rgtsel faaliyetleri arasndaki ilikiye baklmakszn yasa kapsam dna alnmlardr.

rnek vaka: Topyldz ky

Vann Grpnar ilesine bal Topyldz ky, Kkbur mezras, 1991 senesinde gvenlik gerekesiyle boaltlr.269 Bu mezradan ge zorlanan
266 ileri Bakanl ller daresi Genel Mdrlnden bir yetkiliyle grme, Ankara, 5 Aralk 2010. 267 Baz Su Failleri Hakknda Uygulanacak Hkmlere Dair Kanun, no. 3216, 5 Haziran 1985, Resmi Gazete no. 18781, 11 Haziran 1985. 268 3216 sayl Kanun hkmlerinden (Pimanlk Yasas) yararlanan kiilerin veya miraslarnn bavurularnn 5233 sayl Kanun kapsamnda deerlendirmeye alnamayaca dnlmektedir. ller daresi Genel Mdrl, 5233 sayl kanunla ilgili genelgeler ve hukuki grler, www. illeridaresi.gov.tr, eriim tarihi 21 Aralk 2009. 269 Van Valilii Zarar Tespit Komisyon Bakanl, Ertan avukat Ayhan abukun Kkbur mezrasnn boaltlma tarihine ilikin dilekeye verdii yantta, merkezin gvenlik kaygsyla boaltldn ve 1991(dahil)2002(dahil) tarihleri arasnda bo kaldn belirtmitir. Van Valilii Zarar Tespit Komisyon Bakanl, 2009/Zar. Tes.Bro/8201 sayl yaz, 4 Kasm 2009.

265 Cemal Demirle grme, Van, 29 Haziran 2009.

kyllerden .E., PKKya yardm ve yataklk ettii gerekesiyle, 24 Haziran 1994te Diyarbakr 1. Devlet Gvenlik Mahkemesi tarafndan mahkm edilir.270 .E.ye isnat edilen suun ileni tarihi ise 14 Austos 1992dir. .E.nin, kynn boaltlmasndan doan zararlarnn tazmini iin 6 Haziran 2005 tarihinde Van Valilii zarar tespit komisyonuna yapt bavuru, 21 Kasm 2008de reddedilir. Komisyonun oybirliiyle ald kararn ret gerekesi, .E.nin 1994 tarihli mahkmiyetinden doan sicil kayddr.271 Van 2. dare Mahkemesi, .E.nin zarar tespit komisyonunun ret kararnn iptali istemiyle at davay oyokluuyla reddeder. ounluun ret kararna ilikin gerekesi kayda deerdir:
...terre yardm ve yataklk suunun ve bu kapsamdaki fiillerin, 5233 sayl Yasa ile karlanmas amalanan zararlarn sebebi olduu, aksi yorumun yasann k amacna aykr olaca ak olduundan.272

Karara muhalefet erhi koyan hkim ise farkl grtedir. Ona gre belirleyici olan, bavurucunun gten doan zararlarnn iledii yardm ve yataklk suuna ilikin fillerden kaynaklanp kaynaklanmaddr.
Bu durumda, davacnn uradn iddia ettii zararn mevcut olup olmad, mevcut ise 5233 sayl yasa kapsamnda olup olmad, anlan yasa kapsamnda ise, zararn bu sua ilikin fillerden kaynakl olup olmadnn ortaya konulmas ve sonucuna gre davacnn bavurusunun karara balanmas gerekirken, bu aratrmalar yapmakszn davacnn talebini reddeden dava konusu komisyon kararnda hukuka uyarlk bulunmad gerekesiyle dava konusu ilemin iptaline karar verilmesi gerektii gryle aksi ynde oluan ounluk kararna katlmyorum.273

Grld zere mahkeme, yasada son derece ak bir hkm bulunmasna ramen, yasa metni belirsizmiesine, gerekesini yasann amacna ilikin yorumuna dayandrmtr. Bu yoruma gre, bavuru sahibinin yardm ve yataklk etmi olmas, yasa kapsamnda kalmas iin bal bana yeterlidir, zira terr faaliyetleri yerinden edilmeden doan maddi zararlarn msebbibidir. Dolaysyla, terr suundan hkm giymi herkes, yasann tazmin ettii zararlarn genelinden sorumludur. Karara muhalefet erhi koyan hkim ise farkl grtedir. Ona gre belirleyici olan, bavurucunun gten doan zararlarnn iledii yardm ve yataklk suuna ilikin fillerden kaynaklanp kaynaklanmaddr:

.E.nin idare mahkemesi kararn temyiz etmek zere at dava, bu rapor yayna hazrland tarihte Dantayda derdest bulunmaktayd.

E.1.b. Ya Nedeniyle Reddedilen Bavurular

Komisyonlar asndan Tazminat Yasasnn uygulamas en g, madurlar asndan da en byk hakszlklarn yapld alanlardan biri, kimlerin hak sahibi olduunun belirlenmesinde getirilen ya snr. G gerekletii tarihte ailesiyle yaayp 18 yandan kk olan ahslarn yaptklar bavurular, komisyonlarca bavuru sahibinin zararn gerekletii tarihte yasal ehliyetinin bulunmad gerekesiyle reddedilmektedir. Oysa bu gereke, yasann ne tr zararlarn kapsam dnda olduunu belirten 2. maddesinin metninde belirtilmemektedir. Aslnda, kiilerin mallarna gelen veya mallarna ulaamamalarndan kaynaklanan zararlarn, kii deil hane bazl belirlendii ve dendii gz nne alndnda, bu durum ok nemli addedilmeyebilir. te yandan, zellikle kardelerin arasnda ihtilaflarn olduu durumlarda, zarar tespit komisyonlarnn, anne-babaya ve olay tarihinde reit olan ocuklarn
115 273 Bakan Mahmut ahinin muhalefet erhi, a.g.k.

270 Diyarbakr 1 no.lu Devlet Gvenlik Mahkemesi, Esas no. 1992/527, Karar no. 1994/387, C.M.U. no. 1992/961, 24 Haziran 1994. 271 Van Valilii, Zarar Tespit Komisyon Bakanl, Karar no. 16263, 21 Kasm 2008. 272 Van kinci dare Mahkemesi, Esas no. 2009/314, Karar no. 2009/1128, 6 Ekim 2009.

G gerekletii tarihte ailesiyle yaayp 18 yandan kk olan ahslarn yaptklar bavurular, komisyonlarca bavuru sahibinin zararn gerekletii tarihte yasal ehliyetinin bulunmad gerekesiyle reddedilmektedir. Oysa bu gereke, yasann ne tr zararlarn kapsam dnda olduunu belirten 2. maddesinin metninde belirtilmemektedir.

metrekare bir ev yazlm. Yarsn oluma verin, diyorsa o ekilde yazlyor. [] u anda vatanda 10 yanda olsa dahi kesinlikle kendisine veya muvaffakiyet verdii kiiye dyoruz. Yani burada kesinlikle hak kayb yoktur. imdi ben de buralym. Suistimaller ok fazla, olay tarihi itibariyle dnyaya gelmeyen kiinin bavurusunu kabul ettik biz.

her birine ne kadar arazi ve metrekare dtn keif srasnda tespit ettikten sonra btn mallar iin belirledii tazminat bedelini aile fertleri arasnda paylatrd dikkate alndnda, bu uygulamann neden bir sorun tekil ettii anlalmaktadr. Zira bylelikle, g tarihinde yasal ehliyeti olmayan aile fertlerine ayr bir tazminat denmemektedir. Oysa, yasann yerinden edilmenin zerinden onyllar getikten sonra kabul edilmi olmas nedeniyle, g srasnda ocuk yata olan madurlar, bugn aile geindiren yetikin kadn ve erkekler konumundadrlar. Vanda, 18 ya snrnn kat bir ekilde uygulanmad anlalmaktadr. G tarihinde yasal olarak reit olmad halde evli olan bavuru sahipleri reit kabul edilmekte ve tazminat bedelinin paylamnda hak sahibi addedilmektedirler:
Bizde fiili ehliyetine sahip olmak ya evlilikle oluyor ya da yala. Bakyoruz; eer o kiinin babas lm ise, veraset istiyoruz mahkemeden, veraset ilamna gre babasnn mirasndan ne kadar hakk varsa o kadar veriyoruz. Kii eer evlenmise, evliliine dair bir kayt varsa, biz onu reit sayyoruz.

Komisyon yeleri, uygulamann balamasndan ksa bir sre sonra, 18 ya snrnn sknt yaratacan fark ederek bavurularn toplumun artlarna gre deerlendirilmesine karar vermi, ya alt snrn 15e ekmitir. Ancak avukatlar, ya snrna ilikin bir deerlendirme yapmann gln teslim etmekle birlikte, alt snrn 15 olmasnn da btn madurlara eit ve adil davranlmasn saladn belirtiyor:
imdi 1994 ylnda ky boaltlmt. Siz 15 sene sonra tazminat dyorsunuz. O zaman 15 yanda olan imdi 30 yanda. Evlenmi, bir sr ocuu var. Tazminat vermiyorsun. Ne olacak bu adamn hali imdi? Yani versen bir trl, vermesen bir trl. Ama ortada bir maduriyet var yani.274

Komisyon, yasaya bavuru iin ngrd alt ya snrn 15e indirmesinin ardndan, daha nce reddetmi olduu 15-18 ya arasndaki kiilerin dosyalarn yeniden deerlendirmeye almtr:
Kiiler itiraz ettikleri vakit dndk. yle ilk bata belki 100 dosya, 150 dosya olmutur. Ama sonra kiiler itiraz ettiler. Dediler ki mesela ben 18 yandan kk olduumdan dolay beni reddetmitiniz. Biz onu tekrar aldk, yeniden deerlendirdik, yana baktk. Byk ounlua 15-16 ya kriterini uyguladk.

Komisyonun Vanl bir yesi, 18 yan altnda olup da evli olan bavuru sahiplerine ilikin uygulamann esnekliini dile getiriyor:
Biz esnek davranmaya alyoruz. Bizler de bu blgenin insanyz. Yabanc deiliz. Manevi tazminatn olmamas bence de bir eksiklik, ama inann biz o manevi tazminatn boluunu bu esnekliklerle doldurmaya alyoruz. Bakyoruz, mesela ocuk 16 yanda evlenmi. 18 yan ok sert kriter olarak almyoruz. Mesela onun babasna 200

te yandan, madurlarla yaplan grmeler, pek ok vatandan yaa ilikin uygulamay bilmediini veya anlamadn, vatandalar arasnda reddedilen dosyalara benzer baka dosyalarn tazminat komisyonlarnca kabul edildii eklinde bir algnn olduunu gsteriyor:
AG: Ben, abim dosyamz alamadk. Annem ald. Para almaya gelince sizin yanz tutmuyor dediler. Ama

116

274 Abdlbasit Bildiriciyle grme, Van, 29 Haziran 2009.

u var. Bizden ufak olanlar da ald. Bizim durumuzla ayn olanlar da aldlar. Mesela yaa ayn alanlar oldu ama biz alamadk. Sadullah Temiz: Bizim evden annem, kardeim, ben bavurduk. Benimki ya nedeniyle reddedildi. Annemizinkini kabul etmediler, bilmiyoruz neden. Mesela ben 1980 doumluyum, 1982 doumlu adam alm, e bunda niye ya sorunu yok, niye bizde var? Dediler para denmeyecek, yanz tutmuyor. Byle bir engel, bir gereke koydular nmze. Neymi efendim, siz o zamanlar kktnz, kyde yapabileceiniz bir ey yokmu gibisinden bir gereke koydular nmze. Biz tekrar mracaat ettik. Ve bu mracaatmzn sonucunda tekrar dosyalarmza hep ret gelmi. Nasl ret geldi? yle, komisyonla muhtarn hatas. Rvet yediler, 15 yandaki adamn dosyas yaplm, bizim dosyamz yaplmad.

Bu anlat, gerekli hazrlklar yaplmakszn kartlm olan ve uygulayclarnn byk bir belirsizlik ierisinde almak zorunda brakld yasann, maddi zararlarn tazmin etmeyi hedefledii vatandalar nasl madur edebildiinin bir dier rneine iaret etmektedir.
nasl madur edebildiinin bir dier rneine iaret etmektedir.

E.1.c. Bilgi-belge Nedeniyle Retler

Madurlar, avukatlar ve brokratlarla yaplan grmelerden anlald kadaryla, birok bavuru, bavurucunun komisyonlarca gerekli grlen bilgi ve belgeleri salayamam olmas nedeniyle reddedilmitir. Bu kategorideki bavurular, genel olarak, iki gruba ayrlmaktadr: bavurucunun tazmin edilecek zarara konu olan mlklerin maliklerinden ya da vrislerinden olmamas nedeniyle retler ve bavurucunun zarara sz konusu olan arazinin mlkiyetini ispat edememesi nedeniyle retler. Aslen blgede tapu-kadastro almalarnn yakn zamana dek hi yaplmam olmasndan kaynaklanan ikinci sorun, ileriki blmlerde ayrntl olarak ele alnmaktadr. Burada, bavurucunun verasetini ispatlayamamasndan kaynaklanan sorunlar ksaca ele alacaz. Tazminat Komisyonlar, tazminine karar verilen mallarn ya da mlklerin maliklerini ya da bunlarn resmi vrislerini bavurucu olarak kabul etme eilimindedir. Bu nedenle pek ok vatandan bavurusu, resmi malik ya da vris olmadklar gerekesiyle kabul edilmemitir. Ancak bu durum vatandalarca bu biimde alglanm grnmemektedir.

Avukatlar, ya snrndan kaynaklanan sorunlara ilikin komisyonlarda iyi niyet olduunu teslim etmekle birlikte, topraklarn bavurucular arasnda paylatrlm olduu durumlarda sonradan retilen bu zmn adaleti salamaya yetmediini belirtiyorlar:
lk etapta patr patr retler gelmeye balad. Ondan sonra hatalarnn farkna vardlar ve bu durumu dzelttiler. Bu arada tabii vatanda zarara uram oldu. nk yine araziler bltrlm oldu. Burada yine arazilerin paylam olayna geliyoruz. imdi bu ya durumundan etkilenenler nasl oldu? Elimizde liste var. 100 kiilik liste, arazi 7000 dnm. Tuttuk, bltrdk. Ama ya durumundan elenenler darda kald tabii. Adamn davas reddedilmi, arazi bltrlm, ondan sonra dediler ki ya durumundan muzdarip olanlar da bavurabilir. Bu sefer adamlara verecek arazi kalmad.275

Bu anlat, gerekli hazrlklar yaplmakszn kartlm olan ve uygulayclarnn byk bir belirsizlik ierisinde almak zorunda brakld yasann, maddi zararlarn tazmin etmeyi hedefledii vatandalar

E.2. Dk Tazminatlar
Yasann uygulamasna dnk en byk ikyet phesiz tazminatlarn dklyle ilgilidir. Grme yaplan madurlarn neredeyse tamam almaya hak kazandklar tazminat miktarlarn yetersiz bulmutur. Vanda, 16 Temmuz 2010 itibariyle, tazminat almaya

275 Abdlbasit Bildiriciyle grme, Van, 29 Haziran 2009.

117

hak kazandna hkmedilen dosya says 16.566 olup, bunlarn 15.292si iin denmesine hkmedilen tazminat miktar 257 milyon TLdir. Bu rakamlar, ortalama olarak her bir dosya iin yaklak 17.000 TL dendiini gstermektedir.276

Tanr ve tanmaz mallara gelen zararlar ile kiilerin mallarna ulaamamalarndan doan zararlar sz konusu olduunda, yasa, denecek tazminat miktarlarnn belirlenmesini btnyle komisyonlara brakmtr. Yani, yasann kartlmasnn temel nedeni olan, kylerin zorla veya zorunlu olarak boaltlmalarna dair dosyalarda denen tazminat bedellerinin belirlenmesinde, tek yetkili ve sorumlu, zarar tespit komisyonlardr.
Tazminat Yasasnn ieriine dair blmde belirttiimiz zere, baz zarar kalemleri iin denecek tazminat bedelleri yasama organnca belirlenmi durumdadr. lm, yaralanma ve sakatlanmalar sz konusu olduunda zarar tespit komisyonlarnn kullanabilecekleri bir takdir yetkisi bulunmamaktadr. te yandan, tanr ve tanmaz mallara gelen zararlar ile kiilerin mallarna ulaamamalarndan doan zararlar sz konusu olduunda, yasa, denecek tazminat miktarlarnn belirlenmesini btnyle komisyonlara brakmtr. Yani, yasann kartlmasnn temel nedeni olan, kylerin zorla veya zorunlu olarak boaltlmalarna dair dosyalarda denen tazminat bedellerinin belirlenmesinde, tek yetkili ve sorumlu, zarar tespit komisyonlardr. Bu nedenle, yasa altnda verilen tazminat bedellerinin dklne dair eletiriler, hem yasay hazrlayp kabul eden yasama ve yrtme organna, hem de zarar tespit komisyonlarna yneliktir. Bavurularn byk ounluunu ky boaltma dosyalarnn oluturmas, bu dosyalarda sz konusu olan maddi zararlarn bykl ve bu zararlarn karlnda denecek tazminat bedellerinin
118

belirlenmesinde komisyonlarn takdir yetkisinin olmas nedeniyle, uygulamaya dair en byk tartma konusu, mlkler iin denen tazminatlarn gerek zararlar karlayp karlamaddr. Mlklere ilikin dosyalarda denen tazminatlarn dk olmasnn eitli nedenleri bulunmaktadr. Aada ayrntl olarak ele aldmz bu nedenlerin her birine ilikin olarak komisyonlar ile madurlar arasnda byk bir ihtilaf mevcuttur. Madurlarn tazminat miktarlarn dk olarak nitelerken kullandklar mantk, yabana atlabilir grnmemektedir. Pek ok vatanda, 1990larn bandan beri kynden ayr kalmak zorunda olduunu, oysa geride kalan yaklak on be-yirmi sene iin denen toplam tazminat miktarnn genellikle birka bin TLyi gemediini sylemektedir. Hkmedilen ya da denen tazminat miktarlarnn, geride kalan zaman zarfnda mala ulaamamaktan doan zararlar tazmin etmek yle dursun, kyde genellikle yklan ya da yaklan evi yeniden yaptrmaya bile yetmedii savunulmaktadr. Madurlar, btn bu zaman zarfnda kyde kalp, kydeki ileriyle megul olabilselerdi, aldklar ya da alacaklar tazminat miktarlarnn kat kat stnde gelir elde edeceklerini iddia etmektedirler:
Selim Kor: Bana verilen tazminat ben az buluyorum, ok az, nk ben 10 yllk muhasebemi yapyorum, kyde gelir muhasebesini yapyorum, nereden bakarsan 200-300 milyarn zerinde, bana verilense 50 milyar para.

Vanda komisyonlarn madurlarn hak ettiklerinden ok daha dk tazminatlar dedii, grtmz btn avukatlarca dile getirilmitir:
Abdurrahman Bayar: Vanda sre hzl, ama komisyonlarn tavr ok sert. ok dk tazminatlar veriliyor. inize gelmiyorsa mahkemeye gidin tavr var. Cemal Demir: Bana gre Van komisyonu [dier illerdeki komisyonlara kyasla] biraz daha ciddi, biraz daha iyi, daha dzgn alyor en azndan. Mesela Van komisyonuna yaptnz bir bavurunun cevabn alabilirsiniz, ama Hakkari ok kark alyor. [...] Van etkili, ama son derece cimri. Ama ok ok... Van gerekten tazminat vermedi.

276 Van Valilii 2010.

Zarar tespit komisyonu yeleri ise, tazminatlarn dk tutulduu iddialarn kesin bir dille reddetmekte, aksine, madurlarn zararlarn abartarak hak ettiklerinden fazla tazminat talep ettiklerini ne srmektedirler. Komisyonun bir yesi, Vanl olduunu ve bavurucularn %80-90n tandn belirterek, madurlarn zararlarn olduundan yksek gstermelerinin sebebinin kltrel olduunu ileri srmektedir:
imdi hayvanclk yapyor. Bir insann 100 tane hayvana bakabilmesi iin en az 50 dnm arazisinin olmas gerekiyor. 10 dnm arazisi kyor. Adam diyor, ben bu 10 dnmde 500 tane hayvan besliyordum. Olmaz byle bir ey. [] Onun iin biraz da abartyorlar, bu bir gerektir. Herkesin hakk verilmitir.

bedellerini belirlerken her zaman gerek zararlar gzettii konusunda soru iareti uyandrmaktadr:
nk gerekten bir terazi gibi, bir taraftan tazminata hkmediyorsunuz, bir kamu kayna kullanyorsunuz. Biz kamu alanyz. br tarafta da yasann gerei olarak zarar grm bir insan kitlesi var ve bize bavurmular. Hakkaniyetli ve adalete uygun bir ekilde karar vermemiz lazm. Hazineyi zarara uratmadan ve insanlar da gereksiz yere zengin etmeden, hakkaniyete uygun bir ekilde zararlarn tespit ederek bu dosyalar tekemml ettirmeye altk.

ok sayda mvekkili adna yasaya bavuru yapm olan ve kendisi de Vanl olan avukat Abdlbasit Bildirici ise, sorunun aslnda tam da komisyonun yapt keiflerde kyllerin arazilerini eksik lmesinden kaynaklandn belirtiyor:
2000 dnm bir ky, yedi mezra aranzda paylan dediler bize. Bu olacak ey mi yani? Siz bunu btn ky bavuru saysna bldnz zaman adam ba ortalama 1.5 -2 dnm yer dyor. Bu olacak ey mi? Yani bir kyde 30, 40, 50 hatta 100 dnmden aa arazisi olan kimse yok.

Tazminatlarn vatandalarn beklediinden ok daha dk olmasnn nedenleri, genel olarak balk altnda toplanabilir: Gten sonra kylerin bo kald srenin komisyonlarca olduundan ksa hesaplanmas; blgede kadastro yaplmam olmas nedeniyle bavurucularn sahip olduklarn iddia ettikleri arazilerin komisyonlarca olduundan/iddia edilenden az llmesi; ve komisyonlarn ev, aa, ahr, deirmen gibi tanmazlara gelen zararlarn lmnde kullandklar birim fiyatlarn dkl.

E.2.a. Kylerin Bo Kald Srenin Uzunluu

Komisyonlarn madurlarn beklentilerinin ok altnda tazminat miktarlar belirlemelerinin, vatanda ikna etmekten uzak birka temel sebebi olduu anlalmaktadr. lk sebep, boaltlan kylerin bo kald srenin vatandalarn ngrdnden daha ksa tutulmasyla ilgilidir. Madurlarn mlklerine ulaamamaktan kaynaklanan zararlar tazmin edilirken esas alnan sre genellikle 2001de sonlanmaktadr. 2001 ylnda, hkmetin Dnya Bankasyla yapt anlama dorultusunda, tarmla megul olan reticilere, retime veya rne bal olmakszn iledikleri arazinin miktar zerinden Dorudan Gelir Destei (DGD) denmesine balanmtr. Yerinden edilmi kiilerin byk ksmnn bu tarihten itibaren DGDden faydalanmaya balad anlalmaktadr. Arazinin ilenip ilenmediine baklmakszn yaplan DGD demelerinden faydalanm olmak, son tahlilde yerinden edilenlerin aleyhine bir durum yaratmtr. Zarar tespit

te yandan, 1 no.lu komisyonda grev almak zere Baro tarafndan grevlendirilen avukat ye, mensup olduu komisyonun almalar hakknda meslektalarndan farkl dnyor:
Komisyon yesi 3: Ben komisyonun elinden geldii kadar hsniyetli davrandn dnyorum. Bir ekilde illa devleti maddi anlamda koruyalm diye bir dnceye girdiini ben zannetmiyorum. [...] Bence komisyon uzman olmamakla birlikte, [...] bir an nce sonulandrmaya ynelik ve mmkn olduu kadar hakkaniyetli, [...] hak eden hak ettii paray bir ekilde alsn diye alt.

Ancak, Vali Yardmcsnn devleti vatandalara kar korumaya ynelik kamu grevlisi refleksini sergileyen konuya ilikin u szleri, komisyonlarn tazminat

119

komisyonlar, madurlarn Tazminat Yasasna bavurularn deerlendirirken, DGDden yararlanlmasn madurlarn arazilerine eriebildiklerinin gstergesi olarak yorumlam ve mlklere ulaamamaktan kaynaklanan zararlarn 2001 senesine kadar olan ksmnn denmesine karar vermitir. Oysa DGDden faydalanan madurlarn pek ou 2001 senesinden sonra da mlklerine eriememi ve DGDden, topraklarn ileyip ilemediklerine baklmakszn, mlklerinde olan arazi miktarna gre faydalanmlardr. Madurlarn mlklerine ulaamadklar her sene iin hak ettikleri tazminatlar DGD olarak aldklar yardmdan daha fazla olduundan bu durum madurlarn aleyhine bir durum yaratmtr:
Salih Yolcu: Yl olarak da biz 12 yl dedik, devlet kabul etmedi. 1995ten 2001e kadar hesaplad. 2001de de bu Dorudan Gelir Destei kt diye o tarihten sonra vermedi, nk yazlanlar para ald ya.

ok madur kyn 1989 senesinden balayarak 1990larn ilk birka ylnda boalttn beyan etmektedir. Ancak, madurlarca boaltlan bu kylerin bir ksmnda korucularn kalmaya devam etmi olmas, gvenlik kuvvetleri ve tazminat komisyonlarnca bu kylerde mlke eriim imknnn devam etmi olduu eklinde yorumlanmaktadr. Bu tr rneklerde, geride kalan ky korucularnn kyleri tmden boaltt daha ilerideki bir tarih, mlklere eriim imknnn ortadan kalkt tarih olarak kabul edilmektedir. Bu durum, mlke eriememekten doan zararlarnn hesaplanmasnda vatandalar aleyhine bir sonu yaratmaktadr ve madurlarca en ok yaknlan konular arasndadr:
Hamza Durur: Rapor da getirdim, bu blge 1989da boaltlm diye. Komisyon kabul etmedi. Baz kylerde o zaman korucu vard. Mesela benim kyde o zaman korucu vard. O yzden diyor ki, bu tarihte siz kydeydiniz. Mesela benim yanmda olan kye 12 sene verilmi. Adam hakkn alm. Ben de o kyle ayn tarihte boalttm halde bana 5 sene verilmi. Metin Kucak: Geen sene bizim kye gelip arazi ltler. 10.500 karmlar duyduumuza gre. Yazmadlar hepsini. 15-20 bin eyimiz vard. Kyde korucular vard. Siz ky tamamen boaltmamsnz. dediler. Biz bunu heyete de syledik, dedik. Biz size 3500 vereceiz, dediler. Niye, diye sorduk. Btn kye 3500 dnm. Ky boaltlmam, dediler. Korucu kalmsa benim gnahm nedir ki? Kamil Solmaz: 1989dan bu yana dnmemiiz, u anda hl botur. Bize 5 yllk tazminat hesapland. Bizden istedikleri yle: o tarihte kyn boaltldna dair bir tutanak. O tarihte tutana kim yazacak ki? nsanlar kap geldiler zaten.

Oysa, bavurucularn devletten dorudan gelir destei ald durumlarda, komisyonlarn, 2001 yln kye dn tarihi olarak kabul etmek yerine, verilen yardmlar bavuru sahiplerine denecek tazminattan mahsup etmesi gerekirdi. Zira, dorudan gelir desteinden faydalanan madurlarn byk ounluu yaz mevsimlerinde kylerine giderek tarlalarn ekmelerine ramen, kylerine dnm deillerdir ve gten doan maduriyetleri devam etmektedir. Mlklere ulaamama sresi zerine yaanan daha ciddi bir ihtilaf, ky boaltmann ve dolaysyla mlke ulaamama durumunun balad tarihle ilgilidir. Pek

120

Mlklere ulaamama sresi zerine yaanan daha ciddi bir ihtilaf, ky boaltmann ve dolaysyla mlke ulaamama durumunun balad tarihle ilgilidir. Pek ok madur kyn 1989 senesinden balayarak 1990larn ilk birka ylnda boalttn beyan etmektedir. Ancak, madurlarca boaltlan bu kylerin bir ksmnda korucularn kalmaya devam etmi olmas, gvenlik kuvvetleri ve tazminat komisyonlarnca bu kylerde mlke eriim imknnn devam etmi olduu eklinde yorumlanmaktadr.

Bir ksm grmeci, komisyonlarn arazilere eriememe sresini hesaplarken korucu olanlar ile olmayanlar arasnda ayrm gzettiini iddia etmektedir. Buna gre sreler hesaplanrken koruculuu kabul etmi kylere iltimas geilmitir:
Ferit Yaman: Krt halknn mcadelesini savunan insanlarn eyi farkl tutuluyor. Burada da bir ifte standart yaanyor. Mesela ky olarak bize 6 yl verildi, diyor 6 yl maduriyetiniz var. Yani 1995 ile

2001 yllar arasnda. Diyor ki siz 6 yl madur edilmisiniz. Oysa ky iin 12 yl diyor.

Mlklere ulaamama sresinin ksa tutulmasndan yaknanlar, korucu olmayp kylerinden ayrlmak zorunda kalanlarla snrl deildir. Bizzat korucu olup kyde kalanlar ile komisyonlar arasnda da sre konusunda ihtilaflarn yaand anlalmaktadr. Kimi rneklerde, komisyonlar korucu olup kyde kalanlarn kyn hemen yaknndaki arazilerine ulaabildiklerine, dolaysyla bu yakn araziler iin tazminat denmemesi gerektiine hkmetmitir. Bu durumdaki korucular ise, sadece gvenlik iiyle megul olduklarn, ocuklarn ve elerini ehre gnderdiklerini, retim faaliyetiyle ilgilenemediklerini, dolaysyla bu yakn araziler iin de kendilerine tazminat denmesi gerektiini savunmaktadrlar. Bu ihtilafn somut bir rnei, Yalnca kyne ilikindir.

rnek vaka: Yalnca ky

Gn balad tarihin ve ulalamayan arazilerin belirlenmesinin komisyonlar ile madurlar arasnda ihtilaf nedeni olduu yerlerden biri, Grpnar ilesinin Yalnca kydr. Madurlarla grmelerden anlaldna gre, Van ili snrlar ierisinde silahl atmalar ve bunun sonucu olarak da kylerin boaltlmas ilk olarak Norduz olarak anlan dalk blgede balamtr. Kyllerin anlatlar, bu blgenin 1989dan itibaren gvenlik grevlilerince youn olarak boaltld ynndedir. Devletin korucu olma basksna boyun emeyen kyller ge zorlanrken, kar k(a)mayanlar yaadklar mezralardan alnarak mezralarnn bal bulunduu kylerin gvenliini salamakla grevlendirilmilerdir. Bylece, mezralar btnyle boaltlarak korucu olmayanlar ge zorlanm, korucu olanlar ise mezralarn bal olduu kylerde ikamet ettirilmilerdir. Sz konusu kylerden birisi, Yalnca kydr. Komisyona gre, Grpnar ilesi, Yalnca kyne bal mezralarn meydana gelen olaylar sonucu boalmasnn ardndan, blgede grev yapmakta olan btn korucular kyde ikamet etmeye balamlardr.

te bu nedenle, yani korucularn kyde kesintisiz ikamet etmi olmalar nedeniyle, komisyon, Yalncadan yaplan bavurularda, kyn boalmam olduu kabulyle hareket etmitir. Bu yorum nedeniyle, bavurucularn ulaamadklar ve bu nedenle ekemedikleri araziler hesaplanrken, kyn iindeki ve dndaki araziler arasnda ayrm gzetilmitir. 1995ten bu yana kyde, camiye imam, salk ocana hemire atanm olmasn; karakol bulunmasn; adam karma ve koyunlarn ldrlmesi gibi ihtilaflarn yaanm olmasn yaamn devam ettiinin emareleri olarak yorumlayan komisyon, g etmi olan kyllerin dahi, ky merkezindeki arazilerinin btn bu sre zarfnda ulalabilir olduunu varsaymtr. OHAL srasnda, son derece dalk bir kyn snrlar ierisinde hangi arazilerin ulalabilir, hangilerinin ulalamaz, buradan hareketle hangi arazilerin tazmin edilebilir, hangilerinin edilemez olduunu ise, karakolun gr alanna ilikin znel deerlendirmesiyle belirlemitir:
Komisyon yesi 1: Ky boalmad. Zaten kyde jandarma komutanl da var. Jandarma komutanl bizim grdmz kadaryla kye ok hkim bir noktada. Kylnn olay olduunda jandarma karakolunun ulaamayaca yer 1-2 kilometre ilerisi. Bulunmu olduu konum itibariyle 1 ya da 2 kilometre tesindeki arazilere ulaamazlar dncesi bizde olutu. Ona gre biz bir lm yaptk. [...] Bizce kyde boalma yok. Ama kyn belli bir noktasndan sonra ulaamama var. [...] Merkez olan yerin demesini yapmadk. [...] Yamacn dnda kalan yerlere ulaamadklar nedeniyle [tazminat] verdik.

121

Burada komisyon u ekilde akl yrtmektedir: Eer kyde camide imam, salk ocanda hemire varsa, yaam da vardr. Karakol varsa, ky merkezi gvenlidir, merkezdeki araziler ulalabilir ve ekilebilirdir. Tazminat hesaplanrken esas alnmas gereken arazi miktarlar ise, karakolun gr sahasnda olmayan, dolaysyla ulalamaz olanlardr.

Burada komisyon u ekilde akl yrtmektedir: Eer kyde camide imam, salk ocanda hemire varsa, yaam da vardr. Karakol varsa, ky merkezi gvenlidir, merkezdeki araziler ulalabilir ve ekilebilirdir. Tazminat hesaplanrken esas alnmas gereken arazi miktarlar ise, karakolun gr sahasnda olmayan, dolaysyla ulalamaz olanlardr. Komisyonun ulalamayan ve bu nedenle tazmin edilebilir arazileri ky merkezindeki karakolun gr alannn dndakilerle snrlamas nedeniyle, bavuruculara nerilen tazminatlar beklentilerin ok altnda olmutur. Komisyon, Yalncadaki tazmin edilebilir toplam arazi miktarn 3.600 dnm olarak belirlerken, kyller 7.800 dnm arazileri olduunda srar ederek nerilen tazminat kabul etmemilerdir.277 te yandan, Yalnca ile mezralarndan gn hangi sene baladna dair, Yalnca Jandarma Karakol Komutanlnca farkl tarihlerde hazrlanan drt tutanakta elikili bilgiler bulunmaktadr:.

itibaren terr olaylar balam zellikle 1993 ylnda terr olaylarnn blgede ok younlamas zerine sz konusu ky, mezra ve yaylalarn kullanamadklar ve ailelerinin can gvenliinin tehlikede olmas sebebiyle ve hayvanlarnn byk ksmn Van iline gnderdikleri ancak korucularn ky ve karakol savunmas iin kyde kaldklar...

10 Haziran 2009 tarihli tutanak: Yalnca J.K.Krk.K.l sorumluluk sahasnda

bulunan 8 ky 27 mezrada [... Yalnca, ...] blgede artan terr olaylar neticesinde ky ve mezralarda bulunan vatandalar, kendilerini gvende hissetmediklerinden kendi istekleri ile 1995 yl ve sonrasnda peyderpey Van ile dier illere g etmeye balamlardr.

1 Eyll 2006 tarihli tutanak: 1990-1995 yllar arasnda halkn g etmesi

sebebiyle blgenin bir ksm boaltlmtr. Ancak Yalnca ky [...] boaltlmamtr.

25 Aralk 2006 tarihli tutanak: PKKnn 4 Austos 1993, 11 Temmuz 1995 ve 4

Haziran 1997 tarihlerinde, Yalnca kynde obanlar karmas ve karakola saldrmas neticesinde 1995 ylnda Yalnca kynde yaayan vatandalar kylerini terk ederek Van iline ve dier illere g etmi[tir] [...] 1995-2000 yllar arasnda kyn tamam boaltlm, kyde sadece GKKlar nbet tutmak ve ky korumak amacyla kalm[tr].

10 Mart 2009 tarihli tutanak: Yalnca kynde 1989 ylndan itibaren GKK
sisteminin faaliyete getii; 1990 ylndan

sene ierisinde ayn karakol tarafndan dzenlenen drt ayr tutanak, Yalnca kynn hi boaltlmadn, 1995 ylnda boaltldn, 1993ten itibaren boaltldn ifade etmektedir. Grlen madurlar, Norduz blgesinde kylerin youn olarak 1989da boaltldn ifade ederken, komisyon gn balad tarih olarak 1995 senesini kabul etmektedir. Daha nemlisi, jandarmann daha yakn tarihli son tutananda, blgenin tamamen boaltld, gvenlik nedeniyle Yalnca ve mezralarnda hayvanclk yaplamad, Yalncada sadece ky ve karakol savunmas amacyla korucularn kald belirtilmektedir. Nitekim korucular dhil tm madurlar, blgedeki mezralarn tamamen boaltldn, sadece kylerde asker ve korucularn kaldn ifade etmilerdir. Buna ramen komisyon, tazminatlar hesaplarken Yalnca kynde yaamn devam ettii ve hatta tarm yapld varsaymyla hareket etmitir. Jandarma tutanaklar ve madur anlatlarndan hareketle, komisyonun Yalncada yaamn devam ettii ve arazilerin ulalabilir olduu kansna nasl vardn anlamaya altk:
Soru: 1995ten 2001e kadar kyde kalanlar sadece gvenlik amacyla, ky korumak amacyla kyde kalan korucular. Onun dnda kimse kalmam.

277 Komisyon ile kyller arasndaki, bir sredir devam ettii anlalan ihtilaf, saha almasn yaptmz srada, bavurucularn taleplerinden vazgemeleri zerine komisyonun nerdii koullarda sonuland.

122

Komisyon yesi 1: imdi ky halkndan kalanlar da var. Biz Yalnca kyne gittiimiz iin bu kadar ak syleyebiliyorum. Soru: Ama ekip bime yapmadlarsa..? Tamam biz kabul ediyoruz, ekip bime yaplmamtr. [...] [Ky merkezindeki ulalabilir alana ilikin] Yapabilirler, evinin nnde mesela. Soru: Hayr, yapabilirler de... Artk atma ortam var. Diyelim ben korucu oldum, para aldm, artk tarm yapmyorum..? O biraz da keyfilikten kaynaklanmyor mu? Soru: Olabilir, o ayr bir ey de... Ama sizin elinizde de, bu adamlar burada kesin ekip bime yaptlar diye delil yok. [...] Orada insanlarn yaadna dair karine var. Biz oraya gittiimizde, grdmzde bizim edinmi olduumuz kanaat oydu. Jandarmann verileri bizim iin balayc deil. [...] Soru: Ama imdi yle dnn. Gerekten insanlar gitmiler. Orada zaten konutuumuz korucu aileleri, zaten atmal bir blge. ayr jandarma tutana diyor ki, sadece birka tane korucu kalm. Bir de bavuru sahiplerinin kendileri de bunu sylyorlar. [...] dolaysyla yle bakmak gerekmez miydi bu olaya? Evet, orada kalan korucular sadece gvenlii salamak iin ya da karakola destek olmak iin kalmlardr. Bu insanlarn ekip bitiklerini niye varsaydnz ben anlamyorum. [...] Komisyon yesi 2: Bahe tarm ya da modern anlamda yaplan bir ey yok. Burada insanlarn yapabilecei tek ey hayvanlarn beslemek iin ot retmek ve insanlar orada onu retiyorlar zaten. [...] yani siz dnebiliyor musunuz oradaki insanlarn hepsi gitti, sadece korucular kald, onlar yemeden imeden durdular? Mmkn m?

blgede, g madurlarnn kullandklar arazilerin mlkiyetini veya zilyetliini ispat etmekte yaadklar zorluklardr:
Bu blgenin kadastrosu yok; gayrimenkuller zilliyetlie dayaldr. Kylerde bu alt alma komisyonlarnn ya da alma komisyonlarnn keifleri oluyor. Bu keiflerde o kyn ileri gelenleri, ihtiyar heyeti, muhtar, bilirkiiler vesaireler dinleniyor. Mesela falan ahsn malvarl ne var, o ne sylerse odur. [...] Bir insan bir yerde yayorsa, hele hele bu yer krsal bir yerse, ky ise yani, o insann bir kere malvarlnn bulunmamas, yaamn akna ters dyor. Kylerde kira olay yoktur. [...] Dnebiliyor musunuz? te bunu bile kabul etmediler. Biz durumalarda sylyoruz bunu, gerekten bunu hkimler de ok ilgin gryor. Ya olmaz m bir insann bir kyde evi?278

Bununla ilintili olarak, avukatlar, komisyonlarn yaptklar lmlerin vatandalarn sahip olduu gerek arazi miktarlarn yanstmamasnn da tazminatlarn dk olmasna yol atn belirtmektedirler. Bunun temel nedeni, yine, gn gerekletii yllarda blgenin pek ok yerinde kadastro almalarnn yaplmam olmas ve kadastronun birok kye yasann uygulanmaya balanmasndan sonra girmesidir. Bu durum, vatandalarn maliki olduklarn iddia ettikleri arazi miktar ile komisyonlarn teknik lmler ve bilirkiiler kullanarak tespit ettikleri arazi miktarlar arasnda nemli farkllklar ortaya karmaktadr. Komisyonlar kendi lmlerine itibar ettiklerinden, madurlar arazilerinin btn iin tazminat alamadklarn iddia etmektedirler. CHP milletvekili Mesut Deer, devletin, blgede ancak son birka ylda yapmaya balad kadastro almalar srasnda 1930larda hazrlanan ve o yllardaki orman arazilerini gsteren haritay esas almasn vatandalar aleyhine byk bir hakszlk olarak deerlendirmektedir:

E.2.b. Arazilerin Mlkiyetine likin Anlamazlklar

Tazminat miktarlarnn bavurucularn beklentilerinin ok altnda olmasnn bir dier balca sebebi, kadastronun yakn zamana kadar girmemi olduu bir

278 Cemal Demirle grme, Van, 29 Haziran 2009.

123

CHP milletvekili Mesut Deer, devletin, blgede ancak son birka ylda yapmaya balad kadastro almalar srasnda 1930larda hazrlanan ve o yllardaki orman arazilerini gsteren haritay esas almasn vatandalar aleyhine byk bir hakszlk olarak deerlendirmektedir.
Kadastro diyor ki, 1920lerde, 1930larda buras ormandr. Bizim elimizdeki verilere gre.. Onun iin sen buray ekemezsin, biemezsin. Sen madur deilsin. Para deyemem sana. Ya, 1930larda orman olabilir. Ama ormanlk vasfn yitirmi. Tek bir aa yok. Orman deil. [...] 70 sene gemi. nsanlar orda k artlarnda aa kesmi, orman yangnlar km vs. Orman vasfn yitirmi, adam oray ekmi, bimi. O zaman sen biliyorsun zilliyeti. imdi gelmi diyorsun, kusura bakma kadastro yeni girdi. Kadastroda ormandr. Ben sana para vermem.279

Komisyon Bakan ve Vali Yardmcs mer zcan ise, devletin blgede bugne dek kadastro yapmam olmasnn bir eksiklik olduunu kabul etmekle birlikte, kadastrosu bulunmayan kylerdeki arazilerin gerek teknik almalar yaplarak, gerekse mahalli tanklarn beyanlar esas alnarak dikkatlice lldn belirtmektedir:
Eer kadastrosu yoksa o kyn, mala ulaamama ile ilgili bir zarar varsa ve kadastrosu, tapu sistemi yoksa biz evvela teknik cihazlarmzla kyn toplam tarm arazisini lyoruz. Kydeki tm evlerin, yaklan yklan ne varsa, evlerin krokilerini iziyoruz, resimlemelerini yapyoruz. nce ortadaki mevcut malvarlklarnn tespitini yapyoruz. Daha sonra mahalli bilirkiiye gidiyoruz. Mahalli bilirkii, orada yaayan insanlar, o yaayan insanlarn aile temsilcilerinden, yallarndan oluuyor. [] Orada bu zilyetlikler ortaya knca dosyalarmza biz bunlar teker teker koyuyoruz.

Avukatlar, devletin, kadastro yapmad bir blgede, kyleri boaltlan vatandalarn gerek zararlarn, arazilerinin bykln ispat edemedikleri gerekesiyle btnyle karlamay reddetmesini eletiriyorlar. Abdlbasit Bildirici, bir mvekkilinin dosyas zerinden rnekle aktard bu tutumu, devletin kendi grevini yapmam olmasnn bedelini vatandana detmesi olarak yorumluyor:
Grpnar ilesi, Cepkenli ky. Bu kyn 7 tane mezras var. Bu kyn kulland arazinin toplam rakamlar kesin olmamakla birlikte 97.000 dnm. Bunu kullanlabilir arazi olarak [devlet] 7.000 dnm gstermi. Peki dieri nedir? Dieri tamamen hazinedir, meradr, dadr, tepedir, yani bu devletin arazisidir. Biz bunu tutup kyl arasnda paylatrdmz zaman adam ba iki dnm dyor. [...] Bu niye byle oluyor? Devlet grevini yapmad iin. Sosyal devletin grevi bir kere vatandann kadastrosunu yapmaktr. [...] Yani, Vann, Grpnarn falan kylerine daha kadastro hi girmemi. Hem kadastro sokmuyorsun, tapu vermiyorsun, hem de vatandan 300 yldr kulland araziye hayr bu meradr diyorsun... 280

124

279 Mesut Deerle grme, Ankara, 25 Mart 2010. 280 Abdlbasit Bildiriciyle grme, Van, 29 Haziran 2009.

Gerekten de, kadastro girmemi bir blgede gerekleen ky boaltmalarndan doan maddi zararlar tespit ve tazmin etmek, meselenin siyasi hassasiyeti bir yana, komisyonlar asndan son derece gtr. Komisyon yelerinin, hele ki verdikleri kararlardan dolay devletin urayabilecei zararlarn kendilerinden rcu edilmesi tehlikesiyle kar karya olduklar gz nnde bulundurulduunda, arazilerin mlkiyetini saptarken salt madurlarn beyanlarn esas almaktan kanmalar anlalabilir bir tutum olarak grlebilir. Burada temel mesele, bylesi hayati bir meseleye ilikin uygulamas son derece zor olan bir yasann, gerekli n hazrlklar yaplmakszn ve devletin farkl birimleri arasnda koordinasyon salanmakszn kartlm olmasdr. Sahada edinilen izlenim, yasann uygulamasndan sorumlu olan ileri Bakanl ile blgede kadastro almalarn yrten Bayndrlk Bakanlnn birbirleriyle egdm ve ibirlii ierisinde olmadklar ynndeydi. Devletin vatandann topraklarna gelen zararlar tazmin etmeye ilikin bir yasay kadastro yaplmakszn kartm olmas, veya tersinden okumayla, blgedeki kadastro almalarn yasa yrrle girdikten sonra balatm olmas, en iyi ihtimalle ngrszlkle aklanabilir bir durum olarak grnyor.

Komisyon yelerinin, hele ki verdikleri kararlardan dolay devletin urayabilecei zararlarn kendilerinden rcu edilmesi tehlikesiyle kar karya olduklar gz nnde bulundurulduunda, arazilerin mlkiyetini saptarken salt madurlarn beyanlarn esas almaktan kanmalar anlalabilir bir tutum olarak grlebilir. Burada temel mesele, bylesi hayati bir meseleye ilikin uygulamas son derece zor olan bir yasann, gerekli n hazrlklar yaplmakszn ve devletin farkl birimleri arasnda koordinasyon salanmakszn kartlm olmasdr.
Kadastro almalarnn Tazminat Yasasnn kabul edilmesinden sonra balatlmas pratikte baz sorunlara yol amaktadr. Avukatlar, baz durumlarda Tazminat Yasasna konu olmu arazilerin kadastro sonucunda tespit edilen lmlerinin zarar tespit komisyonlarnca daha nceden belirlenmi lmlerden fazla olabildiini, bu nedenle bu arazilerin sahiplerinin hak ettiklerinden az tazminat aldklarn belirtiyorlar:
imdi devletin ok hesapl i yapt dnlr. Ama demek ki bizim devletimiz ok da hesapl i yapmyormu. Yapm olsayd bugn byle sorunlar olmazd. Baka lkeler 100-200 senelik program yaparlar, demek ki devlet burada senelik program yapamad. Sen vatandan arazisini lyorsun ve 10 dnm diye karyorsun. Ve vatanda baka ans olmad iin bunu imzalyor. Ondan sonra gidiyorsun, bir kadastro lm yapyorsun ve diyorsun ki senin arazin 30 dnm. Bu tamamen devletin ngrszlnden, hesapszlndan.281

Meralar igal edildii iin tarm arazileri genilemi. Onun ok kma sebebi meraya tecavz, biz bunlarn tespitini yapamyoruz elimizdeki veri nda. Bu anlamda ciddi bir hakkaniyete aykr karar verildii kanaatinde deilim. Artlar olduu gibi eksilmeler de var. Artlar da o kadar yzde 100lk, yzde 200lk artlar deil; en fazla yzde 10luk, yzde 20lik artlar.

te yandan, avukatlarn uygulamadan verdikleri rnekler, komisyonlarn kimi durumlarda kararlarna esas aldklar lmlerin madurlarn gerek arazilerinin ok altnda kalabildiini gsteriyor. Vann Grpnar ilesindeki kylere dair bavurularda komisyonun devletin 1950 senesinde yapt ve o tarihten bu yana gncellemedii haritalama almasn esas almas, kyllerin zilyetlik yoluyla sahip olduklar arazilerin ok altnda miktarlarda arazilere sahip olduuna karar vermesine yol amtr:
1950li yllarda falan bir tapu tespit almas yaplm Grpnar blgesinde. Onlarn tarm arazisi olarak belirledikleri miktar zerinden tazminat hesabnn yaplacan ve bu ekilde deneceini rendik ama baktk ki gerekten, yani kyn tarm arazisiyle, arazi miktar ile bu bahsettikleri miktar arasnda ok derin elikiler var. Bu arada vatandalarn bir ksm tabii bir an nce zararlarnn tazminini istedikleri iin kabul ettiler. ok czi, ok komik rakamlar kt. Bunun zerine biz birok avukat birlikte hareket ederek itirazlarda bulunduk. Yeniden lme karar alnd, arazinin tespiti karar alnd komisyonlarda. zellikle Grpnar blgesinde ky baznda yeniden lmler yapld ve bu lmler sonrasnda onlarn daha nce belirledikleri ve demeyi ngrdkleri miktarn aa yukar iki kat, kat miktarnda bir ykselme oldu.282

Komisyon yetkilileri ise, kadastro sonucunda belirlenen arazilerin lmlerinin komisyonlarn lmlerinden daha fazla olduu iddialarn reddediyor:

Anlalan o ki, madurlarn komisyonlarn yapt arazi lmlerine itiraz etmesi zerine keif yapld durumlarda elde edilen sonu ilk yaplan lmn olduka zerinde kmtr. Burada ilgin olan, komisyonun ilk yapt deerlendirmenin ky veya mezrada yaplan kefe deil, komisyonlarn dant

281 Abdlbasit Bildiriciyle grme, Van, 29 Haziran 2009.

282 Van Baro Bakan Ayhan abukla grme, 30 Haziran 2009.

125

Anlalan o ki, madurlarn komisyonlarn yapt arazi lmlerine itiraz etmesi zerine keif yapld durumlarda elde edilen sonu ilk yaplan lmn olduka zerinde kmtr. Burada ilgin olan, komisyonun ilk yapt deerlendirmenin ky veya mezrada yaplan kefe deil, komisyonlarn dant ziraat mhendislerinin o ky veya mezrada ka dnm arazinin ekilebilir olduuna dair yapt tahminlere dayanm olmasdr.
ziraat mhendislerinin o ky veya mezrada ka dnm arazinin ekilebilir olduuna dair yapt tahminlere dayanm olmasdr. Baz kylerin lmlere itiraz etmesi zerine, keif yaplm ve itiraz eden kylerin neredeyse tamamna yaknnda yaplan yeni lmler kt zerinde yaplan lmlerin zerinde kmtr.283 rnein Grpnar ilesinin Akdou kynn Atabinen (Uleman) mezrasndan yaplan bavurularda, komisyon, devlet kaytlarna dayanarak yapt lmde mezradaki toplam araziyi 2.750 dnm olarak belirlemitir. Ancak, kyllerin bu lme itiraz etmesi zerine yaplan keif sonucunda belirlenen yeni rakam 7.000 dnmn zerinde olmutur.284 te yandan, komisyonlarn statik verilere dayanarak yapt lmlere itiraz etmeyen kyler de olmutur. Bu durum, uygulamada bir grup vatandaa kar byk bir hakszlk yaplm olunabileceini gsteriyor. Nitekim avukatlar, arazi lmlerine itiraz etmeyen vatandalarn hak ettiklerinden ok dk tazminatlar aldklarn belirtiyorlar.

kaybetmilerdir. Ancak, komisyonlarca denmesine hkmedilen tazminat bedelleri vatandalarn beklentilerinin ok altndadr. Bunun nemli bir sebebi, zararlarn tespiti iin yaplan keifler srasnda vatandalarn sahip olduu evlerin, arazilerin ve aalarn komisyonlarca eksik tespit edilmesi iken, bir dieri tespit edilerek tazmin edilmesine karar verilen tanr ve tanmazlar iin belirlenen birim fiyatlarn dkldr. rnein, evler iin denen tazminatlar, madurlarn yklan evlerini yeniden yapabilmeleri iin gerekli olduuna hkmedilen miktardan %40 ypranma pay dlerek hesaplanmaktadr. Avukatlar, birim fiyatlarnn sre ierisinde giderek dtn de dile getirmektedirler. zellikle, AHMin Trkiye lehine verdii Ocak 2006 tarihli yer kararnn ardndan, komisyonlarn yksek tazminat vermek ve bavurular hzla sonulandrmak dorultusunda karardan nce var olan evklerini kaybettiklerini belirten avukatlara gre, zellikle aalar iin denen birim fiyatlarnda ani ve hzl bir d yaanmtr.285 G madurlarnn maddi zararlarnn hesaplanmasnda kullanlan birim fiyatlarnda byk bir d olduu, o dnemde, muhalefet milletvekillerince Mecliste de dile getirilmitir. Dnemin CHP milletvekili Ylmaz Ate, 2006 ylnda artrlm olan deerlerin, bir sene sonra, ileri Bakanl ller daresi Genel Mdrl tarafndan yeniden belirlenerek 5 Mart 2007 tarihli bir yazyla komisyonlara tebli edildiini belirtmitir. Ate, tarm ve hayvanclk zararlarnn belirlenmesinde kullanlan deerlerin yzde 90, tanmazlara gelen zararlarn
285 Bu balamda en sk verilen rneklerden birisi, ceviz aalarnn birim fiyatlarndaki dtr. zellikle Hakkari blgesindeki kylerde yaygn retimi yaplan ceviz iin belirlenen bedellerin yzde 200 oranlarnda dt belirtiliyor. Hakkarili madurlar temsil eden bir avukat, cevize uygulanan birim fiyatnn 2006dan itibaren giderek dtn, 180 TLden 49 TLye kadar indiini belirtmitir. Cemal Demirle grme, Van, 29 Haziran 2009. Nitekim, ileri Bakanl ller daresi Genel Mdrl tarafndan tazminatlarda standardizasyonun salanmas amacyla hazrlanarak komisyonlara gnderilen birim fiyat listelerinde, ceviz aac iin denecek deer aral 48-57 TL olarak belirtilmektedir. ileri Bakanl yazs 2007.

E.2.c. Zararlarn Belirlenmesinde Kullanlan Birim Fiyatlarn Dkl

Tazminatlar vatandalar nazarnda dk klan bir baka sebep ise, madurlarn evleri, arazileri ve aalar iin belirlenen birim fiyatlarn dkldr. Yerinden edilmi vatandalarn neredeyse tamam bu sre zarfnda btn tanr ve tanmaz mallarn

126

283 Avukat Erturul abukerle grme, Van, 19 Ekim 2009. 284 A.g.k.

belirlenmesinde kullanlan yap deerlerinin ise yzde 50 orannda drldn ifade etmitir.286 Atein szn ettii yazda, tarm, hayvanclk ve tanmazlarla ilgili zararlarn tespitinde farkl iller arasnda ve hatta ayn il ierisinde farkl birim fiyatlar uygulandna dikkat ekilerek, lke genelinde komisyonlarn kararlar arasnda bir standartn oluturulabilmesi amacyla yaplan almalar sonucunda kararlatrlan deer aralklar, komisyonlarn bilgisine sunulmutur. Buna gre, rnein, tapu veya benzeri hibir llebilir delilin bulunmad hallerde, tanmazlara gelen zararlar iin denecek tazminatlar evler iin 80-120 metrekare, ahrlar iinse 40-60 metrekare aralnda hesaplanacaktr.287

bavurucular arasnda bir ittifak olmazsa, ihtilaf giderilinceye kadar sz konusu kyde hibir vatandan bavurusu tamamlanamamaktadr. Blgede kadastronun zamannda yaplmam olmas ve buna bal olarak komisyonlarn arazi mlkiyetlerini kylerdeki reel durumu yani arazilerin zilyetliini yanstmayan bir biimde yapmalar, tazminatlarn bltrlmesinde husumet yaanmasna yol aabilmektedir:
Cepkenli rneinde 97.000 dnm arazi var, 7.000 dnm kullanlan arazi var, atyorum 100 tane de bavurucu var. Devlet vatandaa diyor ki, 7.000 dnm araziniz var, bunu kendi aranzda paylatrn. Vatandan elinde tapusu yok, kendisi de zmyor, vatandaa diyor ki bu araziyi sen kendi aranda bltr. Scaksuda biz ne yaptk? Herkese eit bltrdk. Kyn aas olan ald 20 dnm, kyn oban, hibir arazisi olmayan, ald 17 dnm. Byle bir adaletsizlik oldu. nk baka trl iin iinden kamyorduk. Daha nce byle bir durum olmu. Bunlar kendileri arasnda blememiler, kavga etmiler ve en sonunda o tazminat almamlar. Bir daha ayn durum yaanmasn diye benim iknalarm sonucunda byle bir ynteme gittik. En azndan paralarn aldlar ama adaletsiz bir ekilde aldlar.289

E.3. Geciken demeler

Van Valiliince oluturulan komisyonun dier illere nazaran daha hzl ve verimli alt eklinde genel bir izlenim olmakla beraber, saha almasnn yapld tarihte vatandalarn bavurularnn tamam henz karara balanmamt. Temmuz 2010 itibariyle, komisyonlara yaplan toplam 33.795 bavurunun 30.090 sonulandrlmt.288 Vandaki komisyonlarn alma hzndan ziyade, hem bavuru saysnn okluu, hem de ihtilafl dosyalarn mevcudiyetinden kaynaklanan bu gecikme, vatandalarn oka ikyet ettii konulardan biridir. Baz rneklerde btn bir ky komisyonun kendilerine nerdii tazminat kabul etmiken, bir ya da birka madurun itiraz btn bir kyn ilemlerini geciktirebilmektedir. Bu sonucun ortaya kmasnn en nemli sebebi, komisyonlarn alma eklidir. Tazminat komisyonlar, araziye ulaamamaktan kaynaklanan zararlarn miktarna hkmederken, ilgili kyde kadastro yaplmamsa genel olarak kyn toplam arazisini tespit etmekte ve bavuran vatandalarn bu toplam miktar kendi aralarnda pay etmelerini istemektedir. Btn

Madurlarn tazminat paralarna eriimle ilgili esas sknts, bavurularn tamamlanamam olmasndan kaynaklanan gecikmeden ziyade, komisyonlarca karara balanm ve madurlarca da itiraz edilmemi dosyalarn demelerinin geciktirilmesidir.
Ancak, madurlarn tazminat paralarna eriimle ilgili esas sknts, bavurularn tamamlanamam olmasndan kaynaklanan gecikmeden ziyade, komisyonlarca karara balanm ve madurlarca da itiraz edilmemi dosyalarn demelerinin geciktirilmesidir. Bu konuda geerli yasal hkmler gerei, komisyonlarca kararlatrlan tazminatlar vali tarafndan onaylandktan sonra ay ierisinde
289 Abdlbasit Bildiriciyle grme, Van, 29 Haziran 2009. 127

286 CHP Ankara milletvekili Ylmaz Atein ileri Bakan Beir Atalayn yantlamas istemiyle verdii 7/2608 sayl soru nergesi. 19 Mart 2008. 287 ileri Bakanl 2007, EK 2. 288 Van Valilii 2010.

denmek zorundayken,290 pek ok vatanda aylardr tazminatlarn alamamaktan ikyeti olmutur:

YM-ND: Bavurumuz sonuland, para yok. MC: Vali Bey 4 yl nce bize 8. ayda paranz alacaksnz dediler. 4 yl bitti, 5. yla girdik, gene 8. ay geliyor.

mahkemelerce reddedilmektedir. Avukatlar, idari mahkemelerin bu kararlarn temyiz ettilerse de, sonu alamamlardr.293 Bavuru sahiplerinin valiliin yasal olarak zamannda yapmakla ykml olduu demeleri geciktirmesine ilikin bavurabilecekleri bir dier yol olan icra konusunda, avukatlarn farkl tutumlar alabildii anlalyor. Baz avukatlar valilii icraya vermeye alm, ancak bu abalar sonu vermedii gibi, mvekillerinin deme listesindeki sralarn kaybetmelerine yol amtr.294 Dierleri ise, eitli nedenlerle, icra seeneini deerlendirmeye almamlardr. Kimisi, hem devletin tepkisinden hem mvekkilinden ekinmitir:
Biz bunu icraya koymay dndk ama cesaret edemedik. Balatsaydk hem devlet faiz deyecekti hem de art avukatlara icra deyecekti. Bizim krmz olmasna ramen bunu gze alamadk. Devletin ta koyacan dndk. imdi kalkp icraya koysan mr billh demez. Vatandaa ne diyeceiz biz? Gze alamadk.295

Avukatlarn aktardklar, bu anlatmlar doruluyor. Abdurrahman Bayarn, 29 Haziran 2009 tarihli grmemizde, 9 Nisan 2008de sonulanm olan dosyalarn tazminatlarnn hl denmediini belirtmesi, gecikmelerin boyutu hakknda fikir vermektedir. Van Valilii tarafndan 20 Ekim 2009 tarihinde verilen bilgiye gre, komisyonlarca bavuru sahiplerine denmesine karar verilen toplam tazminat miktar yaklak 197 milyon TL iken, bunun 124 milyon TLsi, yani yaklak %60 denmitir. Baz vatandalar, madurlarn oka ikyet ettii bu meselede, Mart 2009 tarihinde yaplan yerel seimlerinde AK Partinin Van belediye bakanln DTPye kaptrmasnn etkili olduunu dnmektedirler. Tazminat demelerinin seimlerin ardndan kesildii iddias, grtmz baz avukatlarca da dile getirilmitir. Valilik, tazminatlarn denmesindeki gecikmeyi, ileri Bakanlnn komisyonlara para aktarmamasna balarken, Bakanlk gecikmenin esas olarak paraszlktan ve denecek tazminatlarn ne kadar tutacann ngrlmemesinden ve bu ynde bir planlama yaplmam olmasndan kaynaklandn belirtmektedir.291 te yandan, Bakanlk yetkilileri, Ekim 2010 itibariyle gecikme meselesinin halledildiini, olumlu sonulandrlan dosyalarn demelerinin ay iinde yapldn ifade etmekle birlikte, gecikmeden doan zararlar iin vatanda isterse mahkemelere bavurabilir292 demektedirler. Ancak, hak kazandklar tazminatlarn ge denmesi nedeniyle zarara urayan madurlarn faiz talepleri
290 5442 Sayl Kanun, madde 13. 128 291 ileri Bakanl ller daresi Genel Mdrlnden bir yetkiliyle grme, Ankara, 5 Aralk 2010. 292 A.g.k.

Kimisi ise, yasa yerinden edilmi kiilerin mahkeme harlarndan muaf tutmad iin, icra talebiyle yargya gitmek mvekkilinin altndan kalkamayaca bir ekonomik yk olaca iin bu seenei deerlendirmesinin dahi mmkn olmadn dnmtr.296

E.4. denmeyen Zarar Kalemleri

Grmecilerce dile getirilen dier bir ikyet konusu, deme yaplmayan kalemlerle ilgilidir. Madurlar (ve avukatlar), ge zorlandklarnda hayvanlarn dk fiyattan satmaya mecbur kaldklarn belirterek, hayvanlarnn gerek deeri ile satlarndan elde ettikleri gelir arasndaki farkn kendilerine denmesini

293 Avukat Abdurrahman Bayarla grme, Van, 29 Haziran 2009. 294 A.g.k. 295 Avukat Abdlbasit Bildiriciyle grme, Van, 29 Haziran 2009. 296 Avukat Cemal Demirle grme, Van, 29 Haziran 2009.

talep etmektedirler. Yine, kylerinden uzak kaldklar sre boyunca hayvanclk yapamam olmalarndan kaynaklanan gelir kayplarnn da karlanmasn istemektedirler. Son olarak, kente g etmek zorunda kalmalaryla hayatlarna giren yeni bir mefhum olan ev kirasnn da gten kaynaklanan bir zarar kalemi olarak denmesini savunmaktadrlar. Ancak komisyonlar bu talebi de karlamamaktadr. Aslnda, 5233 sayl yasann metni, vatandalarn ve avukatlarn bu konudaki taleplerinin hi de yersiz olmadn dnmeye imkn vermektedir. Yasa, kalem zararn karlanmasn ngrmektedir: a) Hayvanlara, aalara, rnlere ve dier tanr ve tanmazlara verilen her trl zararlar. b) Yaralanma, sakatlanma ve lm hllerinde uranlan zararlar ile tedavi ve cenaze giderleri. c) Terrle mcadele kapsamnda yrtlen faaliyetler nedeniyle kiilerin mal varlklarna ulaamamalarndan kaynaklanan madd zararlar. (Madde 7) Grld zere, yasa metninin harfi bir okumas dahi gerek hayvanlarn kaybndan doan maddi zararlarn, gerek kira talebinin, gerekse hayvanclk yapamamaktan doan zararlarn karlanabilir olduuna iaret etmektedir. Vatandalar evlerine ulaamadklar iin genellikle ya adrda kalmak ya da kira vermek zorunda kalm olduklarndan, bir zarara uram olduklar aktr. Ancak tazminat komisyonlar, ilgili brokrasinin alm olduu merkezi bir karar icab olsa gerek, kira giderini ve hayvanlara gelen zararlar ile hayvanclk yapamamaktan doan zararlar tazmin edilebilir talepler olarak grmemitir. Bu durum madurlarca oka ikyet edilen konular arasndadr. Keza, g ncesi btnyle tarm ve hayvanclkla geinen vatandalarn topraklaryla balarnn birden ve tamamen kopartlmas, onlar temel geim kaynaklarndan mahrum brakm olmasna ramen komisyonlar bu zararlarn karlanmasna ilikin talepleri srarla reddetmektedir. Avukat Abdulbasit Bildirici, gerek madurlarn hayvanclk yapamamaktan doan zararlarna ilikin tazminat taleplerinin gerekelerini, gerekse komisyonlarn tavrn u ekilde aktarmaktadr:

Grld zere, yasa metninin harfi bir okumas dahi gerek hayvanlarn kaybndan doan maddi zararlarn, gerek kira talebinin, gerekse hayvanclk yapamamaktan doan zararlarn karlanabilir olduuna iaret etmektedir.Ancak tazminat komisyonlar, ilgili brokrasinin alm olduu merkezi bir karar icab olsa gerek, kira giderini ve hayvanlara gelen zararlar ile hayvanclk yapamamaktan doan zararlar tazmin edilebilir talepler olarak grmemitir.
Adamn ite koyunu var. kp ehre geldii zaman, bu koyunu ehirde besleme imkn yok. Gelip burada ban sokacak bir yeri yok, hayvan besleyemiyorsun. Besleyemeyince elden karmak zorunda kalyorsun; tek geim kayna. Baka yapacak bir ey yok. Yani hayvanclktan anlyor, yedi babasndan tarm yapm, hayvanclk yapm. Siz bu insanlar habire kyden kartmaya baladnz zaman, bu sefer bu hayvanlar ucuz fiyatna gidiyor. Koyunun ifti 200 TL ise, bu, iftini 75 liradan 60 liradan satmak zorunda kalyor. Burada bir zarar var. Bunu sylediimiz zaman bizimle dalga geti komisyon yeleri, adam piyasa koullarnda satm dediler. Ama bu piyasa koullarn siz yarattnz! Yani adamn bir zoru yoktu ki! Keyfiyle kmad buradan. Eer adam koyunlarn satmam olsayd, kyde bunlar besleyecekti. Her sene douracakt bu hayvanlar. Onun etinden faydalanacakt, stnden faydalanacakt. Bunlarn da hepsi gitti. Bunlarn Trk tazminat hukukunda karl var. Tazminat bunlar gerektirir. Ama 5233 sayl yasann mantnda bu olmad. Uygulayclar isteseler bunu kapsam dhiline alabilirlerdi ama almadlar.297

Nitekim, Bildirici, Vann Grpnar ilesindeki ky boaltlarak ge zorlanan ve 2002 ylnda kyne geri dnen bir mvekkili adna hazrlad bavuru dilekesinde, hayvanclk yaplamamasndan doan gelir kaybn da ierecek ekilde, vatandan tm maddi zararlar iin 100.000 TL, manevi zararlar iin de uygun grlecek bir bedelin denmesini talep
129 297 Abdlbasit Bildiriciyle grme, Van, 29 Haziran 2009.

etmi. Ancak komisyon sadece maddi zararlar iin 6.999 TL tazminat denmesine karar vermi, hayvanclk yaplamamasndan doan zararlara ilikin talebi reddetmitir. Baz komisyon yeleri, hayvancla ilikin zararlarn karlanmyor olmasnn bir sorun tekil ettiini teslim etmekle birlikte, g ncesinde hayvanlarndan bazlarn satm olan madurlarn haksz zenginlemelerinden duyduklar kayg nedeniyle, yine de bu karar desteklemektedirler. Bir yenin u szleri, komisyon yelerinin memur olmalarndan doan devleti kollama reflekslerinin hak datc ilevlerinin nne geebildiini gstermektedir:
Komisyon yesi 1: Buna ilikin toplantlarda ok konutuk. Hem burada hak sahipleriyle konutuk, hem de Ankarada komisyonlarla bu konuda toplant yaptk. Bu insanlar ayrldklar esnada bir ekilde hayvanlarn satmlar. Belki daha aza gitti ama bir ekilde karln almlar. Gerekten insanlar evlerinde kalm olsalard; yourda, ste para vermiyor, temel ihtiyalarn karlayabilme eyine sahipti. Bunlar ok konutuk ama bir zmn bulamadk. [] Yasada bununla ilgili net bir ey olmad iin biz de ok fazla bir ey diyemiyoruz. Ama insanlarn o dnemde hayvan zararna ilikin baskn srasnda onlara ilikin zararlarn bire bir dyoruz, bugnk reel fiyatlar zerinden. Hatta zaman zaman bizim fiyatlarn yukarda kald sylenebilir.

olsayd, bunu alglard. Ama komisyon bunu anlamad ya da anlamak istemedi.298

Van 1 no.lu zarar tespit komisyonunun avukat yesi de, madurlarn kira giderlerinin karlanmas konusunda meslektalar gibi dnyor:
Komisyon yesi 3: Biz birok konuda ok ciddi srarlarda bulunduk, ok ciddi aba gsterdik. Bir ksmn yaptk, bir ksmn yapamadk, baaramadk. Mesela kira konusunda ok ciddi ura gsterdik, kabul etmediler.

E.5. Manevi Tazminat

Madurlar ve avukatlar tarafndan dile getirilen bir dier ikyet konusu da, yasann manevi tazminat ngrmemesiyle ilgilidir:
MC: Deil yani 50 milyar, 60 milyar, 100 milyar verseler, trilyon da verseler bizim zararmz kesinlikle telafi edemez. nk zarar illa ki maddi bir zarar deil ki. nk biz yerimizden olduk, yurdumuzdan olduk, rfmzden olduk, detimizden olduk. Bizim ok gencimiz geldi, burada bataa girdi. ok gencimiz perian oldu. Yani insan faktr ok nemlidir, hadi maddi gene neyse. Biz maddiyatn dnda manevi olarak da ok zarar grdk. ME: Ne kadar bu tazminatlar maddi olarak verseler de gene bizim manevi maduriyetimiz hibir zaman karlanmayacak. Bu ektiimiz manevi maduriyetin karl bana gre yoktur. O kadar ezildik, o kadar srndk, o kadar azarlandk; o kadar kendi iimizin yneticisiyken, kendi kymzn iftisiyken, kendi kymzn reticisiyken biz gelip ehirde o kadar azarlandk, o kadar horlandk, o kadar eziklik hissettik, deiik ilerde altk, madur olduk. O maduriyetimizin, o manevi maduriyetimizin hibir zaman karlanmayaca inancndaym.

Avukatlara gre, madurlarn ev kiras masraflar da, hayvanclk yapamamalarndan doan zararlar gibi, kylerinden kendi rzalar dnda ayrlm olmalarndan doan ve bu nedenle de devletin yol at bir zarar kalemidir. Ancak, yine hayvancla ilikin zararlarda olduu gibi, avukatlarn kira ve benzeri masraflara ilikin talepleri de komisyonlarca reddedilmektedir:
Vatanda 1994te, 1995te ve 1996da boaltt. Geldi ehre, kira dedi. Hem kazanc gitti, hem de artk kira demeye balad. Herkese bu kira bedelinin denmesi gerekiyordu. Bunu sylediimizde yine bizimle dalga getiler. Biz vatandan kirasn m karlayacaz, dediler. Hukukular olsayd, mahkeme

Yasada manevi tazminatn ngrlmemi olmas, avukatlara gre de byk bir eksikliktir. Kimi avukatlar, kylerinden ayrlmaya zorlanan insanlarn gemileri, tarihleri ve topraklaryla balarnn kopartlm olmalar nedeniyle manevi zarara uradklarn vurgulamaktadr:
298 A.g.k.

130

[Yasaya manevi tazminat] koymalar gerekirdi. Niye koymalar gerekirdi? nk adam orada yaam, babas orada yaam, dedesi orada yaam, dedesinin dedesinin dedesi hep orada yaam. Ve bir gn geliyorsunuz, diyorsunuz ki biz artk sizi koruyamyoruz. Ya da siz niye korucu olmuyorsunuz, elinize silah almyorsunuz gibi gerekelerle [...] kartryorsun sen buradan. Yani insan burada manevi bir zdrap duymaz m ki? Mutlaka duyar.299

idarecisi kimliiyle deil, bir vatanda ve hukuku olarak yasada manevi tazminatn da ngrlebileceine inanan komisyon bakan ve vali yardmcs, lke genelinde yaklak 300 bin kiinin bavurduu bir yasann hazrlannda bu trden bir hesabn yaplm olma olaslna dikkat ekiyor:
Bu hazineye yklenen bir klfet, bir kamu harcamasdr bu. Sadece Vanda bakyorsunuz, bizim tahakkuk ettirdiimiz maddi tazminat yaklak 200 milyon lira. 200 milyon lira ok az bir rakam deil, bir de dier illeri hesaplarsanz bu belki milyar liralara ulaacak. Bu yasa kartlrken, byle bir siyasi irade ortaya konarken bunlar hesaplanmtr eminim. Bizim bu anlamda byle bir hesaplama konumunda olmadmz iin byle bir hkmde bulunmamz, manevi tazminatla ilgili u da yaplsayd dememiz eksik bir hkm olur, naks bir hkm olur. 2004ten nce de bu maddi zarar vard ama 2004te bu yasa kabul oldu ve denmeye baland. 2004ten nce neden denmedi, neden bu yasa kartlmad? te bunlar hesaplanyor, bunlar planlanyor ve bu yasalar kartlyor.

Burada ilgin olan husus, sadece avukatlarn ve madurlarn deil, komisyon yetkilileri ile bakanlklarn da yasann manevi tazminat ngrmemesini sorun olarak grmeleridir. zellikle hukuk eitimi alm olan zarar tespit komisyonu yeleri, bu durumun tazminat hukukunun genel ilkeleriyle badamadn teslim etmekle birlikte, yetkilerinin snrl olduunun altn iziyorlar. Hukuk fakltesi mezunu olan vali yardmcsna gre:
Hukuk ve hukuk sosyolojisi bu tazminat olayna, aldm eitimden bildiim kadaryla, zellikle bu gzle bakm ve gerek zarar hesaplam. Gerek zararn dnda kalan ksm da manevi zararla hesaplam. Bunu takdir edecek kurum biz deiliz [] Bu, mahkemelerin grevi.

Keza, zarar tespit komisyonunun baro tarafndan grevlendirilen yesi, AHM kararlarna dikkat ekerek manevi zararlarn tazmin edilmemesini eletiriyor:
Komisyon yesi 3: Manevi tazminat bir eksiklikti nk AHMin kararnda bu vard. Mesela ben kendi bavurduum ky iin syleyeyim, sonuta kim yaparsa yapsn o kyde 11 insan hayatn kaybetmi, bir o kadar insan yaralanm. llerinizi topraa veriyorsunuz, birka gn taziye yapp sonra birdenbire ky boaltyorsunuz. Bunun getirdii elem, znt, keder var. Manevi tazminat bu.

Bu noktada unu belirtmek gerekiyor: Yasa grlrken, hem ilgili komisyonlarda hem de Meclis genel kurulunda yasann manevi tazminat da iermesi gerektii dile getirilmi, ancak yasay hazrlayan yrtme bu nerilere kulak vermemitir.
Bu noktada unu belirtmek gerekiyor: Yasa grlrken, hem ilgili komisyonlarda hem de Meclis genel kurulunda yasann manevi tazminat da iermesi gerektii dile getirilmi, ancak yasay hazrlayan yrtme bu nerilere kulak vermemitir. Adalet Bakanlnca hazrlanan kanun tasarsn inceleyen ileri Komisyonu, manevi tazminat meselesinde u kanaate varmtr: Tasarda sadece uranlan maddi zararlarn karlanmasndan sz edilmektedir. Oysa kimi zaman kiilerin urad manevi zararlar ok daha byktr. Dolaysyla sadece maddi zararlarn deil manevi zararlarn da karlanmas gerekir.300 Ancak,
300 ileri Komisyonu raporu. 131

te yandan, yerinden edilmenin yol at maduriyetin afet niteliindeki boyutlar ile ge zorlanan insan kitlesinin bykl gz nne alndnda, yasa hazrlanrken hkmetin manevi tazminatn lke btesine getirecei ek yke dair bir hesap yapm olmas hayli muhtemeldir. Kamu

299 Abdlbasit Bildiriciyle grme, Van, 29 Haziran 2009.

yasa Meclis genel kuruluna getirilirken ileri Komisyonunun bu nerisi gz ard edilmitir. Keza, genel kurul grmeleri esnasnda dnemin CHP milletvekili Mesut Deer manevi tazminatn da yasann kapsamna dhil edilmesi iin nerge vermi, ancak Meclisi ikna edememitir. te yandan, yasa manevi tazminat ngrmemesine ramen, Dileri Bakanl, uygulamann ilk yllarnda zarar tespit komisyonlarna bavuru sahiplerine manevi tazminat da vermelerini salk vermitir. Bakanlklarn yasa metninde yer almayan bir kalemin tazmin edilmesi taleplerinin ardnda yatan temel neden, AHMin ky boaltmalarna ilikin kararlarnn tmnde madurlarn manevi zararlarnn da karlanmasna hkmetmi olmasyd. Hatrlanaca zere, hkmet, 2004-2005 dneminde Tazminat Yasasnn etkili i hukuk yolu olup olmadna ilikin AHM tarafndan verilecek karar bekliyordu. Uygulamada manevi zararlarn da tazmin edilmesi, AHMin yasann yeterli ve etkili bir mekanizma olduuna karar vermesini ve nnde beklemekte olan 1.500 dosyay reddetmesini kolaylatracakt:
Bu noktada, bavuranlarn, AHM tarafndan sonulandrlmas halinde bavuranlar lehinde manevi tazminata da hkmedebilecei hatrda tutulmal ve sulhnamenin, manevi zarar unsurunu da kapsamasna gayret edilmelidir. Bu balamda, AHMnin Gneydou kararlarnda hkmetmi olduu tazminatlarn nemli kriterler oluturduu dnlmektedir.301

bavurulardr. Bu durum daha ziyade, daha nce de deinilen, blgede tapu ve kadastro almalarnn yasann uygulanmaya balamasndan sonra balatlm olmasndan kaynaklanmaktadr. Kadastroda tespit edilen arazi miktarlarnn komisyonlarn lmlerinden daha fazla olduu durumlarda, ayn aileden kadnlarn yasaya bavurmas sz konusu olmutur. Hlihazrda tazminat alm kiilerin yasaya yeniden bavurmalarnn mmkn olmamas nedeniyle, eleri bu durumda olan kadnlar, kadastro sonrasnda ortaya kan arazi fazlasn talep edebilmektedirler.302 Kadastronun yaplmam olduu durumlardaysa, aile, komisyonun yapt arazi lmyle kadastronun tespit edeceini bekledikleri gerek arazi miktarlar arasndaki farkn ima edecei ek tazminatlar alabilmek iin yasaya bir kez de kadn fertleri zerinden bavuruda bulunmaya karar verebilmektedir. Kadnlarn yapt bu tr bavurularda, gerek komisyonlarn gerekse yargya intikal eden dosyalarda mahkemelerin tavr, ret olmaktadr.303 Yasaya ahsen bavuran az saydaki dier kadn kategorisini ise, elerini kaybetmi dul kadnlar ile elerinden ayr yaayan kadnlar oluturmaktadr. Kadnlarn yasaya eriimi asndan anlaml bir deerlendirme, ancak bu gruptaki kadnlarn durumunun mercek altna alnmasyla mmkndr. Ne yazk ki, saha almas srasnda grtmz yerinden edilmi kiiler arasnda kadnlarn says ok azd. Yasaya bavurularn bireyler deil aileler adna yaplmas, ataerkil ve geleneksel aile yapsna sahip ve yetikin kadn nfusunun byk ounluunun Trke ve/veya okuma-yazma bilmedii bir toplumda yasayla ilikilenen kesimin doal olarak erkekler olmasna yol amaktadr. Bu nedenle, avukatlar, muhtarlar ve STKlar araclyla veya mahalle ziyaretleriyle dorudan ulatmz madurlarn byk ounluu erkekti.

Vandaki avukatlar benzer telkinlerin ileri Bakanlnca da yapldn belirtmilerse de, Valilik yetkilileri bu iddialar kesin bir dille yalanlamlardr.

F. TAZMNAT YASASININ GRNMEZLER: KADINLAR

Saha aratrmas srasnda bakmaya altmz meselelerden birisi, kadnlarn yasaya ve yasa zerinden adalete ne derece eriebildikleriydi. Bavurucularn kadn olduu ender durumlardan birisi, aile ierisinde varlan anlama zerine gerekleen
132

302 Abdurrahman Bayarla grme, Van, 29 Haziran 2009. 303 Van dare Mahkemesi, bylesi bir kararnda ret gerekesini, bavuruyu yapan kadnn evli olmasna ve dolaysyla ayn ailenin daha nce tazminat alm olmasna dayandrmtr. Van dare Mahkemesi, Esas No: 2009/2880, Karar No: 2010/539, 22 Mart 2010.

301 Dileri Bakanl yazs, para. 4 (vurgular yazarlara ait).

Vann g sonras kurulan yerleim yerlerinden Yalm Erez Mahallesinde grlen iki yal Krt kadnn anlatlar, kendilerini temsil edecek erkek aile bireyleri bulunmayan, okuma-yazma ve Trke bilmeyen kadnlarn gerek devlet gerekse Krt toplumu tarafndan nasl unutulabildiine iaret etmektedir.
Yine de, grtmz snrl saydaki kadnn anlatlar, yerinden edilmi kadnlarn yasaya eriimi hakknda bir deerlendirme yapma olanan salad. yle anlalyor ki, bir yandan yasaya bavurularn, bavurularn takibinin ve tazminatlarn paylamnn erkekler tarafndan yapld ataerkil aile ve cemaat yaplanmas, dier yandan bu yap ierisinde ezilen/ kaybolan bireylerin hakkn korumaya istekli ve/veya muktedir bir devlet erkinin olmay, kocalar, babalar, erkek kardeleri, yani balarnda bir erkek olmayan kadnlarn darda braklmasna yol amtr. Vann g sonras kurulan yerleim yerlerinden Yalm Erez Mahallesinde grlen iki yal Krt kadnn anlatlar, kendilerini temsil edecek erkek aile bireyleri bulunmayan, okuma-yazma ve Trke bilmeyen kadnlarn gerek devlet gerekse Krt toplumu tarafndan nasl unutulabildiine iaret etmektedir. G ncesi olduka varsl bir aileye mensup olan, hi erkek kardeleri olmayan, babalarn gten nce kaybetmi olan, biri hi evlenmemi (Filiz Doan), dieri imam nikhyla evlendii ei zerine kuma getirince einden ayrlan (Alev Doan), sonuncusu ise eini kaybetmi olan (Dilan oban), Trke ve okuma-yazma bilmeyen 60-70 yalarndaki kz karde, maruz kaldklar adaletsizlii anlamlandrmakta glk ekiyorlard. Tazminat Yasasnn varlndan muhtarlar araclyla Valilik zerinden haberdar olan Dilan ve Filiz kardeler, babalarndan kalan ev, arazi ve dier mallar zerindeki haklarn imam nikhl kocasndan ayrldktan sonra kardei Dilann yanna snm olan kz kardeleri Aleve devrederler:

Dilan oban: Hakkmz kz kardeimize verdik. Onun adna olsun dedik, olmad. Filiz Doan: Fatma iin vekalet verdik babamzn mal iin.

Alev, geldikleri kydeki dier milletle birlikte avukata verdii vekletle yasaya bavurur. Dilan, artk hayatta olmayan kocasndan kalan arazi ve mallar iin yasaya kendi adna bavururken, hi evlenmemi ve babasndan kalan mallar zerindeki hakkn kz kardei Aleve devretmi olan Filiz, yasaya bavuruda bulunmaz. Bavurularn sonular aklandnda, tazminat almaya hak kazanan kiilerin isimlerinin yer ald listede Alevin adnn yer almamas zerine Alevin bavurusunun reddedilmi olduunu renirler:
Filiz Doan: Bu tazminatlar akland ya. Baz kiiler biliyordu nedir diye. Bize syledi[ler], isminiz iinde deil. Fatma Dayan ismi yoktu iinde [diye]. Kz kardeimizin dosyas. Bitmi, para yok. Biz de bilmiyoruz niye byle olduunu. Anlamadm nedendir. Bahtszlk m bilmiyorum.

Zarar tespit komisyonunun kylerine bir keif gezisi yaptndan haberdar olan kz kardeler, kyde babalarna ait ok sayda tanmaz mal bulunmasna ve bu mallar dier kyllerce bilinmesine ramen bavurularnn neden reddedildiini anlayabilmi deiller:
Filiz Doan: Cevizlerimiz vard, pirincimiz vard, arsamz vard, evimiz vard. Hepsini grdler. Kaysmz vard, elmalarmz vard. Kymzde her eyimiz vard. Arsalar babamnd. Babamn ne (erkek) kardei vard ne de oullar. Millet zaten biliyor toplam ne kadar arsamzn olduunu. Babamn arsalarn, evini biliyorlar. Ama bilmiyoruz bize niye byle yapyorlar. Bizim her eyimiz var ama anszlk, grmyorlar. Doru sylemiyorlar.

Kz kardelerin fkelerinin hedefinde sadece kendilerine hakszlk yaptklarna inandklar kydeki komular deil, bavurularnn neden reddedildii konusunda kendilerine tatminkr bir yant ver(e) meyen avukatlar da var:

133

Dilan oban: Ben dedim, Beni dinle. Sen kimin ne olduunu biliyorsun, bence sen doruyu sylemiyorsun. Dedi, ben ne bileyim. Filiz Doan: Biz vekletimizi sana vermiiz. Sen avukatsn, bizim vekilimizsin. Ne lazmsa onu yapman gerekir dedik.

Komisyonun ret kararna itiraz etmek zere avukatlar araclyla dava aan kz karde, mahkeme srecinin uzun srmesi ihtimalinden dolay endieliler:
Dilan oban: Dedik, on yl diyorsunuz... On yl yaayacak myz? Belki ldm, ldk? Dedi, ben ne yapaym? Sizin olaynz hkmet iidir. Belki on ylda da almaz.

Anlatlarndan devlete, avukatlarna ve iinde yaadklar topluma kar genel bir fke besledikleri izlenimi edinilen kz kardeler, kimi sorumlu tuttuklar sorulduunda, bavurularnn neden reddedildiini bilmedikleri iin fkelerini kime ynelteceklerini de bilememektedirler.
te yandan, anlatlarndan devlete, avukatlarna ve iinde yaadklar topluma kar genel bir fke besledikleri izlenimi edinilen kz kardeler, kimi sorumlu tuttuklar sorulduunda, bavurularnn neden reddedildiini bilmedikleri iin fkelerini kime ynelteceklerini de bilememektedirler:
Filiz Doan: Sylesek komisyon mu yapm, bilmiyoruz ki kim yapm. Dilan oban: Gn be gn kimin yaptn bilmiyoruz. Bilseydik birileri yapm, bu halde olmazdk. Vallah bilmiyoruz.

Dilan ve Filizin anlatlar, bu kadnlarn yaadklar adaletsizlii, haklarn bir yandan komisyona dier yandan da ky arazilerini kendi aralarnda paylaan dier kyllere kar koruyacak bir erkek yaknlarnn olmamasna baladklarn gsteriyor. Bu nedenle ataerkil toplum karsnda korumasz olan kz kardeler, okuma-yazma ve Trke bilmedikleri iin de devlet nezdinde haklarn arayamamakta, bu nedenle kendilerini bsbtn aresiz hissetmektedirler:
Dilan oban: Biz fakiriz, yetimiz. Kimse bizi sormad. Syleyin anacm. Her iki kz karde. Erkek kardeleri yok, babalar yok, kimsesiz. Ne annedir, ne babadr, ne etir. Kime bavuracam? Allaha havale ediyorum inallah. Kardeimiz yok, babamz yok ki bizi sorsun. Biz bir ey bilmiyoruz. Yalyz, Trke bilmiyoruz. Nerden bilelim? Bilseydik bunlar bamza gelmezdi. Filiz Doan: Babamz zengindi. Allah ceviz aalar vermiti, tarlalar vermiti. Ama oullar olmad. Ne (erkek) karde, ne oul. Artk bilmiyoruz fakir oluumuzdan m bunlar bize yaptlar, bilmiyorum. Kimsemiz yoktu bunlar oldu. Kimsemiz yok, hakkmz yok, erkek kardeimiz yok. Belki Mslman olsalard halimizi sorarlard. Bunlar Allahsz. Ne iin bize byle davranyorlar?304

Alevin iinde bulunduu durum, resmi nikh olmayan ve elerinden ayrlan kadnlarn sadece Tazminat Yasas nezdinde deil genel olarak hukuk karsnda ne derece aresiz olabildiklerini gstermektedir. Alev, resmi nikhla evlenmi olmadklar ve her iki ocuu da eski einin nfusuna kaytl olduu iin, ayrldklarnda ocuklarn kendisinden alan eski eine kar velayet davas aamamtr:
einden kendisine miras alan tapusuz arazi zerindeki hakkn alabilmek iin bir yandan einin erkek kardeleriyle, dier yandan ise arazinin bir ksmnn devlet arazisi olduunu savunan Hazine ile mcadele etmektedir. Hukukun rutin ileyiine dair prosedrleri bilmeyen, bu bilgiye erimesini salayacak kiisel ilikilere ve enformel alara sahip olmayan Zeynep, adalete eriiminin nndeki engeli, bu ileri yapacak bir erkeim olsayd daha iyi olurdu ifadesiyle dile getirmitir. Dicle Koacolu, Knowledge, Practice, and Political Community: The Making of the Custom in Turkey, Differences iinde (The Other Effect konulu zel say), Vol: 22, No: 1, Spring 2011, 172-216, 194. Trkiyede hukuk sosyolojisi alannn en nemli isimlerinden olan Koacolunun gndelik hukuk pratiklerinin rettii eitsizlik ve adaletsizlie dair bir baka nemli almas iin bkz., Dicle Koacolu, Conduct, Meaning and Inequality in an stanbul Courthouse, New Perspectives on Turkey, No: 39, Fall 2008, 97-127.

304 Bu iki kzkardein, kendilerine yaplan adaletsizlii balarnda erkek olmamas ile anlamlandrmalar, Dicle Koacolunun stanbul Yenipazarda asliye hukuk mahkemelerinde yapt kent yoksullarnn hukuk ve hukukular ile nasl ilikilendiine dair saha aratrmasnn bulgularyla da rtmektedir. Koacolunun mlakat yapt kent yoksullarndan birisi olan Zeynep, vefat eden

134

Filiz Doan: [Alevin] stne evlenildiinde iki ocuu vard. Kaytlar onun zerinde deil, babasnda. Boand, ocuklar ona vermediler. Zaten elinden bir ey gelmiyordu. Resmi nikh olmad iin mahkeme olmad.

Hak sahipliklerini belgelemek iin hukukun formel gereklerini yerine getiremeyen kadnlar sz konusu olduunda, blgenin koullar nedeniyle yapabilecekleri bir eyin olmadn komisyon yetkilileri de teslim etmektedirler.
dair haklarn tescilleyen mahkeme kararlar bulunmayan, yani hak sahipliklerini belgelemek iin hukukun formel gereklerini yerine getiremeyen kadnlar sz konusu olduunda, blgenin koullar nedeniyle yapabilecekleri bir eyin olmadn komisyon yetkilileri de teslim etmektedirler. Vali yardmcsna gre:
Biz bu aamada bu toplumsal yapdan kaynaklanan bu sknty ok zmleyemiyoruz, nk hani bu bizim tek bamza yapabileceimiz bir ey deil. Hani o ailenin iersine girip doru bilgiyi elde etmek inann ok zor.

Tazminat Yasasna yapt bavuruyu reddederek Alevin gten doan maduriyetini yok sayan hukuk, resmi nikh olmad iin anneliini de grmemekte, ocuu zerinde herhangi bir yasal hakk olmasna izin vermemektedir. Alevin iinde bulunduu aresizlie zlen Dilan ve Filiz, geliri ve yaayacak yeri olmayan kz kardelerinin gelecei iin kayglanmaktadrlar:
Filiz Doan: O da [Alev] sonra bunun [Dilan] yanna geldi. Ne yapsn mecburdu. Dertliydi garibim, hastayd. Boaz aryor. Sonra buraya geldi. Burada boand, burada yaamaya balad. Bu da [Dilan] ne yapsn, ei lm. Olu var ayr yayor. Bu da [Dilan] lse ne yapacaz bilmiyom.

ayda bir 250 TL civarnda yallk maa alan Dilann yannda, Dilann oluna ait evde yaayan Alevin, Dilan ldkten sonra gelirsiz ve evsiz kalacak olmas, yasaya bavurusunun reddedilmi olmasnn ne derece hayati sonular olabileceini gsteriyor:
Filiz Doan: Mesala kardeim [Dilan] lrse, Allah etmesin evimiz elden gider. Kim ev verir bize? Kiraya girse kim der? Yani en azndan tazminat olsayd, paylarmz ben de Dilan da verdik ona, tazminat gelseydi kendi kendine barnrd. Gnlmz kardeimizden yana. Sahipsiz, dertli, gnl ho deil. Gelecei yok. Yaamas bundan sonra ok zor. Biz onu dnyoruz.

G.YARGIYA NTKAL EDEN BAVURULAR

Gerek ileri Bakanlnn yasann lke genelindeki uygulamasna dair verileri, gerekse sahadan elde ettiimiz veri ve izlenimler, Tazminat Yasasnn ulusal yargya ve AHMe tanmasnn kanlmaz olduunu gstermitir. Sadece lke genelindeki bavurularn yaklak yarsnn reddedilmi olmas bile, devlet ile vatandalar arasndaki ihtilaflarn sulh yoluyla zlmesi ve AHMe alternatif olacak etkili bir i hukuk yolu oluturulmas hedeflerinin btnyle gereklemediini gstermektedir. Nitekim, aada rnekleriyle aktarld zere, Tazminat Yasasnn uygulamas i hukuka ve hatta AHMe intikal etmi bulunmaktadr.

Kadnlarn yasaya eriiminin nndeki engellere dair fikirlerine bavurduumuz komisyon yeleri, kadnlara ynelik pozitif bir ayrm yapmalarnn mmkn olmadn, ancak sre ierisinde kadnlarn haklarn gzettiklerini belirtiyor. Aile reisi olan babann artk hayatta olmad ve aileye denecek tazminatn vrisler arasnda paylald durumlarda, Valilik verasette hak sahibi olan kz ocuklarn hisseleri orannda paylarna den tazminat dorudan kendilerine dyor. te yandan, Filizin durumunda olduu gibi, resmi nikhlar olmayan ya da babalarndan kalan mallara

135

Sadece lke genelindeki bavurularn yaklak yarsnn reddedilmi olmas bile, devlet ile vatandalar arasndaki ihtilaflarn sulh yoluyla zlmesi ve AHMe alternatif olacak etkili bir i hukuk yolu oluturulmas hedeflerinin btnyle gereklemediini gstermektedir.

Bununla birlikte, sreci yargya tayarak haklarn mahkemelerde arayan bavuru sahiplerinin saysnn ve orannn son derece dk olduunu belirtmek gerekmektedir. Bu konuda gncel bir istatistik bulunmamakla birlikte, ileri Bakan Beir Atalayn 24 Eyll 2007de bir DTP milletvekilinin soru nergesine verdii yant, o tarih itibariyle idare mahkemelerinde alm olan dava saysna ait bilgi iermektedir. Buna gre, Austos 2007 sonu itibaryle lke genelinde sonulandrlm olan 87.665 adet bavurunun yalnzca 4.547si mahkemelere intikal etmitir. Zarar tespit komisyonlarna kar alan bu davalarn, yine 24 Eyll 2007 itibariyle, 113 adedi sonulanm, bunlarn 23 bavurucu lehine sonulanarak komisyonlarn karar iptal edilmitir. Dier 90 dava ise mahkemelerce reddedilmiitir.305 Vanda ise, il genelinde idare mahkemesine intikal eden davalarn saysna dair bir bilgiye ulalamamtr. te yandan, saha aratrmas srasnda grlen baz avukatlarn atklar davalarn saysnn ayn avukatlarn komisyonlara yaptklar bavurularla kyaslamas, bu konuda bir fikir vermektedir. rnein, Abdurrahman Bayarn, Ekim 2009 itibariyle, idare mahkemelerinde beklemekte olan 62, AHMe intikal etmi ise 27 bavurusu bulunmaktayd. Oysa Bayarn komisyonlara yapt bavurularn says yaklak 2.000dir.306 Vanda ve byk olaslkla dier illerde yasaya yaplan bavurularn ok aznn yargya tanm olmasnn en byk nedeni, yasann bavuruculara tand yargya bavurma hakknn kullanlmasnn madurlarn ou asndan fiilen imknsz olmasdr. ncelikle, bu insanlar 10-20 yldr byk bir yoksulluk ierisinde yaadklar iin u aamada kendilerine verilecek herhangi bir tazminata raz olmaktadrlar; dahas, Tazminat Yasasna yaplan bavurular iin getirilen har muafiyeti mahkemelerde alacak davalar iin tannmamtr. Grtmz avukatlarn hemen hepsi, madurlarn aresizliinin bilincinde olan
305 ileri Bakan Beir Atalayn DTP rnak milletvekili Hasip Kaplann 7/69 sayl soru nergesine verdii B.05.0 .L.00.70003-470-5233/5482 sayl yant, 24 Eyll 2007. 306 Abdurrahman Bayarla grme, Van, 19 Ekim 2009.

komisyonlarn dk tazminatlar ieren sulhnameleri vatandalara dayattn belirtiyorlar:307

Sonu itibariyle nmze bir eyler konuluyordu. Mvekillerimizin, bavurucularmzn fakruzaruret ierisinde olmalar, sknt ierisinde olmalar... Yani bunu uyumazlk haline getirip yargya tayabilirdik. Bize dayatlan fiyatlarn ok ok stnde fiyatlarla belki yargdan sonu alabilirdik. Fakat bunun harcn, bunun parasn karlayacak hibir bavurucumuz da yoktu. Bu srete, byle bir fiili dayatma sonucu biz bunlar kabul etmek zorunda kaldk. Sulhnameleri imzaladk.308

Baz avukatlar, yasann kabul edildii ilk dnemlerde devletin zararlarn tazmin edeceine inanmakta glk eken vatandalarn, imdi de olas bir hkmet deiikliinin aleyhlerine ileyecei korkusuyla, dk de olsa nerilen tazminatlar kabul ederek mecburen sulhnameleri imzaladklarn belirtiyorlar. Btn bu yapsal engellere ramen Van dare Mahkemesine intikal eden dosyalarda, drt ana konu yargya tanmtr: yasada manevi tazminatn ngrlmemesi, bavuruculara adli yardm verilmemesi, komisyonlarn ret kararlar ve tazminatlarn dk tutulmas.

G.1. Manevi Tazminata likin Davalar Anayasa Mahkemesi Karar

Daha nce ska vurguladmz zere, Tazminat Yasasnda manevi tazminat ngrlmyor olmas, yasann bir tasar olarak Meclis komisyonlarnda ele alnd 2004 ylndan bu yana en fazla eletirilen ynlerinden biri olmutur. Zarar tespit komisyonlar yeleri ile ileri Bakanl yetkilileri tarafndan da bir eksiklik olarak kabul edilen bu mesele, nihayet yarg srecine tanmtr.

136

307 Aslnda bu durum, yasann tasar olarak Mecliste grlmeye balanmasndan itibaren, blge barolar tarafndan bir ngr olarak tespit edilmi, uygulamann balamasnn ardndan da fiili durum olarak avukatlar tarafndan dillendirilmeye balanmt. Diyarbakr, Hakkari ve Batmandaki avukatlarn benzer tespitleri iin bkz. Kurban vd., Zorunlu G ile Yzlemek 308 Cemal Demirle grme, Van, 29 Haziran 2009.

Elaz dare Mahkemesi, Tazminat Yasasna bavuran madurlara maddi tazminatn yan sra manevi tazminatn da denmesi istemiyle Anayasa Mahkemesine bir bavuruda bulunmutur. dare Mahkemesi ayn bavuruda, lm ve yaralanma hallerinde denen tazminatlarn memur maa katsaysna gre sabitlenmi olmas hususunu da Anayasa Mahkemesine tam, sz konusu tazminatlarn zarar tespit komisyonlarnca st snr olmakszn hesaplanmasn talep etmitir. Elaz dare Mahkemesi, bavurusunu, Anayasann hukuk devleti ilkesini gvence altna alan 2. maddesi; sosyal devlet ilkesini gvence altna alan 5. maddesi; dava ama hakkn gvence altna alan 36. maddesi; uluslararas antlamalarn stnlne ilikin 90. maddesi; ve idarenin her trl ilemini yarg denetimine tabi tutan 125. maddesine dayandrmtr. Elaz dare Mahkemesinin gerekeleri yle zetlenebilir:309

Anayasa 5. Maddeye ilikin:

Anlan hkm sosyal devlet ilkesinin bir gereidir. Bu hkmle devlet, lkede yaayan tm vatandalarn siyasal, ekonomik ve sosyal koullardan eit ekilde yararlandrmak ve bunun iin gerekli olan nlemleri almakla grevli klnmtr. Bu anlamda, devletin nlemekle ykml olduu halde nleyemedii terr olaylarndan toplumun yalnz belli bir kesiminin etkilenmesinin sosyal adaletsizlii douraca ak bulunduundan yasal dzenlemelerle toplumun zarara urayan kesiminin maddi ve manevi zararlarnn karlanmas, anlan Anayasa hkm asndan bir zorunluluktur.

Anayasa 36. Maddeye ilikin:

Anlan madde hkm ile herkesin, yarg mercileri nnde hak arama hrriyeti bulunduu, davac veya daval olmak suretiyle adil yarglanma hakk bulunduu ifade edilmitir. Ancak, terr ve terrle mcadeleden dolay manevi zarara urayanlarn dava ama hakk dolaysyla hak arama hrriyeti engellendiinden bu durum Anayasann 36. Maddesine de aykrlk tekil etmektedir.

Anayasa 2. Maddeye ilikin:

Hukuk devletinin temel zellii, devlet iinde tm kamusal yaam ve ynetimin yarg denetimi altnda olmasdr. Oysa, terr ve terrle mcadele nedeniyle manevi zarara urayanlarn bu zararlar yarg denetimi dnda kalmaktadr. Terr ve terrle mcadeleden doan ve toplumun belli bir kesiminin urad zararlarn, yalnzca maddi zararlardan olutuunu syleyebilmek mmkn deildir. Terr olaylar nitelii gerei, insanlar daha ok manevi ynden zarara uratan (korku, endie, yaknlarn kaybetme, yaad yerden ayrlmak zorunda kalma gibi nedenlerle) olaylardr. Bu nedenle de, yalnzca terr ve terrle mcadeleden doan maddi zararlarn karlanmasnn hkm altna altnmasnn, Anayasann 2. Maddesinde belirtilen hukuk devleti ilkesi ile badamad aktr.

Anayasa 125. Maddeye ilikin:

Anlan madde hkm ile idarenin kendi eylem ve ilemlerinden doan btn zararlarn karlanmas amalanm olup bu konuda manevi zararlarla ilgili bir snrlama getirilmemitir. Mahkeme ayrca, Anayasann 90. Maddesine atfta bulunarak, AHMin, yerinden edilmeden doan zararlara ilikin kararlarnda madurlarn sadece maddi deil ayn zamanda manevi zararlarnn da tazmin edilmesine karar verdiine iaret vermi, rnek olarak da 24 Temmuz 1998 tarihli Mente ve Dierleri kararn vermitir. Ayrca, AHMin Tazminat Yasasna ilikin 12 Ocak 2006 tarihli yer kararnda, yasann 12. Maddesinin idari mahkemelerde manevi tazminat talebiyle dava amaya olanak saladn belirttiine iaret etmitir. Elaz dare Mahkemesi, btn bu gerekelere dayanarak, Tazminat Yasasnn madurlarn sadece
137

309 Elaz dare Mahkemesinin kararndan yaplan bu derleme, Anayasa Mahkemesinin Resmi Gazeteden yaymlanan ilgili kararna dayanmaktadr. Anayasa Mahkemesi karar, Esas No: 2006/79, Karar No: 2009/97, 25 Haziran 2009, Resmi Gazete No: 27405, 13 Kasm 2009.

maddi zararlarna atfta bulunan ilgili maddelerinin Anayasaya aykrl gerekesiyle iptallerini ve yasal zaman snrlandrlmas nedeniyle telafisi g zararlarn nlenmesi iin yrrln durdurulmasn talep etmitir. Mahkeme ayrca ve ayn gerekelerle, yasann yaralanma, sakatlanma ve lm hallerinde denecek sabit tazminat miktarlarn dzenleyen hkmnn iptali ile yrrlnn durdurulmasn istemitir. Anayasa Mahkemesi, 25 Haziran 2009 tarihli kararnda, Elaz dare Mahkemesinin bavurusunu reddetmitir. Mahkemenin, yasada manevi tazminat ngrlmemesini Anayasaya aykr bulmamasna ilikin gerekesi, yerinden edilmede devletin sorumluluu ve rol olmadna dair resmi sylemin yksek yarg nezdinde geerliliini koruduunu gstermektedir. Anayasa Mahkemesi, oybirliiyle ald kararnda, kuvvetler ayrl ilkesini dayanak gstererek yasa zerinde yargsal denetim yapmaktan kanmtr:
darenin kusurunun bulunmad ancak sosyal risk ilkesi gerei sulh yoluyla karlanmas gereken zararlarn nelerden ibaret olduunun tespiti, yasakoyucunun takdir yetkisi iindedir. [...] 5233 sayl Yasa, idarenin eylem ve ileminin sonucu olmayan ve herhangi bir idari ilem veya eylemle dorudan nedensellik ba da bulunmayan, ancak terr ve terrle mcadele srasnda meydana gelen zararlarn da tazmini yolunu aan, bu anlamda idarenin kusursuz sorumluluk alann genileten bir yasadr. [...]310

Mahkemenin, yasada manevi zararlarn karlanmamasn yasama organnn takdir yetkisiyle aklarken manevi tazminat talep edenlere yarg organn adres gstermesi, ikircikli bir tutuma iaret etmektedir.
taleplerine olumsuz yant verecekleri anlamna gelmediini belirtmitir. Mahkemenin gerekesi, birka adan olduka sorunludur. ncelikle, yasann uygulamasna dair verilerin gsterdii zere, bavurucularn ok az bir ksm, uzun yllar daha beklemeyi ve mahkeme masraflarn karlamay gze alp yarg yoluna gitmeyi tercih etmektedir. Yasada hukuken tannm olan yarg yoluna gitme hakknn fiilen ou durumda sz konusu olmamas, Anayasa Mahkemesinin manevi tazminat isteyen yargya gidebilir tezini geersiz klmaktadr. Kald ki, Mahkemenin, yasada manevi zararlarn karlanmamasn yasama organnn takdir yetkisiyle aklarken manevi tazminat talep edenlere yarg organn adres gstermesi, ikircikli bir tutuma iaret etmektedir. Mahkeme, yerinden edilmeden doan manevi kayplarn olduunu kabul ediyorsa, Meclisin btn madurlara manevi tazminat verilmesini salayacak bir yasal dzenleme yapmasn talep etmesi gerekirdi. Ayrca, 1990larda OHAL blgesinde kylerin boaltlmasnda, faili mehul cinayetlerin ilenmesinde, gzaltna alnan insanlarn kayp edilmesinde devletin rol, AHM kararlar, TBMMnin 1998 raporu, insan haklar kurulularnn raporlaryla belgelenmiken, Anayasa Mahkemesinin idarenin kusursuz sorumluluundan sz ediyor olmas, 2009 ylnda hl, Krtlerin zorla g ettirilmesine dair inkr politikasnn yksek yarg nezdinde geerliliini koruduuna iaret etmektedir. Anayasa Mahkemesi, lm, yaralanma ve sakatlanmalara ilikin maddi zararlar belirleyen yasa hkmnn iptalini ise, devletin deme gc, ekonomik durumu, zarar grenlerin says, zarar douran olaylarn uzun sreli ve yaygn olmas gibi nedenleri gzeterek reddetmitir.

Yasada manevi zararlarn idareden talep edilemeyeceine ilikin bir hkmn olmadna iaret eden Mahkeme, sulh yoluyla zlemeyen uyumazlklar iin yarg yolunu ak tutan 12. maddenin varlna iaret ederek, manevi tazminat talep eden madurlarn mahkemelere bavurabileceklerini ima etmitir. Yani Anayasa Mahkemesi, Tazminat Yasasnda manevi zararlarn dzenlenmemi olmasnn, bavuru olmas halinde, idari mahkemelerin madurlarn manevi tazminat
138

310 Vurgu yazarlara ait.

G.2. Adli Yardma likin Davalar

Tazminat Yasasnn en nemli getirilerinden biri, madurlara zaman am nedeniyle byk lde kapal olan yarg yolunu am olmasdr. te yandan yasa, hukuken tand bu hakkn kullanmn fiilen olduka gletirmitir. Zira, yasa, komisyonlara yaplan bavurular idari harlardan muaf tutarken, yargya bavuran yerinden edilmi kiilere adli yardm ngrmemektedir. Vandaki avukatlar, bavurular reddedilen veya komisyonlarn kendilerine nerdii tazminatlar dk bulan madurlarn haklarn aramak iin mahkemelere bavurmalarn zorlatran bu durumu yargya tam, ancak sonu alamamlardr. rnein, Van 2. dare Mahkemesi, avukat Abdurrahman Bayarn adli yardm istemini, adli mzaheretten kimlerin yararlanacan dzenleyen kanunun ilgili hkmnde311 ngrlen artlarn davac ynnden bu aamada gereklemedii gerekesiyle reddetmitir.312 Mahkeme, oyokluuyla ald kararda, adli yardm talep edenlerin belediyeden veya ihtiyar heyetinden dava masraflarn deyecek maddi olanaklara sahip olmadklarna dair bir belgeyi ibraz etmeleri gerektiini belirterek, davacnn bu artlar yerine getirmedii gerekesiyle talebi reddetmitir. Bu kararda ilgin olan, muhalefet erhi koyan mahkeme heyeti yesinin, davacnn yasann adli yardm iin ngrd artlar yerine getirdiine hkmetmesidir. Mahkemelerin madurlarn yoksulluk snrnn altnda olduunu gsteren resmi belgelerin varlna ramen adli yardm taleplerini kabul etmekte epey isteksiz olabildii anlalyor. Avukatlar, mahkemelerin adli yardm taleplerini deerlendirirken bavuruculara ar bir ispat yk getirdiini belirtiyorlar:
Biz adli yardm talepli atk o davalar. Herkesin yoksulluk belgesi vard. Art herkesin Yeil Kart vard.

Biliyorsunuz Yeil Kart zel bir belgedir. Bu adamn yoksul olduunun tescilli belgesidir, resmi rakamlarn verdii bir belgedir. Bu belgelerle biz bavuru yaptk. Davalarmz adli yardm talepli atk. Mahkeme bize jet hzyla yaz yazd. Paray istedi, adli yardm talebimizi reddetti. Biz srarla daha geni bir ekilde adli yardm talebinde bulunduk. Bu defa yle bir yola bavurdular: bizden birok ey istediler. Yani biz belge sunmuuz, inanmyorsanz gidip kendiniz aratrrsnz. Mvekillerimize sorduk, ellerinde ne kadar belge, bilgi varsa, ikinci bir dilekeyle mahkemeye sunduk. Mahkeme bunun zerine duruma tarihi verdi bize. Biz gerekten ok srarc olduk.313

Adli yardm talebiyle Van dare Mahkemesine 300e yakn bavuruda bulunduunu belirten avukat Cemal Demir, mahkemenin tutumunun tutarsz ve ngrlemez olduunu belirtiyor:
Mesela o dosyalarda A ahs, B ahs, ikisi de ayn kyde, ikisinin ekonomik durumu ayn, belge durumu ayn, fakirlik durumu ayn. Biri hakknda kabul karar veriyorlar, birisi hakknda ret. Bu bizi acayip derecede dnceye sevk ediyor.314

Demirin szn ettii durumun bir rnei, ayn aileden olan iki kardein ayr ayr yaptklar adli yardm taleplerinin mahkemece bambaka biimde sonulandrlm olmasdr. Vann Bakale ilesindeki kyleri 1991de boaltlarak ge zorlanan Ali ve Sabri kardelerden birincisinin adli yardm istemi kabul edilirken,315 ikincisininki sadece bir hafta sonra ayn mahkemece reddedilmitir.316 Aslnda, Van dare Mahkemesinin yerinden edilmi kiilerin adli yardm taleplerini reddettii bu kararlar, daha nce olumu ve bu nedenle kendilerini balayan Dantayn 2007 tarihli itihadyla elimektedir. Dantay 10. Dairesi, Van dare Mahkemesinin, fakirlik artnn gerekletiini gerekli belgeleri ibraz ederek

313 Cemal Demirle grme, Van, 29 Haziran 2009. 311 1086 sayl Hukuk Usul Muhakemeleri Kanunu, Madde 465, bkz. Seda Kalem Berk, Trkiyede Adalete Eriim: Gstergeler ve neriler (stanbul: TESEV Yaynlar, 2011). 312 Van dare Mahkemesi, Esas No: 2009/1683, 19 Austos 2009. 314 A.g.k. 315 Van dare Mahkemesi Bakanl, Esas No: 2010/3507, 29 Aralk 2010. 316 Van dare Mahkemesi Bakanl, Esas No: 2011/19, 5 Ocak 2011. 139

gstermi olan bir madurun adli yardm talebini reddetmesini hukuka aykr bulmutur. Dantay, oybirliiyle verdii bu kararnda yle demitir:
Bu durumda, davacnn terr olaylarnn basksyla kyn terk etmek zorunda kald yolundaki iddiasnn, tazminat isteminin dare Mahkemesince 5233 sayl Kanun kapsamnda incelenip irdelenmesi gereken nitelikte bulunmas ve ayrca adli yardm talebinin kabul iin gerekli olan fakirlik artnn gerekletiinin de dava dilekesi ve eklerinden anlalmas nedeniyle, davacnn adli yardm talebinin kabul ynnde karar verilmesi gerekirken, adli yardm isteminin reddi ile sonrasnda davann almam saylmas yolunda verilen dare Mahkemesi kararnda hukuka uyarlk bulunmamaktadr.317

Avrupa nsan Haklar Mahkemesi; gerekse dare Mahkemelerinde alan tazminat davalar uzun yllar srmekte, hem terrden zarar grenlerin madur olmasna hem de yarglama giderleri ve faizler nedeniyle daha fazla tazminat denmesine neden olmaktadr. Ayrca uluslararas arenada bu nedenle youn tazminat demeleri lkemizin itibarn zedelemektedir.318

Dantayn bu kararndan sonra Van dare Mahkemesinin tutumunda bir nebze iyileme olmusa da, yukarda verilen rneklerde grld zere, adli yardm talepleri ounlukla reddedilmeye devam etmitir.

Gerekten de, komisyonlarn ret kararlarndan bazlar idare mahkemelerine tanm durumdadr. Avukatlar, Van dare Mahkemesinde atklar davalarda iki temel istemde bulunuyorlar: Mahkemenin, zarar tespit komisyonunun ret karar verdii ilemi, karara konu olan kefin usulne uygun yaplmad gerekesiyle iptal etmesi, ardndan da tam yarg karar vererek bavurucularn hak sahibi olduu tazminat belirlemesi. Kimi durumlarda, Mahkeme her iki talebi de reddedebilmektedir. Bu noktada zellikle dikkat edilmesi gereken, Mahkemenin bavuru sahibinin malvarln belgelendiremedii iin komisyonlarn reddettii bavurular ayn gerekeyle reddettii kararlardr. Bunun bir rnei, Vann atak ilesi Dokuzdam kynden g etmek zorunda kalan bir vatandan at davada, Van dare Mahkemesinin bavuru sahibi adna kaytl ve kaytsz malvarl olmad gerekesiyle verdii ret karardr. Bu vatandan avukat, temyiz davas at Dantaya sunduu dilekede, devletin kadastro yapmam olduu bir corafyada mvekillinin mallar zerindeki sahipliini ispat etmesinin tek yolunun zilyetlik olduunu, bununsa ancak keifler ve tanklar araclyla mmkn olabileceini vurgulayarak, mvekkiline zilyetliini ispat etme frsatnn tannmam olmasna itiraz etmitir:
Ne komisyonlar ne mahkeme, usulne uygun olarak keif yapmadan, mvekkilimin ahitleri dinlenmeden ret kararlar vermitir. Sunduumuz mlkiyet belgesine ramen, belgelendirilmedii gereke olarak

G.3. Reddedilen Bavurulara likin Davalar

Bavurular komisyonlarca reddedilen kimi yerinden edilmi vatandalar konuyu yargya tamlardr. dare mahkemelerinde alan bu davalar, ileri Bakanln harekete geirerek Nisan 2006 tarihinde bir genelge yaymlamasna yol amtr. Konunun nce ulusal, ardndan da uluslarararas yargya tanmasndan endie duyduu anlalan Bakanlk, komisyonlardan uygulamada daha dikkatli olmalarn talep etmitir:
5233 sayl Terr ve Terrle Mcadeleden Doan Zararlarn Karlanmas Hakknda Kanun uyarnca illerde kurulan zarar tesbit komisyonlarnn aldklar red kararlar nedeniyle Bakanlmz aleyhine alan tazminat davalarnda son gnlerde art olduu gzlenmektedir. 5233 sayl Kanunun amac; terr ya da terrle mcadele dolaysyla maddi zarara urayanlarn zararlarnn ksa srede, davaya konu olmadan, idarece sulh yoluyla karlanmasdr. Gerek

317 Dantay Onuncu Daire, Esas No: 2007/8615, Karar No: 2007/6596, 31 Aralk 2007.

318 ileri Bakanl Hukuk Mavirlii, B050HUK0000002.81-191/4176 sayl ve 5233 Sayl Kanunun Uygulanmas konulu genelge, no. 2006/37, 25 Nisan 2006.

140

gsterilmitir. Kadastro girmemi bir yere dair tapu sunmak maddi olarak mmkn deildir. darenin bugne kadar yapmad kadastro almalarnn sonularnn mvekkilden sorulmas hukuki deildir.319

Kimi durumlardaysa, Mahkeme, kefin usulne uygun yaplmad gerekesiyle ilemi iptal ettii halde320 tam yarg karar vermeksizin kefin yeniden ve usulne uygun olarak yaplmas istemiyle dosyay komisyona geri gndermektedir. Van dare Mahkemesi, rnek bir kararnda, komisyonun bavuru sahibine veya vekiline bildirmeksizin, onlara beyanda bulunma ve tank dinlettirme imkn tanmakszn keif yapm olmasnn Tazminat Yasasnda ve ynetmeliinde dzenlenen keif usullerine aykr olduuna hkmetmitir:
5233 sayl yasa kapsamnda zarar tespiti yaplrken keif yapma ihtiyari ise de; keif karar alnp, keif yapldktan sonra elde edilen tespitlere gre karar verilmesi halinde kefin mevzuatta ngrlen usule uygun yaplm olmas gerekir.321

belirtilmektedir. Bu yzden yasann uygulama sreci bsbtn uzamakla kalmamakta, komisyonlarn hukuka ve adalete uygun karar verdiklerine dair iddialar da madurlarn nezdinde giderek daha fazla pheli hale gelmektedir.

G.4. Dk Tazminatlara likin Davalar

Zorla ge tabi tutulan madurlara tanr ve tanmaz mlklerine gelen zararlar ile mallarna ulaamamalarndan doan zararlar iin denen tazminatlarn dkl, uygulamaya dair en temel ikyetlerin banda gelmektedir. Avukatlarn konuyu idare mahkemelerine tamalar zerine, son birka ylda yasann ierik ve uygulamasna dair bir yarg itihad olumaya balamtr. Bunun bir rneini, Malatya dare Mahkemesinin Tuncelideki uygulamaya dair karar tekil etmektedir. Tunceli Valiliinin tanr ve tanmazlara ilikin dosyalarda bavuru sahiplerine nerdii tazminatlarn ok dk olduuna hkmeden Mahkeme, bunun nedeninin komisyonlarn zararlar hesaplamakta izledii yntemin yanll olduunu belirtmitir. Davaya konu olan, Tunceli Valiliinin, yklan evi ve ahr, kullanamad 10 dnm arazisi, zarar gren 30 meyve ve 100 kavak aac ve g srasnda dk fiyata elden karmak zorunda kald 15 bykba hayvan iin 45 bin TL tazminat talep eden bir vatandaa 2 bin TL denmesine ilikin karardr. Malatya dare Mahkemesi, 11 Mays 2010 tarihli kararnda, Tuncelideki uygulamaya ilikin bavurularn fazlal nedeniyle, Valilik bnyesindeki zarar tespit komisyonuna alt konuda ikazda bulunmutur. Mahkeme komisyondan, tanmazlarn maliyetini hesaplarken eski bilirkiilerin deerleri yerine Bayndrlk ve skn Bakanlnn verilerini esas almasn; tarm zararlarn hesaplarken piyasa verilerini, yrenin toprak ve iklim yaps ile bitki trlerini gz nnde bulundurmasn; sulu tarm yaplan arazi iin herhangi bir bilimsel dayana olmayan 5 dnm st snr koymak yerine bavurucunun sahip olduu gerek arazi miktarn dikkate almasn; bavuru sahibinin malvarln tespit ederken ibraz edilen resmi belgeler ile keif

Komisyonlarn, dosyalar yeniden deerlendirmek yerine mahkemelerin bu kararlarn temyiz ettii

Komisyonlarn, dosyalar yeniden deerlendirmek yerine mahkemelerin bu kararlarn temyiz ettii belirtilmektedir. Bu yzden yasann uygulama sreci bsbtn uzamakla kalmamakta, komisyonlarn hukuka ve adalete uygun karar verdiklerine dair iddialar da madurlarn nezdinde giderek daha fazla pheli hale gelmektedir.
319 Van dare Mahkemesinin 2009/264 E, 2010/844 K sayl kararnn bozulmas talebiyle Dantay Bakanlna sunulan temyiz bavurusu, 5 Mays 2010. 320 Mahkemenin keiflerin usulne uygun yaplmad ynndeki saptamas, komisyonlarn, mevzuata aykr olarak, bavuru sahiplerine ve avukatlarna nceden bildirmeksizin ve onlara beyanda bulunma ve tank dinletme frsat tanmakszn keif yapm olmalarna dayanyor. 321 Van 2. dare Mahkemesi, Esas No: 2009/3023, Karar No: 2010/2174, 29 Eyll 2010.

141

heyetlerinin raporlarn esas almasn; bavuru sahibinin aa varlna ilikin iddialarn yerinde keif yaparak incelemesini; ve zararlar tespit ederken kyn tamamen boald tarihi esas almasn istemitir.322 te yandan, Van dare Mahkemesinin tazminatlarn dk olduu gerekesiyle nne gelen davalarda, komisyonlarn tazminata ilikin kararlarna ynelik Malatya dare Mahkemesinin yaptna benzer bir yarg denetimi yapmak konusunda isteksiz olduu anlalmaktadr. Van dare Mahkemesi, olumlu karar verdii davalarda, komisyonlarn dk tazminata hkm verdikleri kararlar keiflerin usulne uygun yaplmad gerekesiyle iptal ederken, avukatlarn tam yarg karar talebine olumsuz yant vermektedir. Komisyonlarn, kira giderleri ve hayvanclk gelirlerinden mahrumiyet gibi baz zarar kalemlerini hi karlamam olmasna ramen, Van dare Mahkemesi tazminatlarn yeniden belirlenmesi talebiyle dosyalar komisyonlara geri gndermektedir.

142

322 smail Saymaz, Terr Tazminat Byle Hesaplanr, Radikal, 10 Haziran 2010.

Sonu

Sonu

Bu alma, doksanlar tecrbesi olarak adlandrdmz Cumhuriyet dneminin bu en son zorunlu Krt gn vatandalk ve adalet kavramlar zerinden ele almay hedeflemitir. Saylar milyonu aan insann birka senelik ksa bir zaman diliminde zorla, kitlesel olarak ve hazrlksz bir biimde g ettirilmi olmalar, bal bana bir vatandalk hakk ihlali olmakla birlikte, birok baka ihlali de beraberinde getirmitir. Devletin, herhangi bir yasal dayanak olmakszn, uluslararas hukuk ile anayasa hukukunun en temel ilkelerine aykr biimde, geri dnlemez bir ge zorlad ve kelimenin gerek anlamyla sokakta brakt milyonlarca Krt, hukuken ve fiilen vatandaln, yani bizliin, dna itilmitir. Bu g, gayri yasal, gayri hukuki ve keyfi olduu lde devletin bir ksm Krt vatandana kar Cumhuriyet tarihi boyunca rnekleri grld zere yeniden bavurduu bir ceza mekanizmasyd da ayn zamanda. Daha nce yaplan benzer pek ok alma gibi bu aratrmann da ortaya koyduu zere, madurlarn birou, sadece korucu olmay ve PKKya kar devletin yannda savamay reddettii iin ge zorlanmtr. radeleri dnda yaam alanlarndan kopartlan, uzun yllar mlklerine ulamalarna izin verilmeyen, evleri ve ahrlar yaklan, yaknlarn gzaltnda ve faili mehul cinayetlerde kaybeden, ikenceye urayan bu insanlar, en temel vatandalk haklarndan yoksun braklmtr. Blgenin olaanst hukuk rejimiyle ynetildii o dnemde, birok madur buna ramen mahkemelere bavurma cesaretini gstermi, lakin adalet talepleri Trkiye yargsnca karlanmamtr. Benzer ekilde, madurlarn gn hemen ertesinde barnma ve gda gibi acil ihtiyalar iin mlki amirlere yaptklar bavurular da byk lde sonusuz kalmtr. Gerek g sonrasnda

Bu g, gayri yasal, gayri hukuki ve keyfi olduu lde devletin bir ksm Krt vatandana kar Cumhuriyet tarihi boyunca rnekleri grld zere yeniden bavurduu bir ceza mekanizmasyd da ayn zamanda.
yerletikleri kentlerin eperindeki mahallelerde yaamaya devam eden, gerekse kylerine geri dnm olan madurlarn halen maruz kald yoksulluk, dlanmlk ve ayrmclk, aradan geen uzun zamana ramen, bu insanlarn vatandalk haklarnn ihlal edilmesi ve bizliin dnda braklmas hallerinin devam ettiini gstermektedir. Hal byleyken, 2004 senesinde, bir yandan ABnin yelik kriterlerinin gereklerini yerine getirebilmek, dier yandan AHMde beklemekte olan yerinden etmeyle ilgili 1500 bavurunun nne gemek amacyla, hkmet, yerinden edilenlerin maddi zararlarnn tazminine ynelik zel bir yasa kartmtr. Tazminat Yasasnn kabul edilmesi, uzun yllardr uradklar hakszlklarn giderilmesini beklemekte olan Krtlerin adaletin nihayet tecelli edeceine dair umutlanmasna vesile olmutur. Madurlarn adaletten beklentisi, zararlarnn tazmin edilmesinden te, vatandalk haklarn ihlal eden resmi ve gayri resmi gvenlik glerinin tespit edilerek yarglanmasyd. Bata blgedeki insan haklar savunucular ve madurlar olmak zere birok kiinin beklentisi ve umudu, ayn zamanda, tazminat srecinin OHAL dnemine dair hakikatlerin ortaya kmasna ve resmi kaytlara gemesine vesile olmasyd. Pek ok madur ve aktivist, zarar tespit komisyonlarnn fiilen bir eit hakikat komisyonu ilevi grmesini beklemekteydi. Dolaysyla, gerek

145

1990lardaki hak ihlallerinin tazmini iin bir mekanizma oluturmas gerekse madurlarn adalet bekliyor oluu, Tazminat Yasasn gei srecinde adalet kavram erevesinde deerlendirmeyi mmkn klyor. Haddizatnda, devlete olan gveni pekitir[meyi], vatanda-Devlet kaynamasn artr[may], terrle mcadeleye ve toplumsal bara nemli katkda bulun[may] amalayan yasa bizatihi kendisine byle bir misyon biiyor.

Bu durumun, Tazminat Yasasnn gei srecinde adalet kavram etrafnda incelenmesini anlamsz kld ileri srlebilir. Ladisch ve Duthie, bu kavramn, i sava yaanan lkelerde atmalar devam ederken de etkili bir mekanizma olarak kullanlm olduunu hatrlatarak, gei srecinde adaletin Trkiye iin yine de ilevsel olabileceini savunuyorlar:
Gei dneminde adalet yaklamlarnn ak bir geiin sz konusu olmad dnlebilecek blgelere de belli llerde uygulanabilmesi iin, gemile yzlemek konusunda bir gayret ya da gd ve ayrca bir frsat penceresi mevcut olmaldr. Sivil toplumun artan basklar, lider kadrosunun deimesi ya da i veya d koullardaki bir deiiklik, bu deiim gdsn salayabilir. Trkiyede katlm srecinin bir paras olarak tesis edilen reformlarn birou ileriye dnk olmakla birlikte, baz zlmemi meseleler, rnein aznlk haklar ve yerinden edilme konular, kanlmaz olarak, gemile bir tr yzlemeyi de gerekli klmaktadr.

Bata blgedeki insan haklar savunucular ve madurlar olmak zere birok kiinin beklentisi ve umudu, ayn zamanda, tazminat srecinin OHAL dnemine dair hakikatlerin ortaya kmasna ve resmi kaytlara gemesine vesile olmasyd. Pek ok madur ve aktivist, zarar tespit komisyonlarnn fiilen bir eit hakikat komisyonu ilevi grmesini beklemekteydi.
Tazminat Yasasn gei srecinde adalet mefhumu erevesinde deerlendirmek, birka adan yerinde bulunmayabilir. ncelikle, Trkiyenin bir gei srecinde bulunmad dnlebilir. Trkiyenin bugn, gemii ile yakn geleceini birbirinden net olarak ayran bir krlma noktas olarak addedilebilir mi? Virginie Ladisch ve Roger Duthie, bu raporun giri blmnde, 1980lerden bu yana gei srecinde adalet tartmalarnn yaand lkelerdeki siyasi balamlarn birbirlerinden olduka farkl olduuna dikkat ekiyorlar. Yazarlar, bu kavramn otoriter ynetimden demokrasiye gei yaayan lkelerde ya da i sava yaam lkelerde atmalarn sona ermesinin ardndan gndeme geldiini hatrlatyorlar. Trkiyenin ise bu kategorilere tam olarak uyduunu savunmak mmkn grnmyor. Askeri darbenin rn otoriter bir anayasayla ynetilen, demokratik kurumlar zerindeki sivil ve askeri vesayetin varln byk lde koruduu, Krt siyasi hareketinin eitli yasal ve siyasal basklara maruz braklmaya devam ettii Trkiyede demokrasinin yerletiini ileri srmek mmkn deil. stelik, devlet ile PKK arasndaki silahl atmalar sona ermedii gibi, yeniden canlanm durumda.

Nitekim, yazarlarn bu alma iin ayrntl olarak ele aldklar Fas rneinde, bylesi bir frsat penceresinin var olduu anlalyor. Sivil toplumun youn takibi ve basks sonucunda Kral tarafndan kurulan hakikat komisyonu, otoriter rejimden demokrasiye radikal bir gei sonucunda deil, bizatihi o gei srecinin bir paras olarak, demokratik deiimi ilerletme amacyla kuruldu. O halde, gei srecinde adalet kavramnn otoriter rejimin zayflam olsa da varln srdrd, demokrasinin yerlememi olduu ve atmalarn devam ettii Trkiye iin de ilevsel bir analitik ereve sunduu dnlebilir. Bu durumda Tazminat Yasas, genel olarak Krt meselesine, zel olarak da yerinden edilme meselesine ilikin bir gei srecinde adalet mekanizmas olarak deerlendirilebilir mi?

Bir Gei Srecinde Adalet Mekanizmas Olarak Tazminat Yasas

Devletin doksanlar tecrbesine ilikin sylem ve politikas, yakn zamana dek inkra dayanmtr. Devlet, sadece bir milyonu aan vatandann zorla g ettirilmesindeki sorumluluunu deil, byle bir

146

olayn yaandn dahi reddetmitir. 2000lerin banda, AB yelii srecinin balamasyla birlikte bu tutum deimeye balam, sorunun varl hkmet dzeyinde resmen kabul edilmitir. Ancak, bir yandan BM ve ABnin basks, dier yandan AHMde bekleyen 1500 bavuru nedeniyle gelitirilen bu yeni tutum, kkl bir politika deiikliini ima etmemitir. Devlet, Krtlerin yerlerinden olduklarn kabul ettiyse de, yerlerinden edildiklerini, hele ki bu eylemin byk lde resmi ve yar-resmi gvenlik glerince gerekletirildiini kabul etmemitir. Trkiye, 1990larda Krt sivillere ynelik hak ihlallerindeki sorumluluunu stlenmeme tavrna devam etmektedir.

Devlet, Krtlerin yerlerinden olduklarn kabul ettiyse de, yerlerinden edildiklerini, hele ki bu eylemin byk lde resmi ve yar-resmi gvenlik glerince gerekletirildiini kabul etmemitir. Trkiye, 1990larda Krt sivillere ynelik hak ihlallerindeki sorumluluunu stlenmeme tavrna devam etmektedir.
Trkiyenin yerinden edilmi kiilere ilikin son on ylda gelitirdii zmler, insan haklarn ve adaleti merkeze alan ilkeli bir politika deiikliine deil, d politikada yksek kazan elde etmeye dayanan pragmatik hesaplara dayanmaktadr. Devlet, bir milyondan fazla vatandann yerinden edilmesindeki sorumluluunu kabul etmeye, 1990larda yaananlara dair hakikati belgelemeye ve benzer hak ihlallerinin yeniden yaanmasn engelleyici tedbirler almaya dayanan kkl bir politika deiikliine gitmek yerine, uluslararas kamuoyu basksn bertaraf etmek ve AB srecini hzlandrmak amacyla gn kurtarmaya ynelik teknik zmler gelitirmitir. Tazminat Yasasnn bal, ierii ve uygulamasnn da gsterdii zere, devletin yaklam, yerinden edilmeyi bir hak ihlali olarak deil, terrle mcadelenin ikincil bir sonucu olarak gstermektedir.

Oysa, gei srecinde adalet uygulamalarnda, i sava, atma veya otoriter rejim srasnda hak ihlallerine urayan kiilerin maduriyetlerinin telafisine ynelik BM ilkeleri, hak temelli ve madur odakl bir telafi hakk iermektedir.323 Buna gre, tam ve etkili bir telafi hzla yerine getirilmeli, madurlarn kayplarnn byklyle orantl olmal ve be temel ilke zerine ina edilmelidir.324 Bu ilkelerden birisi olan tazminat, sadece maddi deil ayn zamanda manevi zararlarn da karlanmasn gerektirmektedir. Bu amala, kiinin bedensel veya ruhsal salnda oluan yaralar onarmas ve maddi kayplarn karlamas ngrlr. Gei dneminde adalet balamnda tazminat, madurlara para denmesinden ok daha fazlas anlamna gelir. Ladisch ve Duthienin vurgulad zere, tazminatlar, bir toplumun verilen zararlar tanma, bunlardan piman olma ve bunlar giderme kararllnn [...] [ve] devletin sorumululuunu zmni olarak kabul ettiinin bir ifadesidir. Trkiye rneinde Tazminat Yasas, 1990larda sivillere kar ilenen ar hak ihlallerindeki sorumluluu kabul, pimanl ifade, ve madurlarn maddi ve manevi btn zararlarn telafi etmeye dnk bir devlet iradesini ve kararlln iermemektedir. Yasa kyleri boaltlan insanlar iin kartlmr, ama hak sahipleri yerinden edilenlerle snrl deildir. Hkmet, srecin bandan itibaren, bu yasay yerinden edilen Krtlere zel bir telafi abas yerine, btn terr madurlarna ak bir tazminat mekanizmas olarak tasarlamtr. Yasa, isminden de

323 BM Genel Kurulu, Basic Principles and Guidelines on the Right to a Remedy and Reparation for Victims of Gross Violations of International Human Rights Law and Serious Violations of International Humanitarian Law, A/RES/60/147, 21 Mart 2006. 324 Bu be ilke unlardr: Kiinin ihlal edilen zgrlk, mlkiyet, istihdam gibi haklar yeniden tesis edilerek zararlarnn telafi edilmesi (restitution); maddi ve manevi zararlarn tazmin edilmesi (compensation); kiilerin fiziksel ve psikolojik yaralarnn kapanmas amacyla rehabilite edilmesi (rehabilitation); benzer ihlallerin bir daha gereklemesini engellemek amacyla bir dizi nleyici tedbirin (preventive measures) alnmas; ve madurlarn adalet beklentilerini karlayacak politikalar gelitirilmesi (satisfaction).

147

anlald zere, terr ve terrle mcadele nedeniyle maddi zarara urayan herkese tazminat hakk tanmaktadr. Bylelikle, milyonlarca insann kitlesel olarak ge zorland bir mesele, kolektif boyutundan arndrlarak bireysel zararlara indirgenmi, arkaplanndaki etnik meseleden ayrtrlmtr. Yasa, balndan da anlald zere, bir corafyada yaayan btn bir Krt nfusu hedef alan ayrmc bir uygulamann zerini rterek, meseleyi terrle mcadelenin istenmeyen bir sonucuna indirgemitir. Gelecee odakl olan Tazminat Yasas, yakn gemie ilikin hakikatleri ortaya karma niyeti de tamamaktadr. Aksine, devletin cezai sorumluluunun zerini rtmek amacyla, yasann kusursuz sorumluluk ilkesine dayandrlmasyla 1990lara ilikin alternatif bir anlat yaratlmtr.325

alglamasna yol amaktadr. Kald ki, 1987den bu yana atma ortam nedeniyle maddi zarara uram herkesin hak sahibi olmas, tazminat ile yerinden edilme meselesi arasnda dorudan bir iliki kurulmasn engellemektedir. Ayrca, yerinden edilenlere kar ar hak ihlalleri ileyen gvenlik grevlileri ile korucularn da hak sahibi olmas, yasann dsal tutarlln zedelemektedir.328 Hak ihlallerinin faillerinin madur mertebesine terfi edilmesi, gerek madurlarn zararlarnn tazmin edilmesi ile kendilerine kar su ilemi olan faillerin yarglanmas taleplerinin arasnda bir gerilim yaratmakta, madurlar tazminat ve adalet talepleri arasnda seim yapmak zorunda brakmaktadr. Benzer zararlara urayan madurlara verilen tazminat miktarlarnn birbirinden farkl olmas ve kimi madurlarn zararlar karlanrken dierlerinin bavurusunun reddedilmesi, bir madurlar hiyerarisi yaratmakta ve yerinden edilen Krtler arasnda derin bir ayrtrc etki yaratmaktadr.329 te yandan, madurlar hiyerarisinin sadece devlet nazarnda kurulmad anlalyor. Krt siyasi hareketi ile bu harekete yakn duran sivil toplum kurulular, g dernekleri ve g madurlarnn syleminde benzer bir hiyerari, korucu olarak devletin yannda yer alan Krtler ile davaya ihanet etmeyen Krtler arasnda kurulmaktadr. Siyasi ve ekonomik kar elde etmek amacyla veya dier nedenlerle PKKya kar devletin tarafnda yer alm olan bir korucu nfusun bulunduu bilinmektedir. Blgede yerinden edilenlere ve dier sivillere kar ilenen ihlallerin failleri arasnda ok sayda korucu olduu da bir gerektir. te yandan, korucular karlar, siyasi grleri ve eylemleri asndan monolitik bir blok olarak alglamak, bu nfusun ierisindeki ayrmalar gzden karmaya neden olmaktadr. Van saha aratrmasnn
328 Pablo De Greiff, Repairing the Past: Compensation for Victims of Human Rights Violations, Pablo De Greiff, ed., The Handbook of Reparations iinde (New York: Oxford University Press, 2006), 1-18, 11. 329 Pablo De Greiff, Justice and Reparations, Pablo De Greiff, ed., The Handbook of Reparations iinde (New York: Oxford University Press, 2006), 458.

Yasa, isminden de anlald zere, terr ve terrle mcadele nedeniyle maddi zarara urayan herkese tazminat hakk tanmaktadr. Bylelikle, milyonlarca insann kitlesel olarak ge zorland bir mesele, kolektif boyutundan arndrlarak bireysel zararlara indirgenmi, arkaplanndaki etnik meseleden ayrtrlmtr.
Devletin 1990larda ilenen ar sulara ilikin sorumluluunu kabul etmeksizin tazminat vermesi ve yerinden edilenlerin tazminat taleplerini adalet iermeyen bir mekanizmayla kapatmaya almas, madurlarn kendilerine nerilen tazminatlar kan paras326 veya rzalarn satn alma abas327 olarak

325 Baak all, The Logics of Supranational Human Rights Litigation, Official Acknowledgment, and Human Rights Reform: The Southeast Turkey Cases before the European Court of Human Rights, 1996-2006, Law & Social Inquiry, Volume 35, Issue 2, 311-337, Spring 2010, 313. 326 Naomi Roht-Arriaza, The New Landscape of Transitional Justice, in Transitional Justice in the Twenty-First Century: Beyond Truth versus Justice (Cambridge, New York: Cambridge University Press, 2006), 1-16, 8. 327 Pablo de Greiff, Theorizing Transitional Justice, Melissa Williams vd.. (ed.), Transitional Justice iinde (New York: New York University Press, baskda), 6. 148

te yandan, madurlar hiyerarisinin sadece devlet nazarnda kurulmad anlalyor. Krt siyasi hareketi ile bu harekete yakn duran sivil toplum kurulular, g dernekleri ve g madurlarnn syleminde benzer bir hiyerari, korucu olarak devletin yannda yer alan Krtler ile davaya ihanet etmeyen Krtler arasnda kurulmaktadr.
en nemli bulgularndan birisi, bugnn g madurlar arasnda gemiin ky korucularnn da bulunduu, fail korucular ile madur gmenler eklinde yaplan keskin ayrmn her durumda geerli olmaddr. Gemite ve bugn, kendi iradesiyle korucu olan ok sayda Krt olmakla birlikte, dier birok Krtn korucu olmasnn nedeni, buna devlet tarafndan zorlanm, topraklarndan gitmekle kalmak arasnda bir seim yapmak zorunda braklm olmalardr. Nitekim, bu kiilerin bazlar silah altna girdikten sonra PKKya kar orduyla birlikte savamay reddetmi ve bu nedenle koruculuktan uzaklatrlmakla kalmam, ge de zorlanmtr. Tazminat Yasasnn kabul ediliinin yasal ve diplomatik arka plan, yerlerinden edilmi Krtler iin bir telafi program gelitirmek amacyla deil, uluslararas hukuk ve siyasetten doan bir gereklilik nedeniyle kabul edilmi olduunu gstermektedir. AHMde beklemekte olan 1500 bavurunun aleyhine sonulanmas ihtimaliyle ve yerlerinden edilmi nfusun sorunlarn zmesi iin ABnin artan basksyla kar karya olan hkmet, madurlarn AHMe bavurmasn engelleyici bir mekanizma gelitirmek zorunda kalmt. Gereince tartlmakszn ve madurlara danlmakszn

Meclisten aceleyle geirilen yasa, yine de madurlarda 1990lara dair bir hakikat srecinin balad ynnde umutlarn domasna yol amt. Ancak, zarar tespit komisyonlarnn arlkla devlet grevlilerinden oluan yaps bu umutlar boa karmtr. Yasann uygulamas, taraflarn, yani devlet ile madurlarn, birbirleriyle eit koullarda konumland mzakerelerden ziyade, tazminat miktarlarnn komisyonlarca tek tarafl olarak belirlendii gayri siyasi bir srece dayanmaktadr. Bu durum, yerinden edilenlerin yasay amalad zere bir sulh sreci olarak deil, iradelerine yaplan bir dayatma olarak alglamalarna neden olmaktadr. Hkmet, o dnemde Mecliste grev yapan baz CHP milletvekillerinin ve blge barolarnn srarl arlarna ramen, yasann kapsamn, madurlarn manevi zararlarn da karlayacak ekilde geniletmeyi reddetmitir. Oysa, failli mehul cinayet, gzaltnda kayp, ikence ve ky boaltmalar gibi ar hak ihlallerine urayan madurlarn manevi kayplarnn en az maddi kayplar kadar ar olduu ve tazmin edilmesi gerektii, sadece uluslararas hukukun deil Trkiyenin tazminat hukukunun da gereidir. Tazminat Yasasnn kapsam ise, insan bedenine ve tanmaz mallara gelen zararlar ile tarm yapamamaktan doan maddi kayplarla snrl kalmakta, madurlarn manevi kayplarn, g sonras oluan kira ve dier giderlerini, hayvanclk yapamamaktan doan zararlarn karlamamaktadr. Kald ki, yasann karlad kalemler iin komisyonlarca verilen tazminat miktarlarnn son derece dk ve sembolik olmas, madurlarn srece dair algsn bsbtn olumsuz etkilemektedir. Kukusuz, bir milyondan fazla insann maddi kayplarnn tazmin edilmesine ynelik bir idari programn yerinden edilenlerin beklentilerini btnyle karlamas beklenemez. Ancak, zararlarn tazminini mahkemelere oranla daha hzl ve dk maliyetle sonulandran, madurlara zararlarn belgelenmesinde yargya oranla daha az ispat yk getiren, ekimeli olmayan usullere yaslanan ve bavurularnn olumlu sonulanaca gvencesi veren iyi tasarlanm bir telafi program, yine de birok madur asndan tercih

149

Bu durum, yerinden edilenlerin yasay amalad zere bir sulh sreci olarak deil, iradelerine yaplan bir dayatma olarak alglamalarna neden olmaktadr.

edilir olabilir.330 Tazminat Yasas sz konusu olduunda ise, bu iyiletirici unsurlarn sz konusu olmad anlalmaktadr. Bavurularn deerlendirilmesi yarg sreci kadar uzun srebilmekte, yasaya zel bir bte oluturulmam olmas nedeniyle tazminatlar yasa ay st snr koymasna ramen olduka gecikmeli olarak denmektedir. Ayrca, zararlarn belgelenmesinde madurlara ar bir ispat yk getirilmekte, maddi zarara uram olan her kiinin tazminat alacana dair bir gvence bulunmamaktadr. Ekim 2010 itibariyle sonulandrlm olan her iki bavurudan birinin reddedilmi olmas, madurlarn yasann bir aldatmacadan ibaret olduuna dair algsn perinlemekte, hkmetin gerek niyeti zerinde kuku yaratmaktadr.

Yine de, devletin bu tutumuna ramen, Trkiye toplumu yasay Krt sorununun zmne ilikin kapsaml bir adalet programnn ilk adm olarak grm olsayd, Tazminat Yasasnn bir gei srecinde adalet aracna dnmesi mmkn olabilirdi.
Hkmet
Yine de, gerekli koullarn mevcut olmas halinde, yasann adaleti tesis etmede zararlarn telafisinden te bir ilev grmesi mmkn olabilirdi. rnein, AK Parti hkmeti, lke iinde kamusal alanda hibir zaman sahiplenmedii Tazminat Yasasna, 2009 senesinde ilan ettii Krt alm kapsamnda grnrlk kazandrabilir, Krt meselesine ilikin bir hakikat ve adalet program erevesinde yasann ieriini ve uygulamasn yeniden dzenleyebilirdi. Alm somut admlarla desteklememi olmakla eletirilen hkmetin, madurlarn manevi zararlarn da tazmin etmesi ve zarar tespit komisyonlarnca reddedilen bavurularn bamsz bir idari mekanizma tarafndan yeniden deerlendirilmesini salamas, madurlarn adalet beklentilerini karlayabilecei gibi devlete olan inanlarn da tesis edebilirdi. Oysa hkmet, uluslararas kamuoyuna gururla takdim ettii Tazminat Yasasn, ieride grnmez klm, brokrasinin tasarrufuna teslim ettii bir teknik dzenlemeye indirgemitir. Yine de, devletin bu tutumuna ramen, Trkiye toplumu yasay Krt sorununun zmne ilikin kapsaml bir adalet programnn ilk adm olarak grm olsayd, Tazminat Yasasnn bir gei srecinde adalet aracna dnmesi mmkn olabilirdi. Ancak, yasa, madurlar ile toplumun geri kalan arasnda dayanma salayc331 ve gei srecini kolaylatrc bir etki yaratmamtr. Bir yandan, toplumun genelinde Tazminat Yasasna ilikin olduka yaygn ve byk bir bilgisizlik bulunmaktadr. Dier yandan, yasay, hkmetin
331 A.g.k., s. 465.

Tazminat Yasasn Gei Srecinde Adalet Mekanizmasna Dntrmek

Yerinden edilme gibi sregiden veya tekerrr eden yapsal sorunlarn zmnde, gei srecinde adalet mefhumuna bavurmak g olabilmektedir. Ge yol aan atma durumunun devam ettii, yeni g dalgalarnn ortaya kt veya olas olduu, g edenlerin geri dnnn mmkn olmad bir durumda, madurlarn zararlarnn telafisinin kendine has glkleri bulunmaktadr. Zira, tazminatlarn hesaplanabilmesi, madurlarn yerinden edilmelerinden bu yana geen srenin ve bu sre ierisinde uradklar zararlarn tespitini gerektirmektedir. Devlet ile PKK arasndaki silahl atmalarn devam ettii ve kylere geri dnn byk lde mmkn olmad Trkiyede, geleneksel gei srecinde adalet yaklamlarnn uygulanmas bu nedenlerle gtr. Bu zorluk, zararlarn tazminine ynelik abalar sz konusu olduunda bsbtn artmaktadr. Devletin blgede birka sene ncesine dek kadastro yapmam ve arazi mlkiyetini tespit etmemi olmas gibi yasal sebepler ve 1990lardaki hak ihlalleri ile zorla gteki sorumluluunu inkr etmeye devam etmesi gibi siyasal nedenler, zararlarn adil ve etkili telafisi iin gerekli nkoullarn olumadn gstermektedir.
150 330 A.g.k., s. 459.

uluslararas kamuoyunu kandrmak amacyla gelitirdii bir taktik veya iyi niyetle balanm ancak kt tasarlanm baarsz bir giriim olarak gren madurlar ile siyasi temsilcilerinin de, yasay daha grnr ve tartlr klmak iin srarl bir giriimde bulunduunu sylemek mmkn grnmyor.332

edilme, gei srecinde adalet kavram etrafnda retilen siyaset erevesinde bal bana bir hak ihlali olarak ncelenmemekte, ayn dnemde gerekleen dier ar hak ihlallerinin glgesinde kalmaktadr.

Uluslararas Kamuoyu
1990larn OHAL koullarnda dahi uradklar adaletsizlie dnya kamuoyunun dikkatini ekmeyi baarm olan g madurlarnn hak mcadelesinin, 2000lerin AB yelii srecinde zemin kaybetmesinde, uluslararas aktrlerin sorumluluuna da dikkat ekmek gerekiyor. Kukusuz, Trkiyenin yllarca srdrd inkr politikasnn sona ermesine ve madurlara ynelik baz olumlu admlarn atlmasna yol aan, uluslararas kamuoyunun basks olmutur. Avrupa Konseyi, AB ve BMnin koordineli siyasal basksnn bir sonucu, devletin byk bir gecikmeyle de olsa yerinden edilenler iin bir tazminat yasas karmas olmutur. te yandan, teslim etmek gerekir ki, kyleri boaltlan yoksul Krtleri temsil eden blgedeki hak savunucular ile Avrupadaki Krt diasporasnn mcadelesi olmasayd, Krt meselesinin uluslararas kurumlarn gndeminde bylesine gl bir yer bulmas mmkn olmayacakt. Krt sorununun bir Avrupa meselesi haline gelmesinde bir dier nemli etken de, OHAL rejiminin uyguland, DGMlerin ve idam cezasnn yrrlkte olduu, blgede devlet eliyle ilenen faili mehul cinayetler ile gzaltnda kayplarn gndelik yaamn bir paras olduu 1990lar Trkiyesinin insan haklar sicilinin son derece kt olmasyd. 2000lere gelindiinde ise Trkiye, devletin vatandalarna kar ar sular iledii, srtn dnyaya dnm yalnz bir lkeden, AB yeliini hedefleyen bir hkmetin iktidarda olduu, dnyayla siyasi ve ekonomik olarak daha fazla entegre, demokratikleme ve sivilleme yolunda nemli admlar atmaya balam bir lkeye dnmt. Bu dnm dnya kamuoyunun tutumunun da deimesine yol am, bata AB ve Avrupa Konseyi olmak zere uluslararas kurumlar, Trkiyedeki reform srecini desteklemek adna hkmete kar ok daha anlayl olmulardr.
151

Krt Siyasi Hareketi

Bu noktada, Krt siyasi hareketinin yasay neden daha byk bir mcadelenin paras olarak ilevselletirmedii zerinde dnmek gerekiyor. Bu soruya yant ararken ilk akla gelen, Krt siyasetinin, samimiyetsiz ve karc addettii bir devlet pratiine meruiyet kazandrmaktan endie etmi olmasdr. te yandan, blge barolarnn ve DTP milletvekillerinin, yasann iyiletirilmesi amacyla blgede mlki amirler, Ankarada ise merkezi hkmet nezdinde gsterdikleri aba, Krt hareketinin yasay grmezden gelmeye ynelik bir tavr alm olabilecei savn zayflatmaktadr. Ancak, u da bir gerektir ki, Krt siyasi hareketinin doksanlar tecrbesiyle yzleilmesi iin son yllarda gelitirmeye balad gei srecinde adalet projesi ierisinde Tazminat Yasas yer almamaktadr. Faili mehul cinayetler ile kayplara ilikin bir Meclis Aratrma Komisyonunun kurulmasn, Diyarbakr Cezaevinin toplumsal bellek mzesine dntrlmesini, bilimsel kazlar yoluyla kayplarn mezarlarnn tespit edilmesini ve faillerin yarglanmasn talep eden Krt siyasi hareketinin, bir milyondan fazla Krt vatandan yerinden edilmesine ilikin benzer bir siyasi kampanya gelitirmemi olmas dndrcdr.333 yle grlyor ki yerinden

332 Yasay tasar olarak Meclise sunulmasndan bu yana yakndan takip eden ve gerek ieriini gerekse uygulamasn iyiletirmek iin yasal ve siyasi mcadele veren blge barolarna mensup az saydaki avukat, kukusuz, bu tahlilin dndadr. 333 Daha nce de belirtildii zere, Meclise girdii 2007 genel seimlerinden itibaren Tazminat Yasasna ynelik hkmetin cevaplamas istemiyle ok sayda soru nergesi vermi olan DTPnin taleplerinin arasnda, uygulamada yaanan sorunlarn tespiti ve zm iin bir Meclis aratrmas almas da bulunuyordu. Ancak bu talep, yerinden edilme srecini gei srecinde adalet kavram erevesinde mercek altna alacak olan bir hakikat komisyonu kurulmasn iermiyordu.

Uluslararas kamuoyunun Trkiye algsndaki dnmn bu alma asndan en arpc gstergesi, AHMin yerinden edilmeye ilikin itihadndaki deiim olmutur. AHMin, OHAL ynetimi srasnda blgede etkili bir i hukuk sistemi bulunmadna karar verdii ve g madurlarnn bavurularn dorudan kabul etmeye balad 1996 tarihli Akdvar karar ile Tazminat Yasasnn kabul edilmesinin ardndan 1500 bavuruyu reddettii 2006 tarihli yer karar arasnda geen zaman zarfnda Trkiye ile ilikileri byk bir dnme uramt. 1990larda Trkiyeden gelen dosyalardaki usul hatalarna ramen bavurular glk karmadan kabul eden AHM, 2000lere gelindiinde, kabul edilebilirlik kurallarn kat bir biimde uygulamaya balamt.334 AHMin rnei olmayan335 bir uygulamayla olgu saptama durumalar yapmak zere Trkiyeye geldii ve fiili bir hakikat komisyonu ilevi grd 1990lardan, Mahkemenin kararlarn uygulamada Trkiyenin gsterdii performansn yasal reformlar zerinden deerlendirildii 2000lere gelindi. 1990larda hak ihlallerini ileyen gvenlik grevlilerinin yarglanmasn talep eden ve hakikatin ortaya kmas iin abalayan AHM, 2000lere gelindiinde devletin kusursuz sorumluluuna dayanan bir yasay yeterli bulmu ve devletin 1990lara ilikin ina ettii resmi anlaty kabul etmi oldu. AHM, birok ilde Tazminat Yasasnn uygulamasnn henz balamad bir dnemde verdii yer kararyla, uygulamann yerlemesini beklemek ve ret kararlarn mercek altna almak yerine, hkmetin sunduu emsal

komisyon kararlarn esas alarak 1500 bavuruyu reddetmitir.336 Bylece, uygulamann iyiletirilmesi iin devletin zerindeki tek etkili bask mekanizmasn ortadan kaldrmtr. Madurlara Strasbourga gitmeden nce Tazminat Yasasna bavurarak i hukuk yollarn tketmelerini telkin eden yer kararna ramen, g madurlar iin AHMin yine de bir umut kayna olduu ileri srlebilirdi. Ancak, Mahkemenin bu rapor yayma hazrlanrken verdii yeni bir kabul edilmezlik karar, bu umutlar bir kez daha boa karmtr. Mahkeme, 8 Temmuz 2011 tarihli kararnda, yasann uygulamasna dair eitli konular gndeme getiren drt farkl gruptan yaklak 200 bavuruyu ikyetlerin temelsiz olmas gerekesiyle kabul edilmez bulmutur.337 AHMin gerekeli karar, hkmetin yasann uygulamasnn baarsn lmede benimsedii niceliksel yaklamn izlerini tamaktadr. Mahkeme, lke genelinde yasaya yaplan 360.000 bavurudan 230.000den fazlasnn sonulandrldn, 133.000den fazla bavurucuya toplam 1 milyar avro tazminat denmesine karar

336 Bu durumda, Avrupa Konseyinin genilemesi sonrasnda AHMin artan dosya yknn de etkili olduunu belirtmek gerekmektedir. Nitekim yer, Mahkemenin Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesinin kendisine 2004 ylnda verdii, bir ye lkedeki yapsal bir sorundan kaynaklanan ok sayda bavurunun yapld durumlarda btn benzer bavurular iin geerli olacak bir pilot karar alma yetkisini Trkiye davalarnda ilk kez uygulad karardr. Mahkeme bu yetkiyi daha nce sadece Broniowski Polonyaya Kar isimli davada verdii kararda kullanmtr. 337 Bavurucularn itiraz hakknn bulunmad bu kararlar, Tazminat Yasasnn uygulamasna ilikin farkl ikyetleri gndeme getiren drt grup bavuruya ilikindir. Birinci grupta, zararlarnn eksik hesapland, bavurularnn haksz yere reddedildii veya manevi zararlarnn tazmin edilmedii; ikinci grupta, tazminatlarnn gecikmeli olarak ve ancak faiz olmakszn dendii ve manevi zararlarnn tazmin edilmedii; nc grupta, komisyonlarca bavurular, idare mahkemelerce adli yardm talepleri reddedilenler; drdnc grupta ise zarar tespit komisyonlarnn kararlarna itiraz hakkn kullanamayanlar bulunmaktadr. Hepsi 8 Temmuz 2011 tarihli olan bu kararlar srasyla unlardr: AHM, Akbayr ve Dierleri Trkiyeye Kar, No. 30415/08; AHM, Fidanten ve Dierleri Trkiyeye Kar, No. 27501/06; AHM, Binglbal ve 54 Dier Bavuru Trkiyeye Kar, No. 18443/08; AHM, Bou ve 91 Dier Bavuru Trkiyeye Kar, No. 54788/091.

334 Dilek Kurban vd., Supranational Rights Litigation, Implementation and the Domestic Impact of Strasbourg Court Jurisprudence: A Case Study of Turkey, report prepared for the JURISTRAS project funded by the European Commission, DG Research, Priority 7, Citizens and Governance in a Knowledge Based Society, 2008, 44-46. 335 all, The Logics of..., 321. Trkiyede idare mahkemelerinin yetkisizlik kararlar vererek yerinden edilenlerin at davalar grmeyi reddetmeleri nedeniyle, AHMin nne, olgular bir yarg organ tarafndan saptanmam davalar geliyordu. Bunun zerine Mahkeme, olgular kendisi saptamak zere Trkiyeye gitmeye karar vermi, Ankarada kurulan bir duruma salonunda madurlar ve tanklar birinci azdan dinlemiti.

152

verildiini belirtmektedir. AHMin rakamlarn ardndaki insan hikyelerini ve toplumsal gereklii grmezden gelen bu analizi, kendi mant ierisinde dahi sorunludur. Mahkeme, sonulandrlan bavurularn yaklak yarsnn reddedilmi ve toplamda epey yksek olan tazminat miktarlarnn kii bana den pay hesaplandnda olduka dk olduu gereine deinmemitir. Mahkemenin bu tr davalarda verilerin karmak olmas ve kendisine den roln olgu saptamas yapmak ya da tazminatlarn hesaplamak olmamasna dair ifadeleri hakl olsa da, Trkiye mahkemelerinin zarar tespit komisyonlarnn kararlarn dzeltme yetkisine sahip olduuna dair saptamas, hukuken doru olsa da, fiilen geersizdir. Anayasa Mahkemesinin yasann manevi tazminat iermemesine dair Anayasaya uygunluk karar, bal bana, ulusal mahkemelerin madurlar asndan etkili ve ulalabilir olduu ynndeki saptamay geersiz klmaktadr. AHMin, komisyonlarn nerdii tazminatlar kabul eden bavurucularn sulhnameleri ihtirazi kayt ne srmeksizin imzalam olmalarn rza emaresi olarak okumas ise, yerinden edilenlerin iinde bulunduu aresizlii grmekten veya grmeyi istemekten ne derece uzak olduunu gstermektedir. AHM yolunu yerlerinden edilenlere geri dnlmez biimde kapatan bu kararla devlet, Krt vatandalarna kar bir diplomatik zafer daha kazanmtr. 1999dan itibaren Trkiyenin AB ile ilikilerinde meydana gelen byk ilerleme de AHMin tutumundaki dnmde etkili olmutur. Trkiyenin yelik srecinde salad ilerlemeye ilikin raporlarnda AHM kararlarn lt alan AB, yerinden edilme meselesine ilikin deerlendirmelerini de byk lde siyasi haklar erevesinde yapmtr. Yerinden edilmi madurlarn kylerine geri dnlerinin salanmas, maddi zararlarnn karlanmas, kentlere uyumlarnn salanmas iin nerilerde bulunan AB ilerleme raporlar, benzer bir ary hakikat komisyonlarnn kurulmas ve faillerin cezalandrlmas iin yapmamtr.

AHMin, komisyonlarn nerdii tazminatlar kabul eden bavurucularn sulhnameleri ihtirazi kayt ne srmeksizin imzalam olmalarn rza emaresi olarak okumas ise, yerinden edilenlerin iinde bulunduu aresizlii grmekten veya grmeyi istemekten ne derece uzak olduunu gstermektedir. AHM yolunu yerlerinden edilenlere geri dnlmez biimde kapatan bu kararla devlet, Krt vatandalarna kar bir diplomatik zafer daha kazanmtr.
Bitirirken
Tazminat Yasas, yerinden edilen vatandalarn maddi zararlarnn tazmini amacyla, gn kkeninde yatan toplumsal sorunun zmne ynelik bir siyaset gelitirilmeksizin kabul edilmitir. Bir milyondan fazla insan yerinden eden atmalarn ardnda yatan Krt meselesi btn zmszlyle dururken ve zm iin bir siyasi irade olumamken kabul edilen yasa, brokrasinin tasarrufuna emanet edilmitir. Kkeni ve sonular itibariyle siyasi olan bir meselenin hallinin son derece gayri siyasi bir idari srece teslim edilmesi, yasann meruiyetini ve etkisini Krtlerin nezdinde daha batan zedelemitir. stelik, son derece politik bir soruna salt yasal bir zm gelitirme abas, yasal sreci de sekteye uratm, zarar tespit komisyonlar asndan yasann uygulamasn yer yer imknsz klmtr. Krt meselesine ilikin resmi politikann devletin kylerin boaltlmasndaki sorumluluunun inkrna dayanmaya devam ettii bir durumda, devlet tarafndan kyleri boaltlan Krtlerin tazminat taleplerine yant vermek, komisyon yelerini ou zaman devlete sadakat ile adalet arasnda bir tercih yapmak zorunda brakmtr. Kukusuz, sorunlu bir telafi program dahi toplumsal bir gei srecinde adalet hareketini tetikleyebilir. Nitekim, Fasta, nce adalet iermeyen bir tazminat program kabul edildiyse de, daha sonra gemile hesaplamaya dnk daha kapsaml bir program gelitirilmitir. Bu sonuta, bir grup eski siyasi mahkm ile insan haklar aktivistinin kurduu Hakikat ve Adalet Forumu isimli rgtn almalar ve

153

hkmet zerindeki basks etkili olmutur. Daha nce belirttiimiz zere, Trkiyede de Krt meselesi balamnda gemile yzlemeye dnk bir toplumsal hareketin varlndan sz etmek mmkndr. Ancak, farkl sivil toplum kurulular ve siyasi hareketler tarafndan yaplmakta olan bu almalar, ortaklalm talepler ve stratejiler zerinden egdml olarak srdrlmek yerine, dank biimde yrtlmektedir. Aralarndaki siyasi ayrmalar nedeniyle ortak hareket etme iradesi gelitiremeyen bu farkl grup ve rgtlerin mobilize edebilecekleri toplumsal tabanlar ve devlet zerinde siyasi bask yaratacak bir gleri de bulunmamaktadr. Bu rgtler ayrca, 1990larn yerinden edilme tecrbesini bal bana bir hak ihlali olarak gndemlerine almamaktadr. te yandan, blgedeki hak savunucularnn, yasaya bavuru srecinin gemile yzlemeye ynelik bir hakikat giriimine evrilmesi iin almalar yapm olduklarn belirtmek gerekir. rnein, insan haklar dernekleri, yaadklarn resmi kaytlara geirme frsat sunulmam olan madurlarn g hikyelerini ayrntlaryla dinleyerek kayda geirmitir.338 Ancak, bu tr abalar, sistemli ve koordineli bir hakikat ve adalet giriimine evrilmemitir. Kald ki, Tazminat Yasas zerinden yerinden edilme meselesine odaklanan bu abalar, Krt meselesine ilikin gemile yzleme giriimlerinin ierisinde yer almamaktadr. Keza, BDPnin temsil ettii Krt siyasi hareketi, Meclisteki milletvekillerinin verdii soru nergeleriyle uygulamann iyiletirilmesi iin aba sarf etmise de, Krt meselesine ilikin hakikat ve adalet almalarnda yerinden edilmeye ve Tazminat Yasasna ayr bir yer vermemitir. Oysa, Tazminat Yasasnn uygulamas, OHAL dnemine dair daha nce var olmayan resmi verileri ortaya karmtr. Bavuru saysnn lke genelinde 300.000i am olmas dahi, bal bana, bir hakikate

iaret etmektedir. Bu hakikat, devletin yerinden edilenlerin saysna ilikin kamuoyunu yanl bilgilendirdiidir. Her bir bavurunun ortalama en az drt-be maduru temsil ettii gz nne alndnda, hkmetin ileri srd 350.000-370.000 saysnn gerei yanstmad grlmektedir. Yasa, yakn gemie dair hakikatin yan sra o hakikatle yzlemek iin adalet aray asndan da epey nemli verileri ortaya karmtr. lke genelinde, yaknlar lenler tarafndan yaplan bavuru says, OHALin bilanosu hakknda anlaml bir fikir vermekte, insan haklar avukatlarnn bu dnemin faillerinin yarglanmas iin atklar davalar iin de nemli bir veri tekil etmektedir. Grlyor ki, Tazminat Yasas, kabul edilmesinin ardnda yatan siyasi niyetlere, adalet endiesi tamayan ieriine ve sorunlu uygulamasna ramen, yine de, zel olarak yerinden edilme genel olarak da Krt meselesine ilikin hakikatin ortaya kmas ve adaletin salanmas iin nemli bir ilev grebilme potansiyeli barndrmaktadr. Btn bu potansiyele ramen, Tazminat Yasasnn iaret ettii yaln gerek yerlin yerinde duruyor: Krt yurttalar adaletin kysnda beklemeye devam ediyor.

338 Bu hikyelerin byk ounluu kayt altnda tutulurken, bazlar yaymlanmtr. G Hikayeleri: Acy Gren nsan Bakasn Actmaz (stanbul: G-Der, bask tarihi belirtilmemi).

154

Kaynaka
Aker, Taner, vd. Trkiyede lke inde Yerinden Edilme Sorunu: Tespitler ve zm nerileri, stanbul: TESEV, 2005. Arthur, Paige. How Transitions Reshaped Human Rights: A Conceptual History of Transitional Justice, Human Rights Quarterly, cilt 31, say 2, s. 321-367, 2009. Ayata, Bilgin ve Deniz Ykseker. A Belated Awakening: National and International Responses to the Internal Displacement of Kurds in Turkey, New Perspectives on Turkey, say 32, 2005. -----. nkr Siyasetinden dare Politikasna: Krtlerin Zorunlu G, Ocak 2007, Birikim, stanbul. Ayata, Bilgin. nkrdan Diyaloa: Trkiyede Yerinden Edilmeye Ynelik Yeni Ulusal ve Uluslararas Politikalar zerine bir Analiz, Trkiyede ve Dnyada Yerinden Edilme: Uluslararas lkeler, Deneyimler ve zm nerileri, uluslararas konferans, TESEV, stanbul, 4-5 Aralk 2006. -----. The Politics of Displacement: A Transnational Analysis of the Forced Migration of the Kurds in Turkey and Europe, yaymlanmam doktora tezi (Baltimore: The Johns Hopkins University, 2011). Aygn, Hseyin. Dersim 1938 ve Zorunlu skn, stanbul: Dipnot Yaynlar, 2009. Babu, Fikret. Osmanldan Gnmze Etnik ve Sosyal Politikalar erevesinde G ve skn Siyaseti ve Uygulamalar, stanbul: Ozan Yaynclk, 2006. Balancar, Ferda (ed.). Sessizlik Bulutunu Datmak: Yerinden Edilmilik Hikyeleri zerinden Barl Bir Ulusal Diyalog Yaratmaya Doru Medya El Kitab, stanbul: TESEV, 2011. Bayrak, Mehmet. Krdoloji Belgeleri, Ankara: zge Yaynlar, 1994. BM Genel Sekreterinin Yerinden Olmu Kiiler zel Temsilcisinin Trkiye Ziyaretinin Ardndan Yapt Tavsiyelerin Yaama Geirilmesiyle lgili Gncelleme, Cenevre ve stanbul: Norve Mlteci Konseyi/lke inde Yerinden Edilme zleme Merkezi ve TESEV, 2006. Birlemi Milletler, lke inde Yerinden Olma Konusunda Yol Gsterici lkeler: Aklayc Notlar, 2005. Birlemi Milletler Genel Sekreterinin Raporu, The Rule of Law and Transitional Justice in Conflict and Post-Conflict Societies, 23 Austos 2004 (S/2004/616), Birlemi Milletler, paragraf 8. -----. lke inde Yerinden Edilmi Olan nsanlarn nsan Haklar Konusundaki Genel Sekreter Temsilcisinin raporu, 2006, Ek, Sudan Misyonu, E/CN.4/2006/71/ Add.6, 13 ubat. -----. 2006, Ek, Fildii Kys misyonu, A/HRC/4/38/Add.2, 18 Ekim. -----. 2007, Ek, Kolombiya misyonu, A/HRC/4/38/Add.3, 24 Ocak. Birlemi Milletler Ekonomik ve Sosyal Konsey, zel Gruplar ve Kiiler, Kitlesel Gler ve Yerinden Olmu Kiiler, Birlemi Milletler Genel Sekreterinin lke inde Yerinden Olmu Kiiler zel Temsilcisi Bay Francis Dengin, nsan Haklar Komisyonunun2002/56 sayl karar zerine kaleme ald rapor, Ek: lke inde Yerinden Olmada Profiller: Trkiye, E/CN.4/2003/86/ Ek.2, 27 Kasm 2002. Birlemi Milletler nsan Haklar Komisyonu, 1998, Report of the Representative of the Secretary-General on Internally Displaced Persons: Guiding Principles on Internal Displacement, BM belgesi. E/CN.4/1998/53/ Add.2, 11 ubat. Birlemi Milletler nsan Haklar Yksek Komiserlii, 2006, Rule-of-Law Tools for Post-Conflict States: Prosecution Initiatives, Birlemi Milletler, New York. Bradley, Megan. The Conditions of Just Return: State Responsibility and Restitution for Refugees, Refugee Studies Centre n Raporu, Oxford: University of Oxford, 2005. -----. FMO Research Guide: Reparations, Reconciliation and Forced Migration, Ekim 2006, www. forcedmigration.org/guides/fmo044/fmo044.pdf. -----. Redressing Refugees: The Emergence of International Norms on Reparations for Returnees,
155

International Studies Association konferans iin hazrlanm tebli, 15-18 ubat 2009, New York City. Brookings Enstits-Bern niversitesi lke inde Yerinden Edilme Projesi, When Displacement Ends: A Framework for Durable Solutions, Washington, DC, Haziran 2007. -----. Addressing Internal Displacement. Beiki, smail. Bilim Yntemi Trkiyedeki Uygulama Krtlerin Mecburi skn, stanbul: Komal Yaynevi, 1977. Call, Charles T., Democratisation, War and StateBuilding: Constructing the Rule of Law in El Salvador, Journal of Latin American Studies, cilt 35, say 4, 2003. Cenevre Szlemesi IV, Madde 147. Cohen, Roberta. Listening to the Voices of the Displaced: Lessons Learned, Washington, DC: Brookings-Bern Project on Internal Displacement, 2008. Commission for Reception, Truth and Reconciliation in East Timor (Dou Timor iin Kabul, Hakikat ve Uzlama Komisyonu), Dili. Forced Displacement and Famine, Chega! Final Report of the Commission for Reception, Truth and Reconciliation in East Timor iinde, 2005. Crocker, David A. Reckoning with Past Wrongs: A Normative Framework, Ethics and International Affairs, 1999, cilt 13, s. 43. aatay, Soner. Trk Kimdir, stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar: 2010. DeGrieff, Pablo. The Handbook of Reparations, Oxford: Oxford University Press, 2006. -----. Theorizing Transitional Justice, Melissa Williams ve Rosemary Nagy (der.), Transitional Justice iinde, yaknda yaymlanacak, Nomos XLX. Deng, Francis. Trkiyede ve Dnyada Yerinden Edilme: Uluslararas lkeler, Deneyimler ve zm nerileri balkl uluslararas konferansn al konumas, TESEV, stanbul, 4-5 Aralk 2006. Dileri Bakanl Avrupa Konseyi ve nsan Haklar Genel Mdr Yardmcl, AKGY-6 40 sayl, Doan vd. Karar ile kye dn bavurular konulu yaz. Diyarbakr Barosu, Ar Barosu, TOHAV, G-Der ve HD. 5233 Sayl Yasa Adil Deildir, basn bildirisi, 25 ubat 2006. Diyarbakr Barosu. 5233 Sayl Yasann ve Zarar Tespit Komisyonlarnn Deerlendirilmesi Toplants Sonular, yaymlanmam bildiri, 2 ubat 2006.

Duthie, Roger. Introduction, Alexander Mayer-Rieckh ve Pablo de Greiff (der.), Justice as Prevention: Vetting Public Employees in Transitional Societies iinde, New York: Social Science Research Council, 2007. Dndar, Fuat. Trkiye Nfus Saymlarnda Aznlklar, stanbul: Doz Yaynlar, 1999. -----. ttihat ve Terakkinin Mslmanlar skn Politikas (1913-1918), stanbul: letiim, 2001. Eski Yugoslavya in Uluslararas Ceza Mahkemesi, Savc Kupreski ve Dierlerine Kar, 2000, Dava No. IT-9516-T, Hkm, par. 567615, 14 Ocak. Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits (HNEE), Trkiyede G ve Yerinden Olmu Nfus Aratrmas, Ankara: Aralk 2006. Hall, Reat. Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, Ankara: Genelkurmay Bakanl Harp Dairesi, 1972. Hayner, Priscilla. Unspeakable Truths: Confronting State Terror and Atrocity, New York: Routledge, 2001. Huckerby, Jayne. Transitional Justice and Treatment of Refugee Returnees Suspected of Criminal Offences: East Timor and Beyond, Center for Human Rights and Global Justice n Raporu, Transitional Justice Series no. 9, 2004. Human Rights Watch, Displaced and Disregarded: Turkeys Failing Village Return Program, New York: Human Rights Watch, 2002. -----. Turkey: Displaced Villagers Denied Fair Compensation - Compensation Laws Promse Unfulfilled as Provincial Officials Apply Unjust Criteria, New York: HRW, 2006. International Center for Transitional Justice [Uluslararas Gei Dnemi Adaleti Merkezi ICTJ], Justice-Sensitive SSR, <www.ictj.org/en/ tj/783.html>. International Criminal Court [Uluslararas Ceza Mahkemesi ICC] Tz, Madde 7(1)(d). International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia [Eski Yugoslavya Uluslararas Ceza Mahkemesi ICTY] Tz, Madde 5(d)(1); Internal Displacement Monitoring Centre, Peru: Reparations Begin but IDPs Excluded, 8 Ocak 2009. Ivanisevic, Bogdan. Comparative Study on the Impact of Truth Commissions, New York: ICTJ, 2009. Jrvinen, Taina. Human Rights and Post-Conflict Transitional Justice in East Timor, Ulkopoliittinen Instituutti (UPI) n Raporu 47, 2004.

156

Jongerden, Joost. Trkiyede skn Sorunu ve Krtler: Modernite, Sava ve MeknPolitikalar zerine Bir zmleme, stanbul: Vate, 2008. Kalknma Merkezi Dernei, Zorunlu G ve Diyarbakr, gncellenmi ikinci bask, Diyarbakr: Kalknma Merkezi, 2010. Karpat, Kemal. Osmanl Nfusu (1830-1914), stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2003. Kaya, Ayhan (der.). Trkiyede Gler: Btnleme mi, Geri Dn m?, stanbul: Bilgi Yaynlar, 2009. Kurban, Dilek, Aye Betl elik ve Deniz Ykseker, Gvensizlik Mirasnn Almas: Devlet ve Yerinden Edilmi Kiiler Arasnda Toplumsal Mutabakata Doru, stanbul: TESEV, 2006. (Trke eviri) -----. Overcoming a Legacy of Mistrust, stanbul: TESEV, 2006. Kurban, Dilek, Deniz Ykseker, Aye Betl elik, Turgay nalan ve A. Tamer Aker Zorunlu G ile Yzlemek: Trkiyede Yerinden Edilme Sonras Vatandaln nas, stanbul: TESEV, 2008. Liberya Hakikat ve Uzlama Komisyonu, Final Report, cilt II, yayma hazrlanmam rapor, 213, 2009, www. trcofliberia.org/reports/final/final-report/ trc-of-liberia-final-report-volume-ii.pdf. Magarrell, Lisa. Reparations in Theory and Practice, New York: ICTJ, 2007. Mayer-Rieckh, Alexander. Vetting to Prevent Future Abuses: Reforming the Police, Courts, and Prosecutors Offices in Bosnia and Herzegovina, Mayer-Rieckh, Alexander ve Pablo de Greiff (der.), Justice as Prevention: Vetting Public Employees in Transitional Societies iinde, New York: Social Science Research Council, 2007. Mayer-Rieckh, Alexander ve Roger Duthie. Enhancing Justice and Development through Justice-Sensitive Security Sector Reform, Transitional Justice and Development: Making Connections iinde, New York: Social Science Research Council, 2009. McDowell, Christopher. Displacement, Return, and Justice in the Creation of Timor Leste, Nicholas Van Hear ve Christopher McDowell (der.), Catching Fire: Containing Forced Migration in a Volatile World iinde, Lanham, MD: Lexington Books, 2006. Mooney, Erin. The Concept of Internal Displacement and the Case for Internally Displaced Persons as a Category of Concern, Refugee Law Quarterly 24, say 3, 2005. Mutlu, Yeim. Turkeys Experience of Forced Migration after 1980s and Social Integration: A Comperative Analysis

of Diyarbakr and Istanbul, yaymlanmam yksek lisans tezi, Ankara: ODT, 2009. Nalepa, Monika. Why Do They Return? Evaluating the Impact of ICTY Justice on Reconciliation, yaymlanmam makale, 2005, <www.ruf.rice. edu/~nalepa/web-pages/rice_research.htm>. Newman, Edward. Refugees, International Security, and Human Vulnerability: Introduction and Survey, Edward Newman ve Joanne van Selm (der.) Refugees and Forced Displacement: International Security, Human Vulnerability, and the State iinde, New York: United Nations University Press, 2003. Okutan, M. aatay. Tek Parti Dneminde Aznlk Politikalar, stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2004. Opgenhaffen, Veerle ve Mark Freeman. Transitional Justice in Morocco: A Progress Report, ICTJ, Kasm 2005. Oran, Baskn. Trkiyede Aznlklar, stanbul: letiim, 2004. Orentlicher, Diane. Promotion and Protection of Human Rights, E/CN.4/2004/88, , New York: UN United Nations Economic and Social Council, 27 ubat 2004. Paz y Paz Bailey, Claudia. Guatemala: Gender and Reparations for Human Rights Violations, Ruth Rubio-Marn (der.), What Happened to the Women? Gender and Reparations for Human Rights Violations iinde, New York: Social Science Research Council, 2006. Pillay, Navanathem. International Criminal Tribunals as a Deterrent to Displacement, Anne F. Bayefsky ve Joan Fitzpatrick (der.), Human Rights and Forced Displacement iinde, Lahey: Martin Nijhoff Publishers, 2000. Rauch, Janine. Police Reform and South Africas Transition, South African Institute for International Affairs konferans, 2000, http://www.csvr.org.za/ wits/papers/papsaiia.htm. Refugee Law Project, Peace First, Justice Later: Traditional Justice in Northern Uganda, Refugee Law Project n Raporu, No. 17, 3 Temmuz 2005. Sadolu, Hseyin. Trkiyede Ulusuluk ve Dil Politikalar, stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2003. Saymaz, smail. Terr Tazminat Byle Hesaplanr, Radikal, 10 Haziran 2010. Sierra Leone Hakikat ve Uzlama Komisyonu, Final Report of the Sierra Leone Truth and Reconciliation
157

Commission, cilt 2, blm 3, 35, 175, Ekim 2004, www.trcsierraleone.org/pdf/FINAL%20 VOLUME%20TWO/VOLUME%202.pdf. Stavropoulou, Maria. Displacement and Human Rights: Reflections on UN Practice, Human Rights Quarterly, cilt 20, say 3, 1998. SUFilm, Sulhname, stanbul: TESEV, 2011. Tarihi Akla Kavuturma Komisyonu, Guatemala: Memory of Silence: Report of the Commission for Historical Clarification, Conclusions, <shr.aaas. org/guatemala/ceh/report/english/conc1.html>. Tekeli, lhan. Osmanl mparatorluundan Gnmze Nfusun Zorunlu Yer Deitirmesi ve skn Sorunu, Toplum ve Bilim, say 50, 1990. Toplumsal ve Hukuk Aratrmalar Vakf (TOHAV), 5233 Sayl Yasa ve Uygumalar, stanbul: TOHAV Yaynlar, 2011. Toplum ve Hukuk Aaratrmalar Vakf (TOHAV), Diyarbakr Barosu, Minority Rights Group International (MRG) ve Mezopotamya Kltr ve Dayanma Dernei (MEZO-DER), Trkiyede Yerinden Edilen Kiiler Sorunu, Geri Dn ve Zararlarn Tazmini in Eylem Klavuzu, stanbul: TOHAV Yaynlar, 2006. Turkey: Progress on National IDP Policy Paves Way for Further Reforms, Cenevre: Norve Mlteci Konseyi/ lke inde Yerinden Edilme zleme Merkezi, 2007. Van Houtte, Hans, Hans Das ve Bart Delmartino. The United Nations Compensation Commission, Pablo de Greiff (der.), The Handbook of Reparations iinde, Oxford: Oxford University Press, 2006. Vidal, Roberto. Internal Displacement and the Construction of Peace in Colombia, Internal Displacement and the Construction of Peace, 11-12 Kasm 2008, Bogota. Young, Laura A. ve Rosalyn Park. Engaging Diasporas in Truth Commissions: Lessons from the Liberia Truth and Reconciliation Commission Diaspora Project, International Journal of Transitional Justice, cilt 3, 2009. Weschler, Lawrence. Afterword, State Crimes: Punishment or Pardon iinde, Washington D.C.: Aspen Institute, 1989. Williams, Rhodri C. The Contemporary Right to Property Restitution in the Context of Transitional Justice, ICTJ Tartma Teblii, Mays 2007.
158

KANUNLAR
Baz Ehasn ark Menatkndan Garb Vilayetlerine Nakline Dair Kanun (1097 Sayl), Resmi Gazete, Say: 624, 19.06.1927. skn Kanunu, no. 2510, 14 Haziran 1934, Resmi Gazete, No.2733, 21 Haziran 1934. Olaanst Hal Kanunu, No. 2935, 25.10.1983, Resmi Gazete No. 18204, 27.10.1983. Baz Su Failleri Hakknda Uygulanacak Hkmlere Dair Kanun, Resmi Gazete no. 3126, 5 Haziran 1985. Ulusal Birlii ve Uzlamay Tevik Yasas, 1995, <http:// www.doj.gov.za/trc/legal/act9534.htm>. Terr ve Terrle Mcadeleden Doan Zararlarn Karlanmas Hakknda Kanun, no. 5233, 17 Temmuz 2004, Resmi Gazete no. 25535, 27 Temmuz 2004. Babakanlk Kanunlar ve Kararlar Genel Mdrl, Terrle Mcadeleden Doan Zararlarn Karlanmas Hakknda Kanun Tasars, Say: B.02.0.KKG.0.10/101-817/1797, 19 Nisan 2004. Terr ve Terrle Mcadeleden Doan Zararlarn Karlanmas Hakknda Kanun, No.5233, 17 Temmuz 2004, Resmi Gazete No. 25535, 27 Temmuz 2004. Terr ve Terrle Mcadeleden Doan Zararlarn Karlanmas Hakknda Kanunda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun, No. 5442, 28 Aralk 2005, Resmi Gazete No. 26042, 3 Ocak 2006. Terr ve Terrle Mcadeleden Doan Zararlarn Karlanmas Hakknda Kanunda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun, No. 5562, 13 Aralk 2006, Resmi Gazete No. 26378, 16 Aralk 2006. Terr ve Terrle Mcadeleden Doan Zararlarn Karlanmas Hakknda Kanunda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun, No. 5666, 24 Mays 2007, Resmi Gazete No. 26537, 30 Mays 2007. 1086 sayl Hukuk Usul Muhakemeleri Kanunu, Madde 465, Resmi Gazete No. 622, 02 Mays 1927.

YNETMELKLER
Terr ve Terrle Mcadeleden Doan Zararlarn Karlanmas Hakknda Ynetmelik, 4 Ekim 2004, Resmi Gazete No. 25619, 20 Ekim 2004. Terr ve Terrle Mcadeleden Doan Zararlarn Karlanmas Hakknda Ynetmelikte Deiiklik

Yaplmasna Dair Ynetmelik, 22 Austos 2005, Resmi Gazete No. 25937, 15 Eyll 2005.

2003/5930, 23 Haziran 2003, Resmi Gazete No. 25178 Mkerrer, 24 Temmuz 2003. Birlemi Milletler Genel Kurulu, 2005, 60/147, 16 Aralk, <www2.ohchr.org/english/law/remedy.htm>. Diyarbakr Milletvekili Osman Aslann Terr ve Terrle Mcadeleden Doan Zarararn Karlanmas Hakknda Kanunda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun Teklifine likin ileri Komisyonu Raporu, Esas No. 2/843, Karar No. 48, 12 Ekim 2006. Guatemala halknn ac ekmesine yol aan gemiteki insan haklar ihlallerini ve iddet eylemlerini akla kavuturmaya ynelik Komisyonun kurulmas zerine anlama, United States Institute of Peace, 29 Mart 1994, <http://www. usip.org/files/file/resources/collections/ commissions/Guatemala-Charter.pdf>. ileri Bakanl Hukuk Mavirlii, B050HUK0000002.81-191/4176 sayl ve 5233 Sayl Kanunun Uygulanmas konulu genelge, no. 2006/37, 25 Nisan 2006. ileri Bakanl ller daresi Genel Mdrl, B.05.0. L.00.70001-470-5233/1125 sayl ve Terrden Doan Zararlarn Karlanmas konulu yaz, 5 Mart 2007. ller daresi Genel Mdrl, 5233 sayl kanunla ilgili genelgeler ve hukuki grler, www.illeridaresi. gov.tr, eriim tarihi 21 Aralk 2009. Kral II. Hasann CCDHnin kuruluuna ilikin olarak yapt konuma, 1990, Mays [Franszca evrimii metin] www.ccdh.org.ma/spip.php?article45; Alntland kaynak: Human Rights Watch, Moroccos Truth Commission: Honoring Past Victims during an Uncertain presen, Kasm 2005. Summary of Proceedings, Internal Displacement and the Construction of Peace, Brookings InstituteBern University Project on Internal Displacement, zet Rapor, Bogota, Kolombiya, 11-12 Kasm 2008. TBMM, Dou ve Gneydou Anadoluda Boaltlan Yerleim Birimleri Nedeniyle G Eden Yurttalarmzn Sorunlarnn Aratrlarak Alnmas Gereken Tedbirlerin Tespit Edilmesi Amacyla Kurulan Meclis Aratrmas Komisyonu Raporu, Ankara, 1998. Van Valilii Zarar Tespit Komisyon Bakanl. 2010/Zar. Tes.Br./5294 sayl bilgi yazs, 16 Temmuz 2010. -----. 2009/Zar.Tes.Bro/8201 sayl yaz, 4 Kasm 2009.
159

MAHKEME KARARLARI
AHM. Akdvar ve Dierleri Trkiyeye Kar, 30 Austos 1996. -----. Doan ve Dierleri Trkiyeye Kar, No. 88038811/02, 8813/02, 8815-8819/02, 29 Haziran 2004. -----. yer Trkiyeye Kar, No. 18888/02, 12 Ocak 2006. -----. Doan ve Dierleri Trkiyeye Kar, No. 88038811/02, 8813/02, 8815-8819/02, 41. Madde karar, 13 Temmuz 2006. Dantay Onuncu Daire. Esas No. 2007/8615, Karar No. 2007/6596, 31 Aralk 2007. Diyarbakr 1 nolu Devlet Gvenlik Mahkemesi. Esas No. 1992/527, Karar no. 1994/387, C.M.U. No. 1992/961, 24 Haziran 1994. Van dare Mahkemesi. Esas No. 2009/1683, 19 Austos 2009. -----. Esas No: 2009/2880, Karar No: 2010/539, 22 Mart 2010. Van kinci dare Mahkemesi, Esas No. 2009/314, Karar no. 2009/1128, 6 Ekim 2009. -----. Esas No: 2009/3023, Karar No. 2010/2174, 29 Eyll 2010. Van dare Mahkemesi Bakanl, Esas No. 2010/3507, 29 Aralk 2010. -----. Esas No: 2011/19, 5 Ocak 2011.

TBMM TUTANAKLARI
TBMM, 117. Birleim, 16 Temmuz 2004, TBMM Tutanak Dergisi, Dnem: 22, Cilt: 57, Yasama Yl: 2. TBMM, 45. Birleim, 28 Aralk 2005, lk Gkalp Gney, Bayburt Milletvekili, ahs adna, TBMM Tutanak Dergisi, Dnem: 22, Cilt: 107, Yasama Yl: 4. TBMM, 31. Birleim, 13 Aralk 2006, Naci Aslan, Ar Milletvekili, ahs adna, TBMM Tutanak Dergisi, Dnem: 22, Cilt: 139, Yasama Yl: 5. TBMM, 111. Birleim, 24 Mays 2007, Hakk lk, zmir Milletvekili, ahs adna, TBMM Tutanak Dergisi, Dnem: 22, Cilt: 158, Yasama Yl: 5.

DER BELGELER
Avrupa Birlii Mktesebatnn stlenilmesine likin Trkiye Ulusal Programnn Uygulanmas, Koordinasyonu ve zlenmesine Dair Karar, No.

-----. Karar no. 16263, 21 Kasm 2008.

Yazarlar Hakknda
DLEK KURBAN
Trkiye Ekonomik ve Sosyal Etdler Vakfnn (TESEV) Demokratikleme Program Direktrdr. Lisans derecesini Boazii niversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararas likiler Blmnden ald. Columbia niversitesi Uluslararas likiler Kamu likileri Fakltesi Uluslararas likiler Blmnden (MIA) insan haklar zerine yksek lisans derecesi ald. Columbia niversitesi Hukuk Fakltesinden 2004 ylnda Hukuk Doktoru (JD) derecesi ile mezun oldu. New Yorkta bulunan Birlemi Milletler Siyasi likiler Blm Gvenlik Konseyi lerinde Siyasi likiler Ynetici Yardmcs olarak grev ald. Kurban ulusal gnlk gazete Radikalde ke yazarl ve TrkeErmenice haftalk gazete Agosta sayfa editrl yapmtr. Diyarbakr Siyasal ve Sosyal Aratrmalar Enstitsnn (DISA) kurucu yeleri arasnda yer alan Kurban, ayrca Boazii niversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararas likiler Blm misafir retim yelerindendir. Kurbann aznlk ve insan haklar, Trkiyede lke iinde yerinden edilme ve Avrupa aznlklk ve insan haklar hukuku alanlarnda uluslararas ve ulusal yaynlar bulunuyor. Yazarlar arasnda olduu Zorunlu G ile Yzlemek: Trkiyede Yerinden Edilme Sonras Vatandaln nas (TESEV, 2006) ile Trkiyede Yerinden Edilme Sorununa Kalc bir zm Mmkn M? Van Eylem Plannn Deerlendirmesi (TESEV, 2009) bu yaynlarn arasndadr.

MESUT YEEN
stanbul ehir niversitesi Sosyoloji Blmnde retim yesidir. Orta Dou Teknik niversitesi Sosyoloji Blmnden lisans (1986) ve yksek lisans (1989), Essex niversitesi Sosyoloji Blmnden doktora (1994) derecesini ald. Anadolu niversitesi Sosyoloji Blmnde ve Orta Dou Teknik niversitesi Sosyoloji Blmnde retim yelii yapt. Trk milliyetilii, Krt sorunu ve Trkiyede yurttalk meseleleri zerine almaktadr. Yaymlanm kitaplar: Son Krt syan (letiim, 2011), MstakbelTrkten Szde Vatandaa: Cumhuriyet ve Krtler (letiim, 2006), Devlet Syleminde Krt sorunu (letiim, 1999).

160

VIRGINIE LADISCH
Gei Dneminde Adalet iin Uluslararas Merkezin (International Center for Transitional Justice ICTJ) ocuk haklar ve gei dneminde adalet almalarn ynetmektedir. 2006-2009 dneminde ICTJnin Reparations (Onarm) programnda ve Kanada, Kbrs ve Trkiye almalarnda yer alan Ladisch, ICTJe katlmadan nce ise Kbrsdaki toplumsal bar sreci hakknda aratrmac olarak alm, Sava Sular hakknda Eitim Projesinde (the Crimes of War Education Project) koordinatrlk yapm ve Guetamala seimlerinde gzlemci olarak bulunmutur. Gney Afrika ve Guetamaladaki hakikat komisyonlar ve toplumsal bar sreleri hakknda yrtt kapsaml alan aratrmas dolaysyla, 2000 ylnda Thomas J. Watson Bursu ile dllendirilmitir. Kbrs toplumsal bar srecinin zorluklar hakknda kaleme ald aratrma sonular, Journal of Public and International Affairs ve Cyprus Reviewda yaymlanmtr. Siyaset Bilimi lisans derecesini Haverford Collegedan, Uluslararas likiler yksek lisans derecesini ise Columbia niversitesi Uluslararas ve Kamusal likiler Okulundan almtr.

ROGER DUTHIE
Gei Dneminde Adalet iin Uluslararas Merkez (International Center for Transitional Justice ICTJ) Aratrma Biriminde uzman aratrmac olarak almaktadr. ICTJye katld 2004 ylndan beri, gei dneminde adalet ile zorunlu g ve sosyoekonomik kalknma sreleri arasndaki ilikileri inceleyen birok uzun soluklu aratrma projesinde yneticilik yapmtr; nceki dnemde silahl mcadelede yer alm bireylerin topluma entegrasyonu zerine yrtlen aratrma projelerinde yer almtr. Pablo de Greiff ile birlikte editrln yapt Gei Dneminde Adalet ve Kalknma likisini Kurmak (Transitional Justice and Development: Making Connections) balkl kitap 2009 ylnda yaymlanmtr. Gei dneminde adalet ile ilgili kaleme ald dier iki makale ise, 2008 ve 2011 yllarnda International Journal of Transitional Justicede yaymlanmtr. ICTJ ncesi dnemde KMPG, Etik ve Uluslararas likiler alannda Carnegie Konseyi ve Oxford niversitesi Yaynlarnda almtr. Cornell niversitesi Tarih Blmnde grd lisans eitiminin ardndan Yale niversitesi Uluslararas likiler Blmnde yksek lisans yapmtr.

161

Notlar

162

163

164