You are on page 1of 7

Mesnevi'deki Hikyelerin Kaynaklar ve Mevlna'nn Hikyeler zerindeki Tasarruflar

"Mesnev" bir nazm ekli olarak Arap, Fars ve Trk airlerinin uzun bir olay rgs gerektiren anlatlarnda en ok tercih ettikleri form olmutur. Bu formun Trk edebiyatnn en nl klsik eserine de ad olduu grlr. Bu eser Mevlna'nn Mesnev'sidir.*** Uzun anlatlar iin tercih edilen bu nazm ekli, Mevlna'nn eserinde yzlerce ksa hikye araclyla uzun bir anlatya dnmtr. "Bu ksa hikyeler arasnda, grnte bir birlik yoktur. Ama temelde, hepsi ayn gayeye mteveccih muhteva tamaktadr." 1 1207'de Orta Asya'nn Belh ehrinde doan Mevlna Celleddin kendisine Rm lakabnn verilecei Anadolu'ya Mool istilas sebebiyle ailece g etmitir. 1212-1213 yllarnda olduu dnlen bu g srasnda sultn'l-ulem (limlerin sultan) olan babas, Feridddin-i Attar (1158-1230)'n Niabur'daki evinde misafir olur. Mevlna bu evde ryasnda nur yzl bir prin, kendisine alt dall bir gl fidan verdiini grr. "Ryasn anlattnda babas; 'Alt dall gl, senin alt ciltlik bir kitap yazacana iarettir.' der. O anda orada hazr bulunan Feridddin-i Attar da 'Alt dall gle kavuuncaya kadar bu kitap ile megl olursunuz.' diyerek Mevlna Celleddin'e Mantku't-Tayr' hediye eder."2 Baz kaynaklarda Attar'n, Mevlna'ya Mantku't-Tayr' deil, Esrarnme'sinin bir nshasn hediye ettii belirtilir. 3 Bylece Mevlna ilk tesiri Attar'dan ve onun eserlerinden alm olur. Mevlna douda ve batda btn zamanlarn en ok tannan mutasavvf ahsiyetidir. Her ne kadar Mevlna, Attar'dan ok fazla etkilendiyse de bir zaman sonra hem sanat hem de nyle Dou'da ve Bat'da ondan daha fazla tannr olmutur. Bir aratrmac Attar ve Mevlna arasndaki bu ilikiden hareketle u arpc deerlendirmeyi yapmtr: "Attar'dan yarm yzyl ya da daha fazla bir sre sonra, onun mesnevileri, Celleddn Belh'nin Mesnev'sinin douuyla birlikte cazibesini ve grkemini kaybetti. Her ne kadar eyh ebuster gibi nl rifler, Attar'n airliini, iir ve airlik mesleinden b e r tutarak ycelttiler ve ondan alarn airi diye sz ettilerse de, alar sonra Mevlna'nn Mesnev'si stnln kabul ettirdi. Mevlna Mesnev'si, Attar'n derdini, heyecann ve strabn, daha gl bir ahenkle, daha gzel ifadelerle ve daha mantk bir ekilde yazya dkt."11 Mevlna'nn "Hakk'a dair her ne syledimse hepsini Attar'dan rendim.", "Biz henz sokan kesine yeni varmtk ki Attar daha o zaman akn yedi ehrini dolamt.", "Kelimeleri baldan tatl olan Rum'un nderiyim. Fakat ben bile konuurken Attar'n yalnzca hizmetkr olduumu dnyorum." 5 ifadeleri onun Attar'dan ne kadar etkilendiini aka gsterir. Bu etkilenmenin bir gstergesi de Mevlna'nn Mantku't-Tayr ve lhnme'deki baz hikyeleri Mesnev'de kullanm olmasdr. Bu hikyelerden biri metinler arasndaki farklar g(ste)rebilmek amacyla aada verilmitir:

Ekim 2 0 0 7

Bir Adam, Azrail ve Slayman Peygamber


Vaktaki can yakc Azrail, bir gn Sleyman peygamberin huzuruna girdi. Orada bir gencin oturmakta olduunu grd. Ona bir gz atnca arp kald. Gen de onun bu bakndan perian bir hle geldi. Sleyman'a (a.s.), "Aman! Bulutlara emret de beni hemencecik buradan uzaklatrsnlar. lm korkusundan ldm bittim." dedi. Sleyman, buluta o genci Fars'tan alp Hindistan'a gtrmesini emretti. Bu olayn stnden bir gn geince Azrail tekrar Sleyman'n (a.s.) yanna geldi. Sleyman (a.s.), ona dedi ki: "Ey klsz kan dken! Neden o gence iddetlice baktn?" Azrail yle cevap verdi: "O srada bana Allah katndan bir buyruk gelmiti; 'Onu gnlk bir yerde, Hindistan'da bul ve anszn cann al!' denmiti. Onu burada grnce ardm. Buradan gnlk yola hemencecik nasl gider dedim. Bulut, onu Hindistan'a gtrnce ben de gittim, orada cann aldm." Ey dost! Bu hikye, sana bir ibret olmaldr. Zira ezel hkmden kurtulmann imknnn olmadn anlatr. Mukadder olan bir eye tedbirin ne faydas olabilir? Ezel takdire gre sen, bir noktann iindesin. Bunu bylece bil! Bu noktaya iyi bak, a olma! (lhiname6, 124-125)

A z r i l ' i n B a k n d a n K o r k a n A d a m n Hikyesi
Saf bir kii, bir kuluk vakti, koa koa Hz. Sleyman'n adalet sarayna snd. Yz gamdan, korkudan sararm, iki duda mosmor kesilmiti. Hz. Sleyman, ona; "Efendi! Sana ne oldu?" diye sordu. Adam; "Azril, bana yle fkeli, yle kin gder bir gzle bakt ki..." dedi. Hazreti Sleyman; "Peki." dedi. "Sen, imdi benden ne istiyorsun? Onu syle!" Adam; "Ey canlar koruyan byk varlk! Rzgra emret de... Beni buradan Hindistan'a gtrsn; belki kulunuz, oraya gidince cann kurtarm olur." Hazreti Sleyman rzgra emretti. Rzgr da o adam ald, hemen deniz stnden uurarak Hindistan'n i taraflarnda bir yere gtrd. Ertesi gn dvn kurulmutu. Herkes, Sleyman'n huzuruna gelmiti. Hazreti Sleyman Azril'e dedi ki: "Senin korkundan bana gelip snan o Mslmana, onu canndan, malndan, evinden, barkndan ayrmak, avare etmek iin mi yle fkeli baktn?" Azril dedi ki: "Ben ona fkeli bakmadm. Ben onu, yol stnde grdm de, ardm kaldm, bu sebeple ona, akn akn baktm. nk, Cenb- Hakk bana 'Onun cann, bugn Hindistan'da al.' diye buyurmutu. ardm da, kendi kendime dedim ki: 'Bu adamn yzlerce kanad bile olsa, onun bugn Hindistan'a varabilmesi ok uzak, ok zor'." Ey yoksulluktan, ilh takdirden korkan ve ihtiraslarna kaplan kii; sen, btn dnya ilerini buna kyas et, gzn a da, hakkati gr. Kimden kayoruz? Kendimizden mi? Ne de olmayacak ey! Kimden neyi kapyoruz? Neyi karyoruz? Allah'tan m? Ne de byk gnah... [Mesnevi Hikyeleri7, 42)

Bu iki hikye arasndaki benzerlik ve farkllklar iin unlar sylenebilir: a) En bata binlerce yldr dilden dile dolaarak veya metinden metne aktarlarak bugne ulaan btn szl ve yazl eserler zerinde, antatc ve yazclar tarafndan az veya ok tasarrufta bulunulduu grlr. b) Mevlna da Panatantra, Kathasaritsagara, Kelile ve Dimne gibi Hint kaynaklarndan veya Attar'n eserlerinden ald masal ve hikyeler zerinde eitli tasarruflarda bulunmutur. Mevlna Attar'dan ald hikyelerde Hint masallar zerinde yapt deiiklikler kadar kapsaml bir deiiklik yapmamtr. Korhan Kaya'nn ifadesiyle "Mevlna'nn Hint masallarn aktar biimi, slm inancyla kaplanm ve olduka uzatlm durumdadr. Bunlarn orijinallikleri hemen hemen kaybedilmitir." 8 Mevlna'nn Hint masallar zerinde yapt deiikliklerin bir rnei aada " Baln Hikyesi" metinlerinde aka grlmektedir. Dier taraftan yukardaki metinlere bakldnda ise Mevlna'nn tasarrufunun Hint masallar zerindeki tasarrufu kadar kapsaml olmad grlecektir. Bunun temel sebebi her iki airin de ayn inan ve dnce dnyasna sahip olmasdr. c) Mevlna, Feridddin-i Attar'n lhiname'sinden alnan yukardaki metinde birtakm ekleme ve kartmalar yapmtr muhakkak. Ancak bunlar ze hitap eden deiiklikler deil, daha ok anlatmla ilgili deiikliklerdir. Sz gelii dounun tasavvuf hikye anlatclarnn hikye iinde veya hikye sonunda kendi grlerini aktarmalar en bilinen yollardan biridir. Bu iki metinde de airler hikye sonunda hikyedeki olay rgs ile uyumlu dncelerini iletmilerdir. d) Mevlna'nn metninin anlatm olarak daha canl olduu grlmektedir. Bu, zellikle metne eklenen sfatlar ve zarflar, bir de ayn duygu ve dnceyi anlatan cmlelerin daha uzun olarak aktarlmas ile salanmtr. *** Bugn bilinen en eski hikye, masal ve fabllarn, ok sonraki alarda retilen metinlerden bir ksmnda aynen veya deitirilmi ekilleriyle yer ald grlr. Sz gelii en eski Hint masal kitab olan Panatantra'daki baz masallarn Kelile ve Dimne'de Mesnev'de, Mesnev'deki baz hikyelerin ise Bahristan'da yer ald grlmektedir. Saim Sakaolu Panatantra'daki bir fabln Kelile ve Dimne, Ezop ve Mesnev'deki ekillerini deiimleri ile birlikte ele almtr. Sakaolu'nun tespitlerine gre Molla Cm'nin Bahristan'ndaki "Tavus Kuu ile Karga Hikyesi" Lmi ve olu Abdullah'n birlikte yazdklar Mecmuat'l-Letif'te, ayrca Panatantra'daki "Aslan Postuna Brnen Eek Hikyesi" de Ezop, Tutnme ve La Fontaine'de yer almaktadr. 9 Mesnev'deki birok hikye ve masaln Hint kkenli olduu bilinmektedir. Mesel Mevlna'nn, Mesnev'sindeki birok masal ve hikyeyi Kelile ve Dimne'den ald grlr. Kelile ve Dimne'de anlatlan " Baln Hikyesi" bunlardan biridir. Bu masal Mahabharata Destan, Panatantra ve Hitopadea'da da gemektedir. Mevlna, Hint kaynaklarndan ald bu hikye ve masallar iki yoldan (szl anlatmlar veya yazl metinler) biri araclyla renmitir muhakkak ki. Onun Kelile ve Dimne'yi bizzat okumu olmas kuvvetli bir ihtimaldir, Mevlna'nn Kelile ve Dimne'den ald masallarn olay rgsnn zne fazla mdahale etmeden, onlar tasavvuf anlaynn eitli cephelerini yanstacak biimde deitirdii, metinlere eklemeler yapt grlr. Sz gelii aada " Balk Masal" olarak da adlandrlan, Panatantra'dan Kelile ve Dimne'ye, oradan da Mesnev'ye ve Hitopadea'ya gemi olan masaln Kelile ve Dimne ile Mesnevi varyantlar aadaki gibidir:

Ekim 2007

Baln Hikyesi
"Denilir ki; insanlar (trl)dr: Biri dirayetli, biri daha dirayetli, biri de ciz. Dirayetli olanlardan biri o kimsedir ki bana bir i gelince tela dmez, korkusundan kalbi frlamaz, ondan k yolunu (temin edeceini) umduu hile ve aresini bulmaktan geri kalmaz. Bundan daha dirayetli olan nceden davranan ve hazrlk sahibi olan kimsedir, yle ki musibetle karlaacan vukuundan nce bilir, onu gerektii kadar bytr, aresini arayp bulur; sanki musibet kendisine gelmi gibi; bylece hastal ona mbtel olmadan nce kknden kazr, hadiseyi vukuundan nce defeder. cize gelince, o tereddd, temenni ve oyalanma iinde olur, nihayet helake maruz kalr. Bunun misallerinden biri balk hikyesidir. Arslan : - O nasld? - Naklederler ki iinde balk yaayan bir gl varm: Biri akll, biri daha akll, biri de ciz. Bu nerde ise kimsenin yaklaamayaca yksek bir yerde imi, yaknnda da akan bir nehir varm. yle tesadf etti ki o nehrin yanndan iki avc gemi, aralarnda alaryla gle dnp iindeki balklar avlamak zere szlemiler, balklar da onlarn sylediklerini iitmi. Balklarn en aklls avclarn szlerini iitince ikillenmi, korkmu ve hibir tarafa gitmeden (bakmadan) suyun nehirden gle girdii yerden kp gitmi. Akll balk, avclar gelinceye kadar yerinde kalm, onlar grp de ne yapmak istediklerini anlaynca suyun girdii yerden kmak zere gitmi, bir de ne grsn, avclar oray kapam. Bu vaziyette kendi kendine yle demi: hmal ettim, ite ihmalin neticesi budur. Acaba bu halden kurtulmann aresi nedir? Geri acele ve tel tedbirinin faide verdii pek azdr, fakat akll kimse dncenin getirecei faydalardan mid kesmez, hibir halde me'yus olmaz, dnmeyi ve gayret sarfetmeyi elden brakmaz. Sonra balk lm gibi grnerek suyun zerine km, bazan srt zerine, bazan karn zerine dnm. Avclar onu alarak nehirle gl arasndaki yere koymular. Balk nehre atlyarak kurtulmu. ciz ve ahmak bala gelince uraya gitmi, buraya gitmi, nihayet avlanm." (Kelile ve Dimne1o, 201-203)

Baln Hlleri ve Sonlar


A inat! Bu, iinde balk bulunan glcn hikyesine benzer. Kelile'de okumusundur ama o kabuktan ibarettir, bu anlatmzsa cann t iidir. Birka balk avcs, bir gln yanndan getiler ve orada balklar grdler. Balklar, a getirmek iin kotular. Balklarn akllar balarnda idi, ii anladlar. lerinden akll olan yolu tuttu, o g, zor alr yolu ister istemez at. Kendi kendine dedi ki: "Bunlarla danmayaym; muhakkak ki bunlar, gcm kuvvetimi gevetirler, beni zayf drrler. Bunlarn boazlarna dkn olmalar, yem yiyecek sevgisi, tembellikleri, bilgisizlikleri bana da sirayet eder." Danacaksan bir diri ile dan ki, seni de diriltsin; ama byle bir diri nerede? O akll balk kendi kendine dedi ki: "Arkadalara danmadan, onlarn fikirlerini almadan, denize bir yol bulaym." O ekingen balk, gsn ayak edindi de, o tehlikeli duraktan nr denizine kadar gitti.**** Ardna kpek dm olan ceylan gibi. O ceyln, can korkusundan bedeninde tek bir damar, birazck g kaldka koar durur. O balk, glden yzd gitti. Uzak bir yola, geni bir yola dt, denizin yolunu tuttu. ok zahmetler ekti fakat, sonunda eminlik yurduna, selmet diyarna kavutu. Kendini usuz bucaksz denize att. O, yle bir denizdi ki, onun kenar ve kysn bu gzle

grmeye imkn yoktu. Derken, balklar a getirdiler. Yarm akll balk bunu grd, aznn tad kat. "Eyvah!" dedi. "Ben frsat kardm; nasl oldu da akll arkadaa yolda olmadm! O, anszn gidiverdi, ama o gidince benim de hzla ardna dp gitmem gerekirdi. O iyi arkada denize kavutu, gamdan kurtuldu; bense, yle iyi bir dostu kaybettim! Ama, u anda onu dnmeyi brakaym da, kendi kendime bir are bulaym. Ben, imdi kendimi l gstereyim! Suyun stne kaym; karnm yukar dndrp srtm suya evireyim de yle duraym! Su stnde saman p nasl akar giderse, ben de yle akp gideyim; yzme bilen balk gibi yzmeyeyim! Kendimi lm gstererek suya brakvereyim; lmden nce lmek, azaptan emin olmaktr!" Balk dedii gibi yapt; sanki lm gibi karnn yukarya evirdi. Su, onu bazan aaya alyordu, bazan da yukarya atyordu. Tutmak isteyenlerin hepsi de hayflanyorlard; "Yazk!" diyorlard. "En iyi balk lm!" Onlarn hayflarn duyan balk ise seviniyor; "Oyunum ie yarad; kltan kurtuldum!" diyordu. Usta bir balk onu tuttu; "Th, yazklar olsun; lm!" diye onu yere itti. Balk; sraya sraya gitti, gizlice kendini suya att. O ahmak balk ise, orada bocalayp duruyordu. O aptal balk, cann kurtarabilmek iin saa sola sryordu. Derken, balklar a attlar; balk a iinde kald. Bylece ahmaklk, onu atein stne att. Ate stnde, bir tavann iinde ahmakl yznden yanmaya, kzarmaya mecbur oldu. Allah'a ve O'nun peygamberlerinin getirdii dine inanmayanlar da, ahmaklklarndan, cehennemde byle olacaklardr! O, yakp kavuran atein harareti ile yanp yaklrken akl ona; "Sana bir haberci ve hlden korkutucu gelmedi mi?" diyordu. Ahmak balk; o ikencenin, o belnn iinde, hirette kfirlerin diyecekleri gibi, "Evet, geldi!" diyordu. Yine o balk diyordu ki: "Bu boyun kran mihnetten, bu ikenceden, yni tava iinde kzarmak azabndan kurtulsam, Denizden baka bir yeri yurt edinmem; glde, glckte yurt tutmam! Usuz bucaksz olan nr denizini ararm, esenlie ularm; orada ebed olarak salkla, selmetle mr srerim." [Mesnev Hikyeleri11, 376-377) Kelile ve Dimne ile Mesnev'deki bu masal karlatrldnda u noktalarn dikkati ektii grlecektir: a) Mevlna'nn "Kelile'de okumusundur." sznden Kelile ve Dimne'yi grd ve okuduu anlalyor. b) Mevlna "O kabuktan ibarettir, bu anlatmzsa cann ta iidir." ifadesiyle masaln Kelile'deki eklini sade, basit bulduunu, oysaki kendisinin bu masal cana ileyecek, ruhlar harekete geirecek, insana insanln veya Mslmanln hatrlatacak bir ze sahip olduunu anlatmak istiyor. c) Gerekten de Kelile ve Dimne'deki masaln sadece olay aktarm eklinde yanstld grlr. Yani Beydaba baln halleri ve dtkleri durumu anlatr ve geer; baln dtkleri durumla ilgili nasihatvar bir tavr taknmaz. Belki onun bu yndeki tavrn olay rgsnden nceki cmlelerde aramak gerekir. Oysaki Mevlna, uyarc dncelerini olay rgsnn iine ve sonuna yerletirmitir. d) Beydaba byle bir olay hkmdarlarn dirayetli, ileri grl olmalar gerektii yolundaki bir anlatm zerine bina etmi, Mevlna ise olay din, tasavvuf bir alana ekerek, grlerini

Ekim 2007

balklarn halleri zerinden aktarmtr. e) Mevlna Mesnev'sinde hikye anlatmaktaki maksadn yle izah etmitir: "Maksadm sizlere hikye anlatmak deil, kssadan hissedir." 12 Mevlna'nn bu yolu tercih etmesinin sebebi geni halk kesimleri tarafndan anlalr olmak istemesidir. Bu hikyede de onun Mslman halka anlayaca dilden hitap etme, onlar uyarma isteinin yansmalarn grrz.

Son Sz
Bugne kadar Mesnev'de yer alan hikyeleri derleyip toplayanlar iinde en titiz almay efik Can yapmtr. Mesnev Hikyeleri13 adndaki bu almaya gre Mesnev'de toplam 254 hikye yer almaktadr. Bu hikyelerin ok farkl kaynaklardan alnd grlmektedir. Sz gelii bir cariyenin eekle sevimesi hikyesi Ltin airi Apuleius'un Altn Eek adl kitabndan alnmtr. Yine Mesnevi'deki baz masallarn eski Hint kaynaklarndan biri olan Kathasaritsagara'da yer ald bilinmektedir. Dier taraftan Mevlna, Kur'an'dan ve slm tarihinden de birok kssa nakletmitir. Ne var ki 254 hikyenin hangilerinin Panatantra, Kathasaritsagara, Kelile ve Dimne, Mantku't-tayr, lhiname, Kur'an- Kerim, slm tarihi veya bir baka kaynaktan alndn tespit etmek iin ok kapsaml ve titiz bir almaya ihtiya vardr.
DPNOTLAR * Yard. Do. Dr., Erzincan niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm ** Ar. Gr., Erzincan niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm *** Asl Farsa olan ve 24.700 beyitten oluan alt ciltlik Mesnevi'nin birok tercme ve erhi yaplmtr. erhler arasnda em'i em'ullah, ismail Ankarav, ismail Hakk Bursev, Sar Abdullah b. Seyyid Muhammed b. Abdullah stanbullu, Abdlbaki Glpnarl, Tahir'l-Mevlevi, Ahmet Avni Konuk; tercmeler arasnda da Nahif Sleyman, akir Muhammed, Abdlbaki Glpnarl, Tahir'lMevlev, Feyzullah Sacit lk, O. Mevlevi, Abdullah ztemiz Hacthirolu, Velet elebi Izbudak, Feyzi Halc ve Ahmet Avni Konuk'un almalar vardr. Mesnev'nin eski harfti tercmeleri arasnda en eskisi Nahif (1645-1730)'nin Terceme-i Mesnev-i erif'idir. Bu tercme mil elebiolu tarafndan Mesnev-i erif: Asl ve Sadeletirilmiiyle Manzum Nahif Tercmesi adyla 1967'de yaynlanmtr. 1 Gnl Ayan, "Mesnevi ve Ksa Hikyecilik", 5. Milli Mevlna Kongresi-Bildiriler, 3-4 Mays 1991, Seluk niversitesi Yaynlar, Konya. 2 Ferid'd-din Attr, Mantku't-Tayr (Kularn Diliyle), ev. Mustafa iekler, Kakns Yaynlar, stanbul 2006, arka kapak yazs. 3 Abdlhseyin Zerrinkb, Simurg'un Kanat Sesi-Attar'n Hayat, Dnceleri ve Eserleri, Anka Yaynlar, stanbul 2002, s. 39. 4 Abdlhseyin Zerrinkb, age, s. 25. 5 Mojdeh Bayat-Mohammed Ali Jamnia, Sufi Diyarndan Hikyeler, ev. Saliha Deniz, nsan Yaynlar, stanbul 2001, s. 49-50. 6 Ferdddin Attr, lhiname, ev. Serkan zburun, Semerkand Yaynlar, stanbul 2004. 7 Mevlna Celleddin Rm, Mesnev Hikyeleri, Hazrlayan: efik Can, tken Yaynlar, stanbul 2003. 8 Korhan Kaya, Hint-Trk-Avrupa Masallar, mge Kitabevi Yaynlar, Ankara 2001, s. 91. 9 Saim Sakaolu, "Mesnevi'deki Hikyelerin Kaynaklar ve Tesirleri", 1. Mill Mevlna Kongresi-Tebliler, Seluk niversitesi Yaynlar, Konya 1985, s. 105-113. 10 Beydeba-Abdullah b. el-Mukaffa, Kelile ve Dimne (Tercme ve Metin) I, ev. Hayreddin Karaman-BekirTopalolu, Nesil Yaynlar, stanbul 1990. * * * * Beyitte geen tehlikeli durak yeri; hev ve hevesle, ktlklerle, hakszlklarla dolu dnyadr. Nr denizi ise; vahdet denizini, Hakk ve hakikat denizini gstermektedir. 11 Mevlana Celleddin Rm, Mesnev Hikyeleri, Hazrlayan: efik Can, tken Yaynlar, stanbul 2003. 12 Nihat Keklik, "Mevln'da Metafor Yoluyla Felsefe", 1. Mill Mevlna Kongresi-Tebliler, Seluk niversitesi Yaynlar, Konya 1986, s. 45. 13 Mevlna Celleddin Rm, Mesnev Hikyeleri, Hazrlayan: efik Can, tken Yaynlar, stanbul 2003.

You might also like