1-Osmanl lkesinde Medreseler

Osmanl Beyli i, Seluklu Devletinden devlet kurma ahlak ile birlikte medrese gelene ini de devralm t . Beyli in imparatorluk olma srecine paralel bir geli me gsteren Medreseler Fatih ve Kanun dnemlerinde her trden ilmin okutuldu u byk apl niversiteler haline gelmi lerdi. Yaln z stanbul'da byk vak flar n himayesinde 178 medrese vard . Bunlara ait 2300 oda, 63 dershane, 17 ktphane kurulmu tu.(1) Medreselerde F k h'tan ba ka Kur'an, Hadis, Tefsir, Kelam, Feriz gibi temel slam bilimlerin yan nda Nahiv, Sarf, Lgat, Man, Bedi, Beyan gibi dil bilimleri ve Hesap, Hendese, Mant k, Hikmet, T p, Heyet, Felsefe, Tarih ve Co rafya gibi akl ilimlere ait olan dersler okutulmaktayd . Bu zellikleri XVI. yy sonlar na kadar korunmu tu.(2) Sultan Ftih, slam leminde bilimsel bir Rnesans n ilk ad mlar n atm t . Trabzonlu Amirutzes, mrozlu Kritovulos ve Anconal Ciriaco gibi Yunan ve talyan bilginlerini saray nda toplam , Amirutzes'e bir dnya haritas smarlam , Batlamyus'un co rafyas n Trkeye evirtmi , sarayda Yunan ve Latin klasiklerinden bir ktphane kurmu tu. Saray duvarlar n talyan saraylar gibi freskolarla bezedi ini ve portresini yapmas iin Venedik'ten getirtti i Gentile Bellini'ye iltifatlar ya d rd bilinmektedir. H ristiyan dininin ilkelerini yetkili bir ki iden renmek iin Patrik Gennadius'a H ristiyanl k stne bir risale yazmas n emretmi ti.(3) Fatihin yeni bir a mjdeleyen hareketi, esas nda stanbulun ta topra de il, bu anlay yd . Do u ile Bat n n izdivac zaman n istidats zl cihetiyle gerekle medi.

A- Medreselerin Gerileme Sebepleri

a) limlerin Tasnifi slam dnyas nda akl ilimlerin gerilemesinde ve k sm lde ders programlar ndan kar lmas nda bilimlerin tasnif edilmesi etkili olmu tu. Daha mam Gazaliden (l.1111) itibaren ilimler din ve din olmayan ilimler olarak ikiye ayr lm , Matematik, Mant k, Kelam ve Tabiiyat'tan olu an bilimler Felsef bilimler grubuna dhil edilmi tir.(4) Bilimlerin s n fland rmas anlay keskinle erek devam etmi , dni ilimler de let ilimleri ve li ilimler olarak ikiye ayr lm t r. Sarf, Nahiv, Lgat, Mant k, Belgat, v.s. birinci gruba; Kurn, Hadis, F k h ve bunlarla ilgili di er bilimler de ikinci gruba konulmu tur. Zaman let ilimlerinin lehine i leyecek, son dnemde tefsir, hadis ve kelam gibi li ilimler de ders programlar ndan kar lacakt .(5) b) Akl limlerin Ders Programlar ndan kar lmas

Fatih zaman nda; "Knun zre ugl oluna!" diye okutulmas yasala t r lan baz kitaplar (" erh-i Mevk f", "Ha iye-i Tecrd"), "Bu dersler felsefiyatt r." denilerek Sahn- Seman programlar ndan kar ld . Daha sonralar ulema aras nda yeni fenler hakk nda garip itikatlar peyda oldu.(6) Bu anlay giderek glenmi , l767'de Ali Pa a'n n kitaplar na el konuldu u zaman kolleksiyonda bulunan felsefe, astronomi ve tarih kitaplar n n ktphanelere konulmamas iin eyhlislm taraf ndan bir fetva kar lm t .(7) Son olarak 1869'da eyhlislam taraf ndan haz rlat lan bir rapor ile medreselerde okutulmakta olan dersler aras nda Matematik ve Fen bilimlerinin yan s ra Tefsir ve Hadis dersleri de kald r lm t r. (8) c) Asker Yenilgiler limde geri kal nd iin mi asker yenilgiler al nm t , yoksa asker yenilgiler mi ilimde geri kalmay ba latm t ? Mustafa Nuri Pa aya bak lacak olursa, birinci k ncelikliydi. Hicr 1000 y l ndan sonra (M. 1592) Mslman bilginlerin bilgileri, din bilgilerle ve edeb sanatlarla s n rl yd . Vezirlerin ve devlet ileri gelenlerinin o u cahil ki iler oldu undan, devlet ynetimi gcn yitirmeye ba lad .(9) Ancak bu durum yanl tefsir edilmi ti. Yenilgilerin dinden uzakla ld iin al nd iddias , medreselerin kap lar n sosyal bilimlere kapatacakt . Osmanl mparatorlu una kar Safevi ran n lmcl silh i'lik de (K z lba hareketi) ve Avrupa devletleri kar s nda al nan ilk yenilgiler, Osmanl n n ilk parlak gnlerine geri dnme zlemini do urmu , bu e ilim bir derece dnyay anlamaktan uzak vaizler ve eyhler taraf ndan yeniliklere kar kma tarz nda kendini gstermi tir. Kur'an ve Snnetin d nda olmamakla birlikte, slm toplumunun benimsemi oldu u inan ve adetleri "bid'at" sayarak reddeden anlay temsil eden Mehmet Birgivnin (15221573) takipileri say lan Kad zadeler grubu (Kad zde, l. 1635) uzun sre saray zerindeki etkisini srdrd.(10) Medreselerin bozulmas ndaki en nemli sebep hi phesiz ftuhat dneminin sona ermesiyle bo ta kalan gen nfusun istihdam edilememesidir. siz kalan genler, byk lde vak flar n yatacak yer ve yemek sa lama imknlar ndan yaralanmak iin medrese, imaret ve tekkelerde toplanm lard r. d) htisasla man n ihmal edilmesi

S n fland r lmalar na ra men, bilimlerde ihtisasla ma kimsenin hat r na gelmemi ti. Her bir mderrisin tek ba na btn fenleri tedris etmesi nas lsa kaide ittihaz edilerek ihtisasa riayet edilmedi inden ilm geli me sa lanamad .(11) e) Dil sorunu Osmanl Medreselerinde e itimin sadece Arapa olarak yap lmas bilimsel geli meyi nleyen sebeplerden biriydi. Talebeler son dnemde en az ndan 15 y l n let ilimlerinin renilmesine ay rmak zorundayd . 1876 y l nda 15 mderris taraf ndan haz rlanan bir raporda rencilerin erh ve ha iyelerle gereksiz yere u ra arak medresede bo yere vakit geirdikleri dile getirilmi ti. (12) f) Be ik Ulemas n n Zuhuru Medreseye en byk darbe eyhl- slm Feyzullah Efendi taraf ndan ihdas olunan Zadegnl k (asalet, asillik) s n f ile vurulmu tu. Bu s n f n icad ile art k ilim babadan o ula geecekti. Hocazadelere, blu a na geldi inde "Dhil elli" derecesinde mderrislikler, Mftzadelere "Hari" mderrislikleri, Kad asker o ullar na "ibtidai k rkl ", stanbul kad lar n n o ullar na da "yirmibe li", "otuzlu" medreseler verilmesi det olmu tu. Bu uygulama u ekilde kanunla m t : a) Padi ah hocalar n n o ullar on drt ve on be ya na bas nca ilk anda elli akeli dhil mderrisi b) eyhlislam o lu ise ayn ya ta elli akeli hari mderrisi, c) Kazasker o ullar , ilk anda k rk akeli medrese mderrisi, d) Taht yani Eyalet Kad lar n n o ullar ise, yirmi be li ve otuzlu medreselere hi s ra beklemeden kk ya ta mderris olurlard .(13) g) Ders Sresinin H zland r lmas Koi Bey me hur risalesinde; Talebeler az zamanda mderris ve kad olunca, ilim sahas cahillerle doldu ve iyi ile kt belirsiz oldu. o u kez zulm ve haks zl k ettiler. demekle daha 1640l y llarda bu konuya i aret etmekteydi.(14)

B- Sultan Abdlhamid Dneminde Medreseler

Sultan Abdlhamidin saltanat y llar Bat tarz e itim sisteminin btn imparatorluk sath na yay ld bir dnemdir. Yenieri oca n n kald r lmas , stanbul pa alar na entrika evirme

yollar n kapatm t . Yeni bir siyaset leti arayan pa alar, uzun sredir kendi hallerine terk edilmi bir halde ya ayan medrese talebelerini ke fettiler. Sultan Aziz darbesini planlayan ete, medrese talebelerini soka a dkmeyi ba ard . Medrese talebeleri darbe heyecan na nemli katk lar sa lad lar.(15) Sultan Abdlhamid, idaresini sa lamla t rd ktan sonra, imparatorluk s n rlar ierisinde byk bir okulla ma hamlesi ba latm , ancak medreseleri gzden karm t . Bu tavr nda softalar n darbecilere verdi i deste in etkisi vard . Medrese rencileri 1892 y l ndan sonra hibir s nava al nmam , bu durum medrese retiminin seviyesini olabildi ince d rm tr.(16) Islahat talepleri Medreselerin slah edilmesi talebi ciddi bir ekilde yine Sultan Abdlhamide sunulan layihalarda dile getirildi. Bunlar n ortak noktas ders programlar n n gnn ihtiyac na uydurulmas gelmektedir. Hrsev Beyzade Celalettinnin Sultan n talebi zerine haz rlad layiha, medreselerin ihmal edilmesi ile dini hizmetlerin geldi i iler ac s durumu dile getirmi tir: 1.Medreselerin en nemli s k nt s mezunlara kadro verilmemesidir. Oysa bir k s m cahillerin ellerinde kalan dini hizmetler medrese mezunlar na verilebilir. 2.Nvvab Mekteplerine ncelikle diploma mezunu medreseliler al nmal d r. 3.Tabur ve alay imamlar yla alay mftleri geli igzel bir halde ve sathi bir imtihanla seilmektedir. Bu grev nail-i ruus olan mderrislere tahsis olunursa hizmetlerinden byk istifadeler sa lanabilir. 4.Cuma hitabeti hizmetinde bulunanlar n tamam az bir k raatten ba ka bir eye muktedir olmayan acizlerden olu maktad r. Ellerindeki matbu hutbeleri okumaktan acizdirler. Bu grev de mderrislere verilmelidir. 5.Krsi eyhli i hizmetinde bulunanlar, ellerindeki Meclis nam vaaz kitab ndan ba ka bir eye vk f olmayan adamlard r. Cemaat-i mslimine ve bhusus nisvan ve sibyana kar a zlar na her ne gelirse sylemek yolundaki fenal n n al nmak iin bu nemli hizmet de medrese mezunlar na verilmelidir. 6.Darul-Muallimin mezunu muallimler, r tiye mekteplerinin ihtiyalar n bile kar layamamaktad r. Bu yzden tahsili yar m kalm genler ve bazen hi de mektep grmeyenler muallimlik hizmetlerine tayin k l nmaktad rlar. Oysa kk ve byk mektep muallimlikleri iin as l lay k olanlar mderrislerdir.

7.Bsbtn ba bo b rak lan mahalle imaml klar medrese ehline verilmelidir. 8.Tekke eyhlikleri, hakaik-i tasavvufiye yle dursun okumaktan, yazmaktan mahrum mmlerin elinde kalm t r. Osmanl tarihinin ahadet edece i vehile me ayih-i selef, kmilen ulum- diniyeden ve eriyeden mezun ulemadan olurdu. Buna bir de ulm- bat na ve tasavvufiye eklenmekle kemale ererlerdi. 9.Tekke eyhlikleri bir usule ba lanmal ve eyhliklere mderrisler tayin edilmelidir. Bylece hem mderrisler iin gayet geni bir tarik- mi et a lm ve hem de turk- aliye slah edilmi olur. 10.Ta ra mftlkleri de bir nizam dairesinde olarak ashab- ruusa verilmelidir.(17) Sultan bu konudaki gr lerini de i tirmemi , medreseler iin herhangi bir iyile tirmeye yana mam t r. Bu durum Avrupa modas na kap lan ayd nlar n yan nda klasik slam limlerinin de Sultana kar iddetli bir muhalefet iine girmelerine sebep olmu tur.(18)

C- II. Me rutiyet Dneminde Medreseler

ttihat lar e itim konusunda nceli i medreselerin ihyas na verdiler. Bu konuda nemli lde bir toplumsal talep vard . ncelikle medreseler tek bir elden idare edilecek ve fen bilimleri programa dhil edilecekti. Bu amac gerekle tirmek iin 26 ubat 1910 y l nda Medris-i lmiye Nizmnmesi yay nlanm ard ndan 1 Ekim 1914 y l nda yay nlanan; "IslahMedris Nizmnmesi ile btn medreseler Dar'l-Hilafet'l-Aliye Medresesi ad alt nda birle tirilmi ti. Medreseler her birinin retim sresi drder y l olan Tli K sm- Evvel, Tli K sm- Sni, K sm- li olarak k sma ayr lm t . Bu program daha nceki programlardan ay ran en nemli zellik; Trk Dili, Tarih ve Co rafya ile Fen bilimlerinin retimine daha geni yer verilmesi ve ilk defa olarak medreseye gayr-i Mslimlerin dilleri (Almanca, ngilizce, Frans zca, Rusa) ile Beden E itimi derslerinin konulmas d r.(19) II. Me rutiyet dneminde medreselerin slah edilmesi giri imlerinde ihtisasla ma konusu zerine ciddiyetle e ilinmi ve bu amala mstakil medreseler kurulmu tur. Medreset'lHattatn, Mekteb-i Kuzt, Medreset'l-Vizn bunlar aras ndad r. Medreset'l-Vizn, imam, hatip ve mezzin yeti tirmek amac yla a lan Medreset'l-Eimme-ve'l-Hteba "Medreset'lr ad" ad yla birle tirilmi Cumhuriyet dneminde kurulan mam-Hatip okullar n n temeli at lm t .(20) Medreseler, Milli Mcadeleden sonra Osmanl medeniyetinin btn kurumlar n n tasfiye edildi i srete Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile kapat ld . (13.03.1924)

2- Bedizzaman ve Medresesi
a) Bedizzaman n Medrese Hayat Bedizzamann n medrese hayat , gerek medreselerin durumu, gerekse Onun medreselerde yapmak istedi i slahat a s ndan nemli i aretler iermektedir. lk dikkati eken durum onun gitti i medreselerde birka aydan fazla kalamamas d r. Bu durum Tarihe-i Hayat nda her ne kadar tahakkme boyun e memesine ve f tr kahramanl na verilse de bu ayn zamanda medreselerde disiplin eksikli inin de bir gstergesidir. Fevkalade bir idrak ve haf za gc oldu u birok olayla tecrbe edilmi tir. Ancak let ilimleri denilen sarf-nahiv kitaplar n okuduktan sonra, medrese usulnce 15 senede ancak tamamlanan s ra kitaplar n kendi usulnce okumak istemesi s ra d bir olayd r. Her kitaptan bir iki ders ald ktan sonra yeni bir kitaba gemek istemektedir. Hocas eyh Muhammed Celal Efendinin; "Niin byle yap yorsun? Bu ho uma gitmiyor?" eklindeki itiraz na; "Bu kadar kitab okuyup anlamaya muktedir de ilim. Ancak bu kitaplar birer mcevherat kutusudur. Anahtar da sizdedir. Yaln z sizden u kutular n iinde nelerin bulundu unu gstermenizin istirham nday m. Yani, kitaplar n neden bahsettiklerini anlayay m sonra tab ma uygun olana al r m. cevab n verir. erif Mardine gre; Bu olduka a da bir alg lamad r. Yirmi hanelik bir kyde dnyaya gelmi bir kyl ocu unun zihninde meydana gelen bu kavray de i imlerinin alt nda yatan psikolojik sreci tam anlam yla ifade etmek imkns zd r. (21) eklinde de erlendirir. Talebenin kendi kendini yeti tirmesini esas alan bu uygulama, zel ilgilerin geli tirilmesi iin nemlidir. Uzun sre bir yerde kalamamas ve talebelerle s k s k kavga etmesi onu byle bir aray a zorlam olabilir. stad n medrese hayat nda dikkat eken ikinci zellik, temel ders kitaplar n ezberlemi olmas d r. Buna blu a ndan itibaren ba lad n biliyoruz. Medreselerde zellikle gramer kitaplar n n ezberlenmesi eski bir usuldr. Ancak Gen Saidin ilk planda 40, ikinci evrede 90 kitab ezberledi i rivayeti vard r, bu seviyede bir ezber nadir bir olayd r. Medrese s ra kitaplar n n d nda, ilk olarak farkl kitapla Bitlis Valisi mer Pa a'n n ktphanesinde kar la m ve temel kitaplar ezberleme karar n burada alm t . Bilhassa

slm dinine vrid olan phe ve vesveseleri def etmek iin yaz lan "El-Metli" ve "El Mevk f" gibi li kitaplar dikkatini ekmi ve bunlarla birlikte k rka yak n kitab ezberlemi ti. Ezberlerini her gnde saat me gul olmak art yla ayda bir devretti i kendi ifadeleri aras nda yer al r. Ezber konusunda ikinci bir rivayete gre: Siirt'e tabi' Tillo kasabas nda Hassa Knbeti ad verilen trbede Kmus- Okyanus'u Bb- Sin'e kadar ezberlemi tir. Kendisine bunun sebebi soruldu unda; Kmus her bir kelime ka mnya geldi ini yaz yor, ben de Kmus'un aksine olarak her bir mnya ka kelime kullan ld n gsteren bir kmusu yazmak merak na d tm, bu heves zerine h fz eyledim. Fakat sonra M s r'da bir cemiyet taraf ndan byle bir eser vcda geldi ini haber ald m. al mam bo a gitti! kar l n verir.(22) Ezberledi i 90 kitab n Kuran ayetlerinin mana basamaklar na kmak iin birer merdiven oldu unu ifade eden stad iin bu ezber bilinli yap lan bir al mad r. Ayr ca; Kelimeler manalar n kab d r. sz de ona aittir. Risale-i Nur gibi bir klliyat ancak byle bir alt yap n n zerine bina edilecektir. stad uzun bir sre Vanda kald . Burada vali ve memurlar ile gr m , sosyal problemlerle tan m , medrese d ndaki dnya ile yzle mi ti. Bu gr meler sonucunda yaln z eski tarz ilm-i kelm n ve medrese e itiminin, slmiyet hakk nda ortaya at lan pheleri kar lamak iin yeterli olamayaca kanaatini elde etmi ti. Yeni fen bilimleri tahsil edilmeliydi. Medrese e itiminin ikinci dnemi Vanda ba lad Tahir Pa an n ktphanesinden yararlanarak Tarih, Co rafya, Riyaziyat, Kimya, Biyoloji, Felsefe vesaire fenler hakk nda yaz lm kitaplar okudu ve bir k sm n da ezberledi. stad felsefe ile muhtemelen yine Tahir Pa an n kona nda tan t . Bilginin elde edilmesi problemiyle buruda yzle ti i, iman etti i eylerin gerekli ini tahkik ederek ispat etme zorunlulu u ile bu dnemde kar la t sylenebilir. Bu bilgi bize risalelerde s k s k kullan lan iman-kfr muvazenelerinin mahiyetini anlamam za yard mc olur. Ak l ve kalbi, nefis ve eytan ile felsefenin at phe meydanlar nda sava m , bu sava lar n hepsi de kalbin muzafferiyeti ile neticelenmi tir. Mesnevide bunu ifade eden bir cmle vard r. Kendi stadlar aras nda sayd mam Gazalinin de benzer bir sreten geti i eserlerinden anla lmaktad r. stad n okuma al kanl mrnn sonun kadar artarak devam etti. Yine kendi ifadelerine gre bazen bir gnde iki cilt kitab anlayarak okurdu. 20li ya lardan 45 ya na kadar Do udan Bat ya elde etti i pek ok kitab okudu una eserlerinde at f yapt isimler ya da konular n e itlili i birer ahittir. Yeri gelmi ken stad n yeti me tarz ile ilgili bence -yanl anlamalara yol aan- bir iki takdim hatas na i aret etmek gerekir. Do u toplumlar n n genel karakteri kolayc l sevmeleri ve i i en kestirme yoldan velayet, ikram ve ilham ile izah edip i in iinden kmalar d r. -Kimse bunlar inkr etti im zann na

kap lmas n!- Onun ak llara hayret veren ve neredeyse 40 ya na kadar sren bu renme cehdini nazara vermeden, zevahiri kurtarmak iin iki ayl k bir retimden sonra vehbi ilim verildi ini sylemek bence ciddi bir hatad r. Ya da bu ilim cehdi ile birlikte neredeyse bir mr boyu sabahlara kadar sren ciddi ibadet ve tefekkrn grmeden eserlerini ilhama havale etmek de ayn hatan n tekrar d r. Bu hatalar ve kendisine yine yanl olarak atfedilen mmilik, sonucunda byk bir klliyat ve dava sahibi bir imam n eserleri; varl n ihti am kar s nda cezbeye kap lm bir kalbin ilhamlar seviyesine indirilmek istenmi tir. Oysa stad, zaman n n btn ilimlerini hazmetmi , slam medeniyetinin bin y ll k tefekkr sistemini yenilemi , sorunlar na zm retmi ve Bat medeniyeti ile temsil eti i medeniyetin her alan nda hesapla mas n yapm bir byk mtefekkirdir. Onun mmiyim demesi gzel ve h zl yaz kabiliyetinin bulunmamas d r. Dnemi itibar yla medreselerde gzel yaz dersi okutulmazd . Her talebe kendi istidad na gre bir ekilde yazard . Baz i aretlerde zikredilen; Tahsil zahmetine katlanmadan kendi kendine nurlan r. ibaresi, onun neredeyse 40 y l sren ok s k bir e itim- retim metodu takip etti i gere ini de i tirmez. Bu sz belki tahsil iin uzun bir sre hocalar n minnetini ekme zahmetinden kurtuldu unu anlatmak iin sarf edilmi tir. b) Bedizzaman n nerdi i Medresenin zellikleri XIX. yy gemi as rlara benzemeyecekti. Bu durumun btn taraflar fark nda oldu u gibi Krdler de fark ndayd . Bir yanda cehaletin, keyfili in kol gezdi i, toplumsal yap n n ok ynl problemlerin kayna oldu u, br yanda bilim, terakki, medeniyet tart malar n n ya and bir devirde elbette Krdlerin ve Krd lemas n n istikbalini d nmek bir insanl k borcuydu. Bunun iin idareciler tembellik etmemeli uzun sredir ihmal edilen e itim hamlesi ba lat lmal yd . 1-Fnn- Ceddeyi, Ulm- Medris ile Mezc ve Derc Etme Bedizzaman n medreseler iin nerdi i en nemli husus, fen bilimlerinin dini ilimlerle yo rulmas yd . teden beri medreselerin slah iin teklif edilen hususlar n ba nda, medreselerde fen bilimlerinin -ya da akl bilimlerin- de okutulmas gelmekteydi. Bu do ru bir tedbir olmakla birlikte Bedizzaman n teklifi daha ba kayd . Arapa ve Kuran n okutuldu u yerde sz gelimi Fizik ve Kimya da okutulsun demiyordu. Zaten yeni a lan ibtida, r d ve idd gibi modern mekteplerde bunlar birlikte okutuluyordu. Ve hibir probleme zm retememi lerdi. Bedizzaman ileride Risale-i Nur ad n verdi i klliyatta btn ynleriyle a klay p bir rne ini ortaya koydu u ekilde, Fnn- ceddeyi, ulm- medris ile mezc ve derc etmekten sz ediyordu.(23)

Esas nda slam leminin en az ndan 10 as rl k bir problemine i aret ediyordu. Madde ile din ili kisi, ya da daha do ru bir ifade ile Allah (cc) ile kinat ili kisini do ru bur bak a s ile zm , orijinal bir varl k felsefesi ortaya koymu tu. Risale-i Nur bu bak a s ile yap lm bir tefekkr rne i ya da varl k lemini, yarat l maksad na gre anlamland rma denemesiydi. yleyse maddi lemi, esma ve s fat n bir tecellisi sayan -kendi tefekkr silsilesi iinde bunu ispat eden- bak a s ile ilimler yeniden yaz lmal ve anlat lmal yd . Varl k leminin ummen tbi oldu u byk kll nizamdan ta en kk bir zerrenin tbi oldu u en basit kurallara kadar her ey Allah n ilim, irade, kudret ve hikmetinin bir tefsiriydi. yleyse bilimde faili mehul bir cmle kurulamazd . Sz gelimi yle denilebilir miydi? Sani-i Hakm suya u oranda kald rma kuvveti vermi tir. Bunun hikmeti udur! Demir elementi kendi kendine demir, alt n atomu rast gele alt n olamaz! Allah ilim ve kudretiyle bunlarda u menfeat ve hikmetleri gzeterek bu zellikleri vermi tir. Bize d en daha ok al p henz gizli olan hikmetlerini a a karmakt r. vs. Fen bilimleri ve din ilimlerin mezc edilerek verilmesi durumunda kendi ifadeleri ile; Vicdan n ziyas , ulm-u diniyedir. Akl n nuru, fnun- medeniyedir. kisinin imtizac yla hakikat tecelli eder. ki cenah ile talebenin himmeti pervaz eder. Bu iki ube birbirlerinden ayr l rsa birincisinde taassub, ikincisinde hile, bhe tevelld edecektir. der. Bu gn ya an lan sosyal problemler bu hkmn do rulu u konusunda sze hacet b rakmamaktad r. 2- Bilim Ad na Krlk - En Temel Mant k Hatalar Dini ilimler ile fen bilimlerinin ayr ayr okutulmas ndan kaynaklanan cehalet, temel mant k hatalar na yol amakta, i in esas nda bulunan bu hatalar hayat n trl trl tezahrleri iinde ok farkl yanl lara kap aralamaktad r. Maneviyat maddiyata k yas edip Avrupa szn onda dahi hccet tutmak. Hem de baz fnunda me hur olanlar n, ba kas nda da szn hccet tutmak. Hem de fnun- cedideyi bilmeyen uleman n szn, ulm- diniyede dahi kabul etmemek. Hem de fnun- cedidede mehareti iin gurura gelip, dinde de nefsine itimad etmek. Hem de selefi halefe, maziyi hale k yas edip haks z itirazda bulunmak! 3- htisasla man n hmal Edilmemesi Medreselerde uzman yeti tirebilmek iin, ayr ca i blm ve birinden di erine geilen bir derecelendirmenin varl artt r. Ayr ca mezunlar na grev verilmeli, Bat daki di er yksek okullara denk tutulmal d r. mtihanlar da buna uygun ekilde yap lmal d r. Osmanl n n son dneminde medreseler resmen kapat lma yoluna gidilmemi , ancak mezunlar imtihanlara al nmam , herhangi bir i e girmelerinin n a lmam t . Bedizzaman bu durumu yak ndan bildi i iin medrese mezunlar na i imkn sa lanmas n istiyordu.

4- Medeniyete Medrese Kap s ile Girmek slamiyeti, hikyeler, ehl-i kitab n uydurmalar ve cahillerin taassubundan kurtarmak gerekir. Hakka taraftar olmakla, hakta sebat etmekle ve Allaha gvenmekle gl bir itikad elde edilir. Bunlar ancak ilimle sa lan r. Taassup cehaletten, kr krne taklitten ve muhakemesizlikten kaynaklan r. Gerek bilim-e itim, gerekse me rutiyet gibi gzelliklerin Krdler aras nda ne redilmesi iin medrese kap lar ndan istifade etmek gerektir. Zira Krdler bu ismi severler, tan d k bir dostun elinden insan zehir olsa ier. Krdler yeni fenler ve me rutiyet aleyhinde yanl bir anlay ve yersiz bir evham yznden mesafeli durmaktad rlar. Medreseler teden beri blge halk n n tan d , ismine, manas na tan oldu u, halk kendisine eken, ilim yolunda evke ve gayrete medar olan kurumlard r. Bu yzden blgede a lacak okullara medrese ad verilmelidir.(24) 5- Ayd n Yabanc la mas n nlemenin aresi Bedizzaman n mederese projesi ehl-i medrese, ehl-i mekteb, ehl-i tekyenin bar malar na arac l k edecektir. Bu s n f n fikirlerindeki ayr l k, terakkinin nndeki en byk engel oldu u gibi, blc-ayr l k fikirlerin de kayna n te kil etmektedir. As rlard r biri di erini cahillikle, br tekini dinsizlikle sulam ve milleti ummen ihya edecek bir hamle ba lat lamam t r. imdilerde ayd n ihaneti, ya da ayd n yabanc la mas diye anlat lan konu, medeniyetimizin k srecine girdi i son iki yzy l n en nemli sorunlar ndan biridir. Gnmzde bu mesele yaln zca mektep, medrese ve tekke ehlinin birbirlerine kar so uk davranmalar yla s n rl kalmam , halk kesimi ile ayd n say lan tipler aras nda ciddi bir uzakl a, hatta d manl a yol am t r. Me rutiyetli y llardan itibaren halka mesafeli duran, hatta bir st perdeden bakan szde ayd n s n f, halk n problemlerini zmede hemen hemen hibir katk sa layamam t r. Trk halk kendi de erlerine d manl k eden bu s n f affetmemi , ok yo un bir abayla kendi ayd n n yine kendi imknlar ile yeti tirme hamlesini ba latm t r. Bedizzaman, hayal etti i okulu; mektep, medrese ve zaviyenin manen ittihad ndan do mu tek bir vcud olarak grmek ister. 6- Medrese Kap s n Halka Amak Bedizzaman n medreselerle ilgili olarak dile getirdi i sorunlardan bir di eri de dil problemidir. Kendi ifadesi ile; lisan- Arab vcib, Krd caiz, Trkyi lz m k lmak.

ncelikle dikkat edilmesi gereken bu kurumlar n btn lem-i slama hitap edecek bir e itim kurumu olmas d r. Elbette byle bir kurumda slam medeniyetinin dili olan Arapa, bu medeniyeti temsil eden en gl unsur olan milletin dili olan Trke ve nihayet blge halk n n dili olan Krte bulunmal d r. Maalesef materyalizm ve rk l n bir hlasas olan; ulus devlet kurma hlyas bin y ll k medeniyet miras m z inkr ettirdi i gibi, sosyal problemlerimizi de iinden k lmaz bir hale getirmi tir. 7- Blcl n aresini Medreselerde Aramak stada gre ark n merkezi hkmnde olan Bitlis, Van ve Diyarbak rda Cmil-Ezher'in k z karde i hkmnde "Medresetz-Zehra" ad yla medrese a lmal yd . Bu medreselerde fen ilimleri ile din ilimleri mezc ve derc edilerek okutulacakt . Bu medreseler sadece Krdler iin de il, ayn zamanda gnmzde ok konu ulan -ve daha uzun sre gndemden d meyecek gibi grnen- Krd meselesinin de zmn iermekteydi. Bedizzaman; Yaknen biliyoruz, itima hayat m z Trklerin hayat ve saadetinden ne 'et eder. derken gerek tarih, gerek co raf, gerekse din a dan vahdet ve ittihad n gerekelerinin ilim yoluyla elde edilebilece ine ve bunun ancak blge halk n n cehaletten kurtar lmas ile mmkn olabilece ine dikkat ekmekteydi. Bedizzaman, ayr l k -blc fikirlerin tek aresi olarak e itimi gryordu. "Krd'ler Neye Muhtat r?" isimli makalesinde bu durumu yle izah eder: Lisana in olmayan krd ocuklar yeni a lan mekteplerden istifade edemiyorlar Bu ise; vah eti, ke meke i... dolay s yla Garb n u ursuzlu unu- blc fikirlerini davet ediyor. Ayr ca halk ilk devirlerin vah et ve cehaletinde b rak yor, e itli vehim ve phelere maruz b rak yor Bedizzaman bilgi ve marifetin, birlik ve muhabbete sebep olaca n ok defa dile getirmi , medrese projesinin temel sebeplerinden biri olarak gstermi tir. Medreseler ihya edilerek, maarifin temeli at lmal , bunun neticesinde do acak olan ve dhili ihtilaflardan mahvolan byk kuvvet, harice kar kullan lmak iin hkmetin emrine verilmelidir. Bylece Krd kavminin dalete mstahak ve medeniyete kabiliyetli olduklar grlm olacakt r.(25) Gemi yzy la bak ld nda Bedizzaman n gr lerindeki isabete hayret etmemek mmkn de ildir. slam medeniyetini tasfiye etmek isteyen komiteler, bu gr lerin elbette fark ndad r. Zira srarla halk n cahil b rak lmas iin al m lar ve bu cehaletten sonuna kadar yararlanmay ba arm lard r.

Ne var ki, bu gr lerin do rulu u bu gn bizleri teselli etmek iin yeterli de ildir. Zira zaman denilen olgu bir as r boyunca karde li in aleyhine i lemi tir. stad ele ald m z cmleler aras na; Size de bir ders vermek iin zaman tevkil eyledim. Dersini dinlemediniz, deh etli tokad n yediniz.! ifadesini acaba niin koydu dersiniz? c) Bedizzamana Gre Mederseler Niin Geri Kald ? Medrese limlerinin geri kalmas onlar n suu de ildir. Bu konuda bir sulu aramak da gereksizdir. Onlar gleri yetti ince slamiyetin kudsiyetini ve dinin emirlerini ders vermi lerdir. imdi bu zaman n ihtiyac na uyam yorlar diye mazinin btn gnah n onlara yklemek insafs zl kt r. Avrupadan gelen bir fikirle medrese limlerini kk grmek ve onlara aylac bir nazarla bakmak byk bir kusurdur. Evet, din limleri slmiyetin direkleridirler ve u as r insanlar n n tamam ndan daha ok hrmet, merhamet ve muhabbete lay kt rlar. Evet, kim ki evinin tavan alt ndaki zaif dire i ekmek istiyorsa, nce onun yerine kuvvetli bir direkle evi muhafaza alt na ald ktan sonra kald rs n. Yoksa bilmeden evini harab etmi olacakt r. Bize onlar n varl ndan de il, istedi imiz tarzda lim bulunmamas ndan zarar gelmi tir. Bunun sebepleri ise: Ekser zekiler mektebe gitmi ler, zenginler, medresenin sa layaca kazanca tenezzl etmemi ler, mezunlar na grev verilmedi i iin medrese nizam bozulmu ve istenilen vas fta lim yeti memi tir. Mevcut kitaplardan mesele karmak, ara t rma yapma istidad n n yerini alm t r. Soru sorma ve mnazara etme usulnn terk edilmesi talebenin evkini ldrm tr. E lence ve hevesata ait dersler, ilimden maksud olan ilah hakikatlar ders veren yksek ilimlerin yerine gemi tir. Talebenin istidad na gre seilecek fenlerle tam i tigali gerektiren ihtisasla ma terk edilmi tir. Oysa talebe istidad na uygun bir fenni esas tutmal , onda derinle meli, onunla ilgili di er fenleri zet olarak renmelidir. Medrese ilimlerinin gerilemesi ve esas mecras ndan kmas n stad u veciz ifade ile zetler: Libas- mn hkmnde olan ibare-i Arabiyenin halli, ezhan zaptederek, as l maksut olan ilim ise tebe kalmakla beraber ibareleri bir derece mebzul olan ve silsile-i tahsile resmen geen kitaplar evkat, efkr kendine hasredip harice kmas na meydan vermemeleridir.(26)

D) Medresetzzehra
Bedizzaman, Vanda Tahir Pa an n kona nda ya ad fikir ink lb ndan sonra medreseler konusundaki d ncelerini hayata geirmek iin harekete geti. Din ilimleri ile fen bilimleri mecz edilerek medreseler ihya edilmeliydi. D nd medreseyi Van'da kendisi amaya karar verdi. Vali Hasan Pa a zaman nda, ark' n ileri gelen hoca ve zeki talebelerini vilayet merkezine getirtti. Yatak ve yiyecek gibi ihtiyalar yerel vak flardan kar lanacak ayr ca drt talebe iin dzenli tayinat alacakt . Dersler ba lad nda Hendese, Hesap, Cebir, Fizik, Tarih, Co rafya gibi mhim dersleri, din derslerle birlikte bizzat kendisi vermeye ba lad . Alt yedi ay kadar bu ekilde e itime devam ettiyse de, baz hocalar n hasetleri yznden maalesef devam ettiremedi.(27) Daha sonra Hilafet Merkezindeki ilmi seviyeyi grmek ve ark medreselerinin ilmi seviyesine dikkat ekmek iin stanbula geldi. Do uda e itli merkezlere -kendi belirledi i programlar n okutulmas art yla- yeni okullar n a lmas ve medreselerin ihya edilmesi iin Saraya bir dileke verdi. Bu gnlerde stanbul yzy l n en alkant l gnlerini ya yordu. Kendini olaylar n ak na kapt rm , bu konuda nemli bir ad m atamam t . Bizzat kendisi; Bir y lda 100 y l n olaylar n ya ad m. stanbulun ceridelerine bedel ark n yal n da lar n okuyaca m. diyerek geri dnd. A iretler aras nda me rutiyeti anlatmaya devam ederken Sultan Re ad n Rumeli seyahatine kmas na yak n gnlerde tekrar stanbula geldi. Kosovada slam niversitesinin temel atma trenlerine kat ld . O bu temeli Vanda ataca gnlerin hayaliyle ya yordu. ok gemedi S rplar Kosovay i gal ettiler. Bedizzaman Kosova niversitesi iin ayr lan tahsisat n Vanda amay d nd Medresetz-Zehraya verilmesini istedi. Sultan Re ad bu teklifi kabul etti. Byk bir trenle temelleri at lan medrese Cihan Harbinin kmas zerine tamamlanamad . Do u cephesinde cihad grevini yerine getiren stad, bu meseleyi Milli Mcadele s ras nda a r ld Ankara Meclisinde tekrar anlatt . Mecliste kabul edilen tasar , gere i yap lmak iin Evkaf Nezaretine havale edildi. Ne var ki, Lozandan sonra kurulan ilk hkmet, Osmanl Medeniyetinin btn kurumlar n tasfiye edecekti. Ancak Bedizzaman, bu gayesinden mrnn sonuna kadar vazgemedi. Risale-i Nur klliyat n medrese mal sayan stad, nur hizmetini, maddeten vcuda gelmemi , ancak btn Anadoluyu iine alan byk bir medresenin hizmeti olarak kabul etmi ti. Erzurum niversitesi a ld zaman bunun 55 y ll k gaye-i hayali oldu unu bildirmi ve sevinler iinde Cmil-Ezher Afrika'da bir medrese-i umum oldu u gibi, Asya, Afrika'dan ne kadar byk ise, daha byk bir darl-fnn, bir slm niversitesi Asya'da lz md r. T ki slm kavimlerini mesela: Arabistan, Hindistan, ran, Kafkas, Trkistan, Krdistan'daki milletleri, menfi rk l k ifsat etmesin. Kur'n' n; Mminler karde tir. kanunu tam inki af

etsin, felsefe fnnu ile ulm- diniye bar s n ve Avrupa medeniyeti, slmiyet hakikatiyle tam olarak bar s n. eklinde Cumhurba kan na tebrik mektubu yazm t .(28)

Sonu ve neriler
Medrese e itimi tarihi seyri iinde de erlendirildi inde, e itim sistemimizin eksik ve yanl lar n daha iyi grmek mmkn olacakt r. Yabanc dilde e itim, zamanla talebenin btn gayretini dil renmeye sarf ederek gerek bilim yar nda geri kalmas na sebep olur. Bilim yar anadil ile kazan lmal d r. Yabanc dil ile bilim yapmak, nadir bulunan sekin kabiliyetlerin i idir ve onlara b rak lmal d r. Ezbercili in terk edilmesi, ezberin btnyle gz ard edilmesine yol amamal d r. Kelimeler manalar n kab d r. Elde kap olmadan denizden bir damla su almak mmkn olmaz. Talebinin en az ndan iki bin kelimeyi kullanmas n sa layacak temel metinlerin ezberletilmesi, bu gn ikyet konusu olan anlama ve anlat m problemlerini zecektir. Bedizzaman n teklifi, fen ve din ilimlerinin ayn okulda okutulmas de il, ilimleri, e yada cari olan Snnetullah ya da Esman n tecellisi sayan bir yarat l tezi ile yo urup yeniden yazmak ya da anlatmakt r. Mesle inde yeti mi akademisyenlerin bir an nce bu tez do rultusunda ders kitaplar haz rlamalar kendilerinden beklenen bir vecibedir. Dipnotlar: 1-M. Zeki Pakal n, Tarih Deyimleri ve Terimleri, MEB 1986, s.436 2-Mustafa anal; Osmanl Devleti'nde Medreselere Ders Programlar , retim Metodu, lme Ve De erlendirme, retimde htisasla ma Bak m ndan Genel Bir Bak ; Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 14 Y l: 2003/1 (150-151) 3-Halil NALCIK: Osmanl mparatorlu u Klasik a (1300-1600) ev. Ru en SEZER Yap Kredi Kltr Sanat Yay nlar 3.Bask stanbul, 2003, s.187-193 4-Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 14 Y l: 2003/1 (149-168 s.) 5-Mustafa ERGN, Medreselerde Okutulan Dersler Ve Ders Kitaplar , A.K.. Anadolu DilTarih ve Kltr Ara t rmalar Dergisi, Afyon 1996, s.2 6-Netayicl-Vukuat, ayn yer 7-Halil NALCIK, Osmanl mparatorlu u Klasik a (1300-1600) S:187-193 eviren: Ru en SEZER Yap Kredi Kltr Sanat Yay nlar 3.Bask stanbul, 2003 s. 187-193 8-Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 14 Y l: 2003/1 (149-168 s.) 9-Mustafa Nuri Pa a, Netayicl-Vukuat, c. II-IV, TTK, 1992, s 145 10-IV. Murad, bunlar n etkisi ile ttn ve kahveyi yasaklam , bu bahane ile ehri zorbalardan temizlemi ti. 1656'da, stanbulda btn tekkeleri ve bidat sayd klar minareleri y k p din sapk nl n kkn kesmek iin harekete getiklerinde Kprl Mehmet Pa a (. 1661) taraf ndan nde gelen isimleri K br sa srld. 11- evket Efendi, Medaris-i slamiye Islahat Program , Hrriyet Mat. stanbul 1328 12-Zeki Salih Zengin, II. Me rutiyet Dneminde Medreselerin Islah ve Din E itim (Yay nlanmam Yksek Lisans Tezi), Erciyes niversitesi Sos. Bil. Enstits, Kayseri, 1993, s.72.

13- smail Hakk Uzunar l , Osmanl Devletinin lmiye Te kilat , s.40 14-Hseyin Atay, Medreselerin Islahat , s 7. 15-Ramazan Balc , Beyaz Atl n n lm Sultan Abdlaziz, Nesil 2006. 16-Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 14 Y l: 2003/1 (149-168 s.) 17-Mteveffa Miralay Hsrevbeyzade Celalettin; Medreselerin Islah Layihas , BOA. Y. PRK. AZJ 25/71 18-II. Me rutiyet sonras medreseleri slah al malar s ras nda mevcut medreseler hakk nda dzenlenen Ders Vekleti ve Mderris Defteri raporlar na gre mevcut 185 medreseden pek o u harap halde iine girilmeyecek derecede bulunmu tur. Bkz. M. Ktko lu, slam tetkikleri Enstits Dergisi, c. VII, EFY, stanbul 1978, s.24-207 19-Mustafa ERGN, Medreselerde Okutulan Dersler ve Ders Kitaplar , Anadolu Dil-Tarih ve Kltr Ara t rmalar Dergisi, Afyon 1996, s.2 20-M. Zeki Pakal n, c. II, 438-442 21-Mardin, erif, Bedizzaman Said Nurs olay , leti im Yay nlar , stanbul 1992, s. 114 22-Kmsul-Muhit veya Kmus- Okyanus, Kamus- Firuzabd ismiyle me hurdur. Muhammed Firuzabd 729'da Firuzabdda do mu 816'da Yemen'in Zebid ehrinde vefat etmi tir. Kitab , As m Efendi taraf ndan Trke tercme edilmi tir. Babs-Sin (Sin harfi blm) on ikinci harf olup muhteva bak m ndan yar s kadard r. Drt ciltlik kitab n "2321" shifesini iine almaktad r (Bad ll , Abdlkadir; Mufassal Tarihe-i Hayat c. 1) 23-Bedizzaman Said-i Nursi, Mnazarat s. 127 24-Bedizzaman, Mnazarat, s. 66-82 25-Bedizzaman Said-i Nursi, "Krd'ler Neye Muhtat r?" sr- Bediiyye, S. 464 26-Bedizzaman Said-i Nursi, Muhakemat, s. 54 27-Bad ll , Abdlkadir, Bedizzaman Said-i Nursi, Mufassal Tarihe-i Hayat , c I, s. 144 28-Bedizzaman Said-i Nursi, Emirda Lahikas , II, s. 438