You are on page 1of 28

tasavvuf ilm ve akademik aratrma dergisi

24 [2009/2], s. 11-38

ems-i Tebrznin Tasavvuf Merebi ve Mevlnnn Dncelerine Tesiri


Osman Nuri KK
ZET emsems-i Tebriznin Tasavvuf Merebi ve Mevlnnn Dncelerine Tesiri Bu makalede ems-i Tebrznin sohbetlerinden derlenmi olan Maklt esas alnarak onun tasavvuf merebi ve Mevln zerindeki tesiri ele alnmtr. Sf yollarndan ak ve uttr ehli olarak bilinen ekoln tipik zelliklerini tayan ems, Mevlnnn dindarlk anlayn ibadet ve zhdn tesine ilah ak ve cezbe cihetine yneltir. almada emsin dnce ve yaam tarznn ekillenmesinde etkili olan temel kiilik zellikleri ele alnm; ayrca Mevlev gelenekte Mevlnnn lednn srr tefeyyz ettii vel kabul edilen emsin Mevlnnn slk usul zerindeki tesirleri incelenmitir. Anahtar kelimeler: Mevln, ems-i Tebriz, Seyr Slk, lm-i ledn. ABSTRACT Shams Tabrizis Mystical Disposition and His Influence on Mawlanas Thought This paper discusses Shams mystical disposition and his influence on Mawlana on the basis of the Maqalat, which was composed from accounts of Shams al-Din. Bearing the typical characteristics of Tariq al-Ishk and al-Shuttar, Shams redirected Mawlanas understanding of piety beyond worship and asceticism, bringing it closer to divine love and attraction. This work is about the main characteristics that influenced the shaping of Shams intellect and lifestyle, and the impact of Shams, who is regarded across the Mawlawi tradition as the source of Mawlanas inspiration for innate secrets, on Mawlanas style of spiritual training (suluq). Key words: Mawlana, Shams Tabrizi, sayr al-suluq, innate sciences (ilm al-ladun).

Bu makalede Mevlnnn hayatnda nemli bir deiime vesile olduu bilinen Tebrizli emseddinin tasavvuf merebi ve dnceleri ile bunlarn Mevln zerindeki tesiri zerinde duracaz. Mevlnnn ems hakkndaki tasvirlerine Mevln okurlar ainadr. Biz burada daha ziyade emsin gr ve dncelerinden hareketle aradaki tesirin emsin fikriytndaki yerine deineceiz. emseddinin (118?-1247) tam ad Muhammed b. Ali b. Melikdddr.1 Konyaya geliiyle Mevlnnn yaam felsefesinde belirgin bir deiime yol aan bu esrrengiz ve cokun zat, rencilerine ders veren, halk ird ile megul, lim ve temkinli bir sf olan Mevlny, adeta kendinden geirdi ve onu cokun bir Hak hline getirdi.2
1

Yrd. Do. Dr., Erciyes . lahiyat Fakltesi retim yesi. (onkucuk@erciyes.edu.tr) Ahmed Eflk, Ariflerin Menkbeleri Mevln ve Etrafndakiler (ev. Tahsin Yazc), stanbul: Remzi Kitabevi, 1986, II, s. 60. Ayrca kr. Eflk, Mankib al-rifin (Farsa Metin) (haz. Tahsin Yazc), Ankara: TTK, 1980, II, s. 614. Beduzzaman Frzanfer, Mevln Celleddin (ev. Feridun Nafiz Uzluk), stanbul: MEB 1997, s. 66.

12 | Osman Nuri KK

emseddinin hayat hakknda fazla bilgiye sahip deiliz.3 Dvandaki pek ok gazelinde ems mahlasn kullanan Mevln, iirlerinde eitli edeb kelime oyunlaryla ems szcne ska atfta bulunur. Bu iirlerde doal olarak emseddinin tarih hviyetine dair bilgilerden pek bahsedilmez. Yer yer Fhi M Fhdeki sohbetlerinden ve Mesnevdeki baz atflardan ems hakknda ufak tefek baz bilgiler karlabilir. Ancak ems biyografisinin ana hatlarna ilikin malumat Sultan Veled, Sipehslr ve Eflknin eserlerindeki anlatlara dayanmaktadr. Mevlev kaynaklar emsin Mevln ile karlamasndan sonraki ksmna odaklandklarndan emsin nceki yaamyla ilgili bu bilgiler snrldr. Mevln ile bulutuklarnda emsin altm ya civarnda olduu4 hatrlanacak olursa bahsedilen snrllk daha iyi anlalabilir. emsin fikirleri ve tasavvuf merebi hakknda bilgi veren asl kaynak, Makltdr. emsin sohbetlerinden ve szlerinden derlenen, tasavvuf grlerini, Mevln ile diyaloglarn, dier sfler hakkndaki kanaatlerini ieren eser zellikle emsin dncelerinin tespitinde nemli bir kaynak hviyetindedir. Eserdeki ifadeler emsin tasavvuf dnce ve merebini ana hatlaryla ortaya koymaktadr. Eserde yer yer emsin yaam hakknda aydnlatc szlere de rastlanmaktadr.5 Sipehslr ve Eflkde aktarlanla paralel ekilde ems, Tebrizdeki ilk mridinin Ebubekir olduunu belirtir.6 Geimini sepet rerek temin ettiinden Ebubekir Sellebf (sele dokuyan) diye anlan bu zattan bakas hakknda eyhim tabirini pek kullanmayan ems bu zattan ok istifade ettiini, birok velyet vasfn ondan aldn syler.7 ems ayrca Necmeddin-i Kbrnn halifelerinden Baba Keml Cend gzetiminde halvete girmi, Halvetiyye silsilesinden Ebheriyye kolunun kurucusu Rkneddn-i Sics ile de sohbette bulunarak seyr slkn tamamlamtr.8 Erzu-

3 4 5

6 7 8

Abdlbaki Glpnarl, Mevln Celleddin, stanbul: nklap, 1999, s. 50. Glpnarl, s. 68. Asl Farsa olan Makltda yer yer Arapa ibareler de bulunmaktadr. Eser, dnemin artlar ve halk ile konuma slubu iinde sylenmi baz mstehcen ifadeler hari dilimize M. Nuri Gencosman tarafndan evrilmitir: emseddin Muhammed Tebriz, Maklt- ems-i Tebriz, (ev. M. Nuri Gencosman), stanbul: Hrriyet Yaynlar, 1974. Gencosman, bu eviriyi eitli nshalarla karlatrd elindeki el yazmas Maklt nshasndan yaptn belirtir. Ayrca Ahmed Honuvis tarafndan gzden geirilerek randa baslan Maklt metninden yer yer istifade ettiini kaydeder. Bkz. Maklt, s. 7-9. Maklt son olarak Muhammed Ali Muvahhid tarafndan alt adet yazma nshann kritik edilmesiyle tahkikli olarak yaymlanmtr. Notlar ve indekslerle hacmi genileyen eser toplam 1023 sayfa olarak baslmtr. Bkz. emseddin Muhammed Tebriz, Maklt- ems-i Tebriz (tsh. Muhammed Ali Muvahhid), Tahran: ntirt- Harizm, 1990. Maklt, s. 238. Maklt atflar eserin Gencosman evirisine nispetle verilmitir. Eflk, II, s. 60. Sipehslar, Ferdn b. Ahmed, Mevln ve Etrafndakiler er-Risle (ev. Tahsin Yazc), stanbul, 1977, s. 121.

ems-i Tebrznin Tasavvuf Merebi ve Mevlnnn Dncelerine Tesiri | 13

rumda mektep-drlk yapt da bilinen9 emse ok sk yer deitirdii iin ems-i perende (Uan ems) de denilirmi.10 Daima siyah bir aba giyen, tacir klnda dolaan ve urad yerlerde hanlarda ve kervansaraylarda konaklayan11 ems, eyhinden ayrldktan sonra devrindeki birok eyhle grtn belirtir. Fakat emse gre dernundaki srr ilk eyhi Ebubekir de dhil Mevln dnda hi kimse grememiti.12 emsi, Tebrizden ve eyhinden ayrarak yolculua karan da kimsenin eriemedii bu srra mahrem arama itiyakdr. Dneminde grt mehur birok eyhin, kendisini tatmin edemediini aka ifade eden ems, Mevln ile bulumadan nceki servenine ilikin yle der:
eyh bulma isteiyle Tebrizden ktm ama bulamadm. Geri lem bo deil, belki bir eyh vardr. Hatta derler ki filan eyh, mridinin haberi olmadan ona hrka giydirirmi, saltanat ihsan edermi. Bylesine de rastlamadm. Kald ki byle eyh denilen kimselerin durayla, eyhlik arasnda yz bin yllk yol vardr. Ancak sonunda Mevlny bu sfatta buldum.13

I. Mizacnn Tasavvuf Merebine Etkisi Bir insann temel kiilik zellikleri, hi phesiz dnce dnyasn da etkiler. Tecrb bir alan olmas nedeniyle bu etki tasavvufta daha barizdir. Sjenin faal olduu bu alanda sfnin tasavvuf merebinin mizacyla yakndan ilgisi vardr. Deiik tasavvuf ekollerin oluumunda ve mevcudiyetini srdrmesinde balca millerden birinin miza farkll olduunu syleyebiliriz. Buna binaen emsin tasavvuf merebinin ekillenmesinde etkili olduuna kanaat getirdiimiz mizac zerinde ana hatlaryla durmak istiyoruz. Yaam hakkndaki bilgilerden, sz ve diyaloglarndan emsin yalnzla meyyal bir kiilik yapsnda olduu anlalmaktadr. Toplumda kendisine yakn hissedip dost edindii insan says hayli snrldr. Yaad toplum tarafndan anlalmak bir yana emse gre babas dahi onun haline yabanc kalmtr.14 ems, bununla ilgili bir anekdotta ocukluk dnemiyle ilgili bir hatrasn nakleder:
Hz. Muhammede (s.a.v.) duyduu youn muhabbetten n, ocukken emste garip bir hal ba gsterir. Bu hal neticesinde yeme-imeden kesilir. Babas dhil
9

10 11

12 13 14

Eflk, II, s. 110; Frzanfer, s. 72. emsin hayat hakknda ayrca bkz. Lewis, Franklin D., Rumi Past and Present, East and West, The Life, Teaching and Poetry of Jall al-Din Rumi, New York: Oneworld Publications, 2001, s. 134-202. Eflk, I, s. 90; Frzanfer, s. 68. Sipehslr, s. 121; Eflk, II, s. 37; Abdurrahman Cm, Nefahtl-ns Evliya Menkbeleri (ev. Lami elebi, haz. S. Uluda-M. Kara), stanbul: Marifet, 2001, s. 639; Frzanfer, s. 75. Eflk, II, s. 94. Maklt (ev. Gencosman), s. 271, 2. Kr. Maklt (tsh. Muhammed Ali Muvahhid), s. 158. Maklt, s. 234.

14 | Osman Nuri KK

kimse emsdeki bu hali anlayamaz. emsin durumundan endielenen babas yle der: Senin bu gidiatnn sebebi ne bilmiyorum. Sen deli, divane deilsin. Bakyorum, ama bu tasavvuf yolunda ilerlemek iin gerekli olan nefis terbiyesi ve riyzt da sende yok. Senin bu halin ne olacak? ems de babasnn bu szne, kendisi ile onun durumunu mukayese eden u benzetme ile karlk verir: Bir tavuun altna bir kaz yumurtas konulur. Kaz yavrusu yumurtadan kp biraz byynce su kenarna gelir ve hemen suya atlar. Ana tavuk, yavrunun etrafnda rpnr; ama o kmes kuudur, onun suya girmesine imkan yoktur. te seninle ben de byleyiz, ey babacm! Ben yzeceim bir derya gryorum. Benim yurdum o deryadr.15

emsin yalnzla meyyal kiilik yapsnn onun tasavvuf merep ve yaantsnda belirgin hale getirdii hususiyetlerden biri insanlardan bir beklenti iinde olmamasdr. Bu konuda tamahszl ile vnen16 emse gre insanlardan ayrlk onda bir eksiklie sebep olmaz. Hatta hayatnda en ziyade yer eden biricik dostu Mevln iin dahi yeri geldiinde bunu sylemekten ekinmez. emsin Konyadan ilk ayrld dnemle ilgili syledii anlalan u sz bunun tipik bir rneidir:
Ben teklifsiz, pervasz bir adamm; ne Mevlnnn ayrlndan bana bir zahmet ne de ona kavumaktan bana bir sevin gelir. Benim bir eyden holanmam da incinmem de yaratlmn gereidir. imdi benimle yaamak zordur. Nasl ki Musa Peygamberin dilei Allaha kar duyduu arzu ve istek ateinden, ak tutkunluundan idi. Yoksa Hzrla bulumak iin deildi.17

emse gre bu tr bir yalnzlk onun tasavvuf ird vazifesinin gereidir. Benim bu lemde cahiller ile bir iim yok; ben onlar iin gelmedim18 diyen emsin davranlar da halk kendisinden uzaklatrmaktadr. Mevln ile emsin insanlara kar muamelesini mukayese eden u ifadeler, dnem halknn emse bak yannda onun bu konudaki mizacna da k tutmaktadr.
zr diliyorlar ve diyorlar ki, Mevln bizimle birlikte olduu zaman gler, bizi hi sulamaz, u ii abuk yap veya bir i gr diye zorlamaz, ses karmaz, hibir eye kesin karar vermez ve bizi tehdit etmezdi. Eer emseddin de byle yapsayd o bizim gelmemizi engellemezdi. ekinceyle aktarlan bu eletiriye emsin cevab nettir: Ben bu fikirdeydim ve bu maksatla geldim. Eer mritlerde vefa varsa bu olur, yoksa olmaz.19

15 16 17 18 19

Maklt, s. 42, 43. Makltdaki bu anekdot daha sonra Eflk tarafndan da iktibas edilerek aktarlmtr. Bkz. Eflk, II, s. 60. Maklt, s. 194. Maklt, s. 264. Maklt, s. 47. Maklt, s. 294.

ems-i Tebrznin Tasavvuf Merebi ve Mevlnnn Dncelerine Tesiri | 15

emsin u izah da hem halkn onunla nsiyet kuramaynn nedenini hem de onun sz konusu tasavvuf misyonunu mezceder mahiyettedir:
Bu halk benim szlerime alamamakta hakldr. Btn szlerim Kibriy ynnden gelmektedir... Fakat bu ululanma Allah hakknda utan verici bir ey deildir. Nasl ki Allah mtekebbirdir. derler. Doru sylerler, bunda alacak ne vardr?20

emsin mizacnn dier bir zellii, ak szl oluudur. Bildii dorular kimseden ekinmeden aka ve keskin bir slupla dile getirmesidir. emse gre onu toplum iinde yalnzlatran da bu zelliidir.21 Bu zelliini deiik vesilelerle dile getiren ems rnek olarak alntladmz u ifadelerinde yle der:
Ben dorulua baladktan sonra beni dar attlar. Eer tam doruluk gsterecek olsaydm beni bir hamlede btn ehirlerden srer, kap dar ederlerdi.22 Bizimle bykler arasndaki fark udur ki, bizim iimiz ne ise dmz da odur.23 Bize bir ey sylemek isteyen kimse de bizim gibi olmaldr. Bylece ak sylemelidir... Sz yorumsuz ve ak sylyorum. Aramzdaki ayrln bir sebebi varsa budur ancak.24

emsin ak szlln ve keskin slubunu rneklendirmek amacyla kendisiyle ilgili o dnemde yapld anlalan vel midir, deil midir tartmasna ilikin deerlendirmesine yer vermek istiyoruz:
Onlar bana nereden attlar da Bu veldir, vel deildir. diye tartmaya baladlar. Ben vel olaym olmayaym bundan size ne?

Bu szlerinin ardndan Nasrettin Hocann konuya uygun den u fkrasn anlatr:


Hocaya demiler: Hele u tarafa bak tepsileri gtryorlar. Hoca Size ne? demi. Ama sizin eve gtryorlar. dediklerinde Hoca: O zaman size ne? demi. Ben de imdi Size ne? diyeceim. te bu sebepten dolay halktan kamaktaym.25

slubunun anlan zellii nedeniyle insanlarla pek anlaamayan ems, bu ynyle kendini ayn vasftaki bir sahabiye benzetir. Konyadan ayrlmak zorunda brakl sreci ile o sahabinin Hz. Peygamberin irtihalinden sonra ehirden uzaklatrlma srecini kyaslar.26

20 21 22 23 24 25 26

Maklt, s. 99. rnein bkz. Maklt, s. 181, 213. Maklt, s. 84. Maklt, s. 114. Maklt, s. 151. Maklt, s. 84. Maklt, s. 85. ems bu sahabinin ismini tasrih etmese de bahsettii sahabinin Ebu Zer elGifar olduu anlalmaktadr.

16 | Osman Nuri KK

Ak ve doru szl olmak pek tabi sahip olunmas gerekli bir erdemdir. O halde emsin doru szl oluu insanlar neden rahatsz etmekte ve onlar kendinden uzaklatrmaktadr. emse gre bunun gerekesi; insanlarn genelde vlp methedilmeyi arzulamas, yanl ve kusurlarnn dile getirilmesinden de rahatszlk duymasdr. emsin kimseden ekinmeksizin ak yreklilikle dile getirdii bu yndeki keskin eletirilerine ou insan bu yzden tahamml gsteremez. ems bununla ilgili yle der:
Nihayet sana bir ift sz syleyeyim: Bu halk nifak yollu konumaktan, ikiyzllkten holanr. Doru szden ise sklrlar. Birine desem ki: Sen amzn tek byk adam, biricik erefli insansn. phe yok ki houna gider. Ellerimi yakalayarak Sizi ok zlemitim, kusurum oktur. gibi iltifatlarda bulunur. Halbuki geen sene ayn kiiyle dosdoru konumutum. Bana dman oldu. Bu alacak bir ey deildir. nk halk ile ikiyzllk ynnden geinmek ister. Ta ki onlarla birlikte holukla vakit geiresin. Ama bylece doruluk yolunu tuttun mu dalara, krlara kamak gerekir.27

emsin yukardaki gereke ile evresindekilerden ald tepkilerden ierleyip ikayet ettii de sylenemez. nk ktle iyilikle mukabele etmenin kendisini manen daha da yceltecei kanaatindedir. Bir sohbetinde bu vasfn yle ifade eder:
Benim yle bir huyum vardr ki bana svenlere de dua ederim. Allah hidayet versin, onlar doru yola yneltsin derim. Yce Allahm ona bu halinden daha iyi bir hal ver ki svp sayaca yerde bir sbhnallah desin, tesbihte bulunsun Seni ansn ve ilah lemle megul olsun!28

emsin tasavvuf merep ve yaam tarznda etkili nemli bir dier zellii sahip olduu tasavvuf nevenin de etkisiyle meselelere toplumun bakt zaviyeden ziyade eletirel tarzda bakmasdr. Bu eletirel slup ak szllkle birleince insanlarn emsten uzaklamasna kimi zaman nefretine sebep olmaktadr diyebiliriz. emsin tasavvuf merep ve dncelerinin anlalmasnda nem arz eden eletirel slubuna daha etraflca bakmakta yarar gryoruz. emsin genelde eletirdii insan tipleri ve konular nelerdir, sorusuna cevap aramaya alalm. emsin eletirilerinden nasibini alan balca insan portrelerinden biri, d grnm itibariyle iyi ve dindar grnen ancak i dnyasn tezkiye etmede ayn hassasiyeti gstermeyenlerdir. Bu tr eletirilerinin amac amellerin riy ve gsteriten arndrlp ihlsla yaplmasdr. emse gre i dnyasn slah etmemi birinin iyi grnml amelleri, onu Haktan perdeleyebilir. Buna mukabil ilenen bir gnah, sahibinin vicdannda ktlk olarak mahkm edilirse o kiiye kurtulu yolunu aabi27 28

Maklt, s. 99. Maklt, s. 84.

ems-i Tebrznin Tasavvuf Merebi ve Mevlnnn Dncelerine Tesiri | 17

lir. nsanlarn muttali olduu kt amelinin meyyidesine arptrlan biri yaptnn ktlk olarak idrakine varr da yaptndan vazgeerse tvbesi ona kurtulu yolunu aabilir. Dier yandan d grnm itibariyle iyi grnmesine ramen insanlarn muttali olmad i dnyasndaki ktlkler o kiiyi daha kt bir duruma sokabilir. nk iteki ktlkler, zhiren iyi gibi grnen bir amelle srekli saklanmaktadr. Bu yzden emse gre ahlak ina ve slah daima z hedef almaldr.29 emsin eletirilerinden dneminin baz tasavvuf erbab ve eyhleri de nasibini alr. Dneminde eyhlik yapan baz insanlar tekkede ba bekleyen, dnyay kalbinden karamam zavalllar ve sahte eyhler diye eletirir.30 ems, marifet gibi eitli tasavvuf terimlerin hret ve prestij salamak amacyla dillerde dolatn ancak ok az saydaki insann bu lafzlarn mahiyetine vakf olduunu belirtir.31 Bu yzden dneminin baz eyhlerini insanlar aldattklar ithamyla hokkabaza benzeterek hicveder. Ancak gerek Hak dostlarnn bulunduunu da ima eder. emsin eletirel slubunu gsteren baz ifadelerine yer vermek istiyoruz:
Bu eyhlerin birou Muhammed (s.a.v.) dininin yol kesicileridir. Btn fareler gibi bu dinin evini ykmaya alrlar. Ama Allahn aziz kullarndan yle kediler de vardr ki, bu fareleri temizlemeye kdirdirler.32 Gerek bir n eski pabularnn tozunu, bu zamane eyhlerinin ve klarnn bana deimem. Glge oyuncular gibi perde arkasnda hayaller gsterenler, o sahtecilerden daha iyidir. nk onlarn hepsi hokkabazlk yaptklarn sylerler; oyunlarnn bir yalan olduunu gizlemezler. Bu ii ekmeklerini kazanmak iin yaptklarn aka sylerler. Bu ynden bu hokkabazlar, o eyhlerden stndrler.33

Mevlnnn da slikleri sahte ve mukallid eyhler konusunda sklkla uyardn biliyoruz. Misl olarak bu uyarlarndan bir kana yer vermek istiyoruz:
Her yanda bir gulyabani, seni arr, Karde, gel, yol istiyorsan ite burackta diye davet ederler. Sana yol gstereyim, senin mlayim yoldan olaym. Bu ince yolda ben sana klavuzum der. Fakat o ne klavuzdur, ne de yol bilir. Ey Yusuf, o kurt huylunun yanna az git! (Mesnev, III, b. 216-8) Etrafta insan suratl birok blis var. O hlde her ele el vermek ve balanmak doru deildir. (Mesnev, I, b. 316)

29

30 31 32 33

emsin bu konuyla ilgili yapt rneklendirme tepki ekecek trden bir eletiri ihtiva etmektedir. ems, mihrapta namaza durmu fakat zihnen dnya ileri ile megul birinin bu yaptn meyhanede zina edenle mukayese eder. Bkz. Maklt, s. 108. Maklt, s. 174. Maklt, s. 153. Maklt, s. 325. Yine benzer bir eletirisinde dneminin eyhlerini din vurguncular diye niteler. Bkz. Maklt, s. 206. Maklt, s. 57.

18 | Osman Nuri KK

Kendine gel, ceylan, aslandan nasl kaarsa byle kiilerden yle ka! Ey bilgili yiit, sakn onun yanna gitme! (Mesnev, III, b. 2569)

emsin youn eletirilerine konu olan bir dier husus nakilci ilim anlaydr. Dneminin lim ve eyhlerini bu hususta eletirir. nceden yaam byk limlerin eserlerini tetkik edip onlarn szlerinden ibaret bir ilim anlayn nakilcilikten ibaret grr ve knar. emse gre kiinin bilgi pnar kendi i dnyasndan comaldr.34 Kiinin kendi i dnyasnn tecrbeleriyle yorulup iselletirilmeyen, sadece aktarlmak iin ezberlenen bilgilere pek itibar etmez. Bu tr bilgi aktarmnda bulunan birine yle der:
Ben ondan sz aktarrsam ben, ben deilim demektir. imdi syle baka neler aktaryorsun? Bugn onlar ne ie yararlar? Ne dine ne de dnyaya yarayan souk ve donuk eyler.35

Bir eyhi yine bu meseleden dolay yle eletirir:


Gryorsun ki konutuklar hep undan bundan aktarma ve yapmack eylerdir. Ya bir hadis, ya bir hikye yahut bir iirini anlatr. Kendinden bir ey konumaz. Kendi keif ve vridtndan bir eyler anlat, bir ey syle diyorum.36

Kendi sylediklerine ilikin de yle der:


Ta iimden gelen bu szler hibir zamanda sylenmi szlerden deildir.37

emse gre kendi gnl ilhamyla konuamayan biri ilmin hakikatine erimi saylamaz. Nitekim tasavvuf dncede insan, kendi iinde tm varln bilgisini barndran esiz bir bilgi hazinesidir. Bu yzden nakilcilikten ibaret bir ilim anlay emse gre insann kendi bilgi hazinesinden cehaletinin gstergesidir. Buna binaen yle der:
Sen insanolusun! Nasl olur da sen de konumazsn? Dile gelmezsin? Ancak btn szlerin, baz kocakar hikyeleri; Arap iirleri! Hep bu! imdi kendi szlerin nerede?38

emsin bir derghtaki posta oturma treni esnasnda mecliste hazr bulunan Konyann ileri gelen lim ve eyhlerine syledikleri, onun bu konudaki tavr ve dncesini yanstmaktadr. Trende konuulan mevzular uzun sre dinleyen ems, sonunda dayanamaz ve oradakilere yle der:
Ne zamana kadar undan bundan rivayet edip vnecek ve atsz eyere binip erlerin meydannda koacaksnz? inizde: Kalbim bana Rabbimden bu haberi veriyor diyecek kimse yok mu? Ne zamana kadar bakalarnn asasyla kr topal
34 35 36 37 38

Maklt, s. 276. Maklt, s. 174. Maklt, s. 243. Maklt, s. 252. Maklt, s. 131.

ems-i Tebrznin Tasavvuf Merebi ve Mevlnnn Dncelerine Tesiri | 19

yryeceksiniz? Hadisten, tefsirden, hikmetten ve saireden naklen sylediiniz szler o zamanda yaayan ve her biri kendi dneminde erlik makamnda oturan erlerin szleridir. Onlar kendilerine gelen hallerden anlatrlard. Mademki bu dnemin erleri sizsiniz o halde sizin srlarnz ve szleriniz nerede?

emsin ilimde iselletirme ve ilm meselelere daha st bir zaviyeden gnl perspektifiyle baklmas gereine ilikin yapt vurguyu Mevlnda da gryoruz. Mevlnya gre gnl, sonsuzlua alan bir menfez kabul edildiinden sfnin tm ilim ve irfnnn kayna gnl olmaldr. Mevln bu konuda yle der:
Bu lem bir testidir, gnl de rmak suyuna benzer. Bu lem odadr, gnlse grlmedik ve alacak eylerle dolu bir ehir! (Mesnev, IV, b. 808) Sfnin defteri, harflerin yazlmasndan meydana gelen karalama defteri deildir. Ancak kar gibi bembeyaz ve temiz gnldr. (Mesnev, II, b. 159)

ems, dneminin ilim erbbn eletirirken ilmin temel gayesinin madd beklenti olmamas gerei zerinde durur. emse gre ilim tahsilinin niha hedefi var olula ilgili insan sorunlara anlaml cevaplar ve zmler bulabilmek olmaldr. Bu ise ilmin yce bir gaye iin tahsiline baldr. Aksi halde emse gre srf madd beklentilere dnk yaplan ilim tahsili, istifhamlar artrr ve kiiyi daha derin zihn krelmelere sevk eder. emsin bu konudaki eletirileri iddial ve arpcdr:
Arap dilinde yemin iin kullanlan harf vardr. Vav, be, te. Bu harf ile de yemin ederim ki, vallahi, billahi, tallahi, u medreselerde tahsil grenler, hep bir mansb sahibi olalm, bir medrese elde edelim, derler. yi duygularla hareket etmek gerekirse bunlar oralarda bir yer kapmak iin abalarlar. Halbuki bunlara sormal: Dnya lokmas iin ne diye ilim tahsil edersin? Bu ip insan o kuyudan karmak iindir. Yoksa yapp da baka kuyulara inmek iin deil. Sen daima, acaba ben kimim, diye dn. Hangi cevherdenim, niin geldim, nereye gidiyorum? Aslm neredendir, u anda neredeyim, yzm nereye evireyim?39

eder.40

emsin halka ynelik eletirilerinin mihverini ise taklide dayal dindarlk tekil Kimi eletirilerinde taklit ehlini Mslman saymann doruluunu dahi sorgular.41 II. Melmet Nevesi emsin mizacnn tasavvuf merebinde belirgin hale getirdii balca zellik melmet nevesidir. Yaam tarz ve ifadeleri onun bu nevesini aka ortaya koymaktadr. Dneminin sflerine zg belirli kyafetleri giyinmek yerine emsin ke39 40 41

Maklt, s. 139. Bkz. Maklt, s. 178. Maklt, s. 121.

20 | Osman Nuri KK

eden yaplma siyah bir aba giyindiini ve tccar kyafetiyle dolatn kaynaklar nakleder.42 Bir sohbetinde ems, bu tarz giyiminin nedenini Cenab- Hakkn tecelllerini almaya liyakat kesb edip arnm insn- kmili ifade eden ayna sembolyle yle izah eder:
Vcut aynam dnyadaki gzlerden bir keeye sarlarak gizlerim. Bylece halimi gayb rts ve Allahn gayret kubbeleri altnda saklarm.43

emsin gezip konaklad yerlerde kervansaraylarda ikamet etmesi44 melmet nevesiyle ilgilidir. ems, tekke yahut medrese yerine kervansaraylarda konaklamasnn gerekesini bir sohbetinde Ben garibim, gariplerin yeri de kervansaraylardr diye ifade eder.45 Bu tavrn emsin bilinli bir tercihi olduunu, halk iinde hret bulmak istemedii iin byle davrandn ilgili ifadelerinden anlyoruz. nk hreti salayan unsur mal, gzellik, ilim vs. gibi surete ilikin herhangi bir ey olabilecei gibi melmet nevesi ar basan sflere gre hret afeti, kiinin mnev derecesiyle halk iinde edindii itibara duyduu hazdan da kaynaklanabilir. Nitekim emse gre has kullarn perdesi kendi ibadetlerini, sevap ve kerametlerini grp bunlara itibar etmeleridir.46 Kiiyi Haktan perdeleyen bu engeli amann ve hakikate bihakkn vukufiyet salamann yolu kiinin nazar ve beklentisini tmyle halktan Hakka yneltmesinden geer. ems buna iaretle der ki:
Hz. Muhammedin (s.a.v.) yolunun ne olduunu anlayabilmek iin bir gn eyhlii de ululuu da batan atmak gerekiyor.47

Melmet nevesi ar basan dier sfler gibi ems de ibadetlerde riy tehlikesi zerinde nemle durur.48 Sipehslrn aktardna gre ems, kerametlerinin ortaya kmasndan ve mnev hviyetinin halk iinde anlalmasndan son derece rahatszlk duyard. hretten skld iin insanlarla birlikte olmaktan kanr ve tcir kyafetinde dolard. Yerletii bir yerde mnev hlinin anlalp hret bulacan anlaynca hemen o ehirden uzaklard.49 Bununla ilgili aktarlan bir anekdotta ikamet ettii bir yerde riyzt hlinin anlalmas zerine oradan hemen ayrld kaydedilir.50 Esasen ems, imkn olsa mnev hviyetini herkesten gizleyerek bir yaam srdrme arzusundadr. Bunu kendi miza ve merebine daha yakn grmektedir. Mevln ile grnceye kadar hi kimsenin ems hakknda bilgisi olmadn aktaran Sipehslr, hret bulduktan sonra da emsin srlarnn hakikatine Mevln d42 43 44 45 46 47 48 49 50

Sipehslr, s. 121; Eflk, II, s. 37; Cm, s. 639; Frzanfer, s. 75. Eflk, II, s. 61. Sipehslr, s. 121. Maklt, s. 101. Eflk, II, 80. Maklt, s. 222. Bkz. Maklt, s. 223, 269. Sipehslr, s. 121-122. Eflk, II, s. 68.

ems-i Tebrznin Tasavvuf Merebi ve Mevlnnn Dncelerine Tesiri | 21

nda kimsenin eriemediini belirtir.51 Buna binaen belki bir tarih retorii saylabilir ancak u deerlendirmede bulunabiliriz. ayet ems, Mevln ile karlamam olsayd tasavvuf tarihinin mehul ahsiyetlerinden biri olarak kalm olacakt. Ancak anlalan o ki Mevln ile grme itiyak ve Mevlnnn sahip olduu hret, emsin de gizli kalmasna msaade etmemi onu da mehur bir vel haline getirmitir. Bu hususu ems bir sohbetinde yle ifade eder:
Ben imdi Hakkn vellerinden halktan gizli yaayan o topluluktan sz amak istemiyorum. Onlar byle imkan buldular, byle yaadlar, geip gittiler. Ben de dedim ki: Mevlndan baka hi kimse ile konumayaym, yalnzca Mevln ile sohbet edeyim.52

emsin tasavvuf anlayndaki melmet nevesi, Mevlny derinden etkilemi ve tasavvuf anlayn ekillendirmitir. Mevln, yukardaki bahse k tutan bir ifadesinde mnev hviyetleri ile nlenen vellerin hretlerinin kendi istek ve arzularyla hret peinde koarak deil, tabi srete meydana gelen olaylarla veya bir baka velnin ortaya karmasyla vuku bulduunu belirtir.53 ems ile bir emir arasnda getii belirtilen bir diyalogda emsin bu zelliine iaret edilmektedir. Nakledildiine gre ems ve arkadalar yolda yrrken maiyeti ile birlikte bir emire rastlarlar. Emir, emsi grnce atn durdurup bir mddet emse bakar. Sonra da alayarak hareket eder. ems de Kullarn nimetle tazib eden Allah ne ycedir. der. Yanndakiler emse bunun nedenini sorunca ems yle der:
Bu emir gizli veller zmresindendir, bu kyafet iinde velyetini gizlemitir. Beni grnce ibadet ve slk yolunu emirlik vazifemle pek badatramyorum, bu grevden ayrlp rahata kulluk ile megul olabilmem iin duada bulun, diye benden rica etti. Ben de mnacatta bulununca onun velyet nurunun emrlik ile birlikte bulunmas gerektii iaret edildi. Bunu anlaynca inleyerek hareket etti.54

Allah klarn l bir tasnifle ele alan Sultan Veled ilk aamada Hallc- Mansr gibi velleri sayar. Son aamada yer alan klarn mnev hviyetinden ise kimsenin haberdar olmadn syler. emsin de bu mertebedeki klardan olduunu kaydeder.55 emsin birok sohbetinde Allahn kubbesi altndaki gizli vellerden olduuna iareti, Sultan Veledin emsle ilgili bu deerlendirmesini teyit etmektedir.

51 52 53 54 55

Sipehslr, s. 121. Maklt, s. 233. Mesnev, II, b. 2350. Sipehslr, s. 122. Sipehslr, ayn yer.

22 | Osman Nuri KK

III. Mnev Hviyeti Mevlnnn ems ile ilgili vglerine onun iir ve gazellerini okuyanlar ainadr. Mevlnnn Divnda ems mahlasyla yazd iirlerde emseddin, mauk- Mutlakn tam bir tecelligh, yer yer Onun yerine kaim bir halifetullahtr. Bu sluba aina olmayanlar iin resmedilen bu mazhar, insandan ok bir ilah tasvirini andrmaktadr. emsin Makaltdaki sohbetlerinde mnev hviyetine ve mertebesine ilikin anlatlardan genel bir yargya varmak mmkndr. ems, ocukken yaad bir vakasn Mevlnya anlatr. ocukken Allah, melekt lemini, ulv ve sfl lemin birok gaybn mahede ettiini, dier insanlarn da bunlar grdn zanneder. Bu konuda bakalaryla konumaya alr. emsin bu haline muttali olan eyhi Ebubekir Sellebf, yaad bu hlleri insanlara sylememesi hususunda emse tenbihte bulunur.56 Yine Bayezid-i Bistmnin bir vakasn anlatrken ems, kendi durumuyla ilgili bilgi verir. Allah mahede ettii yce bir makamda Bayezide ne istedii sorulunca Bayezid Allahtan yine Onu ister. Bistmnin bu vakasn aktaran ems kendisinin bu hali ocukken yaadn ve bunun ocukken ok az kiiye nasip olduunu belirterek kreder.57 Mevln, Sultan Veledle ems hakknda konuurken emsin mnev mertebesiyle ilgili yukarda aktarlan vakalarla paralellik arz eden bir deerlendirmede bulunur. emsin sahip olduu lednn ilmin58 emsin taat ve riyzt sebebiyle deil beikteyken Hz. saya verilen hikmet gibi ezelden verildiini syler.59 ems, dnemindeki eyhleri eletirdii ve Mevln dnda hibirinde aradn bulamadndan bahsettii bir sohbetinin devamnda kendi pirinin dorudan Hz. Peygamber olduunu yle dile getirir:
Herkes kendi pirinden sz eder. Bize ise Hz. Peygamber (s.a.v.) ryada hrka giydirdi. Fakat bu iki gn sonra eskiyip yrtlacak, klhanlara atlacak veya bulak silinecek hrkalardan deildir. Bilakis sohbet ve yoldalk hrkasdr. O sohbet de akllara san bir sohbet deil belki dn bugn, yarn olmayan bir sohbettir.60

Mevln, kmil mridlerin insanlar olgunlatrmadaki farkl usullerinden bahsederken az saydaki baz mrid-i kmillerin ird metodunun bak (nazar) olduunu syler. Ehil ve mukadder olann kalbinde dier mridlerin uzun srede yapamadklar tesiri Mevlnnn ilah kimya sahipleri diye niteledii bu kmil insan56 57 58 59 60

Eflk, II, s. 94. Maklt, s. 348. Lednn ilim tabiri sfler tarafndan zel bir bilgi tr olarak kabul edilen ve Kehf 18/65 yetinde iaret edilen Rabbn bilgiye iaret iin kullanlmaktadr. Eflk, II, s. 94. Maklt, s. 97.

ems-i Tebrznin Tasavvuf Merebi ve Mevlnnn Dncelerine Tesiri | 23

lar, bazen bir baklaryla yapabilecek kudrete sahiptirler. Bu bak Allahn takdiriyle slikin benliinde dntrc bir tesir icra eder. Mevln bu tr veller hakknda sliklere yle seslenir:
Ne vakte kadar ikbal sahibi olmayanlarn yanna gidip duracaksn? kbal sahiplerinin sohbeti, kimya gibidir. Onlarn nazarna benzer bir kimya nerede? Ahmedin nazar Ebubekire eriti; o bir tasdikle Sddk oldu.61

Konuyla ilgili ifadelerinden anlyoruz ki emsin ird metodu Mevlnnn yukarda tavsif ettii vellerinki gibi nazar ve sohbettir. ems bir sohbetinde kendi ird usulnn bu temel zelliini ok tebihiyle ifade eder. Cenab- Hakkn oklarna sahip olduunu belirterek yle der:
Bu okun isabet ettii kii, ne bahtiyar biridir. Ancak bu oklar Hakk bilenler iindir. Okluumda daha nice oklar var ama bunlar atamyorum... Oklukta kalanlarn da baka ileri var.62

rad metodunun bu zelliini ems, serlevha olarak yer verdiimiz u sznde aka ifade eder:
Benim varlm yle bir kimyadr ki bakr zerine dkmeye hacet yoktur. Bakr benimle beraberken altn olur. Kimyann kemali de ite byle olmaldr.63

Mevlndan nakledilen bir rivayette bir zatn yllarca sahip olmak istedii mnev mertebe ve hle emsin nazaryla eritiinden bahsedilir.64 Eflk, emsin bu vasf hakknda u beyti iktibas eder:
Ey oul! Fakiri ykselten bir nazardan fazla bir ey deildir. te o nazar, seni yce leme gtrr.65

ems kendi tasavvuf misyonunu, Mevlny kemle erdirmekle grevli bir Allah dostu (merd-i Hak) olarak vazeder.66 ems, Mevlnnn eritii baz keif ve kerametlerin onun tabi hayatn sekteye uratacak dzeyde bir det halini almamas iin kimi zaman bu keif ve varidt zerinde tasarrufta bulunduundan, iten gelen bir gayretle altndan bahseder.67 Bu hususu biraz daha tavzih etmek gerekirse yle diyebiliriz. Tasavvuf slk srecinde baz vaka ve keifler yaayan mrid, bunlar rehberine aktarr. Daha nce ayn yoldan gemi olan kmil rehber, bu hlleri temyiz ve tefrik eder; mnev geliimine katks olacan ngrdklerine younlamasn mridine tavsiye ederken mnen tehlike arz edenlerden de onu uzaklatrr. Tasavvuf klasiklerinde bununla ilgili birok diyalogdan bahsedilir. emsin
61 62 63 64 65 66 67

Maklt, s. 97. Maklt, s. 81. Maklt, s. 108. Eflk, II, ss. 78-79. Eflk, II, s. 79. Maklt, s. 208. Bkz. Maklt, s. 229, 230.

24 | Osman Nuri KK

neden kendi tasavvuf misyonuyla ilgili byle bir deerlendirmede bulunduunu anlayabilmek iin onu Mevln ile buluturan sikaya bakmalyz. IV. ems-Mevln Sohbetindeki Sr: Hzr Musasna Kavuuyor Mevlev gelenekte Mevln-ems sohbeti, Kurnda anlatlan68 Musa-Hzr bulumasnn bir benzeri olarak grlr.69 Mevlev kaynaklarda Musa-Hzr prototipinde Mevln Hz. Musaya, Hzr ise emse nispet edilerek bir benzerlik kurulur. Sultan Veled, emsin Mevlnya Hzrlk ettiini syler.70 Eflkde yer alan bir rivayette bizzat Mevlnnn emsin hcresinin kapsnn nne kendi el yazsyla Hzrn maukunun makam diye yazarak Hzr ile ems arasnda bir nispet kurduundan bahsedilir.71 Yine Musa ve Hzrn karlatklar yer olarak bilinen ve iki denizin birletii yer anlamna gelen Kurn- Kermdeki mecmaul-bahreyn ifadesi,72 ems ile Mevlnnn Konyada ilk karlatklar yere makam ad olarak verilmitir. Mevln da gerek Divnda gerek Mesnevde Musa-Hzr kssasn anmaktadr. emsin kendisi de sohbetlerinde Musa-Hzr kssasn genie yorumlamaktadr.73 Bu yorumlarnda ems kendi ile Hzr prototipi arasnda benzerlikler kurar.74 Mevlev gelenekte Mevlnnn emsle sohbetinin Musa-Hzr bulumasna benzetilmesi, kanaatimizce sadece bir temsil getirmenin tesinde bilinli bir tercihtir. Zira kurulan bu benzerlik Mevln-ems ilikisindeki mnev niteliin anlalmasnda nemli ipular barndrmaktadr. Bu yzden yaplan bu mukayeseyi tahlilde fayda gryoruz. ncelikle bu benzetme seyr slkla ilgili bir aamay hatra getirmektedir. Sfler velyet makamlar arasnda makm- Hzr denilen bir makamdan bahsederler. Buna gre seyr slkta ilerleyip velyet ihsan edilen ve velyetin eitli aamalarn aarak bu makama gelen kiiye grnen Hzr, ilm-i ledn tabir edilen bilgi trnden baz srlar ona talim eder. Deiik ekollere mensup birok sf bynn vakalarnda Hzr ile sohbetine dair rivayetlere rastlamak mmkndr. Bu yzden ems-Mevln sohbetini tasvir iin Mevlev gelenekte yaplan Musa-Hzr benzetmesi, Mevlnnn ems araclyla ledn ilminin srlaryla tefeyyz ettii velyet makamna da iarettir diyebiliriz.
68 69 70 71 72 73 74

Musa ile Hzr kssas iin bkz. Kehf 18/64 vd. Bkz. Eflk, II, s. 98. Bkz. Sultan Veled, btidnme (ev. A. Glpnarl), Ankara, 1976, s. 48 vd. Eflk, II, s. 104. fade iin bkz. Kehf 18/60. Bkz. Maklt, s. 262-266. Mesela emsin bu kssay anlatrken Hzrn Musadan ayrlmas zerine istihad ettii iir ve Konyada kendisine kar gsterilen muamele nedeniyle Tebrize gitmesi olaslndan sz etmesi bunlardan biridir. Bkz. Maklt, s. 264.

ems-i Tebrznin Tasavvuf Merebi ve Mevlnnn Dncelerine Tesiri | 25

Batn saylabilecek bu iaret yannda sz konusu mukayese ile ilgili gze arpan zahir baz benzerlikler de sz konusudur. emsin dneminin toplumsal normlarna genellikle zt hareket etmesi, pek fazla kiiyle arkadalk etmeyii, genelde yalnz oluu gibi zellikleri, yaptklarndan dolay kendini insanlara ve onlarn teamllerine uygun bir sorumluluk iinde grmeyen Hzr hatrlatmaktadr. Hzrn dikey boyuttan ynlendirilen davranlar, yatay boyutun toplumsal teaml ve normlarna zttr, allagelen bilgi kalplarnn tesindedir. Musa ve Hzrn arkadal Hz. Musann Hzrn yaptklarn sorgulamas nedeniyle biter. Hzr, yaptklarnda ilah ilhamn gereini yapt gibi Hz. Musann davrann yorumlayan bnl-Arabiye gre Hz. Musa da rislet makamnn gereini, bir anlamda vazifesine uygun olan yapmtr.75 Hz. Peygamber bu kssay anlatt hadisinde kssay naklettikten sonra yle der: Allah Musaya rahmet eylesin, ok arzu ederdik ki Hzrn yaptklarna sabretseydi de aralarnda geecek maceralar (Allah tarafndan Kurnda) bize anlatlsayd.76 Tasavvuf dncenin nemli zelliklerinden biri; din kaynaklarda zikredilen olay yahut kiisel tecrbeleri, Musa-Hzr rneinde olduu gibi, salt bir tarihsel olayn aktarm olarak grmez. Bu tr olay ve tecrbeleri, her bir insann deneyim alanyla ilgili iaretleri de ieren birer numune olarak deerlendirir. Kuranda anlatlan Musa-Hzr kssas dier mminlere neleri iaret etmektedir? Dier bir ifadeyle Hz. Musann rislet makam gerei sorgulad iin arkadalndan mahrum kald ilm-i ledn sahibi (Hzr) ile arkadala tahamml edilebilirse renilecek sr nedir? te Mevlev kaynaklar bu sorularn cevabnn Mevln-ems ilikisinde meknz olduunu ihsas ettirirler. Kurnda tasvir edilen kssada Hzrla arkadalk yapmak son derece deerli srlar ihtiva eden ancak tahamml edilemeyecek derecede etin bir mihenk ta olarak anlatlmaktadr. Hzr, Hz. Musay Benimle arkadala dayanamazsn. diye uyarr. Onun srrna yalnzca onunla arkadala tahamml gsterip sabredenlerin muttali olabileceine iaret eder. ems, bu zellii itibariyle Hzrla benzer bir nitelie sahiptir. emsle arkadalk kurup sohbetinde bulunmak evresindekiler iin kolay deildir. ems ile Evhadddin Kirmn arasnda geen mehur diyalogda77
75

76 77

Sz konusu deerlendirmeler iin bkz. bnl-Arab, Fussul-Hikem (thk. Ebul-Al Aff), Kahire: Daru hyil-Ktbil-Arabiyye, 1946; Ahmed Avni Konuk, Fussul-Hikem Tercme ve erhi I-IV (haz. Mustafa Tahral-Seluk Eraydn), stanbul: FAV, 1999-2002, Musa Fass-. Buhar, Kitbul-ilm 45. Diyalog yledir: ems, Evhadddine makam ve mertebesini kast ederek Ne haldesin? diye sorar. O da mahlukata bakarak Cenab- Hakkn tecellilerini mahede ediyorum anlamna gelen Leende ay seyrediyorum. szyle karlk verir. ems Ensende ban m var ki? Kafan kaldrp aya bakmyorsun. diyerek dorudan Cenab- Hakkn tecelllerine bakmas gerektiini iaret eder. Bkz. Eflk, II, s. 61.

26 | Osman Nuri KK

emsin bu zelliine ilikin tipik bir rnek sunulmaktadr. Diyalogun sonunda ems, Evhadddine Sana Allah erleriyle sohbete dayanamazsn demedim mi? diyerek onun yanndan ayrlr. Hzr prototipiyle benzerlii kurulan bu ynne ems u szleriyle iaret eder:
Bende yle ateli bir hl var ki, hi kimse bu duruma katlanamaz.78 Bayezid (bile) benim sohbetime ne bir gn, ne be gn dayanabilir.79

Musa-Hzr ile Mevln-ems sohbeti arasnda kurulan nispette grme taleplerindeki benzerlik de dikkat ekicidir. Hz. Musa, ulul-azm bir Peygamber olmasna ramen; dorudan Allah tarafndan zel bir bilgi tryle (ilm-i ledn) serfiraz klnp ereflendirilmi bir Allah dostu ile grmek, dier bir tabirle mnev hayretini artrmak ister. Ondaki himmet yceliinin gstergesi olan bu duas sebebiyle ilm-i ledn sahibi bir kul ile grecei kendisine ilham edilir. Uzun ve meakkatli bir yolculuktan sonra Hzrla buluurlar ve aralarnda Kurnda anlatlan olaylar cereyan eder.80 Kssada bir peygamberin, rislet grevi dndaki bir alanla ilgili peygamber olmayan ancak Allahn zel bir srrna mazhar bir kulla arkadalndan, bylelikle ondan bir eyler renmek isteyiinden bahsedilmektedir. ems-Mevln bulumasnn balangcnda da benzer ekilde emsin yapt dua ve grd rya sonucunda ilah bir ilham ve sevkle gerekleen bir sreten bahsedilir. ems bu hususu aka yle beyan eder:
Allaha yalvardm: Yarabbi! Beni kendi vellerinle tantr, onlar ile sohbet arkada yap! dedim. Ryamda seni bir vel ile yolda edeceiz dediler. Sordum: O vel nerededir? Ertesi gece bu velnin Rum diyarnda (Anadoluda) olduunu sylediler. Bir zaman sonra tekrar grdm ryada Henz vakti gelmemitir, her iin bir zaman vardr. dediler.81

Hseyin b. Knn anlatt u anekdotta Baba Kemal Cend, emse yce bir sohbet arkadann ihsan edilecei mjdesini nceden verir:
78 79 80 81

Maklt, s. 290. Maklt, s. 179. Hzr, Musaya arkadalklar sresince gemiyi delerek, ocuu ldrerek ve yklm bir duvar tamir ederek gizemli olay gsterir. Maklt, s. 274. Ayn ekilde Sipehslr, emsin Tebrizden Anadoluya geliinin nedenini emsten yle nakleder: ems, bir zaman Senin has kullarndan benim arkadalma dayanabilecek biri var mdr? diye mnacatta bulununca gayb leminden Sohbet arkada istiyorsan Rum (Anadolu) tarafna sefer et. denir. Bunun zerine Anadoluya gelir. Bkz. Sipehslr, s. 123. Eflk de benzer bir rivayeti aktarr: Acaba btn bu dnya ve melekt leminde Allahn has kullar iinde benimle arkadalk etmeye tahamml edebilecek biri var mdr? Bunun zerine gayb leminden Btn kainatta Mevln-y Rm hazretlerinden baka senin erefli arkadan yoktur. diye bir ses geldi. te onun Anadoluya hareket etmesine bu neden oldu. Eflk, II, s. 99, 100. ems, grd ryayla Mevln ile Konyadaki ilk bulumas (Ekim, 1244) arasnda bir hayli zaman getiini belirtir. Bu konudaki dier szlerinden bu srenin yaklak on be yl gibi bir zaman kapsad anlalmaktadr. Lewis, s. 161.

ems-i Tebrznin Tasavvuf Merebi ve Mevlnnn Dncelerine Tesiri | 27

Tacir klnda birok ehir dolaan emsin yolu Dou Trkistan taraflarnda Necmeddin Kbrann halifelerinden Baba Kemal Cendnin tekkesine urar. O esnada Lemet mellifi Fahreddin Irak (. 688/1289) de mridi Multanl Zekeriyann tavsiyesi ile Baba Kemalin tekkesindedir. Baba Kemalin tavsiyesiyle ems ve Irak halvet amacyla kendilerine verilen hcrelerde ileye girerler. Irak ilede mahede ettii keif ve tecellleri eyhine bildirirken duygularn iir ve gazel ekline getirerek ifade eder, fakat ems duygularn onun gibi aklayamaz. Bir gn eyhi Olum emseddin, sen de Fahreddin gibi ilede hissettiin ilah srlardan bir eyler anlatamaz msn? deyince ems yle karlk verir: Ben, ondan daha ok mahede ve tecellye ahit oluyorum. Ama o, bu ite gerekli terim ve bilgilere aina olduundan duygularn uygun sz ve deyimlerle anlatabiliyor, baz srlar aka terennm edebiliyor. Fakat bende bu cihet eksiktir. emsin bu cevab zerine Baba Kemal Allah sana yle bir sohbet arkada verecektir ki o, ilk ve son hakikatleri senin adna dile getirecektir. der.82

emsin sz konusu aray ile ilgili yle bir deerlendirmenin yaplmas mmkndr. Birok sfnin biyografisinde ilah tecelller sebebiyle yaad cokunluk ve vecd hlinden bahsedilir. Bu cokunluk ve kendi kabna samama hlini kimi sfler, sahip olduklar temkin ve kudretle i dnyalarnda gizlerken, kimisi de bu hli dindiremediinden ataht denilen ifadelerle heyecan ve neesini evresindekilere yanstr. Neesini paylamak isteyen bir tabiatta yaratlan insan, bu paylam ve meydana gelen sinerji sayesinde gzel duygulardan ald hazz artrmaktadr. Yatay boyutta gerekleen sradan insan tecrbelere ait bu zelliin dikey boyutta gerekleen sf tecrbe iin de kendi karakteristiine uygun ekilde geerli olduunu syleyebiliriz. Mevlnnn ifadesiyle elerin birleiminden yeni nesiller meydana geldii gibi mnlarn birleiminden de yeni mnlar ve hller doar. Bu yzden ou zaman sf, yaad gzel ve esiz bir mnev deneyimi kendini anlayabilen bir srdala paylama ihtiyac hisseder. Sefere kan sflerin diyar diyar dolap Allah dostlaryla grmek istemesinin balca amalardan biri budur. Ancak tm mesele srrn sylenebilecei evsaftaki kiiyi bulabilmektedir. ems bu srr paylaaca kiinin evsafna dair yle der:
Ben srr yle birisine sylerim ki onu kendi benliimde deil, kendimi onun benliinde greyim. Bylece kendi srrm, kendime sylemi olurum.83

ems Mevlny arayn ve aralarndaki ilikinin mahiyetini de belirten bir izahnda bu hususa iaret eden u deerlendirmeyi yapar:
Bu mesele elli kez dnyann her tarafn gezerek denizleri, karalar dolaan mcevher tccarnn hikyesine benzer. Bu adam bir inci aryordu. Geldiini haber
82 83

Maklt, s. 23. Maklt, s. 71.

28 | Osman Nuri KK

alan inci dalglar birbiri ardndan koard. Ama aranlan incinin nasl ve nerede olduu tccar ile dalglar arasnda gizli kalmt. Tccar inciyi ryasnda grm o ryaya inanm ve gvenmiti. Aynen Yusuf Peygamberin grd ryaya inanp gvenmesi gibi o da bu ryann yorumunu bildiinden kuyuya atld, zindana tkld gnlerde bile gecelerini ho geiriyordu. imdi dalg Mevlndr; cevahir tccar da ben. nci de ikimizin arasndadr.84

Buraya kadar emsin Mevln ile grme arzusundan ve bu yndeki duasndan bahsedildi. Ancak unu da belirtmek gerekir ki ems tarafndan aka ifade edildiini bildiimiz dua ve talebin Mevlnda da karlk bulduu muhakkaktr. Nitekim bir sohbetinde ems kendini murd yani istenilen kii Mevlny ise murdn murd olarak niteler.85 Bunu Mevlnnn anlayndan hareketle ifade edecek olursak yle deriz: Susuzluktan dudaklar kurumu susuz, suyu arad gibi aslnda su da susuzu beklemekte, onu aramaktadr. k, mukuna zlem duyup onu arad gibi muk da n aramakta onu beklemektedir. O halde her k ayn zamanda muktur; her muk keza ktr. Bu yzden Mevlnda da emsle bulumaya ynelik fazlaca if etmedii ancak kendi iinde meknz bir bekleyi ve talebin var olduunu anlyoruz. Babasnn yanndan ayrlmayan oul Sultan Veled, Mevlnnn bu sreteki halini yle anlatr:
Mevln hazretleri sdk ve safa bakmndan ann teki olduu halde, emsden bakasn istemiyordu. Uzun beklemelerden sonra kimsenin gremedii zat grd. Btn srlar ona gn gibi aikr oldu. Kimsenin iitemeyecei srlar, ondan iitti.86

Sultan Veled, babasnn emsle sohbetinden sonraki deiimini ise yle anlatmaktadr:
Anszn emseddin geldi, ona ulat. Mevlnnn glgesi, onun nn parltsnda yok oldu. Ak lemi ardndan defsiz, sazsz avazn eritirdi. Ona mukun hlini anlatt. Bu sretle Mevlnnn srr gkleri at. ems dedi ki: Eer sen btna balanmsan ben btnn btnym, srlarn srrym. ems, onu yle alacak bir leme ard ki o lemi ne Trk ryasnda grd, ne de Arap. stad ve eyh olan Mevln, yeni okumaya balam birisi oldu da, her gn onun huzurunda ders okudu. Her eyin sonuna ermi iken, yeni balayan birisi oldu. Herkesin uyduu bir zt iken, kendisi emse uydu. Geri yokluk bilgisinde olgundu fakat emsin ona gsterdii bilgi, yepyeni bir bilgiydi.87
84 85 86 87

Maklt, s. 80. Maklt, s. 295. Sultan Veled, btidnme, s. 48 vd. Geni bilgi iin bkz. Sultan Veled, s. 48-52.

ems-i Tebrznin Tasavvuf Merebi ve Mevlnnn Dncelerine Tesiri | 29

Mevlnnn emsle elde ettii irfnn ncekinden daha farkl bir aama olduu, yukarda iktibas edilen pasajdan aka anlalmaktadr. Mevlnnn ems araclyla tefeyyz ettii irfn srlarn gerek mahiyetini tabi ki yalnzca onlar bilebilir. Ancak Mevlnnn tefeyyz edip kemale eritii bu yolun ayn zamanda kendi sliklerini olgunlatrmak iin kulland yol olduu malumdur. Verdii tavsiyeler bu yola ait tasvirlerdir. Bu yzden Mevlnnn slk anlay zerindeki ems tesiri biz aratrmaclar iin daha ak ve tespit edilebilir bir alandr. imdi emsin Mevlnnn slk anlay zerindeki tesirine biraz daha ayrntl bakalm. V. emsin Mevlnnn Slk Anlayna Tesiri V.1. Kmil Prin rneklii Tasavvuf telakkide insan, varlk aacnn yani kainatn meyvesi ve gayesi kabul edilir. Varlk ailesi iinde byle bir konuma sahip olan insann yaratlmasnn amac ise insan tr iindeki insn- kmildir. Mutlak mnda insn- kmilin prototipi Hz. Muhammed (s.a.v.) iken her devirde Muhammed kaynaktan ald nuru tayan kmil bir Allah dostu bulunmaktadr. Tasavvuf dncede asrndaki tm vellerin nderi olarak kabul edilen bu en kmil Allah dostuna kutub denilir. Yukarda icmlen iaret edilen sf telakkiyi ileyen ems, bir sohbetinde kendini dneminin kutbu ve Mevlnnn pri olarak grdne iaret eder:
Hi phe yok ki, u lemin yaratlnda bir maksat ve sebep vardr. ylesine mutlu bir kimsedir ki bu sarayn ii, d onun iin denmitir. Geri kalan ne varsa onun uyruu, onun klesidir. Her ey onun iindir. Bu kinat binas onun iin yaratlm, o bu kinat iin yaratlmamtr. Nasl ki bir zenginin aziz bir konuu vardr, onun erefine gzel bir konak yaptrm, demitir. Sonra o baka bir yere gmtr. Bu konak bo kalr m hi? Aradmz Allah yolunun yolcular vardr... Bugn size aradnz o Allah adam benim dersem Mevln bizden uzakta m kalr? Onun iin ne mutluluktur ki aradn bulmu ona erimitir.88

Mevln gibi emsin seyr slkla ilgili zerinde durduu ncelikli konulardan biri kmil pre duyulan ihtiyatr. emse gre kii slkta tekamle erimek iin kendi bana ne kadar mcadele edip alsa da ledn ilmine erimi bir Allah dostunun klavuzluunda almadan bu maksadn gerekletiremez.89 Kmil prin gerekliliini Mevln da eitli vesilelerle vurgulamaktadr. rnek olarak iktibas edilen u beyitlerde Mevln konuya ilikin yle der:
Aklllara bir yol gsterici lzm; hele yol, deniz yolu olursa! (IV, b. 1459)
88 89

Maklt, s. 208. Maklt, ayn yer.

30 | Osman Nuri KK

Bu vdide, bir klavuz olmadka yola kma. (Mesnev, I, b. 426) Zamann peygamberinden ayrlma... Kendi hnerine, kendi dileine pek gvenme! Klavuzsuz yola knca aslan bile olsan kibir ve gurura kaplm dalalet ve zillete uram olursun. Ancak eyhin kanatlaryla u ki eyhin askerlerinin yardmn gresin! (Mesnev, IV, b. 542-4)

Kmil pre neden ihtiya duyulduuna ilikin gereke bakmndan da ems ile Mevln arasnda mtereklik gze arpar. Sf stlahnda lmeden nce lm denilen irad mevtin yaanmas iin tahakkuk ettirilmesi gereken nefsin hilelerinden tmyle kurtulma ve slk yolundaki dier engeller emse gre ancak kmil prin yardmyla gerekletirilebilir.90 nk emse gre;
eyhin yapt i, saylm ceviz gibi hesapldr. Elbette fayda verir ve amaz.91

Slikin nefs ile mcadelesinde mridin hayat rolne ilikin vurguyu Mevlnda da bulmaktayz. Mevln bu konuda yle der:
Nefs, keli dikendir, ne eit koysan sana batar, ondan kurtulmana imkn m var? (Mesnev, III, b. 375) Nefsi, prin glgesinden baka hibir ey ldrmez. O nefs ldrenin eteine smsk sarl. (Mesnev, II, b. 2529)

emse gre kmil pr, slike eksikliklerini gsteren bir ayna gibidir. Slik o kmil prototipe bakarak kendi eksiklerini fark eder ve bunlar tezkiyeye alr. Zira insan, zahir varlndaki danklklar ve kirleri aynaya bakarak fark ettii gibi i dnyasnn arpklk ve hastalklarn da gnl her trl mnev kirden arnarak saf bir hale gelmi kmil insan aynasnda fark edebilir. nk eksik ve kusurlar giderebilmenin ncelikli art bunlarn fark edilmesidir. Bu yzden ems yle der:
Btn Peygamberlerin tlerinin zeti udur: Kendine bir ayna ara.92

Prin sz konusu fonksiyon ve gerekliliini Mevln da benzer ekilde ayna sembolizmiyle yle izah eder:
Ayna ne iindir, ne gne yarar? Herkes nedir, kimdir, kendisini bilsin diye deil mi? (Mesnev, II, b. 94) Velnin beden aynasnda ktlklerle dolu olan mrit, kendisini grr. (V, b. 1437) Adamn irkinliini, yzne kar ancak ayna syleyebilir, nk onun yz serttir. Ayna gibi demirden bir yz gerek ki sana irkin yzne bak desin. (V, b. 3505-6) Amca, sen, kendi hlini bilmezsin; fakat gnl sahibi yok mu; senin hlini o bilir ite! (III, b. 3565)

Rehberiyle muamelesi hususunda slike tavsiyelerde bulunan emse gre mrid tam olarak olgunlaana kadar eyhinden ayrlmamaldr.93 Zira bu ayrlk, onun olgunlama srecini sekteye uratr. ems bu konuda yle der:
90 91 92

Bkz. Maklt, s. 243, 244. Maklt, s. 109. Maklt, s. 59.

ems-i Tebrznin Tasavvuf Merebi ve Mevlnnn Dncelerine Tesiri | 31

Mrid yani Hak yolunun yolcusu, kemale ermedike hevsna uymaktan kurtulamaz. Bu yzden eyhin gznden uzaklamas onun iin uygun olmaz. nk souk bir nefes, onu, o anda dondurur; bir ejderhann nefesi gibi ldrc bir zehir olur. Her neye dese karartr. Ama mrid bir kere olgunlat m onun eyhinden ayr dmesi zarar vermez.94

Mevln da slike iyi insanlarla ve kmil priyle sohbeti tavsiye eder. Ayrca salikin avamn olumsuz duygularndan kendini korumas gerektiini emsin yukardaki tebihiyle benzer ekilde yle ifade eder:
Nezle olup koku duyunu kaybetmemek iin halkn yelinden, nefesinden bedenini rt. Onlarn havalar, k rzgrlarndan da souktur. rtn, brn de burnuna girmesin. Onlar, cansz, donmu kiilerdir. Nefesleri, karl dalardan gelir. (Mesnev, VI, b. 87-9)

emse gre slik, mridine saygda azami dikkat gstermelidir.95 Slikin prine duyduu ball vurgulamak iin ems arpc bir mukayesede bulunur:
Bir mride sordular Senin stadn m daha iyidir yoksa Bayezid-i Bistm mi? stadm daha iyidir dedi. Bu nasl olur? diyenlere ems gerekeyi mridin lisanndan yle ifade eder: nk ben vahdet ve tevhidin srrn ondan bakasnda bulamyorum.96

Zira Bayezid-i Bistami gerekte o kiinin stadndan ok daha yce ve stn bir zat olsa da o yce zatn yceliinden istifade edemedikten sonra slik asndan bunun bir ehemmiyeti yoktur. O halde her slik iin tefeyyz ettii kendi pri slike nispetle sbjektif olarak o yce zattan daha stn kabul edilebilir. Mevln da ems gibi slikin prine kar sayg ve edepte kusur etmemesi gerektiini belirtir. Prinin rzasn gzeterek ondan istifadesini artrmann gerei zerinde ska durur.97 V.2. Slk Metoduna Tesiri Mevlnnn dnce sisteminde yokluk (adem, nst), varln idare ve ikamesini salayan Kargh- Hud olarak kabul edildiinden, ngrd slk uygulamalarnn temelinde de slikin kendini, bu ilah atlyeye sokma gayesi bulunmaktadr. Konuyla ilgili Mevlnnn u beyti hatrlanabilir:
Varlk aynas nedir? Yokluktur. Eer aptal deilsen sen de br tarafa yokluk gtr. (Mesnev, I, b. 3179)

93 94 95 96 97

Maklt, s. 105. Maklt, s. 104. Maklt, s. 150. Maklt, s. 150. Bu konuda Mevlnya Gre Mnev Geliim adl kitabmzda (s. 605 vd.) Mevlnnn konuyla ilgili bir ok ifadesi iktibas edilerek deerlendirilmitir.

32 | Osman Nuri KK

Yine Mesnevde ele alnan bir ok farkl konunun yokluk temas minvalinde ilendiini mehur beytinde yle beyan eder:
Her dkknn ayr bir sanat, ayr bir kr vardr. Mesnev de yokluk dkkndr oul. (Mesnev, VI, b. 1525)

emse gre de slk uygulamalarnn gayesi Mevlnda olduu gibi yoklua erimek yani fenya ulamaktr. ems, slikin bu hedefini yle ifade eder:
eyh nedir? Mridin varl nedir? Ancak yokluk deil mi? Zaten mrid yok olmadka mrid olamaz.98

Bu dorultuda olmak zere Mevln gibi emse gre de insan ile Allah arasndaki en byk engel ve perde; eytan veya baka haric bir varlk deil kiinin kendi snrl benlii, tenine ait istek ve arzulardr.99 Konuyla ilgili bir anekdotta emse Senin mertebene nasl ulaabilirim? diye soran birine ems yle cevap verir:
Tenini brak da gel. nk kul ile Allah arasndaki perde tendir ve ten drt eydir. Tenasl uzvu, boaz, mal ve mansptr. Haslarn perdeleri de kendi ibadet, sevap ve kerametlerini grmeleridir.100

Buna paralel olarak ems, lmeden nce lm diye de tabir edilen irad mevti slk srecinde gerekletirilmesi gereken hedeflerden biri olarak grr. Hz. brahimin Kurnda zikredilen drt kuu ldrmesi kssasn,101 daha sonra Mevlnnn da benzer ekilde yorumlayaca gibi nefsin ldrlp cann dirilmesi eklinde yorumlar.102 emse gre namaz, oru, hac gibi ibadetlerin amac, kulun istirak hline ulamasdr.103 Bu sayede insan madd cihetinin hapsolduu bu snrl yatay boyuttan kendini kurtarabilir. nk emse gre insan, hdis yani yaratlm olan bu dzlemde kald srece Kadm olan Allah gerek anlamda bulamaz, Onun tecelllerine nail olamaz. Bu yzden Mevln gibi insann Allah bulmasnn yolunu hdis cisimden geip kadm cana ulamada grr.104 ems, tenden geip cana ulama srecini Mevlnnn daha sonra geni ekilde izah edecei ncelik ve sonrala uygun ekilde aklar. Buna gre benlii nefsin ktlklerinden tezkiye ve tasfiye edip artmadan onu iyiliklerle tezyin edip yeniden imar etmek mmkn deildir. Bu konuyu izah ettii bir tebihinde ems, insan ii
98 99 100 101 102 103 104

Maklt, s. 232. Maklt, s. 65. Eflk, II, s. 80. Bkz. Bakara 2/260. Maklt, s. 67. Maklt, 324, 325. Eflk, II, s. 82.

ems-i Tebrznin Tasavvuf Merebi ve Mevlnnn Dncelerine Tesiri | 33

su dolu bir testiye benzetir. Bu testiye temiz su konulacaksa ncelikle bu testinin iindeki bulanm suyun boaltlp ardndan temiz su ile doldurulmas gereini vurgular. Aksi halde ieri konulan temiz sular da pislenecektir.105 Slk sreciyle ilgili emsin bahsettii ncelik ve sonralk, Mevlnnn slk metodunun bir parasdr. Konuyla ilgili Mevln yle der:
Bu hissin shhati, tenin mamr olmasna; o hissin shhati, bedenin tahribine baldr. Can(lama) yolu nce cismi viran eder; o viranlktan sonra da mamr eder. Altn defineyi bulmak iin nce evi tahrip edip ykmtr; defineyi bulduktan sonra da o evi ncekinden daha mamr bir hle getirmitir. nce suyu kesti ve rmak yatan temizledi... Sonra da iilecek tertemiz suyu rmaa aktt. nce deriyi yard, saplanan okun temrenini kard. Ondan sonra yaras iyileti, derisi tazelendi. nce kaleye saldrp ykarak oray kfirden ald. Sonra oraya yzlerce bur ve hendek yapp mar etti. (Mesnev, I, b. 304-10)

Slk metoduna ilikin bu genel deerlendirmelerden sonra bu srecin ayrntlarna dier bir ifadeyle emse gre tezkiye ve imar srecini slikin hangi aralarla gerekletirdiine yakndan bakalm. emse gre tezkiye sreci slikin riyzt, mchede, ibadet ve gayretleri ile mridinin ona yapt yardmlarn ardndan slike eriecek ak ve ilah cezbe ile gerekleir. Slikte asl dnm meydana getiren de bu ilah ak ve ekimdir.106 emsin biyografisine ilikin bilgilerden ve ifadelerinden ar bir riyzt ve mchede evresi geirdii anlalmaktadr. Riyzt dnemiyle ilgili bir hatrasn nakleden ems, bir ara on drt ay kesintisiz riyztta bulunduunu; bunun zerine ilehanenin duvarnn dile gelip zerinde nefsinin de hakk olduunu sylediini belirtir.107 Oru tutmasnn ve riyztna dikkat etmesinin slikin mnev geliimine olumlu katks zerinde durur.108 emse gre riyzt ve mchede sreci daha sonra Mevlnda da ayrntl ekilde ilenecei zere ilah aka hazrlk mahiyetindedir. nk emse gre sliki asl olgunlatracak olan aktr. Bunun nedenine ilikin sunduklar gereke bakmndan da ems ile Mevln arasndaki benzerlik dikkat eker. emsin ifadelerinden hareketle akn, neden temel olgunlama arac olduunun cevabna bakalm. ems, yaratlm bir varlk olan insann kendi hudus boyu105 106 107 108

Maklt, s. 216. Maklt, s. 244. Eflk, II, s. 95, 96. Maklt, s. 341; Eflk, II, s. 89.

34 | Osman Nuri KK

tundaki aralarla Kadm olan Cenab- Hakk idrk ve temaasnn, Onunla gerek irtibat ve iletiim kurmasnn imkanszl zerinde durur. Hdis, Kadmi nerede bulur, Onu nasl anlayabilir? der.109 Zira bilmek iin bilende bilinene uygun bir aracn olmas zaruridir. O halde hdis olan insan, Kadm olan Allah ile irtibat ve iletiime geirecek vasta nedir? Mevln ile benzer ekilde ems bu soruya ak cevabn vermektedir. nk emse gre Kadm olan Allahtan hdis olan insana erien kdemlilik aktr.110 Akn Kadm olan Allah gsteren ilah bir tecell ve kadm bir iletiim arac oluunu ems yle belirtir:
Kadmden sana bir ey eriir. te o aktr. Ak tuza gelir ve seni sarar.111

Akn Allah ile insan arasndaki mterek iletiim ve irtibat tecellsi olduunu ems, Allah onlar sever onlar da Allah severler. (Mide, 5/54) ayetiyle de istihd eder. emse gre yette sevgi hem Allaha hem insanlara nispet edilen bir ortaklktr. Buna mukabil rnein Sen beni gremezsin. (Araf, 7/143) Veya Gzler Onu idrk edemez, O gzleri idrk eder. (Enm, 6/103) gibi Allah grme ve idrkle ilgili dier ayetlerde Kadm ve hdis varlk arasndaki zorunlu farkllk vurgulanr. nk emse gre aralarnda baka bir itirakin kurulamayaca hdis ile Kadm varlk arasndaki itirak, kken itibariyle ilah olan ak ile salanmaktadr.112 Mevln da akn Allah ile insan arasndaki iletiimin temel arac olduunu vurgulayarak akn benzer fonksiyonundan bahseder. Bunu kurbaa ile farenin arkadal hikayesinde sembolik bir dille anlatr.113 emsin slk anlaynda nemli yeri olan ve Mevlnda da tesirini grdmz dier bir husus niyzdr. emsin anlatmlarnda niyz, Mutlak Varlk olan Cenb- Hak karsnda kulun kendi hiliinin ve aczinin farkna varmas ve bu bilin ve edep ile hareket etmesidir. Gsterdii yolun Allaha niyz ve yakarma yolu olduunu;114 retisinin de naz deil niyz olduunu belirten115 emse gre niyzn stne ibadet yoktur.116 ems, niyz bylesine kutsamasnn nedenini ise yle aklar:
nk niyzsz olan Allah, niyz sever. O niyz vastasyla, birdenbire tm bunlardan kurtulursun.117

Niyzn insan ile Allah arasndaki perdeleri yaktn belirten118 emse gre niyzdaki kudsiyetin dier bir gerekesi, niyzn aka vesile olmasdr.119
109 110 111 112 113 114 115 116 117

Maklt, s. 31. Eflk, II, s. 82. Maklt, s. 32. Maklt, s. 32. Hikye iin bkz. Mesnev, VI, b. 2932 vd. Maklt, s. 76. Maklt, s. 82. Eflk, II, s. 95. Eflk, II, s. 82.

ems-i Tebrznin Tasavvuf Merebi ve Mevlnnn Dncelerine Tesiri | 35

Mevlevliin nemli bir rknn tekil eden sem hususunda da emsin Mevlnya telkinlerinin etkisi vardr. nsann madd varln idame ettirmesi ynyle yiyip imeyi bedenin semna benzeten ems, vecdle yaplan sem ruhun gdas olarak grr. emse gre ruh sem ile takat bulur, varln glendirir ve insan varl iindeki etkinliini artrr.120 emse gre semdaki sr, Allah dostlarna gelen ilah tecell ve varidtn sem esnasnda artmas ve bu esnada mahedenin younlap tebellr etmesidir. Sem sayesinde kii, kendi varlk leminden dier lemlere ycelir mnev derecesine gre Hakkn likasyla merref olur. 121 Dnerek yaplan sema Mevlnnn emsin iaretiyle balad anlalmaktadr. Sultan Veled babasnn sem konusunda ems ile sohbetinden nceki ve sonraki durumunu yle anlatr:
Babam genliinde ok zhid, faziletli ve vera sahibi biriydi. Sema hi gelmemiti. Anne tarafndan byk annem olan Kira-y Bozorg babam sema tevik etti. Babam nceleri semda ellerini sallard. ems gelince ona dnmeyi gsterdi.122

Sipehslrn konuyla ilgili verdii bilgi de ayn dorultudadr. Sipehslra gre Mevln, ems ile grmeye baladktan sonra sema balamtr.123 Ayn husus Eflk tarafndan da kaydedilmektedir.124 Semn helal, haram ve mbah olan trlerinden bahseden emse gre semdaki helallik gerekesi semn vecd ile yaplmasdr. Semda vecdsiz hareket eden ellerin kiiyi cehenneme, vecdle yaplann ise cennete eritireceini belirtir.125 emsin sem ile ilgili szleri126 Cneyd-i Badadnin (. 297/909) semn helal olabilmesi iin sayd zaman, mekan ve ihvan artn127 hatrlatr. Mevln semn nefisle mchede ve mahede arac olduunu ve vecdle icra edilmesi gerektiini kendi slubuyla yle aklar:
Ey hars kii! Varln, benliini krp yok et de, yle sevin, oyna; saln da ehvet yarasnn stndeki pamuu ek kopar! Hak yolunun yolcular raks, oynamay nefis sava meydannda kana bulanarak yaparlar.
118 119 120 121 122 123 124 125 126 127

Maklt, s. 46. Bkz. Eflk, II, s. 82. Maklt, s. 46. Maklt, s. 38; Eflk, II, s. 82. Eflk, II, s. 95. Sipehslr, s. 125. Eflk, II, s. 65. Bkz. Maklt, s. 38, 39; Eflk, II, s. 82. Bkz. Maklt, s. 38, 39, 43. Abdulkerm Kueyr, er-Risletl-Kueyriyye f lmit-Tasavvuf (thk. Marf Zerk-Ali Abdulhamit Baltac), Beyrut: Darul-Ceyl, tsz., s. 340. Kr. Kueyr Rislesi (haz. Sleyman Uluda), stanbul: Dergh, 1991, s. 520.

36 | Osman Nuri KK

Varlklarndan kurtuldular m ellerini arpar... Noksanlarndan ayrldlar m raksa, sema girerler. (Mesnev, III, b. 95-97)

Semdaki mezkur ift kutupluluk konusunda ilk dnem sfleri de yukardakine benzer kanaatlere sahiptir. rnein Znnn Msr (. 245/859) Sem Hak ile dinleyen hakikat derecesine kar, nefsaniyetle dinleyen ise zndklar. der.128 Mevlnnn fikir ve edeb slubunun varislerinden kabul edilen Sadi iraznin (. 691/1292) u izah, emsin sem ile ilgili helal ve haram ayrmnn da lsn belirtmektedir:
Kardeim ben dinleyenin kim olduunu bilmeden semn ne olduundan bahsedemem. Eer dinleyen mn leminde uarsa, onun sem karsnda melekler bile aciz kalr. Fakat dinleyen kiinin zihni elenceden, oyundan ve akadan ibaretse kafasndaki eytan daha da azgnlar. ehvete tapanlar sem eri nasl olabilir. Seher esintisinden gl perian olur, odun ise hi etkilenmez. nk onu baltadan bakas paralayamaz.129

Sonu ems-i Tebriznin dnceleri ve tasavvuf merebi hakknda temel kaynak kabul edilen Maklta dayanarak onun tasavvuf merebini ve Mevln zerindeki tesirini ele aldmz almada vardmz sonular u ekilde zetlemek mmkndr. emsin tasavvuf merebinin ekillenmesinde temel kiilik zelliklerinin etkisi barizdir. Ayn zamanda tasavvuf merebi, yaam tarz ve kiilii zerinde belirleyici olmutur. Bu yzden mizac ile tasavvuf merebi arasnda diyalektik bir ilikinin olduunu syleyebiliriz. Eletirel bir bak asna sahip olan ems, bildii dorular kimseden ekinmeden sert bir slupla dile getirmektedir. Yalnzla meyyal kiilik yapsyla birleen bu zellii emste belirgin bir melmet nevesini hakim klm; bu neve de tasavvuf merep ve yaam tarzn belirlemitir. Seyr slk yollarndan ak ve uttr ehli olarak bilinen ekoln tipik zelliklerinin emste mevcut olduunu syleyebiliriz. Amellerde zellikle riy tehlikesine dikkat eker; mnev hviyeti herkesten gizlemenin gereklilii zerinde durur. Dneminin baz eyh ve limlerini bununla ilintili gerekelerden dolay eletirir. Kendi tasavvuf misyonunu Mevln ile sohbetle grevli bir merd-i Hak olarak konumlandran ems, lim ve zhid nitelikleriyle bilinen Mevlny derinden etkiler. Dindarlk anlayn ibadet ve zhdn tesine, ilah ak ve cezbe cihetine yneltir. Bu ynyle Mevlnnn tasavvuf anlayndaki dnmn balca vesilelerinden biri olur. Bu anlayta zhdne yaplan ibadet ve gayretler nemsiz ve gereksiz grlmese de kiiyi olgunlatran asl unsur ilah ak ve cezbe kabul edilir.
128 129

Kueyr, er-Risle, s. 340. Sad, Bostan, s. 168, 169.

ems-i Tebrznin Tasavvuf Merebi ve Mevlnnn Dncelerine Tesiri | 37

Mevlev gelenekte Mevln-ems sohbeti iin kullanlan Musa-Hzr benzetmesi, kanaatimizce Mevln-ems ilikisinin mahiyetine dair nemli ipular barndrr. Bu benzetme ile Mevlnnn emsten lednn srr tefeyyz ettiine iaret edilir. Bu lednn srrn gerek mahiyetinin nc ahslara kapal olduu sylenebilir. Ancak Mevlnnn yaam tarz ve dncelerindeki deiim ve zellikle kendi yrnn olgunlatrmak iin kulland seyr slk metodu, bu sohbetin keyfiyetini anlamada bizlere bilgi vermektedir. Mevln da olduu gibi emsin ngrd slk uygulamalarnn gayesi, slikin fenya, yoklua (adem) erimesidir. Bu yzden ems kendi yolunu, kulun Allah karsndaki hilik ve aczinin tam idrakine varmas anlamna gelen niyz yolu olarak isimlendirir. Fenya erime srecinde almas gerekli en byk engel, Mevln gibi emste de kiinin kendi snrl benliine, tenine ait istek ve arzulardr. nsan, madd cihetinin hapsolduu bu yatay boyuttan kendini kurtaramad srece asl hviyetini bulamaz. emse gre ibadetlerin yahut sem gibi baz uygulamalarn amac kiinin snrl varlk leminden ycelerek akn olan aslyla iletiim kurmasdr. Nefsi eitmek iin yaplan riyzt ve mchede, ilah ak ve cezbe iin birer ara ve hazrlk hkmndedir. nk kiiyi kendi snrl ve egoist niteliklerinden tmyle temizleyecek olan aktr. emsin slk metoduna ilikin saylan tm bu zellikler, ayn zamanda Mevlnnn slk metodunun zellikleridir. Ancak emsin de sohbetlerinde syledii bir hususu ilave etmeliyiz ki Mevln, emsin atfta bulunduu bu hususlar ve onun izah edemedii bir ok konuyu sistemli ve ayrntl ekilde izah etmi, yolun esaslarnn mtercim ve rihi olmutur.

KAYNAKA Buhar, Ebu Abdullah Muhammed, Cmius-Sahh (thk. Kasm er-Rfa), Beyrut: Darul-Kalem, 1987. Cm, Abdurrahman, Nefahtl-ns -Evliya Menkbeleri- (ev. Lami elebi, haz. S. Uluda-M. Kara), stanbul: Marifet, 2001. Eflk, Ahmed, Mankib al-rifin I-II [Farsa Metin] (haz. Tahsin Yazc), Ankara: TTK, 1980. ______, Ariflerin Menkbeleri (Mevln ve Etrafndakiler) I-II (ev. Tahsin Yazc), stanbul: Remzi Kitabevi, 1986. Frzanfer, Beduzzaman, Mevln Celleddin (ev.: Feridun Nafiz Uzluk), stanbul: MEB, 1997. Glpnarl, Abdlbaki, Mevln Celleddin, stanbul: nklap, 1999.

38 | Osman Nuri KK

Kueyr, Abdulkerm, er-Risletl-Kueyriyye f lmit-Tasavvuf (thk. Marf Zerk-Ali Abdulhamit Baltac), Beyrut: Darul-Cl, tsz. ______, Kueyr Rislesi (haz. Sleyman Uluda), stanbul: Dergh, 1991. Kk, Osman Nuri, Mevlnya Gre Manevi Geliim: Benliin Dnm ve Mirac, stanbul: nsan, 2009. Lewis, Franklin D., Rumi Past and Present, East and West, The Life, Teaching and Poetry of Jall al-Din Rumi, New York: Oneworld Publications, 2001. Mevln Celleddn, Muhammed b. Muhammed el-Belh er-Rm, Mesnev-i Manev I-VI (haz. R. A. Nicholson), Tahran: ntirt- Behzd, 1375. ______, Mesnev I-VI (ev. Veled zbudak), stanbul: MEB, 1990. ______, Klliyt- Divn- ems I-II, (haz. Bedzzaman Frzanfer), Tahran: ntirt- Behzd, 1378. ______, Dvn- Kebr I-VII (haz. A. Glpnarl), Ankara: Kltr Bakanl, 2000. Sadi iraz, Bostan (ev. Hikmet laydn), stanbul: MEB, 1992. Sipehslr, Ferdn b. Ahmed, Mevln ve Etrafndakiler er-Risle (ev. Tahsin Yazc), stanbul: Tercman 1001 Temel Eser, 1977. Sultan Veled, btidnme, (ev. A. Glpnarl), Ankara, 1976. emseddin Muhammed Tebriz, Maklt- ems-i Tebriz (tsh. Muhammed Ali Muvahhid), Tahran: ntirt- Harizm, 1990. ______, Maklt- ems-i Tebriz: Konumalar (ev. M. Nuri Gencosman), stanbul: Hrriyet Yaynlar, 1974.

You might also like