Ders Notlar - 1

DEMR ELK METALURJS DERS NOTLARI

HAZIRLAYAN R. GR. Hafize YEEN

Kasm - 2000

1. DEMR 1.1. 1.2. 1.3. Tanm ve Tarihesi Demir Cevherlerinin Snflandrlmas Demir Cevherlerinin Deerlendirilmesi

2. METALURJK KOK RETM 2.1. Giri 2.2. Metalurjik Kokun zellikleri 2.3. Metalurjik Kok retimi 2.3.1. Kovan Metodu 2.3.2. Yan rn Metodu 2.4. Kok Frnlarnn Yardmc Ekipmanlar 3. CEVHER HAZIRLAMA 3.1. Cevher iyiletirme lemleri 3.1.1. Krma, tme, Eleme lemleri 3.1.2. Konsantrasyon 3.1.3. Harmanlama 3.2. Topaklama 3.2.1. Sinterleme 3.2.1.1. Yanma 3.2.1.2. Sinter Trleri 3.3. Sinterleme avantajlar 3.3.1. Asit Sinter 3.3.2. Flaksl Sinter 3.4. Peletleme 3.5. Pelet Ba 3.5.1. Asit Peletler 3.5.2. Flakslanm Peletler 3.6. Peletlerin Avantaj ve Dezavantajlar 3.6.1. Avantajlar 3.6.2. Dezavantajlar 3.7. Krlma ve Yumuama 3.7.1. Krlma 3.7.2. Yumuama

4. YKSEK FIRIN 4.1. Prosesin Genel Tanm 4.2. Demir Oksitlerin ndirgenmesi 4.3. Alt Blgelerdeki Reaksiyonlar 4.4. Orta Blgedeki Reaksiyonlar 4.5. st Blgedeki Reaksiyonlar 4.6. Yksek Frn Crufu 4.6.1. Cruf Yaps 4.6.2. Cruf Bazistesi 4.6.3. Cruf Vizkozitesi 4.7. Uygun Cruf Bileimi 4.8. Cruf Kullanm 4.9. Yksek Frn Gaznn Tketilmesi

1.DEMR

1.1 Tanm ve Tarihesi

Demir ve elik yapmnda kullanlan tabii hammaddeler iinde itibaryla en nemlisi demir cevheridir.

miktar ve deer

Yer kabuunun %5.6 sn oluturan demir yumuak kolay biimlendirilebilen bir metaldir. Doada cevherler halinde bulunur. Saf olarak gk talarnda bulunmaktadr. zgl arl 7.88 gr/cm3 , erime scakl 1539 0C , kaynama scakl 2740 0C , ekme mukavemeti 27 kgf/mm2 , 67 BH sertliinde , %40 uzayan mknatslanabilen, elektrik ve sy iyi ileten gri renkli bir metaldir. Demir saf durumda yumuak olduu iin endstriyel amalara uygun deildir. Demiri endstriyel amalara uygun klan iinde bulunan karbondur. Demir gerek erime scaklnn yksek oluundan ve gerekse elde edilmesinin zorluundan,nceleri meteoritlerden elde edilmitir. Bu nedenle demir bir stnlk kazanm olup stn metal (Master Metal) adn alm ve bir ok yerlerde tapnma arac olmutur. Demirin bilinen tarihi M.. 4000 yllarna kadar uzanmaktadr. Msrdaki piramitlerde byk talarn birletirilmesinde demir ubuklarn kullanld bugn bilinmektedir. inde M.. 2700 ylnda demir cevherinden demir elde edildii bilinmektedir. Hititlerinde ok eski tarihlerde demir elde ettikleri bilinmektedir. (M.. 1300) Bu gn ise lkelerin gelimilikleri, rettikleri ve tkettikleri demir elik rnleriyle belirtilmektedir. Kii bana retim ve tketim miktarlarnn gelimi lkelerde ok fazla olduu bilinmektedir.

1.2. Demir Cevherinin Snflandrlmas Demir minerallerini kimyasal bileimlerine gre oksitler, karbonatlar ve slfrler olmak zere grupta toplamak mmkndr. ( Tablo 1 )

CEVHER SM Oksit Magnetit Hematit Limonit Siderit Pirit

KMYASAL BLEM Fe3 04 Fe2 03 Fe2 03. X H2O Fe C03 Fe S2

RENG Koyu gri-siyah Krmz Kahve,sarms kahve Koyukahvemsi krmz Pirin sars

Karbon Slfr

Tablo 1. Demir Cevherinin snflandrlmas Oksitli cevherler en nemli demir retim kaynaklardr. Bunlar srasyla karbon ve slfrl cevherler takip etmektedir. MAGNETT - Kimyasal forml Fe3 04 olan magnetit %72.4 demir ve %27.6 oksijen iermektedir. zgl arl 4.9-5.2 gr/cm3. arasnda deiir. Mknats tarafndan kuvvetle ekilir. Bu nedenle magnetik ayrc veya magnetik seperatrlerle magnetit gangdan ayrlr ve yksek kaliteli konsantre elde edilir. HEMATT Kimyasal forml Fe2 03 olan hematit 69.94 demir %30.06 oksijen ierir. zgl arl 4.5 5.3 gr/cm3 arasnda deiir. Dnya demir retiminde en fazla kullanlan demir cevheridir. LMONT Kimyasal bileimi Fe2 03 . X H2O olarak gsterilir. Magnetit ve hematitten daha dk kalitelidir. zgl arl 3.6 ile 4.0 gr/cm3 arasnda deiir. SDERT Kimyasal forml Fe C03 olan siderit %48.2 demir %51.8 CO2 iermektedir. zgl arl 3.7 3.9 gr/cm3 arasnda deimektedir. Bu cevher genellikle Ca ve Mgun demirle yapt karbonatl bileiklerle birlikte bulunur. Bu cevher kullanld zaman kire ta kullanm azalmaktadr. Siderit genellikle yksek frna verilmeden nce kalsine ilemine tabii tutulur. PRT Demir birok slfr minerallerinde bulunur. Fakat asl demir slfr minerali pirittir. Kimyasal bileimi Fe S2 olan pirit %46.6 demir ve %53.4 kkrt iermektedir. zgl arl 4.8 5.1gr/cm3 arasndadr. Demir slfr mineralleri genellikle kkrt eldesinde kullanlrlar. Bu mineraller ayrca bakr, gm, altn ve nikel gibi metalleri de ierirler. Bu metaller ve kkrt alndktan sonra demir yan rn olarak elde edilir.

1.3. Demir Cevherlerinin Deerlendirilmeleri

Demir cevherlerinin deerlendirilmelerinde deiik faktrler rol oynar. Bu cevherin yksek frnda kullanlmadan nce geni bir ekilde incelenmesi ve retiminin avantaj ve dezavantajlarnn deerlendirmeye tabi tutulmas gerekmektedir. Cevherlerin fiziki durumu, bileimleri, zenginlii karlabilme olanaklar ve ekonomik faktrlerin deerlendirme srasnda gz nnde bulundurulmas gerekir.,

1- Demir Cevherlerinin Bileim Durumu : Demir cevherinde bulunan yabanc maddeler (gang) yksek konsantrasyonlu bir demir cevherinin kymetini drd gibi, bazende daha dk konsantrasyonlu bir demir cevherinin kymetini arttrabilir. stenmeyen maddeler (gang) grupta toplanabilir. a) Yksek frnda ergitme srasnda hibir ekilde pik demirin bileimine girmeyen maddeler. Bunlar alminyum oksit, kire ve magnezyum oksittir. Baz durumlarda alminyum oksit curuf oluumuna zorluk karr. Kire ve magnezyum oksit silis ile birleerek curufu oluturur. Bazen kireli cevher kullanmak daha faydal olabilir. nk kireli cevher gerekli miktarda silisli cevherle kartrlp yksek frna arj edildiinde ayrca frna curuf yapc olarak kire ta ilave edilmesine gerek kalmaz. Buna self fluxing denir. Cevherde gang olarak fazla miktarda kire bulunmas cevherin demir tenrn azaltrsa da kireli ve silisli cevherlerin uygun karm frna verilerek, kullanlmas gerekli olan curuf yapclarn miktarlar azaltlabilir. b) Yksek frnda ergitme srasnda ksmen pik demirin bileimine giren maddeler ; Bunlar silisyum, manganez ve kkrttr. Bu elementlerin pik demire ne miktarda geecei frna ilave edilen maddelerin miktarna ve iletme artlarna baldr. c) Yksek frnda ergitme srasnda tamamen pik demirin bileimine giren elementler; Bunlar fosfor ve arseniktir. Demir cevherlerine en fazla rastlanan yabanc maddeler silis ve fosfordur. Bunlarn miktar ne kadar az olursa cevherde o denli kymetli olur. Cevherde fazla silis bulunmas istenmez. Fazla silis curuf teekkl iin frna ilave madde miktarnn artmasna neden olur. Fosfor ve kkrt ise demir ve elik zellikleri zerine kt tesir yapar.

2- Cevherin Fiziki Durumu :

a) Demir cevherlerinin sert veya yumuak oluu, ince taneli veya iri taneli olmasna yol aar. Yumuak cevherler topraktan karlma srasnda ufalanr ve toz haline dnr. Bu nedenle yksek frna gnderilmeden nce Peletleme ileminin yaplmas gerekir. Aksi takdirde frn tkar ve yanma ilemini gletirir. b) Cevherler sertse byk paralar halinde bulunur ve krlmalar gerekir. ri paralar halinde kullanlrsa redklenme zorlar. Bu da enerji tketimini arttrmaktadr.

c) Cevherlerin zenginlii ; Demir cevherleri birim hacimde bulundurduklar demir yzdesine bal olarak deerlendirilirler. Demir yzdesi fazla olan cevherler daha ekonomik retime olanak verirler. d) Cevherin karlabilme mkan ; Cevherin yerkabuuna yakn olmas veya derinde bulunmas, cevherin karlmas ve yksek frna tanabilmesi zellikleri gz nnde bulundurulmas gerekir. e) Ekonomik Faktrler ; Birim miktarndaki cevher ierisinde bulunan demir iin yaplan harcamalar, demir retiminde maliyeti ifade eder. retim birim faaliyete gre deerlendirilir. Cevherin topraktan karlabilme kolayl , zenginlii, zenginletirilmesi, tama, artma ve ergitme ile dier btn yan masraflar maliyeti ifade eder.

1.4. Trkiyede Demir Cevherleri Trkiyenin eitli blgelerinde demir yataklar bulunmasna ramen bu yataklar iletmeye elverili olacak ekilde byk deildirler. SVAS - DVR Trkiyenin en byk demir yatadr. Magnetit ve Hematitten olumutur. Derine inildike Pirit iermektedir. Yatan demir yzdesi %55-58 arasnda deiir. Dnyann en az fosfor ieren iyi kaliteli demir yataklarndan olmasna ramen kkrt miktar fazladr. AMDA - SAKARYA demir ierir. Hematit ve Limonitten olumutur. %20 - %31 orannda

EYMR EDREMT Hematitten olumutur. %57 orannda demir iermektedir. Fakat arsenik miktarnn yksek oluu deerlendirilmesini gletirmektedir. AYAZMANT BALIKESR Magnetitten oluan bu yatak pirit ve halkopirit iermektedir. %60 demir iermesine ramen deerlendirilmesi zordur.

2. METALURJK KOK RETM 2.1 Giri Kok yksek frnda kullanlan evrensel bir yakttr. ndirgeyici ve s salayc olarak grev alr. Ayn zamanda retim maliyeti iin nemli bir yer kaplar. Bu gnlerde yksek frnlarda kokla yer deitirecek baz yaktlar kullanlmaktadr. Bu yaktlar tepeden arj edilmezler , tyerler boyunca hava ile birlikte frna enjekte edilirler. Baz lkelerde zellikle Brezilyada katran yksek frn yakt olarak kullanlmaktadr.

Kokun yksek frnda be fonksiyonu vardr. 1) Termal ihtiyalar salamak iin bir yakt olarak kullanlr. Reaksiyonu 2C+O2 2CO HO - 2300 k.cal / kgC dr. CO2 ye ykseltgendii zaman elde edilen s 8150 k.cal / kgC dur. 2) Demir oksitlerin indirgenmesi iin CO salar. 3) Metoloit oksitleri, Mn, Si, P gibi indirger. 4) Demiri karbrize ederek erime noktasn drr. 5) Kuru ve slak blgelerde geirgenlii salar ve mekanik destek olur. Kokun geirgenlii cevher , sinter ve pelete gre % 60-100 orannda daha fazladr. Tuyer seviyesine ininceye kadar erimez. Ve burada hava tarafndan indirgenir

2.2 Metalurjik Kokun zellikleri Demir oksitten ekonomik olarak metalik demir retmek iin karbondur. nceleri bu nedenden dolay erimeye elverili karbon zelliklerinden dolay odunun damtlmasyla elde edilen odun kmr bugn yksek frnlarda demir eldesinde kok kullanlmaktadr. Kok, kmrlerin 1000 1250OCda damtlmasyla elde edilmektedir. en uygun indirgen iermesi ve uygun kullanlmtr. Fakat koklamaya uygun

Kmr tabiatta bulunan bitki ve canl fosillerin uzun sre yer altnda havasz ortamda kalmas ile oluan ve % 70-95 C , % 2-20 Oksijen, % 3-6 hidrojen , az miktarda da azot, kkrt ve kl ieren kat yakacaklardr. En eski oluumlu kmrler en kaliteli kmrlerdir ve kok eldesine uygundurlar. Oluum srasna gre en eski kmr antrasittir. Ondan sora ta kmr ve linyit gelir. Kok retimine gemeden nce damtmann tanmnn bilinmesi gerekmektedir. Birbiri ile karm ve kaynama noktalar ayr ayr olan maddeleri buharlatrmak suretiyle birbirinden ayrlma ilemine damtma denir. Damtma ya ve kuru olmak zere ikiye ayrlr. Sv maddelerin damtlmasna ya damtma ( suyun stlarak buharlatrlmasna ve buharn younlatrlarak tekrar sv hale getirilmesi ) , kat gerelerin damtlmasna da kuru damtma denir. Kok, antrasit ve veya ta kmrn (bitml kmr) kuru kuruya damtlmasyla elde edilir. Kok gzeneklidir. Kokun kimyasal bileimi gibi fiziksel zelliklerde kullanlan kmre ve damtma scaklna baldr. Metalurjik kokun stn fiziksel zelliklere sahip olmas iin yksek scaklklarda elde edilmesi gerekir (1100 1250 OC). Genel olarak en iyi yksek frn koku plverize edilmi ve harman yaplm fazla uucu malzeme ve az uucu madde ieren kmrlerin karmndan , yksek scaklkta niform bir stma ile elde edilir. Yksek frnlarda kullanlacak kok nakliye srasnda paralanmayacak ve yksek frn arjnn altnda ezilmeyecek kadar salam ve dayankl olmaldr. Toz ve ok ince paralar iermemelidir. Ve istenen hzda yanmas iin ok byk paralar da iermelidir. Ta kmr frna yklenip stlmaya baladnda 315-475 OCda plastik hale gelir. Istlmaya devam edildike uucu maddeler hzl olarak 950OC den sonra da daha yava olarak kmrden karlar. Kok paralarnn bykl yklenen kmrn byklne baldr. yi zellikteki bir metalorjik kokun kimyasal bileiminde ok az uucu madde, % 85-90 karbon bulunur. Koktaki uucu maddeler %2yi gemez. Geri kalan kl, kkrt ve fosfordur. Yksek frnda ergitme srasnda fosforun hemen hepsi ve kkrdn bir ksm pik demire geer. Kl ise crufa geer. Bu nedenle kokun yksek fosfor ve kkrt iermesi istenmez. Genel olarak koktaki fosfor miktar yksek deildir ve genellikle % 0.05in altndadr. Kkrt ise % 0.6 2 arasnda deimektedir. Koktaki kl miktarnn %11i gemesi istenmez. yi kalite kokta kl oran %6 civarnda olurken dk kalite koklarda kl oran % 14-16ya kadar kabilmektedir. Koktaki kl miktar kmr koklamadan nce ykanarak azaltlabilir. Kokun zellikleri tablo 2de gsterilmitir.

Sabit karbon Kl Kkrt Uucu maddeler Su Ufalanma ve toz zgl arl Basnca dayanm Yama ss Para bykl

En az %87 En ok %11 En ok %1 En ok %2 En ok %5 En ok %6 1,5 - 1,9 kg./dm3 100 kg./cm2 7000-8000 k.cal./kg. 40mm. elek st

Tablo 2 Metalurjik kokun zellikleri

2.3 Metalurjik Kok retimi Metalurjik kok retiminde kullanlan iki metod bulunmaktadr. 2.3.1 Kovan Metodu Bu yntem bugn iin nemini kaybetmitir. Kok retiminde kullanlan en eski yntemdir. Bu yntemde kovan eklinde frnlar kullanlr.

ekil 2.1 Ar kovan eklindeki kok frn

1 0

Frna yukar ksmndan yaklak olarak 8 ton kmr yklenir. Kmr seviyesi dzeltildikten sonra frn kapa 3 cm. kadar aralk kalacak ekilde kapatlr. Bu aralk koklama iin yetecek havann frna girmesini salar. Frn scak olduu iin uucu maddelerin damtlmas hemen balar. Kmr ktlesi sndka scaklk damtma gazlarnn yanma noktasnn stne kar ve bu gazlar kmr ktlesinin zerindeki bolukta yanar. Bu gazlarn yanmas frnn ssn ykseltir ve koklama tamamlanana kadar damtma sten alta doru ilerler. Damtma sresi 3,5 saat kadardr. Kokun frnda kalma sresi 48-72 saat arasnda deimektedir. Zaman uzadka daha sert ve daha uucu maddeler ieren kok elde edilmektedir. Frnn kaps zerinde braklan boluktan giren havann damtma gazlarnn yanmasna yetecek kadar olmas gerekir. Fazla hava kok verimini drr. Yanan gazlar frnn st ksmnda bulunan delikten atmosfere braklr. Bu yntemle kok eldesinde verim %60 kadardr. Koklama tamamlandktan sonra kapnn tulalar sklr ve kok frndan ekildikten sonra su ile sndrlr. Kullanm iin depolanr. Bu yntem yerini yan rn metoduna brakmtr.

2.3.2

Yan rn Metodu

Bu yntemde koklamann gerekletii frnlarda hava yoktur. Damtma iin gerekli s frnn dardan stlmasyla salanr. Koklama sonucu elde edilen gazlar frnn bitiiindeki blmlerde yanar ve frn strlar. Koklama srasnda aa kan uucu maddeler deiik ilemler uygulanarak gaz ve yan rn olarak elde edilir. retilen gazn %40 tekrar kok frnlarn stmada kullanlr. Genel olarak kok frnlarnda blm bulunmaktadr. a) Koklama kamaralar b) Istma kamaralar c) Rejeneratif kamaralar Sistem batarya eklinde dikdrtgen ekilli odacklardan olumutur. Odacklarn says 10-100 arasnda deimektedir. Bataryalarda sras ile bir koklama odac bir stma odac bulunmaktadr. Bylece her koklama kamarasnn iki yannda birer stma kamaras bulunmaktadr. Istma kamaralarna gaz ile beraber rejeneratif kamaralardan geerek snm hava verilmektedir. Rejeneratif kamaralar stma ve koklama kamaralarnn altnda olup, stma kamaralarnda gazla karp yanmay salayan havann stlmas iin kullanlrlar. Kmrlerin koklaabilmesi iin gerekli s, stma kamaralardan geldii iin koklama yan duvarlardan balar ve kmr yann ortasna doru ilerler. Koklama ilemi tamamlandktan sonra kok itici makine ile itilerek frnn dier tarafndan vagona alnr. Frnn kok taraf kokun kolayca boalabilmesi iin itici tarafndan 5-10 cm. daha genitir. Vagona

1 1

alnan scak kok zerine su pskrtlerek sndrlmektedir. Koklama sresince frnn her iki az refrakter astarl kaplarla skca kapatlr. Uucu gazlarn kmas iin frn tavannda bir uta veya her iki uta delikler vardr. Bu deliklerden dar alnan gazlar bir boru vastasyla bataryann gaz toplama ana borusuna gider. Bu gazlara daha sonra deiik ilemler uygulanarak deiik yan rnler elde edilmektedir. Ta kmrnn damtlarak koklatrlmasn blmde toplamak mmkndr. 1) Ta kmrnn hazrlanmas ve kamaralara doldurulmas. 2) Kamarada kmrn koklamas. 3) Koklarn karlmas ve sndrlmesi.

1- Ta Kmrnn Hazrlanmas ve Kamaralara Doldurulmas Kmr yatandan karlan ta kmrleri ykanp yabanc maddeleri uzaklatrlmaktadr. Hafif nemli olan bu kmrler kurutulur ve sonra para byklkleri 0-10 mm. olacak ekilde deirmenlerde tlmektedirler. Toz kmr yine hafife nemlendirilir ve kamaralarn stndeki depolara doldurulmaktadr. Istma kamaralarnda gaz ve hava yaklarak kok kamaralarnn scakl 1200-1300OCye karlmaktadr. Toz kmr bu kamaralara yklenir. 2- Kamaralarda Kmrn Koklamas Scak kamaraya doldurulan kmr dtan ie doru yava yava snr. 600OC civarnda koklama balar. Scaklk 1000-1100 OCye kadar kartlr ve bu scaklkta 18-22 saat bekletilen kmr, gaz ve buharlaan maddelerini vererek akkor halinde bir ktle oluturur. 3- Koklarn karlmas ve Sndrlmesi Koklama ilemi bittikten sonra kamaralarnn yan kaplar alr. zel bir iletme makinesi ile koklar kamaralardan kartlr. karlan kokun scakl ok yksek olduundan havann oksijeni ile birleerek yanar. Bunu nlemek iin kok zerine bol miktarda su pskrtlerek sndrlr. lem verimi %80 dir.

2.4

Kok Frnlarnn Yardmc Ekipmanlar

Kmr depolama silolar, kmr arj arabas her kok nitesinde bulunmaktadr. Belli sre yetecek kadar kmr silolarda bulunmaktadr. Yine itici mekanizmalar bulunur.

1 2

Bu mekanizmalar ; a) Koku itmek, b) Kmr seviyesini dzeltmek, c) Frnn kapan amak gibi grevleri bulunmaktadr. Yine frnn kok tarafnda kap ama mekanizmas vardr. Kmr kartrclar, kmr krclar, eleme sistmeleri de her kok nitesinde bulunmaktadr. Bu yntemde katran, amonyakl su, naftalin, benzol gibi yan rnler elde edilmektedir. ekil 2.2

1 3

3. CEVHER HAZIRLAMA Cevher hazrlama, cevherin madenden karldktan sonra frnda kullanlabilir hale gelinceye kadar yaplan btn ilemleri kapsar. Bunlar krma, tme, eleme, ykama, harmanlama, konsantrasyon, topaklama ve benzeri gibi ilemlerdir. Cevher hazrlama ilemlerinin amac hammadde artlarnn iyiletirilmesi bunun sonucunda da yksek frn verimini arttracak daha ucuza sv demir retmektir. Yukarda saylan ilemlerden topaklama hari btn dierleri iyiletirme ilemleri olarak adlandrlabilir.

3.1. Cevher yiletirme lemleri 3.1.1 Krma, tme, Eleme lemleri Cevherin kalitesine bal olarak boyutunun 6-60 mm. arasnda olmas gerekmektedir. 6mm. altndakiler gaz geirgenliini olumsuz ynde etkilerler. st limit ise indirgenebilirlik ile snrlandrlmtr. 6-60 mm. lik boyut aral dzenli gaz akn salayabilmek iin ok genitir. Bu aralktaki cevherler yeniden elenerek 6-20 mm. lik ,20-40 mm. , 40-60 mm. boyutlarnda yeniden snflandrlabilirler. Her bir guruptaki cevherler ise frna ayr ayr arj edilebilir.

3.1.2 Konsantrasyon Konsantrasyon, cevheri iindeki gang ve zararl maddelerden arndrarak zenginletirme ilemidir. Asitli ganglarn azalmas frnn s ykn de azaltacaktr. Eer cevherden ton scak maden bana 40-50 kg. silika atlrsa, flaks yapmak iin gerekli olan kire tada 100-130 kg. azalr. Bunu sonucunda da curuf miktar 100 kg. kalsinasyon reaksiyonu neticesinde kan CO2 gaz da 50 kg. azalr. Bu iki faktrde kok miktarnn 40-50 kg. dmesine sebep olur. retiminde %5-10 arasnda artt grlr. Konsantrasyon ileminin yaplp yaplmayacana sadece cevherin ierdii asit ve baz miktarlarna gre karar verilmez. Konsantrasyon ilemi baz durumlarda demir cevheri son derece zengin olsa da uygulanr. rnein %60-65 Fe ieren Hindistan cevherleri yksek oranda almina ierirler. Bu da cruf akkanln azaltr. Bu tip crufla almak ve alminay cevherden atmak ok gtr. Cevher konsantrasyonu iin, yaygn olarak u yntemler kullanlr. 1. 2. 3. 4. Ykama Ar paralarn ayrlmas Flotasyon Magnetik ayrma

1 4

3.1.3 Harmanlama Dzenli operasyon ve dk kok oran demir kalitesinin iyi olmasna ok byk oranda yksek frnn dzenli almasna baldr. Frnn dzenli almas ise arj malzemelerinin kaliteli olmasna ve bir s arzna baldr. Btn hammaddelerin kimyasal kompozisyonlarnn dzgn olmas ve kok kl ve rutubetinin dzgn olmas yumuama scaklnn, cevherin indirgenmesinin, demirin erimesinin, cruf erime blgesinde cruf oluumunun dzgn olmasn ayrca gaz geirgenliinin kolay olmasn salar. Sonuta, frn alma hacminin maksimumu, maksimum hava scakl ve maksimum arj saysyla birlikte kullanabilirler. Burden malzemelerinin dzgn kimyasal kompozisyonlar harmanlanmas ile elde edilir. Hammaddenin farkl kaynaklardan saland fabrikalarda harmanlama ok nemlidir. Byk depolama ve harmanlama sahalarna ihtiya duyulur. Ekonomik harman karm bulmak ok gtr. Fakat Sovyetler Birliinde yaplan testle sonucunda retim %7 artm, yakt oran % 4 ve demir maliyeti % 2,5 dmtr. Harmanlama yaplan cevher, harman yaplmayan cevhere gre maliyeti % 4-5 drmtr.

3.2 Topaklama Maden karm ve iyiletirme ilemleri srasnda ok nemli miktara (%40-50) ufak boyutta malzeme retilir. Bunlar direkt olarak yksek frna arj edilmeyeceinden sinterleme ve pelletleme gibi ilemlerden geirilerek boyutlar bytlr. Sinterde ve peletde bulunmas gereken en nemli zellikler indirgenebilirlik, arpma, srtnme ve sktrma mukavemetinin iyi olmasdr.

3.2.1 Sinterleme Sinterleme ilemi ile yaplan topaklama sonucunda byk sert gzenekli paralar elde edilir. Bu paralar u ekilde elde edilirler; a) Ksmi ergime metodu ile ufak paralarn temas yzeylerinden birbirine yapmalar, b) Yeniden kristalleme ile difzyon balarnn olumas ve paralarn erimeden birbirine yapmalarn salayan hematit ve magnetit kristalinin bymesi. Btn bu ilemler toz cevherlerle kartrlm olan kok tozunun yanmas srasnda meydana gelir. Korbonun tamamyla yanmasndan dolay 1300-1400OC scakl kolaylkla elde edilir. Bu proses sabit yada Dwight Lloyd tipi hareketli sinter makinalarnda uygulanabilir. Bu tip makinalarda 40-50 cm. kalnlnda sinter karm kullanlabilir. Kok tozunun yanmas,

1 5

tabii gaz ya da yanma ya kullanlarak karmn st yzeyinde balatlr. 800-1000 mm. sugaugelik bir emme ile sinter karmn geirgenliine de bal olarak, karmn alt ksmlarna kadar inen karm arj etmeden nce zgaralarn zerine 5 cm. kalnlnda 10+8 mm. boylarnda sinter verilir. Bunun amac erime sonucunda zgara aklarnn tkanmamasdr. Sinter karm baca tozu, elekalt malzemeler, kireta, dolomit gibi malzemelerde ihtiva eder. Elekalt sinter tozu, sinterleme ilemlerinden nce kullanlan karma gre daha dk erime scaklna sahiptir. Sinter Stredin dikey kesidi (ek. 3 )de grlmektedir.

ekil - 3 Atelemeden 3 dakika sonra sinter yatanda scaklk dalm.

3.2.1.1 Yanma Kokun yanmas ince yatay katmanda balayp aaya doru iner. Kok tozunun yanmasn salayan hava bir nceki scak sinter katmanndan snarak geer. nceden stlm hava ve souk karm ve yaktn tamamyla yanp CO2 ye dnmesi prosesi termal olarak ok verimli hale getirir. Teorik olarak sinter ierisinde % 4-8 kadar kok tozu, scakl 1400 oC karmak iin yeterlidir. Yanma tozunun altndaki katmanlarda snma nemin buharlamas ve karbonatlarn yanmasyla olur. Rutubetten arnm scak gaz iinde sour ve su daha aa katmanlarda younlama scaklna ulaldnda younlaarak kelir ( Genellikle 50-60 oC ) . Bu proses

1 6

en sonuncu katmana ve souk karm kalmayncaya kadar ( elekalt-sinter hari ) devam eder. Sinterleme hz geirgenlie ve yatak kalnlna gre deiir.15-20 dakika tamamlanr. Geirgenlik karmn ihtiva ettii rutubet miktarna baldr. Ortalama bir geirgenlik salyabilmek iin sinter karmnn ihtiva ettii su miktarnn %5-20 oarannda olmas gerekmektedir. ok dk miktar dzgn olmayan geirgenlie ve sinter kalitesine sebep olur. ok yksek su miktar, yeniden kelme sonucu topaklamay artrarak boluklarn dolmasyla geirgenliin dmesine sebep olur. Uygun boluk ve s transferini salyabilmek iin cevher boyutunun 5-6 mm. kok ve kireta boyutunun 3 mm.yi gememesi gerekir. Sabit yakt orannda eer kok boyutu ok bykse blgesel ar snma nedeniyle ok fazla sv oluumundan dolay ok zor indirgenebilen faliyet oluur. Ayn zamanda dier blgelerde uygun olmayan snmadan dolay sinter baz mukavemeti olumsuz ynde etkilenir. Kiretann kalsinasyonu tamamlanmaz, bu sinter mukavemetini ters ynde etkiler. Sinter kimyasal ve fiziksel zelliklerinin ve kalitesinin dzgn olmas asndan kireta ve kok arj yaplmadan nce dzgn olarak kartrlmaldr. Elde edilen sinterde % 65-70, 12 mm.lik boyutu salyabilmek iin ortalama kok oran % 4 ile 8 arasnda deimektedir. Eer crufun viskositesi ve erime scakl yksekse yakt ihtiyac artar. Eklenen kire ta miktar istenen B / Aya gre deiir. Kiretann sinterleme srasnda kalsinasyonu Yksek Frnda kalsinasyona gredaha ucuz mal olur. Kire sinterin indirgenebilirliini de byk miktarda artrr.

3.2.1.2 Sinter Trleri 1. Asit sinterler : erisinde flaks malzemesi bulunmayan yada eklenmeyen sinterlerdir. 2. Flaksl sinterler : erisinde flaks bulunan yada sonradan flaks eklenen sinterlerdir. ki gruba ayrlrlar.

a) Sper flaksl sinter : Bu tip sinterlerde istenen B / Ay salyabilmek amacyla karma ve cevherin asitlii dikkate alnarak ilave flaks eklenir. b) Kendinden flaksl sinter : Eer cevherin iinde tabii olarak flaks mevcutsa bu tip cevherlere kendinden flaksl cevherler denir.

3.3 Sinterlemenin Avantajlar

1 7

3.3.1 Asit Sinter 1) Tozlarn sert, kuvvetli ve dzgn sngerimsi paralar halinde toplanmas iyi bir yatak geirgenlii salar. Gerekte gaz ak, ayn boyutlarda olmasna ramen byk boluklardan dolay sinter yatnda, pelet yatana gre daha fazladr. 2) Cevherdeki kkrt ve arseniin ( eer mevcutsa ) % 60-70 kadar sinterleme boyunca atlr. 3) Rutubet ve dier uucular sinterleme hattnda ucuz yakt kullanlarak atlr. 4) Yumumuama scakl artar ve yumuama aral daralr.

3.3.2 Flaksl Sinter Yukardakilerine ilaveten flaksl sinter u avantajlara sahiptir. 1) Kiretann frn iindeki kalsinasyonu kok tketimi asndan pahalya mal olur. Kalsinasyon ileminin sinter hattnda yaplmas yaklak olarak 60-70 kg. C/100 kg. CO2 (230 kg.Ca CO3) tasarrufu salar. 2) Kire ilavesi viskoziteyi ve cruf scakln dreceinden dolay daha az kok kullanlabilir. Bunun yannda yksek oksidasyon derecesi ve indirgenebilirlik elde edilir. 3) Kire, silikatn iindeki FeOnun aktivite katsaysn ve sinter indirgenebilirliini arttrr. 4) Sper flakslanm sinter frn iinde ok fazla kok tasarrufu salar ( Fakat uygun olmayan kalsinasyon sonucunda byk miktarda kiretana ihtiya duyulur ve sonuta paralanmam olarak kalan kireta sinter mukavemetini olumsuz ynde etkiler ). Uygun mukavemet iin ya ufak krlm kireta yada kalsine edilmi kire kullanlmaldr. Fakat btn bunlar sinterleme maliyetine arttrc faktrlerdir. Bundan dolay ok az fabrika sper flakslama yntemine bavurur. 5) Sinterin ierisindeki kire birincil ( FeO-Al2O3-SiO2 ) crufunun erime scaklnn dengeli olmasn salar. Dier durumda FeOn bosh blgesinde indirgenmesi srasnda crufun erime scakl artacaktr. 6) Kirece zenginlenmi bosh crufu SiO2nin indirgenmesini engeller, dk Sili ve dk Sli demir retimi iin, buharlam silisi ve kkrd emer.

1 8

7) Flakslanm sinterden oluan birincil crufun viskositesi, hem cevhere, asit sinter yada peletlere gre daha dktr. Ayrca cruf daha dzgn erime scakl ve kompozisyona sahiptir. Btn bunlarda daha dzgn frn almasn salar cruf zellii ksmi olarak sinter tarafndan tayin edilir. Nihai crufa transformasyon hzl fakat dzenlidir ve daha dk scaklkta ve dar scaklk aralnda olur. 8) Yumuama scakl yksek ve aralk asit sintere gre daha dardr. nk daha az miktarda cams silikatlar vardr. 9) Sinterleme hz asit sinterlere gre daha fazladr. 10) Frn retimini pelete gre daha ok artrr. deal yksek frn arj malzemesidir. nk en iyi yksek scaklk, gaz geirgenliine sahiptir.

3.4 Peletleme Maden karm ve cevher zenginletirme operasyonu srasnda zellikle ya konsantrasyon iin gerekli olan toz tme srasnda byk miktarda -0.05 mm. boyutunda toz retilir. Bunlar yatan geirgenliini ok dreceinden sinterleme derecesi asnda zaraldr. Kullanlabilirler fakat kullanmadan nce iindeki rutubet ve bir takm ilaveler katlarak topaklama ileri yaplmaldr. Bunlara yeil pelet denir ve 1200-1350 OC arasnda sertletirilir. Topaklama, prosesinen nemli aamasdr ve bu aamada mukavemet, boyut, arpma mukavemeti ve dier pelet zellikleri tayin edilir. lem tambur, koni, diskler gibi dner aletler kullanlarak yrtlr. En fazla yukarda sz edilen iki alet kullanlr. Tambur verimlilii ierisindeki sabit bofflelerle artrlabilir. Peletlerin topaklanp bilya eklini almas suyun yzey gerilimi ve paralarn birbirine arpmas sonucundandr. Balangta su eklenerek ufak bir pelet ekirdei oluturulur. Bu ekirdek byr, bilya eklini alarak pelet halini alr. Tambur iindeki tilt as pelet boyutu ve retimi belirler. Tamburun boyutu ve ekli hareket ve basn asnda en uygun pozisyonda olmaldr. Mesela, rolllarn (ou bunlar tamburun duvar boyunca hareket eder ve der) dme ynn tersinden hareket eder. Burada paralar arpma verimi arttrr. Taneler arasnda klcal halde bulunan su, tanelerin ekmesine de neden olur. Bilyalarn arasndaki boluklarda bulunan suyun basnc tanelerin daha youn ktle haline gelmesini salayacak basnca sahiptir. Sktrma kuvveti tanelerin ufakl ile doru orantldr. Suyun yaptrma zellii boluk apnn dmesi ile artar ve daha sonra boyutun dmesi azalr. Ortalama rutubet miktarn bulmak ok nemlidir. nk az miktardaki su boluklara hava girmesine, ok fazla suda yaptrc zelliin tahribine sebep olur.

1 9

Ortalama rutubet miktar % 5-10 arasndadr. Tanelerin bzlmesi ile ihtiya artar. Tam yaptrc etkiye sahip olabilmek iin konsantrenin % 94-100nin 0,01 mm. ve % 6080nin 0.05 mm. olmas gerekmektedir. Ortalama artlar altnda ok youn yeil peletlerin mukavemeti sertleme ncesi, sertleme sras ve sertleme sonrasnda salanr. Ateleme ilemi hem shaft frnda hem de dner zgara da yaplabilir. Daha sonra kurutma, n stma, yanma ve souma ilemleri her bir ilemin baarl olmasyla basamak basamak yaplr. Yama srasnda kritik basamaa nem buharlatktan sonra eriilir. Bu scaklk herhangi bir ba oluumu iin ok dktr. Az miktarda bentonit ya da kire ( 0.5 ) eklenmesi bile taneler arasnda bir miktar yapmay salar.

3.5 Pelet Ba 3.5.1 Asit Peletler : Balangtaki demir oksitlerine, siliko ieriine ve ateleme durumuna gre asit peletler iin ba kuvvetleri unlardr. a) Manetit : 1100-1250 OC arasndaki yanma srasnda, manetit, hematit oksitlenir. Yksek yzey hareketinden dolay pellet mukavemetinin arttrlmas, oksidasyon yeniden kristalleme ve hematitin kristal bymesi srasnda olur. Tabii atmosferde balar yeniden kristalleme ve manetitin tane bymesi srasnda olur. b) Hematit : Herhangi bir oksidasyonun ekzotermik ssnn bulunmamas durumunda, balarn olumas ve mukavemetin artrlmas yeniden kristalleme prosesiyle olur. Bu tip proses genellikle 1300-1350 OC arasnda yksek scakla ihtiya gsterir. Bylece hematit cevherlerin ateleme zamannda ykselir. c) Cruf ba : Siliko, kire vb.nin bulunduu ortamda, 1200 OC nin zerinde cruf oluumu ba yapmaya yardm eden bu tip cams yzey verirler ve indirgeme hzn yavalatrlar. Fakat peleti, sintere gre daha gl duruma getirirler. Pelet sipesifikasyonlar Tracice ve leppinin tavsiyelerine gre Tablo 3deki gibidir.

Test Boyut arl

Tavsiye edilen deerler minimum % 85, +9 mm. 16 mm.

2 0

Sktrma testi ASTM indeksi ndirgenebilirlik (dR/dt%60) LTBT ime

200 kg. % 94, +6.3 mm. Maksimum % 5, -500 mm. % 0.65 0 / dak. minimum % 80, + 6.3 mm. maksimum %75, -500 mm. maksimum %20

Tablo - 3

3.5.2 Flakslanm Peletler : Flakslanm pelet elde etmek amacyla kireta katmak mmkndr. Kire tan ufalayp boyutunu kltmek maliyeti olan bir prosesdir. Ateleme srasnda pelletlerin birbirine yapmas da bir takm teknik zorluklar getirir. Bu muhtemelen Kalsiyum silikat oluumundan dolay erken yumuama sonucudur. Bu tip yapma asit peletlerde grlmez. nk dk erime scaklna sahip olan fayalite oksitleyici atmosferde olumaz. Flasklanm peletler zengin cevherlerden olusa dahi ba oluumunda en nemli rol cam oynar. Peletin mukavemetinin ksmi sinterlenmesi, hemattin yeniden kristallemesi ve bu ikisinin cams yap tarafndan birbirine balanmasdr. Dolamitlenmi peletler zengin cevherlerden olusa dahi, manetitin ve kalsiyum ferritin iinde younlar ve indirgeme ile yksek erime scaklna sahip kat solsyon Manesia ferrit oluur. Flakslanm pelletler kt sktrma mukavemetine sahip, dayankszdr. Cams yzeyden dolay indirgenebilirlii dktr. Flakslanm pelet yapmak, indirgeme asndan daha az hassastr. Khokhdov , kire ta tketimini azaltmak amacyla yksek dereceli bentonite kullanm fikrini ortaya atmtr. Demir oksitleri ile birlikte indirgenebilir MgO bileiklerinin oluabilmesi iin ateleme scaklklarnn ve MgO seviyesinin arttrlmas da Khokhdov tarafndan tavsiye edilmitir. Ufak tlm kireta da pelet mukavemetini arttrr. Flakslanm pelet maliyetinden ve dier dezavantajlarndan dolay yaygn olarak kullanlmaz.

3.6 Peletlerin Avantajlar ve Dezavantajlar 3.6.1 Avantajlar

2 1

1) Cruflama ya da fzyondan dolay boluklarn kapanmas minimumdur. Fazla gzeneklerden dolay ok gzel indirgenebilirlie sahiptir. Cruf balar daha az indirgenebilir. 2) Yumurtams ekil ve ufak dzenli boyut (10-20 mm.) ok gzel yatak geirgenlii verir. ekil, boyut ve dk repose as minimum ylma ve dzgn arj dalmna sebep olur.

3) Yksek younluktan dolay 3-3.5 ton M3 birim arlk bana daha fazla eriebilir yzey ve birim frn hacmi bana daha fazla demir elde edilebilir. Geni yzey ve cevherin birim arl bana den zaman artar, bylece daha uzun gaz/kat temas salanr ve s transferi artar. 4) Yksek demir muhtevas, gtme ve cevher zenginletirmeden dolay daha dzenli kimyasal kompozisyona sahip olmas. Frnda daha dk flaks ve yakt ihtiyac dk cruf hacmine neden olur.

5) Yksek yumuama scakl, 1200-1350 C gibi dar aralkta ; dolamitlenmi peletler limey peletlere gre 80 C daha fazla yumuama scaklna sahiptir. 6) Yksek mukavemet-ortalama sktrma mukavemeti yaklak 150-250 kg. (asit peletler iin daha fazla).
O O

7) Is tketimi sinterden ok daha azdr. 8) Elde edilmesi kolaydr. rnein pneumatik method. 9) Direkt indirgeme prosesleri iin idealdir. 10) Frn iinde zellikle dk scaklk blgelerinde cevher ve sintere gre indirgenebilirlik daha fazladr. 11) Asit peletler, flakslanm sinterlere ya da peletlere gre daha gldr. Flakslanm peletlerin indirgenebilirlii flakslanm sinter ve asit peletlere gre daha fazladr. 12) Flakslanm peletler, flakslanm sinterlere gre daha ekonomiktir. 13) Flakslanm peletler zerine alkali etkisi asit peletlerine gre daha azdr.

2 2

3.6.2 Dezavantajlar 1) tme ve zellikle ya burnerleri ile yanmadan dolay yksek retim maliyeti. 2) Frn iindeki ime ve mukavemet kayb. 3) Sinterle ayn boyut aralnda olsa dahi dk boluk yzdesi nedeniyle gaz oluma mukavemeti daha fazladr. 4) Flakslanm pelet retiminin zor oluu. 5) Flakslanm peletlerin indirgeyici artlar altnda krlabildii asid ve bazik sinter ve asit peletlere gre daha fazladr. 6) Gl yksek flakslanm sinterler zellikle MgO ihtiva edenle gittike artan miktarda pellete gre tercih edilmektedir.

3.7 Krlma ve Yumuama Y. Frnclar tarafndan iyi bilinmektedir ki cevher, sinter ve peletler frn iinde deiik scaklklarda bozulma ve yumuamaktadrlar. Yumuamadan dolay boluklarn dolmas, tozlardan dolay frn ktsnn etkilenmesi gibi olumsuz bir takm olaylar incelenmeli ve bunun nlenmesi salanmaldr. 3.7.1 Krlma Demir cevherleri , sinterler ve pelletler demir oksitler ve emprtelerin bileiminden oluurlar. Bu tip malzemeler yksek scaklktaki indirgeme atmosferi gibi artlar altndaki mekanik gerilimler altnda kaldnda en zayf noktalarndan krlmaya balarlar. Ham cevherin mekanik zellikleri deitirilemez fakat bu sinterler ve peletler iin mmkndr. Deneyler gstermitir ki sinterlerin mekanik stabilitesi mineralojik kompozisyon ve retim methodlarna gre deikenlik gstermektedir.

3.7.2 Yumuama Yumuama, plastik akkanlk yada erken fzyon, 700-1350 OC gibi geni bir scaklk aralnda olur. Sinter ve pelet gibi malzemelerde bu olay 1000-1350 OC gibi daha yksek ve daha dar bir scaklk aralnda oluur. 1000 OCnin altndaki yumuama boluklarn kapanmasndan dolay indirekt reaksiyonlara zararl olur. laveten, yumuamada ve yataktaki malzemelerin skmas sonucunda boluk saysnn dmesi, k mukavemetini arttrr,

2 3

frn kts der. Yapkan malzemelerin yatak geirgenliini drmesinden dolay geni bir yumuama scaklk aral istenmez. Yapkan fzyon zonun olumasn nleyemediinden dolay dk geirgenlie sahip araln maksimumu olmasna dikkat edilir. Yumuama zellikleri deiik faktrlere baldr. Bunlar, scaklk , kristal yap, gzenek, indirgeme derecesi, parack boyutu, demir yzdesi, oksidasyonun balang durumu, gang miktar, B /Adr. Alkali metal oksitleri yumuama scakln byk miktarda drebilir.

4. YKSEK FIRIN 4.1 Prosesin Genel Tanm Scak maden retimi dier retim prosesleri iinde en bata gelenidir. Bunu sebebi yalnzca ok yksek retim deil ayn zamanda prosesin yksek ssdr. Modern ve yksek kapasiteli yksek frnlar gnde 12000 ton scak maden retebilmektedir. Demirin kayna; hematit Fe2o3 ve magnetit Fe3O4 gibi oksitler ile kk oranda hidroksitler ve karbonatlar olarak bulunduu demir cevheridir. Tm demirli mineraller iinde hematitin en byk oran kapsar. Kimyasal olarak saf olduunda hematit de % 70 ve magnetit de ise %72.4 demir bulunur. Fakat genellikle cevherdeki demir ierii %50-65 (zengin cevherde) ve %30-50 dir. Atk ksmda (gang) ise ok az miktarda ne ile daha ok silika ve alimina bulunur, cevher genellikle maden ocandan geldii gibi kullanlmakla beraber sinte veya pelet olarak kullanlr. Sinterleme ve peletleme kk boyutlu cevherlerin aglomerasyonu ile magnezyum oksit ve kalsiyum oksit kullanlarak boyutlarnn bytlmesidir. Cevherdeki atk malzemeler sv demir iinde znemezler ve yksek erime scaklna sahiptirler. Ancak dk scaklklarda katk malzemeleri ilavesi ile erirler ve cruf olutururlar. Magnezyum oksit erime scaklnn dmesine yardmc olur ve crufun akkan olmasn salar. Kalsiyum ve magnezyum oksit bazik, silisyum oksit ile aluminyum oksit ise asidiktirler bunlarn birbirlerine oranlar crufun bazikliini belirler. Cruf ve demir birbirlerinden tamamiyle sv halde olduklar zaman ayrlrlar. Bu yzde ikisi de erime scaklnn stne kadar stlmaldr. Is genellikle kokun yanmasyla elde edilir. Is elektrik enerjisi veya dier yaktlarn kullanlmas ile de elde edilebilir ancak bu kaynaklar ekonomik deildir. Demir oksitlerin indirgenmesi iin yksek scaklk ve indirgeyici atmosfer gereklidir. Demir, koktan %2-4,5 arasnda karbon alarak erime scakln 153 OC den karbon ieriine bal olarak 200-350 OC daha aaya drr. Kok ayrca %6-10 arasnda kl ihtiva eder. Koktaki kl, silisyum oksit ve aluminyum oksit ierir. Cevher , kok ve flaks da; Si, Mn, Pb, S elementlerinin bileikleri ve kk oranda emprteler vardr. (Pb, Sn, Ni, Cr, Si, Ti alkali metaller gibi). Fosfor tamamiyle indirgenir ve pike geer , deien miktarda silis ve manganez de pike geer. Kok ve cevherdeki kkrt ise crufun bazikliine ve scaklna

2 4

bal olarak pikten crufa geer. Kkrdn kontrol crufun bazikliine baldr. Pik demirde %92-93 demir vardr. Geri kalan ise C, Si, Mn, P, S gibi elementlerdir. Kokun yanmas iin gerekli olan oksijen hava ile salanr. Hava frna rejeneratif sobalar tarafndan stlarak gnderilir. Havann snmas yksek frn gaznn yanmas ile olur. (Yksek frn gaznn %20-30u CO, %10-20 si CO2 ve geriye kalan ise azottur). Bylece Yksek frn gazndan dolayl olarak yararlanlm olur. Yksek frna hava, suyla soutmal tyerlerden verilir. Dier malzemeler ise skip arabas veya bant sistemi yardmyla frnn tepesinden arj edilir. Yksek frn kesiti 4.1 de gsterilmitir. Silindirik tepe ksm boaz (throat) olarak adlandrlr ve hemen altnda gvde (Stack) vardr. Gvde frnn beline kadar ap ile birlikte geniler. ap bosh denilen ksmda azalr ve en alttaki hazne ksm ile birleir. Erimi maden ve cruf bu ksmda (hazne) toplanr. st ksmdaki aklk, ykselen gazlarla redklenmek zere yaklak 25m.lik bir mesafeyi katedecek olan malzemenin arj edilmesini salamak amacyla anl sistem veya dier yeni sistemler (ansz tepe ekipman) ile donatlmtr. Gvde ksm ise bylece toplam yksekliinin 3/5 oran kadar geniler. Gvdenin genileyen ksm termal olarak genlemi gazn ve atlan malzemelerin dzgn bir ekilde inmesini salar. Frn en gelimi ksm silindirik olan belidir ve dolaysyla curufun ve metalin ergimesi ve svlamas bu blgede balar. Bosh ters bir koni eklindedir. Taban bel ile, tepesi ise hazne ile birleir. Hava, su soutmal tyerler ile hazne civarnda ieri flenir ve 1.5 2.5 atm basn ile pskrtlr. Hazne ksmnda ise saniyede 150-300 metre hz ile girer. Frnn profili yani ekli ve boyutlar; kullanlan alma metodlarna, flene havann scaklna ve malzemelere baldr. Gvdenin (Stack) Bellynin Boshun ve Bosh asnn genilii, frn iindeki malzemenin dzgn bir ekilde inmesine veya flene havann mmkn olduu kadar dzgn dalmna yardmc olacak ekilde seilmelidir. Modern kapasiteli ksmlarda ksa ve geni Bosha doru eilim vardr. Scak madenin alnd delik (Dkm delii) Hazne tabann 50-150 cm; crufun alnd delik dkm deliinin 1 metre yukarsndadr. Blowdan gelen souk hava sobalarda stlarak , (bustle pipe) Simit ile tyerlere datlr.

2 5

ekil - 4.1 Malzeme ak, yanma blgesi v.b. gsteren frn kesit

2 6

ekil - 4.1.1 ansz Tepe Ekipman Frnn tepesinde yksek frn gaznn atmosfere atlmasn nlemek ve dzgn dalmn salamak amacyla konulmu tepe ekipman vardr. Kk ve byk an ierir. Bir

2 7

tanesi malzemeleri frna veya byk ana boaltrken teki kapal olur. Bu nceden belirlenmi arj programna gre olur. Byk an dolunca yava yava frna yk dker. arj edilen malzeme dzgn bir ekilde dalmaldr. Bu ykselen gazlarn dzgn dalm iin gereklidir. Dalm modeli, kullanlan malzemenin byklne ve dier fiziksel zelliklerine, frnn apna ve asna ve arj yksekliine baldr. Malzeme frn iine arj edildikten sonra yn oluturulduundan malzemenin dzgn arj edilmesi verimlilik, yakt tasarrufu ve frnn dzgn almas ynnden ok nemlidir. Frn tula rgs atee dayankl tulalardan oluur. Bosh ve Belly gibi alt ve daha scak ksmlar zengin aluminyum (%40-50) ate tulalar ile kaplanmaldr. st blgelerde ise tulalarn sadece anmaya kar dayankllk gstermeleri yeterlidir. Issal olarak en hassas ksm haznedir ve hazne taban yksek aluminyum silikatl veya karbon tulalar ile rlr. Tula mr, tepeden hazneye kadar denmi soutma plakalar, hazne soutma sular ve/veya taban soutma havas ile artrlr. arj malzemelerinin arasnda tyerlerin seviyesine kadar kat kalan tek madde koktur. Proses iin gerekli sy salamas ve redkleyici olamasnn yan sra, kok; scak maden ve curufun sv halde olduu Bosh blgesinde mekanik dayan salar. Maden ve cruf hazneye doru kok paracklarnn boluklarndan akar. Yksek frnda retilen 1 ton pik demir bana, tketilen kok miktar 1000 kg. ile en az 450-500 kg. arasnda deiir. Dk kok oran bazik sinter ve pelet kullanm ile yksek hava scakl ve dzenli gaz dalmndan elde edilir. Frna tyerlerden giren scak hava, kok karbonu tyerlerin hemen nnde yakarak CO2i oluturur. Yanma sonucunda elde edilen byk s, flenen havann scaklna bal olmak zere 1800-2000 OC civarnda bir alev scakl verir. 1000 OC stnde CO2 kararsz (unstable) olduundan dolay kokun karbonu ile reaksiyona girip; CO2 +C 2CO oluturur. Bylece tyer gaznda CO ve azot bulunur. Kuru hava kullanldnda tyer gaz %35 CO ve %65 N2 ierir. Bu scak indirgeyici gaz aktif kok yatandan Bosh-Belly ve gvdeye doru ykselir ve demir oksitleri indirger.

4.2 DEMR OKSTLERNN NDRGENMES Demir Oksitlerinin ndirgenmesi Demir oksitleri eittir. Hematit ( Fe2O3 ) magnetit ( Fe3O4 ) ve wstit (FeO). Bu oksitler ksmlar halinde indirgenirler. Bularn CO ile reaksiyonlar, CO/CO2 oran dengeleri ve 900 OCda CO kullanm faktr CO aada belirtilmitir. COnun CO2 ye dnm yzdesi aada gsterilmitir. % CO2

2 8

% CO = 100%CO2 / % (CO + CO2) ................( 1.1) % CO = 100 x % CO + % CO2 Deerlerin 900 Cda verilmesi sebebi daha sonra aklanacaktr. REAKSYONLAR 900OCda DENGE
O

CO / CO2 3Fe2O3 + CO = 2 Fe3O4 + CO2 ................. Fe3O4 + CO = 3 FeO + CO2 ..................... FeO + CO = Fe + CO2 ............................. O 0.25 2.3

nCO % 100 80 30 (1.2) (1.3) (1.4)

Yksek frn ters akml bir proses olduundan yksek CO ieren tyer gaz, demire indirgenmek iin yksek indirgeme potansiyeli isteyen FeO ile tepkimeye girer. Sonuta dk potansiyelli gaz ykselirken daha az CO / CO2 oran isteyen magnetit ve hemtit ile kar karya gelir. Bylece wstin indirgenmesi demir oksit indirgenmesinde en nemli sray alr nk yaklak %70 hematit oksijen, FeO halinde bulunur. (1.2), (1.3), (1.4) reaksiyonlar dolayl (indirect) veya gazl reaksiyonlar diye adlandrlrlar ve rnleri CO2 dir. Scakln 1000 OC at herhangi bir zonda redklenmemi FeO mevcut ise, reaksiyon (1.4) sonucu aa kan CO2 aadaki reaksiyon erei sratle karbon tarafndan indirgenir. CO2 + C = 2CO 41210 Kal (1.5) (1.4) ve (1.5) deklemleri birletirilirse; FeO + C = Fe +CO 37220 Kal (1.6) Reaksiyon (1.5) Boudouard reaksiyonu veya karbon gazlatrma reaksiyonu olarak bilinen yksek derece endotermik ayn zamanda da CO kullanmn bozan bir reaksiyondur. Reaksiyon (1.6) ise direkt indirgeme reaksiyonu olarak adlandrlr ve dolayl (endirekt) indirgemeye kyasla endotermiktir (Is alan). Ama ayrlan her mol oksijen bana daha az karbon tketir, nk rn CO bir sonraki dolayl indirgeme reaksiyonunda yerini alacaktr. 1800 - 2000 OClik bir alev scakl olan tyer gaz, ykselerek frnn k noktasnda 150200 OC derken, arj malzemeleri ise aaya doru olan hareketlerinde 14001450 OC ularlar. ekil (4.2de) gsterildii gibi frnda ayr scaklk blgesi vardr ve toplam s ihtiyac alt ve st blgelerde ykselen gazlardan salanr.

2 9

4.3 Alt Blgelerdeki Reaksiyonlar Alt blge ve ergime blgesi tyer seviyesinden 3.5 metre yukarya doru uzanr. Bu blgede erimi malzemenin scakl 1400 1450 OCa ular ve gaz scakl 800 1000OCa kadar der.

ekil - 4.2 Yksek Frn ykseklii boyunca gaz ve kat scaklk dalmlar ve ana blgede oluan kimyasal reaksiyonlar Kokun tyerlerin nnde yanmas haznenin evresinde srekli olarak boluk olmasn (Receway) ve malzemenin aa akmasn salar.

3 0

ekil 4.2 Yanma blgesinin ekli ve boyutu dzgn gaz dalm ve arj malzemelerinin inii iin nemelidir. Yanma blgesi havann kinetik enerjisine bal olarak 12 metre kalnlndadr. Bylece gerek aktif alan 1-2 metre kalnlnda haznenin etrafnda bir ring oluturur ve Recewayn nnde sk dolgulu kok stunu vardr. Dead Man olarak adlandrlr. Kok stunu ya haznedeki sv demirin stnde yzer yada haznenin tabanna ulaabildii kadar ular. Bir miktar cruf ve demir, kok paracklarnn aralarna skrlar ve dkmle birlikte akp giderler. Flaks ile karm gang malzemeleri karn belly ksmnda ksmen erimeye balar. Burada 1200 OCda birbirine karmayan iki faz olumaya balar. Daha sonra bu iki sv faz birbirlerinden ayrlrlar, recewayn stndeki kokun boluklarna doru szlrler ve haznede toplanrlar. Tyer gaz kok yatann boluuna doru ykseldiinden receway ters akml sv gaz deiimini andrr. Kokta mekanik destek salar. Malzemenin ak bu blgede ok nemlidir, nki kayma tehlikesi vardr. alrken gzlem ve deneyler iin dondurulan frnlarda gevek dolgulu kok stununun alt shafta doru uzand tehis edilmitir. Gevek dolgulu kok ktlesi yumuama- erime zonu ve ykselen gazlarn geiini engelleyen yar ergimi cruf ve demir ile kok katmanlarndan oluan cohesi ve zonu ile evrelenmitir. Geirgen kok katman , kok boluklarndan oluur. Bu kok boluklar bir gaz datcs olarak davranr ve gazn duvarlara yatay bir biimde akmasnn salar. zellikle byk frnlarda kok katmanlarnn geirgen ve krlmaya kar dayankl olmalar gerekmektedir. ekil (4.3) erime blgesi ile gazn kok katmanlar arasnda dalmn gstermektedir. lk cruf, Bosh crufu yapmak zere kireta toplar ve daha sonra koktaki kl tyerlerde ayrlr ve her ikisi birden hazne crufunu olutururlar. Bu crufun frn dna alnabilmesi iin akkan olmas gerekmektedir. Cruf kompozisyonu 1400-1450 OC arasnda sv olacak ekilde seilmelidir ve crufun akmaya kar direnci 1500 OCda 10 poise olmaldr. Bunun sonucunda crufun baziklik oran :

( % CaO + %MgO ) = 0.9 1.2dir. (%SiO2 + % Al2O3 )

Crufta FeO mevcut deildir., nk redklenmemi FeO ya haznede kok katman ile temas edince ya da kohesive zondan szlrken tamamen indirgenir. Crufun akmas iin gerekli olan en dk hazne scaklna kritik hazne scakl denir ve 1500-1550 OC arasndadr. Bu blgedeki dier reaksiyonlar ;

3 1

1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9)

Kiretann endotermik yaklmas , FeOnun direkt indirgenmesi ; SiOnn MnOnun P2O5 n Kkrdn endotermik ayrl Karbonun endotermik yanmas CO2in endotermik indirgenmesi Havadaki nemin endotermik indirgenmesi

CaCO3 = CaO + CO2 FeO+C = Fe+CO SiO2 +2C = Si + 2CO Mn2O + C = Mn + CO P2O5 + 5C = 2P + 5CO FeS + CaO + C = CaS + Fe+ CO C+O2 (hava) = CO2 + N2 CO2+C = 2CO (>1000OC) C+H2O = CO + H2 (>1000 OC)

ekil 4.3 Operasyon srasnda soutulmu frnn kesit grnts. Gaz aknn kok yarklar arasnda getii grlmektedir. 4.4 Orta Blgedeki Reaksiyonlar

3 2

Gaz ve kat scaklklarnn hemen hemen eit olduu (800-1000 OC) orta blgeye izotermal veya termal rezerv blgesi denir. ou dolayl (indirect) reaksiyonlar bu blgede olduundan indirect indirgeme blgesi de denir. yi alan bir frnda bu alan frn hacminin %50-60 n kapsar. Reaksiyon 1.2 1.4 gsterildii gibi demir oksitlerin indirgenmesi bu blge olur. Bu blgenin genilii ok nemlidir. nk wstit mmkn olduu kadar fazla indirect reaksiyon metodu ile elde edilmelidir. Bu blgenin balangc endotermik reaksiyonlarn balad, s transfer etkisine ve homojen gaz dalmna baldr. Modern yksek frnlarda eitli seviyelerde problarn yerletirilmesiyle ve alnan gaz numunelerinin deerlendirilmesiyle orta blgede mevcut kimyasal bakmdan aktif olmayan bir zonun varl ortaya karlmtr. Bu zonda gaz kompozisyonu ok az deimekte ve cevher ile gaz arasnda ok az oksijen deiimi olup Fe-FeO dengesini gsterecek ekilde CO/CO2 oran 2.3tr. CO + H2O = CO2 + H2 Bu reaksiyon COdan daha aktif indirgeyici olan hidrojeni retir. Nem demir oksitlerin hidrojen ile indirgenmesi ile oluur. Hidrojen rutubetli havadan, buhar ve/veya hidrokarbonlar kullanld zaman oluur.

4.5 st Blgedeki Reaksiyonlar Frn st blgesinde, diger bir deyile n stma veya hazrlama blgesinde orta blgeden ykselen gazn scakl sratli bir ekilde 800-1000 OCden 100-250 OC ye der. Katlarn scakl ise evre scaklndan dolay 800 OC ye kadar ykselir. Bu blgede meydana gelen nemli reaksiyonlar unlardr. : 1) 2) 3) 4) Karbonatlarn (kalsiyum hari) paralanmalar. Burdenin nem ve hidratnn buharlatrlmas. Karbon bozunmas, 2CO = CO2 + C Hematit ve magnetitin ksmi yada btnyle oksitlerine indirgenmesi.

Burdenin tepeden tyer seviyesine inmesi 6-8 saat srer. Her blge arjlarn ne kadar sre kaldklar tam olarak bilinmez. Gaz ise frnda 1 veya 10 saniye gibi bir sre kalr. En son dnya savandan sonra btn dnyada artan bir yksek frn yapm balamtr. Yllk 500-600 milyon tona yaklaan pik demir retimi ile 1000 tane alan frn mevcuttur. Tmyle modern bir yksek frn bugn 100-120 milyon dolara mal olur. retilen bir ton pik demirin, fiat ise yatrm maliyeti ktktan sonra 100 dolar bulur. 4.6 Yksek Frn Crufu

3 3

Metaller genellikle oksitlerden oluan ve gang denen yabanc maddeleri ieren cevherlerden elde edilir. Bu srada flaks eklenmesiyle metalde znmeyen cruf eklinde bu gang ayrlr. Demir cevherleri ve kok klnde bu yabanc maddeler balca asidik olan SO2 ve AL2O3 tr. Flaks olarak ta kire ve MgO kullanlr. Birlikte %5 ten daha fazla olmayan dier yksek frn cruf maddeleri FeO, MnO, TiO2, S ve dierleridir. Yksek frn hammaddeleri, gang mineraller, kok kl ve flakslarla birlikte kire ve MgO ierir. Termal mineral oksitler almina ve silikadr. Bunlar flaks eklenmesiyle atlr. Sonuta oluan sv cruf, erimi demirin iinde znmez ve daha hafif olduu iin bir katman eklinde maddenin zerinde birikir. Bazik flakslar sadece asidik bileiklerin erime noktasn drmek iin gerekli deildir, ayn zamanda crufun yeteri kadar svlamasn ve Mn, Si S kontrol ile madenin kalitesinin kontrolnde salar. %95-96 miktarnda bulunan drt ana metal oksidin haricinde (bunlar kire, magnesia, alumina ve silika) hammaddeye bal olarak az miktarlarda baka oksitlerde vardr. Bunlar genellikle FeO, MnO, FeS, CaS ve alkali silikatlardr. Her zaman ideali yakalamak mmkn olmasa da uygun cruf kompozisyonu ve scakl , frnn yakt tketimi ve performansn olumlu ynde etkiler ve u zellikleri kontrol eder. 1) 1) 2) 3) 4) 5) Maden scakl Maden kalitesi, yani C, Si, Mn, S ve FeO dalm. Homojenlik Burden malzemelerinin fiziksel ve kimyasal zelliklerindeki ve scaklktaki dalgalanmalarn kontrolu. alma artlar altnda yksek kkrt giderimi. Dk viskozite. Cruf alma scaklnda frndan kolaylkla akp gidebilmelidir. Akkanl iyi olmaldr. Cruf akkanlnn iyi olmas yakt ekonomisini olumlu ynde etkiler. Stok ve frn gaznn rahat hareketi, bu durum fiziksel zellikler birincil ve bosh crufunun erime blgesinin yeriyle kontrol edilir. Ayrca frn veriminin ve kalitenin artmasn salar. imento sanayiinde ve yol yapmnda kullanlr.

6)

7)

Dier taraftan birincil ve bosh crufun olumas alma artlar ve dier artlar tarafndan etkilenir. Bunlar alev scakl, malzemelerin tepedeki dalm cevherin indirgenebilirlii, cruf hacmi , sinter ve pelet (asidik flaksl yada sper flaksl) demir bazl ajl malzemelerinin yumuama scakl, kok kl miktar , frn astar ve benzeri btn alma artlar dzgn frn rejimini salad zaman maksimum retim, minimum curuf hacmi minimum kkrt ve yakt tketimini salar.

3 4

Yksek Frnda Reaksiyonlar Yksek frnda cruf oluumu blgeleri 3 ksma ayrlr.

3 5

1) Birincil cruf fzyon blgesi. 2) Bosh crufu fzyon blgesi. 3) Final cruf veya hazne crufu blgesi.

1 Birincil Cruf Fzyon Blgesi Gang malzmeleri ile birlikte olan demir oksitlerin ksmen indirgenmesi ile almina silikatlarla birlikte kolaylkla eriyebilen bileikler oluturur. Birincil cruf yumuama ve erime blgesi frnn yatay kesitine bal olduu gibi dikey ynde scaklk dalmna da daldr. Oluan ilk crufun zellikleri ve davran arj malzemesinin zelliklerine baldr.

2 Bosh Crufun Oluumu Birincil crufun kire miktar dktr ve asidik zelliktedir. Kirecin emilmesi yavatr. Fakat sreklidir ve sadece tyer seviyesi gibi scak blgelerde tamamlanr. FeOin indirgenmesi alt ve scak blgelerde hzldr ve tyerlerin stnde hemen hemen tamamlanr. Bosh crufu Final crufuna gre daha baziktir. nki koktaki asit bileikler sadece tyer blgesinde emilirler. Bosh cruf bileimi demir cevherine, manganeze, sinter ve kiretana baldr. Kirele kaplanm cruf sk grlr. Demir oksit genellikle dktr.

3 Final Crufu veya Hazne Crufu Hazne crufu kirecin znmesinden veya yanma sonucu ortaya kan kok kmrnden oluur. Cruf oluumu aa yukar yanma blgesinde tamamlanr. Cruf metalle birlikte hazneye akar ve burada birikir. Hazne crufunun yaps, bileimi hacmi pik demirin bileimini ve frnn verimliliini kontrol eder. Cruf kontrollnn en nemli amac pik demir kkrdnn kontroldr.

4.6.1 Cruf Yaps Sv cruflar Si oksitler ve dier elementleri kapsayan homojen eriyiklerdir. Elektriksel zelliklere sahip olduklar, basit ve kark iyonlar ierdikleri bilinmektedir. Kat silisyum oksidin analizi, Silisyum 4 oksijen atomu ile evrelenmi bir tetrahedronun merkezinde olduunu gstermektedir. Her bir oksijen atomu iki silis atomuna baldr ve a yaps boyutta sreklidir. Her kenin oksijen atomu paylaldnda ortaya kan maddenin toplam SiO2 oransal formulne sahip olabilmesi iin tetra hedronlar sadece keleri paylalabilir. Bir

3 6

Si atomunun +4 yk vardr. Tetrahedronun her bir oksijen atomu bir artk deeriyle sahip olduu iin SiO4 grubu 4 negatif yk tar. Yani (SiO4 ) 4 dr. Kristal halinde silisyumun ve oksijen atomlarnn tetrahetdral dizilii simetriktir. Kat yapnn fizyonla hibir ani deiiklerine uramyaca aktr. Erimi haldeki silikada (SiO2 ) yap arpk bir durumdadr, ama kelerin ou paylalm olarak kalr. Erimi silikann (SiO2 ) viskozitesi ok yksektir: (Yaklak 105 P), btn ynlerde keler ska balanmtr. Bu ekil 4.4 de aka grlmektedir.

ekil 4.4 Kristal ve erimi SiO2nin ve (SiO4 ) tetrahedronunun ematik gsterimi Oksijen atomlar beyaz, silisyum atomlar siyah olarak gsterilmitir.

ekil 4.5 Erimi SiO2 da iki deerli bir metal oksit eriyiinin ematik olarak gsterilii. Taral daireler metal iyonlarn gstermektedir. Merkezde silisyum ve kede oksijen tayan bir tetrahedron olarak grlen (SiO4 ) grubunun kark silikalarda iyon olarak bulunduu kabul edilmitir. Elektriksel iletim iin

3 7

yaplan aktivasyon enerji lm , CaO, MgO ve dier metal oksitlerin erimi SiO2 ye eklenmesinin boyutlu Si-O yapsn silikat iyonlarna paralandn gstermitir. Bu krma ilemi iin itici g silisyum ve oksijen arasndaki ekimdir. Bu oranlarn birbirlerine gre sahip olduklar deerliklere ve iyonik yar aplarna baldr. CaO ve MgO erimi SiO2 ye eklendiinde , iki Si-O ba alr ve u olay gerekleir; Si-O-Si + CaO = Si O - + - Si + Ca +2 1.7

Krlma annda negatif bir yk tayan her oksijen atomu eklendiinde paylalan bir ke alr. Ykl oksijen yannda yerlemi katyonlar a yapsnda dalmtr. ekil 4.5 metalik oksitlerin artan oranlarda eklenmesi srasnda Si-O balar kopar ve byk silikat iyonlar oluur. Metal oksit miktar artarken bunlar klrler ekil 4.6 . Bu olay 1.7 denklemine gre ikili bir crufta kuvvetli bazik bir metalik oksidin SiO2 ve bu yzden ortosilikat kompozisyonu (2MO.SiO2) iin olduundan daha azdr. Asidik eriin viskozitesi a yaps zamanla krldka der ve sonuta hibir kenin paylalmad bir duruma ular. ekil 4.7 Bu durumda cruf ortosilikat kompozisyonuna (M O/SiO2 oran 2 iken) ular. Bu cruf ntr farzedilir ve ayr (SiO4 )-4 iyonlar kapsar. 2 MO. SiO2 oransal kompozisyonuna ularken baz ilavesi oksijen iyonlar (0)-2 ve eit sayda katyonlar verir. Polimerlemi silikat gruplar yle olabilir. 2( Si O - ) = Si O Si + O-2 (1.8)

ekil 4.6 Sv silikatlarda farkl iyonlar, Bolorisden sonra

3 8

ekil 4.7 Kristal 2 MgO SiO2 nin ematik gsterimi 1.8 denklemine gre 20 = 00 + 0-2 tipinde bir dengenin varl sz konusudur.

4.6.2 Cruf Bazistesi SiO2, Al2O3 gibi oksijen alan ve eriyiklerde anyon kompleksleri oluturan oksitler asidik oksitler olarak alnr. Oksijen veren anyon kompleksleri kran CaO, MgO, FeO, MnO vs. gibi oksitlerde bazik oksitlerdir. Pratikte bazik oksitlerin konsantrasyonlar toplamnn asidiklerine oran crufun bazisitesi olarak bilinir. Demir yapmnda bu oran genellikle CaO/SiO2 veya (CaO+MgO) / (SiO2 + Al2O3) olarak alnr.

ekil 4.8 cruf bazitesi ile viskosite ilikisi. 4.6.3 Cruf Viskositesi

3 9

Metal oksitlerden oksijen iyonlarnn gelmesiyle Si-O balar krlr ve balar azalarak sv crufun viskositesinin azalmasna neden olur. Tetrahedral yapda bir oksijen iki silis atomuyla ba yapar bir durumda olduu iin silisler izole edilmi bir tetrahedraya sahip olabilirler ve bylece % Si oran 4 getii zaman viskosite azalr (ekil 4.7). Yksek frn cruflarnda Al2O3 her zaman vardr ve AlO4 gruplar SiO4 gruplu polimer niteleri olutururlar. CaO-MgO, SiO2 ve Al2 O3 ihtiva eden cruflarda Al2 O3 SiO2 nin yapt gibi viskositeyi arttrmaldr. Dier bir taraftan ise, oksijen kaynaklar olan kire ve MgO viskositeyi azaltr. CaO, SiO2 ve Al2 O3 n sv karmlarnn viskositesi kirecin dzenli olarak artmasyla azalr. so Viskosite izgileri (sokomlar) eit kire ihtiva eden izgilere paraleldirler ve buda arlk yzdeleri esas alndnda SiO2 ve Al2O3 n viskositeyi aa yukar ayn ekilde etkilediklerini gsterir. Cruflarn viskositesi kompozisyona ve scakla baldr. Dk viskosite sv cruf iinde tepkime halinde olan cruf / metal ara yzeyine doru ve bu ara yzeyinden darya doru iyonlarn diffzyon halinde olmas sayesinde tepkime hzlarn kontrol ettii gibi ayn zamanda frnn dzgn bir ekilde crufun erime scaklnn stne kmas viskoziteyi azaltr. rnein : yaklak ayn basizite oranlarna sahip olan (0.86 ve 0.93) 3. Ve 4. Cruflarn viskoziteleri erime scaklklarnn stnde ayn derecededir. Bu arada 3. Cruf 35.6 %4. Cruf ise yalnzca 15.2 %Al2O3 ihtiva eder.

ekil 4.9 Tablo 4.1 de gsterilen cruflarn viskoziteleri scaklkta deiimi. Kristalleme scaklklarda gsterilmitir. ekil 4.9da tablo 4.1de verilen 7 tane crufun viskositelerinin scakla bamll verimitir Table 4.1

4 0

Slag No. 1 2 3

% SiO2 30.4 34.1

% Al2O3 26.1 18.7

% CaO 35.5 40.6 44.8 38.5

% MgO 6.4 3.4

% FeO 0.4 0.7

% MnO 0.3 --

% S 1.4 0.97

Liquidus Temp. O C Measured calculated

B 0.74 0.83

1450 1445

1470 1460 1530

4 5 6 7

17.0 36.0 32.2 33.4 29.7

35.6 15.2 15.2 13.5 14.8

45.1 45.2 41.6

0.6 5.1 3.5 3.4 11.9

-1.0 0.8 0.5 0.3

-0.7 1.3 0.4 0.8

-0.79 --1.4

1515 1390 1500 1480 1460

1400 1500 1470 1470

0.86 0.89 1.02 1.04 1.20

B = basicity = ( CaO + MgO ) / ( SiO2 + Al2O3 )

Tablo 4.2
Composition Slag CaO MgO Al2O3 SiO2 Lig. Temp.
o

Basicity CaO/SiO2 B*

( %S) / (%S)* for y =5

4 1

Fnal I Bosh A Bosh B Bosh C Fnal II Bosh A Bosh B Bosh C Fnal III Bosh A Bosh B Bosh C Fnal IV Bosh A Bosh B Bosh C Fnal V Bosh A Bosh B Bosh C Fnal VI Bosh A Bosh B Bosh C Fnal VII Bosh A Bosh B Bosh C Fnal VIII Bosh A Bosh B Bosh C

47 52.6

4 4.5

10 4.7 7.0 8.3

39 38.2

1400 1550

1.205 1.377

1.296 1.517

90 175 129

50.6 49 44 49.6 47.2 46.0 41.5 47.1 44.8 43.5 39 44 42 40.6 41.5 46.2 44.1 43.2 39 42.7 41.4 40.7 36.7 40.0 39.0 38.0 33.5 37.3 35.8 35.0

4.4 4.1
4 4.5

38.3 38.7 36 35.2 35.3 35.7 32.5 31.7 31.8 32.1 29 27 27.4 28.3 38.5 37.9 38.0 38.1 35 34.6 34.4 34.6 31.5 31.2 31.3 31.4 28.5 26.7 27.0 27.3

1500 1490 1435 1550 1470 1450 1490 1500 1500 1490 1500 1510 1510 1510 1400 1550 1470 1440 1430 1465 1445 1435 1465 1445 1445 1450 1520 1500 1510 1515

1.311 1.292 1.222 1.41 1.334 1.288 1.279 1.485 1.408 1.355 1.345 1.629 1.537 1.434 1.077 1.218 1.160 1.134 1.114 1.234 1.212 1.176 1.158 1.282 1.246 1.210 1.175 1.397 1.325 1.282

1.416 1.369 1.274 1.507 1.419 1.352 1.254 1.540 1.437 1.371 1.293 1.582 1.48 1.381 1.276 1.482 1.392 1.355 1.285 1.460 1.378 1.367 1.296 1.472 1.415 1.366 1.272 1.527 1.438 1.383

112 85 169 130 107 80 187 138 113 89 212 157 117 85 157 121 108 87 148 115 110 90 153 129 111 84 180 138 117

4.4 4.1
4 4.5

16 10.7 13.0 14.3 22 15.7 10 20.3 28 24.5 26.2 27 10 4.7 7.2 8.3 16 11.5 13.2 14.3 22 17.6 19.0 20.2 28 24.8 26.2 27.0

4.4 4.1
4 4.5

4.4 4.1 10 11.2 10.7 10.4 10 11.2 10.7 10.4 10 11.2 10.7 10.4 10 11.2 10.7 10.4

4.7 Uygun Cruf Bileimi

4 2

Kkrt girdisine bal olarak tatminkar bir kkrt giderimi genel olarak CaO + MgO / SiO2 + Al2 O3 = B deerinin 0.90 ile 1.10 arasnda olduu durumda elde edilir. Bu aralkta baziklik ve uygun viskozitedeki cruflar tablo 4.2 de gsterilmitir. Ancak gnlk pratikte, hammaddelerdeki deimelerden tr bu drt oksit orantl olarak deimedii iin, baziklik oran Byi ok yakn kontrol etmek gtr. Cevherlerden gelen alumina girdisi az olduundan ve aluminann kok klnden gelmesinden tr Alumina-magnezyum oksit oran aa yukar sabit gibidir ve frn operatrleri cevher deiiklerindeki silika girdisine gre kireci ayarlayarak pratikte kire / silika oranna gre alrlar. Bu nedenlerde sabit bir bazite ile almak gtr. Sabit CaO/SiO2 orannda alrken silika girdisindeki herhangi bir azalma daha az CaO sarfetmektir. Fakat crufta zellikle kokun klnden gelen Al2 O3 yzdeleri artacandan daha akc bir cruf elde etmek iin hazne scakln arttrmak gerekecektir. Bu ekildeki cruf dk silisli ve dk kkrtl scak maden retmek iin pek uygun olmayacaktr. Sabit Bl B/A ile altnda ise, yani B sabit tutuluyorsa , silika girdisinin azalmasndan tr azalmas gereken kire miktar , sabit CaO/SiO2 ile alan duruma gre daha azdr, bu nedenle de cruf akkanln korur.

4.7 Uygun Cruf Bileimi Yksek frn cruflar balca kire, almina ve silisten ibarettir. Ayrca kk miktarlarda magnezit, mangan oksit, demir oksit ve kalsiyum slfr ierir. Cruflarn kimyasal bileimleri yaklak olarak aadaki snrlar iindedir. % 30 35 % 35 45 % 10 15 % 2 10 % 0.1 1.2 % 0.2 0.4 % 1.0 2.0 SiO2 CaO Al2O3 MgO MnO Fe S

Bu snrlar iinde olan cruflar 1300 1400 oC civarnda erirler. yi bir cruf mmkn olduunca dk sda erimeli ve demir damlalarnn cruf tabakas iinden rahata szlebilmesi iin yeter derece akkan olmaldr. Bu iki zellikte uygun kimyasal bileimle salanr. Genel olarak yksek frnda her dkmde iki defa cruf alnr ve bir ton scak metalde karlk 0.2 0.4 ton cruf ele geer. Yksek frn cruflar eitli yerlerde kullanlmaktadr. Cruflarn byk ksm krlp istenen llere getirildikten sonra, demir yolu traverslerinin altna ve yol yapmnda kullanlmasdr. Minimum % 12 almina ieren, ani soumadan sonra cams yapy koruyan yksek frn cruflar imento yapmna uygundur. imento yapmnda kullanlan cruflarn

4 3

granle hale getirilmesi gerekir. Crufu granle hale getirmek iin deiik yntemler vardr. Sv cruf ksmen su ile doldurulmu bir ukura dklerek veya cruf akmna su pskrtlerek granle edilebilir. Ayrca cruf katlarken zerine hava veya buhar flenerek hafif, yanmaz ve sya yaltkan bir malzeme cruf yn elde edilir.

4.9 Yksek Frn Gaznn Tketilmesi Yksek frn terk eden gazlar bir boru vastasyla st ksmdan toz toplaycya verilir. Buradan gazn hz ve dolaysyla toz tama zellii azalr ve gaz iindeki tozun byk bir ksmn brakr. Yksek frn gazndaki toz paracklarnn bykleri 2 mm.den birka mikrona kadar deiir. 20 mech ten kk olanlar toz toplaycda kelmeyip gaz ile beraber srklenir. Toz toplaycdan kan gaz ykaycya gelir. Burada gaz akmna su pskrtlerek iindeki paracklar slatlr. Islanan paracklar arlar ve su ile srklenir. Ykaycda gazn iindeki tozun %90 95i giderilir. Gaz burada souma kulesine geer ve zerine sv pskrtlerek scakl azaltlr. Souyan gazn sonra nemi alnr. Temizlenen gaz yksek frna flenen havay stan sobalar stmada, kok frnlarnda kullanlr. Elde edilen toz sinterlenerek yine yksek frnda kullanlr. ( Yksek frn gaznn yaklak yzde bileimi %13-16 CO2 , % 22-27 CO , % 3-5 H2 , % 56-57 N2 dr).

4 4