GENLER VE ANAYASA

Ocak 2012, Toplum Gnllleri Vakf - www.tog.org.tr

YEN ANAYASA YAPIM SRECNDE

TOPLUM GNLLLER VAKFI (TOG)NIN NERLER

ve 1982 ANAYASASININ GENLK TEMELNDE GZDEN GERLMES

NDEKLER
Ocak 2012, Toplum Gnllleri Vakf - www.tog.org.tr
BALARKEN ................................................................................................................................... 3 GR ............................................................................................................................................... 4 YNETC ZET .......................................................................................................................... 6 NERLER (AYRINTILI) ............................................................................................................ I. Genlerin Korunmas ................................................................................................... II. Eitlik lkesi ve Ayrmclk Yasa ................................................................................ III. Seme Seilme Hakk ................................................................................................ III. A. Siyasi Partilere ye Olma Asndan ..................................................... III. B. Milletvekili ve yerel ynetim organlarna seilme yeterlilii asndan ... IV. rgtlenme zgrl .............................................................................................. V. Sosyal Haklar ............................................................................................................... V. A. Adil Bir cret Hakk ................................................................................ V. B. Barnma Hakk ......................................................................................... V. C. alma Hakk .......................................................................................... V. D. Eitim Hakk ............................................................................................. V. E. Salk ve Sosyal Gvenlik Hakk ............................................................... V. F. Ulam Hakk ............................................................................................. VI. evre Hakk ............................................................................................................... VII. Zorunlu Askerlik Hizmeti ......................................................................................... 9 9 10 11 11 11 12 12 13 13 14 14 15 16 16 16

BALARKEN Kerim Paker - TOG Ynetim Kurulu Bakan

Toplum Gnllleri Vakf (TOG) 2002 ylnda, genlerin sosyal sorumluluk almalar yapmasn salayarak hem toplumsal katlmlarn, hem de kiisel geliimlerini desteklemek amacyla kuruldu. Aradan geen 9 yl boyunca lkenin her kesinden binlerce genle beraber alma imkn yakaladk. Bu genler yzlerce proje gerekletirdi, on binlerce insana dokundular. Hem kendilerini gelitirmek iin yeni alanlar buldular, hem de evrelerine yararl olabilecekleri etkinlikler dzenlediler. Tm bu sre boyunca evrelerinde genlere kar olumu olan nyargy ykmak iin ellerinden geleni yaptlar. letiimde bulunduklar kiilerde de byk lde bunu baardklarn zevkle izliyoruz. Ancak, lkemizdeki genlere ynelik nyarglarn tamamen krlmas iin daha nmzde ok uzun bir yol var. Maalesef bu yolda birok engel bulunuyor. Yasal, siyasal ve kltrel engelleri ortadan kaldrmak iin de almak zorundayz. Bu erevede nmzdeki dnemde yeniden hazrlanacak olan anayasa metnini ok nemli bir frsat olarak gryoruz. Aslnda yasal bir deiiklik gibi grlebilecek bu srecin anayasalarn bir toplumsal mutabakat iermesi dolaysyla dier alanlarda da deiimleri tetikleyecei kanaatindeyiz. Yeni hazrlanan metnin kstlamak yerine n aan, korumak yerine cesaretlendiren bir metin olmasn istiyoruz. Genlii hayatn bir gei dnemi gibi gren devlet anlayndan, kendine zg sorunlar ve zmleri olan toplumun bir alt grubu olarak alglayan yeni bir devlet-gen ilikisi kurulmasn ok nemsiyoruz.

Ocak 2012, Toplum Gnllleri Vakf - www.tog.org.tr

Bugnk dzeni yansttn dndmz 1982 Anayasasndan yola karak, yarn nasl yaayacamz tanmlayacak olan yeni Anayasamzn ierisinde dorudan genleri etkileyen ne gibi zellikler olmas gerektiini, ne gibi zelliklerin de artk tarihte braklmas gerektiini, belirleyen bir neri paketi oluturduk. Genlerin toplumun tm kesimlerini ieren bir grup olmas dolays ile hazrladmz raporun, Anayasa konusunda almalar yapan Devlet ve Sivil Toplum Kurulular tarafndan nemsenecei kanaatindeyiz.

Ocak 2012, Toplum Gnllleri Vakf - www.tog.org.tr

GR
Anayasalar, bir devletin temel yapsn, ynetim biimini, devletin temel organlarnn kuruluunu, ileyiini ve birbirleriyle ilikilerini dzenleyen en st dzeydeki hukuk kurallar olarak kabul edilirler. Anayasalarn bir dier nemli yn ise temel hak ve zgrlklere yer vererek, bireylerin ve birey gruplarnn bu hak ve zgrlklerini gerek devlete gerek dier birey ve birey gruplarna kar gvence altna almalardr. 1982 Anayasas zellikle bu adan bir anayasann tamas gereken ilevi tam aksi ynde yerine getirmitir. Demokrasi ve zgrlkleri korumak yerine bunlarn snrlanmas ynnde bir ilev stlenmitir. Yrrle girdii gnden bu yana byk eletirilerle karlaan ve bugne kadar yaplan ok sayda deiiklie karn lkenin gncel ihtiyalarna cevap vermeyen 1982 Anayasasnn yerine sivil ve demokratik yeni bir anayasa talebi bugn toplumda byk karlk buldu. lk defa Anayasann yenilenmesine dair bu derece yaygn bir talep gndeme geldii iin nemli ve tarihi bir srece girdiimizi dnyoruz. Toplum Gnllleri Vakf olarak bylesine nemli bir srete, askeri ynetim dnemine ait olmayan, sadece TBMMnin deil sivil toplum kurulularnn ve yurttalarn etkin katlmyla yaplan ve tm toplumsal kesimlerin temel hak ve zgrlklerini gvenceye alan, effak ve hesap verebilirlik ilkelerini benimseyen, demokratik, sivil ve sosyal bir anayasa oluturulmas srecini son derece gerekli buluyor ve destekliyoruz. Tm yurttalar ilgilendiren bu srete, lkenin demokratikleme deneyiminde kritik bir dnemece iaret ettii iin yeni, demokratik, sivil ve sosyal bir anayasann dayand temellerin, asgari olarak, demokrasinin ve hukuk devletinin tm mekanizmalar ile kalc ekilde glendirilmesi ve temel hak ve zgrlkler ile insan onuruna yarar bir yaamn yurttalarn dil, din, rk, cinsiyet ve cinsel ynelim gibi kimliklerinden bamsz olarak her birey iin gvence altna alnmas konularn iermesi gerektiini dnyoruz. Demokratik, sivil ve sosyal bir anayasann ortaya kmas

Ocak 2012, Toplum Gnllleri Vakf - www.tog.org.tr

hem anayasann hazrlan srecinin, hem de anayasann ieriinin bu niteliklere sahip olmasn gerektirmektedir. Yeni bir anayasa kadar, bu anayasann oluturulma ynteminin de nemli olduunu hatrlatyor ve yeni bir anayasann oluturulmas srecinin ancak diyalog ve uzlama ikliminde, geni katlml bir mzakere sreciyle ve her aamasnda effaf olarak gelitiinde toplum tarafndan kabul greceinin altn izmek istiyoruz. Genlik alannda uzun bir sredir faaliyet yrten Toplum Gnllleri Vakf da bu alanda kazand deneyim nda ve yeni anayasada yukarda belirtilen hedef dorultusunda, genlerin sorunlar balamnda anayasa yapm srecine dhil olmak, szn sylemek ve katk sunmak amacndadr. eitli meslek kurulular ve sivil toplum kurulular tarafndan hazrlanan anayasa nerilerinde genlerle ilgili nerilen hkmlerin ne yazk ki 1982 Anayasasnda ngrlen anlay byk lde aamadn ve gemii tekrar ettiini gryoruz. Yeni anayasada gemiten bu yana geerli olan korumac anlay yerine genlerin birey olarak zerkliini ne karan bir yaklamn benimsenmesi gerektiini vurgulamak istiyoruz.

Genlik sadece bir ya grubu olarak tanmlanmamaldr. Genler toplumsal yaamdan yaltlm bir grup deildir ve her ya grubu asndan olduu gibi ekonomik ve toplumsal olaylardan etkilenmektedir. Bu nedenle yeni anayasada genlie dinamizm gibi olumlu veya duygusal tepki vermek gibi olumsuz anlamlar atfeden bir anlay yerine kendine zg zellikleri gz nnde tutularak ihtiyalarnn karlanmas ve haklarnn tannmas n planda tutulmaldr. Bu raporda genlik tanm Avrupa Birlii tarafndan da kabul edildii gibi 15-29 aras bir ya dilimini kapsayacak ekilde kullanlmtr. phesiz bu tanm statik bir tanm deildir ve toplumsal gelimeye bal olarak deiebilmektedir. rnein gemite 15-25 ya aral genlik asndan kabul edilirken gnmzde renim srelerinin uzamasyla bu 29a kadar kmtr. Dolaysyla bu konuda esnek bir yaklamn benimsenmesi daha doru olacaktr. Trkiyenin de taraf olduu ocuk Haklarna Dair Szleme uyarnca, ocua uygulanabilecek olan kanuna gre daha erken yata reit olma durumu hari olmak zere, 18 yana kadar her insan ocuk saylmaktadr. Bu nedenle 15-18 aras bir ya diliminde yer alan bireyler ayn zamanda ocuk olarak da tanmlanmaktadr. ocuklar her ne kadar haklar bakmndan zne olsa da 15-18 ya grubu bu anlamda farkl bir statye Bu alma mevcut 1982 Anayasasnn genlere sunduu sahip olduu iin baz snrlamalar gndeme gelebilmektedir hak ve zgrlkler ile olanaklara ilikin ksa ve mtevaz bir ve raporda bu durum da gz nnde tutulmutur. rapor olarak kabul edilmelidir. Yeni anayasada genlerin kendine zg konumunun gz nnde tutularak haklarnn almada insan haklar ile ilgili uluslararas szlemeler gvence altna alnmas ve bu alanda alan bir sivil toplum ve standartlarla birlikte genler zelinde uluslararas alanda kuruluu olarak Toplum Gnllleri Vakfnn yeni anayasa ortaya km olan hukuken balayc olan veya olmayan, hazrlk srecine mdahil olabilmesi iin bu konu zelinde bir Genlik iin Eylem Dnya Program, beroamerikan neri metni hazrlanmas hedeenmitir. Raporda yer alan Genlerin Haklar Szlemesi, Genlerin Yerel ve Blgesel grlerin bir ksm anayasada dorudan dzenlenebilecek Yaama Katlmna likin Yeniden Dzenlenmi Avrupa neriler iken bir ksm da anayasada dorudan yer almayacak art, Avrupa Genlik Pakt gibi uluslararas metinler de gz olsa da ilgili hkmn ieriinin doldurulmasnda bir kaynak nnde tutulmutur (*). olarak deerlendirilmelidir. Anayasada yer almayacak bu nerilerin hayata geirilmesi iin yeni anayasann kabul (*) edilmesinin ardndan ilgili yasal dzenlemelerin bir an nce beroamerikan Genlerin Haklar Szlemesi (http:// kabul edilmesi gerektii dncesindeyiz. www.childwatch.uio.no/news/2008/ibero-american-conventionalma, yeni anayasada genlerin kendine zg konumlarnn, bundan kaynaklanan zerkliinin ve genel olarak haklarnn gvenceye alnmasn n planda tutmaktadr. Bu adan ncelikle 1982 Anayasasnn genlik temelinde ierdii hkmler ortaya konulmutur. Bu hkmler hakknda yaplan ksa deerlendirmeler nda 12 Haziran 2011 tarihinde gerekletirilen genel seimler sonucunda oluan ve oy verenler asndan temsil oran olduka yksek kabul edilebilecek TBMMnin gndemine gelecek olan yeni bir anayasa yapm srecinde genlik alannda bir neriler dizisi sunulmaktadr. phesiz bu noktada getirilen neriler anayasa maddelerinin ayrntl bir ekilde yazmndan te yeni anayasada gz nnde tutulmas gereken baz noktalara odaklanmaktadr. Trkiyenin genlik alannda anayasal dzenlemeler yapmasn lkenin ileriye ynelik sosyal, siyasal ve ekonomik planlamalar asndan kanlmaz gryoruz. Toplum Gnllleri Vakf olarak temel talebimiz Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnda genlerin haklarnn gvence altna alnmasdr. lkenin gelecei olarak nitelendirilen oysa bugnleri bile dikkate alnmayan genlerin, sadece geleceklerine deil bugnlerine yatrm yaplmas gerekliliinin altn iziyoruz.
childrens-rights.html) Genlerin Yerel ve Blgesel Yaama Katlmna likin Yeniden Dzenlenmi Avrupa art (http://www.coe.int/t/dg4/youth/ Coe_youth/Youth_Participation_Charter_en.asp#TopOfPage) Genlik iin Eylem Dnya Program (http://www.un.org/events/ youth98/backinfo/ywpa2000.htm) Avrupa Genlik Pakt (http://europa.eu/youth/news/ index_1794_en.html)

Ocak 2012, Toplum Gnllleri Vakf - www.tog.org.tr

YNETC ZET
Toplum Gnllleri Vakf olarak temel talebimiz Trkiye geerli olmas daha uygun olacaktr. Bu amala devletin, Cumhuriyeti Anayasasnda genlerin haklarnn gvence genlerin geliimini, toplumsal ve siyasal yaama aktif ve eit altna alnmasdr. biimde katlmasn salayacak almalar yrtmesi ve desteklemesi ynnde olumlu tm nlemleri alacana dair Bu rapor ile yeni anayasada genlerin kendine zg bir dzenleme daha uygun gzkmektedir. konumunun gz nnde tutularak haklarnn gvence altna alnmas ve bu alanda alan bir sivil toplum kuruluu olarak II. Eitlik lkesi ve Ayrmclk Yasa: Toplum Gnllleri Vakfnn yeni anayasa hazrlk srecine Yeni anayasada ayrmclk temelleri arasnda yan da mdahil olabilmesi iin bu konu zelinde bir neri metni aka belirtilmesi, genlerin ya temelli olarak ayrmcla hazrlanmas hedeenmitir. Raporda yer alan grlerin bir uramasna kar anayasal bir koruma salayacaktr. ksm anayasada dorudan dzenlenebilecek neriler iken bir ocuklar, kadnlar, engelliler, yallar gibi toplumdaki ksm da anayasada dorudan yer almayacak olsa da ilgili dezavantajl gruplara ynelik yaplacak sosyal, siyasal ve hkmn ieriinin doldurulmasnda bir kaynak olarak ekonomik hayata katlm alannda gelitirilecek zel deerlendirilmelidir. nlemlerin genleri de kapsamas ve zel nlemlere ak bir gndermede bulunan ve devlete bu ekilde ak bir Bu balamda; aadaki dorultudaki deiiklik ykmllk ngren bir dzenleme yaplmas olumlu nerilerinin dikkate alnmas gerektiini dnyoruz. olacaktr. I. Genlerin Korunmas: Yeni anayasada genlerle ilgili olas maddelerde genlerin korunmas deil, kendine zg durumu ve zerkliinin kabul ile genlerin glendirilmesi yaklamnn III. Seme ve Seilme Hakk: III. A. Siyasi Partilere ye Olma Asndan: Yeni anayasada - bu balk altnda - siyasi partilere yelik yanda yksek retim ncesinde ortaretime

devam eden genleri kapsayan ve siyasi partilere yelik yann 16ya kadar drlmesini ieren bir yaklamn benimsenmesi daha uygun olacaktr. III. B. Milletvekili ve Yerel Ynetim Organlarna Seilme Yeterlilii Asndan: Yeni anayasada milletvekili seilme ya 18e drlmelidir. Bunun yan sra, bir kii ancak ykml olduu askerlik hizmetini yapt durumda milletvekili seilebilmektedir ve bu kural olduka sk bir ekilde uygulanmaktadr. Bu durumda yksek retimde lisans, yksek lisans ve doktora eitimi srasnda kiilerin milletvekili seilmeleri dolayl olarak engellenmi olmaktadr. Bu nedenle milletvekili seilebilmek iin askerlik yapma zorunluluunun kaldrlmasn neriyoruz. Bu maddede yaplacak dzenleme; belediye bakan, il genel meclisi ve belediye meclisi yesi seilme dzenlemelerine de yanstlmaldr. IV. rgtlenme zgrl: Demokratik bir toplumun vazgeilmez unsurlar olan sivil toplum kurulular asndan rgtlenme biimi sadece dernek ve vakarla snrl tutulmamaldr. Genler tarafndan sklkla bir araya gelerek oluturulan platform, kulp, giriim, kolektif vs. gibi farkl adlarla ve farkl amalarla bir araya gelen kiilerin oluturduu belli bir sreklilik arz eden topluluklarn rgtlenme zgrlklerinin de anayasada gvenceye kavuturulmas olumlu olacaktr. Sendikal haklarn znesi sadece alanlar ve iverenlerle snrl olarak dnlmemelidir. V. Sosyal Haklar: Yeni anayasada sosyal haklarla ilgili olarak asgari ykmllklerin aka dzenlenmesi ve bu ynde bireylere devlete ynelik ileri srebilecekleri bir talep yetkisinin tannmas olumlu bir yaklam olacaktr.

ykmllkler ngrlecek ekilde dzenlenmesinin nemli olduunu dnyoruz. V. C. alma Hakk: alma hakkna dair bir dzenlemede isizliin ortadan kaldrlmas iin devlete ak ykmllklerin ngrlmesi olumlu olacaktr. Benzer bir uygulama isizliin olumsuz etkilerinin ortadan kaldrlmas iin de gereklidir. Ayrca alma hakk ile balantl biimde genlerin ortaretim ve yksekretim dzeyinde nitelikli mesleki eitim almalar da gvence altna alnmaldr. Staj uygulamalarnn da aslnda bir alma biimi olduundan hareketle farkl isimler altnda alma hakk kapsam dnda deerlendirilebilecek uygulamalar ortadan kaldrlmaldr. alma hakkna bu anlamda istisnalar getirilmeksizin, genlerin zel sektr veya kamu sektrndeki staj, yar zamanl ama, vb. almalarnda genler asndan her trl sosyal hakkn ak biimde gvence altna alnmas olumlu olacaktr. Eitim hakkna eriimin nndeki engellerin kaldrlmasna ynelik nlemler ile birlikte Anayasada asgari alma ya dzenlenmeli ve ya snr ortaretimi de kapsayacak ekilde ileriye ekilmelidir. V. D. Eitim Hakk: Yeni anayasada zorunlu eitimin sresinin 12 yla ykseltilmesi dorultusunda sadece ilkretimin deil, ortaretimin de zorunlu olduu ve yine ortaretimin de devlet okullarnda parasz olacana yer verilmesi olumlu olacaktr. Eitim hakk ile balantl olarak din derslerinin mfredattan karlmas, yerine dinler tarihi eklinde semeli bir ders ngrlmesi ve bu tarz derslere katlmn rencinin ailesinin bu konudaki kararna braklmas gerekmektedir. Hatta 15-18 ya arasndaki dnemi kapsayan genlerin bu noktada derslere katlp katlmama noktasnda kendilerinin karar vermesi daha uygun olacaktr.

Ocak 2012, Toplum Gnllleri Vakf - www.tog.org.tr

Sosyal haklarla balantl bir baka konu ise kamu hizmetlerinin sunumu ve eriilebilirlii ile ilgilidir. Yeni anayasada herkesin kendi anadilinde kamu hizmetlerinden yararlanmasnn (anadilde eitim gibi) gvence altna alnmas gerekmektedir. Kamu hizmetlerine eriim asndan Bilimsel, oulcu, nesnel, eletirel ve endoktrinasyona ikinci bir nokta ise kiilerin klk ve kyafetleri nedeniyle kamu yer vermeyen bir eitim anlay erevesinde aile planlamas, hizmetlerine eriimine getirilen engellerdir. Kamu cinsel yolla bulaan hastalklar gibi konular ieren cinsel hizmetlerine eriimde din ve vicdan zgrl kapsamnda eitim, eitim hakknn bir paras olarak tannmaldr. deerlendirilecek veya kiinin kendi yaam tarzn yanstan klk ve kyafet ile kamu hizmetlerine eriimin salanmas ayn Devlet ya da vakf niversitesi olduuna baklmakszn zamanda eitlik ilkesi ve ayrmclk yasann da bir gereidir. yksek retim hakknn gvence altna alnmas gerekmektedir. niversite eitimi yannda benzer ekilde Yeni anayasada kamu hizmetlerine eriimde eitlik genlerin mesleki anlamda yeni bilgi ve teknolojilerle ilkesinin esas olduu ve kimsenin bundan herhangi bir donanml olmalarn salayacak mesleki eitimde gvence nedenle mahrum braklamayacana dair bir dzenlemeye altna alnmaldr. yer verilmesi olduka nem tamaktadr. V. A. Adil Bir cret Hakk: Yeni anayasada asgari cretin belirlenmesi noktasnda insanca bir yaam iin gereken cret yannda genler asndan farkl muameleyi engelleyecek bir dzenleme yaplmas olumlu olacaktr. V. B. Barnma Hakk: Yeni anayasada tm toplumsal kesimler gibi genler asndan da kendine zg durumlarnn gz nnde tutularak, barnma hakknn devlete daha ak olumlu Gelecekle ilgili olarak en ok kayg duyan grup olarak genlerin ifade ve rgtlenme zgrlkleri tannrken bu zgrlklerin snrlanma rejimi uluslararas standartlarla uyumlu hale getirilmeli ve zgrlklerin snrnn ald durumda uygulanacak yaptrmlar genlerin eitim hakkn ortadan kaldrmayacak nitelikte olmaldr. YKn gemiten bugne kadar sergiledii uygulamalar gz nnde tutularak bu kurumun kaldrlmas ve yerine ierisinde akademisyenlerin, niversite

Ocak 2012, Toplum Gnllleri Vakf - www.tog.org.tr

rencilerinin ve aratrma grevlilerinin de temsil edildii demokratik bir ileyie sahip, akademik zgrlkleri gvence altna alma ykmll olan ve yetkileri koordinasyon salamak ve akreditasyonla snrlanan bir yeni yapnn kurulmas daha uygun gzkmektedir. Gnmzde bilgiye eriim toplumsal yaama katlm asndan giderek daha fazla nem kazanmaktadr. Devletin bilgi ve iletiim teknolojilerine eriimi gncel gelimelere kout olarak bir hak olarak tanmas gerekmektedir. zellikle genler asndan bu yeni hakkn gvence altna alnmas gerektiini dnyoruz. Eitim hakk asndan gndeme getirmek istediimiz son konu zgrlnden mahrum edilen rencilerin eitimlerine devam etmelerinin gvence altna alnmasdr. Yeni anayasada, genlerin hukuka uygun biimde zgrlnden mahrum braklmalar durumunda, baka bir deyile bir emniyet tedbirinin veya cezann uygulanmas halinde, eitim haklarna eriimlerinin salanmasnn gz nnde tutulaca ve bu ynde tedbirler alnacana dair bir dzenlemenin yer almasnn olumlu olacan dnyoruz.

VII. Zorunlu Askerlik Hizmeti: V. F. Ulam Hakk: Askerlik hizmetinin byk oranda Genlerin toplumsal yaama V. E. Salk ve Sosyal Gvenlik Hakk: genler tarafndan yerine getirildii katlmlar asndan toplu tama Salk hakk ve sosyal gvenlik dnldnde yeni anayasada bu aralarna eriiminin nemi byktr. hakk 1982 Anayasasnda dzenlenen hizmetin tamamen yerine getirmeme Genlerin kendine zg durumlar gz hakknn tannmas veya uygulanan haklar arasndadr. Anayasann 61. nnde tutularak, toplu ulamn Maddesinde zel olarak korunaca askerlik sresini amayacak biimde organizasyonunda genlere de sz hakk farkl kamu hizmetlerinde almak ifade edilen dezavantajl gruplarn tannmaldr. Bu noktada genlerin arasnda genler yer almamaktadr. eklinde yerine getirilebileceinin Uygulamada belli bir yan stnde olan ihtiyalar gz nnde tutulmal ve anayasada aka tannmas olumlu bir ayrca genlerin seyahat edebilmesi iin yaklam olacaktr. Vicdani ret hakknn genler almadklar durumda ulam cretlerinde genlere ynelik bir tannmad, baka bir deyile askeri indirimin ilkesel olarak benimsenmesi hizmet yerine sivil hizmetin ya da total gerekmektedir. reddin tannmad durumda ise askerlik hizmetinin kapsam nem kazanmaktadr. Askerlik hizmeti veya VI. evre Hakk: onun yerine ngrlecek sivil hizmet evre hakk ile ilgili olarak byk srasnda genlerin btn sosyal haklar lde gelecek kuaklara gnderme yaplmaktadr. Ancak bugn evre hakk eksiksiz biimde tannmal ve bu sre gelecek kuaklar deil bugnk genleri ierisinde kendilerine onurlu bir yaam srmeye yetecek bir cret verilmelidir. etkileyen bir hal almtr. Yeni anayasada evre hakknn devlete daha Anayasada askerlik hizmeti ile ilgili dzenlemede bu ynde ak bir fazla sorumluluk ykleyen bir anlayla dzenleme yaplarak askerlik hizmeti anayasada yer alan temel deerlerden srasnda tm insan haklarnn eksiksiz biri olarak tannmas gerektiini biimde tannacana yer verilmelidir. dnyoruz. Bir baka konu ise gnmzde dayanma haklar

kapsaml bir sosyal gvenlik korumasndan yararlanamamaktadr. Sosyal gvenlik hakk 25 ya zeri almayan genleri de kapsayacak ekilde ve hakkn znesinin mmkn olduunca geni kurguland bir biimde tannmaldr. Yeni anayasada bu ynde korunmas gereken toplumsal gruplar ierisine genleri de katacak biimde bir ekleme yaplmas uygun olacaktr.

kapsamnda kabul edilen bar hakkdr. nsana ve doaya giderilmesi mmkn olmayan zararlar veren atmalar ve savalarn nlenmesi ve hibir koul altnda merulatrlmamas, kimyasal, biyolojik, nkleer silahlarn retilmesi, depolanmas ve kullanlmasnn yasaklanmas anayasada yer alan temel ilkelerden biri olmaldr.

Ocak 2012, Toplum Gnllleri Vakf - www.tog.org.tr

NERLER (AYRINTILI)
I. Genlerin Korunmas 1982 Anayasasnda genlerle ilgili dorudan tek dzenleme 58. maddede Genliin Korunmas bal altnda yer almaktadr. Madde metni Devlet, istiklal ve Cumhuriyetimizin emanet edildii genlerin mspet ilmin nda, Atatrk ilke ve inklplar dorultusunda ve Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnln ortadan kaldrmay ama edinen grlere kar yetime ve gelimelerini salayc tedbirleri alr. Devlet, genleri alkol dknlnden, uyuturucu maddelerden, sululuk, kumar ve benzeri kt alkanlklardan ve cehaletten korumak iin gerekli tedbirleri alr. eklindedir. Madde Anayasann Sosyal ve Ekonomik Haklar ve devler baln tayan blmde yer almaktadr. Ancak madde metninden de anlalaca gibi maddenin sosyal haklar balamnda deerlendirilebilecek bir ierii bulunmamaktadr. Madde ile tek tip dnen bir genlik yaratlmas amalanmtr. Maddenin ikinci fkras ise alkolizm, uyuturucu bamll, sululuk, kumar gibi olgularla mcadele noktasnda ilk bata makul saylabilecek bir ierie yer vermitir. Ancak alkolizm, uyuturucu bamll, sululuk, kumar gibi olgularn sadece genlerle snrl olmad bir gerektir. Alkolizm ve uyuturucu bamll genel olarak salk hakk balamnda dzenlenebilecek konular olarak gze arpmaktadr. Sululuk ve kumar asndan ise devletin bu ynde genel bir ykmll ve dzenleme grevi sz konusudur. Dolaysyla sadece genlere ynelik bu ynde bir hkmn bir anlam bulunmamaktadr.

Anayasann 58. maddesi genellikle maddenin ikinci fkrasnda yer alan olgularla mcadele noktasnda gndeme gelmektedir. rnein son zamanlarda farkl hak ve zgrlkler balamnda olduka fazla eletiri ile karlaan bir dizi yasal dzenlemenin gerekelerinde Anayasann 58. Maddenin gerekesinde devletin genlii korumakla maddesine gnderme yaplmakta ve bu madde dayanak devli olduu belirtilmi ve bunun dnda baka bir gereke de sunulmamtr. Madde metninin kaleme aln ve erevesi olarak kullanlmaktadr. rnein 2007 ylnda yrrle giren 5651 sayl nternet Ortamnda Yaplan Yaynlarn 1982 Anayasasnn zellikle ilk halinde ortaya konulan Dzenlenmesi ve Bu Yaynlar Yoluyla lenen Sularla demokrasi ve insan haklar kartl ile paralel niteliktedir.

Ocak 2012, Toplum Gnllleri Vakf - www.tog.org.tr

Mcadele Edilmesi Hakknda Kanun ve 2011 ylnda yrrle giren 6112 sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yayn Hizmetleri Hakknda Kanunun dzenlemeleri ve gerekeleri genlerin korunmas amacna yer vermektedir. Bu iki kanun da genlerin korunmas amacndan hareketle ifade zgrlnn byk lde snrlanmasna yol aabilmektedir. Anayasann 58. maddesi esas itibariyle genlerin tehditlerden korunmas noktasndan hareket ettii ve tehditleri nleyici kar tedbir alnmasn ifade ettii iin bugnn ihtiyalarna cevap verememektedir. Maddenin devletin n ac, ynlendirici ve olumlu giriimleri tevik edici rol stlenmesi beklentisiyle yeniden dzenlenmesi gerekmektedir.

byk lde kiiler arasndaki ilikilerde ortaya kt dnldnde sz konusu Gnmzde ayrmclk temellerinin ykmlln bu alan da kapsamas says giderek artmaktadr. Bugn olumlu olacaktr. Bu paragrafta yer alan gemite hukuka uygun ve meru kabul btn ilemler ifadesi ile konu edilen birok ayrmc muamele artk bakmndan kapsama ilikin bir ayrmclk olarak deerlendirilmekte ve snrlama ngrlmemitir. Bu olumlu hukuken yasaklanmaktadr. rnein yaklamn srdrlmesi ayrmcla Avrupa Birlii Temel Haklar artnn kar korumann alannn geni 21. maddesi cinsiyet, rk, renk, etnik tutulmasn salayacaktr. veya sosyal kken, genetik zellikler, dil, din veya inan, siyasi veya herhangi bir 2010 ylnda yaplan Anayasa baka gr, bir ulusal aznln yesi deiikliiyle kadn ve erkekler arasnda olma, mlkiyet, doum, engellilik, ya eitlii salamak amacyla alnan veya cinsel ynelim gibi temellere tedbirlerle, ocuklar, yallar, zrller, dayanan her trl ayrmclk yasaktr harp ve vazife ehitlerinin dul ve ifadesine yer vererek 1982 yetimleri ile malul ve gaziler iin Anayasasnda yer almayan birok alnacak tedbirlerin eitlik ilkesine ayrmclk temeline yer vermitir. Bugn aykrlk tekil etmeyecei belirtilmitir. ya temelli ayrmclk, ayrmclk Bu dzenleme dezavantajl gruplara Yeni anayasada genlerle ilgili olas yasann ayrlmaz paras haline mensup kiilere ynelik zel nlemlerin maddelerde genlerin korunmas deil, gelmitir. ayrmclk anlamna gelmeyeceini kendine zg durumu ve zerkliinin vurgulamaktadr. Anayasada yer alan kabul ile genlerin glendirilmesi Ayrmclk yasana dair bir sz konusu dzenleme, ayrmclkla yaklamnn geerli olmas daha uygun dzenlemede ayrmclk temellerinin mcadele konusunda devletlerin nemli olacaktr. Bu amala devletin, genlerin mmkn olduunca kapsaml biimde ykmllkleri arasnda yer alan ve geliimini, toplumsal ve siyasal yaama saylmas, belirtilen ayrmclk mevcut eitsizlikleri ortadan kaldrmay aktif ve eit biimde katlmasn temellerinin hukuken ayrmclk hedeeyen, rnein ortopedik engelli salayacak almalar yrtmesi ve yasann bir paras haline geldiinin ocuklarn okula eriiminin salanmas desteklemesi ynnde olumlu tm aka kabul anlamna gelmektedir. iin rampa, asansr vs. gibi alnacak nlemleri alacana dair bir dzenleme Ancak aka belirtilmeyen ayrmclk srekli nitelikte veya kz rencilerin daha uygun gzkmektedir. temelleri bakmndan yarg organlarnn okullama orannn erkek rencilere gncel gelimeleri izleyerek ilgili gre az olduu dnldnde kz dzenlemelerde belirtilmemi ayrmclk rencilerin okullama orannn II. Eitlik lkesi ve Ayrmclk temellerini ayrmclk yasa kapsamna artrlmas iin okullama orannn Yasa sokmalar mmkndr. Ancak Anayasa eitlenmesine kadar ngrlebilecek Eitlik ilkesi ve ayrmclk yasa, geici nitelikte baz zel nlemler gnmzde aada zerinde durulacak Mahkemesi bu ifadenin kapsamn bugne kadar yorumlamam, nne asndan ak bir ykmllk tm konular, haklar ve zgrlkleri gelen talebin bu kapsamda olup getirmemektedir. Bu sebeple, 2010 yatay biimde kesen olduka nemli olmadna dair bir inceleme ylnda gerekleen deiikliin, zel ilkelerdir. Bu ilkeler 1924 yapmam, sadece ilgili kanun veya nlemlerle ilgili bir iyiletirmeye yol Anayasasndan balayarak, belli kanun hkmnde kararnamenin kanun atn sylemek mmkn deildir. dzeylerde tm anayasalarda ve pek nnde eitlik ilkesini ihlal edip Ayrmcl ilen ortadan kaldrmak iin ok kanunda dzenlenmitir. 1982 etmedii konusunu karara balamtr. zel nlemlere sadece izin verilmesi Anayasas konuyu 10. maddede Yarg organlarnn bugne kadar bu yerine aktif bir ekilde hayata dzenlemitir. Maddenin gerekesine konuda sergiledii yaklam geirilmesi gerekmektedir. gre, eitlik ilkesi demokrasinin dorultusunda yeni anayasada vazgeilmez ilkesinden birini tekil Anayasann 10. maddesinde etmektedir. Anayasann 10. maddesinin ayrmclk temelleri arasnda yan da aka belirtilmesi, genlerin ya temelli belirtilen zel nlemlerin alnmasna ilk fkrasna gre herkes, dil, rk, renk, olarak ayrmcla uramasna kar izin verilen gruplar snrl olarak cinsiyet, siyas dnce, felsef inan, anayasal bir koruma salayacaktr. saylmtr. Bu noktada zel nlem din, mezhep ve benzeri sebeplerle ykmll maddenin ilk ayrm gzetilmeksizin kanun nnde Anayasann 10. maddesinin son paragrafnda yer alan saylan ve eittir. Maddede saylan ayrmcln paragraf, tm devlet organlarna ve saylmayan tm gruplar asndan yasakland temeller ak ulu olarak idari makamlara btn ilemlerinde ngrlmelidir. Bu sebeple yeni dzenlenmitir. Bunun anlam hukuk kanun nnde eitlik ilkesine uygun anayasada ocuklar, kadnlar, engelliler, nnde eitliin ve ayrmcln saylan olarak hareket etme ykmll yallar gibi toplumdaki dezavantajl temellerle snrl olmamasdr. getirmitir. Bu ykmllk sadece gruplara ynelik yaplacak sosyal, Grld gibi saylan temeller iinde devlet-birey ilikilerinde ortaya siyasal ve ekonomik hayata katlm ya yer almamaktadr. Ancak ya ve kmaktadr. Gnmzde ayrmc alannda gelitirilecek zel nlemlerin dier temellerin de benzeri sebeplerle muamelelerin ayn zamanda ve belki de genleri de kapsamas ve zel nlemlere

ifadesi kapsamnda dnlmesi mmkndr.

10

ak bir gndermede bulunan ve devlete bu ekilde ak bir ykmllk ngren bir dzenleme yaplmas olumlu olacaktr. III. Seme ve Seilme Hakk Genlerin siyasi karar alma mekanizmalarnda etkin ve etkili katlmn desteklemek, 15 milyon oy kullanan gencin seme hakknn yan sra seilme hakkn savunmak, temsilde adalet ilkesini ve demokrasiyi desteklemek ve btncl bir genlik politikasn oluturmak tm siyasi partilerin sorumluluudur. 1982 Anayasas genlerin politikadan uzak durmasn n planda tutmutur. 1995 ylnda yaplan deiiklie kadar siyasi partilerin, genlik kolu ve benzeri ekilde yan kurulular meydana getirmesi yasaklanmtr. Genleri siyasetin dnda tutmaya alan bu anlay zamanla deise de bu ynde Anayasada halen mevcut baz dzenlemeler bulunmaktadr. Yeni anayasada genleri siyasetin bir znesi haline getirmeye ynelik dzenlemeler yer almaldr. Bu konuda yasama organnca kabul edilecek bir yasada veya yrtme organnca yaplacak hukuki dzenlemelerde veya alnacak kararlarda, bu kararlardan dorudan veya dolayl etkilenecek toplumsal kesimlere grlerini dile getirme hakk tannmas gerekmektedir. Bu noktada yeni anayasada dier toplumsal kesimlerle birlikte, zellikle ocuklar ve genlerle ilgili konularda genlerin de grlerini belirtmelerinin kanallar almaldr. III. A. Siyasi partilere ye olma asndan Anayasann 68. maddesine gre her vatandan siyasi parti kurma, siyasi partilere ye olma ve yelikten ayrlma hakk bulunmaktadr. Ancak bu noktada ya ile ilgili bir snrlama ngrlmtr. 18 yandan kk kiilerin bir siyasi partiye ye olmas yasaklanmtr. ok daha erken yalarda siyasi grleri olumaya balayan ve gerekletirdikleri illeri asndan cezai sorumluluu gndeme gelen genler asndan 18 yana kadar siyasi partiye ye olma yasa getirilmesi makul ve anlaml gzkmemektedir. Anayasada yer alan bir dier snrlama ise ya haricinde baz meslek gruplar iin ngrlmtr. Bu

Ocak 2012, Toplum Gnllleri Vakf - www.tog.org.tr

noktada hkimler ve savclar, Saytay dahil yksek yarg organlar mensuplar, kamu kurum ve kurulularnn memur statsndeki grevlileri, yaptklar hizmet bakmndan ii nitelii tamayan dier kamu grevlileri, silahl kuvvetler mensuplar ile beraber yksekretim ncesi rencilerin siyasi partilere ye olamayaca dzenlenmitir. Dolaysyla 18 yan gemi olmasna karn ortaretimine devam eden kiilerin de siyasi partilere ye olma hakk bulunmamaktadr. 18 yandan kk genlere siyasi partilere ye olma yasa getirilmesi, genlerin siyasal srelere katlm ve bu sreler hakknda bilgi sahibi olmalar nnde engel oluturmaktadr ve bu nedenle genlere siyasal partilere ye olma zgrlnden eksiksiz olarak yararlanma izni tannmaldr. Yeni anayasada siyasi partilere yelik yanda bata yukarda belirtilen yksek retim ncesinde ortaretime devam eden genleri kapsayan ve siyasi partilere yelik yann 16ya kadar drlmesini ieren bir yaklamn benimsenmesi daha uygun olacaktr. III. B. Milletvekili ve yerel ynetim organlarna seilme yeterlilii asndan Milletvekili seilme ya Anayasann 76. maddesinde dzenlenmitir. Anayasada milletvekili seilme ya ilk olarak 30 olarak belirlenmi ve daha sonra bu maddede 2006 ylnda yaplan deiiklikle milletvekili seilme ya 25e indirilmitir. Deiikliin gerekesinde seme ve seilme hakknn kullanmna ilikin artlarn rejimin demokratikliini yanstt, bat demokrasilerinde seme hakk ile seilme hakknn ya ayn ya snrlamasna tabi tutulduu ya da bu yan yalnzca birka ya stnde bir snr belirlendii, nfusun %60nn 30 ya altnda olduu bir lkede milletvekili seilme yann 30 olarak benimsenmemesi gerektii vurgulanmtr. Bu deiiklik olumlu olmakla birlikte kanunlara gre 18 yanda reit olan bir kiinin milletvekili olarak seilmesi iin 25 ya snrnn ngrlmesinin hakl bir gerekesi bulunmamaktadr. Bu nedenle milletvekili seilme ya 18e drlmelidir. Trkiyede ya ortalamas 29dur ve nfusun %26sn 15-29 ya aras genler oluturmaktadr. 2007 ve 2011 yllar arasnda TBMMde milletvekili olarak grev

11

Ocak 2012, Toplum Gnllleri Vakf - www.tog.org.tr

yapan kiilerin ya ortalamas 54 olarak ifade edilmektedir. Son genel seimlerde oluan TBMMde milletvekillerinin ya ortalamas da 51,6 olarak ifade edilmektedir. Mecliste yer alan milletvekillerinden sadece 68i 40 yan altndadr ve ABnin genlik tanmnda yer alan 15-29 ya aralnda yer alan gen milletvekili says sadece 1dir. Bu durumda Anayasada milletvekili seilme yann drlmesine dair yaplan deiikliin anlam ilen ortadan kalkmaktadr. Anayasann 76. maddesinde bir kiinin milletvekili seilebilmesi iin tamas gereken artlar saylmtr. phesiz belirtilen artlar sklkla eletiriye uramakta ve demokrasi ile badamaz bulunabilmektedir. Bu eletiriler yannda belirtilen artlar arasnda zellikle bir tanesi genlerin siyasi katlmn olduka snrlayabilecek niteliktedir. Bir kii ancak ykml olduu askerlik hizmetini yapt durumda milletvekili seilebilmektedir ve bu kural olduka sk bir ekilde uygulanmaktadr. Bu durumda yksek retimini srdren bir kii zorunlu askerlik hizmetini yerine getirmedii srece milletvekili seilemeyecektir. Bu durumda yksek retimde lisans, yksek lisans ve doktora eitimi srasnda kiilerin milletvekili seilmeleri dolayl olarak engellenmi olmaktadr. Milletvekili seilme ile ilgili bahsedilen dzenlemenin bir benzeri mevcut Anayasada yer almamakla birlikte 2972 sayl Mahalli dareler ile Mahalle Muhtarlklar ve htiyar Heyetleri Seimi Hakknda Kanunun 9. maddesinde dzenlenmitir. Anlan dzenleme ile belediye bakan, il genel meclisi ve belediye meclisi yesi olabilmek iin 25 yan doldurmu olmak ve askerlik hizmetini yapm olmak gerekmektedir. Anayasada yer alan milletvekili seilme ile birlikte bu yasal dzenleme nda genlerin merkezi, blgesel veya yerel tm karar alma srelerine etkin katlmnn salanmas iin her durumda seilme yann 18e indirilmesi nerilmektedir. Bu noktada her ne kadar genel dzeyde, baka bir deyile milletvekillii dzeyinde uygulanmas u anda gereki gzkmese de yerel ynetim organlarnda 18-30 ya aralndaki genler iin belirli kotalarn ngrlmesinin genlerin siyasi yaama katlmn zendirme ve karar alma

srelerinin bir paras olmalar noktasnda olumlu olacan dnyoruz. IV. rgtlenme zgrl Siyasi katlm rgtlenme zgrl ile yakndan ilintili bir konudur. 1982 Anayasasnda rgtlenme hakk dernek, vakf, sendika ve siyasi partiler biiminde ayr ayr dzenlenmitir. Siyasi partiler siyasi katlm, sendikalar da sendikal haklar bal altnda ayr bir deerlendirmeye tabi tutulmaktadr. Ancak sivil toplum kurulular asndan dnldnde Anayasa rgtlenme zgrln 33. maddede dzenlemitir. Maddede herkesin nceden izin almakszndernek kurma ve bunlara ye olma ya da yelikten kma zgrlnn olduu ve hi kimsenin bir dernee ye olmaya ve dernekte ye kalmaya zorlanamayaca belirtilmitir. Maddede ayrca bu hkmlerin vakarla ilgili olarak da uygulanaca vurgulanmtr. Dolaysyla anayasada sivil toplum kuruluu olarak kabul edilebilecek yaplar dernek ve vakf olmak zere iki tzel kiilikle snrlamtr. Anayasann snrl olarak tand rgtlenme zgrl yannda dernek ve vakarla ilgili karlan ayrntl yasalarla bu kurulular asndan ar brokratik dzenlemeler getirilmitir. Demokratik bir toplumun vazgeilmez unsurlar olan sivil toplum kurulular asndan rgtlenme biimi sadece dernek ve vakarla snrl tutulmamaldr. Genlerin kendilerini ilgilendiren kararlarda grlerini belirtme ve kararlara katlma olanaklarnn sistematik bir ekilde artrlmas gerekmektedir. Bunun iin genler tarafndan kurulan ve onlar tarafndan ynetilen yaplarn ve rgtlenmelerin oluturulmas tevik edilmeli ve kolaylatrlmaldr. Bu noktada genler tarafndan sklkla bir araya gelerek oluturulan platform, kulp, giriim, kolektif vs. gibi farkl adlarla ve farkl amalarla bir araya gelen kiilerin oluturduu belli bir sreklilik arz eden topluluklarn rgtlenme zgrlklerinin de anayasada gvenceye kavuturulmas olumlu olacaktr. 1982 Anayasas sendikal haklar olduka kstl bir erevede tanmtr. Uluslararas standartlar asndan

sendikal haklarn ayrlmaz paras olan grev ve toplu szleme haklar konusunda ar hatta kimi zaman hakk ortadan kaldran kstlamalar sz konusudur. Bu nedenle ilk etapta sendikal haklarn eksiksiz ve uluslararas standartlara uygun bir biimde tannmas gerekmektedir. Anayasa 51. maddede sendika kurma, sendikaya ye olma ve yelikten ayrlma hakkn dzenlerken bu hakk alanlar ve iverenlerle snrlamtr. alanlar arasnda ise ii ve kamu grevlisi eklinde ayrma gidilmi ve iki kesim sendikal haklar asndan farkl statlerde deerlendirilmitir. Gnmzde sendikal haklarn znesi sadece alanlar ve iverenlerle snrl olarak dnlmemektedir. Uluslararas alanda hakim ve savclarn, polislerin, rencilerin, genlerin, emeklilerin ve hatta isizlerin sendika kurmas, kurulan sendikalara ye olabilmeleri ve yelikten ayrlabilme haklar tannm durumdadr. 1982 Anayasasnda yer alan dzenlemelerin bu anlamda ada sendikal haklar anlaynn olduka gerisinde kald ortaya kmtr. Bu nedenle sendikal haklarn eksiksiz biimde ve znesi olarak bata genler olmak zere dier meslek gruplar ve toplumsal gruplara da tannmas olumlu olacaktr. V. Sosyal Haklar Trkiye iin 30 ya altndaki 37,5 milyonluk gen nfus nemli bir potansiyel olarak adlandrlmaktadr. Ancak gen nfusun %40 ne eitim grmekte ne de almaktadr. Genlik ve Spor Genel Mdrlnn 2008 yl btesinden genlie ayrlan pay sadece %2,2dir. Eitim dnda gen bana lke btesinden ayrlan harcama ise 2010 ylnda 357 TL gibi dk deerlerde seyretmitir. nmzdeki 20 sene iinde Trkiyede dourganlk azald ve yaam sresi artt lde, daha dezavantajl blgelerde ve kentlerin yoksul mahallelerinde yaayan genlerin toplam genler iindeki oran artmaya devam edecektir. Bylece byk bir gen kitlenin yaam artlar daha da arlaacaktr. Devletin, eitim, salk, sosyal gvenlik gibi klasik sosyal haklar hayata geirmekle birlikte, gncel gelimeler nda ve genlerin kendine zg durumunu gz nnde tutarak, genlere lke iinde ve dnda ulam ve dolam, internete ve dier bilgi teknolojilerine eriim gibi toplumsal yaama katlm aralar

12

konusunda kolaylk salamas gerekmektedir. Sosyal haklar devletten olumlu ynde bir davran veya bir hizmet beklenen haklardr. Kapsamna ise salk hakk, barnma hakk, eitim hakk, sosyal gvenlik hakk vs. gibi haklar girer ve devlet sosyal alanda belli devler yklenir. Sosyal haklarla kiiler devletten olumlu davranlarda bulunmasn isteme hakkn elde etmektedirler. Ancak temel hak ve zgrlklerin snrlandrlmas rejimi asndan sosyal haklar farkl bir snrlandrma rejimine tabidir. Sosyal haklarn snr herhangi bir somut ncelik ngrlmeksizin devletin mali kaynaklar lsne bal tutulmutur. Bu durumda yasama ve yrtme organlar herhangi bir hukukilik denetimine tabi tutulmakszn sosyal haklar diledii gibi mali gcn gereke gstererek snrlayabilecektir. 1982 Anayasasnn 65. maddesinde Devletin ktisadi ve Sosyal devlerinin Snrlar bal altnda devlet, sosyal ve ekonomik alanlarda Anayasa ile belirlenen grevlerini, bu grevlerin amalarna uygun ncelikleri gzeterek mali kaynaklarnn yeterlilii lsnde yerine getirir. ifadelerine yer verilmitir. Sz konusu dzenleme yasama ve yrtme organna ekonomik ve sosyal haklar hayata geirme noktasnda neredeyse snrsza yakn bir yetki vermektedir. Anayasa Mahkemesi de devlete byle bir mali klfet yklenmesi durumunda devletin sahip olduu imknlarn gzden uzak tutulamayaca ynnde kararlar vererek Anayasada ngrlen geni snrlama yetkisini ayn ynde yorumlamtr. Yeni anayasada sosyal haklarla ilgili olarak asgari ykmllklerin aka dzenlenmesi ve bu ynde bireylere devlete ynelik ileri srebilecekleri bir talep yetkisinin tannmas olumlu bir yaklam olacaktr. Sosyal haklarla balantl bir baka konu ise kamu hizmetlerinin sunumu ve eriilebilirlii ile ilgilidir. lkemizde anadili Trke olmayan ok sayda kii yaamaktadr ve bu durum ortaya kard eitlilik asndan da bir art deer olarak kabul edilmelidir. Bu kiiler arasnda phesiz genler de bulunmaktadr. Genler veya aileleri kamu hizmetlerinin nansmanna katlmalarna karn kamu hizmetlerinden yararlanrken anadillerini kullanamamakta ve kimi zaman kamu hizmetlerine bu nedenle yeterince eriememektedir. Yeni anayasada bu ynde bir yaklamn benimsenmesi ve herkesin kendi anadilinde kamu hizmetlerinden yararlanmasnn (anadilde eitim gibi) gvence altna alnmas gerekmektedir. bulundurulacana yer verilmitir. Bilindii gibi lkemizde asgari cret belirlenirken alanlarn geim artlarndan ok lkenin ekonomik durumu gz nnde tutulmaktadr. Asgari cret geim artlarnn olduka altnda belirlenmekte ve belirlenen asgari cret yaa bal olarak iki farkl rakam eklinde aklanmaktadr. Asgari Kamu hizmetlerine eriim cret 16 yandan kkler ve bykler asndan ikinci bir nokta ise kiilerin iin ayr ayr belirlenmektedir. Bylece klk ve kyafetleri nedeniyle kamu 16 yandan kkler eitim hakkna hizmetlerine eriimine getirilen eriimden yoksun bulunmalar ve engellerdir. Bilindii gibi uzunca bir almak zorunda olmalar yannda sre bartl niversite rencilerinin cret asndan da dezavantajl duruma niversite eitimine eriimleri getirilmektedir. Yeni anayasada asgari engellenmiti. Bu ve benzeri ekilde cretin belirlenmesi noktasnda insanca kamu hizmetlerine eriimde din ve bir yaam iin gereken cret yannda vicdan zgrl kapsamnda genler asndan farkl muameleyi deerlendirilecek veya kiinin kendi engelleyecek bir dzenleme yaplmas yaam tarzn yanstan klk ve kyafet ile olumlu olacaktr. kamu hizmetlerine eriimin salanmas ayn zamanda eitlik ilkesi ve ayrmclk V. B. Barnma hakk yasann da bir gereidir. Bu noktada Barnma hakk 1982 bizce, yeni anayasada kamu Anayasasnn 57. maddesinde konut hizmetlerine eriimde eitlik ilkesinin hakk ad altnda dzenlenmitir. Bu esas olduu ve kimsenin bundan maddede devletin ehirlerin zelliklerini herhangi bir nedenle mahrum ve evre artlarn gzeten bir planlama braklamayacana dair bir erevesinde, konut ihtiyacn dzenlemeye yer verilmesi olduka karlayacak tedbirleri alaca ve toplu nem tamaktadr. konut teebbslerini destekleyecei belirtilmi ve barnma hakk yalnzca bu V. A. Adil bir cret hakk erevede dile getirilmitir. Olduka Anayasann 55. maddesi adil bir snrl olan bu erevenin geniletilmesi cret hakkna yer vermektedir. ve uluslararas alanda ortaya kan Maddede asgari cretin tespitinde barnma hakk ile ilgili standartlarla alanlarn geim artlar ile lkenin uyumlu hale getirilmesi gerekmektedir. ekonomik durumunun gz nnde Barnma hakk ile ilgili olarak genlerin

Ocak 2012, Toplum Gnllleri Vakf - www.tog.org.tr 13

Ocak 2012, Toplum Gnllleri Vakf - www.tog.org.tr

yine kendine zg sorunlar bulunmaktadr. lkemizde genler byk lde ailelerine baml olarak ve aileleri ile ayn konutta barnmak durumunda kalmaktadr. Bu durum genlerin zerk bireyler olarak toplumsal yaama katlmalarn byk lde engellemektedir. niversite rencileri asndan yurt imkn olduka snrl olarak sunulmaktadr ve yurtlarn genel kapasitesi de ayn ekilde snrldr. alan genler asnda barnma noktasnda herhangi bir yurt veya benzeri bir imkn bulunmamaktadr ve bu genler byk lde bekr odalar veya bekr evleri olarak adlandrlan dk standartlara sahip yerlerde barnmak durumunda kalmaktadr. Bu sebeplerle dk maliyetli kredi, dk kira bedelli konut kiralama ve insan onuruna yaraan bir barnma hizmetinin salanmas gerekmektedir. Yeni anayasada - tm toplumsal kesimler gibi - genler asndan da kendine zg durumlar gz nnde tutularak, barnma hakknn devlete daha ak olumlu ykmllkler ngrlecek ekilde dzenlenmesinin nemli olduunu dnyoruz. V. C. alma hakk alma hakk 1982 Anayasasnn 49. maddesinde dzenlenmitir. Maddede devletin alanlarn hayat seviyesini ykseltmek, alma hayatn gelitirmek iin alanlar ve isizleri korumak, almay desteklemek, isizlii nlemeye elverili ekonomik bir ortam yaratmak ve alma barn salamak iin gerekli tedbirleri alaca belirtilmitir. Bilindii gibi lkemizde isizlik oranlar resmi istatistiklerde dahi olduka yksektir. sizlik sorunu ile en ok karlaan toplumsal gruplardan birisi de genlerdir ve gen isizlii uzun yllardr yetikin isizliinin iki kat dzeyinde seyretmektedir. Genlerin isizlii beraberinde birok sorun getirmekte ve genlerin toplumsal yaamdan dlanmasna yol amaktadr. Bu noktada madde metninde her ne kadar devlet tarafndan isizlerin korunacana ve isizliin nlenmesine elverili ekonomik bir ortam yaratlacana dair vurgular yer alsa da ilen mevcut sorunun nne geilememitir. sizlik sz konusu olduunda zellikle hayata yeni atlan genlerin korunmasna ynelik nlemlerin alma hakk ile balantl olarak sosyal gvenlik hakk asndan da gndeme gelmesi gerekmektedir. alma hakkna dair bir dzenlemede isizliin ortadan kaldrlmas iin devlete ak ykmllklerin ngrlmesi olumlu olacaktr. Benzer bir uygulama isizliin olumsuz etkilerinin ortadan kaldrlmas iin de gereklidir. Ayrca alma hakk ile balantl biimde genlerin ortaretim ve yksekretim dzeyinde nitelikli mesleki eitim almalar da gvence altna alnmaldr. alma hakk bakmndan bir dier konu ise belli meslekler asndan eitim srecinde veya sonrasnda gndeme gelen zorunlu staj uygulamalardr. Sreleri giderek uzatlmaya allan bu staj uygulamalar bir meslein uygulama ierisinde renilmesi asndan olumlu olmakla birlikte cretsiz ya da olduka dk cretle alma anlamna da gelmektedir. Staj uygulamalar byk oranda genler balamnda eitli sorunlara yol aabilmektedir. Staj uygulamalarnn da aslnda bir alma biimi olduundan hareketle farkl isimler altnda alma hakk kapsam dnda deerlendirilebilecek bu uygulamalar ortadan kaldrlmaldr. alma hakkna bu anlamda istisnalar getirilmeksizin, genlerin zel sektr veya kamu sektrndeki staj vb. almalarnda genler asndan her trl sosyal hakkn ak biimde gvence altna alnmas olumlu olacaktr.

alma hakk konusunda bir dier dzenleme ise eitim hakk ile yakndan balantl olan alma ya ile ilgilidir. 1982 Anayasasnda alma ya ile ilgili ak bir dzenleme bulunmamaktadr. Ancak farkl yasalarda farkl asgari ya dzenlemeleri bulunmaktadr. Eitim hakkna eriimin nndeki engellerin kaldrlmasna ynelik nlemler ile birlikte Anayasada asgari alma ya dzenlenmeli ve ya snr ortaretimi de kapsayacak ekilde ileriye ekilmelidir. V. D. Eitim hakk Anayasann 42. maddesinde eitim hakk ve eitim zgrlne yer verilmitir. Maddede ilkretimin herkes iin zorunlu olduu ve devlet okullarnda parasz olduu belirtilmitir. Bilindii gibi lkemizde ilkretim 8 yl olarak dzenlenmitir. Bu durumda 15 yandan itibaren genler zorunlu eitim kapsam dnda kalmaktadr. Yeni anayasada zorunlu eitimin sresinin 12 yla ykseltilmesi dorultusunda sadece ilkretimin deil, ortaretimin de zorunlu olduu ve yine ortaretimin de devlet okullarnda parasz olacana yer verilmesi olumlu olacaktr. lk ve ortaretimde Anayasann 24. maddesi ile zorunlu dersler arasnda saylan din kltr ve ahlak bilgisi dersleri, zorunlu olmas ve ierikleri bakmndan Avrupa nsan Haklar Mahkemesi ve Dantay kararlarnda da belirtildii zere bata anayasal bir ilke olan laiklik olmak zere din ve vicdan zgrl ve eitim hakkna da aykrdr. Eitim hakk ile balantl olan bu konuda din derslerinin mfredattan karlmas, yerine dinler tarihi eklinde semeli bir ders ngrlmesi ve bu tarz derslere katlmn rencinin ailesinin bu konudaki kararna braklmas gerekmektedir. Hatta 15-18 ya arasndaki dnemi kapsayan genlerin bu noktada derslere katlp katlmama noktasnda kendilerinin karar vermesi daha uygun olacaktr. Genlerin cinsel kimliini kazanma srecinde cinsel eitim olduka nemlidir. Cinsel eitim konusu gnmzde eitim hakknn ayrlmaz bir paras olarak kabul edilmektedir. Bugn bu ynde bir eitimin devlet tarafndan salanmamas eitim hakknn ihlali anlamna gelmektedir. lkemizde bugne kadar cinsel eitim konusunda yeterli admlar atlmamtr. Genler cinsel konular hakknda byk lde enformel yollardan ve yine ayn derecede byk lde yanl ekilde bilgi edinmektedir. Bu nedenle bilimsel, oulcu, nesnel, eletirel ve endoktrinasyona yer vermeyen bir eitim anlay erevesinde aile planlamas, cinsel yolla bulaan hastalklar gibi konular ieren cinsel eitim, eitim hakknn bir paras olarak tannmaldr. Anayasa yksekretim hakkna dair dzenlemeye yer vermemitir. Bu nedenle 1982 Anayasasnn yksek retimi bir hak olarak tanmad sonucuna ulalabilir. Ancak yksekretim de eitim hakknn ayrlmaz bir parasdr. Anayasa her ne kadar sadece ilkretim kapsamnda dzenlemeye yer verse de orta retim ve yksek retimi eitimin dier trlerinden ayran herhangi bir duvar bulunmamaktadr. Eitim hakk demokratik bir toplumda, insan haklarnn var olmas iin vazgeilmez, temel bir yer igal etmektedir ve kstl biimde yorumlanmamaldr. Devlet ya da vakf niversitesi olduuna baklmakszn yksek retim hakknn gvence altna alnmas gerekmektedir. niversite eitimi yannda benzer ekilde genlerin mesleki anlamda yeni bilgi ve teknolojilerle donanml olmalarn

14

Ocak 2012, Toplum Gnllleri Vakf - www.tog.org.tr

salayacak mesleki eitim de gvence altna alnmaldr. niversite eitiminin devlet tarafndan veya devlet gzetiminde sunulmas niversite rencilerinin niversite kapsndan ieri girmekle sahip olduklar haklar yitirdikleri anlamna gelmemektedir. niversite eitiminin askeri disiplinden farkllamas ifade zgrl ile rgtlenme ve toplanma zgrl gibi zgrlklerin ayrmsz bir ekilde tannmasn gerektirir. Gelecekle ilgili olarak en ok kayg duyan grup olarak genlerin ifade ve rgtlenme zgrlkleri tannrken bu zgrlklerin snrlanma rejimi uluslararas standartlarla uyumlu hale getirilmeli ve zgrlklerin snrnn ald durumda uygulanacak yaptrmlar genlerin eitim hakkn ortadan kaldrmayacak nitelikte olmaldr. Anayasa yksekretim hakkn bir hak olarak dzenlememekle birlikte Yksekretim Kurulunu (YK) geni yetkilerle anayasal bir kurum olarak dzenlemitir. Akademik zgrlkler, ifade zgrl ve zerklik ile ilgili getirilen eletiriler bir yana YKn oluumuna bakldnda niversitelerin belki de en nemli bileeni olan rencilerin YKn ve niversitelerin karar alma srecinin hibir aamasnda yer almad grlmektedir. YKn bugne kadar sergiledii pratik gz nnde tutularak bu kurumun kaldrlmas ve yerine ierisinde akademisyenlerin, niversite rencilerinin ve aratrma grevlilerinin de temsil edildii demokratik bir ileyie sahip, akademik zgrlkleri gvence altna alma ykmll olan ve yetkileri koordinasyon salamak ve akreditasyonla snrlanan bir yeni yapnn kurulmas daha uygun gzkmektedir. Eitim hakk balamnda dile getirilebilecek bir baka konu ise bilgiye eriimdir. Gnmzde bilgiye eriim toplumsal yaama katlm asndan giderek daha fazla nem kazanmaktadr. Bilgi ve iletiim teknolojilerini kullanma ve bu teknolojilere eriim konusu, kiinin kendisini gelitirebilmesi, olanaklardan ve gelimelerden haberdar olabilmesi, baka bir deyile toplumsal yaama aktif biimde katlabilmesi ve zellikle istihdama eriim asndan bugn gemite olmad kadar ne gemitir. Bilgi ve iletiim teknolojilerinin

maliyetinin herkes tarafndan karlanmas mmkn olamayabilmektedir. Bu nedenle devletin bilgi ve iletiim teknolojilerine eriimi gncel gelimelere kout olarak bir hak olarak tanmas gerekmektedir. zelikle genler asndan yukarda aklanan gerekelerin gz nnde tutularak bu yeni hakkn gvence altna alnmas gerektiini dnyoruz. Eitim hakk asndan gndeme getirmek istediimiz son konu zgrlnden mahrum edilen rencilerin eitimlerine devam etmelerinin gvence altna alnmasdr. Bilindii gibi lkemizde eitli nedenlerden tr yargsal usuller uzun srebilmekte ve bir emniyet tedbiri olarak dnlen tutukluluk hali bir cezalandrma biimine dnebilmektedir. Bu durum genler asndan eitimlerine uzun bir sre ara verilmesi ile sonulanmaktadr. Yeni anayasada, genlerin hukuka uygun biimde zgrlnden mahrum braklmalar durumunda, baka bir deyile bir emniyet tedbirinin veya cezann uygulanmas halinde, eitim haklarna eriimlerinin salanmasnn gz nnde tutulaca ve bu ynde tedbirler alnacana dair bir dzenlemenin yer almasnn olumlu olacan dnyoruz. V. E. Salk ve sosyal gvenlik hakk Salk hakk ve sosyal gvenlik hakk 1982 Anayasasnda dzenlenen haklar arasndadr. Anayasann 61. maddesinde ise toplum ierisinde zellikle, sava ve grev ehitlerinin dul ve yetimleri, maluller ve gaziler, engelliler, yallar ve korunmaya muhta ocuklar gibi dezavantajl gruplarn zel olarak korunaca ifade edilmitir. Burada saylanlar arasnda genler yer almamaktadr. Uygulamada 25 yan stndeki olan genler almadklar durumda kapsaml bir sosyal gvenlik korumasndan yararlanamamaktadr. Sosyal gvenlik hakk 25 ya st almayan genleri de kapsayacak ekilde ve hakkn znesinin mmkn olduunca geni kurguland bir biimde tannmaldr. Yeni anayasada bu ynde korunmas gereken toplumsal gruplar ierisine genleri de katacak biimde bir ekleme yaplmas uygun olacaktr.

15

Ocak 2012, Toplum Gnllleri Vakf - www.tog.org.tr

V. F. Ulam hakk 1982 Anayasas 23. maddede herkesin yerleme ve seyahat zgrlne sahip olduunu ifade etmitir. Ancak grld gibi bu ulam hakk olarak deerlendirilebilecek bir dzenleme deildir. Konu snrl bir erevede dzenlenmi ve bir hak yerine bir zgrlk olarak ifade edilmitir. Kent nfusunun giderek artt, kentlerin nfus ve corafya olarak giderek byd ve lke iinde ve dnya apnda nfus hareketliliinin giderek artt bir dnemdeyiz. Bu hareketlilik toplumsal yaama katlm noktasnda ulam zgrln ve hakkn giderek daha nemli hale getirmektedir. Kamusal ve zel ulam aralarnn kullanclar arasnda byk ounlukla genler yer almaktadr. Genlerin toplumsal yaama katlmlar asndan toplu tama aralarna eriimlerinin nemi byktr. Genlerin kendine zg durumlar gz nnde tutularak, toplu ulamn organizasyonunda genlere de sz hakk tannmaldr. Bu noktada genlerin ihtiyalarnn gz nnde tutulmas ve ayrca genlerin seyahat edebilmesi iin ulam cretlerinde genlere ynelik bir indirimin ilkesel olarak benimsenmesi gerekmektedir. VI. evre Hakk 1982 Anayasasnn 56. maddesinde herkesin salkl ve dengeli bir evre hakkna yer vermitir. Maddede ayrca evreyi gelitirmenin, evre saln korumak ve evre kirlenmesini nlemenin devletin ve vatandalarn devi olduu ifade edilmitir. evre hakk ile ilgili olarak byk lde gelecek kuaklara gnderme yaplmaktadr. Ancak bugn evre hakk gelecek kuaklar deil bugnk genleri etkileyen bir hal almtr. Ekolojik krizin etkisinin giderek artt, iklim deiiklii ve evre kirlilii gibi olgularn giderek hayatmz dorudan etkiledii bir ortamda evrenin korunmas bugnn bir sorunu haline gelmitir. Yeni anayasada bu durumun gz nnde tutularak evre hakknn devlete daha fazla sorumluluk ykleyen bir anlayla anayasada yer alan temel deerlerden biri olarak tannmas gerektiini dnyoruz. evre hakk ile ilgili olarak ilkesel dzeyde nem tayan bir baka konu ise gnmzde dayanma haklar kapsamnda kabul edilen bar hakkdr. nsana ve doaya giderilmesi mmkn olmayan zararlar veren atmalar ve savalarn nlenmesi ve hibir koul altnda merulatrlmamas, kimyasal, biyolojik, nkleer silahlarn retilmesi, depolanmas ve kullanlmasnn yasaklanmas anayasada yer alan temel ilkelerden biri olmaldr. VII. Zorunlu Askerlik Hizmeti Gnmzde askerlik hizmeti ok byk lde genler tarafndan yerine getirilmektedir. Uluslararas insan haklar hukukunda ve Avrupa lkelerinin hemen hepsinde tannm olan vicdani ret hakk 1982 Anayasasnda tannmamtr. Vicdani ret hakk bugn Trkiyenin de taraf olduu uluslararas insan haklar szlemeleri ile tannmtr ve devletlerin sayg gstermesi gereken haklardan bir haline gelmitir. Vicdani ret, zorunlu askerlik hizmeti balamnda deerlendirildiinde, kiilerin ahlaki tercihi, dini inan ya da siyasi grleri nedeniyle askerlik hizmeti yapmay reddetmesidir. Burada kii herhangi bir sonu iin deil, vicdani kanaat gerei vicdani reddini aklamakta ve o ynde davranmaktadr. Vicdani ret, felse veya siyasi gr sonucu olabilecei gibi en ok grnen ekliyle din veya inantan

dolay da ortaya kabilmektedir. Zorunlu askerlik hizmetinin geerli olduu ve vicdani reddin bir hak olarak tannd lkelerde genellikle zorunlu askerlik uygulamas yerine alternatif sivil hizmet uygulanmaktadr. Burada farkl biim ve srelerde olsa da askerlik hizmeti yerine kamuya yararl sivil nitelikli ilerde altrlma sz konusu olabilmektedir. Bu noktada askerlik hizmeti veya onun yerine ngrlen sivil hizmetin de vicdani nedenle yaplmak istenmemesi anlamna gelen total reti bir yaklam da sz konusudur. Vicdani ret hakk yeni anayasada bir insan hakk olarak tannmaldr. 1982 Anayasasnn 72. maddesi vatan hizmeti bal altnda, Vatan hizmeti, her Trkn hakk ve devidir. Bu hizmetin Silahl Kuvvetlerde veya kamu kesiminde ne ekilde yerine getirilecei veya getirilmi saylaca kanunla dzenlenir. ifadelerine yer vermitir. Grld gibi askerlik hizmetinin ne ekilde yerine getirilecei Anayasada dzenlenmemitir. Bu nedenle zorunlu askerlik hizmetinin ne ekilde yerine getirileceinin genlerin kiisel tercihlerine braklmasnn nnde anayasal bir engel bulunmamaktadr. Askerlik hizmetinin byk oranda genler tarafndan yerine getirildii dnldnde, yeni anayasada bu hizmeti tamamen yerine getirmeme hakknn tannmas veya farkl kamu hizmetlerinde mevcut askerlik sresini amayacak biimde alarak yerine getirilebileceinin anayasada aka tannmas olumlu bir yaklam olacaktr. Vicdani ret hakknn tannmad, baka bir deyile askeri hizmet yerine sivil hizmetin ya da total reddin tannmad durumda ise askerlik hizmetinin kapsam nem kazanmaktadr. Zorunlu askerlik hizmeti yerine getiren genler i yaamlarnn balang dneminde azmsanmayacak bir sre iin i yaamna ara vermek durumunda kalmaktadr. Bu sre ierisinde askerlik hizmeti srasnda sivil yaamda ellerine geen cretle karlatrlmayacak derecede dk cretler elde etmektedirler. Askerlik hizmeti veya onun yerine ngrlecek sivil hizmet srasnda genlerin btn sosyal haklar eksiksiz biimde tannmal ve bu sre ierisinde kendilerine onurlu bir yaam srmeye yetecek bir cret verilmelidir. Anayasada askerlik hizmeti, ile ilgili dzenlemede bu ynde ak bir dzenleme yaplarak askerlik hizmeti srasnda tm insan haklarnn eksiksiz biimde tannacana yer verilmelidir.

Toplum Gnllleri Vakf Hobyar Mah. Rahvanclar Sok. 1.Vakf Han No: 5 Kat: 1 Eminn stanbul 34112 www.tog.org.tr www.facebook.com/ Toplum.Gonulluleri.Vak www.twitter.com/togvak

16