NHSARZM

vz Bayramo vz Bayramo vz Bayramo vz Bayramov vv v

8

N SZ
Son vaxtlar iqtisadi terminoloji ltimizin bazar, real bazar mnasi-
btlri, bazar iqtisadiyyat, mal birjalar, sahibkarlq v s. bu kimi ifa-
dlrl znginlmsin, samball xarici dbiyyatn mmlktimiz fasilsiz
axnna, habel AB, Yaponiya, Almaniya, Cnubi Koreya v s. bu kimi inkiaf
etmi lklrin iqtisadiyyat il asanlqla tan olmaq imkanlarna baxmayaraq,
mmlktimizd btn konkret iqtisad elmlri v bunlarn metodoloji sasn
tkil edn iqtisadi nzriyy sanki durunluq dvr keirir desk shv etmi
olmarq. Etiraf etmliyik ki, iqtisad alimlrimiz bhsiz ki, nzriyynin
tkamln chd gstrmy alrlar, baxmayaraq ki, bu texniki elmlrin
inkiaf srtin nisbtn bir qdr mkldr. Bununla bel, oxuculara tqdim
olunan hmin monoqrafiya iqtisadi nzriyy elmin bir thf kimi
dyrlndiril bilr.
Beynlxalq v mmlktdaxili ictimai-iqtisadi mnasibtlrin mhm
formalarndan biri olan inhisarizmin btn daxili ziddiyytlrini v onun keid
iqtisadiyyat dvr n grkliyini zlyn, habel klassik v neoklassik
tdqiqatlarla drin polemika mstvisind znn konkret baxlarn geni
planda csartl aydn v oxunaql rh edn mllif haqqnda qsaca olaraq bir
ne sz demmk olmur. vz Bayramov 40 yan haqlasa da onu gnc
alimlr srasna aid etmk olar. Azrbaycan Xalq Tsrrfat nstitutunu ticart
iqtisadiyyat ixtisas zr bitirn v birbaa praktiki mk faliyytin gndri-
ln bu gnc uzun mddt mllim-alimlik hvsind olduu sahy sni ma-
nelr ucundan yol tapa bilmir. Nhayt onun alimlik meylini v istedadn n-
cdn duyan sabiq mllimlrinin yaxndan gstrdiklri kmklri saysind
o, doma institutuna qaydr. Az vaxt rzind namizdlik dissertasiyas mdafi
edir. Dosent elmi adna layiq grlr. Yksk elmi istedada, irady, aradr-
malar qabiliyytin v saf insani dyrlr malik olan alim-pedaqoq vz
Salam
For Evaluation Only.
Copyright (c) by Foxit Software Company, 2004
Edited by Foxit PDF Editor
9

Bayramovun doktorluq dissertasiyas artq Azrbaycan Dvlt qtisad Univer-
sitetinin samball kafedrasnn birg iclasnda mzakiry tqdim edilmidir
(dekabr 2002-ci il).
Grgin elmi axtarlarn nticlri aqlanan hmin monoqrafiyada bazar
mnasibtlri raitind gcl rqabt v ziddiyytl dolu inhisar faliyytin
atributlar aradrlr. Milli v korporativ mnafelrd qarlql uyunluun z-
ruriliyinin elmi saslarnn ictimaiyyt trfindn qbul edilmsin chd edilir.
Milli bazarn iqtisadi mkdalq formalar zr kompleks tdqiqat aparlr; ba-
zarda inhisar yarann saslar zlnir; inhisar faliyytin tnzimi
problemlrinin hlli istiqamtlri dvri-zamann tlblrin uyun surtd
aqlanr; antiinhisar nzarti v rqabt siyastinin problematik qoyuluunun
qtildirilmsi istiqamtlrinin hlli yollar aradrlr; milli antiinhisar siyas-
tinin formaladrlmas problemlri v onun regional aspektlri yrnilir v n-
hayt, regional bazarn makroiqtisadi modeli v onun inkiaf strategiyasnn
saslar myynldirilir.
Mllifin yuxarda myynldirdiyi bu istiqamtlr uyun surtd h-
min monoqrafiyann oxucular milli bazar bard monist baxn fsadlar, yeni
paradiqma axtarnda onun-mllifin konseptual mumildirm chdlri,
keid iqtisadiyyat dvrnd real bazar mnasibtlrinin xarakterik xsusiyyt-
lri v bunun Azrbaycan Respublikasnda gerkldirilmsinin tdqiqi,
inhisarizm fenomeni
1
baxlarnn tnqidi msllri il tan olacaq, bununla
yana, mummilli mnafelrin mahiyyti v tzahr, mnafelrin tarazl, h-
min mnafelrin tminatnda subyekt seimi problemlrinin aqlanmas v hlli
msllrinin elmi saslar onlarn nzr-diqqtini clb edckdir.
Monoqrafiyada milli bazarlarn iqtisadi mkdalq formalar zr mlli-
fin apard kompleks tdqiqatlarn rhi, xsusn xarici ticartin inkiaf dina-
mikasnn faktorlu thlili, xarici ticartd biliterial asllq problemlrinin aq-

1
Idealist IolsoIoyo gro: guya yalniz surda mvud olan vo obyektiv varligi oks etdirmoyon
subyektiv hadiso; mstosna grnmomis hadiso.
10

lanmas metodlar, keid iqtisadiyyat raitind valyuta mznnsi siyastinin
qarlql ticart tsirin konseptual baxlarn dyrlndirilmsi, birg sahib-
karln inkiaf zruriliyi v bu baxmdan problemin qoyuluu, milli iqtisa-
diyyatn potensialnn artrlmasnda investisiyalarn rolu, MDB-daxili birg
sahibkarln inkiafnn kompleks problemlrinin hlli v milli bazarn mk-
dalnn bu kimi v s. msllri d oxucularn nzrindn yaynmayacaqdr.
Milli bazar v inhisar yaran problemlrinin tdqiqi nticlri hmin ki-
tabn oxucularnn xsusi marana sbb olacaqdr. Burada onlar inhisar nz-
riyysinin mxtlifliklrin mcmusu kimi irli srlm sualn xyaln ax-
tarnda olacaq, inhisar yarann bazar proseslrinin nticsi olduu bard
xarlan nticlr onlar dndrck, Azrbaycan inhisarnn spesifik x-
susiyytlri v bu sahd dnyvi meyllri, habel inhisar strukturlarn bazar
faliyytinin sosial-iqtisadi nticlri bard elmi-tdqiqi nticlri d bhsiz
ki, maraqla qarlanacaq.
Monoqrafiyada hminin inhisar faliyytin tnzimi problemlrinin hlli
msllri v bu sahd mllifin gldiyi elmi nticlr z oxucularn mc-
hulluqda qoymayacaq. Bu qismd antiinhisar nzarti v rqabt siyastinin
saslar problemi maraql spgid qoyulur, rqabt nzri baxlar mqayisli
spgid thlil olunur, bazarda inhisarlamann dzgn qiymtlndirilmsi prob-
lemlri nzrdn keirilir v ntic etibar il tnzimlnmnin sas istiqamtlri
aradrlr, uyunsuzluun anatomiyas zlnir.
Oxucular antiinhisar siyastinin dnya tcrbsi, onun konseptual saslar,
milli bazarda antiinhisar siyastinin masir vziyytinin sistemli thlili, mml-
ktin antiinhisar siyastinin regional v dnyvi aspektlri, antiinhisar qanun-
uluunun tkmilldirilmsi zrurti problemlrinin ciddi elmi maraq douran
aqlamalar il rastlaacaq, mllifin inhisar faliyytin tnzimi antiinhisar
siyastinin mhm istiqamtidir fikri il razlamaq zorunda qalacaqdr.
11

Monoqrafiyann maraql v oxunaql, habel onun mntiqi yazlnn
metodoloji saslar el spgid qoyulmudur ki, sanki o, aqil oxucular drin
dnclr dalmaa v mllifl dostluq, hmrylik v elmi mbahislr
girimy arr.
Bu sr iqtisadi nzriyy, mumiyytl iqtisadi elmlr toplusuna vzsiz
hdiyydir.


smayl Feyzullabyli
qtisad elmlri doktoru,
professor.
12

I FSL. BAZAR MNASBTLR V NHSARI FALYYT
Sistem dyiikliyi il laqdar formalaan sosial-iqtisadi mnasibtlr
kompleksinin masir xarakteri hm mahiyyt, hm d mzmunca klassik ke-
id dvrnn btn spektrini znd ks etdirir. lk baxdan srf xaotik tsir
balayan keid prosesi slind dqiq mntiqi ardcllq v nizamla gedir. Eyni
hadisy yanamada mxtlifliyin, iqtisadi baxlarda daban-dabana zidd olan
mvqelrin meydana xmas tbii olsa da, mahiyyt etibar il hqiqtin dz-
gn drk edilmsind myyn aqnlq yaradr. Bir ll yanamann q-
buledilmzliyi mvqeyindn baxlarsa, onda aq-aydn kild grmk mm-
kndr ki, keid dvr z mahiyyti v proseslrin mntiqi gedii baxmndan
yekcins deyildir. ld edilck nticlr v funksional faliyytin mzmun
frqliliyi nqteyi-nzrindn onun variant mxtlifliyi mvcuddur. Bel ki, v-
vla, btvlkd dnya iqtisadiyyat keyfiyytc yeni mrhly-postindustrial
dvrdn informasiya erasna qdm qoymaqdadr; ikincisi, srf sistem dyiikli-
yi prizmasndan kapitalizmdn sosializm, bazardan mrkzldirilmi iqtisa-
diyyata keid artq ba vermidir. ndi is ks proses, yni mrkzldirilmi
iqtisadiyyatdan bazar iqtisadiyyatna keid ba verir; ncs, gr dnya l-
klrini bazar mnasibtlrinin inkiaf sviyysin gr tsnifldirsk, onda
inkiaf etmi bazar iqtisadiyyat, inkiaf etmkd olan bazar iqtisadiyyat v for-
malamaqda olan bazar iqtisadiyyat lklri kimi frqlndirmk lazm gl-
ckdir. Demli, sondan bir mrhl geriy, formalama mrhlsindn inkiaf
etmi sviyyy atma prosesi d z mahiyyti etibar il keid dvr kimi
xarakteriz oluna bilr.
Bellikl, inzibati-amirlik sistemindn bazar iqtisadiyyatna keid real ba-
zarn znn formalamasnn ilk anlarndan balanan v ictimai hyatn btn
spektrlrini, o cmldn mumibri dyrlr mnasibti d ehtiva edn m-
rkkb, oxlayl v oxaxli bir prosesdir. Bu prosesin btn chtlrini
13

adekvat surtd hat ed bilck vahid nzriyynin yoxluu tamamil tbii bir
hal kimi qbul edilmlidir. Bel ki, nzriyy fikrin xalis hrktindn deyil,
ictimai praktikann mumildirilmi nticlrindn dour. V mhz buna gr
d Beynlxalq Valyuta Fondunun bir sra proqramlarnn uursuzluuna he d
tccblnmk lazm glmir. Grndy kimi, problem yanamann mntiqi
ictimai praktikann gerk nticlrin saslanmaldr. Baqa szl, gr keid
dvrn tam kild hat ed bilck vahid nzriyy yoxdursa, demli vahid
metodologiyadan da danmaa dymz.
Dnya tcrbsind analogiyas olmayan bir prosesin nzri txyyl
saslanmaqla hr hans bir qlib salnmas yolverilmzdir.


1. MLL BAZAR: MONST BAXIIN FSADLARI

Apardmz aradrmalar is gstrir ki, ksr keid iqtisadiyyatl lklr-
d, o cmldn Azrbaycan Respublikasnda yuxarda qeyd etdiyimiz yanl-
malar mcmu halda mvcuddur v hr eydn vvl, metodoloji problemlr
etinaszlq daha qabarq kild zn biruz verir.
Masir dvrn balca problemlrindn biri ba vern proses v dyiiklik-
lrin tam hcmd drkedilmsinin mmknszly il laqdardr. Keid
dvrnn metodoloji tminat bu gn d aktual olaraq qalmaqdadr. Yeni para-
diqma axtarnn intensivliyi d mhz bu aspektl, yni mvcud nzriyylrin
keid iqtisadiyyat adlandrlan tri yarana saslanmaqla inkiaf proble-
mini axra qdr gr bilmmsi il baldr. gr neoklassizm hr hans bir
firmann trans-milli korporasiyaya evrilmsi prosesini alabatan trzd rh
ed bilmirs, onda Vainqton konsepsusuna midl baxmaq n az sad-
lvhlk tsiri balayr.
14

Bazar anlayna ifrat drcd bsit v primitiv yanama, kortbiiliyin t-
kaml prosesind substansiya keyfiyytind qbulu keid iqtisadiyyatl lklr-
d hm muminkiaf qanunauyunluqlar baxmndan, hm d milli bazarn
tkkl nqteyi-nzrindn grgin situasiyann qrarlamasna gtirib xar-
mdr. Hr eydn vvl, qeyd olunmaldr ki, bazar anlayna yanamalarda
mxtliflik, oxvariantlq v prakndlik hl d hkm srmkddir. Klassik-
lrin tdqiq etdiklri prays-teyker situasiyasndan tutmu masir alc baza-
rnn formalamasna qdr olan zaman intervalnda bazar, onun faliyyt me-
xanizmi, ictimai hyatda yeri v roluna frqli prizmalardan baxlm v start v-
ziyytindki fikir plralizmi tam mntiqi olaraq mahiyyt mxtlifliyi dour-
mudur.
Yanama trzlrindki frqlilik bazarn funksional mahiyytindn daha ox
onun hat dairsinin myynldirilmsind mahid edilir. Msln,
marksist metodologiya bazar geni tkrar istehsal prosesinin mbadil sferas
il mhdudladrr.
Bazar alq-satq aktlarnn mcmusudur; Bazar-mtnin istehsal v sat
il laqdar konkret tsrrfat faliyyti v mtnin alq-satqs mnasibtl-
rinin tzahr etdiyi mt mbadilsi sferasdr
1
v s.
Bazar mnasibtlrinin sistemli thlili v onun iqtisadiyyatda oynad rol
aydn kild gstrir ki, bazar he d K.Marksn tqdim etdiyi istehsalbl-
gmbadilistehlak sxemind mbadil sferas il mhdudlamr. Baqa
szl, istehsal v mbadily (kommersiya faliyyti) ayr-ayrlqda maksimum
tcrid olunmu kild yanama dzgn deyildir. slind iqtisadi proses
istehsaldan yox, tdavl sferasndan-bazardan balanr. Bunu aadak sadl-
dirilmi sxematik model formasnda tsvir etmk mmkndr (k.1.1.).



1
.. . (). : , 1990 ., .68.

15





















k.1.1. qtisadi proseslrd bazarn yerinin sxematik modeli.
Mvqelrin diametral ks istiqamtli olduu gz qabandadr.
Marketoloqlarn fikrinc is, bazar sadc olaraq, ...mvcud v potensial
alclarn mcmusudur
1
.
Mahiyytc konkret nticy istiqamtlnmi, mumidn tkcy deyil,
tkcdn bir ne tkcy ynlik faliyyt sciyysi dayan v sasn mikro-
Istehlak
Todavl
Blg
Blg
Istehsal
Todavl
Hazir mohsullar
(xidmotlor bazari)
Istehsal amillori
bazari
Tolob (hazir
mohsullar)
TokliI (hazir
mohsullar)
TokliI (istehsal
amillori)
Tolob (istehsal
amillori)
16

mezo sviyylrin iqtisadi proses bax buca kimi x edn marketinq
bazar hat dairsindn daha ox funksional mahiyytin gr qiymtlndirir.
V, bu da tamamil tbii hal kimi qbul edilmlidir. Eyni zamanda, n marke-
tinq, n d indiy qdr mvcud olan nzriyy v konsepsiyalar bazar iqtisa-
diyyatna keidi izah etmk iqtidarnda deyillr. Szgedn nzri yanamalar
bazarn inkiaf mrhllrin uyun olaraq, onun faliyyt mexanizminin mz-
munca aqlanmas v nzri drkin xidmt ediblr. Eyni zamanda, hmin
nzri baxlar masir bazar mexanizmini izah etmkd d acizdirlr. Bel ki,
klassiklrin grnmyn li azad rqabt deyiln nsnnin yoxluu ucba-
tndan ilmir.
Klassiklrin fikrinc, bazar iqtisadiyyatn tbii tnzimlyicisidir v btv-
lkd ksr iqtisadi hadis v proseslri ehtiva edir. Neoklassiklr bazara bir
cr, Avstriya mktbi baqa cr baxr:
Cdvl 1.1.
Neoklassik iqtisadi nzriyy Avstriya mktbi
1)Dyr v tlbi myyn edn rtlr
vvlcdn mlumdur;
1)Dyr v tlbi myyn edn rtlr
vvlcdn mlum deyil;
2)Bazar faliyytinin thlilind sas an-
lay tarazlqdr.
2)Bazar faliyyti, elc d tarazlq di-
namik prosesd sciyylnir.
3)Bazar prosesinin mrkzi elementi kimi
qiymt zr satc-satc v satc-alc
mnasibtlrinin mcmusu x edir;
3)Bazar prosesinin mrkzi elementi
sahibkarlardr;
4)Yeni mhsullar, innovasiya prosesi v s.
bazar faliyytin tsiri diqqtdn knar-
da qalr v s.
4)Yeni mhsullar, innovasiya prosesi v
s. bazar faliyytinin tdqiqind sas c-
htlr kimi nzrdn keirilir v s.

Neoklassikin istinad etdiklri tarazlq anlay real gerklik baxmndan
tam yararszdr. Marksist metodologiya is digr yanamalardan bir sra prin-
sipial chtlri nqteyi-nzrindn frqlnir. vvla, o, ictimai-iqtisadi hadis-
lrin tdqiqin sinfi mvqedn yanar v hadislri daha ox siyasi-ideoloji
aspektd rh edir; ikincisi, mlumdur ki, K.Marksn Kapitalda apard th-
lild n regional v milli xsusiyytlr, n d lklr v xalqlar arasndak frq-

1
. . : , 1992, .54.
17

lr demk olar ki, nzr alnmamdr. O btn ...ticart edn dnyan bir
millt kimi qbul etmidir. Bu baxmdan K.Marksn bel bir fikri sciyyvidir;
myin azad edilmsi ...n yerli, n d milli problem olmayb, masir
cmiyytd mvcud olan, btn lklri hat edn sosial problemdir
1
.
Marksizmd mnasibtlrin inkiafnda zaman v mkan problemlrin
qeyri-brabr yanama aq-aydn grnr. Bununla laqdar olaraq, qeyd etm-
liyik ki, inkiaf haqqndak Marks tlimi birtrfli xarakter dayr. Fikrimizc,
bazar anlayna daha geni aspektd baxlmaldr:
1)Bazar-sistem dyiikliyinin mrkzi elementi v mumiyytl, sistem
yaradan sas vsildir.
2)Bazar-ninki iqtisadi, hm d sosial-siyasi v ideoloji kateqoriya olmaqla
cmiyytin idaredilmsinin istinad nqtsidir.
3)Bazar-iqtisadi azadlqsosial daltictimai rifah triadasnn optimal
mtnasibliyin nail olmaq n lverili mhit formaladran mexanizmdir v s.
Grndy kimi, bazar iqtisadiyyatna keid tkc real mzmunlu bazar
mexanizminin faliyyt balamas il bitmir yaxud tkc ondan ibart deyildir.
El milli bazarn formalama xsusiyytlri d mhz qeyd ediln istiqamt-
lrin hamsnn zvi birliyin istinadn tzahr edir. Mlumdur ki, bazar hl
kapitalizm qdrki dvrd ictimai mk blgsnn nticsi kimi meydana
xmdr. Real bazar kapitalist istehsal sulu raitind brqrar olmudur.
Onun tkaml prosesind 3 sas mrhlni frqlndirmk olar:
1)Nzri aspektlrinin A.Smit trfindn saslandrld klassik bazar;
2)nzibati-amirlik metodlar il iqtisadi amillrin mrkkb konqlomerat-
na saslanan sosialist bazar;
3)sasnda neoliberalizm, xristian-sosial v demokratik sosializm nzriy-
ylrinin durduu masir sosial ynml bazar.

1
., . . 16. .12.
18

Bu gn keid problemi il zln lklrd mvcud situasiyann daha da
kskinlmsi mhz inkiaf etmi lklrin bazar modelin istiqamt gtrmk-
lri il baldr. slind problem yanamann qeyd ediln variantda qoyuluu
qalmaz zrurtdir. Bel ki, tsrrfat tipindn asl olmayaraq myyn iq-
tisadi inkiaf mrhlsin qdm qoymu lklrin tkamllyn zruriliyi
nqteyi-nzrindn XIX srin klassik bazarna kemlri qeyri-mmkndr.
V bu ynmd sas v balca problem bazar iqtisadiyyatna (masir sosial
ynml bazara) keidin metodoloji platformasnn hazrlanmas il baldr.
mumiyytl, he kim un sirr deyil ki, keid dvrnn metodoloji t-
minat problem olaraq qalmaqdadr. Aprior pradiqmann siri olanlar metodoloji
nimdal marksizmdn uzaqlamaqla aradan qaldrmaa alrlar. Guya
neoklassizmin trmlri v n yeni modifikasiyalar drketm diskomfor-
tunu lv etmk iqtidarndadr. Gstriln spgili yanamann mahiyytc
yartmazl gz qabandadr. Bel ki, vvla, bsit, darixtisaslam yana-
malarn myyn aspektlrd aqnlq yaratmaqdan baqa el bir nticlri
olmur. Masir dvrn inkiaf spesifikas aq-aydn kild gstrir ki, iqtisad
elminin xalisliyini, safln qorumaq qeyri-mmkndr; kincisi,
neoklassizmin axtardqlar (sabitlik; tarazlq; tamlq; qapallq) ada iqtisa-
di durum n he bir hmiyyt ksb etmirlr. llxsus, keid iqtisadiyyatl
lklrd sas mhcullar kimi dyiknlik, natarazlq, aq sistem, xarici amil-
lrin mhmly v s. x edirlr. Birdflik drk edilmlidir ki, tarazlq he
vaxt nqt ola bilmz. Tarazlq-mxtlif komponentlrin qarlql tsiri nti-
csind formalaan sahdir, mkandr. Tarazlq-mahiyytc, qeyri-myynliyin
maksimumudur; ncs, sistemli thlil mqsd v istiqamtlrindn asl
olmayaraq sinergizm dourur. Yni, ilk baxdan he bir determinoloji ball
olmayan sferalar mrkkb sistem formasnda faliyyt gstrirlr. Bel olan
tqdird hr hans bir proses yaxud hadisd srf iqtisadi mahiyyt axtar
lazmdrm? Mrkkb sistemlrin nisbtn sad sistemlr paralanmas
19

tmayl (termodinamikann ikinci qanunu) obyektiv sciyylidirs, onda keid
dvrn nimda qanunauyunluqlara saslanmaqla baa atdrmaq mm-
kndrm?
Ax sistem dyiikliyi mahiyytc o demkdir ki, vvlki tkil v tnzim-
lnm lv edilir, vvlki qanunauyunluqlar daha faliyyt gstrmirlr v bu,
keyfiyytc yenilm prosesi ictimai hyatn btn sferalarn hat etmkl
kompleks sciyy dayr.
Real bazar-mikroskopik hadislrin hkmranl demkdir. Mikroiqtisa-
di proses yalnz z nsrlri, yni bazar subyektlri n sosial-iqtisadi sis-
tem formaladrr. lbtt, mikrohadislrin makroiqtisadi proseslr tsiri son
drc gcldr, amma mhz birincinin ifrat stnlynn sosial hmryliyin
aradan qaldrlmasna gtirib xard da bhsizdir.
Yuxarda qeyd etdiyimiz tezisin mli hmiyyt dadn aadak
mntiqi sxemdn aq-aydn kild mahid etmk mmkndr (k.1.2.).














Sistem doyisikliyi
Sosial-siyasi sIera Iqtisadiyyat
Abstrakt sosium Totalitar sistem Morkozlosdirilmis
planlasdirma
Milli kimliyin
qayidisi
Votondas omiyyoti Bazar
Kecid dvrnn yekunu
Milli kimlik
20



k.1.2. Sistem dyiikliyinin sadldirilmi mntiqi sxemi.
Sistem dyiikliyinin gedii dalm sistemin komponentlri arasnda ye-
nidn qruplamalarn yaranmas il mahid edilir ki, bu da ksr postsosialist
lklri n n mumi sciyy dayan xsusiyyt kimi qbul edil bilr.
Konkret olaraq Azrbaycan Respublikasnda keid dvrnn inkiaf mrhllri
v onlarn xarakteri srf xronoloji aspekti istisna etmk rti il, ksr keid
iqtisadiyyatl lklr n eyni mzmuna malikdir (k.1.3.).




















Statik
tarazliq
Qeyri-moyyonliyin
maksimumu
Real bazarin
Iormalasmasi
2005-i il
Kecid dvrnn inkisaI morhololori
Gzlonilon morholo
cn morholo
Ikini morholo
Birini morholo
Namolumluq Bazara kecidin
baslangii
Xaos
Sistem doyisik-
liyino baslama
Morrodlik Sabit natarazliq
Bazarin Ioaliyyoto
baslamasi
Secim vo qeyri-
solislik
Qeyri-sabit
tarazliq
1997-i il
1995-i il
1992-i il
Tarixi Morholonin
xarakteri
Mvud
situasiya
Qeyri-moyyon-
liyin nv
21




k.1.3. Keid dvrnn mrhllrin uyun metodoloji baxn tkam-
l.
gr mnafelrin tarazl qanununa saslanmaqla frdlraras mnasibt-
lr kompleksini he olmasa, abstrakt-mumilik mvqeyindn tnzimly
bilck mummilli tyinatl ictimai institutlar yoxdursa, yaxud real faliyyt
gstrmirlrs, onda mvcud dnya tcrbsin saslanmaqla a posteriori ola-
raq bel bir qnat glmk mmkndr ki, iqtisadi prosesin ifrat frdildiril-
msi xaosla sonuclanacaqdr.
Apardmz tdqiqatlardan bel qnat hasil olur ki, universal xarakterli
muminkiaf qanunauyunluqlar v milli spesifiklikdn doan xsusiyytlrin
mrkkb, haradasa mcrrd v eyni zamanda son drc konkret olan tna-
sbly elmi metodologiyada vahidlik problemini xeyli drinldirir. Eyni
zamanda, mhm v hlledici hmiyyt ksb edn bir problemin stndn d
skutla kemk olmaz.


2.YEN PARADQMA AXTARII: KONSEPTUAL
MUMLDRM CHD

Srf iqtisadi determinizm saslanmaqla gstriln sferada elmi tdqiqat-
larn problemli situasiyadan xilasna chd gstririks, onda ntic etibar il
gldiyimiz qnat abstrakt-flsfi alarda tzahr etmkl he bir praktiki h-
miyyt damayacaqdr. Baqa szl, iqtisadi proses mahiyytc ictimai hyatn
btn spektrini zv surtd zn balamaqla gedir ki, bel olan halda da
ba vern n czi dyiikliklr sadalanan istiqamtlrd bu v ya digr drcd
adekvat reaksiya douracaqdr. Baqa szl:
22

-qtisadi proses znn btn tzahr formalarnda mummilli xarakter
dayr;
-qtisadi prosesin strukturunda srf iqtisadi mahiyyt dayan dyinlrin
xsusi kisi mqayisli kild, azdr;
-Nhayt, srf iqtisadi determinizm saslanmaqla metodologiyann prob-
lemli situasiyadan tmizlnmsi mmknszdr.
Aradrmalarmz gstrir ki, mvcud metodoloji prinsiplr (apriorizm,
verifikasiya, falsifikasionalizm v s.) istinad etmkl iqtisadi proseslr sistemli
yanamann adekvat olaraq saslandrlmasnn dialektik formalarn tapmaq son
drc mrkkb bir problemdir.
mumiyytl, drketm diskomfortu daha ox keid dvrn baxn v
btvlkd briyytin inkiaf tarixin yanamann ifrat plralizmi ucbatndan
formalar. gr problem sas istiqamtlr prizmasndan yanasaq, onda iki
baxn zrind dayanmal olacaq (k.1.4.).
Sosial-iqtisadi formasiya-briyytin inkiaf tarixinin bu aspektd apar-
lan tipologiyas znn flsfi-mntiqi v iqtisadi saslar nqteyi-nzrindn
btnlkl tarixi materializm saslanr.
Briyytin inkiaf tarixinin srf iqtisadi determinizml mxtlif mrhl-
lr ayrlmas v bir szl, onun tipologiyas marksist tlimin sas elmi nailiy-
ytlrindn biri hesab olunur.
Yni, problemin qoyuluunda qeyd etdiyimiz ynmn prioritet xarakte-
rini inkar ed bilmrik. Demli, problemli situasiyann aradan qaldrlmas ara-
drlan mstvid iqtisadi azadlqictimai rifahsosial dalt lynn sis-
temli kild hat edilmsin v optimal uyunluuna saslanmaldr.



Bosoriyyotin inkisaI tarixino yanasma
Sivilizasiyali baxis Formasiyali baxis
-Osas olan sivilizasiyalarin yaran-
masi, inkisaIi vo mohvindo mumi
qanunauygunluqlarin yoxlugudur;
-Osas olan maddi nemotlorin isteh-
salidir;
-omiyyotin tarixi istehsal sulu-
23











k.1.4. mumbri inkiafa yanama mxtlifliyi.
Eyni zamanda, qeyd etmk lazmdr ki, real bazarn mvcud olduu lk-
lrd bel szgedn msl xsusi aktuallq ksb edir. Bu bir hqiqtdir ki,
iqtisadi proseslr masir v retrospektiv yanamann vahid platformaya sy-
knmsi mslsi aqdr.
Bellikl, vvlki x nqtsin qaydaq. Tdqiqatmz gstrir ki, iqti-
sadi olann zruriliyi elmi metodologiyann tml prinsipini myynldirmk
prosesin geni aspektd baxma tlb edir:
1)Birinci mumi sciyyli problem: tlbatn hdudsuzluu, resurslarn
mhdudluu;
2)kinci mumi sciyyli problem: milli mstqilliksabit inkiafsosial
dalt;
3)Milli sciyyli problem: iqtisadi azadlqsosial dalt;
4)tri sciyyli problem: keid dvrlokal sviyyli sistemli yara-
nmilli sosial-iqtisadi sistem;
24

5)bdi sciyyli problem: milliregionalqlobal mnafelrin daimi
dinamik tarazl.
mumiyytl, metodoloji problemlr vaxtar olaraq iqtisad elminin inki-
af tarixind dflrl meydana xm v hmin dvrn inkiaf qanunauyun-
luqlarna mvafiq surtd qismn d olsa, z hllini tapmdr.
Xarici iqtisadlar yeni elmi paradiqmann, yeni metodologiyann hazrlan-
mas zruriliyini dflrl n plana xarmlar
1
.
Mvcud metodoloji baxlar sasn onda ittiham olunurlar ki, onlar reall-
n yalnz bir aspektini qabardr v onun tam kild hrini yaxud thlilini h-
yata keir bilck tlimlraras sintezin formalamas n yararszdrlar.
Statik-tarazlq, determinlmi dinamika, materialist monizm v s. eyni ha-
dis v prosesin mxtlif trzli drketmlri il sciyylnirlr.
Neoklassik sintezin (Samuelson P.) squtundan sonra yeni paradiqma
problemi xsusil aktuallamdr. Mhz bu tinliyi gz n gtirrk J.Debre
qeyd edirdi ki: ...Byk Vahid Nzriyy glckd d iqtisad elmi n lat-
maz olacaqdr. O, vvllr olduu kimi, ayr-ayr nzriyylrin hanssa mc-
muluunu xatrladacaqdr
2
.
Yeni paradiqma problemi masir dvrn spesifik xsusiyytlrin sykn-
mli v realla adekvatl tam kild tmin etmlidir.
Nzr alnmas zruri olan chtlr, znnimizc, aadaklarn aid edil-
msi mqsduyun olard:
1)Bazar kortbiiliyi yoxdur yaxud grnmyn lin arxasnda g-
rnn v grnmyn adamlar dayanr;
2)Mlkiyyt formalar qarq iqtisadiyyat yaradr v bir-birin uyunlar;
3)Kapitaln eqoizmi yoxdur. Masir qloballama prosesinin nticsind
mahid ediln metafora-kapitaln mkdn ayrlmas (K.Marksn sbut etmk
istdiyi sas msllrdn biri) v onun znd ey evrilmsi yalnz zahiri

1
.. . : 1996, . 310.
2
Amerian Eonomik Review. 1991, vol. 81, 1, p.3.
25

grntdr, mirajdr. slind, kapital sosial libasldr v sosial proqramlarn
hyata keirilmsind maraql trflrdn biridir.
4)Determinlik amillri arasndak hmiyytlilik (prioritetlik) drcsi
sasnda mvcud olan blg aradan qalxb. Amillr tsir gclrin gr eyni-
ykldrlr. Yni, obyektiv=subyektiv; iqtisadi=sosial=siyasi=mdni=ideoloji
v s. brabrliklri gerkdir.
5)Determinizmin yeni tarixi nv formalab: oxll (poliloqosen-
trizm) determinizm!
Grndy kimi, elmi metodologiya mumidbi xttinin dinamikliyini,
mrhl-mrhl qapalln, mrhlli keidi v mahiyytc eyni, formaca
mxtlif olanlar nzr almaqla formaladrla bilr. Eyni zamanda, yuxarda
qeyd etdiyimiz tnasblk (iqtisadi baxmdan) kmiyytc ll bilndir.
Demli, empirik sviyyli tdqiqatlarn nticsind adi rqmlrl ifad olunan
mtnasibliyi mcrrdlik kimi qbul etmk mmknszdr. Digr trfdn,
srf iqtisadi mahiyyt dayan hadislr yanamada artq khnlmi v masir
situasiyann tlblrin cavab vermyn metodoloji baxlardan imtina
edilmlidir. Msln, dyin mhitin spesifik zlliklrini qbul etmyn bzi
mlliflr hl d qiymtin mlglmsi v qiymtqoyma problemlrin bel
mk-dyr nzriyysi mvqeyindn yanarlar. gr nzr alsaq ki, bu
problem bazar mexanizminin sas nsrlrindn biridir, onda mhz metodoloji
aspektin yuxarda qeyd ediln trzd formaladrlmasnn nec byk fsadlar
ver bilcyini tsvvr etmk tin deyil. dalt namin deyk ki, yuxarda
qeyd etdiyimiz narahatl aradan qaldrmaa v masir dvrn tlblrin
uyun metodoloji baxn formalamas istiqamtind ox samball chdlr
edilmidir. Msln, professor T.Vliyev qiymtl bal problemin sl
mahiyytini ninki btn tfsilat il am, htta konkret metodoloji prinsip d
myynldirmidir. Qiymtin ml glmsi v qiymtqoyma msllrin
marksist yanaman abstrakt xarakterli mnaszlq adlandran T.Vliyev, my-
26

yn elmi maraq douran v orjinall il seiln situasion sem prinsipini
tklif etmidir
1
. Prof. ..Feyzullabyli is daha da qabaa gedrk dyr deyi-
ln nsnnin istehsalda deyil, tdavld yarand fikrini irli srmdr v s
2
.
Amma, bel qbildn olan epizodik aydnladrmalar btvlkd bazar iqtisa-
diyyatna keid v bazar mexanizminin faliyyti il bal olan btn problem-
lri vahid metodoloji platformada rh etmy hl ki, imkan vermir.
Apardmz tdqiqatlar bel bir qnat glmy sas verir ki, real bazar
mnasibtlrinin formalamas prosesi keid dvr adlanan konkret zaman
ksiyind hyata keiriln sistemli islahatlardan yalnz dolays il asllqdadr.
Milltin tarixi-xronoloji inkiafn srf materialist dialektika mvqeyindn hr
etmk sadc olaraq, mmknszdr. n az ona gr ki, bu halda hegemon
mvqey mumbri inkiaf qanunlar keir v millt deyiln toplumu
abstrakt sosiumla vzlm ehtiyac (blk d, zrurti) yaranr. mumb-
rinin dominant xarakterli olduunu inkar etmk fikrindn uzaq. Amma,
konkret keyfiyyt dyiikliklri il sonuclanan bir prosesdn mummillilikl
bal olanlarn istisna edilmsini d qbul etmirik. Masir dvrn n ziddiyytli
mqamlar prizmasndan yanadqda da bel, iqtisadi v sosiomdni deter-
minizmin yalnz aydn konturlar olan bir yarana-millt mxsusluu inkar
edilmzdir.
Mhz bu baxmdan tarixi materializmin midsiz kild khnldiyi v
yartmazl fikrini qbul etmk zrurti yaranr.
Keid dvrnd daha qabarq kild tzahr edn qeyri-myynlik slin-
d, z mahiyyti etibar il masir iqtisadi hyatn balca xarakteristikasdr.
Htta fundamental paradiqmadan-birxtli sbbiyyt v tdqiqat predmetinin
elementar trkib nsrlrin ayrlmas-istifad etmkl d szgedn fenome-
nin anatomiyasn amaq qeyri-mmkndr. Bu, o demkdir ki:

1
Voliyev T. Doyor vo qiymot kateqoriyalarinin analitik tohlili vo notiolor//Iqtisad elmlori: nozo-
riyyo vo praktika, N1-2, Baki-1998, soh.19.
2
Feyzullaboyli I. Qiymot, doyor moIhumlari vo qiymotin omolo golmosi problemdir?//Iqtisad elmlo-
ri: nozoriyyo vo praktika, N1-2, Baki-1998, soh.22.
27

-gr fenomen qeyri-myyndirs, drkediln deyils, onda proses bax
indeterminizm, yni sbbiyyt ballnn qrlmasna, qarqla, xaosa
rcah olacaqdr;
-Briyytin inkiaf tarixin iqtisadinin mtlqldirilmsi bazasnda
yanamann materialist monizm keyfiyytind qbulu mmknszdr.
Fikrimizc, metodoloji aqnln meydana xmas n az iki amill
rtlnir:
-Masir flsf v iqtisadi nzriyy sistem problemlrin birmnal
bax hl ki, formaladrmaq iqtidarnda deyildirlr;
-gr nzr alsaq ki, determinizm fakt deyil, ekstrapolyasiya sulu il
alnan nzriyydir, onda sbbiyyt qanununun gerkliyi problemi z hllini
tapmr.
Yuxarda deyilnlr bel bir yanl tsvvr yaratmamaldr ki, bizim
problem yanamamz yalnz mummillilikl bal olan spesifikann mtlql-
dirilmsin syknir. Qtiyyn! nkar edilmsi mmkn olmayan hqiqtlrdn
biri mhz ondan ibartdir ki, mummilli mnafelrin tam v dolun dnilmsi
prosesinin qlobal-regional mnafelrl funksional ball real gerklikdir v
onu qbul etmmk mmknszdr.
Bununla yana, el bir universum tapmaq mmkn deyildir ki, ayr-ayr
xalqlarn milli spesifikliyin tam kild ekvivalent olsun v onlarn hamsn
mcmu kild vz ed bilsin!
Baqa szl, briyytin mumiliyi prinsipi he bir halda substansiya
keyfiyytind x ed bilmz. Shbt eynilik v vahidlikdn yox, yalnz
differensial btvlkdn ged bilr.
Mlumdur ki, bu xasslr yalnz mahiyytc vahid olan obyekt xasdr.
bhsiz olan bundan ibartdir ki, eyni bir mexanizmin aramsz modifikasiyas
sasl tfti mhtacdr, ancaq bu hal n vaxtsa vahidlm il yekunlamaya-
caqdr.
28

Bellikl, ifrat universalizmin yalan mtlqldirilmsi mstqillik prin-
sipinin dayaqlarn sarstmaqla ayr-ayr milltlrin sosiomdni determinizmin
deyil, anarxiyaya, mexaniki mumildirmy v sonuc olaraq, qlobal iqtisadi
artmn lngidilmsin gtirib xarr.
Keid dvrnn xarakteri v balca xsusiyytlri baxmndan ksr post-
sosialist lklri n sciyyvi olan aktual problemlrdn biri d milli iqtisadi
tfkkrn formalamas v inkiaf il baldr. Bu, el bir problemdir ki,
slind sistem dyiikliyinin znn gediini mmkn ed bilmk sviyysind
qbul edilmlidir. Sbuta ehtiyac olmayan bel bir hqiqt mvcuddur ki, hr
cr iqtisadi fikir n qdr mumbri sciyy dayrsa, bir o qdr d milli
mnsubiyytlidir, milli mnlidir. Btvlkd dnya lklrinin n iri qruplar
zr milli iqtisadi tfkkrn baza prinsiplrini aradrmaqla yuxarda qeyd
ediln tezisin hqiqiliyin inanmaq mmkndr (k. 1.5.). kildn grndy
kimi, iqtisadi tfkkr inkiaf qanunauyunluqlar nqteyi-nzrindn ksr
lklr n n mumi sciyyli eyniyyt tkil ets d, onun tml prinsiplri
v formaladrd sosial-iqtisadi sistem mahiyyt v mzmunca ayr-ayr
lklrd frqli xarakter dayr. Buna gr d, milli bazarn formalamas
prosesin frqlilik gtirn sas baza amillrindn biri kimi milli iqtisadi
tfkkrn intiar v inkiafnn spesifikliyi gtrlmlidir. Eyni zamanda qeyd
etmk lazmdr ki, rqi Avropann postsosialist lklri kemi SSR
Respublikalar il mqayisd daha lverili mvqey v daha yax start vziy-
ytin malik olmular. Bu sasn, onunla izah olunur ki, szgedn lklr
sovet imperiyasnn trkibin daxil deyildirlr v onlarn mhz Avropaya mx-
susluu xarici yardmn daha byk hcmd gstrilmsin sbb olmudur.
nkiaf etmi lklrin bazar modelini ttbiq etmy alanlar, o cmldn
bu mvqeni birmnal kild mbadil edn akademik dairlr yanamann
yanl olduunu, mumilikl yana milli spesifikliyin mvcudluunu v onun
obyektiv xarakter dadn qbul etmk zorunda qalmlar.
29
















k.1.5. Milli iqtisadi tfkkrn iqtisadiyyata tsirinin blok-sxemi.
Milltin canl sosial orqanizm olduu dil, mdniyyt, nnlr v s. nq-
teyi-nzrindn sosiopsixoloji vahidlik, btvlk yaratd halda, onun iqtisadi
tfkkr trzind frqli nanslarn varl real gerklik kimi qbul edilmlidir.
Problemin mhz yuxarda qeyd etdiyimiz trzd qoyuluu milli ideologiyann
formaladrlmas zruriliyinin mntiqi saslarn znd ks etdirir. Milli
iqtisadi tfkkr mhz ideoloji postulatlarn mcmusundan doan yarandr.
Fikrimizc, milli ideologiyann formaladrlmas prosesind nmli rol
oynayan amillr kompleksinin rti olaraq iki qrupa v bir altqrupa blnmsi
daha mqsdmvafiqdir: qtisadi v qeyri-iqtisadi amillr qrupu v srf milli
Milli iqtisadi toIokkr
Mstoqil milli
iqtisadi toIok-
kr Iormalasma
morholosindo

Qeyri-moy-
yonlik
Mstoqil milli
iqtisadi toIokkr
yox doroo-
sindodir

Qrup monaIelori
strateji statusda
mummilli
monaIe

-iqtisadi
-sosial
-modoni
-etnik
-dini
-sair
Institutsio-
nalizm

-iqtisadi
-sosial
-modoni
-etnik
-dini
-sair
Individua-
lizm

-iqtisadi
-sosial
-modoni
-etnik
-dini
-sair
Sonayeo
gl inkisaI
etmis lkolor

Kecid iqti-
sadiyyatli
lkolor

On kasib
lkolor
Iqtisadi o-
hotdon zoiI
inkisaI etmis
lkolor
Sonayeo
gl inkisaI
etmis lkolor
Qarisiq iq-
tisadiyyat

Dvlotin
stn rolu

Ononovi
tosorrIat
tipi

Kecid
sistem-
sizliyi
Qarisiq iqtisadiy-
yat
Bazar mexaniz-
minin qismon
stnly
Bazar me-
xanizmi
dominantdir
30

znmxsusluqla bal olan chtlr! mumiyytl, milli ideologiyann dyi-
nlri arasnda iqtisadi aspekt z mvcudluunu v hlledici xarakter dad-
n daha qabarq kild bruz verir. Bu da sasn onunla izah oluna bilr ki,
iqtisadi, yaxud maddi aslln anatomiyas gzl grnn v kmiyytc
ifad edil bilndir. Gstriln hm frdi, hm d mummilli sviyyd zn
doruldur. Mslnin mntiqi saslar btvlkd tlbatn hans hisslrinin
(maddi ya qeyri-maddi) mhmllk drcsindn doduu n iqtisadi as-
pektin prioritetliyini istr-istmz qbul etmk lazm glir. Lakin milli ideologi-
yann formaladrlmas prosesind szgedn chtin mtlq sas kimi g-
trlmsi yanllq olard. qtisadi v mnvinin dzgn mtnasibliyi ifrat-
lqdan yaxa qurtarman yegan yoludur. Mhz bu baxmdan da hal-hazrda
qbul ediln iqtisadi qanunlarn tbiti, onlarn hans dyrlr saslanmas
ideoloji btvly tsir gstrn balca chtlrdn biri kimi aradrlmal v
milli sviyyd mumi olann layiqli yer tutmasna allmaldr. lbtt,
bel bir sual da meydana xa bilr ki, gr biz bazar iqtisadiyyatna keiriks
v iqtisadi faliyytin ardcl liberalladrlmasna gediriks, onda iqtisadi qa-
nunlarn mumbri xarakterini inkar ed v htta onu qismn d olsa, mh-
dudladra bilmrik. Ona gr ki, bazar hm keid, hm d inkiaf prizmasndan
baxdqda millilikdn uzaqdr v bir qayda olaraq, qlobal sciyy dayr.
Digr trfdn, szgedn problemin tamamil baqa ynmd qoyuluuna da
rast glinir: Milli olan hr ey, mumbri olan he ndir! Baqa szl,
problem btn sciyyvi xsusiyytlri il birlikd qzl ortaln myyn-
ldirilmsin rcah edilmlidir. sas metodoloji tinlik is bundan ibartdir
ki, bazar iqtisadiyyatna keid dvr baa atmam hadislrin ideoloji mz-
munca hans mahiyyt dayacan vvlcdn demk qeyri-mmkndr. Hqi-
qtn d, ideologiyann millilik xarakteri mvcud reallqla baldr, yaxud
bal olmaldr. ks tqdird kosmopolit sciyyli abstrakt bir yanama mey-
dana xacaqdr.
31

Milli ideologiyann iqtisadi tminatna mumnzri yanama bel bir
tezisl ifad oluna bilr: iqtisadi faliyytin liberallamas v btvlkd bazar
iqtisadiyyatna keid proqram mqsdli xarakter damal, milli znmxsuslu-
un btn aspektlrini ehtiva etmlidir. ks mzmunlu yanama vvllr qeyd
etdiyimiz mtnasibliyin pozulmas il sonuclana bilr. Yni, iqtisadi v qeyri-
iqtisadinin ideoloji mstvid dzgn proporsiyas obyektiv xarakterlidir v
onun millilik mzmununun, yaxud tbitinin mhafizsind hlledici
hmiyyt dayr. Bellikl, milli ideologiyann formaladrlmas prosesinin
iqtisadi aspektinin mntiqi xsusiyytlri keid dvrnn yaratd reallqlar
nzr alma v hr cr modelilik ynmndn yaxa qurtarma tlb edir
v s.
Apardmz aradrmalardan bel bir ntic hasil olur ki, milltin canl
orqanizm kimi yaarll v inkiaf frd-frd mnasibtlrind el bir mexa-
nizmin formalamasn tlb edir ki, hm xsi, individual inkiafa hr cr knar
basqn lv etsin, hm d qarlql mnasibtlri maksimum fal, srbst v
birbaa qarlql tsir istiqamtlndirsin.
Bazar mnasibtlrinin milli urda qrarlamas prosesinin tarixi bax-
mndan keid iqtisadiyyatl lklr arasnda sasl keyfiyyt frqlri mvcuddur.
Bel ki, sabiq SSR respublikalar il mqayisd rqi Avropa lklri mhz
bu nqteyi-nzrdn daha lverili start vziyytin malik olmular. Btn digr
amillrl yana, bazar davran, bazar dnc trzi bu lklrin milli
mentalitetinin ayrlmaz trkib hisssin evrilmi, eyni zamanda xalq
demokratiyas formasnda sosialist tsrrfat tipin kerkn d, hmin
lklrd bazar mnasibtlri yksk sviyyd brqrar olmudur.

3. KED QTSADYYATI V REAL BAZAR MNASBTLR:
AZRBAYCAN GERKLY

32

Sabiq SSR-nin razisind he vaxt yksk inkiaf etmi bazar mnasibt-
lri olmamdr. 1861-ci ild thkimilik hququnun lvindn sonra az-ox
formalamaqda olan bazar mnasibtlrini oktyabr evrilii dayandrd v on-
larn makro-sviyyd tkkl tapmasnn qarsn ald. Bununla bel, bazar
mnasibtlrinin inkiaf baxmndan Azrbaycan digr respublikalara nisbtn
daha yksk sviyyd olmudur. Bel ki, XX srin vvllrind kapitaln
tmrkzlmsi drcsin v inhisarlarn inkiaf sviyysin gr Bak neft
snayesi Rusiyann iqtisadiyyatnda xsusi yer tuturdu. I dnya mharibsi r-
fsind Nobel qardalar irkti, ell v Oyl-korporeyn kimi n iri bey-
nlxalq neft trestlri meydana glmidir. Bak Rusiyann n mhm snaye v
ticart mrkzlrindn biri idi.
1915-1917-ci illrd Azrbaycanda 230 istehlak cmiyyti faliyyt gs-
trirdi
1
. Eyni zamanda, ticart evlrinin say durmadan artrd. Bel ki, gr
1899-cu ild Bak hrind 38 ticart evi var idis, 1904-c ilin vvllrind
onlarn say 56-ya, 1910-cu ilin axrlarnda 98-, 1915-ci ilin axrlarnda is
298- atmdr
2
. Hmin dvrd Baknn birja ticartinin xarakterind d m-
hm dyiiklik ba verdi. Birjada mt mliyyatlar il brabr fond mliy-
yatlar da aparlmaa baland v s. Tarixi faktlar aydn kild gstrir ki, XX
srin I yarsnda Azrbaycanda bazar mnasibtlri v bazarn infrastrukturunun
formalamas prosesi byk srtl getmidir. Lakin vvl qeyd etdiyimiz
kimi, oktyabr evrilii real bazarn tkkl prosesini dayandrd. Son 70 ild
mt-pul mnasibtlri v tdavl sferasnda laqlrin drin deformasiyasna
saslanan inhisar istehsallarla nomenklatur istehlaklar arasnda mna-
sibtlrin mrkkb konqlomerat formasnda sosialist bazar tkkl tapd.
Eyni zamanda, bazara keidin mahiyytc-bazar qurmaq, yaratmaq de-
mk olduunu nzr alsaq, onda bazar mnasibtlrinin intiar il bahm in-
frastrukturann inkiafnn da nec hmiyytli rol oynadn gr bilrik. Bu

1
Musayev M.O. XX osrin ovvollorindo Baki sohorinin tiaroti. Baki; Azornosr; 1975. soh.123.
2
Yeno orada, soh.141.
33

sferada da, rqi Avropa lklri nddirlr. mumiyytl, mqayis apar-
dmz iki qrup lklr arasnda iqtisadi inkiafn sviyysi baxmndan da
hmiyytli frqlr mvcuddur. 1.2.-ci cdvld verilmi mlumatlardan grn-
dy kimi, hr iki lk qrupu mahiyytc eyni islahatlar aparlmasna
baxmayaraq DM-un dinamikas (1991-1998) inkiaf sviyylri arasnda ks-
kin tzadlarn mvcudluundan xbr verir. 1989-cu ill mqayisd d eyni
vziyyt mahid olunur. Msln, qeyd etdiyimiz dvrl mqayisd DM-
un mtlq hcmi rqi Avropa lklrind orta hesabla 12-15% azald halda
kemi sovet respublikalarnda bu gstrici txminn 45% civarnda aa
dmdr. Bir sra respublikalarda azalma daha byk v kskin kild ba
vermidir. Bel ki, Azrbaycanda DM-un hcmi 1989-cu il sviyysinin
37,3%-n; Grcstanda 19,5%-n; Moldovada 35%-n; Tacikistanda 33,2%-n
v s. brabr olmudur. Hr iki lk qrupunun sas makroiqtisadi gstricilr
bazasnda apardmz mqayisli thlili d kskin disproporsiyalarn mvcud-
luunu bir daha tsdiq edir.
Cdvl 1.2.
Keid iqtisadiyyatl lklrd DM-un dinamikas

Gstricilr

l

1991

1995

1998
1998/1991-
nisbtn

vahidi

+,- %
I.Mstqil Dvltlr Birliyi:
a)DM-un mtlq hcmi mln. dol. 1518

930,9 899,0 -619,0 -40,8
b)QMM-da xsusi kisi % 5,06 2,77 2,35 - -2,71
v)Adambana DM dol. 5374 3265 3196 -2178,0 -40,6
II. ri:
a)DM-un mtlq hcmi mln. dol. 511 529,5 612,9 +101,9 +19,9
b)QMM-da xsusi kisi % 1,7 1,57 1,61 - -0,09
v)Adambana DM dol. 6220 6363 7430 +1210,0 +19,4

Grndy kimi, rqi Avropa lklri il mqayisd real mzmunlu
mnasibtlr sisteminin tarixi-tkaml prosesind formalamamas bugnk
keid dvrnd sabiq SSR respublikalar n sas problemlrdn birin ev-
rilmidir.
34

Thlil gstrir ki, sistem dyiikliyinin dourduu problemlr ksr lklr
n yekcins mahiyyt dasa da, start vziyytindki frqlilik hm real mz-
munlu bazar mnasibtlrinin tkkl, hm d iqtisadi artmda rvanla nail
olma imkanlar baxmdan kskin natarazlq formaladrmdr.
Msln, Azrbaycan Respublikasnn clb edildiyi mharib nticsind
razisinin 20% ial olunmu, 1 milyondan ox hali qaqn dmdr.
1 mln. hektar yararl torpaq sahsi ial altndadr. 7000-dn ox knd t-
srrfat, snaye v digr mssislr dadlmdr. Mqayis n deyk ki,
bu mssislr lknin taxl hasilatnn 24%-ni, rab istehsalnn 41%-ni, kar-
tofun 46%-ni, t mhsullarnn 18%-ni, sd mhsullarnn 34%-ni verirdi. Tx-
mini hesablamalara gr, lky dyn zrr 22 mlrd. dollardan oxdur
1
. razi-
sind mharib gedn keid iqtisadiyyatl lklrin bzilrind, o cmldn
Yuqoslaviya, Tacikistan v s.-d oxar proseslr mahid edilmkddir.
Cdvl 1.3.
Keid iqtisadiyyatl lklrd mumiqtisadi situasiyann mqayisli
xarakteristikas (vvlki il isbtn, %)

llr DM-un
dinamikas
Snaye istehsal nflyasiya sizliyin
sviyysi
1 2 3 4 5
A z r b a y c a n
1991 -0,7 -5,4 111,5 0,14
1995 -22,0 -21,4 411,5 14,9
1998 +10,0 +2,2 5,4 8,3
U k r a y n a
1991 -16,8 -8,0 2100 16,4
1995 -11,8 -13,0 280 16,2
1998 -3,2 -1,8 17 15,4
B e l a r u s
1991 -1 -1 194 20,8
1995 -10 -12 809 18,4
1998 +10 +18 164 18,0
Q a z a x s t a n
1991 -13 -12,4 2567 18,9
1995 -0,9 -16,6 60,0 18,0

1
Azorbayan Respublikasinda insan inkisaIi haqqinda hesabat-1998. BMT; InkisaI Proqrami; Baki;-
1998, soh. 65.
35

1998 +2,0 +4,0 11,2 16,4
R u s i y a
1991 -12,5 -8,5 100,0 3,1
1995 -4,2 -3,0 230,0 3,2
1998 +0,2 -0,1 580,0 10,2
E s t o n i y a
1991 +10,0 -7 210,6 6,4
1995 +2,9 -52 26,5 6,0
1998 +3,8 -4,3 12,5 5,8
L a t v i y a
1991 -10,4 -1,0 124 9,2
1995 -1,64 -62,0 30 10,4
1998 +4,0 -61,0 7 8,6
L i t v a
1991 -13,1 +17,9 224,7 7,9
1995 +3,0 +0,9 35,5 7,0
1998 +5,0 +5,4 8,4 6,5
E r m n i s t a n
1991 -8,8 -12,9 140,0 15,4
1995 +6,9 -5,4 175,5 14,9
1998 +9,2 +0,2 18,7 15,0
G r c s t a n
1991 -20,1 -18,4 78,7 12,4
1995 +2,4 -6,5 177,6 12,1
1998 +3,6 +0,1 28,0 11,8
Q r z s t a n
1991 -4,2 -3,9 113,9 13,0
1995 -5,4 -4,0 42,9 14,2
1998 +3,1 -0,2 35,1 14,0
T a c i k i s t a n
1991 -8,4 -18,0 112,9 18,4
1995 -12,4 -15,6 682,1 18,2
1998 -7,6 -10,0 376,9 17,9
T r k m n i s t a n
1991 -4,7 -3,9 112,4 16,2
1995 -16,0 -12,6 2714,0 17,5
1998 m/y m/y m/y m/y
z b k i s t a n
1991 -0,5 -2,6 94,0 13,4
1995 -1,2 -2,0 376,7 14,0
1998 m/y m/y m/y m/y
B o l q a r s t a n
1991 -11,7 -8,9 190 12,5
1995 +1,5 +6,0 80 12,0
1998 +4,6 +5,8 60 11,0
e x i y a
1991 -14,2 -21,8 56,6 3,2
36

1995 +4,0 +9,2 10,0 3,5
1998 +1,2 +3,0 8,5 3,5
S l o v a k i y a
1991 -11,2 -6,4 120 18,2
1995 +1,9 +2,0 15,0 16,0
1998 +6,8 +4,9 14,5 12,8
M a c a r s t a n
1991 -11,9 -5,0 220 14,9
1995 +1,0 +4,0 27,0 11,0
1998 +3,1 +6,5 19,0 10,5
P o l a
1991 -7,0 +8,0 70,3 14,5
1995 +5,0 +9,0 27,8 17,0
1998 +6,7 +11,0 14,9 16,0
R u m n i y a
1991 -13,7 -8,9 320 14,9
1995 +2,0 +2,0 50,0 12,0
1998 -2,2 -1,9 80,0 6,1
Y u q o s l a v i y a
1991 -11,2 -9,0 580 18,5
1995 +6,0 -2,5 430 18,7
1998 m/y m/y m/y m/y
X o r v a t i y a
1991 -14,4 -11,4 470 16,5
1995 +1,7 -3,9 380 16,9
1998 +5,5 +1,2 90 15,8
M a k e d o n i y a
1991 -12,1 -10,0 690 19,5
1995 -2,9 -5,4 340 19,6
1998 m/y m/y m/y m/y
S l o v e n i y a
1991 -8,1 -5,4 280 18,7
1995 +3,9 +2,8 85 16,4
1998 +4,8 +6,6 15 13,5
Qeyd: MDB lklri zr gstricilrin mqayissi 1, 2 v 3 sayl
lavlrd d verilmidir.
Grndy kimi, real bazarn formalamas prosesind Azrbaycan Res-
publikas lahidd situasiya il rastlamdr ki, bu da btvlkd sistem dyi-
ikliyinin gediind byk manelr meydana xarr. Mhz bu aspektdn ya-
nadqda lknin qarsnda duran problemlr kompleksinin hllinin hr hans
bir hazr reseptdn istifad etmkl deyil, yalnz milli v mumbri dyrlrin
optimal uyunluu bazasnda mmknly qnatin glin bilr.
37

El buradaca qeyd edk ki, bazar mexanizminin mahiyytinin v onun
muminkiaf qanunauyunluqlarnn mumbri xarakter dadn inkar et-
mmkl bahm, srf milli aspektlri znd ehtiva edck Azrbaycan baza-
rnn, yaxud bazarn Azrbaycan modelinin formalaacana da he bir bh
yoxdur.
4. NHSARZM FENOMEN
XIX srin sonu XX srin vvllrind real iqtisadi gc kimi meydana xan
inhisar birliklri ninki ayr-ayr lklrin, elc d btvlkd briyytin
sosial iqtisadi inkiaf tarixind keyfiyytc yeni mrhlnin balancn
qoymudur. Klassik bazarn uzunmddtli vaxt intervalnda prays-teyker
situasiyasn saxlaya bilmmsi v bazar subektlrinin myyn istiqamtlrd
v pozisiyalarda stnlk sviyysin gr bir-birindn getdikc daha byk
nisbtlrd frqlnmsi meylinin meydana xmas z mahiyyti baxmndan
bazar mexanizminin faliyyt xsusiyytlrinin mntiqi yekunundan baqa bir
ey deyildir. n mumi formada yanadqda, bazar subektlri arasnda inkiaf
sviyylrin gr kskin frqlrin yaranmas bir trfdn ayr-ayr iqtisadi
vahidlrin faliyytinin tkili il baldrsa, digr trfdn snaye inqilabnn
baa atmas, istehsaln ktlvi xarakter almas, xarici bazarlara xn zrurilik
drcsinin gclnmsi, iqtisadi faliyytin genilnmsi il laqdar olaraq
maliyy resurslarna olan tlbatn srtli artmn tmin etmk v s. baxmndan
mlkiyytin shmldirilmsi v s. v i.a. x edir.
Tarixi-xronoloji prizmadan ilk df srf iqtisadi mnada inhisarln real
olaraq ttbiqini merkantilistlr hyata keirmilr. Mqsdlrindn asl olmaya-
raq xarici ticartin srt dvlt nzartin gtrlmsi mzmunca dvlt in-
hisarnn (xarici ticart zrind) ttbiqi demk idi.
38

qtisadi fikir tarixind inhisarn meydana xmas, mahiyyti v ictimai-
iqtisadi mnasibtlr sistemind oynad rol barsind mxtlif konsepsiyalar
irli srlmdr.
Daha ox subektiv-psixoloji amillr istinad edn tdqiqatlar ninki
inhisarn, htta inhisar yaradan situasiyann formalamasn da insann daxili
tbiti, frdiyytiliyi v maksimum fayda gtrmk istyi il izah edirdilr.
Msln, F.Bastia yazrd ki, ...Daha az trlmk v daha ox rk ld etmk
hr bir ksin arzusudur. Bu tarixin gldiyi nticdir
1
.
Baqa szl, masir anlamda inhisarlq eqoizmdn qaynaqlanan, insann
ksr hallarda hyat kredosu kimi x edn iqtisadi Mnin obyektiv trzli
tzahrndn baqa bir ey deyildir. Aprior paradiqma daxil boylanmaqla
frdi bnvry saslanan subektiv sciyyli arzu v istklri real gerklik
nqteyi-nzrindn maddi forma almaq imkan olan obyektiv yaran hesab edir.
V, eqoizm termini il birldiriln bu arzular toplusu, B.Qilderbrandn sz-
lri il desk, ...o halda zrr verir ki, o, (yni eqoimz-kursiv .B.) ictimai ri-
fahla toqquur v ictimai rifah xsi mnafey qurban verir
2
. Ekstremal hallar
istisna olmaqla, tbii-tarixi tkamln istniln mrhlsind ictimai mna-
fenin qurban verilmsin dair oxlu sayda faktlar gstrmk mmkndr. La-
kin xsusi olaraq vurulanmas zruri olan bir mqam var ki, o da real faliyyt
gstrn bazar mexanizminin mahiyytc frdiyytiliy saslanmas v
inhisarn meydana xmas yaxud ictimai mnafenin xsi mnafey qurban
verilmsi n real sosial-iqtisadi zmin hazrlanmasdr. Mhz bu uyunluu
nzr alan A.Smit yazrd ki, ...Eyni ticart yaxud pe nvnn nmayn-
dlrinin hr hans bir ynca (mqsdindn asl olmayaraq-kursiv-.B.)
ksr hallarda ictimaiyyt leyhin yaxud qiymtlrin ykslmsi haqqnda
razlama il nticlnir
3
. lbtt, grnmyn lin riksiz hkmranlna

1
. . .; , 1862 . .1-3
2
.- . 1860, . 34-35
3
. . 1., : , 1935, 56.
39

he bir bh etmyn klassiklrin aprior dnc trzi hl yenic zhur
etmy balayan inhisarn inkiafdak yeri v rolunu adekvat kild izah ed
bilmzdi. Htta inhisar faliyytin tam kild meydana xd vaxtda bel
fikir mxtlifliyi daha da oxald. Bir sra klassik platformal tdqiqatlar
inhisar rqabtin dialektik inkar, onun ksi hesab edirdilr
1
. lbtt, bu
tamamil yanl bir fikir idi. K.Marksn tbirinc desk, mli faliyytd
inhisar v rqabt, onlarn antoqanizmi v sintezi mahid edilir
2
. Baqa szl,
inhisar v rqabt ziddiyytli vahidlikdir v onlar ya-ya formulu zr
ayrmaq mmknszdr. mumiyytl, inhisar nzriyysinin formalamasn-

da marksizmin, xsusil V..Leninin mstsna rolu olmudur. lbtt, siyasi-
ideoloji rtyn gtrldy v ifrat obyektivizmin qismn yumaldld
tqdird marksizmin bu istiqamtd ox mhm mddalarn qbul etmmk
qeyri-mmkndr.
ksr ictimai hadis v proseslri ifrat obektivldirm mvqeyindn
x edn V..Lenin istehsaln tmrkzlmsi v inhisarlama arasnda sbb-
ntic laqlrini kapitalizmin mumi qanunu adlandrmdr, yni inhisar
geni tkrar istehsaln mqddm rti kimi kapitalist istehsal mnasibtlri
rivsind obektiv zrurtdir
3
. Bellikl, kapitaln v istehsaln tmrkzl-
msinin gclnmsi ninki inhisarlama prosesini intensivldirir, eyni zamanda
kapitalizmin ictimai sistemind keyfiyytc yeni hadisnin-dvlt-inhisar
kapitalizmin meydana xmasna sbb olur v bellikl, inhisara qdrki
anonim bazar z dvrn baa vurur.
Marksizm gr inhisarn mahiyyti balca chtl myyn olunur:
1)Bir yaxud bir ne sahd istehsaln tmrkzlmsi; 2)Qiymtlri dikt
etmk imkan; 3)Yksk inhisar mnft ld etmk imkan; nhisar proble-

1
(). : 1980. . 330.
2
., . . . 4, .106.
3
.. . . . .27, .315
40

min Neoliberal yanama is inhisarrqabt dilemmasndan x etmkl
klassik liberalizmin ...lverili formalar, yni mumiyytl deyils, mqsd-
ynl iqtisadi qurulu z-zn, aadan, cmiyytin kortbii gclrindn inki-
af edir
1
mddasn tam kild blmkl yana, onlar inhisar fenomenini
grmmkd gnahlandrr. Neoliberallar inhisar ya birtrfli tklif, ya da
birtrfli tlbl sciyylndirilr. Bu o demkdir ki, gr eyni nv mhsulun
tam istehsal yaxud al bir subekt trfindn hyata keirilrs, onda bu
subekt inhisar demk olar. Bri badan deyk ki, bu cr yanama sni
abstraktsiyadan baqa bir ey deyildir. Yni, real hyatda mtlq inhisar yoxdur
v ola da bilmz. Neoklassik mktbin inhisar mvzusunda bdrmlri btv-
lkd nzriyynin xalis rqabt saslanmas il izah oluna bilr. Qeyd edk
ki, ilkin olaraq xalis rqabt anlay italyan iqtisads P.Sraffa trfindn
kskin tnqid mruz qalm v G.emberlinin aradrmalar nticsind
neoklassiklrin balca istinad nqtsi vvlki hmiyytini xeyli itirmidir
2
.
Bizim fikrimizc, tkc xalis yox, hm d kamil rqabt anlay qbul
edilmzdi. Bel ki, kamil rqabt adlanan istinad nqtsindn x etdikd
qrib mnzr alnr. Bel xr ki, kamil rqabt mumiyytl, rqabtin
yoxluu demkdir. Hqiqtn d ayr-ayr korporativ mnafelrdn x edn
bazar subyektlrindn hans mntiql rqabt mbarizsind insafl
olmalarn tlb etmk mmkndr? gr rqabt qeyri-myynlikdn do-
ursa (nticsi mlum olan hadis rqabt yarada bilmz) v mn mxsus
olmaldr ar altnda hrkt glirs, onda hans kamillikdn danmaq
mmkndr. Mhz bu baxmdan K.Marksn ...nhisar v rqabtin sintezi
formula yox, hrktdir fikiri ox snk grnr. Hmin sintezin inhisar
rqabt klind mhz formula olduunu G.emberlin yuxarda sz admz
srind inandrc dlillrl sbut etmidir. Bellikl, klassik bazarn tdqi-

1
Eucken W.Drundsatse der WirtchaItspolitik, Bern, Franke Verlag, Tubingen. Mohr Verlad. 1952,
p.27
2
.- . . :
, 1996 . .8.
41

qatlar inhisarlarn meydana xmasn kapital v istehsaln tmrkzlmsi
prosesi il laqlndirirlr v bu aradrdmz problemd yegan chtdir ki,
fikir yekdilliyi mvcuddur.
Masir iqtisadlardan D.Natter, P.Samuelson, C.Stiller v s., elc d bi-
zim fikrimizc inhisar douran situasiya istehsaln tmrkzlmsi il mtlq
ballqda deyil v burada ox inc nanslar mvcuddur. mumiyytl, masir
raitd istehsaln tmrkzlmsi (tbii inhisarlar istisnadr) getmir v s. Bu
msl sonrak paraqrafda trafl rh edilckdir. Sosial-iqtisadi inkiafda
inhisarlarn roluna dair iki yanama mvcuddur.
Hevernis, Lifman, Risser v baqalar bazar iqtisadiyyat raitind inhisa-
rn byk rol oynadn, tkilatln n plana kmi, onun bazarn ayrl-
maz atributu olduunu xsusi il vurulamlar
1
.
Qobson, Lansburq
2
, elc d Sraffa, Robinson v H.fon takkelberq
3
is
inhisarn roluna tnqidi mvqedn yanam v azad rqabtli bazara dnn
zruriliyini qeyd etmilr.
Sosial-demokratlarn lideri K.Kautski znn ultraimperializm nzriy-
ysind bazar mnasibtlrinin inkiafnn milli kapitallarn vahid trestd birl-
msin gtirib xaracan v btvlkd dnya iqtisadiyyatnn kapitaln
beynlxalq birliyi trfindn idaredilcyini saslandrmaa almdr. N.Bu-
xarinin xalis imperializm konsepsiyasna gr is, inhisar mal istehsalnn
ziddiyytlrini lv etmkl ictimai tsrrfatn tamamil yenidn qurulmasna
gtirib xarr v s.
nhisar faliyyt hsr edilmi oxlu sayda nzriyylr v konsepsiya-
larn qsa xlassi gstrir ki, uzun illr rzind inhisarn mahiyyti v onun
terminoloji mnas baxmndan iqtisadlar arasnda yekdil fikir olmamdr.

1
(). : 1980. . 379.
2
(). : 1980. . 379.
3
.- . . :
, 1996 . .9.
42

Bellikl, inhisara yanamada balca olaraq 2 nqteyi-nzrin mvcud-
luu gz nnddir:
1)nhisar hr hans bir istehsal sferasnda liderlik edn iri korporasiyadr:
Bu yanaman yalnz retrospektiv aspektd nzrdn keirmk olar. Msl
bundadr ki, XX srin I yarsnda (30-cu illr qdr) ziddiyytlrin zahiri g-
rn arxasnda bazar iqtisadiyyatnn formalad andan davam edn bhran
yetimkd idi. Bu da hmin dvr rzind ictimailmnin tipindn irli glirdi.
V hmin tip azad rqabti aradan qaldrmaqla inhisarlarn mvqelrini daha da
mhkmltdi. ctimailmnin bu tipini piramida quruculuu prosesi kimi tsvir
etmk olar (k.1.6.).
Tbiidir ki, bel piramidann quruculuu uzun srn bir prosesdir v z-
zlynd istehsaln ictimailmsinin bu tipinin n drin saslarn datd. V,
nticd myin yaradc xarakteri n plana xmaqla nhng piramidalarn
daha az smrli olduunu nmayi etdirdi.
2)nhisar bazar situasiyasdr, bazarda tk satc demkdir. Demli, bazar
mexanizmi mvqeyindn yanadqda kiik mssis inhisar, iri korporasiya
is inhisar olmaya bilr (gr bazar pay azdrsa) v s.










k.1.6. nhisarn tkkl sxemi.
I soviyyo
Rohbor
II soviyyo
Istehsal saholorinin
idaro edilmosi
III soviyyo
Istehsalatin ayri-ayri
subektlorinin idaro edilmosi
IV soviyyo
Isci qvvosi
43

Grndy kimi, inhisar xsusi imtiyaz, iri istehsal, sat v yaxud tdark
tkilat, tk satc kimi izah olunmu, htta ictimai hyatn digr sferalarna
mnasibtd d geni surtd istifad edilmidir (hakimiyyt inhisar, ideoloji
inhisar, siyasi inhisar v s.).
Fikrimizc, gstriln problem yanama mxtlifliyinin rngarngliyin
baxmayaraq, inhisar iki aspektd nzrdn keirmk mqsduyun olard:
1)nhisar ictimai-iqtisadi mnasibtlrin xsusi tipi kimi (inhisarizm);
2)nhisar bazar strukturu, bazarn atributu kimi.
El buradaca qeyd edk ki, gstriln blg he d inhisarn tzahr for-
malarnn mxtlifliyindn doan mahiyyt frqini deyil, sadc olaraq onun
briyytin inkiaf tarixind oynad rolun sciyyvi chtlrini ks etdirir.
nhisarizm xsusi imtiyazlara saslanan mnasibtlr tipi olmaqla, ox
qdim tarix malikdir. Onun formalamas v inkiaf briyytin tarixi-
tkaml prosesinin ayr-ayr mrhllrind frqli aspektlrd zn tcssm
etdirmidir. Baqa szl, ham n birmnal mahiyyt dayan hadis v
proseslri inhisarn mxtlif tzahr formalar kimi xarakteriz etmk olar.
Msln, totalitarizmi bir xsin xsusi imtiyazlara malik olmas baxmn-
dan xsiyyt inhisar kimi, milli ideologiyan-ideoloji inhisar kimi, hr hans
bir siyasi qruplamann mnasibtlr mcmusuna gcl tsir etmk iqtidarnda
olmasn is siyasi inhisar kimi v s. izah etmk mmkndr. Yni inhisarizmi
mnasibtlr sisteminin tnzimlnmsi v idar edilmsi sferasnda xsusi
imtiyazlarn bir yaxud bir ne qrupun lind cmlnmsi kimi baa dmk
lazmdr. Bununla yana, qeyd edilmlidir ki, inhisarizm v bazarn atributu
kimi x edn inhisar eyni mnby saslanan ictimai hadisnin mxtlif
tzahr formalar kimi sciyylndirmk he d bir mnal kild qbul edil
bilmz. Msln, bzi tdqiqatlar inhisar mlkiyyt formalarnn eyniliyin
v milltin ideoloji btvlyn saslanan hadis hesab edirlr
1
.

1
. // , 9, 1990 .11.
44

Fikrimizc, bu yanamann znn mahiyytind metodoloji yanllq
qabarq kild mahid edilir.
Bel ki, vvla, szgedn konsepsiya btvlkd inzibati-amirlik sistemi-
nin spesifik chtlrin saslanr v bazar iqtisadiyyatl lklr he bir
aidiyyat yoxdur. Mlumdur ki, Qrbi Avropa lklrind xsusi mlkiyyt
uzun dvr rzind hegemon mvqed olmudur. Lakin bu hal ndns yalnz
XIX srin sonu, XX srin vvllrind inhisar dourmudur; kincisi, milltin
ideoloji btvly n yax halda abstrakt-flsfi mahiyytdn uzaa getmir.
Dyrlr sisteminin mzmunundan asl olmayaraq hr cr ideologiya iqtisadi
paradiqmann qismn modifikasiya edilmi, mnvildirilmi trmsidir.
mumiyytl, ideologiya, elc d btvlkd stqurum bazisin, yni iqtisadi
mnasibtlr sisteminin ictimai urda tzahr formasndan baqa bir ey
deyildir. gr ictimai mnasibtlrin dialektik xarakterini v element-sistem
qarlql mnasibtlrind determinoloji ball qbul ediriks, btn hadis
v proseslr elmi baxmdan sbb-ntic laqlri kateqoriyas rivsind
yanarqsa, onda briyytin btn tarixi boyu elmi fakt kimi mvcud
olmayan mifik ideoloji btvly n plana kmy he bir lzum yoxdur;
ncs, masir reallq baxmndan yanadqda da mlkiyyt eyniliyi feno-
meninin qabardlmas he bir real mzmun ksb etmir. V, mumiyytl, inhi-
sarn hr iki aspekti arasnda son drc sx qarlql laqlrin mvcudluuna
baxmayaraq, onlar tarixi-xronoloji inkiaf mrhllri baxmndan vahid
mnby saslanmaqla eyniyyt tkil etdiklrini qeyd etmk mumiqtisadi
inkiaf qanunauyunluqlarnn mahiyyti v mzmununa yanamada, elc d
iqtisadi fikird dolaqlq yarada bilr.
Btn bunlarla yana, qeyd etmliyik ki, inhisarn hr iki aspektinin hr
halda vahid mnbyi mvcuddur.
nhisar istr bazarn atributu, istrs d ictimai iqtisadi mnasibtlrin
xsusi tipi formasnda iqtisadi Mnin kulminasiya nqtsi kimi tzahr edir.
45

Sadc olaraq, inhisar faliyytin meydana xmas frdiyytiliyin qabarq
nmayiindn baqa bir ey deyildir.
Lakin btn amillr kompleksi nzr alnd tqdird bu hal he d
inhisar subekt v inhisarizmin mzmun eyniliyin dlalt etmir. nki:
1.nhisarizm mnasibtlr mcmusu kimi tzahr edirs, inhisar subekt
iqtisadi vahid statusundan demk olar ki, knara xmr;
2.nhisarizm makrosviyyd formalaan hadisdirs, inhisar faliyyt
mikrosviyynin elementidir;
3.nhisarizm mahiyyt etibar il ninki iqtisadi, elc d siyasi, sosial,
ideoloji v s. aspektlrin mumuyunluuna saslanan mnafelr kimi meydana
xrsa, inhisar faliyyt bzi chtlri xmaq rti il srf iqtisadi xarakter
dayr v s.
Bellikl, inhisarizm anlayna srf iqtisadi sciyy dayan v yalnz geni
tkrar istehsal prosesinin ksr fazalarnda tzahr edn hadis kimi deyil, daha
ox ictimai-iqtisadi mnasibtlr sisteminin xsusi tipi kimi yanamaq real
gerkliyin obyektiv drki baxmndan daha mqsduyun olard. lbtt,
inhisarizm bugnk situasiya rivsind inhisar iqtisadi subyektin trtdiyi,
dourduu ictimai hadisdir. Amma sosial-iqtisadi determinasiyann inkar
edilmdiyi tqdird yuxarda qeyd etdiyimiz tezisin hkm kimi qbulu
mmknszdr. Ona gr ki, vvla briyytin iqtisadi inkiaf tarixi iqtisadi
proseslrin daxili mntiqindn doan inhisar subektl yalnz XIX srin ikinci
yarsndan sonra qarlab. Yni bu gn inhisarizmin trdicisi kimi qbul
etdiyimiz v srf iqtisadi sciyy dayan inhisar subektin n oxu 150 ya
var. Bu o demkdir ki, ictimai-iqtisadi mnasibtlrin tnzimlnmsi yaxud
idar edilmsi sferasnda xsusi imtiyazlarn mvcudluu, yaxud hmin
imtiyazlara canatma br nslinin yarand andan formalaan, insann z il
birlikd doulan, insann bioloji tbitinin ayrlmaz atributu kimi tkkl tapan
tbii hadisdir. Siyasi-inzibati sullarla hmin imtiyazlarn ld saxlanlmas
46

btn tarixi dvrlrd problematik xarakter dam, baqa szl cmiyytin
varl v inkiafnn sasnda dayanan, sonuc etibar il btvlkd stqurumu
douran iqtisadi bazisl zv vhdtd olmam v el ona gr d, dayanqllq
baxmndan son drc qeyri-sabit, dyikn mahiyyt malik olmudur. Real
bazar mnasibtlrinin intiar is hmin uyunsuzluun aradan qaldrlmasnda
mstsna rol oynamdr. Real bazar inhisarizmin iqtisadi saslarnn
formalamas, onun dayanqlq sviyysinin yksldilmsi, sosial v iqtisadi
olanlar arasnda dialektik btvlyn yaranmas n ideal zmin hazrlamaqla,
eyni zamanda onun (inhisarizmin) tbiiliyinin hmiyytli drcd
qabardlmasna rvac vermidir. kincisi, problemin qeyd etdiyimiz spgid
qoyuluu hm d ona dlalt edir ki, mumiyytl, bazarn meydana glmsi
mnafelrin daha tam kild dnilmsi tlbinin yaxud hmin prizmadan
ictimai sifariin nticsindn baqa bir ey deyildir. qtisadi proseslrd
lahiddlm mnafelr mvqeyindn xsusiliyin n plana kilmsi kimi
d baa dl bilr. Yni, iqtisadi sciyy dayan hadislrd iqtisadinin
mtlqldirilmsi, konkretldirilmsi v ncllynn birmnal qbulu he
d sosialn mcrrdldirilmsini, simaszladrlmasn tlb etmir.
ksin, iqtisadi inkiaf qanunlar v qanunauyunluqlarnn obektiv xarakteri
ictimai sifariin mntiqi saslarna syknmkl qbul edilndir. Hqiqtn
d, iqtisadi olan sosialn maddilmi tzahrndn baqa bir ey deyildir.
Eyni zamanda, sosialn mvcudluu v inkiaf iqtisadidn funksional
asllqdadr. Bel olan tqdird mnafelrin daha tam dnilmsi mumilik
sciyysi dasa da, el hmin mnafelr mstvisind qruplamalarn meydana
xmasn da vqlndirir. Baqa szl, inhisarizmin intiar artq dialektik
ballqda olan proseslrin mntiqi yekunu, tbii nticsi kimi ba verir v
vvlki, yni bazara qdrki dvrl mqayisd ikitrfli sciyy ksb edir.
ncs, bazarn znn tkaml tarixinin mxtlif mrhllrin
uyun olaraq, inhisarizmin tzahr formalar da dyiir. Demokratik prinsiplr
47

bazasnda formalaan vtnda cmiyytinin mvcudluu inhisarizmin tklik,
vahidlik aspektlrini oxluqla, mxtliflikl vz edir. Mxtlif sviyyli v
imkanl mnafe qruplarnn z-z glmsi, sosial-siyasi mahiyyt dayan
islahat yaxud dyiikliklrin aparlmas il tnzimlnir. Bu he d o demk
deyildir ki, szgedn dyiikliklr sosial qaydalarn kkl surtd yenilmsi
il nticlnmlidir. Yni, qeyd ediln problem marksist qlobalizmi
mvqeyindn bax tamamil yolverilmzdir. Bel ki, sosial problemlr mum-
bri mzmuna paralel olaraq, hm d milli-etnik mahiyyt malikdir. Bu ba-
xmdan biz D.Starkn bel bir fikri il tam razyq ki, hqiqtn d sosial sferada
hyata keiriln sasl dyiikliklr he d bir sosial qaydadan digrin keid
deyildir. Bu dyiikliklr oxsayl sosial qaydalar arasnda qarlql laqlr
sisteminin yenildirilmsidir, mvcud strukturun yeni prinsiplr sasnda
formaladrlm kombinasiyasdr
1
. Bazar faliyytind milli spesifikliyin
mvcudluu o demkdir ki, istniln spgili dyiikliklrin nvsind tarixi-
tkaml prosesinin formaladrd v ksr hallarda mahiyytc sabit xarakter
dayan milli qaydalar durur v o, sosial sferadak dyiikliklrin inqilabiliyini
qbul etmir v btn gc il mqavimt gstrir. Baqa szl, shbt n yax
halda hmin milli qaydalarn yeni prinsiplr sasnda tkilindn ged bilr,
onlarn mzmunca dyidirilmsindn yox! Mhz buna gr d, cmiyytin
idar edilmsi sferasnda xsusi imtiyazlarn bir yaxud bir ne ld cm-
lnmsi yaxud inhisarizmin mxtlif sviyyli v formal tzahr milli
aspektdn birbaa asllqdadr.
V, nhayt qeyd etmk lazmdr ki, masir sosial-iqtisadi situasiya ri-
vsind inhisarizmin formalamas hm lokal, hm d regional v qlobal mna-
felrin uyunladrlmas istiqamtind problematik mqamlarn meydana x-
masna sbb olur. Bel ki, inhisarizm ictimai hyatn btn sferalarna nfuz

1
Stark D. Recombinat Property in East European Capitalism-American Journal of Sociolopy, 1996.
Vol. 101 N4. p.993-1027
48

etmkl, mummilli mnafelri arxa plana keirir v ksr hallarda la-
hiddlmi korporativ maraqlarn sirin evrilir (k.1.7.).
Baqa szl, inhisar faliyyt gstrn iqtisadi subyekt lknin iqtisadi
inkiaf strategiyasndan tutmu, siyasi partiyalarn, seki kompaniyalarnn ma-
liyyldirilmsin qdr btn ictimai proses v hadislrd yaxndan itirak
etmkl, xsusi mnafenin ncllynn tminatna alr v ntic etibar il
inhisarizm dourur.









k.1.7. nhisarizmin formalamas mexanizmi.
Dnya iqtisadiyyatnn qloballamas prosesinin srtlnmsi is hmin
yarann mumbri blaya evrilmsin gtirib xarr.
stehsal v kapitaln transmillilmsi, milli mnsubiyyti blli olmayan
beynlxalq istehsal komplekslrinin, qapal xarakter dayan inteqrasiya blok-
larnn yaranmas, snayec inkiaf etmi lklrin liberal ekstremizmi iqtisadi
chtdn geri qalan ksr inkiaf etmkd olan lklrd lokal inhisarizmi milli
mnafelrin yegan tminatsna evirir v mcburi qaydada onun mvqelrini
mhkmlndirir. Qeyd ediln proseslr beynlxalq v regional sviyylrd el
Inhisar
I n h i s a r i z m

Iqtisadi
strate-
giya

Daxili vo
xarii
siyasot

Iqtisadi
qanunve-
riilik

Hkumot-
lo olaqo-
lor, lob-
bizm, kor-
rupsiya
Dvlot
aparatinin
Iormalas-
dirilmasin-
da istirak
Siyasi parti-
ya, siyasi li-
derlorin sec-
ki kompani-
yalarinin ma-
liyyolosdiril-
mosi vo s.
49

mrkkb simbioz formal qarlql mnasibtlr formaladrmdr ki, ayrca
gtrlm hr hans bir lknin perspektiv inkiaf lokal sciyyli
problemlrin deyil, xarici iqtisadi faliyytin tkili v tnzimlnmsinin
smrlilik v optimallq drcsindn birbaa aslla dmdr. Eyni za-
manda, transmillilm v universalizm milli srhdlri aaraq yalnz biznesin
inkiaf qanunauyunluqlarna saslanmaqla inhisar birlik v qruplarn mey-
dana xmasna v hmin istiqamtd hr hans bir tnzimlyici yaxud nzart-
edici orqann, o cmldn milli hkumtin imkanlarn ifrat drcd mhdud-
ladrlmasna sbb olmudur. V, bellikl, hm milli sviyyd, hm d mil-
liregionalqlobal mnafelr sistemind kskin tzadlarn yaranmasna,
mumbri inkiafn sabitqdmliliyin ox gcl ks-tsir gstrmidir.

45
II FSL. MLL V KORPORATV MNAFELR: QARILIQLI
UYUNLUUN ZRURLY


Vay halna kid v ld aldadanlarn.
O kslr ki, zlri xalqdan bir ey aldqlar za-
man onu tam lb alar, xalq n bir ey
ldkd v ya kdikd is onu ksildrlr.
Qurani-Krim, l-mtffifin sursi,
1, 2, 3-c aylr.
Tarixi-xronoloji inkiaf prizmasndan yanadqda Azrbaycann milli m-
nafelri szn sl mnasnda ninki trafl tdqiq edilmmi, htta bu problemin
mvcudluu bel elmi tdqiqatlarda z adekvat ksini tapmamdr. Qsa bir
tarixi dvrd (cmi 23 ay) yaam Azrbaycan Demokratik Respublikasnn
zn drk etmk imkan olmad. Son 200 illik tarix rzind vvlc ar
Rusiyann, sonradan is SSR-nin trkibin daxil olan Azrbaycann n yax
halda yalt statusuna malikliyi v mrkzl qarlql siyasi-iqtisadi laql-
rinin mahiyyti v mzmunu, dialektik yanama baxmndan tam v hissnin
deyil, vahid sistemin daxili mnasibtlri formasnda zn biruz verirdi. Ba-
qa szl, Azrbaycan adl ninki mstqil dvlt, htta milli iqtisadi tamlq bel
mvcud deyildi. Buna gr d, hmin tarixi mrhllrin mntiqi xsusiyytlri
z xarakteri etibar il milli mnafe doura bilmzdi. Milli mnafe milli
dvltiliyin trmsi, onun mvcudiyyt v tzahr formasdr. Tbiidir ki,
Azrbaycanda bu problem iqtisadi-sosioloji fikir tarixind mnasibt Respub-
likann mummilli mnafelrinin birmnal kild qiymtlndirilmsi v
myynldirilmsinin nec byk hmiyyt ksb etdiyini sbut etmy,
znnimizc, lzum yoxdur. XX srd ikinci df mstqillik ld etmi Azr-

46
baycan Respublikasnn bu gn v sabah milli mnafelr uyun inkiaf stra-
tegiyasnn hazrlanmasndan birbaa asllqdadr.
Bu baxmdan, hr eydn vvl mummilli mnafenin mahiyytinin,
subyekt trkibinin v xsusiyytlrinin nzri saslarna diqqt yetirmk mq-
sduyun olard.

1. MUMMLL MNAFE: MAHYYT V TZAHR

ksr elmi dbiyyatlarda milli, milli dvlt v dvlt mnafelri
kimi ilk baxdan mxtlif terminoloji variantlarda tcssm etdiriln mum-
milli mnafenin mahiyytin yanamada vahid nzri-metodoloji platforma
ilnib hazrlanmamdr. Bu mnada iqtisadlardan B.Pozdniyakovun fikri s-
ciyyvidir: ...XVII srdn-Avropada milli dvltlrin formalad dvrdn-bu
gn qdr diplomatiyada n ox ilnn termin dvlt mnafeyi anlaydr.
Eyni zamanda n qdr paradoksal grns d, bu anlay kimi qeyri-myyn,
danq, iki mnal v ziddiyytli digr bir anlay yoxdur
1
.
Bunun ksin olaraq S.Blaqovolin yazr ki, ...Son dvrlrd milli mnafe-
lr anlaynn mahiyyti trafnda... qrib diskussiyalar gedir. Onu (milli m-
nafeni-kursiv .B.) son drc anlalmaz bir hadis kimi sciyylndirirlr v
s. Mnim fikrimc, danql problemin mahiyytind deyil, triflrd axtar-
maq lazmdr
2
.
Diametral ks mvqelr ninki problemin drk edilmsi, elc d onun kri-
teriyalar, subyektlri, btvlkd konseptual saslarnda da zn bruz verir.
Bellikl, mummilli mnafe ndir v masir gerklik prizmasndan
onun subyekt trkibi v realizasiyas haqqnda n demk olar?

1
. : . : , 1991 .3
2
. . //
. 2, 1994, .17.

47
Hr eydn vvl, qeyd etmk lazmdr ki, mummilli mnafe mzmunca
mumbri v millinin mrkkb konstruksiyal konqlomerat kimi x
edir. Yni, srf nzri tdqiqat mvqeyindn mummilli mnafe iki sas kom-
ponent prizmasndan n az iki sviyyy blnr:
1)mumbri sciyy dayan mnafelr; Yni hr hans ayrca gtrl-
m bir lknin spesifikasn ks etdirmyn v btn milli-dvltlr blmn-
d n universal xarakterli v mahiyyt eyniliyi il frqlnn mnafelr, msln,
siyasi v iqtisadi mstqillik, ekoloji v rzaq thlksizliyi, mumiyytl,
iqtisadi thlksizlik v s. Milli mnafelrin gstriln spgid aqlanmas,
milli znmxsusluundan, elc d inkiaf sviyysindn asl olmayaraq
btn dvltlr n eyni drcd sciyyvidir.
2)Srf milli znmxsusluq v milli kimlikl bal olan mnafelr.
Baqa szl, mummilli mnafenin gstriln aspektdn konkret sosial-iqtisadi
v ideoloji spesifikas; Bu sviyy z mahiyyti etibar il szgedn hadisnin
konkret tzahr formalar, subyekt strukturu v s.-ni mumdvlt rivsind
ks etdirir.
mummilli mnafenin sosial-iqtisadi tbiti v mahiyytinin, onun obyek-
tiv yaxud subyektiv xarakter damas probleminin aradrlmasnda mxtlif
metodoloji yanamalardan istifad edilmsi iqtisadi fikird myyn aqnln
yaranmasna gtirib xarmdr. Shbt, hr eydn vvl, mnafenin iqtisadi
mahiyytinin qabardlmasndan, iqtisadi aspektin dominantlnn birmnal
kild tsbitindn v onun inkiaf qanunauyunluqlar il determinoloji
ballqdan gedir. Mhz gstriln chtlrin stnly mvqeyindn ya-
nadqda iki meylin mvcudluunu aq-akar mahid edilir:
1)Mnafelr-obyektiv xarakter dayr. Bu mvqe btvlkl marksist me-
todologiyaya saslanr, yni mnafe iqtisadi mnasibtlrin tzahr formas,
istehsal mnasibtlrinin trmsidir. Mnafelr istehsal mnasibtlri il eyni-
ldirilir v ona srf obektiv hadis kimi yanalr. Htta bzi iqtisadlar x-

48
brdarlq edirlr ki, ...gr iqtisadi mnafelrin obektivliyi qbul edilmzs,
onda hmin mnafelrl manipulyasiya etmk imkan yarana bilr
1
.
Milli iqtisadi mnafenin obektiv xarakterinin danlmaz olduunu qeyd
edn mlliflr onu avtomatik surtd btvlkd mummilli mnafelr amil
edirlr v istr-istmz dvltin rolunu absolyuta yksltmk mcburiyyti
qarsnda qalrlar. Bel ki, obyektivldirm prosesi raitind milli mnafe
dvltin xarakterik znmxsusluu kimi tzahr edir. z-zlynd aydndr
ki, bu mvqenin birmnal qbulu ifrat mhafizkarln gclnmsi riskini
yarada bilr. Status-kvonun dyimzliyin ynldiln yanamada dvltin
mumildirici v aparc xsusiyytlri balca mvqey malik olurlar. Dvlt
cmiyytin siyasi tkili v iqtisadi tnzimi formas olmaqla z dinamikliyi il
sciyylnir. Yni, myyn zaman intervalnda dvltl bal msllr
mxtlif istiqamtlrd dyiikliy mruz qalrlar. Buna gr d, milli mnafe
v dvlt anlaylarna statik xarakter vermk masir inkiaf dinamikasnda he
bir praktiki hmiyyt ksb etmir.
2)Mnafe-subyektiv xarakter dayr. Sosial-iqtisadi inkiafda siyasi qv-
vlrin v demokratiyann stn rolunu qeyd edn tdqiqatlar milli mnafenin
ninki hr hans bir siyasi partiya, tkilat, parlament, htta ayrca gtrlm
bir frd trfindn myynldirilmsi imkannn mmknlyn sbut etmy
alrlar. Lakin bu halda dayclarn (subyektlrin) milli mnafeni adekvat
ifad ed bilmlri problemi yaranr. Bununla bel, subyektiv yanama onun
ssverm il myynldirilmsinin mmknlyn qabarq kild ifad edir.
Aradrmalarmz gstrir ki, ninki btvlkd mummilli mnafelr,
elc d srf iqtisadi mnafelr z xarakteri etibar il ikili yanamann dialektik
vhdti kimi baa dlmlidir. Yni, bir trfdn o, obyektiv xarakter
malikdir v buna gr d, onun myynldirilmsi he bir siyasi qvvnin

1
... . : 1966, . 545.

49
inhisarnda ola bilmz, digr trfdn, o, szn tam mnasnda obyektiv deyil-
dir, yni n mtlq sabitdir, n d real subyektin iradsindn asl olmur.
Bellikl, qeyd etmk lazmdr ki, mummilli mnafe zaman v mkanca
dyikndir, dinamik sciyylidir. Onun mtlq kmiyyt ls yoxdur, elc
d myyn tarixi dvr v lklr blgsnd mqayis olunan deyil. mum-
milli mnafenin btn lklr zr vahid, mumi kriteriyasnn myyn edil-
msi hm nzri, hm d praktiki baxmdan qeyri-mmkndr. Bel ki, hanssa
hadisnin, yaxud prosesin lknin milli mnafeyin uyunluu oxlu sayda
dyinlrin kompleks tsiri altnda formalar. Baqa szl, daxili v xarici
amillrin qarlql tsirinin optimal nisbtlrinin myynldirilmsi hmin
lknin sosial, iqtisadi, tarixi, siyasi, milli, dini v s. chtlrinin znmxsus
xsusiyytlrinin nzr alnd tqdird mmkndr.
Ayr-ayr sosial qruplarn mnafe tminat v onun dinamik inkiaf ba-
xmndan milli mnafed meydana xan xsusiyytlrin nzr alnmas v s.
mummilli mnafenin mahiyytini aradrarkn mtlq nzr almaq la-
zmdr ki, o tkc iqtisadi yox, ox geni v drin tsir gcn malik sosial-si-
yasi hadisdir v subyekt trkibinin oxaxliliyi il sciyylnir (k. 2.1.).









mummilli monaIe
Milli sosium
Sair mosololor Milli
tohlkosizlik
Ekoloji
tohlkosizlik
Iqtisadi
tohlkosizlik
Siyasi
tohlkosizlik
-Orazi btvl-
y vo sorhodlo-
rin toxunulmaz-
ligi;
-Horbi tohlko-
sizlik;
-suveren xarii
vo daxili Ioaliy-
yot;
-sair

Dvrn, zama-
nin tolobindon
iroli golon vo
milli mona-
Ieyo tosir gs-
toron prob-
lemlor.
-Milli dilin,
adot-onononin,
modoniyyotin
inkisaIi;
-milli doyorlo-
rin qorunub
saxlanmasi vo
inkisaIi;
-insan hquq-
lari;
-sair
-OtraI mhitin,
atmosIerin, yer
sothinin vo s.
cirklonmosinin
qarsisinin alin-
masi;
-Istehsalin eko-
loji tomizliyi;
-sair
-Iqtisadi artim
-orzaq tohlko-
sizliyi;
-Maliyyo-pul
tohlkosizliyi;
-valyuta tohl-
kosizliyi;
-Xarii bazar-
lardan asililigin
minimuma
endirilmosi;
-sair
Btn subyektlor arasinda monaIe tarazligina nail olma

50






k. 2.1. mummilli mnafenin tsnifat v sosial-iqtisadi inkiaf strategi-
yas il qarlql laqlrin sxematik modeli.
Modeldn grndy kimi, mummilli mnafelrinin tam hcmd hat
edilmsi v tminat sonsuz sayda dyinlrin eyni vaxt intervalnda kompleks
nzr alnmasn tlb edir. gr bu problemin zrin keid dvrnn spesifik
tinliklrini v mharib vziyytini d lav etsk, onda mslnin n dr-
cd mrkkb olduunu gr bilrik.
Srf nzri mvqedn yanadqda, bh yoxdur ki, istniln kriteriya
myyn nzriyyy yaxud metodoloji prinsiplr saslanmaldr. Msln, n
ox istinad olunan mumildirici kriteriya mhsuldar qvvlrin inkiafdr.
Elc d, sosial trqqinin iqtisadi inkiafdan funksional aslln nzr alsaq,
onda ikinci mumildirici kriteriya (humanizm, frdin mrkzi fiqur kimi
sciyylndirilmsi, hyat sviyysinin ykslmsi v s.) mhz mhsuldar
qvvlrin inkiaf prosesindn tryir. Bununla yana, hr iki kriteriya
mummilli mnafenin tminatna ynldiln siyastin praqmatik nqteyi-nzr-
dn istinad mstvisi kimi x etmk imkannda deyildirlr. mumiyytl,
milli mnafenin nisbi sciyy damas ikili mahiyyt malikdir: 1)Zaman eti-
bar il ncl istiqamtlrin dyimsi; 2)Sosial xarakterli struktur dyiik-
liklri.
Eyni zamanda, mummilli mnafe probleminin qoyuluundan lknin pla-
netar inkiaf prosesind znmxsus mnafelri baxmndan yerinin v xsusi
kisinin myynldirilmsi hlledici hmiyyt malikdir.

51
Bellikl, milli v korporativ mnafelrin uzladrlmas probleminin qo-
yuluunda yuxarda deyilnlrin sas kimi gtrlmsini mqsduyun hesab
edirik.

2. MNAFELRN TARAZLII QANUNU

Real bazar mnasibtlrinin qrarlamas prosesi ictimai hyatn btn
sviyylrind adekvat dyiikliklrin iqtisadi olann prioritetliyin szsz
ml edilmsin saslanmaqla aparlmasn tlb edir. Qeyd ediln xsusiyyt
mumbri mzmun dayr v onun hr hans bir lknin milli spesifikas il
he bir ball yoxdur. Baqa szl, shbt mumiyytl, insan cmiyytinin
idaredilmsind sas stun kimi x edn aspektlrin n plana xarlmasn-
dan, vvl siyasi hakimiyyt, sonra is iqtisadi nizam prinsipinin cfngliyin-
dn gedir.
Sivilizasiyann inkiaf tarixinin ibrt drslri aq-aydn kild gstrir
ki, yuxarda qeyd ediln tezisin empirik yoxlamaya he ehtiyac da yoxdur. Y-
ni, iqtisadi nizamn qurulmas mahiyytc mnafelrin tarazlna saslanan
mnasibtlr sisteminin formalamas demkdir ki, bunun da tkamldn zg
vasitsi yoxdur. Mhz buna gr d, biz srf aprior qaydada problem yana-
maqla bel iddiada bulunuruq ki, real bazarn intiar n az lokal sviyyd
mnafe tarazlnn (cmiyytdaxili mnasibtlr prizmasndan) formalamasna
paralel olaraq getmlidir. lbtt, opponentlrimiz etiraz ed bilrlr ki,
szgedn paralelizm ntic etibar il arzusunda olduumuz real bazarn
tkkln ngl trd bilr. Yni, inzibati-amirlik sistemindn bazar iqtisa-
diyyatna keid dvrnd iqtisadi subektlrin faliyyt azadlnn mhdudla-
drlmas salam fiqi laqlrin yaranmasnn qarsn alacaqdr v s. Qeyd
etdiyimiz mvqenin ox tutarl arqumentlri var v biz bunu qtiyyn inkar
etmirik. Sadc olaraq, srf iqtisadi mahiyyt dayan yanamann qbuledilmz-

52
liyi fikrini irli srrk. vvla, ona gr ki, iqtisadi v sosial olan ara-
snda sx determinoloji ballq adi gzl grnndir. qtisadini srbst bu-
raxb, sosial mhdudiyytlr rivsin salmaq ks-effekt verckdir. kin-
cisi, vvllrd gstrdiyimiz kimi, bsit, darixtisaslam yanamalarn yart-
mazl gz qabandadr. Bizim irli srdymz paralelizm konsepsiyasnn
neoklassik tarazlqla he bir laqsi yoxdur. Tarazlq-qeyri-myynliyin
maksimumudur. V qeyri-myyn maksimuma atmaa almaq mnasz-
lqdan, zn qar xmaqdan baqa bir ey ola bilmz.
Vainqton konsensusuna saslanmaqla yeridiln iqtisadi siyast is so-
sial sferan mtrizdn xaric xarmaqla sistemdaxili btvlmd prob-
lemlr yaradr v ks-mutasiya prosesi dourur. Baqa szl, yeni formalamaq-
da olan iqtisadi mnasibtlr kompleksi tcridlik tlsin salnr ki, bu da
myyn dvrdn sonra vvlki x nqtsin-xaosun srhddin qayd
labd edir. El 1998-ci ild xarici ticart balansnn byk hcmli ksiri d
yuxarda qeyd etdiyimiz metodoloji yanlln dourduu fsadlardan biridir...
mumiyytl, mnafelrin uzladrlmas problemi hm formalama, hm
d qoyulu baxmndan yeni msl deyil. Bu probleml oxlu sayda tdqiqat-
lar mul olmudular. Hl F.Bastia yazrd ki: ...Hr cr r mllrin (so-
sial flakt, quldarlq, ...inhisar v s.), elc d hr cr nemtin ilkin mqddm
rti xsi mnafedir
1
.
Yanama mxtlifliyinin rngarngliyin baxmayaraq ksr tdqiqatlarn
sas mumildirici chti mnafe kateqoriyasnda iqtisadi aspektin priori-
tetliyini n plana kmkdn ibartdir.
mumiyytl, briyytin iqtisadi fikir tarixind sosial-iqtisadi inkiafn
mmkn istiqamtlrinin mnafelrl determinoloji ball mvqeyindn
proqnozladrlmasnda diametral ks mvqelrd dayanan iki bax mvcud
olmudur. Maraql cht burasndadr ki, hr iki mvqe klassik bazarn

1
.. : 1919, .15.

53
(prays-teyker) sistemli tdqiqin saslanr. D.Rikardo apard thlilin sasnda
bel bir nticy glmidir ki, masir situasiyann dyimycyi halda mk
haqq yaay minimumu sviyysin qdr enck v sivilizasiyann sonu
yaxnlaacaqdr.
K.Marksa gr is, myin ictimai v mnimsmnin xsusi xarakteri
arasnda ziddiyyt gclnck, fhl sinfinin (btn zhmtkelrin) hyat -
raiti ifrat pislck v proletariat inqilab yolu il rejimi devirck v kom-
munizm cmiyyti quracaqdr. ctimai praktika hr iki proqnozun real olmad-
n sbut etdi. dalt namin qeyd etmk lazmdr ki, n D.Rikardo, n d
K.Marks XIX srin sonu XX srin vvllrind inhisarizmin ictimai-iqtisadi
mnasibtlrin xsusi sferas kimi srtl inkiaf edcyini v inhisarlarn
faliyyti nticsind klassik bazarda kkl keyfiyyt dyiikliklrinin ba
vercyini vvlcdn gr bilmzdilr. Lakin D.Rikardodan frqli olaraq
marksist mktb hm mnafelrin perspektiv inkiafda rolu, hm d iqtisadi
qanun v kateqoriyalarn mahiyyti, xarakteri v realizasiyas haqqnda vahid
platformaya saslanan elmi sistem yaratmdr.
Masir bazar iqtisadiyyat raitind idaretmnin obyekti kimi mnafe-
lrin x etdiyini v onun mhz mnafelr vasitsil hyata keirildiyini nzr
alsaq, onda mnafelr adekvat baxn formalamas zruriliyini qbul etmk
zorunda qalacaq.
mumiyytl, iqtisadi mnafe anlayna mxtlif istiqamtlrdn yana-
rlar. Msln, N.Vinoqradovun fikrinc mnafe drkedilmi tlbat v onun
dnilmsi mqsdynllydr
1
; N.V.Klim mnafeni ...faliyytin motivi,
stimulu v s.
2
hesab edir. Y.Kronrod onu ...tlbatn dnilmsinin zruri

1
.. - . //-
, 1971, 7, .6.
2
..-
: ; 1976, -164.

54
obektiv formas
1
adlandrr. Bzi iqtisadlarn fikrinc, mnafe ...subyektin
zn mnasibtidir
2
.
A.Smirnov
3
mnafeni insann faliyytinin tannma istiqamti kimi,
.Mojayskova ...iqtisadi mnasibtlrin tzahr formas kimi
4
v s. izah edir-
lr. Bir sra iqtisadlar is mnafenin mstqil kateqoriya olduunu inkar
etmkl yana, onun hrktverici qvv kimi btn kateqoriya v sosial-
iqtisadi formalarn trkibin nfuz etdiyini, baqa szl, hr yerd olduunu
iddia edirlr
5
.
Sonuncu istisna olmaqla, yuxarda gstrdiyimiz triflrin ksriyyti
marksizm saslanr.
Fikrimizc, mnafe anlay v onun sosial-iqtisadi inkiafda rolu v yeri
haqqnda marksist tliml razlamaq qeyri-mmkndr. Bel ki, vvla, mark-
sist metodologiya cmiyytin iqtisadi inkiaf qanunlarnn obyektiv xarakterini
absolyuta yksltmkl yana, onlarn realizasiyasnn avtomatik sciyy da-
madn byan edir. Bu qanunlarn insanlarn faliyyti, onlarn motivasiyas,
baqa szl mnafelri vasitsi il hrkt kediyini qbul edirlr v nticd,
paradoksal vziyyt yaranr. Marksist tlimin fikir ardclln olduu kimi
qbul etsk, onda mlum olur ki, iqtisadi qanunlar myyn istehsal mnasibt-
lri bazasnda meydana xr v insann urundan v iradsindn asl ol-
mayaraq ictimai istehsaln tlbatlarn ks etdirir. V ...hr bir cmiyytin
iqtisadi mnasibtlri hr eydn vvl, mnafelr kimi tzahr edir
6
. Sonra.
Cmiyytin tlbat oxaxli olduu n mnafelrin formalar da mxtlif-
dir.

1
..- :1966; . 545.
2
..- . : 1978,
. 23-24.
3
.- : 1956, . 361.
4
.- .
: 1961, . 204.
5
.- .
: 1961, . 204.
6
., . -. .18, . 271.

55
Mslht edirlr ki, cmiyytin tlbatn subektlrin tlbat mcmusu
kimi baa dmyk. Bel ki, cmiyytin tlbat tamamil obyektiv olaraq is-
tehsal sulunun xarakterindn dour v ayr-ayr frdlr, qruplar, siniflr v s.
vasitsil realiz olunur. Htta, insann faliyytinin hrktverici motivi olan
mnafenin zn bel subektin urunun mhsulu hesab etmk olmaz. Yalnz
biz bel glir ki, ...mnafelrimiz traf mhitdn asl deyil
1
, slind is bu
illziyadan baqa bir ey deyildir v s.
kincisi, K.Marksn thlil etdiyi bazar v mumiyytl, mcmu iqtisadi
faliyytin tkili v sosial-mdni inkiafn sviyylri arasnda kkl frqlr
mvcuddur. Buna gr d, obektin btn istiqamt v struktur spgid sasl
surtd dyiildiyi tqdird szgedn baxlarn mexaniki trzd masir dvr-
d ttbiqi sosial-iqtisadi determinasiyann inkar edilmsi demk olard;
ncs, marksist tlim rivsind iqtisadi mnafelrin milli btvly
problemini aradrmaq qeyri-mmkndr.
n yax halda ictimai mnafe n plana kilir v bir qayda olaraq ic-
timai v milli olanlar arasnda brabrlik iarsi qoyulur. Bir sra tdqiqat-
larn qeyd etdiyi kimi, marksizm daha ox qlobalistikaya meyllidir v obyekt
kimi seiln mcrrd sosium milli, irqi v s. lamtlr
2
zr yrnilmir.
Bel olan tqdird ...mnafe mumiliyi olmayan yerd mqsd birliyi d
ola bilmz
3
deyn F.Engelsi nec anlayaq?
Cmiyyt trkib nsrlri, baqa szl mnafe qruplar baxmndan son
drc oxsayl v mrkkb qurulua malikdir. Ayr-ayr mnafe subyektl-
rinin n vaxtsa mumiliy gl bilcyi szn tam mnasnda mmknszdr.
V, buna gr d mqsd eyniliyi, yaxud birliyindn danmaq mnaszdr;

1
..-. . . .29, .171.
2
., .- . // , 3, 1989, 3.
3
., .-. .8, .14.

56
Drdncs, htta gstriln mvqedn x etdikd d, mnafelrin m-
nasibtlr kompleksindki rolunun sanki siyasi sifaril myynldirildiyi
qnatin glinir v s.
Biz prof. T.Quliyevin bel bir fikri il tam rikik ki, ...mnafe anlayna
kompleks kild baxlmaldr
1
.
Fikrimizc, komplekslilik aadaklar znd ehtiva etmlidir:
1)Mnafe-idaretmnin sas obekti v vasitsidir;
2)Mnafe mstqil kateqoriyadr v hr cr faliyytin balca hrkt-
verici qvvsidir.
3)qtisadi mnafe-sosial, siyasi, ideoloji v milli mnafelrin mumi mx-
rcidir.
4)ctimai mnasibtlr sistemi mnafelr zrind qurulur v mnafelr
vasitsi il realiz olunur (k. 2.2.).









k. 2.2. qtisadi mnasibtlr sistemind mnafenin yeri v rolu.
Bellikl, yuxarda deyilnlri mumildirmkl bel bir qnat glmk
olar ki, sosial-siyasi tkili formasndan v iqtisadi sistemindn asl olmayaraq
btn cmiyytlrin (marksist anlamnda sosial-iqtisadi formasiyalarn) sas

1
..- . : , 1967, .4.
Motivasiya Tolobat
MonaIe
Iqtisadi qanunlar Iqtisadi mnasibotlor
MonaIe

57
iqtisadi qanunu mnafelrin tarazl qanunudur. Bu qanunun mahiyyti v
mzmunu, elc d realizasiyas son drc mrkkb olmaqla yana
cmiyytin inkiafnn srf materialist anlam rivsind tam drk edil bil-
mz. Sosial v iqtisadi tminatn bir-birindn ayrlqda mvcudluu qeyri-mm-
kn olduu kimi, obyektiv v subektivin d dialektik vhdti inkaredilmz
gerklikdir.
Mnafe tarazl qanunu sosial-iqtisadi mvcudiyyt v inkiafn balca
qanunu olmaqla brabr digr iqtisadi qanunlarn hm formalamas, hm d
realizasiyasnn sasnda dayanr. Bellikl, mnafe tarazl qanunu mvcudluq
v inkiafn tml da kimi cmiyytin trqqisini mmkn edn v bunun
n lverili mhit formaladran, sabit v daima tkrarlanan mnasibtlr
sistemi olmaqla mumsosioloji qanun kimi d tzahr edir.
Realizasiya baxmndan mnafe tarazlnn sviyysini frqlndirmk
olar:
1)Mnafelrin lokal (milli) tarazl;
2)Mnafelrin regional tarazl;
3)Mnafelrin qlobal tarazl.
bhsiz, real bazar mnasibtlri raitind daxili v xaricinin zvi birliyi
obyektiv sciyy dadna gr bizim verdiyimiz blgn tamamil rti hesab
etmk lazmdr v eyni zamanda o, millikorporativ mnafelrin uzladrlmas
mvqeyindn d yetrli sayla bilr.
Bununla bel, milli sviyy regional v qlobal tarazlqdan bir sra xsusiy-
ytlri il frqlnir. vvla, ona gr ki, milli rivd sosial-iqtisadi faliy-
ytin tnzimi milli hkumt trfindn hyata keirilir. kincisi, dvltin iqtisadi
proseslr aktiv mdaxil etmk imkan olur. ncs, milli bazarda rqabt
v keyfiyyt problemlri dnya bazarnda olduu kskin sviyydn xeyli
aadr. Drdncs, xarici iqtisadi faliyytin mqsdynl tnzimlnmsi
vasitsi il daxili bazar subyektlrini beynlxalq rqabtdn qorumaq

58
mmkndr v s. Lakin bu he d o demk deyildir ki, milli hkumt mnafe
tarazln xarici amillrin tsirindn qorumaa v onun avtonom statusda for-
malamasna nail ola bilr. Bu xsusiyyt dnyann byk ksriyytini tkil
edn inkiaf etmkd olan lklr mnasibtd daha qabarq nzr arpr.
Problemin konseptual qoyuluu baxmndan milli rivd mnafe tarazl
btn subektlrin imkan v faliyytinin nticsi kimi meydana xsa da, h-
kumtin birbaa mdaxilsin ehtiyac yaranr (k. 2.3.).
X
1
1
X
2
2

Mmkn Bhranl Flakt
natarazlq natarazlq
X
3
3 Sosial partlay
ehtimal

X
4
4


0 X
1
Y
1
X
2
Y
2
X
3
Y
3
XY
k. 2.3. Mnafe tarazl yrisi.
Qrafikdn grndy kimi, birinci ksim nqtsi (XY=0; X=X
1
) m-
nafe tarazlnn optimumudur. kinci ksim nqtsi (XY=X
1
Y
1
; X=X
2
) real
mk haqqnn kritik sviyydn aa dmsini ks etdirir. (1)-ci v (2)-ci
nqtlr arasndak yri mmkn natarazln srhdlrini gstrmkl, mum-
sosial-iqtisadi vziyytin o qdr d bhranl olmadn tcssm etdirir.
nc ksim nqtsi (XY=X
2
Y
2
; X=X
3
) mcmu glirlrin ifrat kild
azaldn v lkdki situasiyann bhranl xarakter aldn gstrir. Sosial-
iqtisadi bhrann srhdlri (2)-ci v (3-c) nqtlr arasndak yri il ifad
olunmudur. Drdnc ksim nqtsi (XY=X
3
Y
3
; X=X
4
) artq xalqn sosial-
iqtisadi vziyytinin ifrat v kskin xarakterli pislmsini v sosial partlay
ehtimalnn mmknlyn ks etdirir. Cmiyytin sosial trkibi baxmndan

59
mnafe tarazlnn pozulmas hddlrini aadak qrafik formada ifad etmk
mmkndr (k. 2.4.).
X
Mmkn Bhranl Flakt
natarazlq natarazlq



Orta orta orta Sosial
tbq tbq tbq partlay
70% 40% 0-10% ehtimal



0 Y
k. 2.4. Mnafe tarazlnn pozulmas hddlri.
Aradrmalar gstrir ki, millikorporativ mnafelrin uzladrlmasnn
sas istinad nqtlrindn biri mumiyytl, milli rivd btn subyektlr
arasnda mnafe tarazlnn formaladrlmas v dinamikliyinin tminatndan
ibartdir.
V, bu istiqamtd balca suallardan biri mnafelrin subyekt trkibinin
tsnifldirilmsi problemidir. Aradrmalarmz gstrir ki, elmi fikird hl d
stereotip yanamalardan istifad olunur. mumiyytl, qeyd etdiyimiz problem
mvqeyindn tsniflmd istifad olunan stereotip baxlar 3 qrupda
birldirmk olar:
1)Marksist yanamann tml prinsiplrinin brpasna ediln chdlr; b-
hsiz, bu chdlr hr eydn vvl masir situasiyann ziddiyytli mahiy-
ytindn irli glir. Amma, bu gn cmiyyti sahibkar v zhmtkelr sinifin
blmk v mnafelrin myyn edilmi nisbtlrd qrarlamasn bu iki
sinifin maraqlarna saslandn iddia etmk tamamil shv fikirdir. z-zl-
ynd aydndr ki, sahibkar v zhmtkelrin mnafe uyunluu srf dialektik
mzmuna malik olmaqla mcrrdlikdn xeyli uzaqdr. Biznesin mxtlif t-
kilat formalarnda mnafe tarazl mxtlif nisbtlrd ola bilr. Buna gr d,
hmin nisbtlrin mumi mxrc gtirilmsin v buradan da hanssa sen-

60
sasiyal sosial-siyasi ntic xarlmasna lzum yoxdur. Digr trfdn,
sahibkar v muzdlu iinin mnafelri ziddiyytli vahidlik formasnda mvcud-
dur. Baqa szl, bu mnafelr n qdr bir-birindn frqlnirlrs, bir o qdr
d st-st drlr.
Formal mntiq rivsindn x etsk, qeyd etmliyik ki, ks halda
biznesin tkili mumiyytl, qeyri-mmkn olard.
2)Mnafelrin yalnz obyektiv mahiyytini qbul edn iqtisad v so-
sioloqlar mlkiyytin forma mxtlifliyi sasnda onun lahiddldirilmsin
chd gstrir v dvlt-zl sektor komponentlrini antaqonist xarakterli
mnasibtlrin v maraqlarn dayclar kimi hallandrrlar.
Fikrimizc, mnafelrin subektlrini mlkiyyt mnsubiyytin gr qar-
-qarya qoymaq hm nzri-metodoloji, hm d praktiki baxmdan yanldr.
Bel ki, vvla, mlkiyyt mnsubiyytindn asl olmayaraq real bazar
raitind faliyyt gstrn iqtisadi strukturlarn mqsd v vziflrind mu-
mi chtlr, uyunluq daha oxdur. Btn iqtisadi vahidlr faliyyt ms-
tqilliyi v zruri inkiaf tempin malik olmaq istyind eyni cbhdn x
edirlr; kincisi, ksr hallarda hm dvltin, hm d zl sektorun struktur
blmlri lverili sosial-iqtisadi siyastin hyata keirilmsind hkumt
birlikd tsir gstrirlr. lbtt, mummilli mnafenin ncllyn sas g-
trn dvlt hr iki trfin inkiaf srtlri arasnda konkret zaman ksiyind
myyn nisbtlrin (birincilrin stnly baxmndan) brqrar olmasna tsir
gstr bilr. Lakin, bu hal he d mlkiyyt formalarna gr mnafelrin
differensasiyasna sas vermir;
3)Keid dvrnn spesifik tinliklri v onlarn yaratd sosial-iqtisadi
situasiyalarn sthi anlamna saslanan mlliflr mnafelrin funksional-sahvi
mstvi zrind frqlndirilmsi tlbi il x edir v ticart, maliyy, xidmt
v s. sferalarla mqayisd istehsala stnlk verilmsini v uyun strukturlarn
mnafe tminatnn n plana kilmsini zruri sayrlar. bhsiz, mhz masir

61
dvrn xarakteri baxmndan yanaldqda bu blg daha real grnr. lbtt,
maddi nemtlr istehsalnn cmiyytin hyatnda oynad mhm rol inkar
edil bilmz. Lakin, bazar iqtisadiyyat rivsind iqtisadi faliyytin
istehsaldan yox, tdavldn baladn v btvlkd, milli mnafenin
tdavlistehsaltdavl (hm daxili, hm d xarici ksimd) triadas zr
mnasibtlr kompleksinin tkili sviyysindn aslln qbul ediriks, onda
mnafelrin funksional-sahvi blgsn absolyuta yksltmy lzum qalmr.
Bellikl, milli mnafenin subyekt trkibini yuxarda gstrilnlr sasnda
tsnifldirmk mmknszdr.

3. MUMMLL MNAFELRN TMNATINDA SUBYEKT SEM
PROBLEM

mumdvlt sviyysind milli mnafelrin subyektlri kimi ksr hal-
larda dvlt v millt gtrlr. Eyni zamanda, bir ox tdqiqatlar vtnda
cmiyytin daha byk hmiyyt verirlr. Subektlrin gstriln spgid
blgs sasn onunla laqdardr ki, lknin mummilli mnafeyi bir qayda
olaraq xarici amillrin tsiri il sciyylnir. Buna gr d, dvlt hmin
mnasibtlrin (daxili mnafe tarazl da nzr alnmaqla) birbaa daycs
kimi x edir. Bu fikri millt haqqnda da demk mmkndr. Lakin milltin
mnafe daycs kimi rolu dvlt v vtnda cmiyytin nisbtd daha
geni, daha hatli v daha mcrrddir. N.Berdyayevin szlri il desk:
...Millt anlayna tkc br almi deyil, elc d mbd, saray v imartl-
rin tikildiyi dalar, qbir dalar, khn lyazmalar v kitablr daxildir. Mil-
ltin iradsini anlamaq n hmin dalar eitmk, saralm shiflri oxumaq
lazmdr
1
. ksr inkiaf etmi lklrd millilik millt terminlri il dv-

1
. - . : 1990; .101.

62
lt termini eyni mahiyytli anlaylar kimi qbul edilir. Yni milli-dvlt
mnafeyi v mummilli mnafe arasnda mzmunca he bir frq qoyulmur.
Fikrimizc, ninki tarixi-xronoloji baxmdan yanadqda, htta masir dv-
rn reallqlarndan x etmkl, hmin anlayn mahiyyt eyniliyini qbul
etmk dzgn olmazd.
Dvlt mnafeyi il milli mnafe, elc d korporativ mnafelr (vtnda
cmiyyti v onun struktur blmlrinin mnafeyi) he d hmi st-st
dmr. Msln, F.Qrif znn Etnik qruplarn konqres tsiri mqalsind
yazr ki, ...slind gz grnmyn bu qruplar (lobbi tkilatlar - kursiv
.B.) btn Amerika n mhm qrarlar formaladrr, bzn is onlarn
dyimsin tsir gstrirlr
1
. Bellikl, bir sra iqtisadlarn
2
millt=dv-
lt+vtnda cmiyyti dsturunu qbul etmk real inkiaf prosesin bsit-
ldirilmi riyazi mntiq prizmasndan baxmaq demk olard.
Bel trzd fikirlrin meydana xmasnda bayaq qeyd etdiyimiz mexa-
nizml bahm:
a)Millt anlaynn mahiyytin primitiv yanama; b)Vtnda cmiyyti
il demokratik cmiyyti eynildirm; v)Neoklassik paradiqmann-statik taraz-
ln-siri olma v s. amillr hlledici rol oynamlar.
Yni, bu gn kims sbut etmy ehtiyac varm ki, srf milli znmx-
susluqla bal olan chtlrin mvcudluuna baxmayaraq, onun konkret sub-
yekti yoxdur? V, hr eydn vvl ona gr ki, millt btvlkd mnafelrin
mvcudluunu ehtiva edir v onun daycs kimi yalnz mcrrd anlamda
x ed bilr. lbtt, bel bir fikirl tam razyq ki, mummilli mnafenin
tminat kontekstind dvlt mumiliyi, vtnda cmiyyti is xsusiliyi
(eqoizmi, ayr-ayr sosial qrup v frdlrin mnafelrini) ks etdirir. Bu, hqi-
qtn d beldir. Amma, kim, harda v n vaxt sbut edib ki, dvltin ks

1
F.Grif-Knight-Ridder Newspapers qozeti 17.VIII. 1995-i il.
2
.-, , , .// . 2.
1994 . . 67.

63
etdirdiyi mumilik mummillilik demkdir? ctimai praktika artq oxdan
qrarladrb ki, milliictimai yanamalar arasnda brabrlik iarsi qoymaq
n az zaman mvqeyindn qbul edilmzdir. Demli, buradan bel bir qnat
glmk olar ki, mummilli mnafenin tminat prosesind dayclarn rolu v
onlarn nisbt mxtlifliyindn asl olmayaraq, problemin tam hllindn
danmaq lazm glmir. stniln nisbtlrd mnafe tarazlnn yaranmas he
d o demk deyildir ki, mummilli mnafe szn mstqim mnasnda dnilir.
Baqa szl, biz bel bir qnatdyik ki, trflr arasnda qarlql laq
aadak brabrsizlik formasnda nzrdn keirilmlidir:
DvltMilltVtnda cmiyyti.
Ona gr ki, vvla, yuxarda qeyd etdiyimiz kimi, millt hr iki subektin
cmindn oxdur; kincisi, dvltin mnasibtlr nisbtind xsusi kisinin
artmas son nticd total vahidliy gtirib xara bilr ki, bunun da milli
mnafey zidd olduuna he bir bh yoxdur. Bel ki, gstriln situasiya
yaranarsa, onda dvlt artq mummilli deyil, ayr-ayr sosial qrup yaxud
frdlrin eqoist mnafelrinin daycsna evril bilr. ncs, vtnda
cmiyytinin stn rolu, liberalizmin hdudsuzluu hmi anarxiya il
nticlnir ki, bu da milli dvltiliyin mhvi demk olard.
Millikorporativ mnafelrin tarazl problemi regional v qlobal amil-
lrin gcl tsir dairsin daxil olsa da, daha ox lokal xarakter dayr v milli
hkumtin faliyyt prinsiplrindn birbaa asllqdadr. sasn ona gr ki,
vvla, vtnda cmiyyti v onun struktur blmlri il dvlt arasnda
mnafe tarazl son drc dyikn v dinamik sciyylidir; kincisi,
korporativizmdn knarda qalan, strukturlamayan sosiumun mnafelri ksr
hallarda nzr-diqqt alnmr ki, bu da sosial daltin pozulmas il nticlnir.
Grndy kimi, millikorporativ mnafelr arasnda optimal nisbtlr nail
olunmas milli mnafelrin sas istinad nqtsi kimi gtrlmsin baxmayaraq,
nclrin, yni strukturlamayan v adtn ayr-ayr frdlrin mexaniki

64
toplusu kimi x edn sosiumun varl problemin he d tam hcmd hllin
dlalt etmir.
mummetodoloji yanama mvqeyindn baxlarsa, onda mlum olur ki,
hr 3 trfin, yni milli, korporativ v nclr adlandrdmz mnafe
subektlri arasnda mnafe tarazl resurs v glirlrin blgs zrind
brqrardr. Yni, sosial dalt v onun balca kriteriyalarnn myynl-
dirilmsi son nticd mummilli mnafenin tminatn rtlndirn mhm
chtlrdn biri kimi x edir.
mumiyytl, sosial dalt prinsipin yanamada mxtlif baxlar
mvcuddur.
Fikrimizc, bri inkiafn tkaml mvqeyindn bu problem iki as-
pektd baxmaq daha mqsduyun olard:
1)muminkiaf mvqeyindn yanama: Briyytin btn tarixi boyu
iqtisadi azadlq v sosial dalt arasnda optimal mtnasibliy he kim, he bir
millt, yaxud dvlt nail ola bilmyibdir. slind bu problem mahiyytc
birdflik hll edil biln deyildir. Yaxud, o hll edil-edil yaranan v yarana-
yarana hll edilndir. O, cmiyytin sas iqtisadi qanunu olan mnafelrin
tarazl qanununun realizasiya mexanizmidir. O, dbi mvcud olanlar srasn-
dadr.
2)Spesifik lk yanamas: Mvcud raitd, yni bazar iqtisadiyyatna
keid dvrnd olan bir lkd sosial daltin optimal kild brqrar olmas
qeyri-mmkndr. Qeyd etdiyimiz qeyri-mmknlk bugnk v yaxn gl-
ckd mvcud olacaq gerklik prizmasndan sosial daltin maksimal sviy-
ysini he cr aa bilmycyimiz hdudlardr. Digr trfdn, real bazar
mnasibtlrinin tkkl prosesind n mhm rtlrdn biri iqtisadi azad-
ln, iqtisadi faliyyt srbstliyinin qrarlamasdr. Bu el bir msldir ki,
onu ninki inkar etmk, he qismn mhdudladrmaq da (llxsus keid dv-
rnd) mqsduyun deyil. Eyni zamanda, iqtisadi proseslrd mhdudladrc

65
ngllrin aradan qaldrlmas operativ tnzimlm problemi yaradaraq sosial
tminat arxa plana keirir. Yni, sosial daltl iqtisadi azadlq arasnda bir nv
trs-mtnasib asllq meydana xr.
Aradrmalarmz nticsind bel bir qnat glmiik ki, mcmu milli
mhsul iqtisadi faliyytin sonu kimi meydana xdna gr, onun dzgn
blgsnn (ayrca gtrlm kild) sosial daltliliy gtirib xaracan
(istifad ediln prinsipindn asl olmayaraq) iddia etmk sadlvhlk olard.
Bel ki, blgnn daltliliyi iqtisadi prosesin btn itiraklarnn mnafe
tarazlna saslanmaldr. Baqa szl, irqi, milli v cinsi mhdudiyytlrin
yoxluu, xsusi mlkiyyt, sahibkarlq faliyyti v s. kimi rtlrin mvcudlu-
u raitind (onlarn hquqi mhafizsi mvqeyindn) blg daltli ola-
caqdr.
Bazar prinsiplri sasnda faliyyt gstrn iqtisadi sistemin inkiaf qanu-
nauyunluqlarndan biri iqtisadi faliyytin v mvafiq olaraq mnafelrin
getdikc daha drin frdilmsidir. Bu proses hm istehsal, hm d istehlak
mvqeyindn ba verir. Eyni zamanda, birincinin ikincidn funksional asll
getdikc gclnir. Bel ki, istehlak tlbind ba vern eid-keyfiyyt
dyiikliyi (htta n czi sviyyd bel) hm istehsaln texnologiyasn, hm d
istehsal resurslarnn strukturunu hmin istiqamtd dyimy mcbur edir.
Nticd mumsosial-iqtisadi situasiya dyiir v mvcud iqtisadi sistem
qarsnda hmin dyiikliy uyun olaraq mnasibtlr, mnafelr tarazlnn
formaladrlmas problemi yaranr.
Bellikl, mnafelr arasnda mnasibtlrin rasionalizm mvqeyindn
tkkl prosesi bir trfdn istehlak hquqlarnn mhafizsi, digr trfdn
istehsal n lverili mhitin yaradlmasn obyektiv zrurt kimi meydana
xarr. gr frdin hm istehsal (kommersant, bankir v s.), hm d istehlak
kimi x etdiyini nzr alsaq, onda mnafe tarazlnn mhz onun zrind
qurulmas zruriliyini etiraf etmliyik. Bununla yana, frd, insana

66
mnasibtd onun tbitinin psixoloji yaxud flsfi trflrini n plana
kmkl btn problemin vvlcdn myynldirilmi mstvi zrin
keirilmsin chd edilir. Bu baxmdan T.Veblenin fikri sciyyvidir: ...nsan
ar, zab v lzzti qeyd alan elektrik sayacna bnzdirlr ki, o, myyn
formal ar kimi z arzularn ifad etmkl, stimullarn tsiri nticsind dyiir
v z mnvi orbitind simmetrik olaraq o vaxta qdr dvr edir ki, ona tsir
gstrn qvvlrin faliyytin uyun myyn vziyyt alnsn
1
.
Buna gr d, mnafelrin dnilmsi prizmasndan x edilrkn ra-
sionalizmi mtlq hqiqt kimi qbul etmk v ona saslanmaqla frdi mna-
felrin optimal uyunluuna almaq mqsduyun olmazd. Digr trfdn,
mnafe dayclar kimi vtnda cmiyytinin siniflr (marksist anlamda)
blnmsi d qbul edilmzdi. Bu baxmdan F.Kotlerin tklif etdiyi glirlr
gr cmiyytin siniflr blnmsi daha mqsdmvafiq olard
2
. Msln,
bizim apardmz aradrmalar sosial daltin balca gstricisi olan yoxsul-
luun 3 sas nv zr Azrbaycan halisinin 5 sinif blnmsinin daha mq-
sdmvafiq olduunu gstrdi (cdvl 2.1.).
Cdvl 2.1.
Yoxsulluun sas nv zr lk halisinin qruplamas
Sosial qruplar Glirlr gr sas tlbatlara
gr
mkanlar
baxmndan
1.n kasb hali 30,4% 28,9% 29,2%
2.Kasb hali 36,9% 31,7% 37,6%
3.Orta sviyyli yaxud ortabab 14,1% 26,4% 18,4%
4.Varl hali 10,6% 11,6% 12,5%
5.n varl hali 8,0% 1,4% 2,3%
Cmi hali 100% 100% 100%
mumiyytl, mnafelrin dnilmsi prosesind mumi v xsusi
arasnda in sddi kmy he bir ehtiyac yoxdur. Bel ki, frdin glirl-

1
T.Veblen-An Disgagce of Economics, in The Portfble, Veblen, ed. Max lerner (N 4; Viking Press-
1958) p.232-233.
2
.- . : . 1992, . 187.

67
rinin formalamas mnblrini tdqiq edrkn, frdin mnafeyi il ictimai
mnafenin ayrlmaz olduunu aq-aydn mahid etmk mmkndr.
Bununla bel, frdictimai uyunluu frdmummilli v frdkorpo-
rativ mnafelri tam hcmd znd ehtiva etmir v son iki istiqamt zl xsu-
siyytlri il frqlnirlr.
Hr eydn vvl, qeyd etmyi lazm bilirik ki, frdi mnafelrin ilkin, ba-
lanc xarakter damasna baxmayaraq, mummilli miqyasda ayr-ayr frdlrin
rolu son drc aadr. Bunun ksin olaraq, vvllr d qeyd etdiyimiz kimi,
lobbizm faliyyti mnafelr tsir gstrn sas hrktverici qvvlrdn biri
kimi x edir. Lobbizm-myyn mnafe rivsind myyn siyastin
hyata keirilmsi v tbliat namin hakimiyyt nmayndlri il istniln
formada birlmdir. Dnya tcrbsindn grndy kimi, lobbist faliyyt
demokratiyann trmsi olmaqla ninki lknin xarici siyastin, onun milli
mnafelrin, elc d lkdaxili situasiya, o cmldn qapal inhisarlarla
laqdar olan msllr ciddi tsir gstrmk iqtidarndadr. Bzi qrb
iqtisadlar lobbii faliyyti siyasi renta axtar kimi sciyylndirirlr
1
.
Fikrimizc, lobbizm-korporativ mnafelrin btn mmkn vasitlrl
leqal kild dnilmsi, baqa szl, korrupsiyann leqalladrlm formasn-
dan baqa bir ey deyildir.
nkiaf etmi lklrin tcrbsi gstrir ki, mnafe qruplarnn faliyyti
milli hkumtin iqtisadi proseslri tnzimlm prosesin gcl tsir gstrmk
iqtidarndadr.
mumiyytl, korporativ mnafe ksr hallarda ox dar mnada-hr hans
bir iqtisadi subyektin-korporasiyann mnafeyi kimi baa dlr. Fikrimizc,
bu anlaya daha geni aspektd yanalmaldr. Yni, korporativ mnafe dedik-
d, vtnda cmiyytinin struktur blmlrinin, daha konkret kild, myyn
mumi iqtisadi, sosial-siyasi v ideoloji mqsdlr xidmt edn sosiumun

68
ayrca gtrlm seqmentlrinin mnafeyi baa dlmlidir. Eyni zamanda,
masir raitd korporativizmin roluna yanamada da yekdillik mahid
edilmir. Msln, Y.Olseviin fikrinc, keid iqtisadiyyatl lklrd ...milli
mnafelr mvqeyindn, milli bazar nqteyi-nzrindn bugnk sistem
antibazar xarakterlidir. Zira onun nvsini korporativ-dvlt strukturlar tkil
edir, onlar da xalq tsrrfatnn dadlm csdind dnya iqtisadiyyatnn
anklavn formaladrrlar
2
. Digr iqtisadlarn fikrinc is masir iqtisadiyyat
dvlt-korporativ tbitlidir v bu hal he d iqtisadi liberalizm prinsiplrin
zidd deyil v s. Yni, bel d olmaldr! Fikrimizc, ikinci yanama hqiqt
daha ox uyundur. Problem sadc olaraq korporasiyann inhisara
evrilmsin yol vermmkdn ibartdir. El Y.Olseviin shvi d ondadr ki,
korporasiya v inhisar arasnda svq-tbii surtd brabrlik iarsi qoyur. O ki
qald, korporativ qruplamann labdlyn, bunun ox sad izah var. Ayr-
ayr frdi mnafelr yalnz ilkin, balanc annda dominant xarakterli ola bilr.
Canl sosial orqanizm kimi x edn milltin inkiaf, onun n mhm mnafe-
lrinin dnilmsi individual sviyydn asl deyildir. Frdiliyin uzunmddtli
mstqilliyi qeyri-mmkndr v inkiafn hanssa pillsind mt-
lq sosial qruplamaya-korporasiyaya gtirib xarr. Baqa szl, frdilik v
korporasiya arasnda sx dialektik ballq mvcuddur v mnafelrin tminat
problemi d hmin ballq istiqamtind v ksin hrktl hll edil bilr.
El mhz buna gr d, vvllr qeyd etdiyimiz kimi, strukturlamayan mnafe
subyektlri, nclr mvcuddur (msln, tqadlr) ki, bunlarn da
mnafelri mhz milli-korporativ tarazlamann nticsind dnil bilr.
Cmiyytin demokratik prinsiplr sasnda inkiaf mnafe subyektlrinin
sayn xeyli artrr. sas mnafe qruplar kimi aadaklar gstrmk olar:

1
. , . -: . -.
1992. .204.
2
.- // , 9, 1996.
.127.

69
Sah assosiyasiyalar; Mssislrin assosiativ birliyi; Sah istiqamtli re-
gional birliklr; Kompaniyalar; Milli hkumt; Snayeilrin regional birliyi;
Siyasi partiyalar; Hmkarlar; Sahibkarlar ttifaq; Lobbi tkilatlar v s. Eyni
zamanda, sadalanan mnafe qruplarnn bzilri hm milli, hm d cnbi mn-
li ola bilrlr. Grndy kimi, milli-korporativ mnafelrin tarazl son
drc mrkkb, oxlayl v oxaxli olmaqla ictimai hyatn btn spektrini
hat edn bir problemdir.
Fikrimizc, mnafelrin qeyd ediln istiqamtd uyunladrlmasnda sas
diqqt iki aspekt ynldilmlidir:
1)mummilli mnafelrin tminats kimi milli dvltin rolu;
2)Mikro v mezo sviyylrd (orta) mnafelrin ulalamas.
Birinci aspekt daha ox dvltin mstqilliyi problemi il laqdardr. Bri
badan qeyd edk ki, dvlt mstqilliyin yanamada iki bir-birin zidd olan
bax mvcuddur: bir qrup tdqiqatlar dvlt mstqilliyini absolyuta
yksldir, milli mnafenin mhm trkib hisssi hesab edir, digr qrup is onu
funksiya adlandrr v beynlxalq iqtisadi inkiafn balca manesi kimi qbul
edirlr.
Znnimizc, suverenlik dvltin mahiyytidir. Dvlt yalnz o halda z
tyinatna uyun faliyyt gstr bilr ki, hm daxili, hm d xarici siyastin
formalamasnda mummilli mnafelr mvqeyindn tamamil mstqil forma-
da x etsin. Lakin dnya tcrbsi sbut edir ki, dvlt v millt mnasibt-
d mstqillik (baxmayaraq ki, birinci ikincinin trmsi, siyasi tkili forma-
sdr) he d eyni mahiyyt ksb etmir. Bel ki, vvla dvlt mstqilliyi milli
suverenliyin trmsi, onun tzahr formas kimi sciyylns d, yuxarda
qeyd edildiyi kimi, bu anlaylar eyni mzmuna malik deyildilr. kincisi, millt
z trkibi etibar il yekcins deyil v masir demokratik inkiaf mrhlsind
dvlt mstqilliyini myyn bir qrupun mstqilliyini ifad ed bilr. Lakin
bel olan halda milli-regional v milli-qlobal mstvilr rivsind

70
mnafelrin tarazl uzun mddt rzind davam etmyckdir. Demli, milli
hakimiyytin dvlt hakimiyyti formasnda btn aspektlri il birlikd
tzahr mummilli mnafenin sas subyektinin-milltin-sosial-etnik trkibc
mxtlifliyi zndn qeyri-mmkndr:
Bellikl, mikro v mezo sviyylrd mnafelrin ulalamas situasiya-
s meydana xr. Baqa szl, ayr-ayr sosial qruplarn v birliklrin regional
v qlobal sviyyd mnafe tarazlna gcl ks tsir etmk imkan yaranr ki,
bu da z mahiyyti etibar il ikinci byk problemin meydana xmasna sbb
olur. Yni, mikro v mezo sviyylrd korporativ mnafelrin beynlxalq v
regional inhisar formasnda qrarlamas v onun tnzimlnmsi problemi;
Hr eydn vvl, qeyd edk ki, problemin htta qoyuluu z-zlynd
ziddiyytlidir. Dnyann byk ksriyytind real bazar mnasibtlrinin br-
qrar olduu, inkiaf etmi lklrin informasiya dvrn qdm qoyduu bir
dvrd bazar subektlri arasnda fiqi laqlrin (sonradan aquli istiqamt
dns d) ciddi dvlt nzartin gtrlmsi ks effekt vermzmi? Digr
trfdn, gr shbt keid iqtisadiyyatl lklrdn gedirs, bu nzartin yox-
luu milli mnafey zidd deyilmi? Baqa szl, xarici iqtisadi faliyyt sfera-
snda mummilli v korporativ mnafelr arasnda qzl ortalq varm? Prob-
lemi xsusil mrkkbldirn mqam korporativ mnafelrin oxaxli
olmas, milli v cnbi sviyylrin frqlndirilmsi tinliyidir (k. 2.5.).
Grndy kimi, hm daxili, hm d regional rivd inhisar faliyy-
tinin tnzimlnmsi problemi son nticd mummilli v korporativ mnafelr
birbaa tsir edir. Buna gr d, regional v qlobal mnafe tarazlnn
yaranmas prosesi ksr hallarda mikro v mezo sviyynin faliyyt mexaniz-
minin nticlrindn asl olacaqdr. Bel ki, real bazar mnasibtlrinin inkiaf
v drinlmsi hmin proporsiyada dvltin iqtisadiyyata mdaxilsini
minimum sviyyy endirir. Eyni zamanda, real mzmunlu mkdalq sasn
fiqi istiqamtlidir v dvltin inzibati tnzimlnmsi, htta bzi iqtisadi metod-

71
larla (hanssa quruma stnlk verilmsi v s.) mdaxilsi bel ksr hallarda
yaban cisim rolunu oynayr v ntic etibar il mnafe tarazln snilik
mstvisin keirir. Eyni zamanda, bu problem beynlxalq iqtisadi
mnasibtlrin tkmilldirilmsi il d sx surtd baldr. ks-tqdird
qlobal mnafe tarazl sadc olaraq formalaa bilmz.












k. 2.5. Korporativ mnafelrin sviyy mxtlifliyi v onlarn qarlql
laqlrinin blok-sxemi.
Bellikl, millikorporativ mnafelrin tarazl problemi aadaklarn
nzr alnd tqdird hll edil bilr:
1)Korporativ mnafe mahiyytc mummilli mnafenin trkib nsrdr,
baqa szl, tarazlq baxmndan shbt tam v hiss arasnda brabrlikdn
deyil (bu mumiyytl, mmknszdr), optimal uyunluqdan ged bilr.

72
2)Korporativ mnafelrin tminat mummilli mnafelrin dnilmsi
n sas rtdir. Yni, milli mnafe korporasiyalarn yardm v vasitiliyi il
dnilir;
3)Mnafelr mstvisind inhisarlama, istiqamtindn asl olmayaraq,
yolverilmzdir. str korporativ, istrs d milli mnafelrin inhisar mvqedn
dominantl perspektiv inkiafda byk fsadlar doura bilr;
4)Korporasiya=inhisar eyniliyi labd deyil v onu tkamln mntiqi
yekunu hesab etmk yanldr;
5)Strateji strukturlar istisna olmaqla, btn bazar subektlrinin v mu-
miyytl, mnafe qruplarnn fiqi laqlrin dvlt mdaxilsi prosesyaradan
v onu istiqamtlndirn sciyy damamal, mnafe uyunluunun tminin
ynldilmlidir;
6)lkdaxili regional v transregional sviyylrd korporativ mnafelrin
formalamas v dnilmsi prosesin regional inkiaf frqinin azaldlmas v
faktik brabrsizliyin aradan qaldrlmas mvqeyindn dvlt mdaxilsi
zruridir;
7)Milli-korporativ mnafelrin uyunluu milliregionalqlobal mna-
felr triadasnn optimallq sviyysindn birbaa asllqdadr. lknin dnya
iqtisadiyyatna smrli inteqrasiyan tmin etmdn qeyd olunan tarazla nail
olmaq mmknszdr;
8)cnbi mnli korporativ mnafelr lkdaxili situasiyada inhisar
mvqey ykslmmlidir v bu ynmd dvlt nzartinin tkili v onun
smrliliyinin yksldilmsi son drc mhm hmiyyt ksb edir.
Btn bunlar millikorporativ mnafelrin uyunladrlmasnn konsep-
tual saslar kimi gtrlmli v konkret faliyyt proqram hazrlanmaldr.
nhisarlarla bal olan problemlrin hlli d deyilnlrin hans sviyyd nzr
alnmasndan funksional asllqdadr.

73
III FSL. MLL BAZARIN QTSAD MKDALIQ FORMALARI
ZR KOMPLEKS TDQQ
Milli iqtisadiyyatn formaladrlmas v onun sabit inkiaf tempin nail
olunmas problemi kompleks xarakter damaqla, masir keid dvrnn
dyinlri arasnda hr hans bir mcrrd sciyyli ardclla ml edilmsi
il he bir funksional ball yoxdur. Szgedn problem sistemli islahatlarn
hyata keirilmsi prosesin paralel olaraq hll edilmlidir.
Yni, bu gn o, hyata keiriln makroiqtisadi siyastin prioritet istiqa-
mti, balca yekunu olmaldr.
nkiaf etmi lklrin dnya tcrbsi aq-aydn kild gstrir ki, hm
texnoloji, hm d iqtisadi baxmdan kiik tutumlu bazara malik olan lklrin
inkiafnda sabitqdmlilik problemi sasn v balca olaraq xarici iqtisadi
siyastin mummilli iqtisadi inkiaf dinamikasnn komponentlri il zvi
ball fonunda hll edil bilndir. vvla, ona gr ki, kiik tutumlu daxili
bazarn inkiaf prosesi konkret srhdlr malik olan fiziki mhdudiyytlr
rivsindn knara xa bilmir. Mcmu tlbin sosial-iqtisadi sciyysi z
spesifikliyi mvqeyindn ictimai hyatn btn sferalarn hat ed bilck
trqqinin n yax halda zahiri grntsn ortala qoya bilr. Yni, tutumca
kiiklik mahiyytc, geni spektrd inkiafn bazas kimi x etmk
imkanndan mhrumluu obyektiv ntic keyfiyytind meydana xarr.
nkiafn rqml ifad edil biln srhdlrini vvlcdn myynldirmy
imkan vermkl perspektiv planda yarana bilck qarsalnmaz proseslrin
formalamas n lverili zmin yaradr. kincisi, daxili bazarn tutumca
kiikliyi sosial-iqtisadi inkiafn dnmz xarakter damas n son drc
mhm hmiyyt ksb edn bir fenomeni-taltliliyi btnlkl srf-nzr
edir. lk baxdan paradoksal mahiyyt malik anlaylarn slind vahid axara

74
xidmt edn atributlar olduunu empirik tdqiqatlar oxdan sbuta yetirmidir.
Bel ki, inkiafn srf dialektik anlamda fasilsizliyi z mzmunu etibar il
taltliliyi inkar etmir, ksin hmin atributun real mvcudluu bazasna
syknir. Mhz bu aspekt, kiik tutumlu daxili bazarda taltlilik keyfiyytinin
yoxluu, nail olmaq istdiyimiz inkiaf prosesin sabitsizlik sciyysi
alamaqla xarici amillrdn asll maksimalladrr. Bu tezisin real mzmun
ksb etdiyini masir dnya tcrbsindn mahid etmk mmkndr.
Msln, snayec inkiaf etmi kiik Qrbi Avropa lklrinin xarici ticart
kvotas DM-un tqribn 50%-ni hat etdiyi halda, iri lklrd (AB,
Yaponiya, Fransa v s.) analoji gstrici 25%-dn ox deyildir. ncs,
xarici amillrin dominantl raitind bir nv tcridilik aspekti dayan daxili
potensialn hr vchl inkiaf etdirilmsi z-zlynd struktur disproporsiya-
larn meydana xmasna, beynlxalq mk blgs sistemind son drc lve-
risiz mvqenin daha da mhkmlnmsin sbb olur. Baqa szl, rqabt
mbarizsind dinamik stnlklrin ld olunmas imkan xaricinddirs
(Azrbaycan v elc d digr keid iqtisadiyyatl lklrd bu hal mvcuddur),
onda mqayisli yaxud tbii stnlklr saslanmaqla aparlan inkiaf
strategiyas uzunmddtli vaxt intervalnda smrli hesab oluna bilmz v
olunmur da! Aydndr ki, srf iqtisadi mzmun dayan konseptual istiqamtlr
syknmkl masir Azrbaycan gerkliyinin adekvat formal rhini vermk
v bu ynmd d qarlql ticartin inkiaf problemlrini aradrmaq,
hqiqtn d dzgn olmazd. Tdavl sferasnn intensiv surtd qloballad
bir raitd Azrbaycan-dnya, Azrbaycan-MDB v s. v i.a. istiqamtlrin
ticari faydall kontekstind klassik sxeml hrkt kemk reallqla
uzlamayan nticlrl sonuclanacaqdr. lknin yaxn kemiin ekskurs
etmkl szgedn mslnin hm mahiyyt, hm d mzmunca mummilli
sciyyli problemlrin hat dairsind olduunu, n yax halda muminin

75
trkib nsr keyfiyytind x etdiyini, yaxud yalnz qeyd ediln trzd
qiymtlndirilmsi zruriliyini aydn kild grmk olar.



1.XARC TCARTN NKAF DNAMKASININ FAKTORLU
THLL
Bellikl, mlumdur ki, sabiq SSR-nin squtu nticsind dvlt mst-
qilliyi ld etmi Azrbaycan Respublikas beynlxalq hququn tam slahiyytli
subekti kimi beynlxalq iqtisadi mnasibtlr sistemin daxil olmudur.
mperiyann squtu sovet dvrnd uzun onilliklr rzind formalam prob-
lemlr kompleksin mummilli sciyyli yeni nanslar da daxil etmi, sosial-
iqtisadi inkiaf sferasnda onsuz da ar olan situasiyan daha da mrkkbl-
dirmidir. Bel ki, vvla, Azrbaycan vahid SSR xalq tsrrfat komplek-
sin hm texnoloji, hm d faliyytin spesifikas mvqeyindn aquli istiqa-
mtd inteqrasiya olunmu, milli iqtisadiyyatn he olmazsa avtonom statusda
mstqilliyi tmin edilmmidir;
aquli ynml inteqrasiya mahiyyt etibar il btvlk, tamlq ya-
ratmaqla yekunlar. Tzahr formalarndan asl olmayaraq aquli inteqrasiya
hr hans bir sviyyd alt-sisteminin yalnz zahiri grntsn formaladra
bilr. slind is bu proses qoulma ntic etibar il zgrlyn (mummilli
aspektd) itirm, rim demkdir. V, riyn hisslrin yenidn mst-
qillmsi, vvlki btvdn ayrlmas istniln halda byk itkilrl
mahid olunur. Eyni zamanda, hmin riyn hisslrin tamamil baqa bir
mstvid, mummilli sviyyd determinoloji v funksional ballnn
yaranmas, szgedn aspektd yeni-milli btvlyn formalamas prosesi
d oxlu vsait tlb etmkl son drc aramla gedir; kincisi, Azrbaycann
sovet dvrnd xarici ticart nnlri olmamdr. lknin xarici iqtisadi

76
laqlri btvlkd mrkzi hakimiyytin inhisarnda olmu v hmin sviy-
ydn d idar edilmidir; ncs, uzun onilliklr rzind formalam
inzibati-amirlik sistemi z tbiti etibar il ninki fiqi laqlrin qarlql
faydallq bazasnda formalamasna imkan vermir, bazar mexanizmini sni
mhdudiyytlr kompleksinin kmyi il deformasiyaya uradrd, htta bazar
dnc trzin, bazar davranna saslanmaqla milli iqtisadi tfkkr v
onunla bal olan hr eyi oyundan knar vziyyt salmdr. Drdncs,
siyasi mstqilliyin ld edilmsi sovet dvrndn qalma problemin mexaniki
hllin deyil, daha byk v hyati hmiyyt ksb edn msllrin kompleks
qoyuluuna v onun ifrat drcd aktuallamasna rvac verdi.
Milli iqtisadiyyatn bazar prinsiplri sasndan yenidn qurulmas prosesi
hl d davam etmkddir. Problem mumnzri yanamann mhk da sovet
dvrnd SSR iqtisadiyyatnn snaye-xammal lavsi kimi faliyytd olan
respublikann milli iqtisadiyyatnn bu gn beynlxalq mk blgsnd layiqli
yer tutumas zruriliyi il rtlnir. Shbt, hr eydn vvl, respublikann
xarici iqtisadi strategiyasnn optimal seimindn v onun sosial, siyasi, milli
inkiafn dyinlr oxluu il determinoloji ballnn tminatndan gedir.
Eyni zamanda, znnimizc, problemi xsusil kskinldirn chtlrdn biri
mhz Azrbaycan Respublikas dvltiliyinin, llxsus hquqi dvlt
quruculuunun formalama mrhlsind olmasdr. Uzaq tarixi kemid
Azrbaycan razisind oxsayl crtdan dvltlrin (xanlqlar) olmasna baxma-
yaraq, hazrk razi rivsind (imali Azrbaycan) dvlt quruluu tcrbsi
demk olar ki, yox drcsinddir. Respublikann geosiyasi vziyyti onsuz da
mrkkb olan situasiyan daha da kskinldirir. Bel ki, Ermnistanla
mharib hl d baa atmam v vvllr qeyd etdiyimiz kimi, lk razi-
sinin 20%-i ial altndadr. Baqa szl, respublikann razi btvly po-
zulmu, onun suveren hquqlar btn lk razisini hat etmir. Byk tbii
srvtlr malik olan respublika mhz hmin mharibnin slh yolu il baa

77
atmann tminind mxtlif istiqamtlrdn tzyiqlr mruz qalr v znn
xarici siyastini xarici gclrin mnafe tarazlna saslanmaqla formaladrmaq
mcburiyytinddir.
Bellikl, Azrbaycan Respublikasnn beynlxalq iqtisadi mnasibtlr
sistemind yeri v rolunun mummilli mnafelr uyunladrlmas ilk nv-
bd milli dvltiliyin mhkmlndirilmsi, siyasi v milli mstqilliyin, razi
btvlynn v dvlt srhdlrinin toxunulmazlnn tminat v s. tipli
siyasi aspektlrin prioritetliyi raitind nzrdn keirilmlidir. Beynlxalq
mnasibtlr sistemind tam asl dyin statusunu keid dvr rzind aradan
qaldrmaq v siyasi-iqtisadi mstqilliyin masir dnya tcrbsin uyun
tminin nail olmaq gnn n aktual problemlrindn biridir. lknin
beynlxalq mk blgsnd zn mxsus yer tutmasnn imkan v rtlrini
myynldirmk baxmndan qarlql iqtisadi laqlrd xarici ticart
mliyyatlarnn kompleks kild aradrlmas mhm hmiyyt ksb edir.
Bel ki, n mumi kild gtrlrs, beynlxalq iqtisadi mnasibtlr mc-
musunun 80-85%-i xarici ticartin payna dr
1
. Bri badan, elmi-tdqiqatlar-
da mhm atributlardan biri kimi yer tutmaqda davam edn bel bir stereotip-
dn uzaqlama zruri sayrq ki, xarici ticartl bal aparlan aradrmalarda
sovet Azrbaycan v mstqil Azrbaycann qarladrlmas, hr iki dvrn
mqayissi sadc olaraq, mnaszlqdan baqa bir mahiyyt ksb etmir. Ona
gr ki, sovet Azrbaycan: a)Xarici ticartl demk olar ki, mul deyildi;
b)lknin idxal-ixrac mliyyatlar ittifaq mrkzi trfindn hyata keirilirdi;
v)Xarici ticart btnlkl dvltin inhisarnda idi; q)Xarici ticart ciddi
surtd aparlan makro planladrmann hat dairsind idi; d)lknin idxal-
ixrac mliyyatlar mperiyann mnafelrin xidmt edirdi v s. v i.a. Baqa
szl, qeyd etdiyimiz stereotip masir dvrn tlblri baxmndan tam kild
yararsz olmaqla bahm, ehtiva etdiyi dvrlrin mqayisy glmmzliyi il

1
. . : 1997, .41.

78
sciyylnir. Yni, mahiyyt etibar il frqli sistem v frqli mqsdlrin
mqayissi hr hans bir hadisnin zaman etibar il statistik tsvirindn alay
bir ntic xarmaa imkan vermir. V, buna gr d, mhz bu nqteyi-nzrdn
varislik prinsipinin mtlqldirilmsin he bir ehtiyac yoxdur.
Bellikl, Azrbaycan Respublikasnn nnvi ticart partnyorlar il
qarlql laqlrinin faktorlu thlilind x nqtsi kimi 1992-ci il-ms-
tqilliyin ilkin dvrnn gtrlmsi obektiv sciyy dayr.
Apardmz tdqiqatlar gstrir ki, 1992-ci ildn balayaraq ilkin dvr-
lrd ttbiq ediln xarici ticart siyastinin balca xsusiyytlri aadak kimi
olmudur:
1)Bazar iqtisadiyyatl lklrdn frqli olaraq respublikada idxaln mh-
dudladrlmas v ona nzartin tkili deyil, ixracatn idaredilmsi meyli
stnlk tkil edirdi; Fikrimizc, yuxarda szgedn meyl aadak amillrin
tsiri altnda meydana xmdr: a)Hmin dvrd ildiln rublun v artq
ttbiq edilmi manatn mznnsi sni surtd aa salnmdr ki, bu da
ixracn ucuzladrlmasna v idxaln bahalamasna gtirib xartmdr;
b)xraca dvlt nzartinin tkili z ciddiliyi il tkc yuxarda gstriln
amill sciyyln bilmz. Dvlt orqanlar bu yolla qiymtlrin paritetin nail
olma nzrd tuturdular.
sasn xammal resurslarndan ixrac vergilri tutulurdu v ld ediln
vsait bir qayda olaraq rzaq mallarnn idxalat yolu il satnalnmasna srf
edilirdi. Bu siyastin hyata keirilmsind sas mqsd daxili istehsallar
kskin qiymt dyiikliklrindn qorumaq v istehlaklarn minimum sviy-
yd olsa da sosial mhafizsini hyata keirmkdn ibart olmudur. Lakin,
aydndr ki, problemin ttbiq ediln rtlrl qoyuluu qiymtlrin liberalla-
masna mnfi tsir gstrmkl ks-effekt verir.
2)1995-ci il qdr Vahid Valyuta Fondu faliyyt gstrirdi. Mssislr
xarici iqtisadi faliyytdn ld etdiklri valyuta glirlrini bir qayda olaraq

79
aa mznn il hmin Fonda thvil verirdilr. Bu vsait dvlt trfindn
khn sistemd olduu kimi, zruri hesab ediln mhsullarn alna y-
nldilirdi. Baxmayaraq ki, idxalata nzart hyata keirilmirdi, bununla bel,
manatn devalvasiyas milli snayeni xarici rqabtdn qismn d olsa, mha-
fiz edirdi.
3)Dvlt xarici ticart mliyyatlarnda birbaa yaxud dolays il nzart
etdiyi xarici ticart qurumlar vasitsi il hakim mvqelrini qoruyub sax-
lamaqda idi.
4)qtisadi konyunkturun pislmsi kapitaln qana gtirib xarmdr.
Xarici ticart is kapitaln xarici lklr krlmsind vasit kimi x
edirdi v s.
Thlil materiallar gstrir ki, lknin xarici ticart laqlrinin liberalla-
drlmas, sistemli islahatlarn trkib hisssi kimi balancn 1995-ci ildn
gtrr. slind lknin xarici ticart mliyyatlarnda bu gn qdr davam
etmkd olan v znn ifrat son mvqelrin atm liberalladrma siyasti
v buna paralel surtd dvltin szgedn sferadan el hmin ardcllqla
uzaqlamas neoliberalizm syknmkl bir sra tzadlarn meydana xmasn-
da myyn rol oynamdr. mumiyytl, bu prosesin msbt v mnfi nti-
clrinin mqayissi daha ox ikincinin stnlyn sbuta yetirir. Dzdr,
xarici ticartin liberalladrlmas real bazar mnasibtlrinin tkkl bax-
mndan grkli bir addmdr. Bunsuz normal faliyyt gstr bilck bazar
mexanizminin formaladrlmas hm d ona gr mkl idir ki, kiik
potensiala malik keid iqtisadiyyatl lkd btvlkd mummilli mnafelrin
dnilmsind xarici amillrin dominant rolu inkar edilmzdir. Fikrimizc, hm
nzri, hm d empirik sviyyd artq oxdan sbuta yetirilmi bir hqiqtin
yenidn akarlanmasna he bir lzum yoxdur. Buna gr d, xarici ticartin
liberalladrlmasnn gtirdiyi msbt effekt v onun tfsilat il rhinin

80
verilmsin ehtiyac duymuruq. mumnzri yanama baxmdan A.Xolopovun
1

bel bir fikri il hmrylik bildirmk mmkndr ki, hqiqtn d
liberalladrma:
-Korlanmam qiymt strukturunu idxal etmy imkan verir;
-dxaln liberalladrlmas antiinhisar siyastinin hyata keirilmsin
rait yaradr;
-Xarici rqabt msrflrin azaldlmasna, texnologiyann tkmilldiril-
msin, keyfiyytin yksldilmsin, nticd btvlkd milli iqtisadiyyatn
effektivliyinin artmna tsir gstrir;
-xracn liberalladrlmas milli istehsallarn yeni sat bazarlarna
xna rait yaradr ki, bu da z nvbsind istehsaln miqyasnn artm
hesabna qnat effektindn istifad olunmasna imkan verir v s.
1992-ci ildn etibarn kemi mttfiq respublikalar xarici ticartin srtli
liberalladrlmas siyastini ttbiq etmy balamlar. V, islahatlarn ilk
illrind btn kemi sovet respublikalarnn xarici ticart dvriyysi kskin
kild azalmaa doru istiqamt gtrmdr. Bel ki, 1991-1994-c illr
rzind Rusiyada xarici ticart dvriyysi 1,9 df, Estoniyada 2 df,
zbkistanda 2,9 df, Azrbaycanda 5,4 df azalmdr
2
.
Aradrmalarmz gstrir ki, qrb tdqiqatlarnn ld etdiklri nticl-
rin qeyd ediln kild birmnal tsbiti mmknszdr. Xarici ticart dvriy-
ysinin mumiyytl, azaldn empirik fakt kimi qbul etmk olar. Lakin,
bunun mhz gstriln hcmd olmasn is sbuta yetirmk son drc m-
rkkb bir msldir. Bel ki, manatn kskin devalvasiyas, qeyri-leqal idxal-
ixrac mliyyatlarnn mvcudluu v s. amillrin tsiri nticsind real vziy-
ytin kmiyyt llrini yalnz hipotetik sviyyd qbul etmk mmkndr.

1
.. : // 1;
1998 . : .6-7.
2
C.Michalopoulos, D.Tarr. Trade Performance and Policy in new Independent States. The World
Bank, Washington, 1996, pp.6-7.

81
Region daxili v region xarici ticart laqlrinin ardcl olaraq liberalla-
drlmas nticsind ksr MDB lklri zr mumi sciyy dayan meyllrin
meydana xmasna sbb oldu.
Apardmz sistemli aradrmalar qarlql ticartd aadak meyllrin
formaladn ortala xmaa imkan vermidir:
1)Xarici ticartd corafi oriyentasiyann kskin dyimsi v geni-
lnmsi; Blokxarici istiqamt ynln ticart axnlarnn intensivlmsi;
2)Blokdaxili qarlql ticartin dvriyy srtinin ifrat lngimsi, hcmc
kskin azalma;
3)rqi Avropann postsosialist lklri il ticari laqlrin ifrat drcd
aa dmsi;

4)xracn mal strukturunun daha da pislmsi v monostrukturlama pro-
sesinin intensivlmsi;
5)dxaln mal strukturunda vvlki disproporsiyann (istehlak sferasnn
prioritetliyi) daha da drinlmsi (Azrbaycan Respublikas istisna olmaqla).
Region sviyyli liberallama ntic etibar il xarici ticart sferasndan
dvltin zn tcridin gtirib xarmaqla bir sra problemlrin daha da ks-
kinlmsin v ksr postsovet respublikalarnda xarici ticart raitinin pisl-
msin sbb olmudur. Bu baxmdan sas problemlrdn biri kimi ixracn
xammal istiqamtli monostrukturlamas v sonuc olaraq regionalqlobal ms-
tvid xammal-yanacaq bazarlarnn kskin v qfltn dyin konyunk-
turundan birbaa aslla dmni gstrmk olar. Eyni zamanda, tlbin aa
sviyyli elastikliyi raitind ixracn fiziki hcminin artmna ediln chdlr
qiymtin aa dmsin v ticart raitinin pislmsin sbb olmudur.
Bunu mahiyytc, tnzzl aparan ixrac effekti kimi d sciyylndirmk
mmkndr.

82
Bellikl, kemi mttfiqlrin xarici ticart siyastinin ttbiqi aadak
nticlri empirik fakt kimi ortala xarmdr:
1)Xarici ticartin liberallamasnn neoklassik gzlmlri zn do-
rultmad. Neoklassizmin vdlri real gerklik trfindn rdd edildi.
2)Xarici ticartl mumiqtisadi inkiaf strategiyas arasnda zv balla
nail olunmamdr. Aq iqtisadiyyat kursu gtrm lklr n bu hal
flaktli nticlr ver bilr.
3)Keid dvrnn spesifikasn nzr almadan xarici ticartin konseptual
sas kimi mqayisli stnlklrin xalis kild gtrlmsi bsitlm,
qarlql ticartd ideal modelin qurulmasna ediln chdlrdn alay el bir
real ntic il sonuclanmad.
Eyni zamanda, xarici ticartin liberalladrlmas fonunda lk iqtisadiy-
yatnn aqlq drcsi haqqnda nnvi metodikaya saslanmaqla my-
yn fikir yrtmyi d dzgn hesab etmk, znnimizc, yanllq olard. Bel
ki, idxal v ixrac kvotas sasnda xarici bazarlardan asll v lk iqti-
sadiyyatnn aqlq drcsini keid dvr raitind birmnal qiymtln-
dirmk mmkn deyildir (cdvl 3.1.).

Cdvl 3.1.
MDB lklrinin idxal v ixrac kvotalar
lklr dxal kvotas xrac kvotas
1.Rusiya 15 20
2.zbkistan 19 18
3.Qazaxstan 20 30
4.Azrbaycan 24 21
5.Grcstan 31 8
6.Belarus 39 33
7.Qrzstan 44 35
8.Ukrayna 61 37
9.Ermnistan 64 17
10.Tacikistan 40,1 39,4
11.Trkmnistan 6,2 12,5
12.Moldova 65,0 48,5

83
Mnb: ..Ustinov. Mirova torqovl. Statistiesko-analitieskiy spra-
vonik. M: Gkonomika. 2000, str. 264-265.
Bri badan, onu qeyd etmk zruridir ki, ixrac kvotasnn yksk faizlri
lk iqtisadiyyatnn aqlna dlalt etmir. Msln, Azrbaycan Respub-
likasnn ixrac kvotas 1992-ci ild 113%, idxal kvotas is 72% olmudur.
1998-ci ild is hmin rqmlr mvafiq olaraq 21% v 24%- qdr aa d-
mdr. Yni, bel xr ki, guya lknin xarici ticartinin liberalladrlmas
zntcrid doru aparr. slind, problemin mahiyytind duran balca-
mqam keid dvrnn sistemsizlik xsusiyytindn doan tnzimlnm feno-
meni il rtlnir. Lakin, tam aydn olan msly yanamada hl d stereotip
baxlar, stereotip aqlamalar davam etmkddir.
mumqbul edilmi praktikada iqtisadiyyatn aql-iki aspektd nzr-
dn keirilir:
1)Funksional aspekt; Bu halda milli tkrar istehsal prosesinin xarici iq-
tisadi laqlrdn asllq drcsi sas gtrlr. Yni, shbt, DM-un xarici
ticart vasitsil istehsaln, blgnn v istehlakn normal gediinin tminatna
ynldiln hisssinin hcminin myynldirilmsindn gedir. Funksional
aqlq bir qayda olaraq ixrac v idxal kvotalar il llr.
2)nstitutsional aspekt. qtisadiyyatn institutsional aql lknin ticart
v valyuta rejimlrinin liberalladrlmas sviyysi il myynldirir. nsti-
tutsional aqlnn sviyysinin dqiq qiymtlndirilmsi ticart subsidiyalar,
dolays il vergilr, valyuta, lisenziya mhdudiyytlri v s. oxlu sayda
amillri aradrmaqla mmkndr.
Qeyd etmk lazmdr ki, ksr MDB lklri (kiik istisnalarla) ox qsa
bir zaman intervalnda iqtisadiyyatn hm institutsional, hm d funksional
aqln tmin ed bilmilr. Szsz ki, institutsional aql biz szn tam
mnas il xarici ticart aid edirik. Bel ki, MDB lklrinin byk ks-
riyytind (Rusiya istisna olmaqla) valyuta rejiminin liberalladrlmasnda ifrat

84
ehtiyatllq v ardclla ml edirlr ki, bu baxmdan da institutsional aqln
tam kild mvcudluunu iddia etmk mmknszdr.
Bununla bahm, qeyd etmyi zruri sayrq ki, slind problemin mhz
yuxarda tsvir edilmi formada qoyuluu aradrlan msl il bal drketm
diskomfortu yaradan, elc d ifrat ks qtblr mxsus baxlarn meydana
xmasn rtlndirn balca sbbdir. Baqa szl, xarici ticartin liberal-
ladrlmas probleminin problem keyfiyytind dzgn qoyuluuna nail olmaq
zruridir. Yni, szgedn mnada n az iki istiqamtli v qismn frqli
mzmunlu liberalladrman frqlndirmk olar:
1)Spontan liberalladrma; Ortodoksal liberalizmin ictimai praktikada
ttbiqi;
2)Tnzimlnn liberalladrma; Proqram tminat bazasnda xarici ticartin
tdricn srbstldirilmsi; frat frdiyytiliyin (ortodoksal liberalizmin sas
x nqtsi) sosial rty brnmsi, onun sosiumfrd ayrlmazl
prizmasndan sosial ynmllynn qabardlmas;
Tssfl qeyd etmk lazmdr ki, hl 1992-ci ildn keid prosesin ya-
namada ok terapiyas, xarici ticartd is spontan liberalladrma istiqamtlri
stnlk tkil etmy balamdr. El buradaca qeyd edk ki, spontan v
kortbii terminlri arasnda mahiyyt eyniliyi yoxdur. Bel ki, spontan-
prosesin kortbii gediini yox, sistemdaxili yenilmnin knar mdaxilsiz ba
tutacana olan inam, kortbii is mahiyytc xaotikliyi, idaredilmzliyi
znd ehtiva edir. Hr halda Azrbaycann xarici ticart sferasnda ttbiq
ediln spontan liberalladrma aradrlan istiqamtd faliyyt intensivliyinin
yksldilmsin sbb olmaqla yana bir sra mumiqtisadi mzmun dayan
problemlrin d meydana xmasna sbb olmudur. mummilli iqtisadi
inkiaf prizmasndan mhm hmiyyt ksb edn chtlr nmun olaraq
aadaklar gstrmk olar:

85
1)stehlak bazarnda konyunktur nisbtlrin formalamasnda xarici
amillrin stn mvqey kemsi;
2)Xarici rqabtin gcl pressinqi altnda milli istehsaln dirldilmsi
probleminin kskinlmsi;
3)Ucuz bazarbaha istehsal antinomiyasnn meydana xmas;
4)lkin kapital ym prosesinin kriminallamas;
5)Milli iqtisadi tfkkrn formalamasnda mnfi iarli rol oynamas;
6)lknin valyuta bazarnda mhtkir xarakterli mliyyatlarn xsusi
kisinin ykslmsi;
7)Maliyy v pul-kredit siyastinin srt mahiyytind hr hans bir
yumalmann mmknszlyn saslandran mnfi effektin meydana x-
mas v s.
Bu qbildn olanlarn sayn bir qdr d artrmaq mmkndr. Amma el
sadc olaraq szgedn istiqamtlrin mummilli iqtisadi inkiafda oynad
rola nzr salmaq kifaytdir ki, spontan liberalladrmann dourduu fsad-
larn miqyasn btn aydnl il tsvvr edsn.
Thlil materiallar gstrir ki, szgedn istiqamtlrd qrarlam mnfi
v msbt chtlr lknin qarlql ticart laqlrind analoji meyllrin
yaranmas v inkiafnda nmli yer tutmaqda davam edirlr.
1992-2000-ci illr rzind Azrbaycann xarici ticart laqlrinin
dinamikas v onunla bal olan gstricilr sisteminin faktorlu thlili sasnda
bir sra yeni tmayllrin meydana xdn mahid etmk mmkndr
(cdvl 3.2.):
-Hr eydn vvl, onu qeyd etmyi zruri sayrq ki, lknin xarici
ticartinin regional aspektlri baxmndan gcl dyiikliklr ba vermidir.
Bel ki, ticart axnlarnn istiqamti birmnal olaraq MDB-xarici mkana
ynlmkd davam edir.
zevzp 3.2.

86
Ayzxbamasls axkk kaxz zrzpkmmapaxlsls eksarknal (rps. etp.)
2000-ci il
Ouzxkk-
pzx
1992 1995 1998 2000 1998-k kp
1992-k kpz
skbzzs
1992-ci il
nisbtn
1998-ci il
nisbtn
+, - % +,- % +,- %
I. Iaxkk k-
axz euv-
xkmmzk
2042 1215 1683,3 2917,3 -358,70 -17,6% +875,3 +43,0 +1234,0 +73,0
1)Keapa
bseas:
767 667,6 1077,1 1172,0 +310,1 +40,4% +405,0 +53,0 +94,9 +9,0
a)REB upnz-
pzxk
434 228,3 404,7 375,5 -29,3 -6,8% -58,5 -13,0 -29,2 -0,7
Hrrkeapea
faml (%)
56,6 34,2 37,5 32,0 -19,0 -24,6 x -5,5 x
b)yaq axk
upnzpzxk
333 439,3 672,5 796,5 +339,5 +2,0
ezcz
+463,5 +2,4
df
+124,0 +18,0
Hrrkeapea
faml (%)
43,5 65,8 62,5 68,0 +19,0 +24,5 x +5,5 x
2)Kxaa
bseas:
1275 547,3 606,1 1745,2 -668,9 -52,5% +470,2 +37,0 +1139,1 +2,8
df
a)REB upnz-
pzxk
521 217,6 232,2 235,2 -288,8 -55,5% -285,8 -55,0 +3,0 +1,0
Hrrkxaea
faml (%)
40,8 39,7 38,3 13,0 -2,5 -27,8 x -25,3 x
b)yaq axk
upnzpzxk
754 329,7 373,9 1510,0 -380,1 -50,1% +756,0 +2,0
df
+1136,1 +4,0
df
Hrrkxaea
faml (%)
59,2 60,3 61,7 87,0 +2,5 +27,8 x +25,3 x
II.Iaxkk k-
axz apet-
, t hrpz-
ezs:

+508,0

-120,3

-471,0

573,2

-979,0

-192,7%

x

x

x

x
1) REB up-
nzpzxk
+87,0 -10,7 -172,5 -140,3 -259,5 -198,2% x x x x
2) yaq a-
xk
upnzpzxk
+421 -109,6 -298,5 713,5 -719,5 -170,9% x x x x
III.Upnzsks
bjmszpapq
kaxzez h-
k gznkk
(%)


0,037


0,023


0,028


0,029


-0,009





-0,008


x


+0,001


x
a)Keap 0,012 0,013 0,014 0,014 +0,002 +0,002 x x x
b)Kxa 0,025 0,010 0,014 0,015 -0,011 -0,010 x +0,001 x

-xracn monostruktur aspektdn inkiaf mahid edilmkddir. lknin
mumixracatnda mineral xammaln xsusi kisi son 5 il rzind 33,4% yk-

87
slrk 68,9%- (1998-ci il) yaxud mtlq anlamda 231,8 mln. dollardan 417,9
mln. dollara atmdr.
2000-ci ild is ixracatn monostruktur istiqamti getdikc drinlmi,
mineral xammaln mumixracda xsusi kisi 90%-lik srhddi tb kemidir.
-dxalatn strukturunda msbt meyllr akara xmaqdadr. 1998-ci ild
lknin mumidxalatnda man, mexanizm, avadanlqlar (35%); qara v lvan
metallar (10,7%); nqliyyat vasitlri (8,7%), yngl snaye mmulatlar (5,9%)
birlikd 60,3%-lik xsusi kiy malik olmular. 1994-c ill mqayisd
investisiya mallarnn pay 24,2% ykslmi, rzaq mallarnn xsusi kisi is
10,1% aa dmdr. Eyni zamanda, neft sektorunun mumidxalatda pay
20,3%- atmdr ki, bunun da btvlkd idxaln struktur tkmillmsind
rolu hmiyytli drcd bykdr.
2000-ci ild qeyd ediln tmayllrd hmiyytli dyiikliklr ba verm-
midir. Bununla bel mumidxalda istehlak mallarnn paynn azalmas davam
etmi, neft sektorunun xsusi kisi is 30%-lik hddi kemidir.

2. XARC TCARTD BLTERAL ASILILIQ PROBLEM

xracn monostrukturu v onun diversifikasiyasnn qsa zaman ksiyind
praktiki chtdn mmknszly qeyd ediln aspektlrin mumi qoyuluu
rivsind n az iki istiqamtli asllq meydana xara bilr:
1)Bkx rzpeas alplplq;
2)Bkx upnzezs (ksjqxakma bptnseas) alplplq.
zx knk apea fxtbpjrks adlxplq rzxnzyk kxals rtstxnx vz tss
ekvjxkcknakmalsls qla yaras nzkmksez fxanknk zzezs rhrnhshyph-
mhsn hyzxksz ehhx.
Bkx rzpeas alplplq bjmszpapq kaxzez eaa ojsk mamlprl bkx
aekzekx (Cdvl 3.3.).

88
zevzp 3.3.
Kxa rzsczzksks bkx rzpeas alplpldl
Upnzpzx Rzp Hrrkxaea hk
gznkk (%)
1. Nba qzse 77,1
2. Ntprbkma ntcj 59,9
3. Qabts sjc 76,1
4. Ayzxbamas sjc 69,0
5. Maramna rjap ckpkypzxk 65,3
6. trapk aspl jmvaspax 89,7
7. Qasa nanat 58,3
8. Pkbjxkma arrap (qjmxk-masaaq) 90,3

Hrrkmmzpz, afaxlpas axaelxrapax ouzxkx nk, ksnkac jrznez tpas, t
hrpzezs, njgke kqkaekmmapl upnzpzxks zrkszs 57%-k (106 upnz) kxa
eakptprapaxlsls 25%-ezs gts bkx rzpeas aplxpax.
Ksnkac jrk upnzpzxez kz b ap (Kpasekma kksa tpraqpa)
rhakez jekprkx.
Axaelxrapaxlrly bkxrzsapl znkpez ouzxkx nk, hrrkqkaek ksnkac
xajokmalsls za rzqzepzxk balrlseas jccjnkv szkz zpez jekprzk
fxtbpjrk kpz axkk bayaxpaxea zmaa njgkxkpzs czapkmmzks axanjxk,
eaa ntsnxj kcaez jzn, upnzsks kxa kmazk axalsea ejjxrkstptik
alplplq ruveex. Iarrap zbkzpk za kxa jntxss ekvjxkcknakmal
ksnkacls bapla arkppzxksezs bkxkekx vz jg bkx vzpz arrapls qkmrz
zvkmmzksezs alpl tpas cjstrjsk nkrk qzbp jekprzrzpkekx.
B jykks afxktxk tpaxaq qzbp jekprzk rhrnhsehx. hbzkyekx nk,
ekvjxkcknakma uy rakmmzk jkbaxl kpz asla bkx mae bkx sjgz
fxtjks rjasknk hrrkpzekxkprzk ejmkpekx vz kqkaek ksnkacls rhhr
zzrkmmz ealmas axkbpaxl lxalseaelx. Arra, jmsk yarasea, t ea
rzprex nk, arrap zbkzpk kxa jntxss ekvjxkcknakmal rzzpzs,
Ayzxbamas vz jpzz ez ekozx REB-hyvh tpas upnzpzxez mapsly t apea
rhvzcczqkmmzpk tpa bkpzx nk, b kkqarzez xjap rapkmmz ohh tpas

89
upnzpzx mae bjmszpapq qxrpax zrzpk maxelr ouzxkspzx. Zn-
zqekxez jg bkx xjap tsa vaxraq rhrnhs tpramaaqelx. zrgksks, b
fxtjks zmaa njgkxkprzk zs ayl xjoktsap bayaxea zx hx okxk
rzeekmmzpzxksks axaeas qapelxlpralsl zpzb jekx. Bhhs bspaxpa
masal, kxa jntxss ekvjxkcknakma hghs jsknk maxelrls yzxxkpkmk
ez sepraraplelx. uyhy nk, qjme jekpzs zxpzx eakpksez zmaa
njgkxkprzk kzskpzs jsknk maxelrpa axkk ksvjkkmapax, jstptokma
vz ksnkac jrk xjoktsap bayaxpaxa gllls pkbjxappaelxlpral vz
zccacpaelxlpral axalsea bzxabzxpkn kaxzk qtmpa bkprzy. Jmsk yarasea,
uyhojezs zzpzxk bkx-bkxksks apjxsakvk nkrk ez qzbp jrzn mapslplq
tpaxel.
B azez ruve tpas ehsma zxhbzk bkxrzsapl znkpez hb jekx
nk, hrrkmmzpz, arrap zbkzpk kxa jntx bhuvphnez kqkaekmmals
xnx rtejxspzekxkprzk vz ekvjxkcknakmal hghs baya xtpsea gll
jrzn kqkeaxlseaelx.
Rzy b suqjmk-szyzxezs kxa kmazksks xjap ojxgznpkmz, jpzz ez
upnzsks ruve ftjskaplsa mdspaelxlpral vz qjme jekpzs bayama umnzs-
rznpz tfkrappaelxlpral fxtbpjrk rhhr zzrkmmz nzb jezs rzzpzpzx
lxalsa eakp jekprzpkekx.
Qjme jekmkrky ntsjfap balls rhakx kqkae jprksez ruvqjpzxksks
runzr tpralsa baramaxaq, bkx lxa jprk hbz etdxas zzpzxezs ez apk
ejmkpekx. Bjpz nk, upnzsks (mae ksjqxakma bptnss) axkk kaxzksks
bapla tpaxaq znpkc bayalsls znrkppzekxkprzk zalsea zmaa
njgkxkprzk jccjnkv ekvjxkcknakma hghs yzxxk zx tpa ea, bjmszpapq
zrzn bupohhsez, jpzz ez ehsma ozpkxksez pamkqpk fama rapkn tpraq
suqjmk-szyzxksezs fjxfjnkv ksnkacls ntsxpaxlsl amels znkpez rhakez
jrzn krnasl vjxrkx. Ekozx zxzcezs, hrrszyzxk masarasls za kksae
suqzk nkrk rhqamkzpk hhsphnpzxks qjme-zxky qzbpss

90
yzxxkpkmk cknxksk txaplda qtmx. Zozx szyzxz apaq nk, xjoktsap kaxz
rznaslsls qjmxk-axkc rzeekmmzpzxksezs zrkypzsrzk kzmk arrap
zbkzpk kxa jntxss ekvjxkcknakma fxtjksks eakpk rzskqksezs
etdas bkx aekzekx, tsea hrrkmmzpz, kxa kmazk kpz hrrrkppk
kqkaek ksnkac xajokmalsls rzqzezmdspq balrlsea zpaqzpzs-
ekxkprzk fxtbpjrk eaa ea nznkspzz bkpzx.
Rzprex nk, bhuvphnez axkk kqkaek czapkmmzez tkap-
kqkaek zrzxzpkpkn zvkmmzksks mhnzpekprzk kpz upnzsks axkk
kaxz zxakk axalsea ehyrhzsakb alplplq ruveex. B alplplq,
eakpk kqkaek zsykrpzsrzsk ez zaz jrznpz, zpksez kqkaek ksnkacls
rhrnhsphmh aplsa avab vjxzs za zzekx. Nkgkn rp bayaxa rapkn,
zpzph njgke kqkaekmmapl zkmmz ealmas upnzpzxez qjme jekpzs
afjn eaa qabaxlq vz eaa ntsnxj znkpez zyahx jekx.
Ejrzpk, rhakx euvxez axlq qzxaxparl kakmaea nunph njmckmmz
ezmkknpknpzxksks afaxlpral jg bkx vzpz bkx kkqarzpk mae bkx
kkqarzks fxktxkjpkmk mushrhsez zmaa njgkxkpz bkprzy. Bjpz nk,
faxapjp zkmmz ealramas ksnkac fxtjk ntrfpjnpkpkn njmckmmzksezs
yaqelx vz zs mal apea upnzsks kxa jntxs ehsma bayaxlsls asnpavlsa
gjvkxz bkpzx. Asnpav axanjxpk ksnkac kz ts jkbaxl kpz xjoktsap
badplpldls eusrzypkmksk txaplda qtmraqpa bkpkjxap alplpldl rhpzq-
pzekxrzn kqkeaxlseaelx. Ehyehx, afaxeldlrly axaelxrapax ea ouzxkx nk,
ehsmasls bkx lxa upnzpzxksezs czxqpk tpaxaq Ayzxbamas xjoktsap afjnpk
alplplq balrlseas eaa zpvjxkpk vzykmmzezekx. abkq XK euvxhsez
ctxraparl vake kqkaek rznasls ejyksjqxakmal rkppk euvpz
rhzqkppkmk balrlseas hkpz zphnzpk tpas bkpkjxap alplpldls axaeas
qapelxlpralsa krnas vjxrkekx.
Ayzxbamasls axkk kaxz euvxkmmzksez za kaxz
faxsmtxpaxlseas jg bkxksks faml 25%-pkn zeek arlx. Panks b jg ez t

91
ejrzn ejmkpekx nk, upnzsks axkk kaxz kmazksez tfkrappaelxra
kkqarzpk ezmkknpknpzxks afaxlpralsa jkma mtex. Iaxkk kaxz
zpaqzpzxksks, hkpz kxals tdxackmal vz eksarknalsls amels znkpez
ouxhszs rjmp vz zramhppzxk bjpz bkx zphnzsks ouypzskpzs tpedsa hbz
mjxk qtmrx. Fxtbpjrks xjoktsap afjnpzxk balrlseas zs gt rhzpkcpkn
etdxas zz REB vz tss ozpzzmk kpz badpl tpas rzzpzpzxekx. REB eakpk
ksjqxakmasls zazs vz bapla tpaxaq zeavhp cjxalsl zaz jrzk bkx
zxzcezs, ksjqxakma bptnss ysurhxphphmhsh hbz aplsea qtmxa,
ekozx zxzcezs nkgkn rp bayaxa rapkn upnzpzxks, t hrpzezs
Ayzxbamasls bkpkjxap alplplq zpzksz ehrzmk suqjmk-szyzxksezs
zpvjxkpk kakma maxaelx.
lbtt, be lknin daxil olduu gmrk ittifaqndan knarda qalmaq
yuxarda gstrdiyimiz anlamda region ballnn formalamas prosesini
xeyli lngidir, lakin thlkni btnlkl aradan qaldrmr. Eyni zamanda, MDB
daxili qarlql iqtisadi mnasibtlrin sistemli thlili v ld olunan yekunlara
saslanmaqla birmnal kild bel bir nticy glmk mmkndr ki,
gmrk ittifaq zv- lklrin sosial-iqtisadi inkiafna he bir tsir
gstrmyckdir. Bel ki, vvla, inteqrasiya blokunda regional istehsal mna-
sibtlrinin qarlql faydallq bazasnda formaladrlmas baxmndan
hlledici rol oynaya bilck lider-lk yoxdur. Baqa szl, istehsal problemi il
zln, dnya standartlar sviyysind mhsul buraxa bilmyn, dnya
bazarnda rqabtqabiliyytliliyi ifrat drcd aa olan lklrin gmrk
ittifaq rivsind inteqrasiyas he bir smr ver bilmz. Hqiqtn d,
istehsal faliyytinin yenidn blgs imkanlarnn mhdudluu (htta yoxluu)
zndn inkiaf etmkd olan lklrin gmrk birliklri rivsind region-
daxili ticartin genilndirilmsi perspektivi demk olar ki, yoxdur
1
. MDB
daxili gmrk ittifaq hm istehsal, hm d istehlak effekti baxmndan tam

1
F.Pasos Regional Integration of Trade among less Developed Countries. London-Basingtoke 1973; p. 148-149.

92
yararszdr. Ehyehx, bzyk zeqkqaglpax bjpz bkx cknkx kxzpk hxhxpzx nk,
zsamj rappaxl hyxz keapal zvzyjezzn kjap azpzxksks
maxaelpral za kaxz alslsls bptneakpk kkqarzz muszpekmk
zqekxez ez kjpan zrzxzk vjxz bkpzx
1
. REB ojxgznpkmk b qzsazks
jg bkx xjap rzyrs ealraeldlsl ouzxkx. Zvvzpa, bss hghs bkxpkn upnzpzxk
zxzcksezs tfkrap axkk axkc zbkq jekprzpkekx nk, b ea rhakx
kakma gzxgkvzksez qjmxk-rhrnhsehx. Knkskk, maxlea ea qjme
jekmkrky nkrk, kjap fxtbpjrksks tfkrap zppksz znas vjxz bkpzzn
pkejx-upnz mtex vz b ap uy-uyphmhsez ourxhn kkcaqlsls kjap
jccjnksk bzxk baeas rhrnhshy jekx.
Axaelxrapaxlrly ouzxkx nk, REB rznaslsea xjoktsap hrrbayaxls ctxra-
paral kpz zpaqzeax tpaxaq qkmrzpzxks skbk ezmkrzksz hrke jrzn
aezpuvphn tpaxel. B apls xjapplq ezxzzksks hykpkmk tsa ezpapz jekx
nk, ourxhn kkcaql upnzeakpk kjpanls xnx ezmkknpkmksz,
kjpan jccjnksz ozkxkb glaxramaaqelx.
Fxtbpjrz hrrszyzxk bal bjpz bkx zqkqzk anaxparada krnas vjxkx nk,
xzqabzqabkpkmmzpk kqkaek xnxpaxa rapkn tpramas upnzpzxks
ourxhn kkcaql maxaral rzsalyplqeas baqa bkx jm ejmkpekx. zqkqzzs
ez, zr rkppk, zr ez xjoktsap zvkmmzez kqkaek eksarknasls
abkqzezrpkpkmk jpz zrks zvkmmzpzxez ez zeavhp cjxalsls czapkmmz
rjaskyrksezs csnktsap alplplqeaelx. Mzsk, xjoktsap kqkaek
rhsakbzpzx kjrksez zeavhp rjaskyrksks zx hx rzeekmmzpzxezs
ayae jekprzk rhakx sjtpkbjxapkyrks rakmmzksz mdsex, panks ksnkacls
mapsly vz mapsly bayaxls fjkcknal kpz badpasral mjxksez amraq
jccjnksezs baqa bkx jm vjxrzmzznekx. Rzy bsa ouxz ez, mapsly zeavhp
cjxalsea ksjqxakma fxtjpzxksks hsk xzez ojskpzsekxkprzk vz
jy-zpzkn b kkqarzez hqqk bayasls ctxrapaelxlpralsa jekpzs zepzx

1
Cooper C.A., Massell B.F. Journal of Political Economy. 1965, vol. 73. N-5, p.461-476.

93
bkpkjxap alplpldls hrrrkppk rzsacjpzxz bkxbaa zkxksk eaa ea
ohpzsekxz bkpzx. Kqkaek czapkmmzks zsykrpzsrzk rjaskyrksez ouypz
ouxhszs czxqpzx, xnxa mdsypq, kjrpk kpaapaxls afaxlpral
jypkmk balrlseas zzrkmmzpk czxqpzxks ruvepd REB eakpk ourxhn
kkcaqlsls uph etdpr kejma njmckmmzksez qzbp jekprzksk
zxpzsekxkx. Qzxbk Avxtfa upnzpzxksez ojezs ksjqxakma fxtjpzxksks
axkk zxhbzk ouzxkx nk, xjoktsap bhuvphn szkz jkbaxl kpz rkppk
raxaqpaxls ar vz etpds znkpez uezskprzksk zrks jez bkpzzn za
vakzpzxezs bkxkekx. Panks, b zxhbz, zrgksks hb jekx nk,
ksjqxakma ojsk znxax kjap fxtjksk bhuvphnez zaz jrzpkekx.
Zn-zqekxez, xjoktsap bhuvphn bkxqhbph zkmmz ealmaaq vz hyv-
upnzpzxks kqkaek ftjskaplseas zrzxzpk kkcaez jrzn krnaspaxlsl axaeas
qapelxaaqelx. Axaelxeldlrly fxtbpjrks fxkyralseas masaelqea, b t ejrznekx
nk, bkpkjxap alplplq uy-uyphmhsez rzsck szkzpzx etdxas cjstrjs
ejmkpekx. tkap-kqkaek ksnkaca zkxks uyhojezs alplplq
vzykmmzksez rhrnhsphmh ksnaxjekprzyekx. B alplplq mapsly t apea zn-
jccjn etdxx nk, xjoktsap bhuvpzrz ntrfpjn axanjx ealrlx vz bhhsphnez
rzr kqkaek fxtjpzx bumhn kqkaek ftjskapa rapkn tpas upnzsks
zpksez zrpzkx. REB-mz rhsakbzez rzy b afjnks qabaxelpral xjap
ojxgznpkmks rakmmz gapaxpaxlseas kxzpk ozpkx.
Bhhs bspax axaelxeldlrly fxtbpjrks mapsly kqkaek afjnpzxksk
uyhsez jkva jekx. Zozx xjoktsap zvkmmzez bkpkjxap alplpldls rzyrssa
kmak fxtjpzxk ez eakp jzn, tsea uyhojezs aekzsks upnzrky hghs sz
qzezx rhhr zzrkmmz nzb jekmksk ouxz bkpzxkn. Jpz REB-sks nkgkn
rknxtbptnpaxa buphsrzk ez rzy kmak afjnpzxks xjapplqpa yparamas vz
shramknzxasz znkpez qabaxelpralelx.

94
kjrpk zeqkqals szkzpzxksz zapasraqpa fxtbpjrks zpp jekprzk
kkqarzpzxk nkrk aadleanlpaxls us fpasa gznkprzksk rzqzezmds jab
jekxkn;
-Rhakx njgke euvxhshs fjkcknalsl vz xjap bayaxls zpz ctxrapara
rzxzpzksez tpeds szyzxz apaxaq, szksnk njgrk rhzckqpzxpz, jpzz ez
ksnkac zvkmmzksezs alpl tpramaxaq jg bkx xjoktsap qxrpa
rhsakbzpzxez bkpkjxap alplpldls ctxraparalsa krnas vjxkprzrzpkekx.
Zpksez fxtbpjrz b zxyez masarasls rakmmzksez nkgkn upnzsks uyhsh
qtxra ksksnk eamaslx.
Rpkpkjxap zpaqzpzxks zx vzpz ksnkac jekxkprzk, axkk
kqkaek czapkmmzks tdxack zrzxnhypzrzksz mtp vjxkprzrzk rhakx
tms qameapaxl gzxgkvzksez za vakzpzxezs bkxk, bzpnz ez mjoasz
gll mtpex.
-Kxa kmazk kpz hrrkqkaek ksnkac xajokmal axalsea hyvk
zpaqzpzxks ctxrapaelxlpral vz b mushrez b ohs zmaa njgkxkpzs
czapkmmzez rakmmz ezmkknpknpzxksks afaxlpral yzxxkpkmk; B
fxtbpjrks us fpasa gznkprzk pabhephmh bkx rzpbkx upnz ksextrseas
maa qxaxraq kzmksz umnzskx. Iaxkk kaxzks pkbjxappaelxlpral
euvpz rheakpzksks pzdvksz ejmkp, tss rzyrsa rhakxpzrzksz ozkxkb
glaxraplelx. zzhcpzx tps nk, ap-aylxea zn-fxtj rhakez jekp-
rznezekx. Iaxkk bayaxpaxea czapkmmzks adlxplq rzxnzyksks rknxtzvkmmz
byjnpzxksks hyzxksz njgkxkprzksez zexkkpkn fxkskfksz uyhy zrzp
jekprzpk vz kxals fxktxkj kkqarzpzxk hyzxksez lxc kqkaek
hppaxa zapasas euvpz szyaxzk ohpzsekxkprzpkekx.
-Kxa kmazk kpz ksvjkkma alspaxlsls, jpzz ez, mjsk
jstptokmapaxls upnzmz zpb jekprzk axalsea ksjqxakv badplplda sakp
tpsral vz axkk kaxz zxakksks tfkrappaelxlpral fxtbpjrksks zppk
yzxxkpkmk szyzxz aplsraqpa ruve al bayaxpaxlsls ntrfpjn zeqkqksks

95
rhzraek tpaxaq afaxlpral vz aplsas szkzpzxz zapasraqpa rzqzepk
bayaxpaxls ma ea, jg tpraa, rzqzepk jqrjspzxks jgkprzk;
-xnx kpaapaxls afaxlpral vz b zaea kxa kmazksks
tfkrappaelxlpral kkqarzksez euvpz fxtqxarlsls kpzskb aylxpasral;
Ouxhsehmh nkrk, axkk kaxzez bkpkjxap alplplq ksextrss
axaeas qapelxlpral suqjmk-szyzxksezs kxa kmazksks
znrkppzekxkprzk ts ezxzz ojsk zaz eakxzk tpas arkppzx ntrfpjnksks
jmsk yaras ksjxvaplsea szyzxz aplsralsl zpzb jekx. Cknxkrkyz, maxlea
qjme jekmkrky kkqarzpzxez afaxlpaaq ezmkknpknpzx ruve qjmxk-
rhzmmzspkmks zaz eakxzksk zzrkmmzpk ezxzzez eaxaprada krnas
vjxzznekx.
Qarlql ticartin faktorlu thlilind, keid dvrnn spesifikasn nzr
almaqla, formalam situasiyann a pastreori olaraq qiymtlndirilmsin nail
olman, znnimizc, mhz hmin aspektdn tdqiqat prosesin keyfiyytc yeni
konseptual yanaman ortala xarmaa imkan ver bilrdi.
Empirik tdqiqatn nticlri sasnda mumildirilmi msbt meyl v
tmayllrin mvcudluu hl z-zlynd hanssa bir qanunauyunluun
meydana xmasna dlalt etmir. Mslnin mhz nzri-metodoloji mstviy
keirilmsi d keid iqtisadiyyat raitind empirizmin imkanlarnn
mhdudluu il laqdardr. Sistemsizlik fonu yaradan keid prosesi iqtisadiy-
yatda sahvi v struktur qarlql asll keyfiyytc o qdr aa salr ki,
htta qeyd ediln realln ortala xard konkret nticlrinin elmi fakt
statusunda qbulunu mmknszldirir. Shbt, hm nzri drketm, hm d
ticari proseslrin gediind qeyri-myynliyin n plana xmas, sbatszlq,
dayanqszln qrarlamas, zaman etibar il funksional laqliliyin
hmiyytsizlmsi v yekun olaraq kmiyytc qiymtlndirmnin mnasz-
lamasndan gedir. nnvi metodika baxmndan uyunsuzluun aq-akar
mahid edildiyin baxmayaraq, szgedn problem rivsind aparlan

96
ksr elmi-tdqiqatlarda statistik tsvirilikdn yaxa qurtarmaa, stereotiplrdn
uzaqlamaa he bir chd gstrilmir.
Szsz ki, qeyd ediln stereotip syknmkl lknin MDB rivsind
qarlql ticartinin faktorlu thlil sasnda ekonometrik modelini forma-
ladrmaq mmkndr. Lakin, real situasiyann daxili mntiqi bel bir modelin
he bir elmi hmiyyt damadn dflrl sbuta yetiribdir. MDB regional
qruplamasnda subyektiv-siyasi xarakterli amillrin primatl problem ba-
xda srf iqtisadi aspektin qabardlmasn, birllly bri badan srf-
nzr edir.
Fikrimizc, lkdaxili iqtisadi mnasibtlr sisteminin ekonometrik mo-
delldirilmsi bir sra istiqamtlrd myyn effekt ver bilr. Lakin, tkc
xarici ticart mliyyatlarnn yaxud xarici ticart raitinin modelldirilmsin
chd edilirs, onda btvlkd regional v qlobal sviyylrd ksr mal v
xidmt bazarlar da eyni mvqedn tdqiq olunmaldrlar. Demli, aradrd-
mz problem yanamada ekonometrik modelldirmnin yararszl hm d
onunla rtlnir ki, bu halda n yax ntic birtrfli qiymtlndirmnin zaman
asll il balanacaqdr. Bel ki, xarici ticart, bir trfdn lknin mummilli
iqtisadi inkiafnn mhm trkib nsrdrs, digr trfdn regionalqlobal
mumiliyi yaradan proseslrin nnd glndir. Ona gr d, xarici ticartin
hm d szgedn sviyylrin kontekstindn qiymtlndirilmsi qalmaz
zrurtdir.
Mhz bu baxmdan qarlql ticartin perspektiv inkiaf nzri-metodoloji
aspektd iqtisadi regionalizmmultiliteralizm ctlyn yanamada sem
labdlyn ortala xarr.
Beynlxalq ticart siyastinin masir praktikas bir trfdn, getdikc
drinln qloballama prosesinin formaladrd keyfiyytc yeni situasiyann,
digr trfdn iqtisadi regionalizmin fasilsiz tsir dairsind olmaqla mz-
munca frqli nanslarn meydana xmas il sciyylnir. Mlumdur ki,

97
beynlxalq iqtisadi mnasibtlrin qlobal sistem formasnda qrarlamas, eyni
zamanda, onun regional blgd daha fal v srtli inkiaf il zvi vhdt
tkil edir. Problemin qoyuluunda maraq douran cht bir-birin zidd olan
istiqamtlrin uyunladrlmas mslsidir. Bu aspekt daha ox iqtisadi re-
gionalizm v onun dourduu qapallq sindromu il laqdardr. Shbt, hr
eydn vvl, proteksionizmin regional rtkd dirldilmsindn gedir.
Msln, Avropa ttifaq Lomeyko konvensiyalar sasnda Asiya, Afrika v
Latn Amerikasnn, elc d Karib hvzsi lklrini (cmi: 76 lk) assosiativ
zv kimi inteqrasiya blokuna daxil etmidir. Tkc bu fakt o demkdir ki, hmin
lklr gztli vergiqoyma rejimi ttbiq etmkl, Avropa ttifaq selektiv
proteksionizmdn yararlanmdr.
Qrb iqtisadi fikrind bu probleml bal stnlk tkil edn mvqe
multiliteralizmin inkiaf v qapalln btnlkl aradan qaldrlmasna
syknir. Problem yanamada masir gerkliyin daxili mntiqindn x edn
tdqiqatlar multiliteralizmin regionalizm nisbtn lverili olduunu dnya
iqtisadiyyatnn paralana bilmsi thlksi il laqlndirir v masir dvrn
spesifik xsusiyytlri baxmndan yalnz aq regionalizmin mq-
sdmvafiqliyi fikrini irli srrlr.
Empirik aradrmalar artq oxdan sbuta yetirmilr ki, qapal xarakter
dayan iqtisadi qruplamalarn formalamasnn srti artdqca, xarici ticart
siyasti sferasnda brabrhquqluluq prinsipi tdricn aradan qalxr. Bel ki,
blokdaxili iqtisadi mkanda mbadilnin liberalladrlmasna paralel olaraq
nc lklr, yni inteqrasiya blokuna daxil olmayanlara qar ayr-sekilik
siyasti gclnir.
Eyni zamanda, qlobal sviyyd d qeyri-tarif mhdudiyytlri v neop-
roteksionizmin vasitlri arsenalndan geni surtd (sem sulu il) istifad
olunur.

98
Problemin astar z is ondan ibartdir ki, qapal regionalizmin statik
stnlklr bazasnda perspektiv inkiafndan danmaq szn sl mnasnda
yersizdir. Bel ki, vvla qapallq btvlkd sistemin fiziki mvcudluunu
myyn vaxt interval il mhdudladrr. Gstriln rtlr daxilind sistemin
fasilsiz dyin rait uyunlamas byk tinliklr trdir ki, bu da son
nticd mhvolma il sonuclanr. kincisi, qapal inteqrasiya blokunun zv
olan lklr hm rqabt mhitinin formaladrlmas, hm d qarlql iqtisadi
tamamlamann bazar prinsiplrin uyun tkilini (dvlt mstqilliyini
saxlamaq rti il) hyata keir bilmirlr.
Hminin qeyd olunmaldr ki, qapal inteqrasiya bloku raitind baqa
cr, yni lklrin bir-birin qar aktiv rqib kimi x qeyri-mmkndr.
ks-tqdird, mumiyytl inteqrasiya prosesi ba tuta bilmzdi. Mlumdur ki,
hr bir lknin hm regional, hm d qlobal sviyyd inkiaf onun beynlxalq
rqabt mbarizsin hans drcd qoulmasndan birbaa asldr.
Rqabt bazar iqtisadiyyat raitind iqtisadi qanun kimi x edir v
onun tkili, elc d mhafizsi sviyysindn asl olaraq mumsosial-iqtisadi
trqqinin mmkn variantlar haqqnda fikir yrtmk mmkndr. Sbut
etmy ehtiyac yoxdur ki, qapal inteqrasiya mhiti zv-lklri gstriln
mbariz sferasndan knarda qoyur.
ncs, milli mstqilliyin itirilmsi il razlamayan lklrin qapal
inteqrasiya blokuna zv olmas qeyri-mmkndr. Bel ki, bu halda lk
iqtisadiyyatnn regional sviyydn biliteral asll maksimum hdd atr ki,
nticd dvlt suverenliyinin htta mhdudladrlm formada saxlanlmas
bel problematik olur. Eyni zamanda, onu da qeyd etmk zruridir ki, iqtisadi
regionalizm yoxsa multiliteralizm dilemmasnn bir mnal cavablandrlmas
lknin xarici iqtisadi faliyytinin konsepsiyasndan asl olaraq realladrla
bilr.

99
Grndy kimi, apardmz nzri thlil qrb iqtisadlar trfindn
problemin dzgn formada qoyulmadn ortala xarr. Thlil materiallar
gstrir ki, iqtisadi regionalizmin qapallq sindromu ninki ktlvi-qlobal
sciyy daya bilmz, hminin zv-lklrin zlri n d mqbul hesab
olunmur. Buna gr d qarlql ticartd smrliliyin yksldilmsinin baza
prinsipi regionalizmmultiliteralizm dilemmasna deyil, liberalizmprotek-
sionizm ctlynn optimal qarlql mtnasibliyin syknmlidir.
Beynlxalq ticart siyastinin sistemli tdqiqi gstrir ki, xarici ticart
mliyyatlarnn hyata keirilmsi sferasnda artan srtl ttbiq olunan
liberalladrma-znn ksini-proteksionizmi aradan qaldrmr, onun yeni, daha
ox gizli mahiyyt dayan modifikasiyalarn ortala xarr.
gr nzr alsaq ki, szgedn parallelizm hm d ixracn dvlt h-
vslndirilmsi sisteminin yeni formalar il ulalar, onda keid iqtisadiyyat
raitind olan bir lk-Azrbaycan Respublikasnn xarici ticart siyastinin
mvcud gerkliy uyunladrlmasnn metodoloji bazasnn kkl surtd
yenilmsi zrurti meydana xacaqdr. Yni, n az aadak istiqamtlrd
meydana xan problemlrin vahid metodoloji platforma zrind hllinin
labdly qalmaz olacaqdr:
1.Beynlxalq ticart sferasnda regional inhisarizmin tsirindn mhafiz
olunmaq problemi;
2.xrac potensialnn inkiafnda birbaa maneilik trdn v sasn
liberal mahiyyt dayan beynlxalq normalara mnasibtd spesifik mvqenin
qorunub saxlanmas problemi; Bel ki, hal-hazrda inkiaf etmi lklr
trfindn hyata keiriln ixracn kreditldirilmsi v ixracn sortalanmas,
elc d subsidiyalara mnasibtd baxmayaraq ki, bunlar qlobal sviyyd
srbst rqabt prinsipinin tlblrini pozurlar, beynlxalq normalar son drc
liberal mvqed dayanrlar.

100
3.Xarici ticart siyastini keid iqtisadiyyatnn mzmun v mahiyytin
uyunladrlmasnn zruriliyi problemi;
4.Regionalqlobal sviyylr blmnd xarici ticartd uduun maksi-
mumuna nail olmaq problemi;
5.Tdavl sferasnda MDB daxili regional btvlmnin mummilli
mnafelr prizmasndan mqsduyunluunun aradrlmas problemi;
6.V, nhayt, xarici ticart strategiyasnn optimalladrlmas zruriliyi
baxmndan yeni paradiqmann myynldirilmsi problemi.
Masir iqtisadi fikird formaladrdmz problemlr kompleksinin sfr
variant il hllin imkan vern hazr model yaxud metodika yoxdur. Qbul
edilmi mumnzri mvqe yalnz iki sas konsepsiyan fundamental metodo-
loji prinsip kimi sciyylndirir: 1)Mqayisli stnlklr v onun modifika-
siyalar (Xeker-Olin, Xeker-Olin-Samuelson teoremi, Xaberlerin alternativ
xrclr modeli, Xiks-Qruber modeli, Madell modeli, Conson modeli, Rbinski
teoremi v s.); 2)Rqabt stnlklri konsepsiyas.
Apardmz nzri tdqiqatlar nticsind bel bir qnat glmk
mmkndr ki, mqayisli stnlklr beynlxalq ticartin tklif nzriyysini
znd tcssm etdirmkl snaye inqilab v postindustrial dvrn tlblrin
tam cavab vers d, informasiya dvr n tamamil yararszdr. Mqayisli
stnlklr iqtisadi hyatn btn sferalarn hat edn ticarti ifrat drcd
bsitldirmkl, elc d iqtisadi rasionalizm cfngiyyatnn obyektiv
sciyy damasna syknn ideal model qurmaqla real gerkliyin
dyinlr oxluunu nzr almr. mumiyytl, mqayisli stnlklrin
midsiz kild khnldiyini v masir dvrn daxili tbitin uyunsuzluunu
bir sra digr chtlrl d saslandrmaq mmkndr. Mqayisli stnlklr
konsepsiyas:
1)sas diqqti mal tklifi zrind cmldirir; Tlb v onun spesifik
xsusiyytlri nzr alnmr;

101
2)Mbadil yalnz barter formasnda nzrd tutulur;
3)Beynlxalq maliyy mliyyatlarnn, beynlxalq hesablamalarn v
valyuta kursunun dyimsinin xarici iqtisadi laqlr tsiri srf-nzr edilir;
4)Xarici ticartin tam srbstliyin saslanr;
5)i qvvsinin miqrasiyas (lklraras) srf-nzr edilir;
6)Alternativ istifad raitind resurslarn tam kild qarlql vz-
lnmsi tezisini irli srr;
7)nnovasiya prosesi nzr alnmr v s.
mumi kild gtrsk, mqayisli stnlklr lknin beynlxalq mk
blgs sistemind yeri v rolunun bdilmsini tmin edir.
Grndy kimi, mqayisli stnlklr konsepsiyas masir tlblr
baxmndan ninki xarici ticartin, elc d btvlkd lknin beynlxalq
iqtisadi mnasibtlrinin metodoloji sas kimi x ed bilmz. stisna yalnz
keid iqtisadiyyat raitind mmkndr. Bel ki, keid dvrnn sistemsizlik
mrzindn qurtulmasnda bu prinsip daxili v xarici iqtisadi siyastin la-
qlndirici hlqsi kimi x ed bilr. Dzdr, element-sistem qarlql laq
v ballnn tminat, monolitlik, funksional qarlql asllq btn tfrrat
il ld olunmayacaqdr. Amma, hr halda iqtisadi proses adlanan mcmuluun
gediin nzart etm imkan yaranacaqdr ki, bu da sonrak sistemli
islahatlarda istinad nqtsi rolunda x ed bilr.
Nzri thlil v ld olunan nticlr aq-aydn kild gstrir ki, qlobal
kontekstd lknin xarici ticartinin inkiaf strategiyasnn srf metodoloji-
mntiqi yanama mvqeyindn rqabt stnlklri konsepsiyas bazasnda
formaladrlmas daha mqsdmvafiqdir. Bunu aadaklarla rtlndirmk
olar:
1)Mlumdur ki, hr bir lknin inkiafnn maddi bazas 3 mqama
saslanr:

102
-Statik rqabt stnlklri-lkd potensial resurslarn mvcudluu (yer-
alt, yerst srvtlr, corafi vziyyt, iqlim raiti, torpaq resurslar v s.).
-Dinamik rqabt stnlklri (inkiaf etmi infrastrukturann mvcudlu-
u, istehsal ediln mhsul v xidmtlrin dnya standartlarna uyunluu, rqa-
bttabllq drcsi v s.);
-Kadr potensial.
R.Rey yazr ki, ...Siyastilr adtn anlaya bilmirlr ki, milltin real po-
tensial myyn texnologiyalara malik olmasnda deyil, lknin vtnda-
larnn glck problemlri...kompleks hll ed bilmk qabiliyytinddir
1
. l-
knin dnya bazarnda gedn rqabt mbarizsin qoulmas, yuxarda gst-
riln hr potensialn mvcudluunun sasnda hyata keirilmlidir. Statik
rqabt stnlklrinin mvcudluu, yaxud lknin bu potensialdan mhrum
olmas fikrimizc, he d hlledici rol oynamr. Msln, Yaponiyann inkiaf
modeli xammal v enerji dayclarnn idxalatna saslanmaqla yksk inkiaf
etmi iqtisadiyyat ld etmyin mmknlyn sbut edir.
2)Mqayisli stnlklr bdi deyil. lk myyn tarixi dvr rzind bu
v ya digr mhsul yaxud xidmt istehsalnda malik olduu stnlklri itir
bilr.
3)Mqayisli stnlklr prinsipi rqabttablln inkiafn statik s-
tnlklrl, istehsal amillri il balayr.
Dnya lklrinin tcrbsi gstrir ki, istehsal amillri bazasnda rqa-
bttablln inkiaf etdirilmsi durunlua v son nticd xarici iqtisadi la-
qlrin smrlilik sviyysinin aa dmsin gtirib xarr. Baqa szl,
mqayisli stnlklr prinsipinin hat dairsi istehsal amillri mstvisindn
knara xmr. Mahiyytc tklif nzriyysin syknn bir prinsipin alay
mzmun dayacana mid etmyin z n az sadlvhlk tsiri balaya
bilr. Birmnal kild tam elmi bhlrdn knar olan bir msl-investisiya

1
P.Peich. The Work of nations. New York. 1991, p.162-163.

103
v innovasiya sferalarnn mtlq aparc mvqelr sahibliyi bel bir qnat
glmy imkan verir ki, bunlarsz qarlql ticartin iqtisadi smrliliyindn
danmaa dymz. Bellikl, masir dnya bazarnn faliyyt mexanizmi v
inkiaf etmi lklrin ticart mliyyatlarnn tkili v tnzimlnmsinin
mumildirilmi yekunlar rqabt stnlklri prinsipinin alternativsiz
olduunu yani kild sbuta yetirir. Bununla yana, keid iqtisadiyyatl
lklrin xarici ticart laqlrinin bu prinsipin saslanmas hl ki, mmkn
deyildir. Bel ki, rqabt stnlklri birdflik yaradlan v bdi sciyy
dayan bir fenomen deyildir. O, fasilsiz olaraq formaladrlan v mhafiz
olunan sistemli yarandr. Aydndr ki, bunun n fasilsiz olaraq istehsaln
modernldirilmsin, myin elmi tkilin, marketinq v s. investisiya
qoyulular, hm d innovatika sahibkarlnn n yeni nailiyytlrindn istifad
etmkl, ttbiq edilmlidir. Keid iqtisadiyyatl lklrin, o cmldn
Azrbaycan Respublikasnn gstriln spgid faliyytd olmalar imkan
xaricinddir. Maraql cht burasndadr ki, bu mqsdl xarici investisiyalarn
clb edilmsi d mmkn deyildir. Bel ki, byk maliyy resurslarna malik
olan v donor kimi x edn he bir inkiaf etmi lk yaxud trans-milli
korporasiya zn rqib yaratmaq istmz. Buna gr d, ninki iqtisadi inkiaf
modelinin seilmsind yaxud xarici ticartin fundamental metodoloji
prinsipinin myynldirilmsind, elc d lknin btvlkd xarici iqtisadi
strategiyasnn formaladrlmasnda rqabt stnlklri konsepsiyasna
saslanmaq qlobal xarakter damr v yalnz inkiaf etmi lklr xas olan
cht kimi sciyylnir. Grndy kimi, keid dvrnn spesifik
znmxsusluu v iqtisadi gerilik problemi rqabt stnlklrini yalnz
(hl ki) srf nzri hmiyyt dayan prinsip kimi nzrdn keirmy imkan
verir.

104
Bununla bel, dnya iqtisadiyyatnda gedn proseslrin daxili mntiqi v
inkiaf tmayllri lknin xarici ticart strategiyasnn tml prinsipini, vahid
metodoloji platformasn myynldirmyi tlb edir.
Fikrimizc, masir reallqdan x etmkl qlobal kontekstd Azr-
baycann xarici ticartinin perspektiv inkiafnn metodoloji saslarn aadak
kimi formaladrmaq mqsduyun olard:
I.Azrbaycann dnya iqtisadiyyatnda yeri v roluna kiik lk hipotezi
mvqeyindn yanalmaldr; Yni:
-Kiik tutumlu bazarn spesifik zlliklri mtlq nzr alnmaldr.
-Masir qloballama prosesi raitind kiik tutumlu bazarn znqoruma
mexanizmi formaladrlmal v qlobal laqlr sistemind tam killi
rimnin qars alnmaldr;
-Bazarn hm biliteral, hm d mltiliteral mnasibtlrinin optimal
mtnasibliyi gzlnilmlidir;
-Bazar subektlrinin regional v qlobal bazarlar sistemind bazar payla-
rnn tmrkzlmsi v irilm prosesin hkumt trfindn yaxndan
yardm edilmlidir.
II.sasn tarixi mahiyyt dayan keid dvrnn xarici ticart laqlrinin
metodoloji sxemi mqayisli stnlklrdinamik stnlklrrqabt
stnlklri triadasn znd ehtiva etmlidir.
III.Eyni zamanda, nzr alnmaldr ki, rqabt stnlklri mumbri
xarakteristikadan daha ox milli mzmuna malikdir. Yni, rqabt stnlklri-
nin ttbiqi sferasnda hanssa hazr bir modeldn istifad edilmsi mmkn-
szdr. Yaradlan rqabt stnlklrinin millildirilmsi qalmaz zru-
rtdir.


105
3. KED QTSADYYATI RATND VALYUTA MZNNS
SYASTNN QARILIQLI TCART TSR: KONSEPTUAL
BAXILARIN QYMTLNDRLMS
Upnzsks axkk kaxz zxakksks malpaelxlpral vz hrrkmmzpz
kaxz zpaqzpzxksks qaxlplqpl cameaplplq fxkskfksz mds znkpez
ksjskv ksnkacl fxtjksez vapma-nxjek rhsakbzpzxk zppjekk xtpa
rapknekx. Zpzph, fxtbpjrks xjoktsap rkqmapl qtmp b afjnks zkx
ohhsh eaa ea mhnzpekx. B balreas, REB eakpk qaxlplqpl
rhsakbzpzxks uyhojezs afjnez zeqkqal zr szyzxk, zr ez bhuvphnez
njgke kqkaekmmal zxakk hghs xjoktsap bptnparasls eamaslqpl ksnkacl
suqjmk-szyzxksezs rhzmmzs jprk raxaq etdxx.
Jmsk yarasea, t ea qjme jekprzpkekx nk, znzx zeqkqaglpax vapma
kmazksks rhhr zzrkmmz ealral cknkxksez mjnekpekxpzx. Rzzpzs,
V.Ra maylx nk, Hrrkmmzpz, vapma kmazk upnz zsamjksks
xzqabzqabkpkmmzksk vz axkk btx hyxz cakypzxks rzbpzdksz bzxabzx
tpaxaq kaxz bapaslsls rhbz apets zrks jrzpkekx
1
. Ekozx bkx
rhzppkc qjme jekx nk, vapma kmazk, zpzph ea tss euszxpkpkmksks
zrksk fxtbpjrk rkppk-kqkaek zphnzkypkmks za rzzpzxkekx
2
.
Bjpzpknpz, afaxeldlrly axaelxrapax ouzxkx nk, zszszvk
faxsmtxpaxpa qaxlplqpl kaxz zpaqzpzxksks nznks znkpez aadl
ehrzksks za zbzbpzxk lxalsea vapma-nxjek rhsakbzpzxksks
ezmkzs tkap-kmak vz kqkaek kakmasls zpzbpzxksz avab
vjxrzrzk, jpzz ez, hrrkmmzpz b kkqarzez zx asl bkx zrzpk

1
@ >O+NvN7u^+ =;N=7 NR-u^+q +R
+ ^N+=7vvNq _N^^>N=N^ E+NvN
7+ @ : .: ^-=.
2

_N^^q^+q E+NvN7u^+q =vR - .: ^-=


106
czapkmmzks mtpd arkppzxk uyhszrz mjx rex. XK-sks rhqa
dxaeldl kpn kppzx zxyksez qjme jekpzs arkppzxks zkxk eaa ohph
tprex. Bjpz nk, 1989- kppz rhqamkzez bptneakpk rap rhbaekpzk
zrzpkmmapaxl 1992-k kpez 70% ayaprl, kjapls zszyyhph,
qkmrzpzxks pkbjxappaelxlpral vz . B qzbkpezs tpas fxtjpzx fp-nxjek
vz vapma kmazksz gt ohph zkx ouzxrkekx. 1992-k kpez fp
jrkkmal 15,4 ezcz, 1993-1994-h kppzxez kz 74 ezcz axrlelx.
HER-s zrz aadl ehehmh zxakez kyack fp nhpzk 1993-1995-k
kppzx zxyksez 20 ezcz mhnzprkekx nk, b ea kscpmakma fkxaplsl
zxznzz ozkxrkekx.
zeqkq tpsas euvx zxyksez rkppk vapmapaxls kkcaezmz bxalpral
kpz zpaqzeax tpaxaq abkq rhzckq xjfbpknapaxls rkppk rapkmmz
bayaxpaxlsls ctxraparal, rhzqkp fp-nxjek vz vapma kmazk
mjxkrzpzxk hghs zpvjxkpk rhk maxasrlelx. Axaelxrapaxlrly ouzxkx
nk, czxqpk rkppk fjkcknapaxa baramaxaq, zrks rapkmmz bayaxpaxlsls
gtampl tax zzpzxk ruve tprex. Bjpz nk, zvvzpa, b bayaxpax lxc
eakpk bayaxpax nkrk rjmeasa glrl vz ksnkac jrzmz baparlpax. B bayax-
paxea afaxlpas zrzpkmmapaxa mapsly zrks euvpzpzxks xjykejspzxk
bxalplxel. Qjmxk-xjykejspzxks zrks bayaxa eakp tpral qaeadas
jekprkekx; knkskk, eakpk rapkmmz zrzpkmmapaxl keek euvpz
szyaxzk aplsea afaxlplxel vz zsykrpzsrz mapsly ksykbak rjtepaxpa zmaa
njgkxkpkxek. Szkzez, xzrk bayaxpa masal maxl pjqap vz zpvzk bayaxpax
ea ctxrapalxel; hghshh, tspax rapkmmz xjxpaxlsls bupohh vz mjskezs
bupohhsez kcxa rzee xtpa rapkn kekpzx. Bjpz nk, vapma, nxjek vz
rapkmmz xjxpaxlsls bumhn znzxkmmzk rzxnzypzekxkprk mtppa
buphehxhphxeh; euxehshh, zrks bayax hghs hrrrapkmmz abkkypkmk,
mhnzn kscpmakma, nafkapls qaxllsls rjmeasa glaxeldl nznks
ntsmsnx ezmkknpzxk a tprex; bjkskk, bayaxpaxls xnx

107
ksnkaclsls aadl zvkmmzez tpral, basnpaxaxal nxjek vz qkmrzpk nadly-
paxpa rhqamkzez vapma zrzpkmmapaxlsls hhs ruvqjmk vz . ouzxrzn
tpax.
Hrrkmmzpz, kpaapaxls kpn kppzxksez zszszvk faxsmtxpax
axalsea qaxlplqpl kaxzks nznks ayapralsea hrrrapkmmz
kakmalnn kcxa fkpzrzk rhhr xtp tmsarlelx (zevzp 3.4.).
Qjme olunan kakmasls ctxraparalsea za zbzb nkrk, znzx zeqk-
qaglpax bayax rhsakbzpzxksks xjap bmjnksks tpraeldl zxakez
qkmrzpzxks pkbjxappaelxlpralsl ouhxhxpzx. Rzzpzs, A.Saqtvkks zrks
rzskqz umnzsrznpz maylx nk, ...Szkzez zrzn, kjapls axlrl vz ks-
vjkkma qtmppaxl krppaelxlpraeldl bkx zxakez kjap jekpzs
rzp vz kerzpzxks rhbaekpzksks zmaa njgkxkpekmk bayax
ctxraparlelx
1
. Bhhs bspaxl zapl jab jezs rhzppkc xbps
euszxpkpkmksk zrks jrzmks bapla fxkskfpzxksk ez aeapamlx: Rajxkap
vz fp alspaxl axalsea kqkaek axaypldls zrksk; Qkmrzpzxks
abkpkmk zxakksez kjapls ojskpzsekxkprzk; Iaxkk maxelrls
kjpana ejmkp, kjapls ksnkacl vz jstptokmapaxa muszpekprzk vz .
Ouxhsehmh nkrk, fxtbpjrks rakmmzksz masara glpfaq szyzxk
zkmmz ealraqpa rhakx ojxgznpkmks rzskqksz qzkmmzs mds ozprkx.
Baqa uypz, sjz jrzn paylrelx apl jrfkxkn zapaxl tpraeldlsa ouxz aglq
qaplx.

zevzp 3.4.
REB-mz hyv tpas upnzpzxez rapkmmz kakmal

Upnzpzx
Kscpmakmasls txa
amplq jrfk (%)
Euvpz bhezksks
nzkxk (HER-a skbz-
zs %-pz)
Rkppk vapm-
asls
ejvapvakmal

1

jNN+v RE-v ^+- E+NvN7u^+Nq ^+N
^-vN^- _N^^_N^^q^+q E+Nv =vR .:
^-=

108
1994 1995 1994 1995 1994
1.Ayzxbamas 28 4 21 5 35,5 ezcz
2.Jxrzskas 18 5 24 12 5,4 ezcz
3.Bjpax 23 6 11 7 10 ezcz
4.Ohxhas 60 5 ... 0 15,5 ezcz
5.Qayalas 12 6 5 4 7,2 ezcz
6.Qlxdlylas 8 3 8 6 1,3 ezcz
7.Rtpetva 15 6 5 3 1,17 ezcz
8.Uybznkas 18 6 8 6 25 ezcz
9.aknkas 7 ... ... ... 2,9 ezcz
10.hxnrzskas 18 ... ... ... 5 ezcz
11.nxamsa 20 6 9 7 8,6 ezcz
12.Xkma 22 5 4,0 4,3 15,6 ezcz

Cdvld ks etdiriln situasiyann sbbini nd axtarmaq lazmdr
sualna mnasibtd masir nzri baxlar arasnda yekdillik yoxdur. Bri ba-
dan, qeyd etmyi zruri sayrq ki, MDB rivli qarlql ticartin dayanql
inkiafnda valyutalarn real mznnsinin elmi saslara syknmkl my-
ynldirilmsi he d az hmiyytli msl deyildir. gr nzr alsaq ki, real
mznnnin sviyysi v dinamikas il milli istehsal, mulluq v tdiyy
balans arasnda son drc sx qarlql asllq mvcuddur, onun real v
maliyy sektorlarnn inkiafna, elc d btvlkd, lknin perspektiv planda
iqtisadi siyastinin prioritetlrinin seilmsin tsir imkanlar bykdr, onda
yuxarda ks etdirdiyimiz tezisin mli hmiyyt dadna he bir bh yeri
qalmayacaqdr. V, valyuta mznnsinin myynldirilmsin hsr edilmi
nzri baxlarn oxluu da mhz hmin problemin mahiyytc mrkkb v
oxaxli xassy malikliyindn irli glmidir. Bu konsepsiyalar tarixi-
xronoloji ardcllqla aadak kimi qrupladrmaq mmkndr:
1)1970-ci illr qdr faliyytd olan nnvi konsepsiyalar: Alclq qa-
biliyytinin pariteti nzriyysi v Keynsi konsepsiya (xalis axn tipli
konsepsiya v kapitaln miqrasiyasnn prizmasndan formaladrlan konsep-
siya);

109
2)1970-1980-ci illrd mvcud olan konsepsiyalar: Faiz stavkalarnn
pariteti nzriyysi; monetar nzriyy; portfel balans nzriyysi;
3)Masir konsepsiyalar: rasional mhtkir nzriyy; Heterogen gzlm-
lr nzriyysi; Maraql cht burasndadr ki, hr bir ayrca gtrlm
konsepsiya hr hans bir konkret iqtisadi situasiyan ks etdirir. Yni, onlarn
universal resept kimi istifadsi qeyri-mmkndr, hm d vahid mxrc
gtiril bilm ehtimal sfra yaxndr. Bu mnada R.Dornbuun
1
ryi il tam
razlamaq mmkndr ki, hqiqtn d sadalanan konsepsiyalarn hr biri
valyuta mznnsinin myynldirilmsind hissvi mahiyyt dayrlar. Eyni
zamanda, ayrca gtrlm tarixi dnm n prinsipial hmiyyt d ksb ed
bilrlr.
Hminin, maraql olan chtlrdn biri d ondan ibartdir ki, keid
iqtisadiyyat raitin uyun gln mvafiq konseptual yanamann yoxluuna
baxmayaraq, ksr MDB lklri mznn siyastinin nzri bazas kimi alclq
qabiliyytinin pariteti nzriyysinin nnvi variantn gtrmlr. V,
bunun n d ox sad bir dsturdan istifad edirlr:
K
P
E P
x

Burada:
K-milli valyutann real mznnsi;
E-milli valyutann nominal mznnsi;
P-milli istehlak qiymtlri indeksi;
P
x
-xarici istehlak qiymtlri indeksi.
Eyni zamanda, aparlan hesablamann nnvi metodikaya uyunluunu
tmin etmk mqsdil ticarti aparlan v aparlmayan mallarn qiymt in-
dekslri arasndak nisbti v mk haqqnn sviyysini (milli valyuta il he-
sablanm mk haqqnn sviyysini dollarla hesablanm mvafiq gstriciy

1
Heather H.D. Gibson International Finance, Exchange Rates and Financial Flows in the international
Financial System. Edinburgh: Longman Group Limited, 1996, p.54.

110
blmkl) d lav edirlr. Shbt admz yanama trzin syknmkl
milli valyutann real mznnsinin dinamikasn alabatan kild yaxud ham-
nn qbul ed bilcyi formada izah etmk son drc mkl idir. vvld
verdiyimiz sual cavablandrmaa alaq. Bellikl, slind real mznn
tarazl iqtisadiyyatn daxili v xarici sektorlarnda eyni vaxt intervalnda ld
ediln stabillik v tdiyy balansnn tarazl il reallaa bilr
1
. Problemin
mhz bu kild geni aspektli qoyuluu gstrir ki, real mznnnin artm
yaxud aa dmsini birmnal olaraq qiymtlndirmk (alclq qabiliyytinin
pariteti sasnda) yanllqdr. Bel ki, real mznnnin artm n az iki
istiqamtd tdqiq olunmaldr:
1)Ekzogen ynml tsir: Msln, milli xrclr v qiymtlrin artmnn
tsiri; Bu halda rqabtqabiliyytliliyi, szsz ki, aa dckdir;
2)Endogen ynml tsir: Msln, rqabtqabiliyytliliyin ykslii nti-
csind (Milli istehsala dnya bazarnda tlbin ykslmsi).
n mumi kild gtrsk, onda islahatlarn ilk illrin nisbtn real val-
yuta mznnsinin tdrici revalvasiyasn rtlndirn amil v ehtimallar
aadak kimi sralaya bilrik:
1)Belaa-Samuleson ehtimalnn reall; Yni, ticarti aparlan mallarn
mhsuldarlndan ld ediln mnft ticarti aparlmayan mallarn analoji
gstricisindn oxdursa
1
;
2)Mcmu effektivliyin ykslii;
3)Mnft normasnn ykskliyi v s.
V, nticd d lknin yaxud inteqrasiya blokunun btvlkd ticart
raiti yaxlar.
Apardmz aradrmalar Azrbaycan v elc d digr MDB lklri
n bir sra praktiki hmiyyt ksb edn nticlr ld etmy imkan verir.

1
Halpern L., Wyplosz C. Equilibrium Exchahge Raties in Transition Economies//IMF Staff Press.
1997, Vol. 44 N4. p.430.

111
Bel ki, vvla, real valyuta mznnsinin artm keid dvrnn mvf-
fqiyytli gediin iardir. kincisi, bu artm yalnz iqtisadi islahatlarn hqiqi
sistemliliyin nail olmaqla reallaa bilr; ncs, keid iqtisadiyyat raiti
n alclq qabiliyytinin pariteti nzriyysi yararl deyil v s.
Thlil materiallarndan da grndy kimi MDB gerkliyi tamamil ks
istiqamtli proseslri znd ehtiva edir.
Jpz zrks euvxez rzy b fxtbpjrpzxks axaeas qapelxlpral rzqzek kpz
vake zekmmz kjrksks maxaelpral ohshs anap rzzpzpzxksezs bkxk
nkrk kxzpk hxhphxeh. Jmsk yarasea bjpz bkx qzsaz ez txaplda qtmpxe
nk, zekmmz kkcaqlsls maxaelpral REB upnzpzxksez qaxlplqpl kaxzks
zrksk 2-3 ezcz axlxrada, jpzz ez Ayzxbamasls HER kjaplsea 15-
20%-pkn xzksz sakp tprada krnas vjxzznekx.
XK-sks hq szkzksez euvpz rhzqkppkyi zpez jrk njgrk
rhzckq xjfbpknapaxea rkppk vapmama njgke fxtjk ez kstptik balreas
mjnks tprarlelx. B kkqarzez zeqkqaglpax 4 njgke kfksk
czxqpzsekxkxpzx:
1)Bkxbaa njgke kfk (Jtskma, Nlxdlylas, hxnrzskas, Qayalas,
Jxrzskas);

2)Rhvzqqzk zekmmz vakzk=rkppk vapma kfk (Ohxhas,
Uybznkas);
3)tvj xbp=rhvzqqzk zekmmz vakzk=rkppk vapma kfk
(Pkva, Pavkma);
4)Rzxzpzpk njgke kfk (Xkma, aknkas, nxamsa, Bjpax, Ayzx-
bamas).
abkq rhzckqpzxpz qaxlplqpl badplplqea afaxeldlrly hrrk zpkpks
szkzpzxk ouzxkx nk, bptneakpk kaxzks znkpk vz ksnkaclsea fp-

1
.., .- . /. ;

112
nxjek vz vapma kmazk afaxll zzrkmmz nzb jekx. B balreas axkk
kaxzks krppaelxlpralsea qjme jekmkrky kmaz zazs aadleanl
kkqarzpzxez uy zkxksk ouzxkx:
1.Kscpmakmasls zvkmmzk;
2.Rkppk vapma kmazksks zbkqk hppaxl vz qameapaxl;
3.Upnzsks axkk vapma jkmapaxlsls zrk;
4.Eknts kmazk;
5.Basn kjrksks ksnkacl;
6.Iaxkk kaxzks nxjekpzekxkprzk.
Qjme jekpzs kkqarzez axlq qzxaxparl adlx kakmasln axaeas
qapelxralsea Zapksks tkap rheackzksks ohpzsekxkprzk vz
kqkaekmmaea rapkmmz vzykmmzksks abkppzekxkprzk zebkxpzxk
aqqlsea 15 kms 1994-h kp axkpk Fxjykejs czxrasl vz Rkppk Rzpkks
1994-h kp hghs fp-nxjek kmazksks bapla kkqarzpzxk aqqlsea
qzxax rhhr xtp tmsaraqpa qjme jekpzs cjxaea ysrheezpk euvx hghs mjsk
rzxzpzsks zalsl qtmrpax. Nxjek kmazksks zxpzekxkprzk vz y
nxjek jrkkmalsls qaxllsls aplsral vz szkz jkbaxl kpz
askkscpkmakma zkmmzk ealraqpa ranxtrapkmmz abkpkmksz sakp
tprada krnas vjxrkekx. Vz bhhs bspaxls mjns nkrk, rkppk vapmasls
rzyzssz abkpkmk zpez jekprkekx.
Fxtbpjrks zvkx jekmkrky afjnez qtmp axaelxeldlrly euvxez qz-
xaxparl kakmasls eakpk zbkzksezs etdas tbmjnkv yzxxz kek. Bjpz
nk, zvvzpa, upnzsks bayax kqkaekmmalsa njgkepz zpaqzeax afaxeldl
kjrpk kpaapax szksnk axkk kqkaek zpaqzpzxks nznks znkpez
zszyyhpz dxaral, za upnzeakpk gzxgkvzez kqkaekmmals cjxapaxl
axalsea ejyksjqxakmasls vhz apral kjap buxaslsl txaplda
glaxraqpa axkk bayaxpaxeas alplpldl rankrr zvkmmzmz qapelxrlelx:

. .., ... , 1997, .423

113
Knkskk, rzr zpzbals uezskprzksez axkk rzsbzpzxks hk gznkksks
axral aejnva xzez axkk vapmama tpas zpzbk mhnzpekxek nk, b ea
mjskz euvxkmmzmz bxalprl rkppk vapmasls nznks ejvapvakmalsa
ozkxkb glaxrl, upnz kqkaekmmal vapma rzyzsszksezs rankrap
alplplda ehrhehx. Szkz jkbaxl kpz kz, al qkmrzpzxksks axarly
mhnzpkk, kfjxkscpmakma zr kqkaek, zr ez tkap fxtbpjrpzxk eaa ea
nznkspzekxrkekx.
B afjnez gtp amea arkppzxks zr bhuvphnez, zr ez amxla
ouhxhprh znkpez zkx ohhsezs amly rkappax ouzxrzn tpax. Panks,
znz b knk arkp upnz xzbzxpkmksks qzbp jekmk qzxaxls mjoasz ehyohs
qzxax tpeds ranxtfxtjks tsxanl ojekksez aglq-amels znkpez hba
mjkxek. Bjpzpknpz, 1994-h kpks knksk maxllseas jkbaxzs
Ayzxbamasls mhxhehmh vapma kmazksks za zkmmzvk zz-
pzxk aadleanlpaxeas kbaxz tprex (zn. 3.1.).
















zn. 3.1. 1994-h kpezs bapamaxaq Ayzxbamasls vapma
kmazksks axanjxk vz rzyrs.
Jpz zrks kpezs bapamaxaq Banl Basnpaxaxal Vapma Bkxialsls
czapkmmzz baparal kpz bayaxls kscxaxnxss zznnhph ax







-


-









-



114
ouhxeh vz jmsk yarasea, rhvzqqzk zebkxpzx nkrk zbkq jekpzs
kxaaglpaxls vapma akpalsls bkx kzksks rzbxk allsls znkpk
upnzsks vapma bayaxlsls aspasralsa znas vjxek. Ekozx zxzcezs 21
tnmabx 1994-h kp axkpk Vapma zsykrpzsrzk aqqlsea Qasss
qzbp jekprzk vapma xjikrksks pkbjxappaelxlpral hghs zpvjxkpk hqqk
baya ctxrapaelxel.
Rzy b zebkxpzxks eusrzezs zmaa njgkxkprzk szkzksez qaxa
bayaxls zaxzksezs qxpraqpa masal, rasals rzyzssz abkpkmksz sakp
tpse.
1998-k kpezs jkbaxzs gtjqrjspk vapma bayaxlsls ctxraparal fxt-
jk ejrzn tpax nk, baa garlelx. Vapma zrzpkmmapaxlsls zsykrpzsrzk
kkqarzksez zmaa njgkxkpzs kjrpk kpaapax szkzksez rkppk
vapma bayaxlsls euvxkmmzk exraeas axraqea eavar jrkekx. Bjpz nk,
zozx 1994-h kpez vapma bayaxlsls r zrk 13,1 rps. AB etppaxl ez-
mzxksez qkmrzpzsekxkpkxekz, b xzqzr 1996-l kpez 611,4 rps. etp., 1998-
k kpez kz 1 rpxe. etppaxa bzxabzx tprex.
1999- kpez kz vapma bayaxlsls r 1998-k kpz skbzzs 37,3%
axaxaq 1594,8 rps. AB etppaxl znkp jrkekx.
Rkppk vapma bayaxlsls ksnkacl vz rasals rzyzssz kmazksks
euvxhs xjapplqpaxlsa mds zmaa njgkxkprzk szksnk axkk kaxz
zpaqzpzxksez, jpzz ez bhuvphnez ranxtkqkaek abkpkmks qzxaxparal,
kscpmakmasls qaxllsls aplsral vz axkk ksvjkkma alspaxlsls
ohpzsrzksez rhhr xtp tmsarlelx.
1995-k kpezs bapamaxaq tkap-kqkaek buxasls nznkspzrzksez
za znasvjxkk arkppzxezs bkxk tpas rzyzssz kmazksez abkppkmz
sakp tpsrex. 1996-1998-k kppzx zxyksez za rkppk vapmasls
xjvapvakmalsa xzva vjxkprzk keapa qkmrzpzxksks abkpzrzksz
ozkxkb glaxraqpa nhpzvk mtpparasls qaxllsls aplsral vz

115
hrrkmmzpz, b fxtjks rankrr pzsokekprzk mushrhsez rhbz jccjn zpez
jrzmz krnas vjxrkekx. Bsspa ea, kqkaekmmals axas hxzpz etppax-
paralsa zsozp maxaelprl, upnzsks szcz ezxrzksz krnas vjxkprkekx.
1998-k kpezs bapamas hrrkqkaek ekxgzpk rkppk vapmasls
rzyzssz kmazksez ez (ehsma kqkaekmmalsa zrzxzpk qtvra
kkqarzksez) rhzmmzs rzqze ojskpkmksks yzxxkpkmksk txaplda
glaxlprl, jpzz ez 1997-1998-k kppzx zxyksez zsb-zxqk Akma upnz-
pzxk vz Xkmaea ba vjxzs rapkmmz buxaslseas qtxsradls vakbpkmksk
szyzxz apraq rzbxkmmzpkmksk qabaxrlelx. Panks, zrks euvxhs jrfkxkn
zpkpk ouzxkx nk, uyhojezs fxtjpzxks rzsck zkxksezs ar znkpez qt-
xsraq rhrnhs tprarlelx. Bjpz nk, 1997-k kppz rhqamkzez 1998-k kpez
afaxll kxaa azpzxksks vapma akpal 45,1%, vapma znpkck
49,5% ayaprl, zpzb kz 0,3% axrlelx. X xbpss nznks ejvapvakmal
ruznkx zrzpkmmapaxlsls ksjskvpkmksk axlxrl, rkppk vapma
bayaxlsea bkykr fjxfjnkv jkrappax aepaselxeldlrly ksextr txaplda gl-
axrlelx.
lxc fktptik rakmmz ealmas jkrappax bkx zxzcezs ntsmsnx
ezmkrzpzxk etdxraqpa vapma bayaxlsls stxrap czapkmmzksk
zsozppzmkxz, ekozx zxzcezs bhuvphnez hrrkqkaek ankvpkmk
ayapraqpa yzxzxks rpkfpknatxs kz aplx. B ap zpksez njgke
kqkaekmmal zxakksez knpkn tpaxaq znxaxpasas vz rakmmzz
zbkk axanjx ealmas bkx fxtjekx. Alq kqkaekmma kfksks
ojeknz eaa runzr zapaxpa ctxraparal fxtjksz faxapjp tpaxaq rzyzssz
kmazksks mraq zsykrpzsrzk rhhrphmh ez rzy jpz maxlea
ouzxekmkrky ntrfpjnezs etdx. Jmsk yarasea, zeapz sarksz qjme jekprz-
pkekx nk, uyhojezs euvxez ba vjxrk knk rzsck arkpks (Xkma buxasl vz
sjcks al qkmrzpzxksks aadl ehrzk) zkxksz eaa gt euyhrphphn ez
jpz Ayzxbamasea (REB upnzpzxk kpz rhqamkzez) rhakez jekprkekx.

116
kjrpk kpaapaxls zmaa njgkxkprzk szkzksez ntsvjxkma
zrzpkmmapaxl ar pkbjxappaelxlprl, rkppk vapma bayaxlnn
gtjqrjspkpkmk qzxaxparl, tfjxatxpaxls bayaxls kzskpzs jqrjsksez
kkxanl zxbzpzekxkprkekx.
1999- kpezs jkbaxzs rkppk vapmasls rzyzsszksks BBVB-ez
ctxrapaas rzyzssz zalsea zmks jekprzk rjaskyrk axaeas qapelxlprlelx.
ap-aylxea upnzez vapma vz axkk kaxz xjikrksks ar znkpez
pkbjxappaelxlpral mushrhsez kjrpk zebkxpzx zmaa njgkxkpkx.
Ts ea qjme jrzmk yzxxk amlxlq nk, vapma rhsakbzpzxk kpz badpl
Ayzxbamasls kraplsea vjxekmkrky hpaz b vz ma ekozx zvkmmzez
znzx REB upnzpzxk hghs tax zkmmz ealmlx.
Qaxlplqpl kaxzks kqkaek zrzxzpkpkmksks mhnzpekprzk vz
bptneakpk kaxz alspaxlsls ohpzsekxkprzksz sakp tpraq hghs ruve
szyzxk masarapaxea aylx xjjfpzxezs kkcaez jekprzksz xa ozprzn
rhrnhsehx. Rzzpzs, uyhojezs cjxasls fxtbpjrkypkmksks zrksal
kkqarzksez REB gzxgkvzksez rapkmmz-nxjek kmazksks qaxlplqpl
mdspaelxlpral afjnksez kxzpk hxhpzs znpkcpzxk b qzbkpezs tpaspax
lxalsa eakp jrzn rhrnhsehx:
1)HER-a rhsakbzez bhez nzkxpzxksks maxl zxzepzxksks
qaxlplqpl rzeepaelxlpral;
2)Rzps zx rss vake gtss znkpk;
3)Nxjek jrkkmalsls zrksk, gt avnapaxlsl vz ekozx basn
czapkmmzksz ake tpas fxkskfpzxks xaylpaelxlpral;
4)Bhezezs nzsax ctsepaxls nzkxksks xaylpaelxlpral vz
1
.
Ouxhsehmh nkrk, hk zeqkqa afaxraeas ea maxlea zn jekxkpzs
znpkcpzxks rhakx ojxgznpkmz qzkmmzs mds ozprzekmksk ouxrzn
rhrnhsehx.

1
@O @)- .- ^-=.

117
Kpn baleas kcxa bzkpkmk vz xjapplda eabas-eabas ykee tpral kpz
szyzx-ekqqzk zpb jezs znpkcpzxks rhzppkcpzxk aezz tpaxaq bjpz bkx
ruvqjezs gll jekxpzx nk, hrrk bayax (REB gzxgkvzksez) fxkskfz vz
szkz jkbaxl kpz zs ayl hrrk vapmasls ruvepds zpzb jekx.
zqkqzzs ez, szksnk qaxlplqpl kaxzks ksnkacl vz tss rzr jccjnksks
mhnzpekprzk fxtbpjrksks zppksez, jpzz ez bhuvphnez xjoktsap kqkaek
ksjqxakmasls xjap rzyrs nzb jrzksez hyv-upnzpzx axalsea vapma-
nxjek rhsakbzpzxk cjxalsea zrzxzpk zrzneapldls znkpk qaglpray yz-
xxzekx.
Bsspa bjpz, qjme jekprzpkekx nk, ts 10 kpks kqkaek eksarknal vz
xjokts upnzpzxksks qaxlplqpl zpaqzpzxksks ksnkac fjkcknal zpz nk,
bptneakpk vapma ksjqxakmalsl ozpzzmks rhrnhs tpas (kftjkn
rzsaea) rzzpzpzxk lxalsa eakp jekprzksk pabhepzekxkx. Jmsk yarasea, t
ea rzprex nk, vapma ksjqxakmal kqkaek ksjqxakmasls ozpzzn
ksnkacl, rkppk zzxxhcapaxls qaxlplqpl alplpldlsls ohpzsrzk vz .
balrlseas yzxxkekx.
Fxtjks kpnks bapasdl aslsea vapma ksjqxakmal xjoktsap
zvkmmzez vapma kmazksks zpaqzpzsekxkprzk rjaskyrksks
maxaelpral vz vapma-nxjek vz rapkmmz znkpapaxlsls ctxrapaelxlpral
asparlsea qzbp jekprzpkekx. Mzsk, REB ojxgznpkmksz umnzsrznpz mals
10-15 kp zxyksez b mushrhsez zmaa njgkxkprzk rhrnhs tpas (ekozx
arkppzxks zkxk zxc-szyzx tpsraqpa) ksjqxakma (vapma) jpjrjspzxksz
aadleanlpaxl ake jrzn rzqzezmds tpaxel:
1)Rkppk vapmapaxls bptneakpk zxbz euszxpkpkmksks zrks
jekprzk;
2)Rkppk vapma rzyzsszpzxksks xaylpaelxlprl skbzpzxksez nznks
ezmkknpknpzx ba vjxekmk zqekxez bhhs hyv-upnzpzxks ntppjnkv
xzez vapma rheakpzksks zmaa njgkxkprzk;

118
3)Rhzxzn abkppzekxrz ctsepaxlsls maxaelpral;
4)Xjoktsap jabpara vakeksks euvxkmmzmz bxalpral.
Yzsskrkyz, bhhs bspax vapma ksjqxakmal mushrhsez kpnks
aeelrpax nkrk qzbp jekpz ez, REB xjappldl za ax zkmmzk
ealmas zebkxpzxks bjpz zmaa njgkxkprzksz krnas vjxrkx.
Rhakx kqkaek cknkxez zpzszs bjpz bkx masara kpz ar znkpez
xaylparaq tpax nk, zqkqzzs ez, vapma-rapkmmz ksjqxakmal
...Rapkmmz kjrk kfpzxksks xaeknap xasctxrakmalsa, tspaxls eakpk
znkpk hppaxl, fxkskfpzxk vz czapkmmz hkmmzpzxksz za-
paslx
1
.
Raxaqpl zz bxalseaelx nk, bptneakpk upnzpzxks bumhn
znzxkmmzksez kscpkmakmasls ranxtkqkaek abkpzrz kpz zvzy
tpsralsa baramaxaq, qjme jekpzs cjxaea jg bkx zzrkmmzpk ezmkknpkn
ba vjxrzek.
Panks, bsspa bjpz ka ozkxekmkrky rhzppkcks bhuvphnez
ksjqxakma (zpzph vapma-rapkmmz cjxalsea) fxtbpjrksz masara
zxyksk jprk can nkrk qzbp jrzn hghs jg bkx za mtex. Mae, rzzpzmz
baqa kkqarzez masaraqpa ...Njgke kqkaekmmal zxakksez stxrap
kqkaek ksjqxakma rhrnhs ejmkp
2
cknxksk hba mjkxrzn, tss jrfkxkn
mtparalsl apk kqkaek fxtbpjrpzx fxkyralseas gll jrznpz zmaa
njgkxrzmz ze jrzn sz ezxzzez jprk rzyrs ealmaaqelx? Al, amelselx nk,
kqkaek ksjqxakma uy rzyrs vz rakmmzk jkbaxl kpz kkrak zmals
bhhs cjxapaxlsl zaz jekx. B fxtjk mapsly vz mapsly kqkaek afjnpz

1

_+^-Nv+ RE-vN;vv^N+ v-N= +
g gj g=+v-R-vq ^7v-u^
+q vR+ @ j+- . N ^-=
2

_+^-Nv+ RE-vN;vv^N+ v-N= +
g gj g=+v-R-vq ^7v-u^
+q vR+ @ j+- . N ^-=

119
badparaq tss ra naaepaelxlpral, rzsa ezmknzspkmk rakmmzksk
ealramaaqrl?
Al, nkr, axea vz sz va jrfkxkn zvkmmzez hba mjkxkb nk, ar vz
kzpzxks ekapjnknal, qaxlplqpl alplpldl, qaxlplqpl badplpldl mapsly
kzsks uyhshs ar nkrk ctxraparal fxtjk baa gaelqeas tsxa
maxaslx?
B ap uyphmhsez kzpzxks hskpknpz zxkepkmksks zbpkdk
rzsalsa ozprkxrk? Mae, szmz ouxz, ar vz kzpzx axalsea mapsly
bkxupghph ejjxrkskyrksks ruvepd qabaxelplx? Szyzxz apaq nk,
gtupghph ejjxrkskyr bohsnh kqkaek zmals zalsl znkp jekx, tsea
kksae jekmkrky rhzppkcks cknkxpzxksk kzvk zvkx
njmckmmzksez qzbp jrzn rzbxkmmzksez qapaadlq.
REB xjoktsap kqkaek qxfparal gzxgkvzksez vapma rzyzsszk kpz
axkk kaxz kmazksks tfkrappaelxlpral yzxxkpkmk axalsea rhbz
jccjn vjxz bkpzzn nzkzs suqzpzxks zr aflpral, zr ez bptn hrrkpkmk
suqjmk-szyzxksezs zmaa njgkxkprzk qabaxlq znkpez kcaez tpsas
fjkckn zzpzxk kpz czxqpzskx. Fxtbpjrks rakmmzksez eamasas za
rzxnzyk rzzpzpzxezs bkxk axkk kaxzks pkbjxappaelxlpral vz
abkppzekxkprzk (mae eamaslqpl ksnkacl) fxtjpzxksks yaras jkbaxl
kpz h-hz ehrzkekx. Mzsk, qaxlplqpl zsozp uxzezspzxks vake
rhzvkez zmaa njgkxkprzk, uyhs rhzqkr rzsalsea ouypzskpzs jccjnks
ar zrez zpez jekprzksz krnas vjxz bkprzy. Bjpz nk, axkk kaxzks
pkbjxappaelxlpral vapma rzyzsszksks aadl aplsralsl zpzb jekx nk, b
ea ejvapvakmasls vjxz bkpzzmk rzsck gapaxpaxpa bazr kscpkmakma
yzskxksk ez zxznzz ozkxzznekx.
Qjme jekpzs afjnez Ayzxbamasls zxhbzk fxtbpjrks szyzxk balreas
zpp rhrnhshyphmhsh hbz aplsa aplx. ts 5 kpks jrfkxkn axaelxrapaxl
ouzxkx nk, zpksez maxlea zvkx jekmkrky fxtbpjr lxc fxanknk

120
asparea zpp jekpz bkpzsekx. za, bss hghs rkppk vapmasls xjap
rzyzsszksks aadl aplsralsa t qzezx ez jkma emprx. Rzyzssz a-
bkpkmksk, zsykrpzszs hyk ezmkrzpzxk ez jkva jrznpz, qtxmb
aparaq nkcamzekx. Raxaqpl zz bxalseaelx nk, zn-zqekxez kxaals
axlrl mae eamaslqpl ksnkacl (njgke kqkaekmmal zxakksez) aezz
tpaxaq qjmxk-rhrnhsehx. Jmsk yarasea, zvvzpez qjme jekmkrky rzzpzmz bkx
ez qamleaxaq ouzxrzn kzxekn nk, njgke fxtbpjrpzxk kpz hy-hyz eamasrl
bkx upnzez mae xjoktsap qxfparaea vapma rzyzsszksks aadl aplsral
(rzqzepk ejvapvakma) bkx qamea tpaxaq keapaeas qtxsrama ejmkp,
zekmmz bapaslsls tfjxakv zsykrpzsrzksz muszpekpkx. zr ez, rhpzq
szyzxz aplsraplelx nk, ejvapvakma bhuvphnez qjmxk-axkc hppaxpa
qtxsrasls zzrkmmzksk jgz jsekxz bkpzx.
Hrrkmmzpz, rhakx kqkaek cknkxez axkk kaxzezs zpez jekpzs
es rankrrpaelxlpral suqjmk-szyzxksezs ejvapvakma kmazksz
bumhn uszr vjxkpkx. Raxaqpl zz bseaelx nk, qjme jekpzs masara
bhhsphnpz bjmszpapq kaxzks sjtnpakn szyzxkmmzksz zapaslx.
Mzsk, bkx lxa ekozx rzzpzpzxz masaraea tped nkrk, ejvapvakmasls
vapma bayaxlsa zkxk krnaspaxl ea bzkpzekxkprk rtejp gzxgkvzksez
szyzxezs njgkxkpkx. Szyzxez px nk, vapmama tpas zpzb vz znpkc
kksa qameaea rap vz kerzpzx hyxz bapasls vzykmmzksezs alpl tpaxaq
rhzmmzspzkx. Baqa uypz, nafkapls bjmszpapq rkqxakmal, upnzsks fp-
nxjek kmazk vz . vz k.a. qzkmmzs szyzxz aplsrlx. Bjpz bkx jkrapa
umnzskpkx nk, upnzsks zekmmz bapaslsls vzykmmzk mapsly vz mapsly
apk kxals zrksezs alplelx. Ekozx zxzcezs, ozpkxpzxks zvkmmzksks
ezmkrzk szkzksez zpzbez ba vjxzs ezmkknpknpzx zpkp fxtjksezs
zxc-szyzx jekpkx vz .
Zpbzz, ejvapvakma kmazksz sjtnpakn ouxrz badlseas bal jg
hbzky, xjapplqpa bkx axama ldrlx. Szyzxk zpkp rajxkappaxl aglq-amels

121
znkpez ouzxkx nk, upnzsks axkk kaxz zxakksks malpaelxlpralsa
sakp tpraq kzmk balrlseas ejvapvakma mapsly aadleanl zxpzx uezsekmk
zqekxez rhbz xtp tmsama bkpzx:
1.Raxapp-Pjxsjx
1
zxk uezseknez;
Mzsk,
x

+x
kr
>1
Bxaea, x

- kxaa tpas zpzbks jpaknpkn zrapl;

x
kr
- keapa tpas zpzbks jpaknpkn zrapl;
Raxapp-Pjxsjr zxksks uezskprzk aadleanlpaxa zrzp jekpekmk
zqekxez rhrnhsehx:
1)Nafkapls bjmszpapq rkqxakmal mtex;
2)Eakpk vz axkk zpzb mapsly rkppk vapma kpz jabpasrl
qkmrzks zvkmmzksezs alplelx;
3)Iaxkk vapma znpkck rhpzq rzsaea jpaknekx;
4)Kpnks kaxz bapasl lclxa bzxabzxekx.
2.Zozx, qaxlplqpl kaxzez za mjxk bk rappax axa;
B knk zxezs nzsaxea ejvapvakma zs ayl vapma ejrfksqk hghs zxak
maxaraqpa upnzsks axkk kaxz zxakksk fkpzekxzznekx.
Jmsk yarasea, qjme jekprzk yzxxkekx nk, vapma rzyzsszksks ezmk-
rzk kpz axkk kaxz euvxkmmzk axalsea csnktsap qaxlplqpl
alplpldls znz maxlea ouzxkpzs zxpzxks ruvepdseas bkxrzsapl
rhrnhsphmhsh ez keeka jrzn ehyohs tprayel. Jrfkxkn zeqkqapax ouzxkx
nk, b kkqarzez zs ayl yaras rzcrs szyzxz apraq yzxxkekx. Bjpz nk, qla
yaras ksjxvaplsea rkppk vapmasls ejvapvakmal mae xjvapvakmalsls
ba vjxrzksezs alpl tpramaxaq axkk kaxz euvxkmmzksks zr rhpzq,
zr ez skbk zrksks b arkpz vjxekmk xjankma lclxa mals tpaaqelx. Zs

1

=+ @7v=N7v E+NvN7+ @ >@7v=
N7v N-vN^v> . N ^-= l.

122
mal apea zpez jekpzs szkz vapma bayaxlsls rzy sjtnpakn
axayplqeas glll kpz rzeepaaaqelx. ys rheezpk va ksjxvaplsea kz
rkppk vapmasls yparal bapla tpaxaq, ruznkx zrzpkmmapaxlsls
ksjskvpkmksks nznks ayapral balseas axkk kaxz zxakksks
malpaelxlpralsa rhbz kkqarzpk zkx ouzxz bkpzx. uyhy nk,
maxlea qjme jekmkrky zx knk zx uezsekmk zqekxez!
Vapma rzyzsszk kmazk kpz ranxtkqkaek ksnkac axalsea
ekapjnkn badplplq njgke kqkaekmmal zxakksez eaa qabaxlq znkpez
szyzxz gaxflx. uyhy nk, b ap bkx zxzcezs njgke euvxhshs
kjrkypkn ntrfpjnk kpz zpaqzeaxelxa, ekozx zxzcezs qaxlplqpl
zkxks fp-nxjek kmazk kpz l zpaqzez, eaa etdx rzy bapla
tpaxaq tss vakzgkpkmk zalsea zmaa njgrzk balrlseas zyaepl
kjrpkpkn ctxrapaelxlx. Rzprex nk, vapma rzyzsszk kmazksks
pkbjxap vz rzeepaelxll fp-nxjek kmazk kpz hyvk badplpldl zx hx
hbzezs nzsaxelx. Vz, t ea rzprex nk, fp-nxjek kmazksks qjme
jekmkrky zx knk ctxralsls ranxtkqkaek ouzxkkpzxz zkxk rhzpkc
rzyrsp szkzpzxpz ararpaslx. Zozx, kftjkn tpaxaq qzbp jzn nk,
zxbz rzyzssz kmazk pkbjxap fp-nxjek kmazksks, zsykrpzszs rz-
yzssz kmazk kz tss rzeepaelxlpas ctxralsa mdsex, tsea ubz
ageldlrly qaxlplqpl zkxks rhzpkc rzyrsp szkzpzxksk aadleanl
rzskqk jr znpksez kcaez jrzn tpax (zn. 3.2.).














,




-
-

123






zn. 3.2. Vapma rzyzsszk vz fp-nxjek kmazksks ranxtkqkaek
ouzxkkpzxz zkxksks bptn-jrk.
REB kqkaek qxfparalsa eakp tpas upnzpzxks zxhbzk bkxrzsapl
znkpez ouzxkx nk, vapma rzyzsszk kpz ranxtkqkaek kmaz
axalsea hyvk badplplq tpraplelx.
Ouxhsehmh nkrk, vapmasls rzyzsszk vz bhuvphnez fp-nxjek
kmazksks axkk kaxz ess rankrrpaelxlpral kkqarzksez
kkcaezk jg bkx vzpz bkxzxzcpk zkmmz ealma bkprzy. Jmsk
yarasea, rzyzssz kmazksks zbkqksk ez (ctxralseas alpl tpramaxaq) lxc
szyzxk, zpzph npakn rtejpz umnzsrznpz zmaa njgkxkprzk
mapslplqelx.
Npakn szyzxk masarama ouxz, zxbz rzyzssz upnzsks rhqamkzpk
hhsphnpzxz rapkn tped cjxapaxea kxa ftjskaplsls axlrlsa vz szkz
tpaxaq, bjmszpapq zrzn bupohhsez kkxanls tfkrappaelxlpralsa zxak
maxaelx. Panks, rhakx euvxhs xjapplqpaxl uyhojezs fxtbpjrz balls npakn
mtyrs bkxrzsapl znkpez xzee jekx. Vapmasls rzyzsszksz zkx
ouzxrzn krnaslsea tpas arkppzxks am gtpd vz bss balseas ea za
txa rheezpk fxtqstypaelxrasls rhrnhshyphmh ksnkac zvkmmzksezs alpl
tpramaxaq znzx upnzpzx hghs kqkaek zphnzkypkn balrlseas ts ezxzz
zphnzpkekx.
Vz, zaehck ejmkpekx nk, ar zxbz rzyzssz kmazksz gt saekx
appaxea, t ea gt qla yaras ksjxvaplsea xa ozpkskx.
Bhhs bspax jg ez t ejrzn ejmkpekx nk, zsykrpzszs (cknakma jekprk
vz .) rzyzssz kmazk eaa rzqzezrhvackqekx. Rzzpz bxalseaelx nk,

124
uyhojezs ctxraea kmazks zbkqk zs ayl ranxtkqkaek abkpkmks
ruvepds vz rhackyzksk zpzb jekx. B apea rkppk unrzks za
fxtbpjrk axkk axaypldls ctxrapaelxlpralsls hyzxksz ehhx nk, b ea zs
gt txarheezpk euvxh zaz jez bkpzx.
Zn-zqekxez, sjtnpakn baaqplqeas qxpraq rhrnhs tpramaaqelx.
Hrrkmmzpz, vapmasls rzyzssz kmazk kpz badpl zr ksnkac jrk
upnzpzxks zxhbzpzxksks zpkpk, zr ez njgke kqkaekmmal zxakksez
10 kppkn eksarknasls jrfkxkn axaelxlpral bjpz bkx qzsazk txaplda qtmx
nk;
1)B fxtbpjrks bkxezczpkn zppk mtex;
2)Rzyzssz kmazk upnzsks zr kmak, zr ez kqkaek
fxktxkjpzxksezs ehyrhzsakb alplqeaelx;
3)Szamz, rzyzssz kmazk ranxtkqkaek vz tkap ksnkacls bapla
kkqarzpzxksks hrrmdspdsa umnzsrzpkekx.
B kkqarzez afaxeldlrly axaelxrapaxls mjnss bjpz bkx jykpz
kcaez jrzn tpax: Vapma rzyzsszksks ezmkknpkmksezs zpez jekpzs jccjn
krppaelxll axanjx ealmas fp-nxjek vz bhez kmazksezs zx-
rhzsakb alplplqeaelx. Baqa uypz ejmkpzs zxpzx gzxgkvzksez
ejvapvakma kscpkmakmasls ohpzsrzksz ozkxkb glaxaaqelx.
Jmsk yarasea, kqkaek pjnkntsea rhzmmzs ruvqj as fxtbpjrpzx
lxalsea vapma kmazksks, zpzph rhbaekpz rzyzsszksks upnzsks
kxaalsls xzqabzqabkpkmmzpkpkmksks mhnzpekprzksz zkxk
rzzpzk ts euvxpzxez eaa jy-jy zpzsekxkpkx.
B hx masarasls xjap axqrjspzxk, zpbzz nk, tprarl ejmkp. Zvvzp-
pzxez qjme jekmkrky nkrk rkppk vapmasls rzyzsszk vz tsea ba vjxzs
ezmkknpknpzx bhuvphnez kqkaek czapkmmzks eksarknalsea rhhr
xtppaxeas bkxksk tmsamlx. Jpz rzy bkxksk! Mzsk, kxapa badpl qjme
jekmkrky rzzpzez vapma rzyzsszksk bapla arkp nkrk qzbp jrzn vz b

125
fxtjezs ekozx arkppzxk zxc-szyzx jrzn qzkmmzs ehyohs masara amlpa
bkprzy. za, zs bzk ctxraea fxtbpjrz masaaq, tsea ayl 3 arkpks l
csnktsap badplplqea tpeds vz rzy b badplpldls kxaals
xzqabzqabkpkmmzpkpkmks mhnzpekprzksez za xtp tmsaeldlsl aglq-
amels znkpez ouxz bkpzxkn:
X
k
=V
r
+R
n
+E
b/a
;
Bxaea: X
k
- Kxals xzqabzqabkpkmmzpkpkmk;
V
r
- Vapmasls rzyzsszk;
R
n
- Rzps njmckmmzk;
E
b/a
- Ehsma bayaxlsea ctxraparl kakmama aeafakma
tpsra.
Maxlea zn jekxekmkrky jmskmmz zpksez uyhojezspzx axalsea
rankrr aezpzekxkprk badplpldl jkva jekx.
Kxaals xzqabzqabkpkmmzpkpkmk gtp amea arkppzxezs bkxbaa
alplplqeaelx vz ts kaxz kmazksks gzxgkvzk kpz rzeepaelxraq
qjmxk-rhrnhsehx. Afaxeldlrly axaelxrapaxls szyzxk hrrkpzekxkprzk bhuv-
phnez axkk kaxz kmazk kpz badpl lxc csnktsap afjnez aadleanl
bptn-jr znpksez kcaez tpsa bkpzx (zn. 3.3.).
B balreas zn bkxz rzzpzsk qjme jrzn yzxxkekx nk, bhhs bspaxls
ctssea bkxbaa kxa bkekmapaxeas kkcaez tpsral eaa bumhn jccjn
vjxz bkpzxek. Panks, Hrrehsma kaxz znkpalsls hyvh tpraq kzmzs
upnzsks b hpeas maxaxpasral qjmxk-rhrnhsehx. Tsa ouxz nk, b uyhojezs
znkpals fxkskfpzxksz ykeekx.

-

-

126




zn. 3.3. Njgke kqkaekmmal zxakksez axkk kaxz ess
rankrrpaelxlpralsls hrrkpzekxkprk bptn-jrk.
Bhhs bspaxpa masal, bjpz bkx zqkqzk ez sraq tpray nk, lxc
szyzxk hrrkpzekxrzmz umnzsrznpz ozpkszs szkzpzxk vz ksnkac jrk
vapma bayaxlsls czapkmmz rjaskyrksz a tpas csnktsap-zrzpk axanjx
ealmas fxkskf vz qameapaxl tped nkrk njgke kqkaekmmal zxakksz
nughxrzn qjmxk-rhrnhsehx. B rzsaea nk, Ayzxbamasea, jpzz ez znzx REB
upnzpzxksez maxlea zvkx jekmkrky afjn gtp amea rzeekmmzpzx
gzxgkvzksz ehhx.
Zvvzpa, znzx REB upnzpzxksez vapma bayaxl ea eakp tpraqpa, bhhs
rap vz kerzpzx bayaxlarlsea ksctxrakmasls akrrjxknpkmk ruveex. Jpz
bsa ouxz ez, vapma rzyzsszk kmazksez ba vjxzs ezmkknpknpzx
axkk kaxzks avab xjankmal zrkz pzsokmkx;
Knkskk, vapma rzyzsszk kpz upnzeakpk kjap zxpzxk
axalsea ts ezxzz l qaxlplqpl badplplq vaxelx. Mzsk, rzyzssz kmazk
kjap zxpzxksk mhnzprznpz nafkapls axkk bayaxpaxa alslsl
ohpzsekxz bkpzx nk, b ea tsy ea y bayaxbaa kjap ekpjrral
kpz qaxlpaas njgke kqkaekmmapl upnzpzx, t hrpzezs Ayzxbamas hghs
ararkpz xjap rzyrs nzb jekx. hb jrzmz jkma mtex nk, uyhojezs
upnzpzxez kjapls, jpzz ez bhuvphnez ojsk znxax kjap fxtjksks
axkk upnzpzxks (bayax kqkaekmmapl) ys tskppknpzx btm qzxaxparl
zxakksz aeafakmal hghs rhzmmzs va zpzb tpsx.

127
Hghshh, REB upnzpzxksks bayax bmjnpzxk ntsxaojs
ezmkknpkmksk hxzpz zmaa njgkxrzn krnaslsea ejmkpekxpzx. Bjpz nk,
rkppk vapmasls rzyzsszksez ba vjxzs ezmkknpkn zr keap, zr ez kxa
cjxalsea (axkk kaxz zxakksks fkpzrzksks qaxllsl apraq rzqzek
kpz) aejnva mdspara zpzb jekx. Rzzpzs, eaa y keapaa (kjap
zmksapl) sakp tpraq yzxxkpkmk b qzbkpezs tpas fxtbpjrpzx lxalsea
ushp mjxpzxezs bkxksk x.
Euxehshh, kgk qhvvzksks rkskrap maaml zvkmmzksks zrksal
cjxalsea rhzmmzs fxtbpjrpzxks ruvepd vapma rzyzsszk kmazksks
zr ctxrapaelxlpral, zr ez zbkqk balrlseas bkx lxa fjkckn zzpzxks
szyzxz aplsralsl pabhepzekxkx. Bjpz nk, xjap bayaxls ctxraparaqea tped
bkx rznasea vapmasls ejvapvakmal keapa qkmrzpzxksk mhnzprznpz
ruve tkap fxtbpjrpzxk eaa ea ezxkspzekxz bkpzx. Ekozx zxzcezs, b
ap rzr zpzbks (apll zpzbksks) yksliin (ezmzxz) sbb olmaqla
rknxtzvkmmzez zs ayl zrzn aqqlsls mhnzpekprzk yzxxkpkmksk txaplda
glaxraqpa kjap zxpzxksks axlrlsa vz szkz jkbaxl kpz kxa
qkmrzpzxksks mhnzprzksz zbzb tpaaqelx. Ejrzpk, ejvapvakmaeas zpez
jekprzk ouypzskpzs (kxals axlrl-qkmrzpzxks aadl ehrzk jablsa)
jccjn zn kkqarzz muszpzznekx.
Jmsk yarasea, ouzxrzn paylrelx nk, ehsma kqkaekmmalsea ojezs
rhakx qptbappara fxtjk vapma rzyzsszk vz tss etdxed xknks ra-
kmmz vz rzyrssea ohph njmckmmz ezmkknpkmk rjmeasa glaxrlelx.
Bjpz nk, rapkmmz cjxal ejrzn tpax nk, uyh hghs kpzmzs azmz
gjvxkprznezekx. ap-aylxea ohsezpkn vapma zrzpkmmapaxlsls mapsly
10%-k axkk kaxzpz badplelx. Hrrkmmzpz, qptbappara fxtjksks
asatrkmalsl ar znkpez agraeas ea, znz b canls ruvepd aglq-amels
znkpez ouzxkx nk, upnzsks rapkmmz bayaxlsls (t hrpzezs, bhuvphnez
REB gzxgkvzksez) ar pkbjxappaelxlpral, baqa uypz, rapkmmz cjxalsls

128
qptbapparal fxtjksz qtpra axaelxeldlrly fxtbpjrz njmckmmzz mjsk
gapaxpax ozkxzzn vz tsa masaraea zszszvk balpaxl bhuvphnez axaeas
qapelxaaqelx. Ehyehx, qjme jekpzs afjn eaa gt nafkapls bjmszpapq
rkqxakmal kpz badplelx. Bsspa bjpz, kqkaek fxtjks ezmkzspzx
gtpd, t hrpzezs vapma rzyzsszk vz tss zkx eakxzk rapkmmz
qptbapparalseas nzsaxea ejmkpekx. Bsa ouxz ez, zrks ezmkknpkmks
zkx krnaspaxlsl ksnax jrzn rzqzezmds tprayel.

4. BRG SAHBKARLIIN NKAFI ZRURLY: PROBLEMN
QOYULUU
Mlumdur ki, masir qloballama prosesi, llxsus keid iqtisadiyyatl
lklr n mvcudluq v inkiafn xarici raitini kskin kild mrkkb-
ldirir. Bununla laqdar olaraq M.Kastells yazr ki, ...Cmiyytin ayr-ayr
elementlrinin qlobal bky inteqrasiya olunmas nqteyi-nzrindn gcl
ekzogen laqlr v asllq meydana xr... Mrkz qama meyllri gclnir
ki, bu da nnvi endogen laqlri zifldir v deformasiyaya uradr. N-
ticd cmiyytin dalmas thlksi meydana xr
1
. Grndy kimi, qlobal
bk tipli metasistemin mvcudluundan bhs edn mllif n aktual prob-
lemlri bel istehsal amillri zr msrflr rcah edir. slind, qeyd ediln
konseptual bax hmiyytli drcd reallqdan uzaqdr. Bel ki, vvla qlobal
bk tipli metasistem mvcud deyil. kincisi, istehsal amillri zr msrflrin
sviyysi problemi sosial msllrl birbaa ballqdadr v onlara ayr-
ayrlqda yanamaq metodoloji baxmdan dzgn olmazd. ncs, qlobal
bk z-zlynd szgedn msrflrin azaldlmas ynmnd msbt
tsirli olsa da, rqabt mbarizsin duru gtirmk v sosial-iqtisadi inkiafn
tminin nail olmaq nqteyi-nzrindn gcszdr. Drdncs, istehsal

1
M.Castells. The Rise of Network Sosiety Malden. 1996. p.14.

129
amillri zr xrclr problemin bir qayda olaraq innovasiya prosesi
rivsind yanamaqla, milli iqtisadiyyatn mumi faliyyt raiti il qar-
lql laqd baxlmaldr. Milli iqtisadi sistemin lvi hesabna qlobal b-
ky inteqrasiya v bunun nticsind istehsal amillri zr msrflrin aa
dmsi v mnft normasnn ykslmsin nail olmaqla xarici investi-
siyalarn lk iqtisadiyyatna clb edilmsi ks effekt verckdir.
Hqiqtn d dnya iqtisadiyyat daxili tbiti etibar il homogen (ey-
nicinsli) deyildir. Buna gr d, investisiya mkdal mvqeyindn ksr
lklr n eyni mzmun dayan inkiaf modeli yoxdur v dyin rait
adaptasiya olunma sullar da frqlidir. Mhz bu baxmdan M.Turenl qismn
razlamaq olar ki, ...qloballama v fraqmentlm proseslrinin qarlql
tsiri nticsind yekcins cmiyytin sas kimi x edn aq dnya bazarnn
yerin mxtlif iqtisadi, sosial-siyasi v mdni modellr saslanan oxqtbl
mkan formalar
1
. Szsz ki, bu spgili yanama sivilizasiyal baxn daxili
mntiqindn dour.
Kapitaln beynlxalq miqrasiyas v mumiyytl, maliyy qloballa-
masnn proses olaraq normal gediinin problemsizliyi he d btn td-
qiqatlar trfindn qbul edilmir. sas nzr-diqqti beynlxalq investorlarn
davran trzin ynldn mlliflr
1
klassik nzriyynin szgedn prosesi
adekvat kild hr ed bilmdiyini n plana kirlr. Bel ki, nzri chtdn
bhsizdir ki, izafi daxili mantlr daha ox glir ld etmy imkan vern
lky ynldilmlidir. V, daxili mantlrl daxili investisiyalar arasnda he
bir korrelyasiya laqsi yoxdur. Buna gr d, gr maliyy bazarlar tam
kild birlirs, onda btn dnyada mantlr d birlmlidir. Bu hal iqtisad
elmind Fildstayn-Horioki paradoksu adlanr. Bu paradoksa syknn
tdqiqatlar is yazrlar ki, daxili mantlr v daxili investisiyalar arasnda
yksk korrelyasiya laqsi olduu n maliyy bazarlarnn birlmsi qeyri-

1
M.Tourane Le bouleversement du monde. P.,1995. p.10.

130
mmkndr. V, bel bir nticy glirlr ki, bazarlar izafi (artq) kapitaln
ixracna deyil, mantlrin daxili bazar trfindn udulmasna chd gstrirlr.
Eyni zamanda, tutulan iradlar srasna riskin sviyysi il diversifikasiya
arasndak ball da lav edirlr v s.
Grndy kimi, spesifik xsusiyytlr v keyfiyyt frqliliyi nzr
alnmadan lpaq riyazi mntiq syknmkl iqtisadi proses adlanan mcmu-
luun n mhm problemlrindn birini elmi diskussiyalarn tdqiqat obyektin
evirmy alrlar. Qeyd ediln trzli yanamada problemli situasiyann
mvcudluu gz nnddir.
Maraql cht burasndadr ki, iqtisadi proses trkib nsrlri baxmndan
gzl grnndir v yqin ki, el buna gr d iqtisadiyyatda riyazi dqiqlik
axtar elmi tdqiqatlarn sas mqsdlrindn birin evrilmidir. Ayrca gt-
rlm hr hans bir faliyyt sferasnn tdqiqindn alnan nticlri mumil-
dirmkl btv haqqnda fikir yrdlmsi, baqa szl, aradrmalarn
tkcdn mumiy, hissdn tama doru ynldilmsi mhz 2x2=4 mntiqinin
mtlq dzlyn olan inamdan dour. z-zlynd aydndr ki, qeyd olunan
formada yanama trzi elmi metodologiyada problemli situasiya yarada bilmz.
Eyni zamanda, 2x2=4 mliyyatnn thlilin d he bir ehtiyac yoxdur. Son
drc mrkkb olan bir problem bu qdr bsit kild baxn sasnda bel
bir hqiqt dayanr ki, iqtisadi prosesin btn tfrrat il riyazi tsviri,
mahiyytc gzlniln nticlri ncdn qlibldirmkl myyn riv
daxilin salnmas gerkliyin deformasiya edilmsi demkdir. Sadc olaraq
iqtisadi hadis v proseslrin drk edilmsind sona ata bilmmk zifliyi
mvcuddur v onu riyazi mliyyatlara saslanmaqla aradan qaldrmaq
mmknszdr. Problemin mhz gstriln spgid qoyuluu bel bir yanl
tsvvr yaratmamaldr ki, guya btn tinliklr riyazi mntiqdn uzaqlaan
kimi aradan qalxacaqdr. Msl burasndadr ki, htta tam akar kild

1
Yeno orada, p.11.

131
grnn sbb-ntic xttind d qeyri-myynlik adlanan nsn vardr v
onun hm prosesin gedii v obyektin znd, hm d drketmd zn nec
aparaca vvlcdn mlum olmur. Msln, tutaq ki, hanssa cnbi mnli
X firmas Azrbaycanda A mhsulunu istehsal etmk v onunla bazara
(daxili) xmaq niyytin db. Bu halda, yni ideyann hipotetik ilnmsi v
meydana xarlmas vziyytind bazarda real situasiyann nec olduu
haqqnda tam namlumluq hkm srr. Baqa szl, qeyri-myynlik znn
maksimum sviyysinddir (k. 3.4.).
Sonrak proseslr, yni, bazarn kompleks tdqiqat, real, elc d potensial
tlbin sviyysinin myynldirilmsi, onun proqnoz qiymtlndirilmsi,
resurslar bazarnn konyunkturunun thlili v s. masir bazara xn sasnda
dayanan mqddm rtlrin yrnilmsi qeyri-myynliyin tdricn
azalmasna gtirib xarr.











k. 3.4. X firmasnn iqtisadi faliyytind qeyri-myynliyin rolunun
sadldirilmi mntiqi sxemi.
Qeyri-moyyonlik X Iirmasi
Namolumluq Iqtisadi prosesin
start voziyyoti
Qeyri-solislik vo ya
yayginliq
Bazarin sistemli
todqiqi
MxtoliIlik vo
vibrasiya
Tolobin
Iormalasdirilmasi
Torodddlk vo
secmo cotinliyi
Bazar payinin
optimallasdirilmasi
Bumeranq eIIekti Firmanin bazar
tarazligi

132
Tarazlq vziyytin gldikdn sonra is bumeranq effekti meydana
xr. nki, bu halda (yni, orta vziyyt canatma) sistemdaxili elementlrin
davrannda xaos daha da ykslir v s.
Grndy kimi, shbt admz paradoksa birll mntiqi bax
kkndn yanldr. Bu problem yalnz oxll determinizm bazasnda
adekvat hrini tapa bilr. Msln, deyk ki, bu paradoksun ksr keid iqti-
sadiyyatl lklr he bir aidiyyti yoxdur. Ona gr ki, szgedn lklrd
sistemsizlik bhran mvcuddur, iqtisadiyyatn sah v sferalar arasnda inteq-
rativ ballq ifrat aa sviyyddir. Digr trfdn, riskdiversifikasiya
qarladrmas he bir halda mumildirici mahiyyt daya bilmz. Bu
baxmdan ttbiq ediln konkret modelin spesifikas lahidd hmiyyt da-
maqla hr bir konkret halda konkret faliyyt zlliyini dourur. Eyni za-
manda, shbt admz paradoksun mahiyytind bel bir qeyri-myynlik
dayanr ki, glck ticart mliyyatnda istifad edilmmi udu olacaqm?
Yni, qeyri-myynliyin tbitin syknmkl oxlu sayda ziddiyytlrin
mvcudluunu iddia etmk mmkndr. Real iqtisadi faliyy1t baxmndan is
bunun he bir elmi yaxud praktiki hmiyyti olmayacaqdr. Btn bunlarla ya-
na, qloballama prosesinin spontan genilnmsi fonunda ayrca gtrlm
bir lknin-bizim misalmzda Azrbaycan Respublikasnn dayanql iqtisadi
inkiaf il xarici investisiyalarn clb edilmsi arasnda qarlql laqlrin
birmnal olaraq nzri qiymtlndirilmsi o qdr d sad grnmr.







Qlobal kapital bazari
Ehtiyatlarin
axini
Liberallasma
Iqtisadi arenanin
genislonmosi
DiversiIikasiya Zaman vo mokan-
a genislonmo
Elmtutumlu iqtisadiyyat
saholorinin inkisaIi
Dolgun in-
Iormasiya
mvud risk-
lorin soviy-
yosini azal-
daraq qlobal
investisiya
davranisi
Iormalasdirir
Kapitalin
miqrasiyasi
qeyri-maddi
aktivlorin
miqyasini
srotlo arti-
rir

133





k. 3.5. Qloballama prosesinin spontan genilnmsinin blok-sxemi.
Bri badan qeyd etmyi zruri sayrq ki, problemin aradrlmas prosesi
iki istiqamtli mnasibtlr sistemin (qlobal v MDB-nin timsalnda regional)
saslanmaqla hyata keirilckdir.

5. XARC NVESTSYALAR V MLL QTSADYYAT

Bellikl, Azrbaycan Respublikas 1994-c ildn, srin kontrakt
imzaland dvrdn balayaraq xarici investisiyalarn clb edilmsi sferasnda
regional (MDB) rqabt mbarizsinin tam hquqlu subyektin evrilmidir.
Hmin dvr rzind (1194-2000) lk iqtisadiyyatna 7,1 mlrd. AB dollar
hcmind xarici investisiya qoyulmudur ki, bunun da 5,9 mlrd. AB dollar
xarici birbaa investisiyalarn payna dr.
Cdvld hesablanm mlumatlardan grndy kimi, lk iqtisadiy-
yatna mcmu investisiya qoyulularnn mumhcmind xarici investisiyalarn
xsusi kisi aradrlan dvr rzind 64-76% arasnda dyimidir. 1995-ci ill
mqayisd qeyd etdiyimiz gstrici 4,7% aa ds d, DM-da xarici
investisiyalarn analoji gstricisi 2,1% artaraq 2000-ci ild 17,6% tkil
etmidir. Qeyd etmk lazmdr ki, btvlkd mcmu investisiyalarn DM-da
xsusi kisi byk olaraq qalmaqdadr (2000-ci ild 27,4%). 1998-ci ild bu
gstrici rekord sviyyd olmudur: 43,5%. Mqayis n deyk ki, analoji
gstrici inkiaf etmi lklrd 16-19% arasnda dyiir. Bzi tdqiqatlar
1


1
.. // , 3; 2000, .10.

134
bel vziyyti inkiaf xsusiyytlrind grrlr. Yazrlar ki, ...ndustrial
lklrd (Postindustrial lklrl mqayisd-kursiv .B.) bu baxmdan
balanslam vziyyt mvcuddur. ...Mcmu investisiyalar DM-un 28-42%-ni
ym is milli glirin 20-47%-ni tkil edir.
nvestisiya prosesin syknmkl real sektorun inkiaf problemlrin
frqli baxlar masir dvrd ba vern dyiikliklrin spesifik xsusiyytlrin
istinadn formalamaqdadr. Qeyd ediln aspektd istinad etdiyimiz mllifin
yanama trzi daha qabarq kild ifad olunmudur. O, hmin mntiql yazr
ki, vvlc xidmt sferasnn, sonralar is informasiya v elmi biliklrin n
plana xmas tsrrfat prosesinin mahiyytind gcl keyfiyyt dyiikliyin
sbb olmudur.

Cdvl 3.5.
Azrbaycan Respublikasnn DM-u v xarici investisiya qoyulularnn
dinamikas
(mln. AB dollar il)
2000-ci il
Gstricilr 1995 1998 2000 1995-ci il
nisbtn (%)
1998-ci il
nisbtn (%)
1.DM 2415,2 4446,6 5267,1 +2,2 df +18,4%
2.nvestisiyalar cmi... 544 1932,2 1441,4 +2,6 df -25,1%
o cmldn:
Xarici investisiyalar 375,1 1472 927 +2,5 df -37,1%
3.X-n mcmu in-
vestisiya qoyuluunda
xsusi kisi
69,0% 76,2% 64,3% -4,7% -11,9%
4.Mcmu investisi-
yalarn DM-da x-
susi kisi
22,5 43,5 27,4 +4,9% -16,1%
5.X-n DM-da x-
susi kisi
15,5 33,1 17,6 +2,1% -15,5%
6.Mcmu investisiya-
larn vvlki il nisb-
tn dyimsi (%)
+3,6 df +14,0% -8,8% x x
7.X-n vvlki il nis-
btn dyimsi (%)
+2,5 df +12,6% -15,1% x x
8.DM-un vvlki il +9,2% +12,3% +14,9% x x

135
nisbtn dyimsi

Bel ki, maddi istehsaldan frqli olaraq, szgedn sferalarda hr bir
istehlak akt hmin istehsaln genilndirilmsi n tbii sas yaradr. Bu halda
ayrca gtrlm frd yeni tsrrfat modelinin subyekti kimi tkrar istehsal
olunur. Maraql cht burasndadr ki, qeyd ediln situasiyada srtli iqtisadi
inkiaf maddi istehsaln nisbi aa artm tempind d tamamil reallaa bilir.
V, btn bunlardan bel bir nticy glinir ki, yeni texnologiyalar yaradanlar,
mvafiq olaraq daha byk msrflr mruz qalrlar v mk haqqnn artm
tempini zruri sviyyd saxlaya bilmirlr. Yekunda da mhsuldarlq arzu
ediln sviyyy atmr. Mhz bununla laqdar olaraq P.Draker yazrd ki,
...inkiaf etmi lklrin sas problemi mlum metodlardan istifad etmkl
maddi istehsal sferasnda buraxln artmna nail olmaq deyil, intellektual
mkl mul olan iilrin mhsuldarlnn artrlmasdr
1
. Grndy kimi,
vvla, shbt snayec inkiaf etmi lklrdn gedir. Aydndr ki, keid
iqtisadiyyatl lklrin hmin qrupla mqayissi mmknszdr. Ona gr d,
aparlan (hmin mllif trfindn) mqayis ifrat drcd qsurludur;
kincisi, keid iqtisadiyyatl lklrd ym normas milli glirin ox czi
hisssini (1-2%) tkil edir. Yni, bu baxmdan mracit etdiyimiz mllifin
...balanslama haqqnda dediklri keid iqtisadiyyatl lklr n kerli de-
yildir. Digr trfdn, apardmz thlilin nticlri d he bir bh yeri
qoymur ki, industrial tsrrfat modelini gnahlandrmaqla tslli tapaq.
Yni, shbt ondan gedir ki, lkd iqtisadi artm ekstensiv tiplidir v istehsal
olunmu mhsul vahidi yksk msrftutumluluu il (elm, texnologiya
tutumluluu il yox) sciyylnir. Shbt ondan gedir ki, srf ediln
investisiyalarn byk bir hisssi neft hasilatna ynldilir v uzunmddtli
dayanql inkiafn maddi bazasnn formaladrlmasnda itirak etmir. Mhz
buna gr d, yaranm vziyyt qnatbx hesab edil bilmz. Bununla bel,

136
thlil materiallar msbt dyiikliklrin yarandn da gstrirlr. Bel ki,
2000-ci ild 1999-cu il nisbtn mcmu v xarici investisiyalarn DM-da
paynn mvafiq olaraq 8,8% v 15,1% azalmasna rmn DM 14,9%
artmdr. lbtt, 2 illik dinamikada ba vern hadislri meyl adlandrmaq
dzgn olmazd. Amma, qeyd ediln dyiikliklr yrisinin yksln xttl
gedii n d kifayt qdr potensialn olduunu da nzr almaq lazmdr. El
bunun n d xarici investisiyalarn qeyri-neft sektoruna ynlm
intensivliyini artrmaq mqsdil btn imkanlar sfrbrliy alnmaldr
(cdvl 3.6.). Eyni zamanda, iqtisadi fikird bel bir mvqe qrarlab ki,
ynlndirm istiqamti vhdt halnda gtrmlidir:
1)Real sektor;
2)nfrastrukturun inkiaf;
3)Regional mtnasibliyin qorunmas (corafi diversifikasiya).
Bu istiqamtlr arasnda qarlql laqlrin korreliyasiyas o drcd
ykskdir ki, investisiya qoyulular baxmndan vhdtliliy nail olunmasa, he
bir real ntic ld etmk mmkn olmayacaqdr.
Cdvl 3.6.
Azrbaycan iqtisadiyyatna xarici investisiya qoyulularnn dinamikas
(mln. AB dollar il)

Xarici
investisiyalar

1994

1995

1998

2000
2000-ci il
1994-c il
nisbtn (%)
1994-
2000-ci
illr cmi

2001
Cmi;
o cmldn:
150,0 375,2 1472,0 927,0 +6,2 df 7098,0 1091,8
I.Struktur dyi-
ikliklrin
- 157,5 42,0 - x 431,9 -
II.Birbaa xarici
investisiyalar,
bundan
150,0 217,7 1430,0 664,1 +4,4 df 5812,0 899,8
Enerjidaycla-
rna
22,0 139,8 891,8 546,1 +24,8 df 4162,1 820,5
III.qtisadiyyatn
digr sferalarna
14,0 15,0 460,2 118,0 +8,4 df 1329,6 79,3

1
P.F.Drucker. Management Challenges for the 21
st
Century. N4, 1999, p.141.

137
o cmldn:
1)Snaye 3,0 3,2 128,2 50,4 +16,8 df 391,3 3,3
2)Tikinti 3,0 3,5 154,0 31,0 +10,3 df 345,9 7,1
3)Nqliyyat v
rabit
2,0 2,0 37,0 17,3 +8,6 df 188,2 7,5
4)Ticart v xid-
mt
4,0 4,3 100,0 16,6 +4,1 df 275,6 26,1
5) Sair 2,0 2,0 41,0 2,7 +1,3 df 128,6 7,3

mumiyytl, ksr tdqiqatlarn fikrinc xarici investisiyalarn iqti-
sadiyyatn sah v sferalar zr qeyri-mtnasib blgs, baqa szl, karbo-
hidrogen ehtiyatlar istisna olmaqla, real sektordan yan kemsi sistemsiz in-
kiafn balca sbbidir v bu hal mtlq aradan qaldrlmaldr. Qeyd edk ki,
neoklassik dnc trzi rivsind qeyd edilnlr hr cr elmi bhdn
uzaqdr. Lakin, masir qloballama raitind bu tezisin praktiki hmiyyt da-
dn iddia etmk n az ada dvrn meyl v tmayllrin meydan oxu-
maq kimi sslnir. Bel ki, maliyy bazarlarnn qloballamas raitind bir sra
xarici tdqiqatlarn
1
da qeyd etdiklri kimi, investisiyann hm sahvi,
hm d corafi diversifikasiyasndan ld ediln effekt mhdud xarakter dayr.
stinad etdiyimiz tdqiqatlar bu nticy qlobal sviyyli situasiyan
aradrmaqla glmilr. Yni, sas olaraq bel bir fikir irli srlr ki, qlo-
ballama trm altlrin xeyrin bazarlarn inkiafnda disproporsiya yaradr.
Digr trfdn, riskin blgs prizmasndan vahid mumildirici nticy
glmk mmknszdr. Bel ki, investisiyalarn corafi diversifikasiyasndan
ld ediln stnlklr hanssa abstrakt modell deyil, hr bir konkret situasi-
yada srf praktiki hmiyyt dayan amillrl (bazarn strukturu, lknin ra-
zic bykly, texnologiya v s.) rtlnir v s.
Bu yanamaya biz eyni zamanda, konkret lk sviyysind (Azrbaycan)
bir sra amillri d lav etmyi mqsduyun hesab edirik:

1
M.Baxtev, Jermann V., King R. Nontraded Goods, Nontraded Factors and International Non-
Diversification-NBEK Working Paper, 1995, No 5175.

138
1)Keid iqtisadiyyatl lknin elm,-texnologiyatutumlu mhsul ixracat-
sna evrilmsi xarici investorlarn maraq dairsind deyil. Demli, real
sektorun dinamik inkiafnn tminatnda xarici investisiyalara istinad etmk
mnaszlqdr.
2)Xarici birbaa investisiyalarn axn intensivliyi yalnz iki halda yksl
v real sektora ynl bilr: a)Yksk glir ld etmy imkan vern masir
texnoloji mhsullarn istehsalat sferasnn tkili yaxud inkiaf; Masir ger-
klik rivsind keid iqtisadiyyatl lklr bunun n yararszdr; b)Q-
samddtli dvr rzind yksk glir ld etmk imkan ver biln karbo-
hidrogen ehtiyatlarnn hasilat.
3)Real bazar mnasibtlrinin hl d formalama mrhlsind olmas iq-
tisadi demokratiyann tam kild tkkl tapmadna dlalt edir ki, bu da
mnafe qruplar arasnda qarlql mnasibtlrin deformasiyasna gtirib
xarmaqla birbaa investisiyalar real thlk qarsnda qoyur.
4)Kiik tutumlu bazara malik lknin nnviilik nqteyi-nzrindn
real sektorda standartladrlm mhsul istehsalnn fasilsiz artm qeyri-
mmkndr. Ona gr ki, vvla, hm milli, hm d regional v qlobal
sviyylrd mhsula olan tlbin eid-keyfiyyt aspektind dyim tezliyi
ifrat drcd ykslmidir; kincisi, htta n yax halda bel kiik lknin
konkret mhsul zr (hazr mhsul) regional v qlobal bazarlarda sz sahibi
olmas imkan hmiyytli drcd mhduddur. Lakin, btn bunlar lk
(hminin, regional bazar) sviyysind mcmu tlbin yksldilmsi zruri-
liyinin arxa plana keirilmsi anlamnda qbul olunmamaldr. Sadc olaraq,
ona gr ki, ks-tqdird mumiyytl inkiafdan danmaa dymz.
Son 10 illik iqtisadi inkiaf dinamikasnn tdqiqi gstrir ki, keid
dvrnn spesifik zlliklri fonunda geni tkrar istehsal prosesinin n az iki
qrlma nqtsi aq-aydn mahid olunmaqdadr. Bir trfdn, bu enerji-
dayclar sferasnn dnya iqtisadiyyatnn anklavna evrilmsi il sciyy-

139
lnirs, digr trfdn daxili bazarda yerli istehsaln ifrat zif mvqelri il
rtlnir. Nticd, geni tkrar istehsal prosesinin taml, sistemliliyi pozulur,
dayanql inkiafn sas maddi bazas inkiaf prosesindn knarda qalr.
Eyni zamanda, birg sahibkarln mhz real sektorda ifrat drcd lng
inkiafn bzi mlliflr seilmi nzri yanamann birmnal olaraq yalnl
il izah edirlr. Msln, L.Reznikov
1
yazr ki, btvlkd keid dvrnn ba-
lanc nqtsi dzgn seilmyibdir. O, inzibati-amirlik sistemindn bazar iqti-
sadiyyatna keidi formasiya aspektind kapitalizml eynildirmyin ley-
hindir. Eyni zamanda, qeyd edir ki, bzi lklr (in, Vyetnam) bazara keid-
d qeyri-kapitalist mzmunlu sosial mqsd v oriyentirlr istinad etmilr.
Fikrimizc, bu sayaq baxlar materialist monizm ifrat aludilikdn dour. So-
sial-iqtisadi v siyasi sistem mnasibtd tarixi materializmin pas atm
prinsiplrin istinad olunmas masir gerkliyin daxili mntiqin daban-daba-
na ziddir v n yax halda anaxronizm tsiri balayr.
Fikrimizc, bu aspektd sas problem nyin dz, yaxud nyin yaln ol-
duunu retrospektiv mstvid aradrmaqda yox, bazar iqtisadiyyatna keidin
tkili v idar olunmas yaxud tnzimlnmsinin hyata keirilmsinddir.
Keid fenomeni spontanlqdan uzaqdr. Onun reallama imkanlar btvlkd
proses proqram-mqsdli yanamann formaladrlmas v effektiv ttbi
qindn dzxttli asllqdadr.
Son 5 illik inkiaf dinamikas xarici investisiya axnlar v birg sahib
karln tkili prosesind mhz mqsdynllyn, proqram-mqsdli yana-
mann olmadn nmayi etdirir. Bel ki, hal-hazrda lkd qeydiyyatdan
kemi xarici investisiyal mssislrin mumi saynn 1994-c ill mqayi-
sd 2,8 df artmasna baxmayaraq (cmi: 2551 mssis), onlarn yalnz 30%-
i real faliyyt gstrir. O cmldn, 927 birg mssisdn 27,6%-i
faliyytddir. Bu mssislrin sas gstricilri 3 v 4 sayl cdvllrd

140
verilmidir. Hesablanm mlumatlardan grndy kimi, xarici investisiya
nnvi olaraq ticart, xidmt v mumiyytl, tez v yksk glir ld
etmy imkan vern sferalara axmaqdadr. Bununla bel gstrmk lazmdr ki,
birg v tam xarici investisiyal mssislrin faliyyt gstricilri o qdr d
pis deyildir. Bel ki, szgedn mssislr 2000-ci ild 619,8 mlrd. manatlq
mhsul istehsal etmilr ki, bu da 1995-ci ill mqayisd 1,9 df oxdur. Eyni
zamanda yeni i yerlrinin yaradlmas v lk vtndalarnn il tmin
edilmsi sferasnda da dinamik irlilyi mahid olunur. Mlumatlardan
grndy kimi, 2000-ci ild birg v tam xarici investisiyal mssislrd
iilrin mcmu say 22145 nfr tkil etmidir ki, bu da 1995-ci ill
mqayisd 3,1 df oxdur. Eyni zamanda, hmin mssislrd alanlarn
orta mk haqq lk zr mvcud olan analoji gstricidn 2-2,5 df
ykskdir.
Cdvl 3.7.
Birg v tam xarici investisiyal mssislrin faliyytinin sas
gstricilrinin dinamikas
Gstricilr l vahidi 1995 2000 2000/1995-ci il
nisbtn %-l
1.Faliyyt gstrn ms-
sislrin say
dd 293 1478 +5,1 df
2.ilrin mumi say nfr 7027 22145 +3,1 df
3.Orta aylq mk haqq min man. 156,8 1041,8 +6,6 df
4.stehsaln mumi hcmi mlrd.man. 311,8 619,8 +1,9 df
Aradrmalarmz gstrir ki, birg mssis yaratma prosesind sas
yerlr 5 lky mxsusdur. Bel ki, lkd yaradlm birg mssislrin
mumi saynda Trkiynin xsusi kisi 42,2%; ran slam Respublikasnn
xsusi kisi 22,4%; Rusiya, AB v Almaniyann pay is mvafiq olaraq
7,9%; 4,3% v 4,2% tkil edir. MDB rivsind (Rusiya istisna olmaqla)
yalnz 3 lknin sahibkarlar Azrbaycanda birg mssis yaratma prosesind

1
.. //
, 3, 1997, .7.

141
itirak etmilr. Bel ki, Grcstanla 7, Qrzstan v Belarusla bir birg
mssis yaradlmdr.
Mvcud tinliklrin aradan qaldrlmas v lkd sahibkarln inkia-
fna lverili rait yaratmaq baxmndan Azrbaycan Respublikas preziden-
tinin 17 avqust 2002-ci il tarixli Azrbaycanda kiik v orta sahibkarln
inkiafnn Dvlt Proqram (2002-2005-ci illr) haqqnda frman v 2
sentyabr 2002-ci il tarixli Azrbaycan Respublikasnda bzi faliyyt nv-
lrin xsusi razlq (lisenziya) verilmsi haqqnda Qaydalarn, xsusi razlq
(lisenziya) tlb olunan faliyyt nvlrinin v onu vern icra hakimiyyti
orqanlarnn siyahsnn tsdiqi mhm rol oynamaq iqtidarndadrlar. Ms-
ln, lisenziyaladrlan faliyyt nvlrinin say 240-dan 30-a endirilmi,
mddti iki ildn 5 il qdr artrlmdr.
Eyni zamanda, gstrmk lazmdr ki, Azrbaycan Respublikasnn prezi-
denti H.liyevin 10 sentyabr 2002-ci il tarixli Azrbaycan Respublikasnda
sahibkarln inkiafna dvlt himaysi sahsind lav tdbirlr haqqnda
frman
1
hm yerli, hm d cnbi sahibkarlarn smrli faliyytinin tkili v
daha da genilndirilmsi baxmndan mhm hmiyyt ksb edir.
Frman mzmun etibar il sistemli v kompleks sciyy damaqla real
bazar mnasibtlrinin formalamas prosesind mvcud olan manelrin
aradan qaldrlmas v sahibkarln dayanql inkiafnn tminatna ynldil-
midir. Cnab H.liyev masir dvrmzn sas problemlrini vahid mstvi
zrind mumildirmkl, onlarn hllinin hm differensial kild, hm d
sx qarlql ballqda hyata keirilmsinin mmknlyn ortala qoymu-
dur. Mhm rol oynamaq iqtidarnda olan frmanda xsusi qeyd olunmu be
istiqamt elmi-praktiki nqteyi-nzrdn daha ox diqqt clb edir:
Cdvl 3.8.

1
Azorbayan qozeti. 11/IX.2002-i il. N209.

142
Birg v tam investisiyal mssislrin iqtisadiyyatn sahlri zr
blgs
Sahlr Say (dd) ilrin say
(nfr)
Orta aylq mk
haqq (mln.man.)
stehsaln mumi
hcmi (mlrd.man.)
1995 2000 % 1995 2000 % 1995 2000 % 1995 2000 %
1.Snaye 65 381 +5,8d 3213 8905 +2,7d 182 969,9 +5,3d 53,6 4732,0 +88,2d
2.Tikinti 12 180 +15,0d 455 2052 +4,5d 30,1 1696,4 +56,3d 12,4 559,4 +45,1d
3.Ticart v
xidmt
166 176 +6,0% 1578 1819 +15,2% 58,7 295,1 +5,0d 213,3 41,6 -80,1 %
4.Mehman-
xana v icti-
mai ia
17 11 -33,6% 968 583 - 40,0 % 229,2 1623,4 +7,1d 20,6 64,2 +3,1d
5.Nqliyyat
v rabit
8 138 +17,2d 214 4118 +19,2d 75,8 593,1 +7,8d 5,1 577,7 +113,2d
6.Sair
1

(Kommunal,
shiyy, so-
sial xidmt-
lr, mlak,
icar v s.)



25



590



+23,6d



599



44,2



+7,4d



0,3



4212



+14040
d



6,7



218,4



+32,6d

1)lkdaxili iqtisadi mkanda kapitaln ucuzladrlmasna ynldilmi
tdbirlr sistemi; Bu halda ucuz bazarbaha istehsal dilemmasna qismn d
olsa son qoymaq imkan yaranr ki, nticd d milli istehsaln yksk artm
tempin nail olmaq tamamil real mzmunlu bir hadis keyfiyytind meydana
xr;
2)qtisadi faliyyt azadlnn daha da drinldirilmsi v genilndiril-
msi; icra orqanlarnn yersiz v qanunsuz mdaxillrinin aradan qaldrlma-
sna v ...Hr ks z varidatn izahat vermdn, deklarasiya v ya baqa snd
tqdim etmdn qanunvericilikl qadaan edilmyn istniln faliyyt
sahlrin srbst ynld bilr tipli mumi sciyy dayan dyiikliklr
toplusu mahiyytc iqtisadi demokratiyann qrarlamas v inkiaf n
lahidd hmiyyt dayr;

1
Azorbayan qozeti. 29/IX.2002-i il. N225.

143
3)Milli sahibkarln sistemli inkiafna maliyy, texniki v institutsional
xarakterli yardmlarn intensivldirilmsi v artrlmas; Elc d, xarici inves-
tisiyalarn clb edilmsi yolunda mvcud olan manelrin aradan qaldrlmas;
4)lkd igzar iqtisadi aktivliyin sahlr v regionlar zr paralel
inkiaf v onun yksln xttl gediinin tminat aspektind xsusi mzmun
dayan tdbirlr sisteminin ilnib hazrlanmas;
5)Effektiv rqabt mhitinin tkkl v inhisarizm qar mbariznin
gclndirilmsi; Btn bunlarn srf praktiki anlamda hyata keirilmsi v
effektiv rqabt mhitinin formaladrlmas nqteyi-nzrindn Azrbaycan
Respublikasnn prezidenti cnab H.liyevin Sahibkarln inkiafna mane
olan mdaxillrin qarsnn alnmas haqqnda 28 sentyabr 2002-ci il tarixli
Frman aparlan sistemli islahatlarn mntiqi nticsi hesab olunmaldr.
Tdqiqatn materiallar gstrir ki, xarici birbaa investisiya axnna
Trkiy, AB v Byk Britaniya balq edirlr (cdvl 3.9.).
Cdvl 3.9.
lk iqtisadiyyatna ynldiln birbaa xarici investisiyalarn
corafiyas (%)
lklr 1994 1995 1998 2000 2000/1994-c
il nisbtn d-
yim (+,-)
1994-2000-ci
illr rzind
cmi
Cmi birbaa xa-
rici investisiyalar.
O cmldn:
100 100 100 100 x x
1)AB 0,019 27,9 28,1 21,2 +21,1 26,9%
2)Byk Britaniya 0,039 12,8 14,2 16,6 +16,5 15,2%
3)Trkiy 26,5 23,8 13,8 10,3 -16,2 14,3%
4)Rusiya 0,019 6,8 5,5 5,8 +5,7 6,1%
5)Norve 0,006 0,5 6,4 14,5 +14,4 7,0%

Cdvldn grndy kimi, birbaa xarici investisiya axnlar 1994-c
ildn balanr. V, bu prosesd hmin ilin sentyabr aynn 20-d imzalanm
srin kontraktnn mhm rolu bhsizdir. Eyni zamanda, tccbl deyildir

144
ki, mcmu birbaa xarici investisiyalarn txminn 60%-i neft sektorunun
payna dr.
mumiyytl, lknin sosial-iqtisadi inkiafnda neft sektoru sas rol
oynayr. Bel ki, bu gn lk zr snaye mhsulu istehsalnn 1/2-dn oxu,
vergi daxilolmalarnn txminn yars, mumixracatn is 2/3 hisssi neft
sektorunun payna dr.
Qaaraq bir msly d mnasibt bildirmyi zruri sayrq ki, Azr-
baycann Holland sindromu thlksi il (bzi mlliflrin iddia etdiklri
kimi) z-z qalmas mmknszdr. Ona gr ki, lkd yaradlan Neft Fondu
v onun vsaitlrinin srfi istiqamtlri bel bir thlknin olmadndan xbr
verir.
Thlil materiallar gstrir ki, Azrbaycan Respublikasnn istehsal-
texnoloji sferada birg sahibkarln inkiaf etdiyi sas sah neft sektorudur.
Hal-hazrda, Azrbaycann Xzr sektorunda olan neft ehtiyatlar 3-8 mlrd.ton
arasnda qiymtlndirilir. gr, nzr alsaq ki, dnya zr neftin ehtiyatlarnn
proqnoz hcmi 840 mlrd.ton, kf edilmi ehtiyatlar is 139,7 mlrd.ton tkil
edir, onda yuxarda ks etdirdiyimiz rqm el d byk hmiyytli
olmayacaqdr (mvafiq olaraq, lknin dnya neft ehtiyatlarnda pay 2,1-5,7%
arasnda dyiir). Baqa szl, dnya neft bazarnda mal tklifinin formalamas
nqteyi-nzrindn Azrbaycan ox az paya malikdir. Qeyd etmk lazmdr ki,
bu gn qdr (2000-ci il) lkmizd 1,3 mlrd. tondan ox neft hasil edilmidir.
halinin hr nfri hesab il istehsaln hcmin gr Azrbaycan birinci
on lknin srasndadr.
Cdvl 3.10.
Azrbaycann Xzr sektorunda neft ehtiyatlarnn dyrc
qiymtlndirilmsi
Neft ehtiyatlarnn hcmi 1 barrel/17 dol. 1 barrel/25 dol. 1 barrel/32 dol.
Proqnoz qiymtlndirm:
I Variant: 8 mlrd. ton 855,3 mlrd.dol. 1257,8 mlrd.dol. 1609,6 mlrd.dol.

145
II Variant: 3mlrd. ton 319,6 mlrd.dol. 470,0 mlrd.dol. 604,8 mlrd.dol.
Neft kontraktlar zr faktiki
ehtiyatlar:
2,290 mlrd. ton


244,8 mlrd.dol.


360,0 mlrd.dol.


460,7 mlrd.dol.
Xzrd milli sektorun neft ehtiyatlarnn dyrc qiymtlndirilmsind
mxtlif qiymt sviyylrindn istifad etmyimiz szgedn bazarn kskin
konyunktur dyiikliklrin mruz qalmas il rtlnir. mumiyytl, dnya
neft bazarnn konyunktur proqnozladrlmas gstrir ki, qiymt sviyysind
orta gstrici bir barrel/25 dollara yaxndr.
Hal-hazrda neft hasilat sferasnda imzalanm 21 kontrakt zr tqribi
hesablamalara gr 2,290 mlrd.ton neft hasil edilck, bu mqsdl xarici
partnyorlar trfindn 60 mlrd.dollar hcmind investisiya qoyuluu hyata
keirilckdir. (Bax: lav 2.6.). 15 xarici lkni tmsil edn 33 trans-milli kor-
porasiya v iri biznes subyektlri il balanm kontraktlar Prodakn-erinq
(mhsul blgs) tiplidir. Bu prinsip z mahiyyti etibar il milli iqtisadi
mnafelr baxmndan son drc lverilidir. Bel ki, bu halda Azrbaycan
znn mineral-xammal resurslarnn mlkiyytisi kimi x etmkl,
layihnin hyata keirilmsi zr he bir maliyy hdliyi damr. Xarici
korporasiya birg faliyyt nticsind hasil olunmu neftin bir hisssinin sahibi
olur. Eyni zamanda, xarici investor ksr vergi v rsumlardan azad olunur v
yalnz mnft vergisin (25%) clb edilir.
Kontraktlarn kommersiya rtlrin gr vvlc investorun msrflri
dnilir, sonra is hasil ediln neft trflr arasnda bldrlr (itirak payna
gr). El buradaca qeyd edk ki, neft kontraktlar zr Azrbaycan Respub-
likasnn gliri tkc itirak payna gr myynlmir. Bel ki, Azrbaycan
Respublikas Dvlt Neft irktinin simasnda aadak mnblrdn glir ld
edir:
1)Tbii resurslarn mlkiyytisi kimi;
2)Xarici investorlarn mnftinin 25%-i lknin dvlt bdcsin
krlr;

146
3)Perspektiv strukturlarn kfiyyat dvrnd kontrakt sahsinin hr km
2
-
n 1200 dollar alnr;
4)Neftl birlikd xarlan smt qaz btnlkl Azrbaycann srnca-
mnda qalr;
5)Drin qazma platformalarndan v neft kmrindn istifady gr haqq
alnr;
6)Xarici partnyorlar neft hasilatnda itirak etmy gr bonus dyirlr.
Bu gn qdr artq 700 mln. dol. hcmind bonus v digr dnilr
hyata keirilmidir. Elc d, xarici investorlar 1995-2000-ci illr rzind
dvlt bdcsin krlmkl 154,7 mln.dollar vergi v digr rsumlar
dmilr. Kontraktlar zr faliyyt 2000, subpodrat xidmtlrin is 10 min
nfr yerli ii qvvsi clb edilmidir.
Kontraktlar zr mnft neftinin dyrc qiymtlndirilmsi v
Azrbaycana atacaq hisssinin hesablanmasnda sasn dvr mtbuatda drc
edilmi mlumatlardan istifad olunmudur (cdvl 3.11.).
Cdvl 3.11.
Hipotetik v faktiki ehtiyatlar zr mnft neftinin bldrlmsi
Variantlar 1 barrel/17 dol. 1 barrel/25 dol. 1 barrel/32 dol.
Cmi neft ehtiyatlar:
I Variant-8 mlrd.ton
a) Mnft neftinin dyrc
hcmi (mlrd.dol.)
470,4 691,7 885,3
b)mummnftd Azrbayca-
nn pay (mlrd. dol.)
282,2 415,0 531,1
II Variant-3 mlrd.ton
a) Mnft neftinin dyrc
hcmi (mlrd.dol.)
175,8 258,5 332,6
b)mummnftd Azrbay-
cann pay (mlrd. dol.)
105,5 155,1 199,5
III Variant-2,290 mlrd.ton
a) Mnft neftinin dyrc
hcmi (mlrd.dol.)
134,6 198,0 253,3
b)mummnftd Azrbay-
cann pay (mlrd. dol.)
80,7 118,8 151,9


147
Neft hasilatnn xarici partnyorlarla hyata keirilmsi hm hasilat
snayesin, neft-kimya mhsullar, neft manqayrmas hm d iqtisadiyyatn
digr sferalarna yksk texnologiya clb etmkl milli iqtisadiyyatda
oxaldc effekt keyfiyytind x etmk iqtidarndadr.
Aradrmalarmz gstrir ki, Azrbaycann neft strategiyas geoiqtisadi v
geosiyasi anlamlarda yeni oyun qaydalarnn formalamasna v lknin
regional sviyyd gc mrkzin evrilmsin gcl tsir gstr bilr.
Qeyd etmk lazmdr ki, bu proseslrd digr sferalarda olduu kimi,
yalnz Rusiya Federasiyas itirak edir (Lukoyl korporasiyas). lky xarici
investisiya axnnda birbaa investisiyalarn xsusi kisinin ykslii mahid
edilmkddir. Bel ki, gr mcmu xarici investisiyalarn funksional struk-
turunda maliyy kreditlrinin pay 1994-c ild 84%, 1995-ci ild 59%, 1999-
cu ild 30,8% olmudursa, analoji gstrici 2000-ci ild 28,3%- qdr aa
dmdr ki, bu da lknin milli iqtisadi thlksizliyinin tminat (xarici
dvlt borcu il bal) nqteyi-nzrindn msbt hal kimi dyrlndirilmlidir.
Xarici investisiyalarn clb edilmsi v bunun iri zlldirm prosesi il
zamanca st-st dmsi iqtisadi tmrkzlm imkanlarn ifrat drcd
genilndirmkl inhisar tmayllrin ortala xmasn realladra bilr.
Buna gr d, inhisar yaradan proseslri dayandrmaq yaxud antiinhisar nzarti
altna almaq mqsdil investisiya msabiqlrinin keirilmsi tqdirlayiq hal
kimi qiymtlndirilmlidir.
mumiyytl, qeyd etmk lazmdr ki, xarici lklrl iqtisadi, texnoloji v
investisiya mkdalnn inkiafnda dvlt mssislrinin zlldirilmsi
prosesind cnbi sahibkarlarn itiraknn tmini myyn rol oynamdr. Bel
ki, 2000-ci il tarixin aparlm zlldirm nticsind 306,1 mln. AB dollar
hcmind snayenin mxtlif sahlrin xarici investisiya qoyuluu hyata
keirilmidir. Keiriln investisiya msabiqlrind AB-n, Byk

148
Britaniyann v digr inkiaf etmi lklrin iqtisadi subyektlri yaxndan
itirak etmilr (cdvl 3.12.).
Xarici investisiyalarn (masir inkiaf mrhlsind) mhm rol oynamala-
r bhsizdir v bu empirik tdqiqatlarla da sbuta yetirilir. Lakin, btvlkd
sosial-iqtisadi inkiafn dayanqlln tmin etmk baxmndan yalnz xarici
investisiyalara istinad edn strateji yanama qbul edilmzdir. Fikrimizc, bada
gln msl lknin snaye siyastinin formaladrlmas olmaldr. Eyni
zamanda, birmnal kild baa dlmlidir ki, snaye siyastinin radikal li-
beralizm nnlrin syknmkl formaladrlmas mmknszdr.
Hminin, o da qeyd edilmlidir ki, keid iqtisadiyyat raitind snaye si-
yastinin tkkl tapmas n hr hans bir yeni konsepsiya yaxud model ha-
zrlamaa da he bir ehtiyac yoxdur. lbtt, lknin uzun on illiklr boyu xz
etdiyi xsusiyytlri bir knara qoymaq olmaz. Lakin, bu xsusiyytlrin hl-
ledici rola malikliyini d iddia etmk yanllqdr. Xarici birbaa investisiyalar,
elc d MDB blokdaxili investisiya qoyulular realla syknn v
ortamddtli inkiaf strategiyasnn tminatna ynldiln snaye siyasti r-
ivsind hyata keirilmlidir.
Cdvl 3.12.
zlldirm prosesind investisiya msabiqsinin nticlri
Shmdar Msabi- Mssi- Nzr- Nizam- Shm- zlldirm
cmiyyt-
lrin ad
qnin
keirildi-
yi tarix
snin
sahibi
d tutu-
lan in-
vesti-
siya
mln.
dollar
nam
kapital
mln.
dollar
lrin
say
(dd)
nves-
tisiya
msa-
biqsi
vasi-
tsil
Pullu
hr-
rac-
larda
Qapa-
l hr-
rac-
larda
1.Bak
elektro-
qaynaq
29/10/98 Baki steel
Company
ngiltr
18,27 214,3 857422 95,73% - 4,27%
2.Siysn-
Broyler
26/02/99 Baki Qroup
LTD, Azr-
baycan
47,4 174,4 4184313 85,0% - 11,9%
3.Qarada-
Sement
01/07/99 Holder-
bank
23,0 19,7 94638 91,46% - 8,54%

149
sver
4.Bak ma-
yonez trans-
formatorlar
09/08/99 Fiziki xs,
Azrbaycan
1,0 331,4 1590644 56,0% 30,0% 14,00%
5.Bak-
Ttn
17/08/99 Sorex
Mana-
gement
inc.,
Byk
Britaniya
49 63,7 305940 62,5% 30,00% 7,50%
6.Bak-Po-
lattkm
21/09/99 nprotex,
Azrbay-
can
2,1 47,1 225577 66,79% 30,00% 3,21%
Qeyd: 24/II.2000-ci il tarixd DH-i alq-satq mqavilsin xitam
vermidir (mnb: DH Azrbaycann iqtisadi icmal. 2000, TASC).
Cdvldn grndy kimi, shmlrin satnn yardan oxu investisiya
msabiqlri vasitsil hyata keirilmidir. Shmlrin orta hesabla 10%-i
qapal hrraclarda zlldirilmidir.
Hm ayrca gtrlm Azrbaycan Respublikas, hm d btvlkd
MDB inteqrasiya bloku rivsind birg sahibkarln balca istinad nqtsi
keyfiyytind x edn snaye siyastinin formaladrlmasnn sas prinsip-
lri, znnimizc aadaklardan ibart olmaldr:
1)Bazar iqtisadiyyatnn z-zn tnzimlmsi adlan srf praktizm
mvqeyindn qiymtlndirilmkl dvlt tnziminin ksr funksiyalar znd
ehtiva edn kompleks xarakteri n plana xarlmal, qzadan-qzaya
yanamasndan birdflik uzaqlalmaldr.
2)Snaye siyasti keid iqtisadiyyat raitind mmkn olan effektiv
metodlar sistemin syknmli, sistemdn knar gedilr istisna olunmaldr.
Msln, srt pul-kredit siyasti makroiqtisadi v makromaliyy sabitliyinin
tminats olmaqla bahm real sektorun dayanql inkiafna ngl trtmkl
sistemsizlik keyfiyytini ortala xarr. Bu hal da z-zlynd ninki geni
tkrar istehsal prosesinin normal gediini pozur v onun ayr-ayr fazalarnn
avtonomlamasna gtirib xarr, hminin btvlkd milli iqtisadiyyatn
formalamas prosesind lngidici tsir gstrir. Dnya maliyy bazarlarnn

150
ildrm srtli qloballamas v xarici birbaa investisiyalarla portfel inves-
tisiyalar arasnda prinsipial frqin faktiki olaraq silindiyi bir raitd yuxarda
qeyd olunanlar xsusi hmiyyt ksb edir.
Dnya lklrinin inkiaf tarixi gstrir ki, birg sahibkarln inkiafnda
regional sviyy hmi prioritet rol oynaybdr. nteqrasiya meylli laqlr
rivsind is birg sahibkarln dinamik inkiaf xsusi aktuallq ksb edir.
Srf iqtisadi mnada birg sahibkarln MDB-daxili mkanda smrli
tkilinin zruriliyi masir dvrn sosial-iqtisadi tbitinin zl xsusiyytlri
il rtlnir. Bu xsusiyytlri iki istiqamtd qrupladrmaq mmkndr:
1)Keid iqtisadiyyatnn yaratd fiziki mhdudiyytlr sisteminin
dominant rolu;
2)Qloballama prosesinin tsiri nticsind dnya iqtisadiyyatnda getdik-
c daha aydn kild mahid ediln meyl v tmayllrin meydana xmas.
Birinci qrupa daxil olan amillr kompleksi daha mrkkb mzmun
damaqla, alternativ seim imkanlarnn ifrat mhdudluu il sciyylnir.
Texnoloji gerilik, innovasiya sahibkarlnn reyim formasndan xa
bilmmsi szgedn amillr kompleksinin balca mziyyti statusunda x
edir. qtisadi mnasibtlr sisteminin real bazarn tlblrin uyunsuzluu
problemi d az hmiyyt damr. Bel ki, blokdaxili mkanda birg sahib-
karln smrli tkili il effektiv rqabt mhitinin qrarlamas arasnda
dzmtnasib asllq mvcuddur.
Blokdaxili mkanda birg sahibkarln n az masir dvr rzind zru-
riliyini saslandran rtlr d bel mhz bu aspektin dyimyn, aksiomatik
mahiyytindn dour. vvla, ona gr ki, effektiv rqabt mhitinin mvcud-
luu ninki qeyd ediln sferada, elc d btvlkd MDB-in inteqrasiya bloku
kimi yaamasnda hlledici hmiyyt dayr. kincisi, effektiv rqabt mhiti
blokdaxili regional brabrsizliyin (investisiya qoyuluu prizmasndan) aradan
qaldrlmas v qtblm prosesin ks-tsir gstrilmsi ynmnd son

151
drc mhm rola malikdir. ncs, qeyd edilnlr masir qloballama
raitind xsusil aktuallar. Maliyy bazarlarnn qloballamas kapital
axnn birmnal olaraq yksk rentabelliliy malik regionlara ynldir ki, bu
da effektiv rqabt mhiti raitind (ifrat glirliliyin qeyri-mmknly ba-
xmndan) mmknszdr. Demli, ks mvqedn yanadqda, keid iqtisadiy-
yatl lklr n (ayrca gtrlm hr hans bir lknin timsalnda) real
thlk qalmaz olacaqdr. Yni, investisiya axnlarnn inkiaf etmi lklr
trfindn keid iqtisadiyyatl lklr ynlik intensivldirilmsi istniln
konkret situasiyada effektiv rqabt mhitinin formalamasna imkan vermy-
ckdir. Bu hipotezin real mzmununu inkar etmmk rti il, onu da qeyd
etmk zruridir ki, yuxarda tsvir etdiyimiz situasiyann qrarlamas zaman
etibar il he d birmnal nticlrl sonuclanmr. Bel ki, uzunmddtli pers-
pektiv sas gtrlrs, onda real bazarn nnviilik sviyysindn yuxar
qalxa bilmmsin baxmayaraq, htta iqtisadi artmdan da danmaq
mmkndr. Qsamddtli zaman intervalnda is makromaliyy sabitsizliyin-
dn qamaq mmkn olmayacaqdr.
mumiyytl, qeyd etdiyimiz ynml inkiafla formalamaqda olan milli
iqtisadiyyatn sistemli v kompleks inkiaf arasnda paralellik aparmaq kkn-
dn yanl olan bir yanamadr.
lkd iri zlldirmnin hl d baa atmad bir raitd yuxarda
qeyd edilnlr thlknin real mzmunundan xbr verir.

6. MDB-DAXL BRG SAHBKARLIIN NKAFININ
PROBLEMLR KOMPLEKS


MDB-daxili birg sahibkarln inkiafnda sas diqqtin tdavl sferasna,
daha dqiq ifad etsk, qarlql ticart ynldilmsi v investisiya

152
mkdalna bigan mnasibt bslnilmsi regional sviyyli ksr layih-
lrin mvffqiyytsizliyinin balca sbbidir. Qarlql ticartin inkiafnda
aq-aydn mahid ediln neqativ meyl v tmayllrin meydana xmasnn,
ticart axnlarnn blokxarici mkana ynldilmsinin sas sbbi mhz bu iki
istiqamt arasnda hr hans bir laq v yaxud balln olmamas il rtlnir.
Aq iqtisadiyyat tipi z-zlynd iqtisadi mkdal bir proses olaraq hr iki
istiqamtin zvi vhdti keyfiyytind ortala xarr. Hqiqtn d, xarici
ticartl xarici investisiyalar arasnda son drc sx qarlql laq v asllq
mvcuddur. Bel ki, vvla, investisiya axnlar beynlxalq istehsal sisteminin
hrktverici qvvsi olmaqla xarici ticartin miqyas, corafiyas v mt
strukturuna sasl surtd tsir gstrmk iqtidarndadr v gstrir d! Buna
gr d, investisiya siyasti v mumiyytl, investisiya qoyulularnn
tnzimlnmsi bir proses olaraq etibar il ilk nvbd xarici ticartd ks-sda
verir. kincisi, xarici investisiyalara kskin tlbatn mvcudluu raitind
ksr lklr daha lverili iqlimin formaladrlmasna alrlar ki, bu da srf
institutsional prizmadan xarici ticart strategiyasn funksional baxmdan asl
vziyyt salr v s.
Yuxarda ks etdirdiyimiz arqumentlr bel bir qnati ortala qoyur ki,
investisiya mkdal v xarici ticart eyni bir prosesin iki trfi kimi vahid
sistem rivsind nzrdn keirilmlidirlr.
Mhz buna gr d MDB inteqrasiya bloku rivsind xarici ticart v
investisiya siyastinin maksimum avtonomladrlm kild hyata keirilmsi
birg sahibkarln getdikc daha srtli tnzzln gtirib xarmdr. Bu
problemin mhm hmiyyt ksb etdiyini hl vaxt il R.Vernon
1
gstr-
midir. O, znn Mhsulun beynlxalq hyat tkili konsepsiyasnda gst-
rir ki, xarici birbaa investisiya qoyulular o halda hyata keirilir ki, nnvi

1
R.Vernon. International investment and International Trade in the Product Cycle//Quarterly Journal
of Economics, 1966, pp.190-207.

153
mhsulun ixrac istehsal firmaya kifaytedici sviyyd mnft ld etmk
imkan yaratmr.
Maraql cht burasndadr ki, investisiya qoyulular il xarici ticart
arasnda mvcud olan dzxttli asllq iqtisadiyyatn digr sahlrind d z
mzmununu olduu kimi saxlayr. Bu halda yalnz subyektlraras inteqrasiya
fiqi istiqamtdn aquli istiqamt evrilir. Eyni zamanda, qeyd ediln isti-
qamtlr arasndak qarlql asllq baqa mzmunda da ortala xa bilr.
Bel ki, hr hans bir istehsal firma effektivliyi yksltmk v msrflri
azaltmaq mqsdi il daha ucuz olan istehsal resurslarna x axtara bilr.
Bununla bel, istniln halda xarici ticartl investisiya axnlar arasndak
dialektik balla he bir xll glmyckdir.
MDB inteqrasiya bloku rivsind birg sahibkarln arzuediln sviy-
yd inkiaf etmdiyi sahlrdn biri d elmi-texniki faliyytl baldr. Dz-
dr, el blokun yarand ilk gnlrdn (mart 1992-ci il) zv-lklr arasnda
Razlama imzalanm, el hmin ild Dvltlraras Elmi-Texniki ura
haqqnda tsdiq Protokolu paraflanm v 1995-ci ilin noyabr aynda mumi
elmi-texnoloji mkan yaradlmas haqqnda Razlama ld olunmudur. Hal-
hazrda szgedn sferada faliyytin tkili il bir ne regional sviyyli
qurumlar (Elmi-texniki inkiaf zr Dvltlraras Komit, Elmi-texniki infor-
masiyalar zr Dvltlraras koordinasiya uras, Dvltlraras iqtisadi komi-
tnin elmi-texniki mkdalq zr departamenti) mul olurlar.
mumiyytl, MDB daxili mkanda elm v texnologiyalar sferasnda
mkdaln balca istiqamtlri kimi aadaklar nzrd tutulmudur:
1)Birg proqramlarn hazrlanmas v ttbiqi;
2)Elmi-texniki obyektlrdn birg istifad;
3)Elmi kadrlarn hazrlanmas v ixtisas sviyylrinin yksldilmsi;
4)nformasiya mbadilsinin tkili.

154
lk baxdan elmi-texniki faliyyt sferasnda smrli mkdaln tkili
n lverili zmin yaradlb. Lakin, real, praktiki faliyyt hyata keirilmir.
Bellikl, MDB-in zv-lklrinin stabil inkiafnda sas vasitlrdn biri
investisiya mkdaldr. nvestisiya mkdalnn realla evrilmsi (ll-
xsus maliyy imkanlarnn kasadl raitind) birinci nvbd blokdaxili
sviyyy uyun makroiqtisadi siyastin razladrlmasn v srf konkret priz-
madan yanamaqla praqmatiq mzmun dayan konseptual istiqamtin forma-
ladrlmasn tlb edir. Yni, n mumi kild gtrlrs, bu o demkdir ki,
investisiya mkdalnn intiar sasn iki istiqamtd hyata keiril bilr:
I.nteqrasiya mzmunu dayan v bu prosesin srtlnmsin ynlik
investisiya mkdal; Bu halda proses saddn mrkkb doru istiqamt-
lnir. Yni, regional mumbazarn qrarlamas diskret olaraq vahid iqtisadi
mkann formalamas il baa atr. Daha konkret ifad etsk, shbt MDB-in
real mzmunlu inteqrasiya bloku kimi inkiafndan v bu anlamda investisiya
mkdalnn tkilindn gedir.
II.Regional iqtisadi mkdalq rivsind investisiya axnlarnn sm-
rli tkili v masir qloballama prosesinin gtirdiyi thlklrdn kollektiv
mhafiznin hyata keirilmsi. Aydndr ki, masir realln spesifikasndan
yanadqda yuxarda qeyd etdiyimiz konseptual istiqamt daha real grnr.
Bellikl, xsusi tdqiqat aparmadan da, aydn kild grnr ki, xarici
investisiyalar clb etmk sferasnda hyata keiriln faliyyt sistemli sciyy
damr.
Xarici birbaa investisiyalarn clb edilmsi prosesind sistemliliyin tmi-
nat zruriliyi sosial-iqtisadi hyatn mhm gstricilri arasnda mvcud olan
dialektik qarlql ballqla v myyn bax buca rivsind sillogizm
mvqeyindn tam kild sbuta yetirilir (k. 3.6.).



155





























156











Dzdr, masir flsf sillogizm tlimin bh il yanamaqdadr. Qeyd
edk ki, bu baxmdan irli srln arqumentlrin elmi saslar mvcuddur.
Hqiqtn d, oxll determinizmin reall nqteyi-nzrindn sillogizm
tlimi kifayt qdr snk grnr.
Biz bu mvqenin inkar etmk fikrind deyilik. ksin, qeyd ediln yana-
mann daha dzgn olmas qnatindyik. Aradrdmz problem yanamada
is sillogizm tlimindn yararlanmamzn sas sbbi amillr oxluunun
determinliyini gstrmkdn ibartdir.
Qeyd ediln ynmd faliyytin intensivldirilmsi n, znnimizc,
aadak istiqamtlrd mvcud olan problemlri aradan qaldrmaq mqsd-
mvafiq olard:
1.Problem yanamada subyektiv amillrin rolunun minimuma endirilmsi
(Brokratiya, neqativ hrktlr v s.);
2.ri zlldirm prosesinin btvlkd, onun xarici investisiyalarla bal
olan sferasnn is llxsus ffafladrlmas n zruri hesab ediln btn
vasitlrdn maksimum sviyyd istifad edilmsi;

157
3.Xarici investisiyalarn clbedilmsi, prosesual faliyyt v onlardan
istifad edilmsi effektivliyinin yksldilmsi ynmnd hkumt trfindn
xsusi srncam verilmsi yaxud Xarici investisiyalardan istifadnin smr-
liliyinin yksldilmsi haqqnda parlamentin qanun qbul etmsin byk
ehtiyac vardr.
Bel ki, xarici investisiyalarn clb edilmsi v onun ver bilcyi effekt
yaxud prosessual faliyytin nticlri eyni anlam damrlar. Eyni zamanda,
clb edilmnin hquqi bazasn masir rtlr daxilind kifaytedici saymaq
mmkn deyildir. Bel ki, Xarici investisiyalarn mhafizsi haqqnda
qvvd olan qanunun dyin rait mvafiq surtd tkmilldirilmsin
ehtiyac yaranmdr. Hr eydn vvl, masir investisiya prosesinin mrkkb
v oxaxli xarakterini nzr almaq, elc d ksr qanunlarmza xas olan
xstlikdn-fikrin v ifadnin dqiq, anlaql kild ks etdirilmmsindn
qurtarmaq mqsduyun olard. Bununla yana, xarici investisiyalarn
btvlkd milli iqtisadiyyatn inkiafna vqlndirilmsi, sahvi clbetmnin
elmi-texnoloji tutumunun yksldilmsi problemlrinin optimal hlli mvcud
hquqi baza sasnda (htta, tkmilldirilmi variantda bel) tin ki, z
realizasiyasn tapa bilsin.
4.Xarici investisiyalarn clb edilmsind lkdaxili mtnasibliy maksi-
mum ml edilmsin almaq zruridir. Xarici investisiyalarn (elc d
daxili) byk bir hisssinin paytaxtda cmlnmsi (90%-dn oxu) qeyri-nor-
mal haldr v milli iqtisadiyyatn proporsional inkiafndan tutmu demoqrafik
vziyyt qdr ox uzaa gedn nticlrl sonuclana bilr;
5.Nzr almaq lazmdr ki, qeyri-neft sektoruna xarici investisiyalarn
clb edilmsi problemind he d az hmiyyt damayan (gr, bel demk
caizs) milli bazarn kiik tutumluluunun mvcudluu v bu sasda da bazar
clbediciliyinin olmamasdr. Milli bazarn iqtisadi v texnoloji srhdlrinin
calaq yolu il genilndirilmsi zruriliyi MDB rivsind regional mu-

158
miliyin formaladrlmasndan funksional asllqdadr. Ona gr ki, vvla,
qeyd etdiyimiz mumilik: 1)MDB daxili mkanda istehsal v elmi-texniki
mkdaln inkiafna, ntic etibar il Azrbaycana daxil olan investisi-
yalarn alternativ mnblrinin oxalmasna rait yaradard; 2)Bu hal lknin
inkiaf etmi dnyadan investisiya zr mtlq asllnn kskinliyini xeyli
azaltmaq iqtidarndadr; 3)300 mln. nfrlik nfuza malik bazara x imkann
hmiyytli drcd asanladrmaqla, htta modernlmsiz milli istehsaln
nnvi sahlrinin srtli inkiafna tkan verrdi; 4)Xarici rqabt duru
gtirmk, TMK-larn milli iqtisadiyyata inhisar mvqedn tsiri imkanlarn
neytarlladrmaq n regional gc syknmk imkan yaradard v s. kincisi,
regional mumiliyin lknin rqabtqabiliyytliliyin (investisiyaya clbetm
sferasnda) mnfi tsiri olaca bard sslnn fikirlrin he bir elmi sas
yoxdur. Bel ki, xarici investorun istdiklri irisind bada gln msl
srf iqtisadi mnada, tkc sabitlik deyil, hminin onun dayanql v uzun-
mrllydr. Uzunmddtli investisiya qoyulularnn problematikliyind
bu problem lahidd rol oynayr. Elmi abstraksiya nqteyi-nzrindn yanasaq,
onda aydn olar ki, masir qloballama raitind bir qayda olaraq,
silklnmy meyl edn sabitliyin istinad dayaqlarndan biri, blk d
birincisi (digr rtlrin dyimdiyi raitd) taltlilikdir ki, bu da sasn
super iri bazarlara xas olan keyfiyytdir. Digr trfdn, o da hqiqtdir ki,
xarici investisiyalara mnasibtd MDB lklri rqib kimi x edirlr. Bu
vziyyti aradan qaldrmaq n sadc olaraq, probleml bal msllrd,
llxsus vergi, tarif v gztlrin ttbiqind razladrlm siyast yeritmk
kifaytdir. Biz baa drk ki, irli srdymz tvsiyy sasn nzri
xarakter dayr. MDB gerkliyi hl ki, qeyd ediln istiqamtd real nticlr
ver bilck v ksr zv-lklrin mummilli mnafelrin uyun olan
tdbirlrin hyata keirilmsin imkan vermir.

159
6.Xarici ticart v investisiya siyasti arasnda optimal uyunluun my-
ynldirilmsi v bu sasda da xarici iqtisadi strategiyann tkmilldirilmsi
mqsdmvafiq olard.
7.Xaricdn gln v daxili zlldirm prosesind meydana xmas ta-
mamil real mzmun ksb edn inhisar tmayllrin qarsn almaq mqsdil
lknin masir inkiaf mrhlsinin xsusiyytlrin uyun srtd snaye
siyastinin formaladrlmas v onun effektiv rqabt mhitikonyunktura
siyasti tandemil qarlql laqlndirilmsi zruridir. Bu tvsiyynin
konseptual sasn iqtisadi inkiaf nzriyylri arasnda lahidd mvqe tutan
strukturalizmin problem yanama trzi tkil edir. Baqa szl, iqtisadi inkiaf
istehsal formalarndan ld edilmi uurlardan v lknin sosial-iqtisadi
modernldirilmsind mhm rol oynayan iqtisadi davran qaydalarndan
birbaa asllqdadr.





154
IV FSL. MLL BAZAR V NHSARI YARANI
Elmi fikrin iqtisadi tfkkr bigan mnasibti hr eydn vvl, bir
ll determinizmin parlaq qlbsini rtlndirn balca sbb kimi
sciyyln bilr. Primitiv hesabln tntnsi mahiyyt v mzmunca bir
llllyn, konkret rqmlrl ifad olunan kmiyytiliyin, dnc
sistemsizliyinin, drketm diskomfortunun dourduu nticdn baqa bir ey
deyildir. Xarakterc birtrfli sciyy dayanlarn trmsi d birtrfli
olacaqdr tezisinin mli hmiyyt dadnn tsdiqini masir dvrn sosial-
iqtisadi mnzrsi birmnal kild tsbit edir. El iqtisad elminin paradiqma
problemi d sistemsizliyin, ictimai hyat btvlkd gr bilmmyin yaxud bu
istkd olmaq istmmyin meydana xard problemdir. Bu mnada mqsd
aydnlnn olmamas da az hmiyytli rol oynamr.
Mhdud resurslarartan tlbat tandemin syknmkl iqtisad elminin
ox ll mntiqi tfkkrl balln grmmzliy vurmaq metodo-
logiyada problemli situasiyann yaranmasna rvac vermk demkdir. Ax,
mhdud resurslarartan tlbat tandemi tkc iqtisadi mzmun damr. Bu
problem ictimai hyatn btn spektrini hat edn, yaxud hmin btvlkdn
doan, hmin btvlkl rtlnn, yaxud insan cmiyytinin inkiaf v birg
yaay qaydalar il funksional ballqda olan bir problemdir. nsan cmiy-
ytinin insan kimi yaayan cmiyyt halna gtirilmsi-mqdds kitabmiz
Qurani-Krimd ilahi hikmtl formaladrlm mqsdin anatomik thlili
hr eydn vvl, szgedn tandemd xeyir v rin dzgn qiymtlndi-
rilmsi zruriliyini ortala qoyur. mumbri inkiafn spesifikas aq-aydn
kild gstrir ki, iqtisadi olann mtlqliyin, birinci olmasna saslan-
maqla szgedn problemin hlli nqteyi-nzrindn n oxu vvlki x
nqtsin, start vziyytin qaytmaq olar. Bir ll mntiqi tfkkr
rivsind yuxarda qeyd etdiyimiz seimin hyata keirilmsi imkanlar n

155
yax halda 1/10
50
ehtimalla qiymtlndiril bilr ki, bunun da statistik qiymti
sfra yaxndr. Btn bunlarn aradrmaq istdiyimiz problem-inhisar feno-
menin birbaa aidiyyti vardr. Ona gr ki, vvla, inhisar byk ksriyyt
tkil edn tdqiqatlar trfindn birmnal olaraq r kimi qiymtlndirilir.
V, ikincisi, bu problem yanamada hm marksist, hm d neoklassik mktb
bir ll mntiqi tfkkrdn x edirlr.
El qrib olan da bundan ibartdir ki, masir inhisar nzriyysi v prak-
tikasnda hr iki yanamann nsrlrindn ninki istifad olunur, htta,
llxsus keid iqtisadiyyatl lklrin antiinhisar qanunvericiliyi demk olar
ki, btnlkl neoklassik paradiqmaya saslanr.

1.NHSAR NZRYYS MXTLFLKLRN
MCMUSU KM

Apardmz aradrmalar inhisar v onu yaradan proses nzri baxlarn
hl klassiklr trfindn hissvi mzmunda olsa da, formaladrldn z
xarmaa imkan vermidir. Htta, U.Petti inhisar problemin mnasibt bildir-
midir. O, znn Vergilr v rsumlar haqqnda Traktatnda yazrd ki, n-
hisar (adndan grndy kimi) mstsna sat hququ demkdir. Bu hquqa
malik olan xs mal z istdiyi kimi sata bilr, onu istdiyi formada qiymt-
lndir bilr yaxud istdiyi qiymt sata bilr yaxud btn bunlar ona veriln
hququn srhdlri rivsind hyata keir bilr.
Onu da qeyd etmk maraql olard ki, inhisarn klassik mdafiilri
irisind U.Petti lahidd yer tutur. O, inhisarn srfli olmasn aadak
arqumentlrl saslandrmaa almdr:
1)Yeniliki yaxud yeni nins kf edilmsi. Bu halda qanun kf edn
myyn mddt z kfi zrind inhisar olmaq slahiyyti verir (U.Petti

156
apparat kf etmi (kopiya il yazmaa imkan vern) v buna gr d Lordlar
Palatasndan 17 il mddtin patent almdr).
2)Yeni mmulatn ilkin vaxtlarda ttbiqi dqiqlik tlb edir v eyni
zamanda, hl insanlarn byk ksriyyti onun istehsaln hyata keir
bilmirlr. Mhz bu zaman intervalnda inhisar hqiqtn d srfli ola bilr.
U.Petti inhisar-mstsna hquq tandemini daha da genilndirmy chd
etmidir. O yazrd ki, dvlt trfindn tsis ediln vziflr v mkafatlar da
z tbiti etibar il inhisarla eyniyyt tkil edirlr.
vvllr d gstrdiyimiz kimi, klassiklrin inhisar problemin yanama
trzi ifrat sadliyi il sciyylnir. Eyni zamanda, maraql cht burasndadr ki,
szgedn dvrd inhisar nzriyysinin yoxluu el klassiklrin bu problem
bax bucandan aydn kild grnr. Msln, mlumdur ki, A.Smit v
Senior torpaq rentasn inhisar glir hesab edirlr. AB-da is he bir frq
qoymadan btn iri biznes subyektlrini inhisar sayrdlar.
Tdqiqat materiallar bel bir qnat glmy imkan verir ki, inhisar v
onun bazarlar sistemind yeri v roluna yanama mxtlifliyi daha ox v
balca olaraq iki istiqamtd tzahr edir.
Marksist v neomarksist baxda sas istinad nqtsi kimi istehsal sferas
gtrlr. Bu aspektd .Rudakovann fikri sciyyvidir: ...nhisarizmin tdqi-
qind istehsal sferasnda formalaan mnasibtlr ilkinci hmiyyt dayr.
nhisar znn son, yekun formasn is bazar sferasnda alr. nhisarizmin ba-
zar hisssi ikincidir, trmdir..., el bu keyfiyytd d tdqiq edilmlidir
1
.
Marksist mktbin digr ardcllar da mahiyyt oxarl baxmndan
analoji mvqed dayanrlar. Msln, ...nhisarn myynedici lamti my-
yn sah rivsind istehsaln hmiyytli hisssi zrind nzartdir. Mhz
hans hiss zrind-bu, konkret raitl myynlir
2
.

1
.. : -
. ; 1976; .11.
2
.., ... . : 1963, . 30.

157
ks nisbtd, yni istehsaln hmiyytli hisssin sahib olmayan v el
bu ynmd d faliyyt gstrn kompaniya inhisar hesab olunmur.
Aradrmalarmz birmnal kild sbut edir ki, inhisarn meydana
xmas v faliyyt gstrmsi aspektind problem yanamada marksist
mktb n nyin birinci olmas lahidd hmiyyt dayr. stehsaln ba-
lanc v sas x nqtsi olduunu vurulamaq, bazar mnasibtlrinin tr-
m sciyy dadn n plana kmk mahiyytc marksist tlimin ehkamlq
tlsin ddyn dlalt edir.
Maraql olan cht realln mahiyytc inkarn inadkarlqla hyata ke-
irn marksistlrin yanl tsvvrlri deyil, ksin qbul etdiklri nzriyynin
mdafisinin tkilind meydana xan spesifika il laqdardr.
Ax, istehsaln arxa plana keirilmsi marksizmin sas elmi baxnn
masir gerkliy uyun glmdiyini tsbit etmk, istismarn mnbyini elmi
dvriyydn xarmaq demkdir. Marksizm-real bazar mnasibtlri sistemind
balca keyfiyyt xarakteristikas kimi kortbiiliyi qabardr. Sanki, hm
bazarda, hm d btvlkd sosial-iqtisadi situasiyada he bir keyfiyyt
dyiikliyi ba vermmidir. Masir alc bazarnn, znn faliyyt
mexanizmi v sosial ynmlly baxmndan snaye inqilab dvrnn
satc bazarndan kskin frqlnmsi marksistlr trfindn grmmzliy
vurulur. Prays-teyker situasiyasnn oliqopolik qarlql asllqla vzln-
msi prosesinin gerkliyini danmaq elmi baxlarda ehkamln gcln-
msin v mahiyytc, ictimai praktikann obektiv olaraq gldiyi nticlrin
inkarna, nhayt empirizmin metodoloji prinsipi kimi knara qoyulmasna
gtirib xarr. Eyni zamanda, dialektik mntiq qeyd ediln prosesin nzri
chtdn tam kild drkediln olduunu v real mzmun dadn ortala
qoyur. Bel ki, tmrkzlm v onun mntiqi nticsi kimi meydana xan
inhisar bazar mexanizminin (prays-teyker situasiyasnn) mtlqliyi anla-
mna qar mikrosviyynin slind, etiraz reaksiyasdr. Anonim bazarn

158
(XIX-XX) tutumca bymsi makroiqtisadi sviyyd xaotik hadislrin sayca
oxalmasna, qeyri-myynlik amilinin mnft normasn getdikc daha gcl
v sasl thdidin gtirib xarr. slind istehsaln tmrkzlmsi bazarn
sifariidir. Bazar-vvlki konyunktur nisbtlrd davam gtir bilmycyini
elan edir v btvlkd iqtisadi dvriyynin kiik biznesmenlrin
sartindn xilas edilmsi tlbi il x etmy balayr. lbtt, bu hal z
tbiti etibar il rqabt mhitinin lvin deyil, sviyyc ykslmsin,
bazar subektlri arasndak qarlql mnasibtlrd myynlik drcsinin
artmasna, onlarn davran trzinin gzl grnn olmasna v s. dlalt edir.
Yni, grnmyn lin v onun arxasnda dayanm grnmyn adamn
zbanalna son qoymaq istyi inhisar birliklrin formalamasna tsir
gstrn balca amillrin biri, blk d birincisi keyfiyytind qbul edilm-
lidir.
Qeyd etdiyimiz problem bazar mexanizminin faliyyt xsusiyytlrindn
doan v mahiyytc prosesin bdi atributu xasssi dayan, makrosviyyd
(yaxud hkumt, hkumtlraras qurumlar) idaredilm problematikliyi il
seiln v bir qayda olaraq, ks-effekt vern mikrohadislrin mcmusudur.
Eyni zamanda, qeyd etmyi zruri sayrq ki, inhisara yanamada
neomarksistlrin gr buca srf marksist anlamda kapitaln v istehsaln
tmrkzlmsi prosesinin mtlqlqliyin istinad edir. Szsz ki, qeyd ediln
prosesin obyektiv mzmunu bazar faliyytinin mntiqi yekunu aspektind he
bir bh dourmur. Yni, indi sz aacamz neomarksist baxn ifratla
varmas he d iqtisadi tmrkzlmnin daxili tbitin syknmir.
M.Subbotin
1
gr inhisar fenomeni lyn vhdti formasndadr yaxud
gec-tez bu formasn almaldr. Baqa szl, Subbotinin fikrinc kapitalizm
raitind inhisar iki yaxud mxtlifliyin bir ld cmlnmsin istinadn
meydana xr. Shbt, inhisar-mlkiyyti, inhisar-istehsal v inhisar-

1
... . ., , 1989, . 102.

159
satcnn zvi birliyindn gedir. Yni, iqtisadi subyektlrin kapitalizm (oxu:
bazar iqtisadiyyat) raitind aquli tmrkzlmsinin obyektiv yekunudur v
onun qars he bir halda alna bilmz. Aydndr ki, vvllrd qeyd etdiyimiz
kimi, iqtisadi tmrkzlmnin marksist yozumu realla zidd deyildir v bu
anlamda da bizim he bir iradmz yoxdur.
Sadc olaraq, qeyd olunan yanamada ifratlq rty yerind deyildir.
Bu ifratlq nd tzahr edir? Hr eydn vvl, masir dnya bazarnn
faliyyt mexanizmi v amanabndliyi il sciyylnn konyunkturas, elc d
keyfiyyt v yeni mal probleminin getdikc artan kskinlmsi fonunda
iqtisadi subyektlrin mhz neomarksist yozumlu aquli inteqrasiyasnn labdl-
ly mtlq hqiqt statusundan xeyli uzaqdr v ninki uzaqdr, htta o
qdr d inandrc grnmr. Bu tezisin real mzmun dadn sbut etmk
n hr hans bir elmi fakt mvcud deyildir. Digr trfdn, istehsal v kapi-
taln tmrkzlmsi prosesi hm aquli, hm d fiqi istiqamtlrd sona
qdr gedn diskret proses deyildir. El maraq douran cht d bundan
ibartdir ki, iqtisadi tmrkzlm prosesi iki sas amilin tsiri altnda (dvlt
tnzimlnmsi-antiinhisar nzarti v iqtisadi smrliliyin yksldilmsi zru-
rti) daimi olaraq dyin mahiyyt ksb edir. Yni, tmrkzlm v
paralanma (eyni zamanda, TMK daxili hquqi xs statuslu filiallarn yaran-
mas) eyni prosesin dialektikasnn ayrlmaz trkib hisslridir.
Btvlkd iqtisadi proseslr, o cmldn inhisar problemin bir l-
l mntiqi tfkkr (loqosentrizm) mvqeyindn yanama atmazl
neoklassik nzriyyy d xas olan keyfiyytdir.
ksr neoklassik tdqiqatlar inhisar problemin Kurno-Marall nnvi
inhisar nzriyysi rivsind yanarlar. Szgedn mktb inhisar birm-
nal kild bazar fenomeni hesab edir v marksist mktb kimi inhisar yaradan

160
prosesin biramilliyi, yni tmrkzlmni balca sbb keyfiyytind g-
rrlr. E.emberlin yazrd ki: ...nhisar srf bazar fenomenidir...
1
.
E.Meysona gr: ...Ayr-ayr irktlrin lind cmlnmi iqtisadi aktiv-
liyin mumi qiymtlndirilmsi (yni, onlarn llri, tmrkzlmsi v s.)
bazar fenomeni olan inhisarla birbaa laqli deyildir
2
. P.Drakerin klassik inhi-
sar nzriyysin (emberlin nzriyysi) yanama trzi is qismn frqlidir. O
gstrirdi ki, siyasi v elmi dairlr ktlvi istehsal trfindn inhisarn
tbitind ba vern dyiikliklri ndns qbul etmirlr. P.Draker inhisar
problemin yanama trzind dyiikliklr etmyi mqsduyun sayrd. Tklif
edirdi ki, vvlki, yni bazara birbaa nzart edn inhisarn yerin, istehsal
amillri zrind hkmran olan inhisar gtrlsn
1
. slind problem Draker
saya yanama mzmunca, toplananlarn yerdyimsindn alay bir mna
ksb etmir. Baqa szl, istniln halda cm dyimyckdir. Ona gr ki,
vvla, istehlak bazarndan resurslar bazarna (istehsal amillri bazar) keid v
onun zrind nzartin tkili lahidd gtrlm kild he nyi dyimir.
Yni, shbt yen bazardan gedir v inhisarn bazar fenomeni olmasna he bir
xll glmir. kincisi, resurslar bazarndak tlb trm tlbdir v istehlak
bazarnn konyunktur dyiikliklrindn birbaa asllqdadr. ncs,
btvlkd resurslar bazar asl dyikndir. llxsus
alc bazarnn formalad bir raitd onun diqt etm imkanlar ifrat
drcd mhduddur. V, nhayt, drdncs, asl dyini nzart gt-
rn irktin inhisar mvqeyin ykslmsi son drc problematik bir
msldir.
nhisarn klassik yozumu il razlamayan qrb tdqiqatlar, llxsus
F.Maxlup yanama trzindki birmnall n plana xarr v haql olaraq
gstrir ki:

1
. . . :
, 1996, . 8.
2
E.SH.Mason. Economic Contenration and the Monopoly Problem. Harvard Un.Press. 1957, p.18.

161
1)nhisarn mvcudluu rqabtin tam yoxluu demk deyildir;
2)stehsal zrind nzart btn sahibkarlara xas olan keyfiyytdir v onu
yalnz inhisarla balamaq yalnlqdr;
3)Sabit qiymtlrin mvcudluu inhisarn mtlq varlna dlalt etmir v
ksin!
4)Tmrkzlm fakt z-zlynd hl inhisar situasiyann mvcud-
luunu ortala qoymur.
Onun fikrinc inhisar situasiya o halda meydana xr ki, istehsal xrcl-
rinin azalmasna baxmayaraq qiymtlr dyimz olaraq qalsn
2
.
Fikrimizc, F.Maxlupun bu tezisinin masir realla uyun gldiyini iddia
etmk dzgn olmazd. n az ona gr ki, standartladrlm ktlvi istehsaln
yoxluu, yeni mallar probleminin getdikc kskinlmsi gerklikdir v onu
inkar etmk, llxsus uzunmddtli vaxt interval baxmndan, mmknszdr.
Masir iqtisadlardan P.Samuelson da inhisar srf bazar fenomeni hesab
etmkl yana, bir sra praktiki hmiyyt dayan tvsiyylr d vermidir.
Bel ki, onun fikrinc, firmann xarakterinin qti olaraq myynldirilm-
sind yegan amil tlb yrisinin fiqiliyidir
3
. gr firmann mhsullar
bazara daxil olanda qiymt aa dr v analoji mhsula olan mumi tlb
dyimirs, onda bu firma inhisar deyil. Konkret kild ifad etsk, firmann
inhisar olub-olmamas, Samuelsonun fikrinc, onun davran trzindn asl-
dr.
Bellikl, vvlki x nqtsin qaydaraq, qeyd etmyi zruri sayrq ki,
ksr qrb iqtisadlarnn (kiik istisnalarla) inhisar yaradan prosesin bir
amilliyi-tmrkzlmy yanama trzlri marksist baxdan yalnz onunla
frlnir ki, bu halda bazar paynn yaxud paylarnn tmrkzlmsindn
shbt gedir. mumiyytl, mikrosviyyd gedn inteqrasiya proseslri,

1
P.Drucker. The Concept of the Corporation. N.Y., 1946. P.218-223.
2
F.Machlup. The Political Economy of Monopoly. p.65-66.
3
.. . .II. : , 1993,

162
istiqamtindn v corafi ynmllyndn asl olmayaraq bazar subyektl-
rinin mxtlif formal birlm v qovumasna, yekun olaraq is, rqabt
praktikasnn mhdudlamasna gtirib xarr.
Bri badan, gstrmk lazmdr ki, hqiqtn d qeyd ediln aspekt
istehsaln miqyasnn genilnmsi nticsind ld ediln qnatin artmna,
iqtisadi subyektin tkilati strukturunun tkmilldirilmsi imkanlarnn oxal-
masna v funksional faliyytin intensivliyinin yksliin sbb olur. Aydn-
dr ki, shbt mikrosviyy subektlrinin fiqi inteqrasiyasndan gedir. Mhz
el bu istiqamtd d inhisar yaradan prosesin istehsaln (kapitaln) tmrkz-
lmsi il balanmas anaxronizm tsiri balayr. Bununla biz gstriln
istiqamtin hmiyytini azaltmaq fikrind deyilik. rad sasn fiqi birlm-
nin yalnz istehsaln tmrkzlmsi il laqlndirilmsinin birtrfliliyin
syknir. nnovasiya sahibkarl sferasnda is yuxarda ks etdirilnlr bir
qayda olaraq situasiya yaradan amillr kimi deyil, trm xarakterli proseslr
keyfiyytind x edirlr. Btn bunlar o demkdir ki, inhisar yaradan proses
v hadislrin neoklassik, elc d marksist yozumlu hri yalnz bir amilin
hlledici roluna syknmkl lpaq abstraksiya mahiyytindn o yana kemir.
Real mzmun dayan v konkret rqmlrl, kmiyyt llri il sonuclanan
bir hadisnin yaxud prosesin hm qiymtlndirilmsi, hm d ks-tsirin tkili
adekvat formal sul v metodlardan istifad zruriliyini ortala xarr. Baqa
trzd ifad etsk, bu o demkdir ki, empirik sciyyli proseslri yalnz v
yalnz nzri-mntiqi rivsind tdqiq etmkl onun dzgn qiymt-
lndirilmsin nail olmaq olduqca mkl idir. Eyni il d, mikrosviyy
subektlrinin aquli inteqrasiyasna analoji bax qbul edilmzdi. Mlumdur
ki, bazar subyektlrinin aquli qovumas mal gndrnfirmasat mssi-
ssi lynn qarlql laqlrind hr cr gzlnilmzliklrin v mxtlif
formal tzadlarn aradan qaldrlmasnda, qovuan subyektlrin maliyy

. 115.

163
problemlrinin hllind mhm rol oynayr. Eyni zamanda, ynmndn asl
olmayaraq (istr fiqi, aquli, istrs d konqlomerat) subektlrin qovumas
menecmentin sviyysinin ykslmsind v htta, bzi hallarda effektiv rqa-
btin formalamasnda da hlledici hmiyyt ksb ed bilr. Lakin, mikro-
sviyy subyektlrinin hm fiqi, hm d aquli inteqrasiyas v bu prosesin
mzmununa mvafiq olaraq inhisar faliyytin mcmu qiymtlndirilmsinin
istehsaln tmrkzlmsi il (yalnz bununla) balanmas yanllqdr.
Mahiyytc, iqtisadi proseslrin tbii mzmununa uyun surtd ba vern
hadislr mhdudladrc nzartin yoxluu raitind inhisar faliyyt n
ideal situasiya formaladrr. Problemin qoyuluunun paradoksal xsusiyyti
bri badan nyin birinci, daha vacib olmas sualnn prosesdn (tdqiqatdan)
srf-nzr edilmsi il rtlnir. Baqa szl, iqtisadi proseslrin smrliliyinin
yksldilmsi istyi il dvlt tnzimi v onun hquqi bazasnn mumriv
srhdlrinin myynldirilmsi arasnda tzadl mtnasiblik meydana xr.
nhisar yaradan prosesin dayandrlmas, llxsus knar mdaxilnin hquqi-
inzibati gcndn istifad etmkl onun hyata keirilmsi n az pozucu
tsir gstrir. Aradrdmz problem yanamada paradoksallq mhz yuxarda
ks etdirdiyimiz mdaxilnin tbii zruriliyindn dour. Hr iki istiqamtd
qar-qarya gln trflrin (yaxud, mnafelrin) mahiyytc tbiilik, labdlk
xasslrin malikliyi neoklassizmin v onun tml prinsiplrinin ttbiqinin
mmknszlyn gstrir. Neoklassik modelldirmnin ifrat bsitliyi,
mzmunca lpaq abstraktlq rivsindn knara xa bilmmsi gerk
iqtisadi hadislrin adekvat tsviri v yozumunu konkretlikdn uzaqladrr,
reall primitiv mnasibtlr sistemi kimi ortala qoyur.
Eyni zamanda, sbut etmy ehtiyac yoxdur ki, inteqrasiya prosesinin nti-
csind meydana xan qovumu yaxud birlmi tsrrfat subekti inhisar
faliyytin realla evrilmsi thlksi nqteyi-nzrindn daha qorxuludur v
bazarn normal faliyyti n daha ox ngl trd bilr. Elc d, vvllr

164
qeyd etdiyimiz kimi, bu prosesin obyektiv sciyy dad da hr cr elmi
bhdn uzaqdr v btnlkl qlobal iqtisadi inkiafn balca tmayllri il
rtlnir. Bel ki, slind mumbri xarakter dayan tmayln sasnda
neoklassik iqtisadi rasionalizmin yeni interpretasiyas dayanr.
Apardmz aradrmalar, elc d dnya lklrinin tarixi inkiaf tcrb-
sinin mumildirilmi yekunu gstrir ki, ayrca gtrlm tsrrfat
subektinin mcmu faliyytind sas arlq mrkzi qsa mddtli maksimum
mnftlilikdn tdricn traf mhit uyunlama, innovatika v ntic etibar
il rqabt stnlklrinin ld edilmsi zrin keir. V, bunu tam
msuliyytl yeni, informasiya dvrnn balca mziyyti hesab etmk
mmkndr.
qtisadi proseslrd dinamizmin ifrat intensivlmsi szgedn mc-
muluun ayr-ayr trkib hisslri aspektind avtonomladrlmasn, mexaniki
mumildirmni v btvlkd neoklassik romantizmi tam kild knara
sxdrr. qtisadi faliyytin ayr-ayr indilrdn ibart olmadn, dialektik
btvlk v vahidlik xasssi dadn n xarr. Qsa mddtli mnftliliy
ynlik faliyyt masir iqtisadi situasiya rivsind iflasn, mflislmnin
flsfsi anlamndan o yana kemir. Bununla yana, qeyd etmyi zruri sayrq
ki, nzri-mntiqi yozumla tsvir etdiyimiz hadis keid iqtisadiyyat raitind
ikili mahiyyt dayr. Transformasiya prosesind olan iqtisadi sistem iqtisadi
rasionalizmin hr iki yozumunu znd birldirmk mcburiyytinddir. Keid
dvrnn dourduu spesifik problemlr burulannda qsamddtli glirliliyin
arxa plana keirilmsi el z-zlynd uzunmddtli, perspektiv ngllrin
trdicisi kimi qbul edilmlidir. Digr trfdn, keid sistemsizliyi tsrrfat
subyektlrinin davrannda subyektiv, iqtisadi prosesl birbaa ball
olmayan amillrin tsirindn maksimal asll problemini ortala qoyur.
qtisadi mqsduyunluqdan daha ox iradi xarakter dayan v inteqrasiyaya

165
ynlik qbul ediln qrarlar ksr hallarda snilik fonunu yaratmaqla ks-
effekt verir.
Bellikl, bu v digr istiqamtlrd paralel surtd apardmz aradrma-
lar inhisar fenomenin yanamada marksist v neoklassik baxlarn birtrfli
mahiyyt dayan sas chtlrini akara xarmaa imkan vermidir (k. 3.1.).











k. 4.1. nhisar nzriyysin marksist v neoklassik baxlarn m-
qayisli thlili.
Grndy kimi, hr iki yanama inhisar fenomeni il bal real gerkliyi
tam kild hat ed bilmk iqtidarnda deyildir. Problemin hm qoyuluu,
tsviri, hm d onun aradan qaldrlmasnda gdln sas mqsdlr bir-bi-
rindn kskin frqlnmkl yana, masirlikl qtiyyn st-st dmrlr.
Bel ki, hr iki mktbin yanama trzindn frqli olaraq, inhisarla mbarizd
balca mqsd sosial-iqtisadi effektivliyin yksldilmsi il rtlnir.
Neoklassik moktob
-Inhisar - bazar Ieno-
menidir.
-Inhisarin istehsal his-
sosi tromodir;
-Bazar paylarinin to-
morkzlosmosi inhi-
sar yaradir;
-Inhisar-roqabotin in-
karidir;
-Inhisar - bazar sub-
yektidir;
-Inhisarizm yoxdur;
-Inhisarla mbarizodo
osas moqsod roqabot
mhitinin qorunmasidir;
-Mbarizo struktur-
davranis sxemini oha-
to etmolidir.
I
N
H
I
S
A
R


N
O
Z
O
R
I
Y
Y
O
S
I
Marksist moktob
-Inhisar-istehsal Ieno-
menidir;
-Inhisarin bazar hisso-
si tromodir;
-Istehsalin (kapitalin)
tomorkzlosmosi in-
hisar yaradir;
-Inhisar vo roqabotin
sintezi horokotdir;
-Inhisar-istismari
maksimumlasdirir;
-Inhisar-toko iqtisadi
mahiyyot dasimir;
-Inhisar-inhisarizm
dogurur;
-Inhisarla mbarizodo
osas moqsod istisma-
rin doroosini azalt-
maqdan ibarotdir.

166
Rqabt mhiti z-zlynd mqsd kimi x ed bilmz. nhisar
yaradan proses yanamada nyin sas olmasnn (istehsal yoxsa tdavl) bir-
mnal qabardlmas praktiki anlamda el bir hmiyyt damr. Eyni zamanda,
bu aspekt geni tkrar istehsal prosesinin snilikl paralanmas, sah v
sferalararas qarlql mnasibtlrin bsitldirilmsi anlamndan qeyri bir
mzmun ksb etmir.
nhisara qar aparlan mbariznin sas x nqtsinin strukturdavra-
nntic (effektivlik) sxemin syknmmsi hr iki mktb n mumi
haldr.
El buradaca qeyd edk ki, inhisar problemin yanamada ks qtblrd
dayanan marksist v neoklassik baxlarn, n qdr qrib grns d, my-
yn ksin nqtlri mvcuddur. Msln, inhisar bazara tsir gstrmkl
onun kortbiiliyini aradan qaldrr tipli tezis hm marksist, hm d neoklassik
yanama rivsind kerlidir.
...nhisar daxilind istehsaln ayr-ayr hlqlri arasnda laq birbaa,
planauyun v rasional sciyy dayr. nhisar daxili qarlql mnasibtlrd
kortbiiliyi aradan qaldrr
1
.
P.Draker is yazr ki, ...General Motorsun iri blmlrinin planl iqtisa-
diyyatn vahidlri kimi faliyyt gstrdiyini demk he d iirtm olmayacaq-
dr... Daxili tkilati qaydalarna gr onlar mrkzldirilmi qiymtqoyma v
sosialist rqabti il birlikd rus trestlrin fvqlad drcd oxardrlar
1
.
Oxar mvqelr diqqt kmkd mqsdimiz bu probleml bal n az
iki aspekti n plana xarmaqdan ibartdir:
1)nhisar bazara tsir gstrmkl onun btvlkd deyil, yalnz inhisar
faliyyti gstrn firmann bazarnda kortbiiliyi aradan qaldra bilr.
vvla, ona gr ki, tam inhisar situasiya yoxdur, olmayb v ola da bilmz.
kincisi, firmann bazar mumbazarn zvi trkib hisssidir. Yni, bu ba-

1
., .. . .25, .1. . 481.

167
xmdan mntiqi antinomiya meydana xr. Kortbii bazarn trkib hisssi
kortbii olmaya bilmz. lbtt, tnzimlm drcsi nqteyi-nzrindn
myyn frqlrin mvcud olmas bhsizdir. Lakin, bunu btvlkd frqli
mahiyyt dayan fenomen kimi ortala qoymaa he bir lzumu yoxdur.
2)ri biznes subyektlrinin, msln Transmilli Korporasiyalarn yksk
sviyyd inkiaf etmi daxili bazarlar mvcuddur. Empirik aradrmalar
birmnal olaraq gstrir ki, htta bu bazarlarda n az ekzogen amillrin tsiri
nticsind tam planauyunluq yoxdur.
Neoklassiklrin inhisarizm fenomenin-idaretm v tnzimlm sfe-
rasnda xsusi imtiyazlarn bir yaxud bir ne qrupun lin kemsin-bigan
mnasibti darixtisaslam yanamann dourduu yanllq kimi meydana
xr.
nhisarizm z mahiyyti v formalamas baxmndan dialektik sciyy
dayan, prosesin gedii nqteyi-nzrindn real bazarn mzmunca deyil,
keyfiyytc dyiilmsin gtirib xaran, daha ox stqurum xarakteri dayan
v daha ox makrohadis kimi tzahr edn mikrosviyynin dourduu
nticdir. Makro-mikro sviyylr arasnda determinoloji balln daha da
mhkmlnmsin v bu balln tnzimlnn, idarediln olmasna, nhayt
mummilli mnafelrin hm riv, hm d istiqamtlri nqteyi-nzrindn
birmnal kild myynlmsi v tminatnn tkili zruriliyi aspektindn
inhisarizmin byk rolu vardr.



2. NHSARI YARANI BAZAR PROSESNN MNTQ
NTCSDR

1
P.Drucker. The Concept of the Corporation N.Y., 1946, p.123.

168
nhisar fenomeni v btvlkd inhisar yaradan proses nzri baxlarn
mqayisli thlili v bunun nticsind ld olunan mumildirilmi yanama
trzi aydn kild gstrir ki, problemin hm qoyuluu, hm d mahiyytc
aqlanmasnda srf iqtisadi mzmun dayan aspektlr hmi n sralarda
qrarlamdr. Baqa szl, inhisarn nyin trmsi olduundan (istehsal
yoxsa bazar) asl olmayaraq, shbt yalnz bazar raitindn, bazar mexaniz-
minin real faliyyt gstrdiyi situasiyadan gedir. nhisarn mhz bu grm
buca altnda rhi vvllr qeyd etdiyimiz birtrfliliyin meydana xmasnda
mhm rol oynamdr. Eyni zamanda, qeyd ediln aspektin prioritetliyinin
mtlqldirmsi inhisar v inhisarizm problemlrinin tarixi kklri v onlarn
tkaml prosesini aydn kild drketm imkanlarn hmiyytli drcd
mhdudladrr. Btn bunlar he d o demk deyildir ki, inhisarbazar ct-
ly inkar edilir. ksin, bazaraqdrki dvrnn spesifikasn nzr almaqla
mvcud olan inhisar tmayllri aradrmaq, el ntic etibar il inhisarizmin
sosial-siyasi, tarixi v iqtisadi saslarnn mcmu kild hat edilmsi
anlamna glir.
Bellikl, fikrimizc, inhisarn yaranma tarixini (llxsus, inhisarizm
fenomeninin tsir imkanlarn aradrmaq baxmndan) iki sas mrhly
ayrmaq mqsduyun olard:
1.Bazaraqdrki dvr: Antik inhisar;
2.Bazar dvr. Bu dvr d iki yer ayrmaq olar: Klassik inhisar dvr;
Masir inhisar dvr.
Tarixi mnblr gstrir ki, antik inhisar balca olaraq aadak istiqa-
mtlrd tzahr etmidir:
1)Etnik inhisar; Hl eramzdan vvl 522-426-c illrd I Darann
dvrnd cnbi tacirlr ticart etmk qadaan olunmudur. Bu hal etnik
lamt zr ticart mliyyatlarnn qadaan olunmasnn balanc idi. Bu tc-
rb Pekind XX srin vvllrin qdr mvcud olmudur. Masir yanama

169
baxmndan etnik inhisarl srf siyasi mahiyyt damas prizmasndan
qapal inhisarn reymi hesab etmk olar;
2)Tbii inhisar; Bu hal sasn Avropada (brnc v dmir mmulatlarnn
hazrlanmasnda ayr-ayr ustalarn z sullar var idi), o cmldn, bizim era-
dan vvl II minillikd Qdim Misird mvcud olmudur (Nil sahilind taxl
yetidirmkl bal);
3)nc tir inhisar meyllri is hakimimyyt mnasibtl laqdar
meydana xmdr ki, onun da iki nvn frqlndirmk olar: Hakimiyyt
olan hququn mhdudladrlmas; Yalnz myyn qrupun hakimiyyt glmk
imkannn qbul olunmas.
Bundan baqa, Roma imperiyasnn btn tarixi rzind taxl ticarti dv-
ltin inhisarnda olmudur v s. nhisarn bazara qdrki tzahr formalarna aid
oxlu sayda misallar gtirmk mmkndr. Lakin, bu sadalananlar kifaytdir ki,
hr iki dvr arasnda balca frqin ndn ibart olduunu myyn etmk
mmkn olsun. Grndy kimi, bazaraqdrki dvrd inhisar meyllrin
meydana xmasnda iqtisadi proseslrin el bir hmiyytli tsiri olmamdr.
Problem btn mahiyyti il siyasi irady bal olmudur.
nkiafn bazar dvrnd is inhisarn meydana xmasnda iqtisadi proses,
onun mzmun v mahiyyti hlledici rola malik olmaqla, qeyri-iqtisadi
amillrin tsir gcn he d azaltmam, ksin daha da gclndirmidir.
Aradrmalarmz gstrir ki, klassik inhisar bazar mnasibtlrinin atri-
butu kimi, bir qayda olaraq tmrkzlmnin mntiqi nticsi keyfiyytind
tdqiq olunmu v alnan yekuna mvafiq olaraq mxtlif mzmunlu elmi
baxlar formaladrlmdr.
Thlil materiallar birmnal kild bel bir qnat glmy imkan verir
ki, hqiqtn d inhisarla iqtisadiyyatn qapall v totalitarizm arasnda
ifrat drcd sx qarlql ballq mvcuddur. Amma, bu he d o demk
deyildir ki, hr iki fenomen arasnda mexaniki surtd brabrlik iarsi

170
qoyulmaldr. Baqa szl, inhisarizm adlandrdmz sistemli yarann srf
siyasi xarakter ksb edn istiqamti bir sra hallarda (konkret situasiyalardan
asl olaraq) avtonom formada da tzahr ed bilr. Yni, inhisar istniln
raitd totalitar idaretm tmayllrini dourur demk, lbtt ki, yanllq
olard. Qsaca olaraq, bel bir qeyd etmyi zruri sayrq ki, inhisar fenomeninin
tzahr v formaladrd situasiyalar aq v qapal iqtisadi sistemlrd bir-
birindn hmiyytli drcd frqlnir (k. 4.2.).
Bellikl, vvllrd qeyd etdiyimiz kimi, istehsal v kapitaln tmrkz-
lm (mrkzlm) drcsinin artm tempinin getdikc ykslmsi ntic
etibar il vahid dvlt yaxud beynlxalq inhisara sbb olacaqdr tipli yanama
(Marksistlr, Oyken v s.) XX srin 30-cu illrindn sonra ba vern kkl
dyiikliklr zndn qbul edilmzdir.
Qapal iqtisadiyyat Aq iqtisadiyyat
1.nhisarn llri daha bykdr. 1.nhisarn llri o qdr byk
deyil.
2.nhisar iqtisadi mnasibtlrin ms-
tqil subyekti deyil.
2.nhisar iqtisadi mnasibtlrin
mstqil subyektidir.
3.stehsaln inhisarlama drcsi daha
ykskdir.
3.stehsaln inhisarlama drcsi
nisbtn aadr.
4.Bazarda hmi inhisar situasiya
olur;
4.Bazarda hmi inhisar situasiya
olmur;
5.Htta potensial rqabt imkanlar
bel yoxdur.
5.nhisarlar arasnda kskin rqabt
mvcuddur.

k. 4.2. nhisarln qapal v aq iqtisadiyyat raitind frqli
xsusiyytlri.
Btn bunlarla yana, hr iki hal n oxar chtlr d olmam deyildir:
1)Hr iki halda istehlak seimi mhdudladrlr;

171
2)stehsal xrclrinin azaldlmas ynml stimullarn yoxluu v mn-
ftin gizli yaxud aq kild qiymtlrin yksldilmsi hesabna ld olun-
mas;
3)nnovasiya prosesi stimulladrlmr.
Bazar mnasibtlrinin xsusi atributu kimi inhisarn tsnifldirilmsind
mvcud olan yanama mxtlifliyi d mhz vvllr qeyd etdiyimiz amillr ox-
luuna baxda frqli seim trzlrinin ortala qoyulmasndan irli glir.
Msln, klassik yanamaya gr inhisar 3 istiqamtd tzahr ed bilr:
1)stehsal vasitlri zrind inhisar;
2)stehsal raiti zrind inhisar;
3)znd ey tipli inhisar: Yni, istehsaln v kapitaln tmrkz-
lmsi nticsind meydana xan inhisar.
Masir yanama is inhisarn sasn 4 formasn frqlndirir:
1)Tbii inhisar: Bazarda mal tklifinin bir firma trfindn formalad-
rld tqdird sahnin uzunmddtli orta xrclri minimum sviyyy enir.
2)Tkilati inhisar: Eyni profilli mssislrin idaretm obyektlrinin
sayn azaltmaq mqsdil birlmsi, msln, idar inhisarl, Nazirlik v s.
3)Texnoloji inhisar: Bel bir nqtdn x edir ki, mvcud texnologiya
bazasnda myyn mhsula olan tlbi bir yaxud bir ne mssis dmk
iqtidarndadr. Onlarn saynn artm istehsaln hcmc artmasna yaxud hr bir
mssisd istehsaln hcminin azalmasna v istehsal xrclrinin artmna
gtirib xarr. Eyni zamanda, bu halda texnoloji liderliy canatma mahid
edilmir.
ksin, ksr hallarda cari xrclri azaltmaq mqsdi il texnoloji
sviyynin olduu kimi qalmasna alr;
4)qtisadi inhisar-mqavil, sazilr yaxud rqabt mbarizsind qalib
glmkl meydana xan inhisar yaran.

172
Qeyd ediln iri qruplamalar kilind formaladrlm tsnifata bir sra
tdqiqatlar trfindn myyn lavlr d edilmidir. Msln, M..Kn
1

deyilnlrl yana inhisarn formas yaxud tzahr kimi aadaklar da lav
etmyi mqsduyun sayr:
1)Hr hans bir corafi mkanda mstsna istehsal hququ vern
lisenziya yaxud franizann firma trfindn alnmas;
2)sas xammala sahiblik v onun gndriin nzartin firmann lind
olmas;
3)stehlak tlbini tam kild zn clb edn mhsul nvnn istehsal
yaxud bazara xarlmas v s.
Qrb iqtisadlar G.Dolan v D.Lindsey
2
is inhisarn sasn 3 nvn
frqlndirirlr:
1)Qapal inhisar (Rqabtdn hquqi qadaalarla qorunan firma);
2)Aq inhisar (Qsa mddtli vaxt intervalnda rqabtdn xsusi
vasitlrl qorunmayan bir firmann bazarda tk satcya evrilmsi);
3)Tbii inhisar.
Eyni zamanda, inhisarn tipldirilmsind inzibati mdaxilnin ayrca
forma kimi gtrlmsin d rast glinir. Biz bunu bir qayda olaraq, siyasi
amillrl bal yaradlan qapal inhisar kimi sciyylndiririk. Hal-hazrda,
aradrdmz probleml bal byk ksriyyt trfindn qbul ediln
tipldirm elmi fikird hl ki, stn mvqeddir:
1)Ayrca gtrlm bir mssisnin inhisar;
2)Sazi (razlama) formasnda inhisar;
3)Mhsulun differensiyasiyasna saslanan inhisar.
Grndy kimi, inhisarn tsnifatnda mxtlif lamtlr istinad edn
tdqiqatlar, el hmin mxtlifliy mvafiq gln qruplamalar aparrlar.

1
... . -. 2000, .48.
2
.., ... : . -. 1992,
.195.

173
Bizim fikrimizc, inhisarn tsnifatna 5 lamt zr yanamaqla, onun nv
mxtlifliyini daha dqiq ifad etmk mmkndr (k. 4.3.). Hminin, lav
olunmaldr ki, inhisar birliklrin 5 sas tkilati formas mvcuddur: Kartel,
Sindikat, Trest, Konsern, Konqlomerat!
Eyni zamanda, masir elmi fikird inhisar tmayllrinin yaranma sbb-
lrin mvcud olan yanamalarda da yekdillik yoxdur. Bu baxmdan sasn iki
diametral ks istiqamtli baxlar mvcuddur:
1)nhisarizm bazar iqtisadiyyatna xas olan keyfiyyt deyil, tsadfi
hadisdir;
2)nhisarizm qanunauyun hadisdir.













k. 4.3. nhisarn mxtlif lamtlr zr tsnifat.
Inhisarin tosniIati
Nv Olamotlor
Istehsal -Tobii inhisar;
-Texnoloji inhisar;
-Struktur inhisari;
-Davranis inhisari;
Bazar Ioaliyyotinin
xsusiyyotlorino gro
Monopsoniya Istehlak
IkitoroIli inhisar Istehlak-istehsal olamoti
Idaro, Nazirlik vo s.

Toskilati
-Dvlot inhisari;
-Qapali inhisar.
Siyasi

174
A.Piqu yazr ki: ...nhisar hakimiyyt tsadfi meydana xmamdr...
O, mssisnin strategiyasnn mntiqi nticsidir
1
.
vvlki paraqraflarda apardmz aradrmalara lav olaraq qeyd etmyi
zruri sayrq ki, masir elmi fikir inhisarizm tmayllrini iki amill balayr:
1)Mnftin maksimumladrlmas qanunu;
2)Kapitaln tmrkzlmsi qanunu.
nhisarlama bazarn btn inkiaf mrhllrind mvcud olmu v
olmaqda da davam edir. slind, inhisar faliyyt hm mzmun, hm d
mahiyytc bazar prosesinin ayrlmaz trkib nsrdr. Bir sra iqtisadlar
inhisarn n yeni tarixinin iqtisadi bhranlarla (1873-c il) baladn, bhrann
inhisarlama prosesini hrkt gtirn amil olduunu xsusi vuru il qeyd
edirlr. Htta o drcd ki, inhisar bhrann ua hesab edilir. Bu spgili
yanamalar daha ox XIX srin sonlarnda geni yaylmdr.
nhisar mvqey canatma sahibkarlq faliyytinin daxili tbitindn
doan zrurtdir. vvla, ona gr ki, real bazar mnasibtlrinin mvcud
olduu bir raitd dvltin iqtisadi proseslr mdaxilsi, llxsus real
mzmunlu rqabt mhitinin formaladrlmas yaxud bu istiqamtd qismn
nail olunmu situasiyann qorunub saxlanmas son drc problematikdir.
Makroiqtisadi tnzimlm mikro v mezo sviyylrd subyektlr aras mnasi-
btlrin qarlql faydallq bazasnda tkkl n qtiyyn yetrli deyildir.
Demli, yuxarda tsvir etdiyimiz ynmd makromhitin hr bir ayrca
gtrlm bazar subyekti n lverili olma ehtimal sfra yaxndr. Elc d,
forma v nvndn asl olmayaraq btn kskinliyi il gedn rqabt m-
barizsi ninki orta v uzunmddtli vaxt intervalnda, o htta n qsa zaman
ksiyind d iqtisadi faliyytin effektivliyini vvlcdn birmnal kild
qiymtlndirmy imkan vermir. Mahiyytc, sahibkarn bilmk istdiyi nti-

1
.. . .1, ., 1985 ., .326.

175
clr Qeyri-myynlikRqabtQeyri-myynlik triadasnn formaladr-
d anlalmazla qrq olur.
Problemin qlizliyi ondadr ki, qeyri-myynlikdn doan rqabtin
(nticsi mlum olan ey rqabt dourmaz) z d qeyri-myynlik dourur.
Grndy kimi, inhisar prosesin metodoloji yanamann qsa xlassi d
sbuta yetirir ki, inhisarlama hr eydn vvl qeyri-myynlikdn qama
chdi kimi tzahr edir. Kmiyyt ls olan madiyyatn rasional
karkulyasiyasnn aparlmas mmknsz olan prosesdaxili intriqalarda onun
itirilm thlksi lahidd mvqe qazanma istyini tamamil tbii bir istk
keyfiyytind ortala xarr.
Bellikl, hr hans bir bazar subyektinin inhisar mvqe urunda
arpmasnda qbahtli he d yoxdur. Ona gr ki, inhisar mvqe n az
aadaklara nail olmaq imkan yaradr:
1)Konkret mal bazarnda rqabtin mhdudladrlmas, onun myyn
mnada hlildirmsi;
2)Qeyri-myynliyin hat dairsini hmiyytli drcd daratmaqla bir
sra problemlr v risklrdn uzaqlamaq imkan;
3)Bazarda hkmran mvqey nail olma v iqtisadi gc z lind cml-
dirmk;
4)Bazardak oyun qaydalarn diqt etm imkan;
5)Bazar subyektlrin, htta mummilli mnafelr z maraqlar prizma-
sndan tsir gstrmk imkan;
6)Qiymtqoymada liderlik;
7)Yksk inhisar mnfti ld etm imkan v s.
Hminin, inhisarlamann bazar iqtisadiyyat n yaban bir proses
olduunu iddia ednlrin d myyn arqumentlri olmam deyildir. Burada,
sadc olaraq eyni anlaya frqli baxlar n plana xarlr. Bel ki, masir
elmi fikird iqtisadi liberalizm ksr hallarda ideoloji liberalizml eyni mahiy-

176
yt dayan anlaylar kimi sslndirilir. Aydndr ki, mhz liberal prizmadan
iqtisadi mnasibtlrin v bazarn srbstliyi mtlq anlamda drk edilmm-
lidir v edilmir d! Ax, bazarn, gr bel demk caizdirs, mtlq hkmranl
demokratiya il qtiyyn bir araya smr v ntic etibar il hakimiyytin iri
kapitaln sartin kemsin gtirib xarr. Hmin mntiqi zncirin hrkt
gtirdiyi proses, yni azad v mhdudiyytsiz rqabtin inhisarlama il
yekunlamas labdlir. Problemin mhz bu miqyasda qoyuluu bir sra amillr
baxmndan qalmazdr. Bel ki, vvla, inhisar yaxud inhisarlama prosesi
ninki bazar demokratiyasna yaxud bazar mnasibtlrinin demokratikliyin
ldrc zrb endirir, hminin xsiyyt azadln mhdudladrr. kincisi,
qeyd ediln ynmd proseslrin inkiaf cmiyyt zrind azsayl sahibkar
inhisarnn formalamasna gtirib xaracaqdr.
mumiyytl, bazar srbstliyi yaxud azadl keyfiyytin can atmaq n
az mntiqi antinomiya dourur. z mahiyyti etibar il bazar demokratik
dyrlr sistemin aid deyil (szn mtlq mnasnda). Tam azad bazar
demokratiyan mhv edir.
Bazara yanamada, tnzimlm nqteyi-nzrindn, kritik nqt istehsal
diktatnn yaxud sahibkar aaln yaranmas prosesinin start xttidir. Mhz bu
xttdn sonra anarxiya glir. Mhz bu proses bazarn fiaskosu il yaxud z-
zn mhv etmsi il nticlnir.
Bellikl, gr he bir mhdudiyytsiz faliyyt gstrn bazar ks-demok-
ratik mahiyyt dayrsa, onda sosial-siyasi v iqtisadi mnasibtlr komplek-
sinin normal mtnasibliyi mzmunca el bazar kortbiiliyinin aradan qal-
drlmasna syknmlidir. Bel ki, qeyd etdiyimiz qrarlamann baza mst-
visi bazar mnasibtlri il xsiyyt azadlnn dialektik vhdtindn qay-
naqlanr.
Digr trfdn, aradrdmz problem frqli nzri baza sasnda yana-
maqla, tamamil frqli nticlr ld ed bilrik. Bel ki, inhisar fenomenin

177
sinergetik yanama mahiyytc, hm prosesin start ann, hm d nticd
meydana xan yaran frqli mstvid rh edir. Bu konsepsiyann mnti-
qindn x etsk, onda bel alnr ki, XX srin 30-cu illrin qdr formala-
m inhisarlar bazarda meydana gln fluktasiya proseslrini z gc il neytral-
ladraraq milli iqtisadiyyatlarn sabit, dayanql inkiafnda mhm rol
oynamlar.
Amma, digr trfdn, bhsiz ki, inhisarlar labd surtd tlb v tklif
arasnda kskin natarazln aramsz olaraq tkrar istehsalna, baqa szl,
defisitin tkrarlana-tkrarlana artmna sbb olurlar ki, nticd d iqtisadi
sistem illr kedikc znn hipotetik tarazlq vziyytindn daha ox uzaqla-
r. V, bellikl, inhisarn z fluktasiya prosesinin mntiqi nticsi keyfiyy-
tind meydana xr. Hmin mntiql davam etsk, demli natarazln daha da
gclnmsi znn bhran hddin atanda (bifurkasiya nqtsi) xaos balanr
v bundan sonra iqtisadi sistemin zn tkili prosesi start gtrr. Yeni tipli
qaydalar meydana xr v iqtisadiyyat ya qapal, ya da aq (mmkn variantlar
oxluundan hans alternativin prioritet mvqey xmasndan asl olaraq) tipli
sciyy damaa balayr. Bellikl, sinergetik konsepsiya birmnal kild
byan edir ki, inhisar z mzmunu etibar il tamamil frqli v mxtlif
iqtisadi sistemlr formaladra bilr. Grndy kimi, bu problem bizim ya-
nama trzimiz yekun olaraq sinergetik baxla st-st dr.
Maraql cht bundadr ki, inhisar fenomeninin hm klassik, hm d
masir yozumlar il Azrbaycan gerkliyi arasnda hmiyytli drcd
byk frqlr mvcuddur.
3. AZRBAYCAN NHSARININ SPESFK XSUSYYTLR V
QLOBAL MEYLLR


178
Azrbaycanda, elc d ksr sabiq mtffiq respublikalarda inhisarizmin
tamamil frqli zl xsusiyytlri mvcuddur. V, bu xsusiyytlr sasn
sabiq SSR-iqtisadiyyatnn idaredilmsi prinsiplrindn qaynaqlanr. nzibati-
amirlik sistemi z daxili tbiti etibar il iqtisadiyyatn btn sahlrind hr
hans bir formada olursa-olsun, rqabti srf-nzr edirdi. Bu iqtisadiyyat btn
sferalar hat edn mrkzi planlamaya, qiymtqoymann dvlt tnzim-
lnmsin, maddi-material resurslarnn mrkzldirilmi blgsn saslanr-
d. nzibati-amirlik sistemi el z-zlynd inhisar mahiyyt dayrd. Bu
sistemin daxilind ayr-ayr mrkzi dvlt orqanlarnn, nazirliklrin, tkilat
v mssislrin inhisarl mvcud idi. Aydndr ki, bel bir raitd iqtisadi
subyektlrin mstqilliyindn, iqtisadi faliyyt azadlndan, iqtisadi demok-
ratiyadan danmaq mnaszlqdr.
SSR Xalq Tsrrfat Kompleksind zl chtlrdn biri d iri mssis-
lrin (kiik v orta iqtisadi subyektlrl mqayisd) xsusi kisinin hddn
ziyad olmasdr. Msln, 1987-ci ild SSR-d bir snaye mssissin orta
hesabla 813 ii yeri, Macarstanda -186, Qrbi Avropada is 86 ii yeri
drd. Snayenin ksr sahlrind istehsaln tmrkzlmsi maksimum
hdd atmdr.
Mhsullarn byk bir hisssi zr bir yaxud iki mssis hegemon
mvqed olurdu ki, bu da ona z rtlrini (istehlakya) diqt etmy imkan
verirdi:
Keyfiyytsiz mhsul, sni kild iirdilmi qiymtlr, khnlmi assorti-
ment, mal qtl, malgndrn seiminin yoxluu v s. inzibati-amirlik siste-
minin balca chtlri kimi xarakteriz oluna bilr.
Eyni zamanda, znn sosial-siyasi, iqtisadi v ideoloji qaynaqlarna, daxi-
li tbitin v faliyyt xsusiyytlrin gr sosialist inhisar il bazar
iqtisadiyyat raitind mvcud olan inhisar arasnda kkl frqlr vardr.

179
Keid iqtisadiyyatnn dourduu spesifik situasiya il yana, ictimail-
m tipind ba vern dyiikliklr Azrbaycanda gedn inhisarlama prosesin
frqli bucaq altnda baxma tlb edir.
vvlki paraqraflarda da qeyd etdiyimiz kimi snaye inqilab dvrnn ba-
a atmas qlobal iqtisadi situasiyada mikrosviyy xarakteri dayan idaretm
qaydalarnn kkl surtd v balca olaraq istiqamtc dyimsi nticsind
yeni keyfiyyt xasslri meydana xmd. 1930-cu ild ba vern byk
depressiya qeyd ediln ynmd nnvi yanamalarn yararszln z
xarmaqla, o dvr qdr hegemon mvqed olan ictimailm tipinin sasl
surtd dyidirilmsi zruriliyini ortala gtirdi.









k. 4.4. Sosialist inhisar il kapitalist inhisar arasnda frqli cht-
lr.
Bu proses XX srin 50-60-c illrindn balayaraq artan srtl geniln-
my, iqtisadi subyektlrin struktur blmlrinin hquq v vziflrinin art-
rlmas, tsrrfat faliyytinin mxtlif nvlri zr nisbi iqtisadi azadlnn
tminat ynmnd gclnmy doru istiqamt gtrd. qtisadi smrlilik
Inhisar

Sosialist inhisari

Bazar iqtisadiyyati
inhisari
Yaranma vo Ioaliyyot
xsusiyyotlorinin
osas ohotlori
Yksok texnologiya
Roqabot
Osasi
Cixis nqtosi
Khno texnologiya

Direktiv gstoris
Istehlakci Foaliyyotin ynoldiyi
osas subyekt
Tohkim olundugu
satis sobokosi
Dnya bazari Foaliyyotin istiqamoti Regional bazar
Yksok KeyIiyyot Asagi
Intensiv inkisaI Foaliyyotin yekunu Ekstensiv artim

180
nqteyi-nzrindn ld edilmi msbt nticlr piramida quruculuundan
birdflik uzaqlaman optimal variant olduunu bir daha yani kild sbuta
yetirdi.
Btn bunlar he d o demk deyildir ki, ictimailmnin tarixi tipi isteh-
sal v kapitaln tmrkzlmsin sykndiyi n ictimai praktika trfindn
rdd edilirdi. ksin, el masir iqtisadi proseslrin sistemli tdqiqi d gstrir
ki, tmrkzlm-iqtisadi prosesin tbii haldr v onun sni vasit v sullarla
dayandrlmas yolverilmzdir. Gstriln aspektd yenilmnin sas sbbi d
el ondan ibartdir ki, istehsal v kapitaln tmrkzlmsinin iqtisadi
mqsduyunluq baxmndan maksimal srhdi vardr v bu srhdi hr hans
bir formada ken subyektin idar edilmsi prosesind problemlrin meydana
xmas qalmazdr ki, bu da, sonuc etibar il mcmu msrflrin
saslandrlmam artmna v yekunda iqtisadi effektivliyin aa dmsin
sbb olur.
V, mumiyytl, iri istehsal, yaxud istehsal v kapitaln tmrkzl-
msinin birmnal kild sosial-iqtisadi bla hesab edilmsi metodoloji,
hminin praktiki ynmdn yanllqdr. Bel ki, vvllr d qeyd etdiyimiz
kimi, idaretm v tkilati xsusiyytlrindn asl olmayaraq hr cr iqtisadi
sistemin inkiaf baxmndan sas hrktverici qvvsi iri istehsal subyektl-
ridir. Bu aspektdn vvlki dvrl mqayisd dyin is, sasn v balca
olaraq szgedn irilmnin optimal srhdlrinin myynldirilmsi v ida-
retm sferasnda real mzmun dayan demokratik qaydalarn ttbiqi il
laqdar mzmun yenilmsidir.
Azrbaycan gerkliyi fonunda yuxarda ks etdirdiyimiz proses znn
bir sra spesifik xsusiyytlri il seilir. Bel ki, mlum olduu kimi, tsrrfat
subyektinin irilmsi prosesi oxlu sayda amillrin (maliyy, tkilati, bazar,
texnoloji, menecment v s.) birbaa tsiri altndadr. Tmrkzlm prosesi
(keid iqtisadiyyat raitind) hr eydn vvl maliyy kapitalnn brpasn

181
tlb edir. Bu istiqamtd qlobal inkiaf tmayl ondan ibartdir ki, maliyy
kapitalnn artm vvlki, yni snaye inqilab dvrn uyun kild hyata
keirilmir (k. 4.5.).

=nhisar

=Korporasiya

k. 4.5. Maliyy kapitalnn formaladrlmasnn variant mxtlifliyinin
blok-sxemi.
Grndy kimi, ictimailmnin vvlki tipi birmnal dzxtt sciyysi
damaqla inhisarn meydana glmsi il yekunlar. Masir raitd is bu
proses he d hmi inhisar faliyyt dourmur. Yni, kapitaln irilmsi
sasnda gedn tmrkzlm yalnz konkret iqtisadi situasiya rivsind
lverili zminin mvcudluu bazasnda inhisara evril bilr.
Digr trfdn, masir keid dvr raitind effektiv rqabt mhitinin
yoxluu da maliyy kapitalnn formalamas prosesin lav olaraq spesifik
zlliklr gtirir. Hal-hazrda lkd qrarlam baha kapitalucuz bazar
situasiyas real gerkliyin mahiyytindn doan mntiqi ntic olsa da v eyni
zamanda, beynlxalq mk blgs sistemind layiqli yer tutmaq istyinin
intensivldirilmsin allsa da, ntic etibar il maliyy kapitalnn forma-
lamasnda klassik baxn stnlyn gtirib xarr. Apardmz aradrma-
larn da mntiqi yekunu el ondan ibartdir ki, maliyy resurslarnn tsrrfat
subektlri rivsind cmlnmsi qeyd ediln spesifikliyin tsiri ucbatndan
onlarn effektiv istifadsi n imkan yaratmr. Eyni zamanda, real bazar prose-
sin mvafiq olaraq birlm v qovumalarn yoxluu, daha ox subektiv
xarakterli struktur dyiikliklrin yol verilmsi tmrkzlmnin dourduu

Iri to-
sorrIat
subekti
Maliyyo re-
surslarinin
yigimi
Xsusi
mlkiyyot
Klassik yol Maliyyo
kapitali-
nin Ior-
malasdi-
rilmasi
Maliyyo re-
surslarinin
yigimi
Sohmdar
mlkiyyoti
Masir yol

182
miqyas effektindn (maliyy resurslarndan effektiv istifad ynmnd) sm-
rli surtd yararlanman bri badan mmknsz edir.
nkiaf etmi lklrin tcrbsi gstrir ki, maliyy kapitalnn formala-
drlmasnda xoldinqlr, investisiya, maliyy-snaye qruplar mhm rol oyna-
yrlar.
Azrbaycan raitind is szgedn tkilati formalar epizodik xarakter
damaqla, hl d sosial proses sviyysin xmamlar. Grndy kimi, ke-
id dvr raitind istehsal v kapitaln tmrkzlmsi daha ox subektiv
amillrin tsirin mruz qalmaqla balca olaraq inhisaryaradan proses kimi
x edir. Eyni zamanda, bu mnada istehsal v elmi-texniki potensialn di-
versifikasiyasnn aparlmamas, texnoloji problemlrin getdikc kskinlmsi
n miqyas effektindn, n d sinergetik effektdn (daimi xrclrin azaldlmas
istiqamtind) yararlanmaa imkan vermir. V, istniln halda subektiv amil-
lrin prioritet xarakteri tdavl sferasnn ayrca gtrlm subekt trfindn
tmrkzlmsin, bellikl d, istehsaltdavl qarlqlnda effektiv ba-
lln qrlmasna gtirib xarr. Xarici iqtisadi faliyyt mnasibtd is bu
hal daha ar nticlrl sonuclanr. Bel ki, irilmi tsrrfat subekti
rivsind diversifikasiyann aparlmamas innovasiya proseslrin mnfi
tsir gstrmkl texnoloji geriliyi daha da mhkmlndirir v mntiqi ntic
olaraq qapal dair yaradr. Yni, formaca aq, mzmunca is qapal
sistem formaladrr ki, bunun da hr cr effektivlikdn uzaq olduunun he bir
sbuta ehtiyac yoxdur.
Real bazar mnasibtlrinin hl formalama mrhlsind olmas tdqiq
etdiyimiz problemin daha da kskinlmsin hmiyytli drcd tsir gs-
trir. Bu hal hm milli sviyyd, hm d xarici rqabt qar duru gtirmkd
lav tinliklr dour.
Btn bunlarla yana qeyd edilmlidir ki, firmalararas bazar mnasi-
btlrinin tnzimlnmsi, onun prakndlik xasssindn yaxa qurtarmaq istyi

183
eyni zamanda, transaksion xrclr qnat etmk zruriliyi il paralel olaraq
istehsal v kapitaln tmrkzlmsi prosesind mhm rol oynayrlar. Tsr-
rfat subektlrinin inteqrasiyas n az z aralarnda olan qarlql laqlrin
mqsdynl istiqamtd tnzimlnmsin, tsadfilik v xarici effektin tsir
gcnn ifrat drcd azaldlmasna hmiyytli drcd tsir gstrir.
Masir qloballama bir proses olmaq etibar il inhisarlamann mzmun
v mahiyytind getdikc daha qabarq kild nzr arpan zl xsusiy-
ytlrin meydana xmasna tkan vermidir.
vvla, shbt XX srin ikinci yarsndan etibarn gclnn v artan sr-
tl iqtisadi proseslr daxil olan elmi-texniki nailiyytlrdn, onlarn ttbiqi
nticsind ba vermi kkl keyfiyyt dyiikliklrindn gedir. Elmi-texniki
trqqinin inhisara tsiri istiqamtli sciyy dayr:
1)stehsaln msrftutumunu (material, enerji, kapital v s.) hmiyytli d-
rcd azaltmaqla ayr-ayr sahlrd yksk rentabelli mssislrin miqyasn
aa salmdr. nhisar kateqoriyasna yalnz iri deyil, elc d kiik v orta
mssislrin dmsi yuxarda qeyd etdiyimiz prosesin mntiqi nticsidir.
2)ETT yeni mhsul problemini hll etmkl rqabti gclndirir;
3)ETT inhisar mvqenin stabilliyin thlk yaradr.
kincisi, masir inhisarlama beynlmill xarakter dayr. (Kapitaln trans-
millilmsi, llxsus sahlraras inteqrasiya nnvi yanamalara tamamil
yeni alarlar gtirir. Shbt, hr eydn vvl istehsal v kapitaln corafi
tmrkzlmsind subregional v qlobal sviyylrin dominant mvqelr
kemsindn gedir. sasn kapitaln transmillilmsi rivsind ba vern
bu proses inhisar grntsn arxa plana keirir ki, nticd d onunla smrli
mbariznin tkili ninki ayrca gtrlm bir lk sviyysind, elc d
regional miqyasda faktiki olaraq mmknszlir. Balca olaraq maliyy-
investisiya, mt v xidmt axnlarnn intensivlmsi il mayt olunan
transmillilm mahiyytc, cnbi mnli inhisarizmin formalamas v

184
mummilli mnafelr kskin mdaxilsi n lverili zmin yaradr. Xarici
iqtisadi faliyytin ardcl liberalladrlmas, investisiya axnlar sferasnda hr
cr manelrin aradan qaldrlmas v htta, onun btn mmkn vasitlrl
stimulladrlmas qeyd ediln prosesi hmiyytli drcd srtlndirir.
Ayrca gtrlm bir lknin real sektoruna asanlqla hyata keiriln
mdaxil tdavl sferasnn da el hmin istiqamtd tmrkzlmsi v
mrkzlmsini mmknldirir. V, yekun olaraq milli bazarla real sektor ara-
snda qarlql laqlr v asllq qrlr, lkdaxili konyunkturann forma-
lamas v dyimsi istiqamtlri xarici firmalardan asl vziyyt dr.
Znnimizc, bu hal inhisar fenomeni prizmasndan masir dvrd meydana -
xan ikinci tmayl hesab etmk mqsduyun olard.
Yuxarda qeyd edilnlr ksr keid iqtisadiyyatl lklr kimi Azrbaycan
Respublikas n d real thlk mnbyi olaraq qalmaqdadr.
Bel ki, hal-hazrda lk miqyasnda artq qrarlam baha istehsalucuz
bazar antinomiyasnn, elc d kapitaln bahallnn v effektiv rqabt mhi-
tinin tkkl tapa bilmmsinin d sas sbblrindn biri mhz qeyd etdiyimiz
tmayllrl baldr.
Problem qlobal sviyyd yanasaq, onda masir inhisarlama prosesinin
balca tmayl kimi qeyri-maddi istehsal sferasnn rolunun kskin kild
artdn qeyd ed bilrik. Msln, bu gn xidmt sferasnda firmalarn glir-
lilik sviyysi 86,4%, neft biznesind is 18,4% tkil edir. Glirlilik baxmn-
dan n aa sviyyd ar snaye sahlridir.
Asiya lklrind ba vern maliyy bhrannn Yaponiyaya gcl tsirin
baxmayaraq, bu lkd sas inhisar strukturlar vvlki snaye nhnglri
(Soni, Honda Motor, Hitachi v s.) olaraq qalmaqdadr v kapitaln qeyri-maddi
istehsal sferasna axn prosesi miqyasl xarakter damr.
nhisarlama prosesind balca tmayllrdn biri d postindistrial tsr-
rfat sisteminin frqli mahiyytindn doan msllrl sciyylnir. Bel ki,

185
elmi-texniki biliklrin, informasiyann mrkzi mvqelr kemsi v masir
situasiyada iqtisadi inkiafn sas hrktverici qvvsin evrilmsi bu sferada
da srtli tmrkzlm v mrkzlm meyllrini gclndirmidir. R.Alsop
1

yazr ki, son 5 ild amerika korporasiyalarnn patent v istehsal texno-
logiyalarnn tkmilldirilmsind ld etdiklri glir btn dnya zr
kompaniyalar, dvlt tkilatlar v ayr-ayr xslrin glirlrinin cmindn
oxdur. 1995-1998-ci illr rzind AB firmalarnn bazar kapitallamasnn
artm bu lknin vtndalarna mxsus aktivlrin mcmu dyrindn 10 trln.
dol. artq olmudur
2
.
Qlobal sviyyd aparlm tdqiqatlar gstrir ki, hqiqtn d maddi
istehsal sferasnn mhsullarna olan tlbin azalmas o drcd bykdr ki,
artq bu sah bir nec onilliklr bundan vvl olduu sviyyd rentabelliyin
artm potensialna malik deyildirlr
1
.
ncs, inhisarlama getdikc daha ox gizli sciyy damaa bala-
mdr;
Drdncs, inhisar tmayllr tkc snayeni deyil, elc d iqtisadiy-
yatn digr sferalarn-knd tsrrfatn, xidmti o cmldn, sosial xidmt sfe-
rasn, praknd ticart v ictimai iani v s. hat edir.
Beincisi, inhisarlar arasnda vvllr mahid edilmyn birg sahibkar-
lq formalarnn (birg mssislr, patent, elmi - texniki informasiyalarla m-
badil v s.) ttbiq edilmsi;
Altncs, kapitaln mrkzlmsi, mlkiyytin yenidn blgs proseslri
gclnir. Sciyyvidir ki, bel proseslr sasn sahlraras sviyyd hyata
keir.

4. NHSARI STRUKTURLARIN BAZAR FALYYT V ONUN

1
R.J.Alsop. The Wall Street Journal Almanac. 1999, N.Y., 1999, p.365.
2
J.F.O.Mc.Alister. Proaperity For Now (Time, 1999, February 15, p.58).

186
SOSAL-QTSAD NTCLR
Elmi fikird artq oxdan bel bir qnat formalab ki, sosial-iqtisadi
inkiaf baxmndan inhisarn sas zrri ictimai trqqini lngitmsinddir.
nhisar ictimaiyyt qarsnda dayanan problemlrin hlli istiqamtind alter-
nativ variantlarn meydana xmasna imkan vermir. ctimaiyyt seim imka-
nndan mhrum edilir. V, bununla da, inkiaf potensialn itirir. Y.umpeter
qeyd edir ki, inhisara qar neqativ mnasibt hl XVI-XVII srlrd ngil-
trd formalamdr. Bu hal, htta Byk Elizavetann znd myyn
tsurat yaradan ox sayl ingilis inhisarlarnn faliyytinin nticlri il
baldr. El hmin mhur Kapitalizm, sosializm v demokratiya srind
Y.umpeter sbut etmy alr ki, ticartin kartel tipli mhdudladrlmas v
gizli surtd qiymt siyastinin laqlndirilmsi depressiya raitind effektiv
tdbirlr kimi qbul edil bilrlr. Ola bilsin ki, real bazarn mvcudluu
raitind Y.umpeterin irli srdy fikir mli mzmun daya bilr. Ona gr
ola bilsin deyirik ki, qeyd ediln baxn gstriln mstvid empirik tsdiqi
yoxdur. Amma, istniln halda bu tezisin keid iqtisadiyyat n tam yarasz
olduu gz qabandadr (k. 4.6.). Grndy kimi, kartellmd balca
mqsd rqabt mbarizsinin minimum sviyyy endirilmsindn ibartdir.
Kartelistehsalnn (istehlaklarn) formal tkilat olub, rqabtin fasi-
lsiz olaraq mhdudladrlmasna can atr. Baqa szl, kartel itiraklar yk-
sk mnft ld etmk v mumiyytl, effektivliyi yksltmyin yegan
vasitsi kimi rqabt mbarizsinin minimumladrlmasna alrlar.

M
t
r = +

; min rti il;

Burada:
E-effektivliyin sviyysi;

1
J.B.Schor. The Overspent American. Upscaling, Downshifting and the New Consumer. N.Y., 1998,
p.17.

187
M-mnft;
t-zaman;
r-rqabt;
+ - msbt sonsuzluq.








k. 4.6. Kartellm prosesinin x nqtlri il mqsd arasndak
laqnin mntiqi sxemi.
Bellikl, mlumdur ki, keid iqtisadiyyat raitind sas problemlrdn
biri rqabt mhitinin formaladrlmasdr. V, bel olan halda, kartellmnin
ks-effekt vercyini artq sbuta yetirmy he bir ehtiyac qalmr. mu-
miyytl, inhisar faliyytin sosial-iqtisadi nticlrin yanamada yekdillik
yoxdur. Byk ksriyyt tkil edn tdqiqatlar inhisarn yalnz mnfi
xarakterli nticlr gtirib xardn qeyd edirlr.
Qrb iqtisadlarnn tdqiqatlar gstrir ki, qiymtburaxl balan-
snn inhisarlar trfindn pozulmas DM-un 1-12% hcmind ictimai itkilrl
yekunlar. Bzi tdqiqatlar zrrin 6%, digrlri 3% civarnda olduunu
gstrirlr. Ycam kild gtrsk, inhisarn sosial-iqtisadi inkiaf baxmn-
dan thlkliliyi aadaklarla rtlnir:
1)Resurslarn qeyri-smrli blgs;
Firma Z Firma Y Firma X
K A R T E L
Sair Istehsal
kvotasi
Bazarin bls-
drlmosi
Qiymot zro
razilasma
Firmalar arasinda roqabot mbarizosinin minimum soviyyoyo
endirilmosi

188
2)Trqqiy meylli olmamas;
3)Glirlrin qeyri-brabrliyi;
4)Siyasi thlk (milli mnafelrin korporativ mnafelrl vz edil
bilmsi imkan) v s.
Bizim fikrimizc, inhisar strukturlarn bazar faliyytinin tdqiqi ilkin
olaraq mumnzri mvqedn aradrlmas zruri olan problemlrin mumidn
konkret doru mntiqi ardcllnn myynldirilmsindn balamaldr.
Baqa szl, inhisar tmayllrin tzahr sferalarnn srhdlrini dqiq
qiymtlndirmk bu prosesd mhm msllrdn biridir. nhisarln
qiymtlndirilmsini aadak ardcllqla hyata keirmyi mqsduyun
hesab edirik:
1)Btvlkd istehsal sahsi miqyasnda inhisarlq;
2)Sahdaxili inhisarlq;
3)Milli bazar sviyysind inhisarlq;
4)Ayr-ayr bazar seqmentlri sviyysind inhisarlq.
Bri badan, onu da qeyd etmyi zruri sayrq ki, mumidn konkret
ynlik tipli ardclln mhmly ayr-ayr sviyylrin inhisar tzahr-
lrinin gtirdiyi mnfi effektin miqyas frqliliyi il rtlnir. Aydndr ki,
btvlkd istehsal sahsinin inhisarlamasndan doan sosial-iqtisadi nticlr
ayr-ayr seqmentlrin inhisarlamasnn mvafiq yekunu il bir ola bilmz.
Szsz ki, sistemlilik nqteyi-nzrindn bu cr yanama ziddiyytli grnr.
slind, szgedn grnt yalnz zahiri xass dayr. Yni, qeyd ediln
ardclln mxtlif sviyyli nticlrl yekunlamasnda sistemsizlik yoxdur
v shbt, btvlkd problem metodoloji yanamann mahiyyt
dyiikliyindn getmir. Aradrma trzinin qismn frqli mstviy keirilmsi
masir keid iqtisadiyyatnn daxili tbiti il dialektik qarlql ballqdadr
v sas mqsdimiz d el real gerkliyin thlili bazasnda yaadmz dvrn

189
inhisar tmayllrin v onlarn tdqiqi xsusiyytlrin konseptual baxn
formaladrlmasdr.
Bellikl, srf nzri-metodoloji mvqedn birinci sviyynin birmnal
qiymtlndirilmsin nail olmaq olduqca mkl msldir. Burada son drc
populyar olan neoklassik tipldirmdn istifad d qeyri-mmkndr. Sadc
olaraq, ona gr ki, sah anlaynn dqiq srhdlri yoxdur. nhisar
faliyytin qiymtlndirilmsind istifad ediln sas sullardan biri-mqayis
metodu bu halda ilmir. Ona gr ki, tlbatn dnilmsi zr identiklik
xasssin malik, yni tam kild oxar olan iki sah tapmaq mmknszdr.
Htta, mqayisy gtirmk baxmndan sahdaxili iri strukturlarn (m-
sln, klasterlrin) seilmsi d mnaszdr, o nqteyi-nzrdn ki, istniln
halda qiymtlndirm txmini xarakterli olacaqdr v tlbatn dnilmsi
keyfiyyti deyiln fenomend frqliliyi myynldirmk lazm glckdir.
Qeyd etdiyimiz fenomen inhisar tmayllrin meydana xmasnda yaxud
rqiblrin sxdrlmas v yekun olaraq mhdudladrc igzar praktikann
ttbiqind sas rollardan birini oynayr. Bel ki, szgedn fenomen znd
byk tsir gcn malik olan funksional hrktlrin hmiyytli bir hisssini
ehtiva edir: Mal (xidmt) eidinin geniliyi, drinliyi, harmonikliyi; tl-
batlarn dnilmsind eviklik; xidmt gstriln seqmentlrd qiymtl al-
clarn glir sviyysi arasnda uyunluq; satdan vvl v satdan sonrak
xidmtin yksk sviyysi v s. Grndy kimi, btn bunlarn hr hans bir
kmiyyt gstricisi il hat edilmsi v qiymtlndirilmsi qeyri-mmkndr.
lbtt, btvlkd sah miqyasnda inhisarlamann gtirdiyi sosial-iqtisadi
nticlri zrrin multiplikatoru sasnda hesablamaq olar. Lakin, istniln
halda ld ediln yekun srf hipotetik mzmun dayacaq v he bir praktiki
hmiyyt ksb etmyckdir. Transmilli korporasiyalarn faliyytinin dnya
tcrbsi gstrir ki, filial oxluu he d prakndlik keyfiyyti yaratmr.
ksin, firma daxili tmrkzlm ninki obyektiv xasslidir, htta bir sah

190
rivsindn xaraq qarq sahlr kompleksi formaladrmaq iqtidarndadr.
Qarq sah strukturlarnn yaranmasn vqlndirn balca sbb hr hans
bir sahd ld ediln inhisar stnlk v onun laqdar strukturlara
diffuziyas prosesidir. Yni, bu halda inhisar tmayllr malgndrn,
istehlak v rqiblr d tsir gstrrk tmrkzlm meyllrini hmiyytli
drcd intensivldirir.
Sah daxili v milli bazar sviyysind inhisarl is yalnz nisbi an-
lamda myynldirmk mmkndr. Msln, Bak koka-kola Botlers ir-
kti srinldirici ikilr bazarnn 80-85%-n nzart edir. lkd elektronika
v elektrotexnika, elc d ksr mdni-mit mmulatlarnn sat btn-
lkl cnbi mnli irktlrin nzartinddir. Eyni vziyyt lknin rabit
sferasnda da mahid edilmkddir. Bu sferada sahdaxili inhisarlq v onun
gtirdiyi sosial-iqtisadi nticlr adi gzl grnr. Msln, Azrsell v
Baksell BM-i inhisarlqla muldurlar. Tariflrin nisbi artm sviyysi
ykskdir. Bu tariflrin artm btvlkd istehlak qiymtlri indeksindn 3,7%
(102,1%), haliy gstriln pullu xidmtlrin tarif indeksindn 7,4% (99,4%)
ox olmudur (2001-ci il). Eyni zamanda, mobil telefon xidmtlri zr regional
mqayis d gstrir ki, szgedn irktlr Azrbaycan Respublikasnda
yksk inhisar qiymtlrdn istifad edirlr. Bel ki, bir dqiqlik danq
haqq zr hali trfindn kiln xrclr Grcstanla mqayisd 2 df,
Ukraina il mqayisd 3 df, Rusiya il mqayisd is 1,7 df ykskdir.
Digr trfdn, bu sferada rqabt mhitinin formalamas v mvcudluu
baxmndan da Azrbaycandak situasiya srf inhisar mzmun dayr. Bel ki,
aparlan aradrmalar (qtisadi nkiaf Nazirliyinin Antiinhisar Siyasti
Departamenti trfindn) aq kild gstrir ki, xidmt paketinin monocins-
liyi, tariflrin yksk sviyyd saxlanlmas hr iki irkt trfindn (Azrsell
v Baksell) qeyri-rsmi kild ld edilmi kartel razlamasna syknir.
Bellikl, inhisarln srf elmi saslarla (onun sosial-iqtisadi inkiafa tsirini)

191
tdqiqi n real baza kimi ayr-ayr bazar seqmentlrinin gtrlmsi daha
mqsdmvafiqdir.
Bri badan qeyd etmyi zruri sayrq ki, mnftin maksimumladrl-
mas istyi inhisar faliyytin gnahlandrlmasnda sas yerlrdn birini
tutur. Baxmayaraq ki, mnftin maksimuma atdrlmas mvqeyindn inhisar-
subktlr il kamil rqabtli bazar subyektlrinin faliyytlri arasnda el
bir mahiyyt frqi yoxdur, yen d szgedn problem yanamada yekdillik
mahid edilmir. nhisar mnft v onun sosial-iqtisadi tbiti sasn iki
mktb trfindn frqli yozumda rh edilir:
1.Marksist yanama;
2.Marjinalist yanama.
Marksist mktb inhisar mnftin formalamas sbblrini 2 amill
balayr:
1)nhisar qiymt; Bu halda qiymtmnft tandemi sbbntic ba-
llnda rh edilir:
2)Glirlrin yenidn blgs. Bel bir mvqedn x edirlr ki, inhisar
mnft inhisarlamayan sahlrin (subyektlrin) glirlrindn ld olunur.
Dzdr, qeyd ediln ynml yanama trzi el bir sra marksist iqtisad-
lar trfindn d tnqid mruz qalmdr. Msln, V..Mansev yazr ki:
...Hr bir inhisar z mhsulunun qiymtinin yksldilmsind mtlq sviyy-
y v fasilsizliy can atr. Lakin, bu canatmann obyektiv srhdlri mvcud-
dur...
1
v s.
mumiyytl, inhisar faliyytd n mhm msl qiymtl baldr.
nhisar mvqe mhz qiymt (inhisar qiymti) vasitsil reallar. nhisar
qiymti ntic etibar il rqabtin mhdudlamasna v istehlak hququnun
tapdalanmasna gtirib xarr.

1
... , ; 1963; . 81-83.

192
Klassik inhisar nzriyysi birmnal olaraq byan edir ki, inhisar qiymt
ksr hallarda rqabt qiymtindn ykskdir v trs mtnasib olaraq, inhisar
raitind istehsaln hcmi az olur. Szsz ki, problem klassik baxn
douruluu yalnz o halda qbul edil bilr ki, hr iki situasiyada ksr rtlr
eyni olsun. Dorudan da, ksr rtlr nqteyi-nzrindn eyniliyin mvcudluu
ehtimal sfra yaxndr. Bel ki, inhisarnn z rqiblrindn frqli olan istehsal
texnologiyas ola bilr.
Eyni zamanda, bir qayda olaraq, inhisarn maliyy vziyytinin sabitliyi
daha dayanql olur.
nhisar qiymti bir qayda olaraq iki sviyyd ttbiq edilir: Yksk sviyy
(satc inhisar); aa sviyy (alc inhisar-monopsoniya). Hr iki halda
istehlak yaxud xrda istehsalnn hesabna udu ld edilir. Hr iki halda
seim imkan ifrat drcd mhdudladrlr. nhisar qiymti funksional olaraq
qeyri-iqtisadi amillr saslanmaqla mhsulun tsrrfat subyektlri arasnda
yenidn blgsn hyata keirir. O, eyni zamanda iri istehsaln iqtisadi
stnlklrini ks etdirmkl izafi inhisar mhsulu ld etmk imkan yaradr.
Mvcud inhisar nzriyysind inhisar qiymtinin strukturu aadak kimi
ifad olunur:
Q
inh.
=M
1
+M
2
+

M
3
;
Burada:
Q
inh
-qiymt;
M
1
-Kapitaln srbst yerdyimsi raitind sahdaxili rqabtin tsiri
nticsind ld ediln orta mnft;
M
2
-nnovasiyadan istifad nticsind ld ediln adi izafi mnft;
M
3
-nhisar mvqedn yararlanmaqla ld ediln inhisar izafi mnft.
Yksk inhisar qiymtini uzunmddtli dvr rzind saxlamaq mmkn-
szdr. Ona gr ki, yksk mnft ld etm imkannn mvcudluu digr
sahibkarlar da hrkt gtirir.

193
Eyni zamanda, nzr almaq lazmdr ki, inhisar tlbi deyil, istehsal-
tklifi tnzimlmk iqtidarndadr. Hminin, qeyd edilmlidir ki, o, istehlak-
larn qiymt yksliin verdiyi reaksiyan da nzr almaq mcburiyy-
tinddir. Srf mhsul mvqeyindn inhisarlama yalnz mala olan tlbin qeyri-
elastikliyi raitind mmkndr. Bu raitd d qiymtlrin ykslii istehla-
kn mhdudladrlmasna sbb olmaqla alay mzmunlu mane trdir.
nhisar qeyd ediln ynmd iki imkandan istifad ed bilr: Sni defisit
yaratmaqla yksk qiymt sviyysini saxlaya bilr; istehsaln hcmini
artrmaqla aa sviyyli qiymt ttbiq ed bilr. Oliqopolik situasiyada da eyni
vziyyt mahid edilir. Qiymtd liderlik edn subyektin hrktlri digr
firmalar trfindn tqlid olunur. ks halda, mumi itkilrdn he bir subyekt
sortalana bilmz. Mhz bunu nzrd tutaraq P.Samuelson yazr ki,
...firmalar qiymt sferasnda rqabti aradan qaldrmaq zr davran trzini
sakitc razladrrlar
1
.
Digr trfdn, inhisar mnftin inhisarlamayan sahlrin mnfti
hesabna formalamasna mnasibt bildirn V.N.Kotov, onu cfngiyyat
adlandrm v gstrmidir ki, bu halda ...inhisar mnfti nzriyysi mntiqi
dalana dirnir
2
.
nhisar mnftin marksist baxn daha ox retrospektiv hmiyyt
dadn nzr alaraq onun daha geni kild verilmsin lzum grmrk.
Problem marjinalist bax is real gerkliyin nisbtn hqiqt daha
uyun kild ks etdirilmsin imkan verir.
Mhz bu bax rivsind aparlan tdqiqatlar gstrir ki, maksimum
mnft inhisar strukturlarn yalnz qsa mddtli vaxt intervalnda sas
mqsdlri kimi x ed bilr. Digr trfdn, mlumdur ki, mumxrclr
funksiyas baxmndan szgedn subyektlr arasnda eynilik mahid edils

1
.. , .II. , 1993. .428
2
... . ; , 1971, .
125-126.

194
d, satdan ld ediln mumvsait mvqeyindn firmann inhisar davra-
nnda bir sra xsusiyytlr meydana xr. Mslnin mahiyyti bundadr ki,
inhisar raitind maln qiymti tklifin hcmindn birbaa aslla dr. Bel
ki, neoklassik mvqedn yanadqda, yni tam inhisarn real fakt olduunu
qbul etdikd, bel alnr ki, mal tklifi btvlkd bir firma trfindn
formaladrlr. Bu rtlr rivsind yuxarda qeyd etdiyimiz asllq z
mahiyyti etibar il tlbin funksiyasna uyun glir. Baqa szl, inhisar
firmann bazara xard mallarn tam hcmd realizasiyasn hyata keirmk
n alc tlbin uyun qiymt myyn edilmlidir. Eyni zamanda, gstriln
uyunluun tmini satdan ld ediln vsaitin maksimum sviyysin nail
olmaa imkan vers d, bunun firmann son mqsdi, yni mnftin mak-
simuma atdrlmas baxmndan lverili olub-olmamas mslsi aq qalr.
Buna gr d, inhisar raitind mal tklifinin optimal hcminin my-
ynldirilmsi n satdan ld ediln mumvsait yrisini mumxrc yrisi
il uyunladrmaq lazmdr.
mumiyytl, inhisar raitind mnftin maksimumladrlmas bax-
mndan mxtlif sullardan istifad edil bilr:
1)Birbaa xrclr metodu; Digr xrclrin sabitliyi raitind qiymtin
el formaladrlmas nzrd tutulur ki, maksimum mnft ld etmk n
istehsaln optimal hcmi seil bilsin. Bu halda sas tinlik bazar parametr-
lrinin dzgn qiymtlndirilmsinin mrkkbliyi il baldr;
2)Tam xrclr metodu; Mnft lavsi d daxil edilmkl mhsul va-
hidinin tam istehsal xrclri.
Qrb iqtisadlar qeyd edirlr ki, tam xrclr metodu qsa zaman inter-
valnda mnftin maksimumladrlmas prinsipinin yoxluunu ortala qoyur.
Bu prinsip yalnz ...uzunmddtli dvr rzind reallaa bilr
1
.

1
R.Hall, C.Hitch. Theory and Business Behavior. Oxford Studies in the Price Mechanizm. Oxford,
1951, p.112-113.

195
Bellikl, inhisar subyektin maksimum mnfti n mumi kild
aadak brabrlik formasnda ifad oluna bilr:
MG
(Mo)
=MX
(Mo)

Burada:
MG-marjinal glir;
MX-marjinal xrclr;
M
0
-istehsaln optimal hcmi.
Baqa szl, M
0
optimal mal tklifi nqtsind marjinal glir marjinal
xrclr brabr olur. Praktiki baxmdan bu o demkdir ki, mal tklifinin M
0

hcmindn istniln istiqamtd knarlamas mnftin azalmasna gtirib
xaracaqdr. Digr trfdn, mnftin maksimumunun gstriln rti eyni
zamanda mal tklifinin optimal hcmini myyn etmy imkan verir.
Grndy kimi, maksimum mnft ld etm istyi oxlu sayda
amillrin (mhsull buraxl, qiymt, msrflr v s.)
.
Eyni zamanda, bu isty nail olma hminin oxlu sayda mhdudiyyt rt-
lrin ml olunduu raitd mmkndr (neoklassik yanamann naqisliyi
bir daha zn gstrir). Msln, perspektiv planda inhisar firmann
mnftinin maksimumu aadak rtlr daxilind reallaa bilr:
1)Rqib thlksinin yoxluu;
2)Uzunmddtli dvr n marjinal glir marjinal xrclr brabr
olmaldr;
3)Firma zrrsiz ilmlidir;
4)Uzunmddtli maksimum mnftin qiymt sviyysi qsamddtli
dvrn analoji gstricisindn aadr yaxud aa olmaldr v s.
Qeyd etmk lazmdr ki, tbii v qapal inhisarla myqayisd, aq inhisar
raitind mnftin maksimuma atdrlmasnn bzi xarakterik xsusiyytlri
mvcuddur. Aq inhisar rqabtdn qorunmaq v sas mqsdin atmaq

196
yolunda bir ne variantdan istifad ed bilr. Aq inhisar raitind nzr
almaq lazmdr ki, rqiblr gec ya tez, mtlq bazara xacaqlar v mnftin bir
hisssini l keircklr. Bununla laqdar olaraq:
1)Qiymtlrin el yksk sviyysi ttbiq edilir ki, bazar qayman ld
etmy imkan versin;
2)Potensial rqibdn yaxa qurtarmaq n mnftin yksk sviyyd
olmad haqqnda tsvvr yaratmaa allr. Bu mqsdl yen d qiymtin
sviyysindn (aa sviyyli qiymt) istifad olunur. El buradaca haiyy
xaraq qeyd edk ki, qiymtl manipulyasiya praktikasn he d btn
inhisar birliklr hyata keirmk iqtidarnda olmurlar. Bunun n bir sra
rtlrin dnilmsi lazmdr. Msln, inhisar subyekt msrflrl bal
btn msllrd rqiblrindn stn olmaldr v s.
3)Qiymt amilindn yaralanmaqla rqibin yaxud rqiblrin bazara giriini
tinldirmk (lbtt, qsa zaman ksiyind) v s.
Masir yanama rivsind bu qbildn olan variasiyalarn say hddn
artq oxdur. Eyni zamanda, qeyd etmk lazmdr ki, hquqi qadaalarla
rqabtdn qorunan qapal inhisar da rqib thlksindn zn tam kild
mhafiz ed bilmir. Bu baxmdan, qapal inhisarlarn faliyytind sasn iki
istiqamtd thlk yarana bilr: Substitutlarn (vzedici mhsullarn) bazara
xarlmas v lobbii faliyyt.
Bellikl, inhisar strukturlarn bazar faliyytinin thlili aadak ntic-
lr glmy imkan verir:
1)gr qiymt marjinal xrclrdn byk olarsa, onda aq inhisar bazarda
kskin konyunktur dyiikliklrin gtirib xarmaqla, onun normal faliyytini
poza bilr;
2)Tam inhisarlam bazar nzri txyyln mhsulundan baqa bir ey
deyildir;

197
3)Sosial-iqtisadi situasiyaya v btvlkd, milli mnafelr tsiri bax-
mndan qapal inhisar daha ox, aq inhisar is daha az thlklidir.
Sosial-iqtisadi inkiafda inhisarn msbt rol oynadn da iddia ednlr,
onun innovasiya prosesini srtlndirmk, keyfiyyti yksltmk v faliyytin
miqyasnn geniliyindn qnat ld etmy ynlmi faliyytinin iqtisadi
artma rait yaratdn n plana kirlr.
Btn bunlarla yana, apardmz thlil birmnal kild inhisar faliy-
ytin zrrli olduu fikrin glmk mcburiyyti yaradr. Eyni zamanda, qeyd
etmliyik ki, inhisarn yalnz gstriln mahiyyt aspektind qavranlmas hm
metodoloji yanama, hm d real bazarn faliyyti baxmndan dzgn
olmazd. Bel ki:
1)nhisar faliyyt bir qayda olaraq, bazarn tarazl kontekstind nzr-
dn keirilir. Qeyd etmliyik ki, bu yanama neoklassik nzriyynin tml
prinsiplrindn biridir v yalnz statik vziyytd zn doruldur. Bazar sub-
yektlrinin inhisar mvqe ld etmk istklri tamamil tbii bir hal olmaqla
iqtisadi faliyytin dinamizmin saslanr. Baqa szl, dinamik inkiaf v
smrlilik mvqeyindn neoklassiklrin bazar strukturlar kimi sciyyln-
dirdiklri rqabt tiplri (inhisar, kamil rqabt, inhisar rqabt, oliqopoliya)
yalnz iqtisadi proseslrin modelldirilmsi v mumiyytl, nzri tdqi-
qatlarn asanladrlmas baxmndan myyn hmiyyt malik ola bilrlr.
mumnzri yanama rivsind inhisarn zrrli olduunu (iqtisadi baxm-
dan) aadak kimi ifad etmk daha dzgn olard: znn inhisar vziyy-
tindn istifad edn firmann glirlri yaxud uduu, hmi bu faliyyt ntic-
sind istehlaklara dyn zrrdn az olur.
2)nhisar faliyytd mnftin maksimumladrlmas il mk haqqnn
artm arasnda dzmtnasib asllq mvcuddur. Bel ki, vvla, mk
haqqnn artm ntic etibar il bazarn (szn geni mnasnda) tutumca
genilnmsi, tdiyy qabiliyytli mcmu tlbin artm demkdir; kincisi,

198
uzunmddtli dvr rzind innovasiya prosesinin formalamasna msbt tsir
gstrn amillrdn biri mhz mk haqqnn sabit artmdr v s.
3)ri biznes subyekti=inhisar eyniyyti tamamil qbul edilmzdir. Bu
gnk inhisar XIX srin sonu XX srin vvllrind mvcud olan analoji
strukturlardan hmiyytli drcd frqlnir. Bel ki, masir inhisarn meyda-
na xmas prosesi vvlki dvrlrd olduu kimi piramida quruculuundan
uzaqdr. Digr trfdn, bazarda mal tklifinin formaladrlmasnda itirak
etm payndan asl-olaraq kiik firma inhisar olduu halda, iri korporasiya
inhisar olmaya da bilr;
4)Elmi-texniki trqqi, innovasiya prosesin yanamada da inhisar faliy-
ytin rolunu bir mnal kild qiymtlndirmk olmaz. bhsiz, innovasiya
sasn iri biznes trfindn hyata keirilir. Lakin, bu prosesd geni
uyunlama imkanlar olan kiik firmalar da aktiv itirak edirlr. Problemin
qoyuluu beldir ki, guya tam inhisar raitind innovasiya proseslri n
stimul olmur v bu da durunlua tnzzl gtirib xarr. Yuxarda qeyd
etdiyimiz kimi, tam inhisar qeyri-mmkndr. Htta, hquqi qadaanlarla
qorunan qapal inhisarn da potensial rqiblri yarana bilr;
5)Masir iqtisadiyyatda ba vern keyfiyyt dyiikliklri v sasn inkiaf
etmi lklrd alc bazarnn formalamas inhisar faliyytin mzmu-
nunda da frqli chtlrin meydana xmasna sbb olmudur. Bel ki, ninki
inhisar mnfti ld etmk, htta inhisar mvqeyin xman z d
istehlak tlbinin dnilmsi drcsindn birbaa aslla dmdr. Baqa
szl, iqtisadi smrlilik, yksk glir ld olunmas mcmu tlbin eid-
keyfiyyt strukturunda ba vern dyiikliklr v iqtisadi faliyytin ona
uyunladrlmas il laqdardr. Gstriln chtlrin inhisar faliyyt
msbt istiqamtd tsiri bhsizdir.

199
Bellikl, yuxarda deyilnlri nzr almaqla inhisar faliyytin sosial-
iqtisadi inkiafdak ziddiyytli rolunu inkar etmmk rti il onun balca
xsusiyytlrini aadak kimi ifad etmk, fikrimizc, mqsduyun olard:
1.nhisarn ictimai hyatda yerin v roluna yanamada iqtisadi aspekti
qabartmaq, thlil prosesindn bir sra mhm amillri srf-nzr etmk yanl-
lqdr. Bel ki, bazarn atributu kimi x edn inhisar strukturla inhisarizm
(makrosviyyd idaretmnin vahid ld cmlnmsi) arasnda bir addm m-
saf vardr. nhisar faliyyt ninki iqtisadi sistem, elc d siyasi, sosial,
milli v s. aspektlr tsir gstrmkl cmiyytin demokratik saslara uyun
siyasi tkilin, hminin milli mnafelrin dnilmsi prosesin znmxsus
trzd tsir gstrir.
2.nhisarn dvlt hakimiyyti orqanlar il istniln kild birlmsi
ninki daxili, htta xarici iqtisadi siyastin korporativ mnafelr tabe etdi-
rilmsin gtirib xara bilr;
3.nhisar iqtisadi islahatlar prosesin, sistem dyiikliyin balca mane
trdn sas amillrdn biridir;
4.z tsir dairsin v gcn gr inhisarn hm daxili, hm d regional
bazarda situasiyaya tsiri eyni mzmuna malikdir.
5.qtisadi regionalizmin inhisar problemi z aktuall baxmndan xsusi
hmiyyt ksb edir. Bel ki, bazar iqtisadiyyat raitind hm milli, hm d
regional mnafelrin dnilmsi prosesind inhisar strukturlar byk rol
oynaya bilrlr.
Bu, vvla, hm transmilli korporasiyalarn regional v daxili bazarlarda
riksiz hkmranlna yol vermmk, hm d regional qruplamann dnya ba-
zarnda aktiv rqabt mbarizsin qoulmas mvqeyindn son drc z-
ruridir. kincisi, bazar subyektlri arasnda aquli inteqrasiya yarand tqdird
regional blok daxilind qtblm ged bilr ki, bu da bloka daxil olan lklrin
mnafe tarazlnn pozulmas il nticlnckdir.

200
V FSL. NHSARI FALYYTN TNZM PROBLEMLRNN
HLL STQAMTLR
nhisar faliyytin tnzimi problemlrinin hm kompleks kild qoyu-
luu, hm d onun hllinin keid iqtisadiyyat raitin adekvat hesab oluna
bilck sul v metodlarnn seilmsi btvlkd antiinhisar strategiyasnn
dzgn formaladrlmas nqteyi-nzrindn xsusi aktuallq ksb edir. mu-
miyytl, bu baxmdan bada gln sas msllrdn biri problemin iqtisadi
mqsdynllk baxmndan dzgn qoyuluudur. Sbut etmy ehtiyac yoxdur
ki, ks ynml yanama prioritet mqsdlrin hyata keirilmsi yolunda
balca ngl evril bilr. Mhz buna gr d, szgedn problemin al
tarixi irsmvcud situasiyavziyytdn x yollar istiqamtli mntiqi
ardcll znd ehtiva etmlidir.
1. ANTNHSAR NZART V RQABT SYASTNN SASLARI:
PROBLEMN QOYULUU
Sistem dyiikliyi il laqdar olaraq, Azrbaycan Respublikas, elc d
digr MDB lklri inhisar faliyytin l tzahr il z-z qalmlar:
1)nzibati-amirlik sisteminin qal kimi hl d mvcud olan inhisar
mssis v birliklr;
2)zlldirm nticsind myyn inkiaf impulsu ld etmi zl sektor
rivsind formalaan v bu prosesin mxtlif pillrind olan inhisar
yaran;
3)Dvlt-zl sektor qarlql mnasibtlrind birincinin dominantl
sasnda formalaan tnzimlm inhisar.

201
Bri badan, onu qeyd etmyi lazm bilirik, nc tzahrn, yni,
tnzimlm inhisarnn iqtisadi inkiaf tarixind analogiyas olmayb (inkiaf
etmi lklr mnasibtd). Bu srf postsosialist lklrin xas olan feno-
mendir.
Btn bunlarn fonunda lkd inhisar faliyytinin tnzimi problemlrin
yanama, szsz ki, ilkin olaraq dvltzl sektor qarlql mnasibtlrinin
keid dvrnn mntiqin uyunladrlmasndan balamaldr. Aydndr ki,
dvlt mummilli mnafelrin sas tminats kimi btvlkd cmiyytin,
elc d ayr-ayr vtndalarn maraqlarn qoruyur (yaxud qorumaldr), lokal
sviyyli mnafe tarazlnn formaladrlmas ynmnd iqtisadi proseslri
tnzimlmy alr. Bu aspektd dvlt tnzimlmsi iqtisadiyyatn
institutsional strukturundan tutmu, onun sahvi xsusiyytlri v ayr-ayr
sektorlarda tsrrfatn idar olunmas spesifikasn znd ehtiva edir. Baqa
szl, inhisar tmayllr qar duru gtirmyin sas bazas kimi insti-
tutsional strukturun rqabt mzmunlu olmas zrurtdir v inkiaf sviy-
ysindn, iqtisadi sistemin zlliklrindn asl olmayaraq ksr dnya lk-
lrind dvltin can atd balca mqsdlrdn biri mhz institutsional struk-
turun gstriln ynml tkmilldirilmsidir. nhisarizmin tsir gcn btn
tfrrat il nzr alsaq, onda n az keid iqtisadiyyat raitind ins-
titutsional strukturun dvlt tnzimlnmsini lknin antiinhisar strategiyasnn
mhm elementlri srasna daxil etmk lazm glckdir. Konseptual baxmdan
bu cr yanama keid dvrnn bu gnk mzmunu il tam kild st-st
dr. Bzi tdqiqatlar shbt admz probleml bal qeyd edirlr ki,
institutsional strukturun rqabt mhiti nqteyi-nzrindn optimal sviyysin
AB-n antitrest qanunvericiliyi sasnda nail olunub v (yqin ki) digr
lklrin d bu yoldan istifad etmsi mqsduyun olard
1
.

1
.. -
// . 6, 1997, .5.

202
Znnimizc, bir sra digr msllr kompleksin yanamada olduu kimi,
inhisar faliyytin tnzimi problemlrin baxda da AB-la paralellik
aparmaq metodoloji nqteyi-nzrdn yalnlqdr. Bel ki, dflrl qeyd etdi-
yimiz msl, lknin hm keid dvrnd olmas, hm d ifrat drcd kiik
tutumlu daxili bazarnn mvcudluu aradrlan problemin hlli istiqamt-
lrind d srf znmxsusluq keyfiyytini ortala xarr. Kiik lknin
daxili potensiala v yalnz ona syknmkl dayanql inkiaf fsandir.
Eyni zamanda, regional v dnya bazarlarnda aramsz surtd ba vern
kskin konyunktur dyiikliklri fonunda standartladrlm mhsul (xidmt)
istehsal n oxu qsa mddtli zaman intervalnda inkiafn grntsn yarada
bilr. V, hminin nzr alsaq ki, szgedn istehsaln xarici bazarlarda
yksk yaxud stabil pay ld etmk nqteyi-nzrindn ktlvildirilmsi
mmknszdr, onda antitrest qanunvericiliyinin qadaalar sistemin tapnma
mtlq ks-effekt verckdir. Yni, inhisar tmayllrin sfr variant il bir-
dflik hllin almaq (masir situasiya rivsind) n yax halda yenic
formalamaqda olan bazar mnasibtlrini deformasiyaya uradacaqdr.
Btn bunlarn gerk mzmunu yalnz Azrbaycan Respublikas n ke-
rlidir. MDB mkan v cnbi mnli Trans-Milli Korporasiyalara m-
nasibtd antitrest qanunvericiliyi tipli qadaalar kompleksindn yararlanmaq
ninki mmkndr, htta aktual hmiyyt ksb edir.
Aradrdmz problem sistemli yanama nqteyi-nzrindn baxsaq,
onda tdqiqatn start mstvisinin rqabt siyastinin zndn baland
zruriliyini qbul etmliyik. Hqiqtn d, inhisar faliyytin meydana x-
mas v inhisar strukturlarn formalamasnda mhm rol oynayan amillrdn
biri, htta birincisi rqabt mhitinin kifayt drcd dayanql olmamas,
rqabt siyastinin zruri rtlr rivsind aparlmamas il baldr. Bir
qdr geriy kilrk, qeyd etmyi zruri sayrq ki, problemin amillr
kompleksin mhz gstrdiyimiz prizmadan yanama he d inhisarrqabt

203
ksliyinin qbulu kimi baa dlmmlidir. nhisarn varl rqabtin yoxluu
demkdir v ksin tipli baxlar srf metafizik anlamldr v reallqla qtiyyn
st-st dmr. Mhz ona gr d, biz rqabtl bal msllri
inhisaryaradan prosesin sbblrindn yalnz biri kimi sciyylndiririk. V, bu
cr yanama hm d ona dlalt edir ki, rqabt mhitinin formaladrlmas v
effektiv rqabt siyastinin ttbiqi z-zlynd mqsd deyil, o, ancaq
dayanql iqtisadi inkiafa nail olma prosesinin sas hrktverici qvvsidir
yaxud bu qvvlrdn biridir. Btn bunlar bel bir qnati ortala xarr ki,
effektiv rqabt siyastinin formaladrlmas v ttbiqi hm inhisaryaradan
proses mqsdli mdaxilnin hyata keirilmsind, hm d inhisar
faliyytin tnzimlnmsind aktual hmiyytli bir vasitdir. Daha konkret
anlamda bu o demkdir ki, rqabt siyasti inhisar faliyyti hm proses, hm
d vziyyt kimi tnzimlmk ynmldr. Deyilnlr, birmnal olaraq lkd
inhisar faliyytin tnzimlnmsi istiqamtlrinin myynldirilmsind
sistemliliyi tmin etmk mqsdil rqabt siyasti, onun xsusiyytlri v
masir dvrn spesifikasna uyunlama drcsindn x etmyi tlb edir.
2. RQABT NZR BAXILARIN MQAYSL THLL

Bri badan, onu qeyd etmyi lazm bilirik ki, rqabt siyastinin formala-
drlmas v effektiv ttbiqi iki istiqamtd mvcud olan manelrin birbaa
tsir dairsinddir:
1)Rqabt siyastinin nzri bazasnn birmnal qiymtlndirilmsinin
mmknszly; Hal-hazrda rqabt nzriyysi empirik kild yoxlanlmas
mmkn olan hipotez v doktrinalar mcmusundan tkil olunmu bir nzriyy
kimi, hl tam deyil. Bu hal z-zlynd myyn problemlr yaradr. Bel ki,
rqabt siyastinin qarsnda duran problemlrin (rqabtin n rtlrinin
tmini, onun stimulladrlmas v mhdudladrc praktikann aradan
qaldrlmas) effektiv hlli n mqsd, vasit, metod v prinsiplri bax-

204
mndan ardcl, rasional sciyyy malik, masir gerkliy tam kild adekvat
olan siyast konsepsiyas lazmdr. z-zlynd aydndr ki, bu konsepsiyann
x nqtsi rqabt nzriyysi olmaldr. El problemin qlizliyi d buradadr
ki, masir rqabt nzriyysi mxtlif baxlarn simbiozundan ibart olan bir
mcmuluq kimi mvcuddur. Qaldrdmz mslnin aktuallq drcsini daha
aydn drk etmk n hmin baxlarn qsa xlassini vermyi mqsduyun
hesab edirik. Bellikl, rqabt haqqnda ilk nzri mlahizlr klassik mktb
trfindn irli srlmdr. Klassiklr rqabti individual azadla istinad edn
srbst rqabt anlamnda baa drdlr. Aydndr ki, Prays-teyker
situasiyas klassizmin nzri mumildirmsi olmaq etibar il zn oxar
rqabt konsepsiyasn da formaladrmdr. vvlki paraqraflarda da
gstrdiyimiz kimi bu aspektd mvcud olan klassik yanamalar masir dvr
n yalnz tarixi hmiyyt dayr.
Neoklassizm is klassiklrin srbst rqabtini xalis rqabt kimi qismn
modifikasiya etmidir. El neoklassik qiymt nzriyysi d xalis rqabt
modelin saslanr. Xalis rqabtin mrkzi prinsipi normal mnft (yksk
inhisar yaxud hddsiz mnftin yoxluu vacib saylr) ld etm istyi il
rtlnir. V, bu halda sistem tarazla glir. Statik tarazl myyn edn xalis
rqabt ideal vziyyt hesab olunur. Maraqldr ki, hl vaxtil F.Xayek qeyd
etmidir ki, mikroiqtisadiyyatn mntiqi ana xtti hesab ediln xalis rqabt,
el mlahizlr syknir ki, sanki rqabt mumiyytl, mvcud deyildir.
...Mhz btn bunlar qrib bir trzd iqtisadi nzriyy trfindn xalis
rqabt adlanr
1
. Dzdr, nzriyynin sonrak inkiaf prosesind bir sra
tdqiqatlar trfindn xalis rqabt modelin modifikasiya xarakterli dyi-
ikliklr edilmidir. Msln, Paretonun optimumu, emberlin v Robinsonun
v digrlrinin qeyri-tkmil rqabt konsepsiyalar v s. bu qbildn olanlar
srasndadr. Btn bunlara baxmayaraq, xalis (ox zaman kamil sz

1
. . // , 12, 1989, .6.

205
ildilir) rqabt konsepsiyas rqabt siyastinin formaladrlmas baxmndan
yetrli deyildir. Ona gr ki:
1)Bu halda rqabtin yaratd tarazln qrafiki v kmiyytc my-
ynldirilmsi deduktiv metoddan yararlanmaqla mcrrd ehtimallar sasnda
hyata keirilir. Metodoloji anlamda bu o demkdir ki, neoklassiklr rqabtin
mvcudluundan doan situasiyann tdqiqind verifikasiya prinsipindn yox, a
posteriori drk etmdn x edirlr. Masir tlblr sviyysind bu cr
yanaman n yax halda metodoloji yalnlq saymaq olar.
2)Neoklassiklr rqabti proses kimi deyil, vziyyt statusunda nzrdn
keirir v yalnz rqabtin yaratdqlarn, yni onun nticlrini aradrrlar.
Baqa szl, neoklassiklr n sas olan dinamik bazar prosesi deyil, onun
dourduu statik vziyytdir. 1930-cu illrin sonundan etibarn iqtisadi fikird
inhisar faliyytin diqqt mrkzin kemsi il laqdar neoklassik qiymt
nzriyysindn rqabt nzriyysin keid baland. Bu baxmdan Avstriya
mktbi, llxsus M.Clark mhm rol oynamdr. O dvr n yeni olan
yanamann sasnda bel bir nqteyi-nzr dayanrd ki, xalis rqabt yoxdur,
olmayb v glckd d yaranmas ehtimal mvcud deyil yaxud sfra
yaxndr. Sadc olaraq xalis rqabt yaxn olan situasiya real mzmunludur
v o, ideal bir sistemdir. Baqa szl, xalis rqabt birinci n yax variant
hesab olunur. Ancaq, tamamil mmkndr ki, rqabt siyasti ideal vziyyt
yarada bilmsin (mhdudiyytlrin oxluu baxmndan). Onda, ikinci n yax
variant hyata keirilir. Bazardak zruri, labd mhdudiyytlrl birlikd
yaranan bu rqabt funksional nqteyi-nzrdn ily biln rqabt yaxud
funksional rqabt adlandrlr.
Nzriyynin sonrak tkaml prosesind Avstriya mktbinin tdqi-
qatlarna saslanmaqla funksional rqabt effektiv rqabtl vz olunmudur
(Y.umpeter, M.Klark v s.). Shbt, innovasiya probleminin btn lpaql
il ortala qoyulmasndan gedir: Rqabt dinamik bir prosesdir; Onun hrkt-

206
verici qvvsi sahibkarlardr; Bu halda rqabt fal sahibkarlarn tbbslri
(yenilikilik mvqeyindn) v onlar tqib edn rqiblrin mbarizsini ks
etdirir.
Bununla bel, masir iqtisadi fikird effektiv rqabt funksional rqabtin
inkiafnn bir mrhlsi kimi qbul edilir. Bu baxlar rivsind bazarda
hans atmazlqlarn arzu ediln olduunun myynldirilmsi rqabt siya-
stinin sas problemi kimi qarya qoyulur. Eyni zamanda, btn problemlr
kompleksi (rqabt siyastinin dzgn ttbiqi anlamnda) iki istiqamtd qrup-
ladrlr:
1)Rqabt azadlinhisar gcn tmrkzlmsi dilemmas;
2)ndividual iqtisadi azadlqtexniki-iqtisadi trqqi dilemmas.
Bu dilemmalarn rqabt siyasti nqteyi-nzrindn substansional mz-
mun dadn v llxsus keid iqtisadiyyatl lklrd inhisarla mbariznin
smrli tkili n aktual mahiyytliliyini inkar etmk mmknszdr. Bel
ki, innovator-sahibkarn faliyyti iqtisadi inkiafda sas tkanverici rol
oynayr. Eyni zamanda, hmin subyektin inkiaf tam mntiqi olaraq inhisar
stnlk yaradr ki, bu da rqabt azadln mhdudladrr. Elc d, gr
individual azadln tmini (bazarda) sas mqsd kimi gtrlrs, onda inno-
vasiya sahibkarlndan v btvlkd dinamik iqtisadi inkiafdan l kmk
lazm glckdir. ks istiqamtd yanadqda is rqabtin mhdudladrlmas
il barmaq zrurti yaranr.
Btn yuxarda ks etdirn fikirlr bel bir nticy gtirir ki, gr rqabt
iqtisadi inkiafa xidmt edirs, onda o, funksionaldr v smrlidir. mu-
miyytl, funksional rqabt nzriyysi 3 sas mqsdin tminatna syknir:
1)Bazarn rqabti davran n yararl olan strukturunun myynl-
dirilmsi;
2)Rqabti hesab ediln davran formalarnn akarlanmas;

207
3)Bazar faliyytinin nticlrinin qiymtlndirilmsi n mnasib say-
lan parametrlrin seilmsi.
Yni, funksional bax problemin hllini strukturdavranntic tria-
dasnn qarlql ballnda grr. z d bu ardcllq srf determinlmi bir
ballq kimi sciyylndirilir v hr hans bir yerdyim ehtimal he yaxna
da buraxlmr. Fikrimizc, antirqabt praktikasn mhz gstrdiyimiz mntiqi
zncirl balamaq yalnlq olard. Ona gr ki, vvla struktur he d hmi
inhisar davran dourmur; kincisi, bir ox hallarda antirqabt praktikas
mhz davran trzindn asl olaraq meydana xr. Buna gr d, x nqt-
sinin struktur olmas fikri realla uyun glmdiyi n, onlarn hr ikisini
(hm struktur, hm d davran) eyni gcl amillr kimi sciyylndirmk daha
dzgn yanama hesab edil bilr. Baqa szl, funksional rqabt nzriy-
ysinin myynldirilmsi zruri olan chtlr kimi ortala qoyduu amillr
arasnda qarlql laqnin dialektik mzmunlu olmasn qbul etmk grkdir
(k. 5.1.).



k. 5.1. Rqabt siyastinin sas dyinlri arasnda dialektik balln
mntiqi sxemi.
Eyni zamanda, qeyd etmk lazmdr ki, mumiyytl, vahid universal
formulaya istinadn kild ks etdiriln chtlr arasnda qarlql laqlri
mzmun v forma etibar il dqiq myynldirmk ox mkl msldir.
Yni, hans struktur elementlri hans davran trzini dourur (v, ksin) v
bunlar n kimi ntic vermkl birlirlr sual yalnz v yalnz konkret mal
bazar, konkret sahibkarlara mnasibtd txminn d olsa cavablana bilr.
Digr trfdn, bazar nticlrinin mumqbul olunmu vahid kriteriyalar sis-
Ntic Davran Struktur

208
teminin olmamas nzri yanamada mvcud olan prakndliyin sas sbb-
lrindn biri kimi xarakteriz oluna bilr.
Bellikl, funksional rqabt yanamasnn sas atmazlqlar bu yana-
mann znn daxili mntiqindn dour. Bel ki, nzriyynin taml, hat
dairsinin btvly, monolitlik drcsi, elc d mntiqi (determinlik mvqe-
yindn) ardcll arzu ediln sviyyd deyil. Bu grd determinliyin
subyekt trfi xsusil lpaq kild qabardlr. V, mlumdur ki, subyekti-
vizmin sas mvqey xmas, eyni zamanda qeyri-iqtisadi xarakterli chtlri
n plana gtirmkl rqabt siyastind istifad imkanlarn hmiyytli dr-
cd mhdudladrr.
Rqabt nzriyysinin tkamlnd nvbti mrhl yeni klassik yaxud
neoklassik rqabt nzriyysidir. El buradaca qeyd edk ki, neoklassik qiymt
nzriyysi il shbt admz nzriyy arasnda he bir ballq yoxdur. Bu
nzriyy v onun yaradclar (Hofmann E. v s.) neoklassik qiymt
nzriyysinin tarazlq analizi modelini qbul etmirlr. Yeni klassik rqabt n-
zriyysi bir trfdn A.Smitin grlrini (rqabt azadl), digr trfdn is
fon Hayekin rqabt v azadlq arasndak qarlql laqlr haqqnda irli
srdy mlahizlri sas gtrr. Qeyd ediln gr rivsind rqabt
iqtisadi azadlqlarn gerkldiyi, istehlak tlbatlarnn mntzm dndiyi
bir proses kimi baa dlr. Htta, funksional yanamann dilemmasnn
yoxluunu da saslandrmaa alr. V, lbtt birll mntiql istniln
dilemmann yoxluunu saslandrmaq olar v bu prosesd mntiqi antinomi-
yadan da yararlanmaq mmkndr. Ancaq, fsuslar olsun ki, masir oxll
gerkliy birll yanama n yax halda mcrrd nticlr yaxud nzri
mumildirmlr ortala qoya bilr. V, mlum olduu kimi, mcrrdlik
rqmlrl ifad olunan mcmuluun l vahidi v ya parametri keyfiyytin-
dn ox uzaqdr. Qsaca kild ifad etsk, yeni klassik rqabt nzriyysinin
sas mzmunu rqabt azadlnn mstqil v balca amil kimi n plana xa-

209
rlmas, ona rqabt siyastinin sas mqsdi kimi baxlmas, rqabtin dinamik
proses kimi drki v bu prosesin rqabt azadlna tsirinin bazar testlri
vasitsi il yoxlanlmasndan ibartdir.
Bununla bel, bir az nc ifad etdiyimiz fikir bir daha qaytmaq mcbu-
riyytindyik.
Bellikl, yeni klassik rqabt nzriyysinin drketm diskomfortu yara-
dan sas atmazlqlar yanama sulunun mzmunundan aq-aydn kild
grnr. Bunlara aiddir: Funksional yanamann irli srdy dilemmann yox-
luunun iddia edilmsi, sas dyin kimi gtrln azadln l vahidinin
yoxluu; Demli, bu amil istr-istmz operativlikdn uzaq olacaqdr v ntic
etibar il antirqabt praktikasnn qarsnn alnmasnda he bir itirak mm-
kn deyil; Rqabt azadl il onun yekunu kimi gtrln iqtisadi fayda ara-
snda uyunluun mtlq xarakteri byk elmi bh dourur v slind bu
mvqenin he bir empirik tsdiqi olmayb v yoxdur; iqtisadi sistemin zn
tnzimlmsi ifrat kild qabardlr (klassik xstlikdir) v yalnz riv
xarakteri dayan mumqanunvericilikl kifaytlnm tvsiyy olunur. Masir
gerklik is tamamil ks nisbtin formalamasn tlb edir. gr bel olmaz-
sa, onda ninki rqabt prosesinin effektivliyini tmin etmk, htta rqabtin
zn qoruyub saxlamaq mmknsz olard v s.
Rqabt nzriyysin digr bir yanama gr bel demk caizs, neoklas-
sik rqabt azadl tezisini gc azadl tezisi il vz edir. Rqabt
yanamada zidd qvvlr nzriyysi bel bir mvqedn x edir ki, bazarda
hegemon mvqey kemk istyind olan iqtisadi gcn qarsn almaq yox,
onu zidd, ks bir qvv il tarazla gtirmk lazmdr. Aydndr ki, bu nzriy-
y mikrosviyy subyektlrinin inteqrasiyasn sas gtrmkl, struktur prob-
lemini balca msl hesab edir. Zidd qvvlr nzriyysi mumiyytl, srf
praktiki baxmdan mnfi istiqamtli effektlr mcmusu il nticln bilr. Bel
ki, ks gcn yaradlmas (szsz ki, dvlt trfindn) ksr hallarda ikitrfli

210
inhisarla sonuclanr yaxud n yax halda duapoliya meydana xr; Zidd
gclrinin qtblm, ayr-ayr sahlrin ifrat tmrkzlmsi anlamnda
sinergetik effekti qalmazdr v s.
Grndy kimi, aradrdmz nzriyydn yalnz konkret situasiya-
larda, hm d fraqmental kild istifad etmk mmkndr.
Bazarn strukturu, davran trzi v nticlrin mrkkb kompleksinin
tdqiqi zruriliyi rqabt nzriyysind Snayenin tkili konsepsiyasnn v
onun davam kimi firma konsepsiyasnn meydana xmasn rtlndirmidir.
Bu baxlar daha ox AB-da geni yaylm v rqabt siyastinin
formaladrlmasnda sas nzri baza rolunu oynamlar. Qeyd ediln yanama-
larn sas frqli chti onlarn daha ox praqmatik mahiyyt ksb etmsinddir.
Rqabtin nzri yozumlar irisind lahidd yer tutan yanama iqtisadi
resurslar nzriyysidir. Bu nzriyy rqabt prosesin yanamada nnvi
baxlarn tkc bazarla kifaytlnmlrini dzgn hesab etmir. nki, iqtisadi
subyektin sahib olduu resurslarn mxtlif bazarlar arasnda bldrlmsi
tamamil mmkn olan bir haldr. V, bel olan tqdird hr hans bir bazarda
itiriln vsait (zrr) digrlri hesabna kompensasiya oluna bilr. gr, sa-
hibkar z kapitaln mxtlif bazarlara istdiyi kimi ynld bilirs, onda an-
tirqabt praktikasn hyata keirmk n zruri sviyyd iqtisadi gc ld
edir v s.
Bellikl, rqabt nzriyylrinin qsa xlassi aq-aydn kild gstrir
ki, szgedn prosesi adekvat kild hat ed bilck vahid sinkretik
nzriyy yoxdur. Bununla bel, keid iqtisadiyyat raitin uyun rqabt
siyastinin formaladrlmas v ttbiqi baxmndan yuxarda sadalanan konsep-
tual baxlarn myyn elementlrindn yararlanmaq mmkndr.
Hr eydn vvl, x nqtsin qaydaraq qeyd edk ki, inhisar faliy-
ytin mhdudladrlmas v mumiyytl, antiinhisar siyasti inhisar r-
qabt tnasblynd optimal uyunlua nail olmaq n lverili mhit

211
formaladrr. Rqabt mhitinin yaradlmas v mhafizsi is rqabt siyasti
vasitsi il hyata keirilir ki, bu planda da antiinhisar qanunvericiliyinin xsusi
hmiyyti vardr.
Bellikl, rqabt bazar iqtisadiyyatnn spesifik qanunlarndan biri olmaq-
la, cmiyytin sas sosial-iqtisadi mqsdlrinin yerin yetirilmsind, milli
mnafelrin lokalregionalqlobal miqyasl tarazlnda mhm rol oynayr
(k. 5.2.).












k. 5.2. Milli mnafelrin lokal tarazlna nail olmada rqabtin rolu v
yeri.
kildn grndy kimi, rqabtin smrliliyini myyn edn chtlr
onun funksiyalarnda ks olunur. Mhz bu sxemd rqabt yanama frqliliyil
seiln funksional rqabt v neoklassik rqabt nzriyylrinin sas istinad
nqtlri birlikd ks olunmudur.
nhisar faliyytin tnzimi ilkin v balca olaraq rqabtin smrlili-
yin xidmt etmlidir. Bunun n is iqtisadi faliyyt srbstliyi, innovasiya,
Milli mnafelrin lokal tarazl
sas sosial iqtisadi mqsdlr
dalt Srbstlik Rifah
Glirlrin daltli
blgs
Resurslarn
optimal blgs
qtisadi
Srbstlik
Artm
Glirlrin
blgsnd kskin
tzadlarn aradan
Mal tklifinin
strukturuna
uyunluq
Texniki
trqqi
Davran v
seim
srbstlyinin
Rqabtin Funksiyalar
Glirlrin Blgs nnovasiya Uyunlama v
Resurslarn blgs
Srbstlik

212
elc d bazar subyektlrinin dyin rait uyunlamas v glirlrin daltli
blgs tmin olunmaldr.
Eyni zamanda, gstrmk lazmdr ki, antiinhisar siyasti v rqabt si-
yasti btvlkl mumsosial-iqtisadi siyastl sx dialektik ballqdadr (k. 5.3.).















k. 5.3. Antiinhisar v rqabt siyastinin mumsosial-iqtisadi inkiafla
qarlql ballnn sxematik modeli.
Grndy kimi, laq birbaadr. Rqabt siyasti rqabt imkanlarn v
meylini stimulladrr. Antiinhisar siyasti is strukturdavranntic
lynn rqabt mnfi tsirini aradan qaldrr yaxud mhdudladrr.
V, bu tsirlr rqabt prosesi vasitsil, llxsus da onun dinamizmi v
innovasiya funksiyas yolu il iqtisadiyyatda struktur dyiikliklrin gtirib
xarr. Bunlar is z nvbsind iqtisadi artma tsir gstrirlr. Problemin
mumi qtisadi Siyast
Rqabt Siyasti
Antiinhisar Siyasti
Ntic Davran Struktur
Rqabt Prosesi
Rqabt Meyli Rqabt mkanlar
Struktur Dyiikliklri
qtisadi Artm
mmsosial iqtisadi inkiaf

213
makrosviyyli qoyuluu da aq-aydn kild gstrir ki, szgedn laqlr
sisteminin salam saslarla formaladrlmas bazar strukturlar v iqtisadi
subyektlrin davran trzi il bilavasit baldr. Demli, inhisar faliyytin
tnzimi probleminin sas mslsi rqabt mhitinin normalln tmin
etmkdn ibartdir.

Bellikl, szgedn problem rqabt mhitinin salam saslarla forma-
lamas nqteyi-nzrindn yanamaq v bu prosesd sas amillrin yeri v
rolunu mumyanama mvqeyindn myyn etmk zruridir (k. 5.4.).
















k. 5.4. Mal bazarnda rqabt mhitinin makrosxematik modeli.
Roqaboto tosir edon amillor
Bazar davranisi Bazar notiolori
Dolayisi ilo tosir
edon amillor
Birbasa tosir edon
amillor
-Bazarin strukturu;
-Bazarin inkisaI mor-
hololori;
-Sosial-psixoloji;
-Siyasi;
-Toskilati amillor.
-Roqabot imkani;
-Roqabot azadligi;
-Roqabot meyli.
Digor amillor
-Maliyyo bazarinin voziyyoti;
-Kapital bazarinin voziyyoti;
-Omok bazarinin voziyyoti vo s.

214
Bellikl, inhisar faliyytin tnzimi problemi rivsind rqabt
prosesinin optimal gediinin tminat amillr kompleksinin mcmu halda nzr
alnmasn tlb edir.
Eyni zamanda, qeyd etmk lazmdr ki, srf marketinq mvqeyindn yana-
dqda aradrdmz problemin hat dairsi hmiyytli drcd daralr.
Msln, rqabt mhitinin yalnz iqtisadi, yalnz bazar mzmunu dayan
anlam kimi yozumu aadak chtlri myynldirmy imkan verir:
1)Shbt, yalnz bazarda faliyyt gstrn firmalarn qarlql tsirindn
gedir;
2)Rqabtmhdud hcmli tdiyy qabiliyytli tlb sahib olma
urunda aparlr;
3)Rqabt mbarizsi yalnz faliyyt gstriln bazar seqmentind gedir.
Bu cr baxn sasnda szsz ki, mikrosviyy subyektinin maraqlar
dayanr. Baqa szl, son drc mhm hmiyyt ksb edn problem mik-
rosviyy subyektinin pncrsindn baxlr. V, rqabtl, inhisarszlama
il laqdar olan btn digr msllr prosesdn iradi yolla srf-nzr edilir.
bhsizdir ki, rqabt mhitin qeyd ediln trzli yanama tamamil tbii
xarakter dayr. Yni, baqa cr ola da bilmz. Bizim iradmz sadc olaraq,
keid iqtisadiyyat raitind rqabt siyasti v btvlkl inhisarlara qar
mbariznin sistemli v kompleks sciyy damasnn zruriliyi il baldr.
Bellikl, ksr MDB lklrind olduu kimi, Azrbaycan Respublika-
snda da rqabt mhiti masir tlblr sviyysind deyildir. Bir sra tdqiqat-
lar bu problemin hlli imkanlarnn kasadln srf funksional faliyytl
balayrlar. Shbt, hr eydn vvl zlldirmnin qeyri-effektivliyindn, iri
mssislrin mcburi qaydada yenidn qurulmasnda buraxlan shvlrdn v
kiik biznes zruri yardmn olmamasndan gedir. Dnya lklrinin tcrbsi
gstrir ki, hqiqtn d effektiv rqabt mhitinin formalamasnda dinamik
inkiaf potensialna malik olan kiik v orta biznes mhm hmiyyt ksb edir.

215
Eyni zamanda, o da bhsizdir v empirik sviyyd z tsdiqini tapb ki,
tsrrfat subyektlri arasnda kiik v orta sahibkarlarn xsusi kisinin
ykskliyi hm isizlik probleminin hllind, hm d rqabtin yksk
sviyyd saxlanlmasnda hlledici rol oynayr. lbtt, btn bunlar lkd,
elc d btvlkd MDB mkannda rqabt mhitinin formalamas v
dayanqlna gcl tsir gstrmk iqtidarndadrlar. Lakin, znnimizc, rqa-
bt mhiti il bal bu gn mvcud olan problemlr kompleksinin hllini srf
funksional faliyytl balamaq masir gerkliyi adekvat kild ks etdirmir
v sasn obyektiv sciyy dayan amillri nzr-diqqtdn knarda qoyur.
Mlumdur ki, ksr keid iqtisadiyyatl lklr eyni vaxt intervalnda iki
sas iqtisadi problemi hll etmy alrlar:
1.Milli iqtisadiyyatn formalamas v onun rqabtqabiliyytinin yksl-
dilmsi fonunda dayanql inkiafnn tmini;
2.Real bazar mnasibtlrinin tkkl.
Masir qloballama meyllrinin gcl tsiri altnda szgedn problem-
lrin smrli hlli ifrat drcd tindir. Ona gr ki, vvla, shbt yalnz
iqtisadi mzmun dayan msllrdn deyil, btvlkd sistem dyiikliyindn
gedir ki, bu da z-zlynd masir situasiyaya mvafiq gln siyasi, sosial,
mdni sistemlrin iqtisadi sistem quruculuuna paralel surtd formala-
drlmasn tlb edir. Tk birc mslni qeyd etmk kifaytdir ki, real rqabt
mhitinin sas dayclarndan biri olan iqtisadi demokratiya siyasi
idaretmnin prinsiplrindn v sosiumun ictimai birg yaay qaydalarndan
birbaa asllqdadr. Demokratik prinsiplr sasnda formalaan vtnda c-
miyytiiqtisadi demokratiyareal mzmun dayan rqabt mhitiinkiaf
etmi vtnda cmiyyti sillogizmi masir gerkliyin sosial-iqtisadi v siyasi
tbitinin mntiqi trmsidir. Yni, rqabt-keid iqtisadiyyat raitind
substasional mahiyyt dayr. Rqabt tkc iqtisadi kateqoriya deyildir. O,
lkd demokratiyann qrarlamas baxmndan mhm hmiyyt ksb edn

216
maddi bazann yaradcsdr. Bu baxmdan, Azrbaycan da daxil olmaqla, ksr
postsosialist lklrind rqabt mhitinin tkkln kiik v orta biznesin
inkiaf dinamikasndan asl vziyyt salmaq metodoloji nqteyi-nzrdn
dzgn hesab oluna bilmz.
Digr trfdn, keid iqtisadiyyatl lklrin yuxarda qeyd etdiyimiz sas
iqtisadi problemlrinin hllind xarici amilin dominant rolu da rqabt mhi-
tinin tkkl aspektind ks-effekt verir. Birmnal olaraq baa dmk
lazmdr ki, xarici sahibkarlar yaxud investorlar maraqlandran sas msl
yksk glir ld etmk imkandr. Real mzmun dayan rqabt mhiti n
yax halda normal glir zmant verir, gr szgedn sahibkarlar z faliy-
ytlrini smrli tkil ed bilrlrs! Baqa szl, Azrbaycanda hminin
ksr keid iqtisadiyyatl lklrd normal rqabt mhiti cnbi investorlara
hddn yksk rentabellikl ilmk imkan yaratmr. Buna gr d, hmin
sahibkarlarn qeyd ediln aspektd maraql olduqlarn iddia etmk mnaszlq-
dr. Yni, lk hkumtinin xarici i adamlarnn clbedilmsind ifrata varma-
s, onlarn bazar faliyytlrinin mhz rqabt mhitinin formaladrlmas
baxmndan tnzimlmmsi arzu edilmyn proseslrin start gtrmsin tkan
ver bilr.
Eyni zamanda, qeyd etmyi zruri sayrq ki, aradrdmz msl-inhisar
faliyytinin tnzimi problemi ilkin olaraq mvcud iqtisadi sistemin sosial-
iqtisadi tbitin v dnya bazarnn inkiaf tmayllrin uyun gln rqabt
siyastinin formaladrlmasn tlb edir.
Bel ki, inhisarizmin tzahr formalar ifrat drcd genidir. qtisadi n-
zriyy is inhisar faliyyti bir qayda olaraq srf iqtisadi fenomen kimi qbul
edir. Onun qlobal, geosiyasi v geoiqtisadi aspektlri, elc d lklraras
yaxud milli iqtisadi sistemlraras tsiri srf-nzr edilir. slind, inhisar
faliyytin tnzimin ilkin olaraq qlobal sviyydn baxlmaldr. Qeyd ediln

217
zrurt inkiaf etmi lklrin dnya bazarndak davran trzinin inhisarlqla
st-st dmsin saslanr.
Bu gn Byk Yeddilr dnya kompyuter texnikasnn 3/4-n, yksk
texnoloji istehsaln 4/5-n sahibdirlr. Tkc AB v Kanadann tdqiqat il-
rin srf etdiklri vsait hmin istiqamtd btn dnya zr mcmu xrclrin
42,8%-ni tkil edir. Mqayis n deyk ki, bu aspektd Latn Amerikas v
Afrikann (100- yaxn lk) birlikd xsusi kisi 1% civarndadr.
Qrb lklri dnya zr patentlrin 87%-n sahibdirlr. Patentlrin elmtu-
tumlu texnologiyalarn inkiafna ttbiqi sferasnda is Qrb lklri il keid
iqtisadiyyatl lklr arasnda mtnasiblik 1:40-a nisbtinddir. Digr trfdn,
inkiaf etmi lklrin qlobal tdavl sferasnda davran trzi, n az
inteqrasiya meyli qanallq kimi xarakteriz oluna bilr. Msln, AB-n mc-
mu ixracat mum Milli Mhsulun 5%-ni tkil edir. Avropa ttifaq (blokdan
knar) v Yaponiyada da analoji vziyyt mahid olunur. Avropa ttifaqnda
mcmu ticart axnlarnn 74%-i blokdaxili mkana ynldilir v s. qtisadi
faliyytin ksr sferalarnda inkiaf etmi lklrin inhisar ykskliyi adi
gzl grnr. V, bel bir raitd inkiaf etmkd olan, llxsus keid iqti-
sadiyyatl lklrin mstqil surtd dayanql inkiaf lbtt ki, byk bh
altna dr. Bu hal vvla, inkiafn ekstensiv xarakteri v Qrbdn texnoloji
asllqla, ikincisi, inkiafn tminatnda xarici amillrin-balca olaraq investisi-
yann ly glmz drcd byk rolu il v ncs, inkiaf etmi lk-
lrdn ixrac asll il sciyylnir. A.Heklessa haql olaraq qeyd edir ki,
...Yeni raitd Qrb lklri zlrini hiperkorporasiyalar kimi aparr v ...ta-
mamil yeni mzmunlu proteksionizm keirlr...
1
.
Bellikl, demokratik prinsiplr syknn cmiyyt quruculuu tam
mntiqi kild inhisar faliyytin tnzimi problemlrin Milli TAMn
trkib hisslri arasnda qarlql laq v asll da daxil edir. Bu problem

218
daha geni mstvid yanama zruriliyi, yuxarda qeyd etdiyimiz keid feno-
meni il rtlnir. M.Xansen yazr ki, ...Bu gn dnya...dvlt, bazar v vtn-
da cmiyyti arasnda yeni balans, yeni qvvlr nisbtini fhml tapmaa
alr
2
.
Btn bunlarn sistemli kild nzr alnmamas tqdird inhisar struk-
turlarla mbariz yel dyirman il dy xatrladacaqdr.

3. BAZARIN NHSARLAMA DRCSNN DZGN
QYMTLNDRLMS PROBLEMLR V TNZMLMNN SAS
STQAMTLR

nhisar strukturlarn faliyytinin tnzimi problemlrinin hlli istiqamt-
lri baxmndan mhm msllrdn biri bazarn inhisarlama drcsinin
dqiq qiymtlndirilmsi il baldr. Bu baxmdan istifad olan sullar aa-
dak kimi qrupladrmaq, fikrimizc, mqsduyun olard:
1)Struktur problemi; Bu problem iki istiqamtd nzrdn keiril bilr:
Bazarn strukturu; stehsaln strukturu; 2)Davran trzi.
Bazar tiplrinin mqayisli xarakteristikasn aadak kildn grmk
olar (k. 5.5.).
Parametrlr
Bazarn
tiplri
Firmalarn
say
Mhsul di-
ferensiyas
Qiymt z-
rind
nzart
Bazara da-
xil olma v
xma
nformasi
ya tmi-
nat
1.Kamil
rqabt
oxdur,
Prays-tey-
ker situa-
siyas.
Yoxdur!
Mhsullar
eyni keyfiy-
ytd v ey-
ni xassd-
Yoxdur Tam
srbst
Tam
simmetrik

1
.. // ,
2000, 2, .4.
2
, , , . -
. . 81 -
. , 1994, .78.

219
dir.
2.nhisar
rqabt
Oxar mhsul
istehsal edn
oxlu sayda
firmalar
Seqmentlr
zr diffe-
rensiyasiya
mvcuddur
Mhduddur
vzetm
imkannn t-
sirin gr
Nisbtn
yngldr
Qismn
simmetrik
3.Oliqopo-
liya
Azsayl
firmalar
Ayr-ayr
mhsullar
zr diffe-
rensiyasiya
hmiyytli
drcddir,
standrat mh-
sul zr az-
dr.
Qiymt li-
derinin t-
siri var
tindir.
rihcmli
investisiya
tlb edir.
Qismn
asim-
metrik
4.Tam
inhisar
Bir firma v
bir mhsul
Yoxdur! Tam nzart
mvcuddur.
ox
tindir.
Tam
asimmetrik

k. 5.5. Bazar tiplrinin neoklassik aspektd mqayisli xarakteristikas.
Bellikl, problemin struktur aspektinin thlili v mumiyytl, inhisar
faliyytin tnzimi problemlrin nzri yanamalar irisind n bsiti
neoklassik baxdr. Myyn parametrlr sasnda mhdudiyyt rtlri
qoymaqla, bazarn tipologiyas 4 istiqamtd nzrdn keirilir.
1)Kamil rqabt;
2)nhisar rqabt;
3)Oliqopoliya;
4)Tam inhisar.
Artq qeyd etdiyimiz kimi, rqabt z-zlynd mqsd deyil, milli iqtisa-
diyyatn dinamik inkiafna rait yaradan v onun smrliliyini tmin edn va-
sitdir. Buna gr d, lkd inhisar faliyytin tnzimi problemlrin
yanamada balca konseptual istiqamt rqabt mhitimilli iqtisadiyyatn
effektivliyi tandeminin dialektik vhdtin saslanmaldr. Szsz ki, bazarn
neoklassik tipldirilmsi il qeyd etdiyimiz konseptual yanama arasnda laq
sxl kifayt drcddir. Msln, iqtisadi sistemin reaktivliyi xasssi, yni
tlbin dyimsin sistemin verdiyi reaksiya yaxud sistemi tkil edn

220
tsrrfat subyektlrinin dyin rait adaptasiya olunma qabiliyyti bu
baxmdan yani nmun kimi gtrl bilr.
Aydndr ki, tam inhisar raitind szgedn uyunlama qeyri-mm-
kndr. Kamil rqabtd is yksk sviyyddir. El neoklassik tipldir-
mnin d zifliyi yuxarda gstriln ballqdan dour. Bel ki, vvla, bazar
iqtisadiyyat raitind tdavl sferasnn tam kild inhisarlamasndan dan-
maq mmknszdr; kincisi, kamil rqabt mahiyyt etibar il srf nzri
txyyln mhsuludur v htta mvcudluu qbul edils bel (hanssa bazarn
kiik bir seqmentind), onun btvlkd iqtisadi sistemin reaktivliyin tsiri
ehtimal sfra yaxndr v s. Btn bunlarn praqmatik yanama rivsind
hmiyytlilik drcsinin ifrat sviyyd aa olmas lkd effektiv rqabt
mhitinin formaladrlmasn zruri edir.
Maraql cht burasndadr ki, bazarn rqabtl bal neoklassik tipl-
dirilmsi il yana, eyni qaydada (demk olar ki) iqtisadiyyatn inkiaf tsikll-
rini d frqlndirirlr. Msln, E.Eroxina
1
H.Kondratyevin iqtisadi tsikllrini
inkiaf trayektoriyasna ttbiq etmkl inkiaf etmi lklrin son 200 illik tka-
ml tarixini 4 mrhly (tsikl) blr:
1.Azad rqabt tsikli (mt tsrrfatnn yarand dvrdn XIX srin
sonlarna qdr);
2.Xalis inhisar tsikli (1890-1929);
3.nhisar rqabt tsikli (1929-1970);
4.Kooperativ rqabt tsikli (1974-2015).
Tsikllrin mzmun tutumu mahiyyt etibar il bazarn neoklassik tipl-
dirilmsinin genilndirilmi tkrardr. Yalnz birc frql ki, Eroxinann
problem yanamas mumiqtisadi miqyasn bzi elementlrini d znd ks
etdirir. qtisadiyyatn inkiaf tarixinin yuxarda qeyd ediln ynml mr-
hllr blgsnn fikrimizc, el bir elmi hmiyyti yoxdur v myyn

221
mnada mntiqi antinomiya tsiri balayr. Digr trfdn, masir bazarlar
sistemind, hat dairsinin az v ya ox olmasndan asl olmayaraq, rqabtin
btn tiplrin rast glmk mmkndr. Bu mnada, Eroxina sbuta yetir
bilmz ki, inhisar mrhlsind azad rqabt, inhisar rqabt mrhlsind
inhisar faliyyt olmaybdr. Yni, hr yeni tsikld vvlki yalnz tarixi
hmiyyt dayb v reallqla he bir ball olmayb.
Eyni zamanda, srf formal mntiq syknmkl aparlan blgnn empi-
rik saslar yoxdur v s.
vvlki x nqtsin qaydaraq, qeyd edk ki, masir gerkliyin tam
tfrrat il ks etdirilmsinin mmknszlyn v srf praqmatizm saslan-
maqla neoklassik metodologiyaya istinad etmkl btn mal bazarlarnn
tipini frqlndirmk olar:
1)nkiaf etmi rqabt mhitli bazar;
2)Oliqopolik rqabtli bazar;
3)Tam inhisarlam bazar.
mt bazarlarnn strukturu, xarakteri v iqtisadiyyatn inhisarlama dr-
csi hal-hazrda hyata keiriln sistemli islahatlarn (zlldirm, liberalla-
drma, daxili bazarn beynlxalq rqabt n almas), elc d mflislm
v zrrl ilyn mssislrin sanasiyas, tbii inhisarlarn tnzimlnmsi v
s.-in tsiri nticsind mtmadi olaraq dyimy mruz qalr. Eyni zamanda,
iqtisadiyyatn qanunauyunluqlar inhisar faliyytinin tnzimi problemlri
rivsind birmnal qiymtlndirmni tlb edir. Mlumdur ki, istehsal
strukturu iki aspektd tzahr edir:
1)Sahvi struktur;
2)l (texnoloji baxmdan) strukturu.
Birinci halda ba vern hadis v proseslr az v ya ox drcd
antiinhisar nzartinin sas obyektlrindn biri kimi x edir. l strukturu

1
... . Http//I pur.tsu.ru/Public/art99/a010599

222
is birbaa makroiqtisadi siyastin mqsdlrindn v dvlt tnzimlmsinin
prinsip v qaydalarnn ttbiqi xsusiyytlrindn asldr. Eyni zamanda,
istehsaln sahvi strukturuna antiinhisar mvqeyindn yanamada da bzi
istisnalar mtlq nzr alnmaldr. Bel ki, kiik miqyasl v geni surtd
differensiyasiya olunmu sahlrd iri irktlrin mvcudluuna he bir ehtiyac
yoxdur v adtn bu sferada gcl tmrkzlm prosesi d mahid
olunmur. Bu proses czi kild differensiyasiyal mhsul istehsal edn iri
miqyasl sahlr xasdr.
Sahvi istehsaln iri firmalarn lind tmrkzlmsi drcsinin my-
ynldirilmsi v mumiyytl bazarn inhisarlamas sviyysinin qiymtln-
dirilmsi (empirik sviyyd) bhsiz, inhisara qar mbariznin, onun dvlt
trfindn tnzimlnmsi problemlrinin hlli istiqamtlrinin aydnladrl-
masnda mhm rol oynayr. Bu problemin vaxtil klassik inhisar nzriyysi
rivsind hllin chd gstrilmidir. E.Meyson
1
bu anlamda 3
tdqiqatnn-Uilkoks, Stiqler v Natterin adn kir. Uilkoks inhisarlama
drcsinin az v ya ox drcd dqiqlikl myynldirilmsini mmkn-
sz hesab edirdi. O, tklif edirdi ki, sahvi istehsaln 50% v daha ox
hisssinin 4 firmann lind tmrkzldiyi sah rti olaraq inhisar adlan-
drlsn. Yni, inhisarlama drcsi nisbi olaraq faiz qiymtlndirilmsi il
myyn olunur. Mhz buna istinad edrk, Natter rqabtli v inhisar
sahlri frqlndirmk n tklif edirdi ki, 1937-39-cu illr zr effektiv-
inhisar sahlr milli glirin mvafiq olaraq 20% v 21%-ni, ilyn
rqabtli 55-56%-ni, dvlt v tnzimlnn sektor 19-20%-ni, ev tsrrfatlar
v ictimai mssislri 4%-ni verir. Stiqler d eyni il inhisar zonan
myynldirmidir (inhisar sah milli glirin 24,4%-ni, rqabt zonas
55,2%-ni verir). Yerd qalan hiss blnmyn (inhisar-rqabtli) sahlrin
payna dr. Szsz ki, yuxarda qsa xlas klind ks etdirdiyimiz mvqe

html.

223
inhisarlama drcsinin dqiq myynldirilmsi baxmndan yetrli deyil-
dir. V, mumiyytl, problem yanama sulu lpaq abstraksionizm tsiri
balayr. Szgedn tdqiqatlarn hm istinad, hm d l nqtlri (isteh-
saln hcmimilli glir) real gerkliyin aydnladrlmas n qtiyyn ki-
fayt deyildir.
Qeyd etmk lazmdr ki, aradrlan yanamaya tnqidi yanaan tdqiqat-
lardan bzilri, n qdr qrib olsa da, bunu oliqopoliya il mqayis etmi,
problemin mahiyytin varmaa chd gstrmmidirlr. Msln, J.Beyn
2

hesab edir ki, bu cr bax sasn oliqopolik situasiya n xarakterikdir. Guya,
oliqopolik situasiya bazarn yox, istehsal sferasnn trmsidir v s.
nhisarlama drcsinin myynldirilmsind yuxarda qeyd olunanlar-
la mqayisd amerikal iqtisad A.Lernerin yanamas qismn probleml
mahiyyt uyunluu dayr. O, bunun n aadak formulu tklif edir:
L
P MC
P
=

Burada: L-inhisar drcsinin Lerner msal;
P-sat qiymti;
MC-marjinal xrclr.
gr MC=P brabrliyi olarsa, onda L=0 olacaqdr ki, bu da inhisarn
yoxluu demkdir.
Lerner msalna mnasibt bildirn H.Maxlup
3
is yazr ki, qiymtin
istehsal xrclrindn knarlamas hl o demk deyildir ki, real istehsaln
hcmi (inhisar xarakterl laqdar) ...ideal rqabt situasiyasnda ola bil-
ck hcmdn n qdr az olmudur. Bu formul inhisar hakimiyyti haqqnda
yalnz dolays il mhakim yrtmy imkan verir.

1
E.S.Mason. Economic Concentration and the Monopoly Problem. Harvard Un. Press, 1957, p.35-36.
2
J.Bain. Industrial Organisation. N.Y., 1968, pp.137-145.
3
H.Machlup. The Political Economy of Monopoly. Baltimore, 1967, pp.510-511.

224
nhisarlama drcsi v onun myynldirilmsi il laqdar olan prob-
lemlr mnasibtd H.Maxlup perspektiv gzlmlri n plana kir.
...Patentlrin iri korporasiyalarn lind tmrkzlmsi onlara demk olar ki,
hdudsuz inhisar hakimiyyt verir
1
. Aydndr ki, bu halda (innovasiya
sahibkarl sferasnda) inhisarlama drcsi grnn mnasibtlrdn ks-
kin kild yksk olacaqdr. Nou-xau, patent, mumiyytl, elmi-texniki bilik-
lrin v idaretm tcrbsinin getdikc daha byk nm dadn P.Draker
d tsdiqlyir: ... Menecment amili masir ktlvi istehsalda daha mhm
amil evrilir v o, yegan amildir ki, onun substitutu yoxdur
2
.
nhisarlama drcsinin empirik qiymtlndirilmsi baxmndan hal-hazr-
da istifad olunan sas sullar srasna tmrkzlm msal v Herfindal
indeksi daxildir. Tmrkzlm msal bazarda bir yaxud bir ne byk
firmann stnlk drcsini myynldirmy imkan verir. Bir sra tdqiqat-
lar gstrirlr ki, bu msal ...sahlraras frqi nzr almadna
1
gr tam
yaral hesab oluna bilmz. Bununla mqayis Herfindal indeksi daha yararl
hesab olunur:
H=P
2
1
+P
2
2
+....+P
2
n
;
Burada:
H-Herfindal indeksi;
P
1
, P
2
, P
n
-ayrca gtrlm firmalarn bazar paydr (faizl ifad olunur).
gr H=10000-s, bu maksimum kmiyyt hesab olunur. V, o demkdir
ki, bazar tam inhisarlab v s.
Sbut etmy ehtiyac yoxdur ki, srf kmiyyt qiymtlndirilmsin syk-
nn mhakimlr ninki inhisar drcsinin, hminin btvlkd iqtisadiyyatn
mumi xarakterinin myynldirilmsind shv nticlr gtirib xara bilr.
Baqa szl, yalnz kmiyyt gstricilri sasnda iri firmalar inhisarlqda

1
Yeno orada, p.284.
2
P.Drucker. The Concept of the Corparation. N.Y., 1946, p.138.

225
gnahlandrmaq chdi (baxmayaraq ki, mumi iqtisadi situasiya haqqnda zruri
mlumatlar ld etmy imkan verir) yanllqdr.
Buna gr d, subyektlrin davran qaydalar szgedn hadisnin mahiy-
ytin yanamada mtlq nzr alnmaldr. Bunsuz htta inhisar yaradan
prosesi (birlm v qovumalar) dzgn qiymtlndirmk mmkn deyildir.
Bazar subyektlrinin davran trzinin inhisar meylilini myynldirmk
mqsdil bir sra istiqamtlrd aradrma aparmaq zruridir:
1)Bazara giridikd manelrin mvcudluu;
2)Qiymt zr kartel razlamalarnn olmas;
3)Bazarn aqlq drcsi, xarici rqabtin olmas;
4)Rqabtin daxili tbitinin myynldirilmsi (Haqsz rqabt; qeyri-
qiymt amillri zr rqabtin mvcudluu; elmi-texniki biliklr zr rqabt
mbarizsinin varl) v s.
Eyni zamanda, gstrmk lazmdr ki, yuxarda ks etdirdiyimiz prosesl-
rin keid iqtisadiyyat raitind, szn tam mnas il ttbiqi olduqca mkl
idir. mumiyytl, fikrimizc, inhisarizm qar mbariznin sosial proses
formasnda ktlvildirilmsini d qbul etmk dzgn olmazd. n az ona
gr ki, inhisarn tzahr mxtlifliyi, frqli formalarda meydana xmas
szgedn istiqamtd hyata keirilmsi zruri olan tdbirlrin adekvat diffe-
rensiyasiyasn tlb edir. Yni, inhisarn aq, qapal v tbii formalarna ya-
namada monolitliyin tminatna almaq hm nzri, hm d praktiki anlamda
shv addmdr. Msln, keid iqtisadiyyat raitind tbii inhisarlarn
zlldirilmsinin qeyri-mmknly kimi! Hm d, qeyd edilmlidir ki, burda
shbt tkc keid iqtisadiyyatnn dourduu problemlrdn getmir.
mumiyytl, aradrdmz istiqamtd mvcud olan dnya tcrbsi aq-
aydn kild gstrir ki, lknin iqtisadi sisteminin zlliklrindn, elc d
iqtisadi potensialndan asl olmayaraq n az 3 sferada tbii inhisarlarn (bir

1
.., ... : . -, 1992 .,

226
qayda olaraq dvltin tabeiliyind) mvcudluu ictimai rifahn tmini bax-
mndan qalmazdr:
1)lknin hrbi thlksizliyinin tminatna xidmt edn mdafi sna-
yesi;
2)qtisadi smrliliyi aa sviyyd olan (yaxud he olmayan) sahlr
(Rabit, nort v s.);
3)Elmtutumlu, kapital tutumlu v mumiyytl fundamental elm sahlri.
Thlil materiallar gstrir ki, btn bunlara baxmayaraq, bir sra keid
iqtisadiyyatl lklrd tbii inhisarlarn zlldirilmsi istiqamtind d
intensiv faliyyt gstrilir. Msln, hal-hazrda Rusiya Federasiyas Qaz-
prom, Svyazinvest v s. kimi lknin iqtisadi infrastrukturunun sasn
tkil edn inhisarlarn axrna xmaa alr. Bu baxmdan Azrbaycan
Respublikasnda yalnz tdavl sferas qismn tsirlr mruz qalr.
Thlil materiallar gstrir ki, tbii inhisarlarla lm-dirim mbarizsini
rtlndirn amillr hm daxili, hm d xarici mnblrdn qaynaqlanr.
vvla, bu istiqamtd xarici sahibkarlar daha intensiv faliyyt gstrirlr, ona
gr ki, ninki qlobal, hm d regional sviyyd potensial rqibi aradan
qaldrr v ntic etibar il transregion miqyasnda inhisar faliyytini tmin
ed bilirlr; kincisi, srf taktiki problemlrin (msln bdc ksirinin rtl-
msi) hllin nail olmaa allr; ncs, lobbist-korrunsioner mahiyyt
dayan istiqamtin tbii inhisarlara yanamada ncl mvqey kemsi; Yni,
hkumt nmayndlrinin hamilik etdiyi zl sektor subyektlrin pay
verilmsi v s.
Baqa szl, istniln halda sistem dyiiklikliyinin spesifik xsusiyytlri,
elc d hm qlobal, hm d geosiyasi v geoiqtisadi situasiya mtlq nzr
alnmaldr.

.217.

227
lkd inhisar faliyytin tnzimi problemlrinin hlli istiqamtlri ilkin
olaraq istinad edilmsi mmkn olan bazann yaxud platformann trkib n-
srlri il birlikd myynldirilmsini tlb edir. Baqa szl, aradrdmz
problem mnasibtd dvlt tnzimi sisteminin elementlri dqiq kild ifad
olunmaldr. n mumnzri mvqedn yanasaq, szgedn sistemin
antiinhisar profilli mahiyyt ksb edn nsrlrini aadak kimi sralamaq
mqsduyun olard:
1)Hquqi bazann adekvatl;
2)Tnzimlnmnin aydn kild ifad edilmi mqsdlri;
3)Dvltin iqtisadiyyata (btvlkd) mdaxilsinin srhdlri yaxud
tnzimlm il hat ediln iqtisadi sektorun srhdlri;
4)zl sektorun tnzimlnn sferalara x rtlri;
5)sasn tbii inhisarlarla bal qiymt qoyma mexanizmi;
6)Tnzimlmni hyata keirn dvlt orqannn slahiyyt rivsi;
7)qtisadiyyatn tnzimlnmsi zruri olan sahlrinin myynldirilm-
si;
8)qtisadiyyatn institutsional strukturunun inkiafnda dvltin praktiki
faliyytinin srhdlri v s.
Apardmz aradrmalar gstrir ki, vvlki paraqraflarda qeyd etdiyimiz
konseptual istiqamt rivsind iqtisadiyyatn inhisarszladrlmas v
rqabtin inkiaf n aadak tdbirlrin hyata keirilmsi mqsduyun
olard:
1.nvestisiya msabiqlri, torq v hrraclarn keirilmsi, elc d dvlt
sifarilrinin yerldirilmsi zrind antiinhisar nzartinin tkilinin smr-
ldirilmsi;
2.lk razisind istehsal amillrinin srbst miqrasiyasna mane olan
dvlt v zl strukturlara qar ciddi tdbirlrin grlmsi;

228
3.stehsaln tmrkzlmsinin v dvlt orqanlarnn inhisarlnn aa-
salnmas v rqabt mhitinin tkkln ynldilmi dvlt vsaitlrinin
daha geni istifadsi v bu prosesd mvcud olan hquqi tnzimlnmnin
tkmilldirilmsi;
4.MDB lklrinin antiinhisar qanunvericiliyinin mzmun uyunluuna
nail olmaq v onlarn rqabt siyastinin beynlxalq prinsip v qaydalara mva-
fiqliyinin tmin edilmsi.


240
VI FSL. MLL ANTNHSAR SYASTNN
FORMALADIRILMASI PROBLEMLR V ONUN REGONAL
ASPEKTLR
Rqabt mnasibtlrinin dvlt tnzimlmsi sasn antiinhisar siyastin
saslanr.
Antiinhisar siyasti znd antiinhisar qanunvericiliyini v onun hyata
keirilmsi zrind nzartin tkilini ehtiva edir. Antiinhisar qanunvericiliyi
rqabtin dstklnmsi v mhafizsin ynldilmi tsrrfat v kommersiya
hquq normalar sistemind kompleks yarandr.
nkiaf etmi lklrd antiinhisar qanunvericiliyinin sas prinsipi-inhi-
sar lamti-bazar pay il myynldirmk deyil (baxmayaraq ki, bu mtlq
nzr alnr), bazar subyektinin inhisar mqsdlrinin olmas v onu hyata
keirmy imkan vern bazar gcnn mvcudluudur.
1. ANTNHSAR SYASTNN MASR DNYA TCRBS

Antiinhisar siyastinin formaladrlmas v ttbiqi qaydalar zr masir
dnya tcrbsinin yrnilmsi problemin istiqamtd yanalacaqdr:
1)Snayec inkiaf etmi lklrin antiinhisar siyasti;
2)Avropa ttifaq inteqrasiya blokunun antiinhisar siyasti;
3)Keid iqtisadiyyatl lklrd bu sferada hyata keiriln siyastin v
mvafiq qanunvericiliyin tdqiqi.
Masir raitd ksr inkiaf etmi lklr ticart hququ rivsind
inhisar faliyytin gtirdiyi iqtisadi v sosial nticlrin tsir gcn azaltmaq
mqsdi il kapitaln tmrkzlmsi v rqabt prosesinin dvlt tnzim-
lmsini hyata keirirlr. V, bu istiqamtd sas aparc sah antiinhisar
qanunvericiliyinin ilnib hazrlanmasdr. Bir sra mlliflr masir sosial-

241
iqtisadi situasiyann daxili tbitindn x edrk gstrirlr ki, hal-hazrda
antiinhisar qanunvericiliyinin balca xsusiyyti ...bazar mexanizmi kimi oli-
qopoliyann mhafizsindn ibartdir
1
. Oliqopolik situasiya hm ayrca gt-
rlm bir sahd, hm d lokal bazarda formalar. mumiyytl, oliqopolik
bazarn balca chti bir-birin zidd olan iki haln: rqabt v inhisarn qar-
lql tsirindn formalaan situasiyann meydana xmas il baldr.
Qeyd etmk lazmdr ki, antiinhisar qanunvericiliyinin genezisi XIX srin
ortalarndan balanr. slind bunu tnzimlnn rqabtin inkiaf tarixi d ad-
landrmaq olar. O dvrd mhz bu qanunvericilik sasnda haqsz rqabtl m-
bariz hyata keirilirdi.
Bir sra tdqiqatlar tarixi-xronoloji baxmdan antiinhisar qanunlarnn iki
tipini frqlndirirlr
2
:
1)nhisarn qadaan edilmsi prinsipi sasnda qbul ediln qanunlar;
2)nhisar birliklr nzart v sui-istifad hallarnn mhdudladrlmas
prinsipi sasnda qbul ediln qanunlar.
Bu aspektd blg AB v Avropann antiinhisar qanunvericiliklrindki
frqli nanslara syknir. Mlumdur ki, AB-da antitrest qanunvericiliyi, Av-
ropa sistemind is bazarda hegemon mvqe tutan inhisar birliklrin sui-
istifad hallarnn mhdudladrlmasna ynldiln v onlarn mcmu faliyyti
zrind nzart prinsipin syknn antiinhisar qanunvericiliyi qvvddir.
Antiinhisar qanunvericiliyinin Avropa sistemind inhisarn yaradlmas
haqqnda razlamalarn myyn nvlrinin qeydiyyat nzrd tutulur. O, eyni
zamanda, rqabtin hmiyytli drcd mhdudladrlmasn da znd
ehtiva edir.
Bu razlamalarn qanuna ziddliyi 3 sviyyd myynldiril v lv
edil bilr:

1
., .. // , 1994 , 7, .92-93
2
., .. . ; 1980.,
.96.

242
1)Bu qbildn olan razlamalar qeydiyyata alan dvlt orqan trfindn;
2)Yksk instansiyal dvlt orqan trfindn;
3)Mhkmlrd.
Antiinhisar qanunvericiliyinin Avropa sistemi Qrbi Avropa lklri il
bahm, Avstraliyada, Yeni Zelandiyada, Cnubi Afrika Respublikasnda, Ame-
rika sistemi is Argentinada v bir sra digr lklrd ttbiq olunur.
Maraqldr ki, AFR-nn antiinhisar qanunvericiliyi hr iki sistem arasnda
orta mvqe tutur. Bu hal ona gr ortala xr ki, hmin lknin antiinhisar
qanunvericiliyi inhisara qoyulan qadaa zr mumi qbul edilmi norma il
yana, bu prinsipdn oxlu sayda istisnalar nzrd tutur.
Amerika sistemi rivsind ilk antitrest qanunu 1883-c ild Alabama
tatnda qbul edilmidir
1
. Sonrak dvrlrd ksr tatlar trfindn analoji qa-
nunlarn qbulu mumlk miqyasnda antiinhisar qanunvericiliyinin forma-
ladrlmasna rait yaratmdr. Federal sviyyd is ilkin olaraq 1890-c ild
erman qanunu qbul edilmidir. Bu qanunun sas frqlndirici xsusiyyti
formal olaraq inhisar faliyyt qoyulan qadaa il rtlnir. 1914-c ild
antiinhisar qanunvericiliyinin yeni inkiaf mrhlsi balanmdr. Bel ki,
mhz hmin ild Kleyton qanunu v Federal Ticart Komissiyas haqqnda
qanun qbul edilmidir. AB-n antiinhisar qanunvericiliyi mhz bu qanunun
bazasnda formalamdr.
Aradrmalar gstrir ki, AB-n antitrest qanunvericiliyinin sas xsusiy-
yti ondan ibartdir ki, bu qanunvericilik el balanc andan inhisar qeyri-
qanuni hesab etmkl qadaan suluna syknir. Amma, Qrbi Avropa qanun-
vericiliyi inhisar praktikann neqativ nticlrini aradan qaldrmaq mqsdi il
tnzimlm prinsipi zrind qurulmudur. Lakin, sonrak inkiaf proseslri
AB qanunvericiliyinin ifrat srt formada ttbiqinin qeyri-smrli olduunu
z xard. V, bu istiqamtd bir sra yumaldc vasitlrin ttbiqin ba-

1
.. . ., 1963 ., .34.

243
lanld. Msln, 1911-ci ild AB Ali mhkmsi trfindn qbul ediln
alllq qaydas bel vasitlr aid edil bilr. Ali mhkm erman qanu-
nunun hquqi yozumunda qismn dyiiklik etdi v qanunun ticarti mhdud-
ladrmaq haqqnda mumi sciyy dayan doktrinann hat dairsini mumi
hquq rivsind alsz kimi tsnifldiriln mhdudiyytlr miqyasnda
daraltd. Bununla yana, antitrest qanunvericiliyinin srtlik drcsini azaltmaq
mqsdi il daha 2 suldan istifad edilmy baland:
1)Bu qaydalarn daha dar mzmunda yozumu;
2)Myyn istisnalarn ttbiqi.
Eyni zamanda, qeyd etmyi zruri sayrq ki, antitrest tnzimlm rejimi bir
sra mxtlif mzmunlu v tyinatl proseslrin tsiri nticsind dvri olaraq
myyn dyiikliklr mruz qalr (srtlm yaxud yumalma ynml).
Msln, siyasi hakimiyytin bir partiyadan digrin kemsi, zl sektora
dvlt mdaxilsinin gclnmsi yaxud ziflmsi v s. bu qbildn olan
amillr srasndadr.
Antitrest qanunvericiliyi masir raitin spesifikasn nzr almaqla in-
hisar yaxud rqabt mhitinin qiymtlndirilmsind bir qayda olaraq iqtisadi
effektivlik prinsipindn x edir. Yni, shbt artq rqabtin mhdudladrl-
masnn birmnal r kimi qbulunun aksiomatikliyindn getmir. gr, bu
mhdudlama nticsind inkiaf edn inhisarlama prosesi daha yksk
effektivlik gtirirs, onda antitrest qanunvericiliyi susur!
Bunu yani kild ngiltrnin patent qanunvericiliyi sisteminin timsaln-
da grmk mmkndr. Bri badan qeyd etmk lazmdr ki, ngiltr qanun-
vericiliyi nnvi ingilis siyastinin ttbiqi (azad ticart v dvltin iqtisadiy-
yata mdaxilsinin minimal sviyysi) il laqdar olaraq Amerika il mqa-
yisd daha liberaldr.
mumiyytl, ngiltrd masir antiinhisar qanunvericiliyi XX srin 70-
ci illrindn sonra formalamaa balamdr. Bu proses ilkin olaraq ticart

244
praktikasnn mhdudladrlmas v qanuni ticart haqqnda normativ aktlarn
qbulundan start gtrr: Ticart haqqnda Qanun (1973-c il), Mhdudladrc
Ticart Praktikas haqqnda Qanun (1975), Mhdudladrc Praktika zr
Mhkm haqqnda Qanun (1976-77); Yenidn sat qiymtlri haqqnda
Qanun (1976) v s. bu qbildn olanlar srasndadr. nhisarlama prosesinin
hquqi tnzimlnmsinin tkmilldirilmsin ediln chd 1980-c ild qbul
olunmu rqabt haqqnda qanunda z ksini tapmdr. Bununla bel, antiin-
hisar istiqamtli faliyytin intensivldirilmsini nzrd tutan Rqabt haq-
qnda Qanun bu ynmd qismn d olsa, canlanma yarada bilmdi.
V, bellikl, ngiltrnin antiinhisar qanunvericiliyinin inkiaf xsusiy-
ytlri inhisarlara dvlt nzartinin iki sisteminin meydana xmasna sbb
olmudur. Qanuni ticart v rqabt haqqnda qanunlara saslanaraq formala-
drlm birinci sistemd dvlt ticarti zr dar, nhisarlar zr Komissiya,
Snaye v Ticart zr Dvlt Katibi strukturlar hlledici rol oynayrlar.
Mhdudladrc ticart praktikas zr qanunvericiliy saslanan ikinci
nzart sistemind sas rolu is mhdudladrc ticart praktikas zr mh-
km oynayr.
Dvlt ticarti zr dar hegemon mvqedn sui-istifad hallarna aid
mxtlif mlumatlar toplayr, z qrarlar haqqnda hkumti mlumatlandrr
v zruri hallarda aadak istiqamtlrd iddia qaldrr:
1)Hr hans bir sahd inhisar situasiya haqqnda ii inhisarlar zr
Komissiyaya verir;
2)Birlmsi gzlniln mssislr zrind nzarti hyata keirir;
3)Kartel mqavillri haqqnda ii mhdudladrc praktika zr mhk-
my verir;
4)Yenidn sat n qiymtqoyma v onun dstklnmsi haqqnda iddia
qaldrr.

245
Eyni zamanda, qeyd etmk lazmdr ki, szgedn darnin rqabt siya-
stini myynldirmk zr faliyyti mslhti sciyy dayr.
nhisarlar zr Komissiyann sas vzifsi inhisar situasiyann mvcud-
luu yaxud formalaa bilm ehtimal yaxud mssislrin qovumas zr th-
qiqat aparmaq v mruz hazrlamaqdan ibartdir. gr inhisarlar zr Ko-
missiya bel bir qrar qbul ets ki, inhisar faliyyt ictimai mnafelr
toxunur, onda dvlt katibi mxtlif cza tdbirlrinin ttbiqin l ata, mqa-
vilnin faliyytinin dayandrlmas, mal gndriin qadaa qoyulmas, qovu-
mann qadaan edilmsi yaxud mhdudladrlmas, bu v ya digr sullarla
mssisnin blgs, laqlndirilmi sazilr, ayr-sekilik v s. zr qadaa
mzmunlu qrar xara bilr.
ngiltrnin ticart v snaye zr dvlt katibi inhisar faliyytin v
rqabtin reqlamentldirilmsi iind geni slahiyytlr malikdir. Bel ki,
gr inhisarlar zr Komissiyann qrar mslhti (tvsiyy) xarakteri
dayrsa, dvlt katibi inhisar situasiyas yaxud antirqabt praktikas zr son
v qti qrar qbul etmk (elc d, digr Nazirlr) iqtidarndadr.
Fransann antiinhisar qanunvericiliyind sasl dnn balanc 19 iyul
1977-ci il Qanunu il realla evrildi. Bu qanunla bazardak hegemon mvqe-
dn sui-istifad hallarna v qadaan edilmi kartellr qar cza tdbirlri daha
da srtldirildi. Fransada ilk df olaraq mhz hmin dvrd istehsaln
tmrkzlmsi zrind nzart tkil edildi.
1986-c ild is vvlkindn hmiyytli drcd frqlnn yeni anti-
inhisar qanunvericiliyi qbul edildi. Bu qanunvericiliyin nzri sasn diri-
jizm konsepsiyas tkil edirdi v sas msllrdn biri qiymtlrin dvlt
trfindn tnzimlnmsi idi. Eyni zamanda, bu aspektdn diqqt kn mqam-
lar srasnda dvltin iqtisadi mdaxilsindn (oxlu qeyd-rtlr baxmayaraq)
imtina edilmsidir. V, aydndr ki, bununla da qiymtlrin tnzimlnmsi v

246
qiymtqoyma, inflyasiya il mbariz btnlkl bazar mexanizminin hdsin
buraxlm oldu.
Fransada inhisar faliyyt zrind nzarti rqabt msllri zr ura,
qtisadiyyat Naziri v mhkmlr hyata keirirlr. Rqabt msllri zr
ura mstqil inzibati orqan hesab olunur v onun qrarlarna qtisadiyyat
Nazirliyinin veto qoymaq hququ yoxdur. O, mxtlif idar v tkilatlarn
sifarii il mvrti funksiyan yerin yetirir, myyn hallarda is z
mvafiq sanksiya qoyur.
Fransada inhisar praktika zrind nzartin mhm hisssi bazarda
iqtisadi tmrkzlmnin yoxlanlmas zrin dr. qtisadiyyat Nazirliyinin
tbbs il rqabt msllri zr ura trfindn istniln tmrkzlm
haqqnda layih yaxud mssislrin tmrkzlmsi yoxlanla bilr. Aydndr
ki, bu halda tmrkzlmnin rqabt mnfi tsiri, llxsus bazarda
hegemon mvqenin yaradlmas yaxud gclndirilmsi sas kriteriya kimi
gtrlr.
vvld d qeyd etdiyimiz kimi, AFR-nn antiinhisar qanunvericiliyi hr
iki sistem (Amerika v Avropa) arasnda orta mvqe tutur. Bu lkd antiin-
hisar qanunvericiliyin stimulladrc tsiri II Dnya Mharibsindn sonra
qrarlam azad bazar iqtisadiyyat hyata keirmidir. 1949-cu ild iki qanun
layihsi ilnib hazrlanmdr: Effektivliyin yksldilmsi yolu il rqabtin
tminat haqqnda v nhisarlar zr darlr haqqnda. Bu ynmd aparlan
faliyytin nticsind Kartel Qanunu kimi tannan Rqabtin mhdudlad-
rlmasna qar Qanun (1957) qbul olunmudur. Son illrd antiinhisar qanun-
vericiliyini daha da tkmilldirmk mqsdi il Kartel Qanununa oxlu sayda
dzlilr edilmidir. Hal-hazrda hmin qanun 1989-cu il redaktsi il
qvvddir.
AFR-nn Kartel Qanunu iki prinsip saslanr: qadaa v inhisar faliy-
ytin tnzimlnmsi v nzart prinsiplri.

247
Eyni il AB-n antitrest qanunvericiliyind olduu kimi, Kartel qanunu
myyn kateqoriyal razlamalar qadaan edir (kartel mqavillri, kartel
srncamlar). Amma, ttbiq ediln qadaan prinsipin o qdr lavlr daxil
olunur ki, ntic etibar il onu neytralladrr yaxud tsir drcsini hmiyytli
drcd azaldr. Bu frq hr iki qanunvericiliyin mqayissind (konkret hal
zr) daha qabarq nzr arpr. Msln, erman Qanunu ticarti mh-
dudladran hr cr mqavilni qadaan edir. Yni, mqavil baland andan
qeyri-qanuni hesab olunur. Kartel Qanunu is kartel mqavillrinin ttbiqini
(yerin yetirilmsini) qeyri-qanuni sayr. Bundan baqa, AB-n antitrest qanun-
vericiliyi hm fiqi, hm d aquli istiqamtd rqabtin mhdudladrlmasn
qadaan edir. AFR-in Kartel Qanununda is qadaa yalnz fiqi ynm aid
olunur.
AB-da inhisar faliyyt zrind dvlt nzarti dliyy Nazirliyinin
antitrest bsi trfindn hyata keirilir. Bu b antitrest qanunvericiliyini
pozanlar haqqnda i qaldrr v onu mhkmy verir. dliyy Nazirliyindn
baqa antitrest qanunvericiliyin ml edilmsi zrind dvlt nzartini
Federal ticart Komissiyas da hyata keirir. Hminin, qeyd edilmlidir ki, bu
tdbirlr kompleksinin hyata keirilmsind sas yk federal mhkmlrin,
llxsus AB-n Ali mhkmsinin zrin dr. Mhkmlr bir qayda
olaraq, mqavillrd yaxud tsrrfat faliyytinin metodlarnda mvcud olan
bu v ya digr mhdudladrc rtlrin qeyri-qanuni olduunu yaxud mumiy-
ytl, qanunililiyini qiymtlndirir.
AFR-da ifrat inhisarlamann neqativ nticlrinin yumaldlmas istiqa-
mtind bazar mnasibtlrinin dvlt tnzimlnmsini kartellrin ii zr
orqanlar hyata keirir. Bu orqanlara Kartellrin ii zr Federal dar, iqtisa-
diyyatn Federal Naziri v torpaqlarn ali orqanlar aiddir. Snaye v profes-
sional assosiyasiyalarnn z sahlrind rqabt qaydalarn formaladrmalar
zl sektorun rqabt mnasibtlrind z faliyytlrinin tnzimlnmsi

248
keyfiyytind qbul oluna bilr. Kartellrin ii zr Orqanlar mssislr,
kartellr, snaye v professional assosiyasiyalara qar inzibati, crim tdbir-
lri hyata keir yaxud thqiqat apara bilrlr.
nzibati sulla mdaxild bir qayda olaraq, kartel mqavillrin icaz
verilmsi yaxud qadaan olunmas, mssislrin qovumas haqqnda mqavi-
llrin qeyri-qanuniliyi, bazarda hegemon mvqe tutan mssisnin qeyri-
qanuni davrannn qadaan olunmas haqqnda msllr hll edilir.
Maraql chtlri il seiln antiinhisar qanunvericiliyi sraild ttbiq
edilmkddir. Digr lklrdn frqli olaraq, Sahibkarlq azadl haqqnda
Qanun sraild sas qanun kimi tvsif olunur. Bu baxmdan, sraild biznes
sferasnda faliyytin mhdudladrlmasna ynldiln, baqa szl srf anti-
inhisar mahiyyti dayan qanun 1988-ci ild qbul edilmi Sahibkarlq faliy-
ytinin mhdudladrlmas haqqnda qanundur. Qanun konseptual baxmdan 3
istiqamti znd ehtiva edir: Kartel sazilri, inhisar v irktlrin birlmsi.
Kartel sazilri 2 aspektd nzrdn keirilir:
1)Yazl kild (mqavil);
2)Trflrin myyn davran trzi formasnda.
Eyni zamanda, hanssa irkt kartel faliyytin uyun addmlar atrsa, o
htta hmin saziin itiraks olmasa da, kartelin trflrindn biri kimi qbul
edilir. Digr trfdn, yalnz iki halda szgedn qanunun tsir dairsindn
uzaqlamaq mmkndr: Razlamann qanuna mvafiqliyi gzlnildikd v
qz irktl razlama olduqda.
Kartel saziind itirak etmk istyn subekt mtlq xsusi orqanlarn
razln almaldr. Szgedn qanuna ml edilmsi zrind nzart iki sas
orqan trfindn hyata keirilir: Snaye v Ticart Nazirliyinin nzdind olan
sahibkarlq faliyytinin mhdudladrlmas zr Mvkkil v sahibkarlq
faliyytinin mhdudladrlmas zr Mhkm! Kartel saziinin mddti
mhkm trfind cmi 3 ill mhdudladrlr.

249
srail qanununa gr irktlrin birlm prosesinin mhdudladrlmas
aadak kriteriyalar sasnda hyata keirilir:
1)Birlmi irktin mt (xidmt) bazarnda pay 50%-dn yksk olarsa,
yaxud istehsaln 50%-n nzart edrs;
2)Birlm istyind olan iki irktin illik sat hcmi 150 mln. ekeldn
ox olarsa;
3)gr birlmkd olan iki irktdn biri inhisardrsa. Maraqldr ki,
yalnz szgedn irktlrin daxili bazarda sat hcmi sas gtrlr. Xarici
iqtisadi dvriyy bu mcmulua aid edilmir.
Birlm qrarna glmi irktlr Mvkkildn vvlcdn icaz
almaldrlar. Bu icaz gr 30 gndn ox mddti hat edrs v bu vaxt
rzind hr hans bir qrar xarlmazsa, onda bu razlq kimi qbul olunur.
nhisar faliyytinin mhdudladrlmas is yuxarda qeyd etdiyimiz 50%-
lik limitl saslandrlr. nhisar faliyytin mhdudladrlmasnda sas
mqsd ictimai zrrin qarsnn alnmasdr.
Snayec inkiaf etmi lklrin qanunvericilik tcrbsi gstrir ki,
haqsz rqabt v inhisar faliyytin qarsnn alnmasnn hquqi tnzim-
lnmsi mxtlif mnblr istinadn formalar: lahidd kild qbul edil-
mi antiinhisar qanunlar v haqsz rqabtin aradan qaldrlmas haqqnda qa-
nunlar (Avstriya, spaniya, Kanada, AFR, sver); Antiinhisar qanunlar v
haqsz rqabtin qarsnn alnmas sferasnda mlki hququn mumi normalar
(taliya, Fransa); Antiinhisar yaxud antitrest qanunlar v haqsz rqabtin
qarsnn alnmas sferasnda mhkm nzarti (AB, ngiltr).
nkiaf etmi lklrin antiinhisar qanunvericiliyinin tdqiqi antirqabt
mahiyyti dayan aadaklarn myyn edilmsin imkan verir:
1)Rqabtin fiqi mhdudladrlmas;
2)Rqabtin aquli mhdudladrlmas;
3)Bazarda hegemon mvqedn sui-istifad v s.

250
Rqabtin fiqi mhdudladrlmas eyni sviyyd mhsul (xidmt)
blgs yaxud istehsalla mul olan trflr arasnda mqavil balanmasn
znd ehtiva edir. Bu hal ikitrfli sazilrdn tutmu oxtrfli sazilr
qdr, yni saddn mrkkb doru mxtlif variasiyalarda ola bilr.
Rqabtin fiqi mhdudladrlmasnn tipik nmunsi kartel mqavil-
lridir. Mlumdur ki, bu mqavillr bir qayda olaraq qiymtin reqlamentl-
dirilmsi, sat bazarlarnn bldrlmsi kimi, elc d znmxsus ticart
raitinin yaradlmas ynml inhisaryaradan proseslri znd ks etdirir.
Htta, bu mqavillrd onun tlblrini yaxud mqavil hdliklrini pozan
trfin inzibati sanksiyaya mruz qalmas da qeyd edilir.
Srf mahiyyt prizmasndan yanama aq-aydn kild gstrir ki,
rqabtin fiqi mhdudladrlmas antiinhisar qanunvericiliyinin n ciddi
kild pozulmasdr.
Rqabtin aquli mhdudladrlmasnda is adtn mhdudladrc rtlr
birtrfli qaydada qbul edilir. Yni, bu halda trflraras gc brabrsizliyi
nd olur. Bel ki, bazarda hegemon mvqe tutan sahibkar daha zif olan
kontragent z rtlrini qbul etdirir.
Rqabtin aquli mhdudladrlmas kateqoriyasna hr eydn vvl,
mstsna ticart mliyyatlar haqqnda mqavillr (yalnz myyn alcya
mal sat yaxud yalnz myyn mal gndrndn mal al haqqnda mqa-
villr), laqlndirilmi mqavillr (sas maln sat ikinci drcli malla
birlikd tklif edilir), yenidn sat zr qiymtqoyma yaxud onun dstk-
lnmsi, snaye obyektlri zrind hququn trlmsi haqqnda mqavil-
lrd mhdudladrc rtlrin olmas v s. aid edilir. Btn bunlarla yana,
qeyd edilmlidir ki, rqabtin fiqi v aquli istiqamtli mhdudladrlmasn
he d hmi bir-birindn ayrmaq, frqlndirmk mmkn olmur. Msln,
snaye mlkiyyti zrind hquqa mnasibtd ttbiq ediln arpaz lisenzi-

251
yaladrma yaxud rqib firmalarn bir-birini z mallarnn mstsna distribi-
yutoru tyin etmsi bu qbildn olanlar srasndadr.
nkiaf etmi lklrd bazarlarn inhisarlamas sasn iki yolla hyata
keirilir: fiqi inteqrasiya, yni rqib mssisnin ld edilmsi v aquli
inteqrasiya, yni znn tchizat v sat sisteminin yaradlmas!
Rqabt aparan kompaniyann ld edilmsi d antirqabt sciyysi
dayr. Ticartl mul olan korporasiyann baqa bir korporasiyann mlak-
nn yaxud shmdar kapitalnn bir hisssini yaxud hamsn (birbaa yaxud
dolays il) ld etmk hququ yoxdur.
mumiyytl, Qrb lklrind antiinhisar qanunvericiliyi v antiinhisar
siyasti geni kild inkiaf etmi v artq uzun onilliklr rzind inhisar v
onun neqativ nticlri zrind nzart mexanizmi mvffqiyytl hyata
keirilir. Szsz ki, antiinhisar qanunvericiliyi v antiinhisar siyasti (inkiaf
etmi lklrd) he d qsursuz deyildir. Yni, bu baxmdan inhisarn mumi
kild qadaan olunmas bu qadaandan istisnalarla xeyli yumaldlr. V,
bu istisnalar hm ayrca gtrlm kompaniyaya, hm d btvlkd bir
sahy aid edilir. Bununla yana, prinsipc AB v Qrbi Avropa lklrinin
antiinhisar siyasti (baxmayaraq ki, bir-birindn ksr istiqamtlr zr hmiy-
ytli drcd frqlnirlr) ciddi kild dnlm, iqtisadi chtdn saslan-
drlm formada hyata keirilir.
Antiinhisar siyastinin dnya tcrbsind aradrdmz probleml bal
xsusi elmi maraq douran ntic iqtisadi regionalizmin real-mzmunlu ttbiqi
rivsind mvcud olan yanama v sullarla, onlardan istifad spesifikliyi
il laqdardr. Bu mnada dnyann n dinamik inkiafda olan inteqrasiya
blokunun-Avropa ttifaqnn tcrbsi lahidd hmiyyt ksb edir. Aradr-
malarmz gstrir ki, antiinhisar siyasti 1990-c illrdn balayaraq szgedn
qruplamada geni yaylmaa balamdr. Yni, lverili sahibkarlq mhitinin
formaladrlmas zruriliyi (regional sviyyd) yalnz inteqrasiya prosesinin

252
yekun mrhllrind aktuallam v bu istiqamtd mli tdbirlr sistemi
hyata keirilmy balanmdr. Rsmi mbvqe, niy mhz vahid Avropa
mkan haqqnda akt qbul edildikdn (1987) sonra antiinhisar praktikasnn
intensivldirilmsini istehsaln v kapitaln transmillilmsinin srtlnmsi
il izah edir. Hqiqtn d, hm regional, hm d qlobal mumiliyin sistemli
yarannda fiqi laqlr kompleksini tam kild ehtiva edn transmillilm
ayrca gtrlm lk hkumtinin proseslr tsir imkanlarn minimuma
endirmkl yaxud maksimum mhdudladrmaqla fvql-hkumt sviyyli
tnzimlmni obektiv zrurt kimi meydana xarr. Yni, hm istehsal, hm
d tdavl sferasnda gedn tmrkzlm, tbii mahiyyt damaqla sistem-
daxili ulalamann ayr-ayr bazar subektlrinin tsiri altna kemsini,
ninki inhisar faliyytin, elc d btvlkd inhisarizmin meydana xmas
thlksini realladrr. qtisadi v valyuta ittifaqnn gerkldirilmsi yolun-
dak hquqi ngllrin aradan qaldrlmas blok zv olan lklrin mnafe ta-
razlna hr iki istiqamtd-hm mummilli maraqlarn dnilmsi, hm d
tsrrfat subektlrinin korporativ maraqlarnn tminat baxmndan neqativ
tsir gstrir. Buna gr d, bizim problem konseptual baxmz yuxarda
qeyd ediln nnvi rsmi mvqedn n az iki istiqamtd frqlnir:
1)stehsal v kapitaln transmillilmsi proseslri XX srin 70-ci illrdn
balam v artan srtl inkiafdadr. gr nzr alsaq ki, szgedn
inteqrasiya qruplamasnda artq 1969-cu ildn mumbazar formaladrlm v
bunun da nticsind hazr mhsul, istehsal amillri, o cmldn ii qvvsi v
kapitaln lklraras (blokdaxili) srbst hrkti tmin edilmidir, onda
antiinhisar siyastinin zruriliyini yalnz bu amill balamaq o qdr d
inandrc grnmr. Znnimizc, inhisarizm qar mbariznin zruriliyi
hmin proseslrin intensivlmsi fonunda regional vahidlmnin srtln-
msi v sonuc olaraq blokdaxili iqtisadi gcn qtblmsi thlksinin reall
il laqdardr. Baqa szl, Avropa ttifaq rivsind antiinhisar siyastinin

253
konseptual ynm daha ox v balca olaraq makroiqtisadi problemlrl, daha
konkret ifad etsk, mummilli mnafelrin lklk v lkregion
blmnd optimal tarazladrlmasna ynldilmidir.
2)Real bazar mnasibtlrinin drinin inkiafndan doan prakndlik
inkiaf etmi iqtisadiyyat raitind makroiqtisadi hadislrin meydana
xmasna birbaa tsir gstrir. Bel olan bir halda v nzr alsaq ki, iqtisadi
prosesin balca hrktverici qvvlri mikroiqtisadi sviyynin subektlridir,
onda millikorporativ v regionalkorporativ maraqlarn tarazladrlmas
problemi aktuallar.
Bellikl, Avropa ttifaq rivsind antiinhisar siyastinin konseptual
bazas btnlkl neoklassizm saslanmaqla blokdaxili sosio-mdni v digr
aspektlrd ortala xan determinliyi birtrfli qaydada prosesdn srf-nzr
edir. V, slind, Avropa ttifaq inhisarlarla deyil, mnafe tarazlna mnfi
tsir gstrn proseslrl mbariz aparr. Yuxarda gldiyimiz qnatin gerk-
liyi szgedn inteqrasiya bloku daxilind ttbiq ediln antiinhisar siyastinin
rsmi konsepsiyasnn mzmunu il tam kild sbuta yetirilir.
Hal-hazrda, Avropa ttifaqnn antiinhisar siyastinin sas x nqtsi t-
srrfat subyektinin hegemon mvqeyindn doan nticlr syknir. gr, bu
halda tlb uyun olaraq mal eidi vaxtl-vaxtnda yenilirs, bazara daxil
olan mallarn rqabttabll, keyfiyyt sviyysi ykslirs, qiymtdn
elastiklik mvcuddursa, onda antiinhisar tdbirlrin l atlmr. Baqa szl,
inhisar strukturlar ks-inhisarlama prosesin mruz qalmrlar.
Problemin qoyuluu, elc d ona konseptual baxn daxili tbiti aq-
aydn kild gstrir ki, Avropa ttifaq antiinhisar siyastin, mumiyytl,
rqabt mhitinin formalamasna yanamada neoklassizm rivsindn x-
maq fikrind deyildir. Gldiyimiz qnatin doruluu szgedn inteqrasiya
blokunun antiinhisar praktikasnn spesifik xsusiyytlri il yani kild
sbuta yetirilir.

254
Aradrmalarmz gstrir ki, Avropa ttifaqnda inhisaryaradan proseslrl
mbariz sasn v balca olaraq bazar subyektlrinin birlmsi (qovumas)
ynldr v eyni zamanda, bu aspektd antiinhisar tdbirlrin l atmann z
d myyn riv il mhdudlar. Bu halda ilkin olaraq birlmnin miqyas
myynldirilir. gr bu birlm Blok miqyasldrsa, onda Avropa
ttifaqnn 4064/89 sayl Tlimat ttbiq edilir. Birlm 3 kriteriya sasnda
qiymtlndirilir: Dnya zr dvriyy; Avropa ttifaq rivsind dvriyy v
onun corafi blgs.
gr birln (qovuan) firmalarn mcmu dnya dvriyysi 5 mlrd.
GKU; Blok rivsind is 250 mln. GKU-dan oxdursa, onda birlm
(qovuma) Avropa ttifaq miqyasl hesab edilir. Eyni zamanda, gstrmk
lazmdr ki, hr hans bir zv-lknin daxilind v ona mxsus olan firmalarn
birlmsi srf milli mzmun damaqla istisna tkil edir v bu proses
szgedn Tlimat ttbiq edilmir. Yni, bu halda da hmin birlm (qovuma)
milli qanunvericiliyin tsir dairsin dr.
Avropa ttifaqnn qanunvericiliyind birlm (qovuma) proseslri
zrind antiinhisar nzartini iki orqan hyata keirir: Komissiya v Avropa
mhkmsi. Eyni zamanda, zv-lklrin bu proses qarmas imkanlar da
mvcuddur. Bel ki, bunun n iki istisna nzrd tutulur:
1)gr zv-lk Komissiyaya sbut ed bils ki, birlm (qovuma) onun
daxili bazarnn hr hans bir seqmentind rqabtin normal gediin mane
yarada bilr;
2)Rqabt aidiyyti olmayan msllrd Komissiya il paralel surtd
hrkt ed bilr. Msln, ictimai thlksizlik (mdafi kompleksi sferasn-
da); nformasiya zrind mlkiyytin ifrat tmrkzlmsi v s.
Firmalarn birlmsinin (qovumasnn) qiymtlndirilmsind Komissiya
iki kriteriyadan x edir.
1)Birlmnin (qovuma) bazarnn strukturuna tsiri;

255
2)Birlmnin (qovuma) blokdaxili rqabt tsiri.
gr birlm Avropa ttifaq iqtisadi mkannda rqabtin normal gedi-
in hmiyytli drcd tsir gstrrs, onda hmin mqavil qadaan edilir.
Bununla yana, firmann hegemon mvqed olmasn qiymtlndirmk n
Komissiya hmin subyektin faliyyt gstrdiyi mal bazarn myynldirir
v onun corafi xarakteristikasn nzr almaqla hegemon mvqenin mvcud
olub-olmamasn dqiqldirir. Birlm (qovuma) n qoyulan limit bazar
paynn 25%-dn ox olmasdr.
Antiinhisar prosedurasnn pozulmasnda sasn aadak tdbirlrdn
istifad olunur:
1)Qadaa;
2)Crim;
3)Zmant (birln firmalarn Komissiyaya verdiklri zmant). Buna
sasn aadaklar aid edilir: Qiymtli kazlarn bir hisssini rqib firmalara
satmaq; Mstsna hquq vermkl satn tkili zr mnasibtlri yenidn
qurmaq.
Qeyd etmk lazmdr ki, ksr keid iqtisadiyyatl lklr antiinhisar
qanunvericiliyinin formaladrlmas v antiinhisar siyastinin ttbiqind prinsip
etibar il Avropa sistemin maksimum uyunlama istiqamti gtrmlr.
Rusiya Federasiyasnda antiinhisar qanunvericiliyi oxlu sayda qanun,
srncam v normativ aktlara saslanr ki, bunlarn irisind d 9 qanun v
normativ akt, o cmldn 22 mart 1991-ci il tarixli mt bazarlarnda
inhisar faliyytin mhdudladrlmas v rqabt haqqnda, 30 noyabr 1995-
ci il tarixli Maliyy-snaye qruplar haqqnda, 17 avqust 1995-ci il tarixli
Tbii inhisarlar haqqnda, 14 aprel 1998-ci il tarixli Xarici ticartd Rusiya
Federasiyasnn iqtisadi maraqlarnn mhafizsi zr tdbirlr haqqnda v s.
qanunlar lahidd hmiyyt ksb edir. Rusiyada antiinhisar siyastini hyata
keirmk, bazar strukturlarn dstklmk, mt bazarlarnda inhisar

256
tmayllri aradan qaldrmaq mqsdi il ilkin olaraq Antiinhisar siyasti zr
Dvlt Komitsi v razi orqanlar yaradlmdr. Lakin, bu struktur z
faliyytind gzlniln effekti ld ed bilmdi v 1999-cu ild hmin orqann
bazasnda Sahibkarla kmk v antiinhisar siyasti zr Nazirlik tsis edildi.
Eyni zamanda, bu vaxta qdr mstqil faliyyyt gstrn bir sra profil
strukturlar-nqliyyatda tbii inhisarlar tnzimlmk zr Rusiya Federal
xidmti; Rabit sferasnda tbii inhisarlar tnzimlmk zr Rusiya Federal
xidmti; Kiik sahibkarln dstklnmsi v inkiaf zr Dvlt Komitsi
yeni yaradlan Nazirliyin trkibin daxil edildilr.
Rusiya Federasiyasnn antiinhisar qanunvericiliyin gr mssis o halda
inhisar hesab olunur ki, vzedicisi (substitut) olmayan, yaxud komplementar
(tamamlayc) mt bazarnda hegemon mvqe tutsun. gr hr hans bir
mt bazarnda mal tklifinin formalamasnda mssisnin xsusi kisi 65%-
dn az deyils, onda hmin mssis hegemon hesab edilir. Bu qaydadan iki
istisna da nzrd tutulmudur:
1)65%-lik paya malik olmasna baxmayaraq, gr mssis sbut ed bils
ki, onun bazardak mvqeyi hegemon mvqe deyil, onda hmin mssis
antiinhisar tdbirlrin mruz qalmayacaqdr;
2)Antiinhisar orqan 65%-lik paydan aa xsusi kiy malik olan
mssisni d hegemon saya bilr. Hmin orqan mssisnin bazar paynn
sabitliyini, onun rqiblrinin bazar paynn nisbi sviyysini, elc d bazara
yeni rqiblrin daxil olmasnda yaranan tinliklri myynldirmkl bel
bir qrar qbul etmk iqtidarndadr. Szsz ki, qeyd ediln yanama ri-
vsind korporasiyalarla qarlql mnasibtlrin smrli tnzimlnmsi
birtrfli xarakter dayr v bu prosesin btn sfera v istiqamtlrini hat
etmir. Eyni zamanda, blnmz yaxud ayrlma yolu il kommersiya subyektinin
yaradlmas istiqamtind razlama il bal suala cavab verilmir.

257
Szgedn qanunun mntiqin gr hr cr ayrlma yaxud blnm yalnz
yenidn yaranma kimi nzrdn keilir. Rusiyada dvlt Reestri bazarlardak
tmrkzlmnin real mnzrsini adekvat kild ks etdirmir.
lbtt ki, qeyd ediln istiqamtd sas sbblrdn biri Dvlt Reestrinin
statikliyidir. Digr sbb problem yanamada yol veriln metodoloji yal-
nlqlarla izah olunur. Msl burasndadr ki, Dvlt Reestri yalnz v balca
olaraq istehsal-mssislri, o cmldn tbii inhisarlar hat etmkl,
tdavl sferasnda ba vern tmrkzlm proseslrini nzr-diqqtdn k-
narda qoyur. Digr trfdn, mal nomenklaturas il laqdar formalaan si-
tuasiya da az hmiyytli deyildir. Bel ki, mallarn yksk komplimentarl
mxtlif manevrlr etm imkann hmiyytli drcd yksldir ki, nticd
d tam istehsal tsiklinin inteqrasiya olunmu subektlrin tsir dairsind
olmasn sbut etmk mkl i evrilir. Eyni zamanda, xarici investorlarn
mhz inteqrasiya proseslri ynmd faliyytlrinin tnzimlnmsi sonuc
olaraq milli iqtisadi maraqlara mnfi tsir gstrir. Yni, slind yerli v xarici
tsrrfat subekti arasnda reqressiv inteqrasiya gedir ki, bu da milli iqtisadi
vahidin cnbi mnli firmadan sat-tchizat asllna dmsi il
nticlnir.
V, mntiqi yekun kimi, proses btnlkl xarici firmann nzarti altna
keir.
Antiinhisar qanunvericiliyinin sistemli tdqiqat gstrir ki, Rusiyann an-
tiinhisar orqanlarnn yuxarda ks etdirdiyimiz prosesi tnzimlmk yn-
mnd hquqi alt v vasitlri yoxdur... Elc d, bu hallarda bir qayda olaraq
tchizat, realizasiya v qiymt siyasti haqqnda informasiyann vvlcdn
tqdim edilmsi tlbi d effektiv antiinhisar nzartini tmin ed bilmir.
Rusiyann szgedn qanununda proses yaxud hadisnin (rqabti mh-
dudladrsa da) sosial-iqtisadi effektl nticlnmsi yqinlrkn, ona he bir
mhdudiyyt rti yaxud qadaa ttbiq edilmir. Aydndr ki, ninki Rusiya,

258
Azrbaycan, elc d ksr keid iqtisadiyyatl lklrd real sektora clb
ediln investisiyalara bir mnal olaraq msbt mnasibt bslnilir.
Ukrainann antiinhisar siyasti nhisarizmin mhdudladrlmas v
sahibkarlq faliyytind haqsz rqabtin yolverilmzliyi haqqnda qanunla
tnzimlnir. Bu qanun inhisar faliyytin mhdudladrlmas, haqsz rqab-
tin yolverilmzliyi v antiinhisar qanunvericiliyinin normalarna riayt etm
zrind dvlt nzartinin hyata keirilmsinin hquqi saslarn znd
ehtiva edir.
Bu qanuna gr, konkret mal bazarnda mal tklifinin formaladrlmasnda
35%-dn yksk xsusi kiy malik olan subyekt inhisar hesab olunur. Eyni
zamanda, Antiinhisar Komitsinin qrar il 35%-dn aa paya malik olan
bazar subyekti d inhisar hesab oluna bilr. Eyni zamanda, antiinhisar
sciyyli faliyytin sas arlq mrkzi 3 istiqamti znd birldirir:
1)nhisar mvqedn sui-istifad;
2)Sahibkarlara mnasibtd (hakimiyyt orqanlar trfdn) ayr-sekiliyin
qarsnn alnmas;
3)Haqsz rqabt.
Antiinhisar qanunvericiliyin riayt edilmsi, inhisar mvqedn sui-isti-
fad il bal sahibkarlarn mnafelrinin mhafizsi v haqsz rqabt zrind
dvlt nzarti Antiinhisar Komitsi trfindn hyata keirilir. O, z faliy-
ytind yalnz Ali Sovet qarsnda hesabat verir v onun tabeiliyinddir.
nhisar mvqed olan shmdar cmiyytinin nzart paketini ld etmk
istyind olan sahibkar bu haqqa bir ay rzind Antiinhisar Komitsin mlumat
vermlidir. Digr trfdn, bu Komit inhisar faliyytl mul olan
subyektin mcburi qaydada blnmsi haqqnda qrar xara bilr.
Blnm yalnz iki halda ttbiq edilmir:
1)Mssisnin, struktur blmnin yaxud struktur vahidin tkilati yaxud
razic ayrlmasnn mmknszly raitind;

259
2)Mssis, struktur blm yaxud struktur vahid arasnda sx texnoloji
laq mvcuddursa (gr onlarn daxili dvriyyd pay mssisnin mcmu
mhsulunun hcmind 30%-dn az xsusi kiy malikdirs).
Antiinhisar komitsi trfindn sahibkarlarn crimlnmsi aadak
hallarda hyata keirilir:
1)Antiinhisar qanunvericiliyinin pozulmasnn dayandrlmas, razlamada
ediln dzlilrin lvi v onun vvlki halna qaytarlmas (qanuna zidd olan
dzlilrin) haqqnda Antiinhisar Komitsinin qrar yerin yetirilmdikd;
2)Antiinhisar Komitsin dzgn mlumat vermmk yaxud informasiyan
gizltmy chd etdikd.
Maraqldr ki, ksr xarici mtxssislr trfindn Ukrainann antiinhisar
qanunvericiliyi dnya standartlarna uyun hesab edilir. Bununla bel, qanunun
qbul edildiyi dvrdn bu yana, onun normal ilmsi n hquqi baza forma-
ladrlmam, lk iqtisadiyyatnn korporativ modeli myynlmmidir.
Eyni zamanda, Antiinhisar Komitsi haqqnda xsusi sasnam tsdiq
edilmmidir ki, btn bunlar da ntic etibar il szgedn qanunun ttbiqini
hmiyytli drcd ngllmidir. Digr trfdn, nzr alnmaldr ki,
Antiinhisar Komitsi hm mahid v nzart, hm d mhkm funksiyalarn
znd birldirir.
Ukrainann antinhisar siyasti sas mqsdlr toplusunu 2 sviyyd hazr-
lanm proqram sasnda hyata keirir:
1)Minimum proqram: Konkret antiinhisar sciyyli ilr baxlmas;
qanunvericilik bazasnn tkmilldirilmsi; regional antiinhisar orqanlarn
yaradlmas;
2)Maksimum proqram: nhisar strukturlarn lvi v rqabt mhitinin
formaladrlmas (mhafizsi).

260
Aradrmalarmz gstrir ki, daha ox sciyyvi xarakter dayan iki keid
iqtisadiyyatl lknin antiinhisar qanunvericiliyi v antiinhisar siyastinin sas
mddalar kiik istisnalarla, ksr MDB lklrin xasdr.
Antiinhisar siyastinin dnya tcrbsi gstrir ki, bu problem yanamada
ninki nzri-metodoloji prinsiplr, elc d ayr-ayr lk v regional iqtisadi
qruplamalarn sciyyvi xsusiyytlri baxmndan vahid platforma yoxdur.
Frqli mvqelrin mvcudluuna baxmayaraq, mumnzri yanama
rivsind antiinhisar siyastinin predmeti kimi firmann bazar davran v
bazar strukturu gtrlr.
2. ANTNHSAR SYASTNN KONSEPTUAL SASLARI

Antiinhisar siyastin konseptual baxn bir ne istiqamti mvcuddur:
I.Antiinhisar siyastin neoklassik yanama. Mlumdur ki, gstriln isti-
qamt antiinhisar siyastinin xalis rqabtdn uzaqlamaa imkan vermyn
balca vasit kimi alternativsiz olduu fikrini irli srr. Bu baxmdan
F.ererin fikri sciyyvidir: ...Hm AB, hm d digr snayec inkiaf etmi
lklrd antitrest qanunlarnn ttbiqi mnft ld etmy alan firmalarn
faliyytinin reqlamentldirilmsind n mhm vasitlrdn biridir
1
.
Neoklassiklr n antiinhisar siyastinin nail olmas arzu ediln sas norma
rqabt azadldr. Bel ki, bazar prosesinin mrkkbliyi, oxaxliliyi v
oxlayll hr hans bir baqa normann myyn edilmsin imkan vermir.
Buna gr d, rqabt azadl yegan norma kimi qbul edilmlidir. Eyni
zamanda, neoklassiklr rqabt azadl il optimal iqtisadi nticlr arasnda
he bir ziddiyytin olmad iddiasndadrlar.
II.Antiinhisar siyastin funksional yanama. Bu yanama rqabtin
smrliliyini tmin edn normalar onun funksiyalarnda grr. Antiinhisar
siyastinin ynlmsi zruri hesab ediln mstvi strukturdavranntic

261
triadasdr. Bu zaman: a)Arzu edilmyn bazar nticlri (msln, bazar gcn-
dn sui-istifad) qadaan edilmlidir; b)Myyn bazar davranlar qadaan
olunmaldr (msln, qeyri-qanuni razlama v paralel davran); v)Myyn
bazar strukturunun dyidirilmsin almaldr (antiinhisar mdaxilsi yolu
il). Funksional yanama prosesin mntiqi gediini aadak kimi grr: Arzu
ediln bazar nticsi ld olunduqdan sonra struktur problemlri hll
edilmlidir. Bu halda da mqsdlrin prioritetlik drcsindn x edilmsi
tvsiyy olunur. Msln, innovasiya baxmdan bazar strukturu kimi
oliqopoliyaya stnlk verilir v s.
III. Antiinhisar siyastin islahat bax. Bu mvqe bazar prosesinin
normal gediinin pozulmas ehtimal yarand halda hkumtin mdaxilsinin
zruriliyini irli srn nnvi yanaman rdd etmir. Lakin onlar bel bir fikir
irli srrlr ki, vvllr hyata keiriln antiinhisar siyastind informasiyann
msrflri v dyri, bu sferada gstriln xidmtlr v s. nzr alnmrd.
slahat istiqamtin nmayndlrindn biri-P.Bork
2
antiinhisar proqramlarnn
sas prinsiplri kimi aadaklar tklif edirdi:
1)stehlaklarn rifah antiinhisar siyastinin mhk da olmaldr. Baqa
szl, istniln istiqamtd istehlaklarn potensial fayda gtrmlri baxmn-
dan mal v xidmt istehsalnn artrlmasna ynldiln faliyytl rqabt
mbarizsinin aa salnmasndan meydana xa bilck mmkn nticlr
mqayis edilmlidir;
2)Antiinhisar qanunvericiliyi qiymtlrin fiksasiyas, bazarn blnmsi v
fiqi birlm haqqnda imzalanan sazilr doru ynlmlidir;
3)aquli inteqrasiyann maksimum mhdudladrlmas arzuolunmazdr.
IV.Antiinhisar siyastin ictimai seim nzriyysi mvqeyindn bax. Bu
istiqamtin nmayndlri bel bir fikir irli srrlr ki, dvlt orqanlarnn

1
F.M.Scherer. Industrial Market Structure and Economic Perfomance. Chicago, Rand McNally, 1980,
p.49.
2
P.Bork. The Antitrust Paradox. N 4, 1978, p.405-406.

262
hyata keirdiklri iqtisadi v sosial siyast he d hmi mummilli
mnafelr cavab vermir. Baqa szl, antiinhisar siyasti byk tsir gc olan
kiik qruplarn maraqlarna xidmt edir. Bel ki, iri biznesin maraqlar
korporasiyalardan alnan vergilrin azaldlmas v byk hcmli dvlt sifari-
lrinin yerldirilmsi hesabna nzr alnr. Qrar qbul edildikdn sonra is
idaretm icra hakimiyytinin lin keir v nticd bu qanunlar hyata
keirn orqanlarn xsi maraqlar n plana xr ki, bu da milli mnafelr
cavab vermir.
V.Antiinhisar siyastin yanamada Avstriya mktbinin bax. Bu mkt-
bin davamlarnn fikrinc gstriln problemd iki sas mqam bir-birindn
ayrmaq lazmdr:
1)Antiinhisar qanunvericiliyi z tbiti etibar il bazar mnasibtlrin
girn trflr qarlql faydallq sasnda myyn bir razlamaya glmk
azadl vermir. Bel ki, knll saslarla qarlql faydal razlamalar bazar
iqtisadiyyat raitind sas laqlndirm mexanizmidir. Buna gr d,
gstriln mexanizmin faliyytinin v btvlkd iqtisadi azadln bu v ya
digr kild mhdudladrlmas byk zrr ver bilr.
2)Avstriya mktbi smrliliyin nnvi neoklassik yozumda drk
edilmsinin leyhindir. Bel ki, onlar bazar subyektlrinin qarlql tsirini v
rqabti kooperasiyaya ks olan chtlr kimi deyil, sahibkarlq prosesinin
mxtlif elementlri formasnda qbul edirlr.
Antiinhisar siyasti sferasnda masir dnya tcrbsinin mumildirilmi
yekunlar aq-aydn kild gstrir ki, szgedn istiqamtd hyata keiriln
praktika hr bir lknin spesifikas v iqtisadi inkiaf strategiyasnn
mahiyytin uyun olaraq mxtlif mzmunlu sul v metodlarn toplusu kimi
meydana xr. Aradrdmz problemin hat dairsini genilndirsk, yni,
mumiyytl haqsz rqabtl mbarizni n plana xarsaq, onda ox asanlqla

263
mahid etmk olar ki, bu aspektdn sahibkarlq mhitinin tnzimlnmsi
qaydalar (lklr zr) istiqamtind kskin frqlr mvcuddur.

3. MLL BAZARDA ANTNHSAR SYASTNN MASR
VZYYTNN SSTEML THLL
Azrbaycanda antiinhisar siyasti antiinhisar qanunvericiliyin daxil olan
qanun v normativ aktlar sasnda hyata keirilir. Bu srada 4 mart 1993-c il
tarixli Antiinhisar faliyyti haqqnda, 12 mart 1999-cu il tarixli Tbii
inhisarlar haqqnda, 2 iyun 1995-ci il tarixli Haqsz rqabt haqqnda 19
sentyabr 1995-ci il tarixli stehlak hquqlarnn mdafisi haqqnda
qanunlar xsusi rol oynayrlar.
lkd inhisar faliyytin mhdudladrlmas v aradan qaldrlmasnn
tkilat-hquqi saslar Antiinhisar faliyyti haqqnda qanunla myyn
edilir. Qanun iqtisadi faliyytl mul olan ksr fiziki v huquqi xslr
amil edilir. Yalnz bazar subyektinin nou-xau, mt nianlar v mlliflik
hquqlarndan doan mnasibtlr qanunun hat dairsindn knarda qalr.
Eyni zamanda, szgedn istiqamtlrd rqabtin mhdudladrlmasna ynl-
diln sui-istifad hallar olarsa, onda yuxarda deyilnlr d antiinhisar nza-
rtin mruz qalrlar.
nzibati-amirlik sisteminin mirasn nzr alaraq qanunda inhisar faliy-
ytin aadak nvlri z ksini tapmdr:
1)Dvlt inhisarl;
2)Sah inhisarl;
3)Yerli inhisarlq;
4)Tsrrfat subyektinin inhisarl;
5)Maliyy-kredit inhisarl;

264
6)Bazar subyektlrinin fiqi v aquli birlmsi (qovumas) nticsind
meydana xan inhisarlq;
7)Tbii inhisar;
8)Patent-lisenziya inhisarl.
Grndy kimi, antiinhisar siyastinin ttbiqi sferalar baxmndan inkiaf
etmi lklrl mqayisd srf spesifik mahiyyt dayan chtlr o qdr d az
deyildir. Bu hal z-zlynd antiinhisar siyastinin ttbiqi sferasnda da frqli
nanslar meydana xarr.
mumi kild gtrsk, antiinhisar siyasti inhisar faliyyt nza-
rtmhdudladrmaaradan qaldrma xtti zr hyata keirilir.
lkin olaraq antiinhisar nzartinin x nqtsi tsrrfat subyektlrinin
birlmsi (qovumas) nticsind meydana xan hegemon mvqe hesab olu-
nur. Hegemon mvqe (qanunvericiliy uyun olaraq) birln (qovuan) tsr-
rfat subyektlrinin mvafiq mal bazarnda pay 35%-dn yaxud onlarn ak-
tivlrinin mumi dyri minimum mk haqq mblinin 75 min mislindn ox
olduqda formalam hesab olunur. Bu baxmdan, mumi aktivlrinin dyri
minimum mk haqqnn 50 min mislindn ox olan mssislrinin lvi (lv
haqqnda mhkm qrarn istisna etmkl), elc d hmin mssislrin
blnmsi (gr, nticd hr birinin bazar pay 35%-dn ox olan yeni
subyektlr meydana xarsa) zrind d antiinhisar nzartinin tkil olunmas
nzrd tutulmudur.
Yuxarda tsvir etdiyimiz istiqamtlrd tsrrfat subyektlrinin yaradl-
mas, yenidn tkili v lvi qtisadi nkiaf Nazirliyinin (vvllr Antiinhisar
siyasti v Sahibkarla Kmk Komitsi) icazsi il hyata keiril bilr.
Tsrrfat subyektlri arasnda imzalanan sazilr aadak hallarda qti-
sadi nkiaf Nazirliyi il razladrlmaldr:
1)Bir tsrrfat subyektinin nizamnam kapitaln tkil edn v ss verm
hququna malik shmlrin (paylarn) 20%-dn oxunu digr tsrrfat subyekti

265
trfindn ld edilmsi; Bu mhdudiyyt tsrrfat subyektinin yaradlmas
zaman onun tsisilrin aid edilmir;
2)Bir tsrrfat subyektinin sas istehsal vasitlrinin v ya qeyri-maddi
aktivlrinin digr tsrrfat subyektinin mlkiyytin v ya istifadsin veril-
msi zaman, gr qd predmetini tkil edn mlakn balans dyri, bu mlak
zgninkildirn tsrrfat subyektinin sas istehsal vasitlrinin v qeyri-
maddi aktivlrinin balans dyrinin 10%-dn ox olarsa;
3)Bir tsrrfat subyektinin sahibkarlq faliyyti aparmaq rtlrinin
myynldirmy v ya onun Ali idaretm orqannn funksiyalarn hyata
keirmy imkan vern hquqlarnn digr tsrrfat subyekti trfindn aln-
dqda.
qtisadi nkiaf Nazirliyinin icazsi yalnz aadak hallarda tlb olunur:
1)Tsrrfat subyektlrinin aktivlrinin mumi balans dyri minimum
mk haqq mblinin 75 min mislindn ox olduqda;
2)Tsrrfat subyektlrindn birinin mvafiq mt bazarnda pay 35%-
dn ox olduqda;
3)Shmlri ld edn tsrrfat subyekti hmin shmlri zgninkildirn
tsrrfat subyektinin faliyytin nzart etdikd.
nhisar faliyytin mhdudladrlmas, subyektin davran trzinin rqa-
bt mnfi tsirinin aradan qaldrlmas aspektind qanunda ks etdiriln sullar
sasn tbii inhisarlarn tnzimlnmsi n istifad oluna bilrlr. Baqa szl,
Antiinhisar faliyyti haqqnda qanunda tdavl sferasnda yaranan v
faliyyt gstrn inhisarlarn davran trzi nzr-diqqtdn knarda qalmdr.
nhisar faliyytin mhdudladrlmas v aradan qaldrlmas mxtlif
sviyyli crimlr v nhayt, subyektin blnmsi (gr tkilati, texnoloji v
razi raiti imkan verirs) haqqnda qrar xarla bilr. V, maraql cht
burasndadr ki, szgedn qrar mhkmlrd deyil, mvafiq icra hakimiyyti
orqan trfindn verilir.

266
lkd antiinhisar siyastinin ttbiqi birmnal olaraq tbii inhisar sub-
yektlrinin faliyyti sferasn hat edir. Daha dorusu, real vziyyt v
aparlan ilrin mzmunu aq-aydn kild gstrir ki, qeyd ediln sferada
hl d, sasl dn nail olunmamdr. Tbii inhisarlarda struktur dyiik-
liklrinin aparlmas v onlarn faliyyti zrind dvlt nzartinin tkili
qaydalarnn hazrlanb hyata keirilmsini mumdnya Bank tqdim etdiyi
(1997-ci il) rtlr srasna (kredit verilmsi n) daxil etmidir. Bri badan
qeyd etmyi zruri sayrq ki, szgedn sferada antiinhisar nzartinin
tkilinin hquqi saslar Antiinhisar faliyyti haqqnda qanuna (1993) v
Nazirlr Kabinetinin Tbii inhisar subyektinin faliyytinin tnzimlnmsi
haqqnda sasnamsin (1996) istinadn formaladrlmdr. Tbii inhisarlar
haqqnda qanun is 12 mart 1999-cu ild qbul olunmudur. Bu dvr qdr
tbii inhisar subyektlrinin faliyyti zrind slind antiinhisar nzarti hya-
ta keirilmirdi. Apardmz aradrmalar gstrir ki, tbii inhisarlar zrind
dvlt nzartinin yalnz zahiri grntl ttbiqi lknin iri iqtisadi subyekt-
lrinin smrli faliyyt gstr bilmmsind sas rol oynayan amillrdn biri
olmudur. Msln, Azrkimya Dvlt irktinin dvlt bdcsinin mdaxil
hisssind (mcmu glirlrd) xsusi kisi cmisi 1% (1997-ci il) olmudur.
Baxmayaraq ki, kimya snayesinin mhsullar (hmin ild) lk zr
mumsnaye istehsalnn 15-20%-ni tkil edirdi. Szsz ki, istinad etdiyimiz
fakta saslanmaqla btn gnahlarn el tbii inhisarlarda olduunu qabartmaq
fikrindn uzaq. Tbii inhisarlarn antiinhisar ynml tnzimlnmsi son
drc mrkkb xarakter malik mnasibtlr sisteminin btvlkd sa-
lamladrlmasn tlb edir. Bel ki, vvla, tbii inhisarlar dvltin istehsal
infrastrukturu kompleksini formaladran sas bazadr. kincisi, milli snayenin,
elc d btvlkd real sektorun inkiaf tbii inhisar subyektlrinin faliyyt
xsusiyytlrindn birbaa asllqdadr. ncs, iqtisadiyyatn inhi-
sarszladrlmas prosesi real bazar mnasibtlrinin intiarn ngllmm-

267
lidir. Bu o demkdir ki, problemin sistemli kild qoyuluu birtrfli xarakter
daya bilmz. Yni, iqtisadi subyektlrin maraqlarnn mhafizsi tbii inhisar
subyektlrinin zilmsi hesabna hyata keiril bilmz. Yuxarda gtirdiyi-
miz arqumentlr he bir bh yeri qoymur ki, hqiqtn d, antiinhisar prosesi
nc trfin-yni tbii inhisarlarn maraqlarn nzr almaa, baqa szl,
onlara mhm hmiyyt ksb edn milli iqtisadi subyektlr kimi yanamaa
mcburdur. Msln, el hmin 1997-ci ild Azriqaz SC-i tbii qazn 1000
m
3
-ni ARDN-dn 57 min manata satn alr v digr msrflr birlikd hmin
hcmd qazn maya dyri shmdar cmiyyt 100 min man. baa glirdi.
Amma Azriqaz 1000 m
3
tbii qaz son istehlaklara 25 min manata satrd.
Frq is mssisnin hesabna tutulurdu (El indi d hmin nisbtlrd dyi-
iklik ba vermyib).
Grndy kimi, sosial gztlr birbaa iqtisadi subyektin zrin qoyu-
lurdu. Bu da (tbii inhisarn dvlt mlkiyytind olub-olmamasndan asl
olmayaraq) mahiyytc, inzibati-amirlik sciyyli mnasibtlr sistemi dourur
ki, onun da real bazarla he bir ball yoxdur.
mumiyytl, tbii inhisarlarla bal dvlt tnzimlnmsinin sas istiqa-
mtlri yaxud mvcud problemlrini aadak kimi qrupladrmaq mqsduy-
un olard:
1)Tbii inhisar subyektlrinin struktur tkmilldirilmsi prosesinin baa
atdrlmas zruriliyi;
Bu aspektdn ngl trdn v mumiyytl, smrli antiinhisar nzar-
tinin hyata keirilmsin mane olan sas amil iki funksiyann eyni zaman inter-
valnda sx ulalam formada ttbiqidir. Bel ki, msln, Rabit Nazirliyi
hm bu sferada dvlt tnzimlnmsini hyata keirir, hm ayr-ayr strukturlara
faliyyt gstrmk n lisenziya verir, hm d birg mssislrin tsisisi
kimi birbaa sahibkarlq faliyyti il mul olur. Aydn msldir ki, proses
nzartin gstriln aspektli kompleks kild hyata keirilmsi he bir real

268
effekt ver bilmz. Baqa szl, tabeiliyindn asl olmayaraq (istr dvlt,
istrs d zl sektor olsun) iqtisadi subyektin yaxud onun idaretm orqannn
z leyhin gedcyini gzlmk mnaszlqdr. Buna gr d, srf tbii
inhisar hesab ediln situsiyada el hmin sahnin idaretm orqannn dvlt
tnzimlyicisi keyfiyytind x etmsi hquqi nonsensdir. mumiyytl,
Azrbaycanda iqtisadiyyatn ayr-ayr sahlri zr qbul edilmsi zruri olan
qanunlar hmin sahlrin idaretm strukturlar hazrlayrlar ki, bu da qtiyyn
dzgn hesab edil bilmz. Bu praktikadan birmnal kild l kilmlidir.
2)Tbii inhisar problemin yanamada antiinhisar nzartinin ttbiqini
tinldirn v gerk vziyytin z xarlmasna mane olan balca problem-
lr srasna inhisarlq nqteyi-nzrindn tbiilik keyfiyyti dayan
qurumlarn (struktur yaxud tkilatlarn) dzgn qiymtlndirilmsi yaxud
frqlndirilmsi, seilmsi mslsi d daxildir. slind bu problem d el
struktur dyiikliklri aspektindn qiymtlndirilmlidir. Yni, shbt ondan
gedir ki, tbii inhisarizmin mahiyytin, profilin uyun glmyn iqtisadi
subyektlr Tbii inhisarlar haqqnda qanunun hat dairsin (sni surtd)
salnmamaldrlar. Msln, Azrenergini SC-nin Azrenerji tikinti
tkilatnn, elc d Azaln tyyar liman xidmtlri istisna olmaqla btn
yerd qalan faliyytinin v s. tbii inhisarlqla he bir ball yoxdur.
3)zl faliyyt xsusiyytlri nqteyi-nzrindn tbii inhisarla
aidiyyti olmayan, lakin onun faliyyt sferasna daxil olan funksional faliyyti
tamamil dvlt tnzimlnmsinin tsir dairsindn knarda qoymaq da dzgn
mvqe saylmamaldr. Bel ki, konqlomerat tipli inhisar yaran mhz el bu
qbildn olan laqeyidlikdn bhrlnir. Szsz ki, qeyd etdiyimiz sfera
Antiinhisar faliyyti haqqnda qanunun tlblri rivsind tnzimlnmli
v onun zrind antiinhisar nzarti tkil olunmaldr.
4)Fikrimizc, mhz keid dvrnn spesifikliyini nzr almaqla, elc d
indiki situasiyada tbii inhisar subyektlrinin zlldirilmsi imkanlarnn

269
mhdudluunun real mzmun ksb etdiyini qbul edrk xrclrtarifglirin
istifadsi triadas zr ciddi antiinhisar nzartinin ttbiqin byk ehtiyac
vardr. lbtt, biz aydn kild drk edirik ki, problemin hlli istiqamtinin
gstriln trzd qoyuluu nnvi bazar yanamas rivsin smr (iqtisadi
subyektin daxili ilrin qarmaq, formalamaqda olan real bazar mnasi-
btlrinin deformasiyas v s.). Bununla bel, znnimizc, vvla, szgedn
subyektlrin ksriyyti dvlt tabeiliyinddir v demli, sonuc etibar il
dvltin inhisarln ortala qoyur. kincisi, zl sektorun normal v daya-
nql inkiaf dvltin sediyi sas strateji istiqamtlrdn biridir. Demli, ntic
etibar il mumsosial-iqtisadi trqqinin tminat yollarndan biri tbii inhi-
sarlarn davran trzindn keir ki, bu da yalnz dvltin birbaa mdaxilsini
labdldirir. Eyni zamanda, problemin hllin yanamada nnviiliyin
prioritetliyinin tminat qsa v orta mddtli zaman intervalnda effekt ver
bilr. Uzunmddtli dvr rzind, yni, perspektiv planda dayanql inkiafa
nail olmaqla szgedn birbaa mdaxildn uzaqlamaq v htta, hmin tbii
inhisarlarn zlldirilmsin (bzi istisnalarla) getmk olar.
5)n mhm problemlrdn biri, znnimizc, mmkn olan istiqamtlrd
rqabtin yaradlmas v intensivldirilmsi ynmldr. Msln, vvlki
paraqraflarda da gstrdiyimiz kimi, mobil telefon xidmtldri bazarnda,
yumaq ifad etsk, kartel razlamas mvcuddur. Amma, btvlkd rabit
xidmtlri bazarn gtrsk, onda birmnal olaraq duapoliyann qrarladn
grmmk mmkn deyildir. Problemin tfrratna varmadan da, baa dlr
ki, tariflrin ykskliyin baxmayaraq (regional mqayisd) digr irktlrin
lky axnnn yoxluu giri manelrinin almazl il rtlnir ki, bu da srf
dvlt tnzimlnmsinin yoxluu yaxud effektivsizliyi anlamna glir. Buna
gr d, inhisar tmayllrin aradan qaldrlmas n xidmtin diversi-
fikasiyaskeyfiyytin yksldilmsidavran trziistehlak hquqlarnn
mhafizsi znciri zr ciddi antiinhisar siyastinin yeridilmsi zruridir. Hm-

270
inin, qeyd etmyi zruri sayrq ki, Azrbaycann tbii inhisarlarnn (elc d
ksr MDB lklri n bu xas olan keyfiyytdir) zlliyi el bundan ibartdir
ki, bu mssislr n he vaxt n marjinal xrclr, n d marjinal glirlr
hesablanmaybdr. Baqa szl, iqtisadiyyatn digr subyektlrin mnasibtd
olduu kimi, tbii inhisarlarn da struktur v etxnoloji inhisarl sosialist
tsrrfat tipinin daxili mntiqindn doulmudur.
mumiyytl, masir situasiyann sistemli tdqiqi gstrir ki, n haqsz r-
qabtl, n d btvlkd, inhisarla mbarizd el bir real i grlmmidir.
Bu sahy aid hr hans bir konkret fakt gstrmk qeyri-mmkndr.
Dnya lklrinin antiinhisar siyasti sferasndak tcrblrinin mumi-
ldirilmi yekunlar gstrir ki, antiinhisar qanunvericiliyi v antiinhisar
siyastinin formaladrlmas, elc d ttbiqi il bal problemlrin qoyuluu,
birmnal olaraq btvlkd iqtisadi siyastin trkib elementi kimi tvsif
olunmaldr. Bu cr yanamann alternativi yoxdur. z-zlynd aydndr ki,
antiinhisar siyasti bazar mnasibtlrinin tkkl v inkiaf problemlri il
sx dialektik vhdtdir. Msln, antiinhisar siyastinin ttbiqi ks-effekt ver,
lk iqtisadiyyatnn normal inkiafnda ngl d eviril bilr. Msln, firma
yaxud irktlrin birlmsi v nticd iri tsrrfat subyektlrinin meydana
xmas prosesin sassz qadaalar qoymaq v s. bu qbildn olan manelr
srasndadr. Yni, vvllrd qeyd etdiyimiz kimi, bu msl hr cr elmi
bhdn uzaqdr. Amma, mumi mahiyyt dayan problem hissvi yanama
yaxud nyin birinci olduunu qabartmaa almaq metodoloji baxmdan
dzgn hesab edil bilmz. Bel ki, bir sra hallarda aradrdmz probleml
bal sbut etmy alrlar ki, iqtisadiyyatn sas sferalarn inhisarsz-
ladrmadan qiymtlrin liberalladrlmasna v maliyy-pul islahatlarnn h-
yata keirilmsin balamaq shv addm olmudur. Buna gr d, ksr keid
iqtisadiyyatl lklr kskin tnzzl mruz qalm, ictimai hyatn btn
sferalarn hat edn drin sosial-iqtisadi bhranla zlmilr.

271
Baqa szl, qeyd ediln nticlrin ld olunmasnda btn gnah
inhisar birliklrinin zrin qoyulur.
Hqiqtn d, vvlki paraqraflarda mqayisli thlilini verdiyimiz so-
sialist v bazar iqtisadiyyat raitind faliyyt gstrn inhisar strukturlara
yanamada eyni mstvidn x etmk mmknszdr. Bel ki, inhisar
faliyyt mnasibt baxmndan haradasa mqsd eyniliyinin olmasna baxma-
yaraq, hm tnzimlnmnin tkili, hm d istifad olunan sullarn tsir gc
hr iki inhisar arasnda mahiyyt frqliliyi ucbatnda st-st dmr. Bel ki,
bazar iqtisadiyyat raitind inhisarlama prosesi bazar mexanizminin faliyyt
xsusiyytlri v rqabt mbarizsinin daxili tbiti v mntiqi il rtlnrk,
mzmun etibar il tbii xarakter dayr. stehsaln, kapitaln v btvlkd
bazarn tmrkzlmsi v mrkzlmsi prosesini dayandrmaq, rqabtin
boulmasna imkan vermmk mqsdil inkiaf etmi lklrin hkumti
antiinhisar siyasti ad altnda mvafiq tdbirlr kompleksini hyata keirirlr.
Lakin, Azrbaycan Respublikasnda, elc d ksr postsosialist lklrind
antiinhisar siyasti direktiv gstril yaradlm gcl inhisar subyektlrin
qar ynldilir.
Real bazar mnasibtlrinin hl formalama mrhlsind olmas v bel
bir raitd antiinhisar siyastinin ttbiqi hr eydn vvl o demkdir ki,
inhisaryaradan prosesinin tbiiliyi bu halda he bir rol oynamr. Daha konkret
ifad etsk, keid iqtisadiyyatl lklrd antiinhisar mbarizsi dvltin z-z
il mbarizsi anlamna glir. Mhz buna gr d ksr keid iqtisadiyyatl
lklrd olduu kimi Azrbaycan Respublikasnda da antiinhisar mbari-
zsinin konseptual sas bir-biri il sx dialektik qarlql asllqda olan 4
problemin eyni zaman intervalnda hllin syknmlidir:
I.nhisarizmin mhdudladrlmas; Yni, tkc iqtisadi deyil, elc d so-
sial-siyasi v ideoloji anlamlarda idaretm v tnzimlnm sferasnda ms-
tsna hquqlarn bir ld cmlnmsin imkan vermmk lazmdr. ks-tq-

272
dird, lokal-regional-qlobal sviyylr rivsind mnafe tarazlnn qrar-
lamas n hlledici hmiyyt dayan iqtisadi demokratiyann tkkl
mkl evrilckdir;
II.Mal bazarlarnda hegemon mvqedn sui-istifad hallarnn aradan
qaldrlmas v rqabt qaydalarna riayt edilmsi zrind effektiv nzartin
tkili;
III.ri zllm prosesinin gedii il laqdar olaraq tamamil mmkn
variant kimi meydana xmas gzlniln inhisaryaradan prosesin dayandrl-
masna nail olmaq;
IV.Effektiv rqabt mhitinin formaladrlmasna almaq.
Bir sra tdqiqatlar rqabt mnasibtlrinin durunluunu v inhisa-
rizmin stabilliyini ntic etibar il mssislrin davran trzind deyil, yalnz
v yalnz struktur xarakterli amillrd, yni istehsaln v bazarn real
strukturunun yartmazlnda grrlr
1
. Qeyd ediln mvqe universal sciyy
damr v sasn Azrbaycan da daxil olmaqla ksr MDB lklrin xas olan
situasiyadr. Hqiqtn d, postsosialist lklrind istehsaln strukturu
mssislrin irrasional ixtisaslama formalar il, tchizat v distribiyutor
bksinin inkiafdan geri qalmas il, bazara giriin praktiki olaraq (yerli
sahibkarlar n) mmknszly v digr amillrl sciyylnir. Btn
bunlarn Azrbaycan Respublikas n real mzmun ksb etdiyi bhsizdir.
Daha konkret ifad il demk olar ki, lknin antiinhisar qanunvericiliyi v
antiinhisar siyasti bir trfdn struktur problemlrin aradan qaldrlmasna
yardm etmli, digr trfdn is bu problem sistemli v kompleks yanaman
tmin etmlidir. Yni, antiinhisar siyastinin balca mqsdi kimi hegemon
mvqedn sui-istifad edn mssislrin inhisar davrannn aradan qaldrl-
mas problemi deyil, szgedn prosesin saddn mrkkb doru qarlql
ballqda olan nsrlri il birlikd hlli n plana xarlmaldr. slind, anti-

273
inhisar nzarti z-zlynd birdflik akt keyfiyytind hyata keiril
bilmz yaxud bu halda hr hans bir real nticnin ld edilmsin mid
bslmk sadlvhlk olard. Antinhisar prosesi, yuxarda qeyd etdiyimiz kimi,
saddn mrkkb ynlmkl rqabtin mhdudladrlmashaqsz rqa-
btstruktur problemlridavran trzi mntiqi zncirini tam mnas il
znd ehtiva etmlidir. Eyni zamanda, bir addm geriy kilrk dqiql-
dirmk zruridir ki, ks etdirdiyimiz mntiqi zncirin hrkt trayektoriyas,
yaxud saddn mrkkb doru yksli srf metodoloji anlamda hissdn
tama doru gedi kimi baa dlmmlidir. Bu problem metodoloji bax
rivsind bizim konkret mvqeyimiz ondan ibartdir ki, (bunu eyni zamanda
inkiafn spesifikas da aq-aydn kild gstrir), antiinhisar siyasti
btvlkd rqabt siyastinin zvi trkib hisssidir v bu keyfiyytd d
tamyaradan element kimi x ed bilmz. lbtt, gr nzr alsaq ki, tda-
vln miqyas il btvlkd iqtisadiyyatn miqyas arasnda haradasa bra-
brlik iarsi qoymaq mmkndr, onda antiinhisar siyastinin hat dairsinin
ifrat geniliyi haqqnda btn tfsilati il tam tsvvr yaratmaq olar. Lakin,
antiinhisar siyastinin znn trm olmas, mahiyytc rqabt siyastinin
mntiqi rivsin smas lbtt ki, aparc rolun ikinciy aidliyin he bir
bh yeri qoymur. Baqa szl ifad etsk, bu o demkdir ki, iqtisadi sistemin
optimal faliyyti rqabt siyastinin ttbiqi prinsiplri v mqsdlrindn
birbaa asllqdadr. Bellikl, antiinhisar siyastinin, n az keid dvr
rzind minimum mqsdi effektiv rqabt mhitinin formaladrlmas v
mhafizsidirs, maksimum mqsd ictimai rifahn yksk sviyyli tmina-
tdr. Mqsd yanamada minimummaksimum blgs rti xarakter dayr
v he bir zaman intervalna (qsa, orta v uzunmddtli dvr) smr. Yni, hr
iki halda mqsd atma z mahiyyti etibar il dialektik prosesdir v msbt

1
.. // -
, 1999, 6, .54.

274
sonsuzlua istiqamtlnir. Mvqenin bu cr aq trzli ifadsi onunla baldr
ki, bzi hallarda digr proseslr yanama mntiqi, konkret olaraq keid dvr
n frqli mahiyyt dayan v keici xarakterli konseptual baxlar
antiinhisar, elc d btvlkd rqabt siyasti n kerli olmadn xsusi
kild vurulamaq zrurti il rtlnir. Keid dvrnn yalnz zn mxsus
frqli mzmun dayan rqabt siyasti yaxud antiinhisar nzarti ola bilmz.
Ona gr ki, hr iki siyast iqtisadi nizam v iqtisadi sistem siyastinin kknd
dayananlardandr v mahiyytc, srf siyasi anlamda mn roluna iddialdrlar.
Antiinhisar siyasti btvlkd rqabt siyastinin xsusi hal yaxud lahidd
hmiyyt dayan trmsi statusunda dialektik mntiq istinadla ttbiq
edilmlidir v edilir d. Bu siyast n zaman mhvimi yoxdur. V, qeyd
etdiyimiz xsusiyyt d el inhisarlama prosesinin tbii keyfiyytindn
dour. Yarana-yarana hll ediln v hll edil-edil yaranan problem olmaq
etibar il inhisarlama prosesi d zamanca sonsuz, mkanca, kiik istisnalar
xmaq rti il, mumiqanunauyunluqlarla sciyylnn fenomendir. Buna
gr d, antiinhisar siyasti tnzimldiyi prosesin mntiqin uyunlamaa
mhkumdur.

4. LKNN ANTNHSAR SYASTNN REGONAL V QLOBAL
ASPEKTLR

Antiinhisar siyastinin hyata keirilmsi metodlar baxmndan Azrbay-
can da daxil olmaqla ksr MDB lklri demk olar ki, eyni mvqed daya-
nrlar. Antiinhisar siyasti balca olaraq aadak istiqamtlrd mvafiq
metodlardan istifad sasnda hyata keirilir:
I.Mhdudladrc tdbirlr;
II.qtisadi tmrkzlmnin gclnmsi zrind nzart;

275
III.Hakimiyyt orqanlarnn rqabt neqativ tsir gstr bilck hrkt-
lrinin qadaan olunmas;
IV.Haqsz rqabtin qadaan olunmas;
V.Antiinhisar nzartinin vasitsi kimi reestrdn istifad edilmsi.
Mhdudladrc tdbirlr bir qayda olaraq, antiinhisar orqan trfindn
antiinhisar qanunvericiliyini pozan tsrrfat subyektlrinin faliyytin ttbiq
edilir. Bu tdbirlr kompleksi znd inhisar faliyytin v haqsz rqabtin,
rqabtin inkiafna mnfi tsir gstrn hakimiyyt orqanlarnn hrktlrinin
qadaan olunmasn ehtiva edir.
nhisar faliyyt qoyulan qadaa iki istiqamti znd ks etdirir:
1)Rqabti mhdudladrmaq iqtidarnda olan sazilrin qadaan edilmsi;
2)Bazar subyektinin hegemon mvqedn sui-istifad etmsinin qadaan
olunmas.
Qeyd etmk lazmdr ki, masir raitd el n ox rast glinn hal mhz
bazar subyektinin hegemon mvqedn sui-istifad etmkl rqabti mhdudla-
drmaq chdidir. Eyni zamanda, rqabtin mhdudladrlmas istiqamtind
tez-tez rast glinn inhisar hrktlr srasna kontragent srfli olmayan
mqavil rtlrinin qbul etdirilmsi, qiymtin ml glmsi qaydalarna
riayt edilmmsi, mssislrin razladrlm hrktlri d daxildir. Empirik
tdqiqatlar gstrir ki, btvlkd MDB mkannda faliyyt gstrn iqtisadi
subyektlrin (bazarda hegemon mvqed olan) 40%-dn oxu mt v
xidmtlrin satnda saslandrlmam yksk qiymt ttbiq edirlr. mumiy-
ytl, antiinhisar qanunvericiliyi birmnal olaraq aada gstrilnlrin
hamsn qadaan edir:
1)nhisar mvqeyindn yksk yaxud aa sviyyli qiymtqoyman;
2)mtni (xidmti) dvriyydn xarmaqla sni surtd qtlq yaradl-
masn v bu sasda da qiymtlrin artrlmasn;
3)Srfli olmayan mqavil rtlrinin kontragent qbul etdirilmsini;

276
4)Mqavily ayr-sekilik xarakterli rtlrin daxil edilmsini;
5)Digr mssislrin bazara daxil olmas v bazar trk etmsinin ngl-
lnmsi yaxud onu realladran sazilrin balanmasn;
6)Ayr-ayr alclarla (sifariilrl) mqavil balamaq istyn kontragen-
t (baxmayaraq ki, lazm olan mhsulun istehsal yaxud gndrii mmkndr)
ks-tsir gstrilmsini;
7)Myyn qrup satc yaxud alclarla he bir sasl sbb olmadan
mqavil balamaqdan imtina etmk;
8)Qiymt razlamalar;
9)Alc kontingenti, satclar, mhsul eidi yaxud razi lamtlri zr
bazarn blnmsi haqqnda sazilr.
Aradrmalarmz gstrir ki, btn bu sadalanan istiqamtlr irisind
daha stabil olan inhisar qiymtlr qoyulan qadaadr. Daha dorusu, MDB
lklrind mvafiq hakimiyyt orqanlar antiinhisar siyastinin ttbiqind
sasn yuxarda gstrdiyimiz qadaadan istifad edirlr. Bununla bel, qeyd
ediln sferada mvcud olan problemlrin tam kild hllindn, htta hlli
imkanlarndan danmaq hl ox tezdir. Problemin qlizliyi ondadr ki, keid
iqtisadiyyatnn spesifik tinliklri v onlarn dourduu srkn situasiya
raitind inhisar qiymtlrin myyn edilmsi metodikas masirliy adek-
vat kild hl d myynldirilmyibdir. Hal-hazrda, MDB lklri 21
aprel 1994-c il tarixind Rusiya hkumtinin qbul etdiyi nhisar qiymt-
lrin myynldirilmsi zr mvqqti metodiki tvsiyylr istinad
edirlr. Eyni zamanda, o da mlumdur ki, inhisar qiymtlrin myynldiril-
msind iki sas konseptual ynm syknmk mmkndr:
I.Mnftin mhdudladrlmas konsepsiyas; Bu cr yanama daha ox
tbii inhisar subyektlrin qar ttbiq edil bilr. Lakin, szgedn konsep-
siyann ttbiqinin, keid dvrnn zlliklri fonunda, daha ox mnfi effektl
yekunlaaca real grnr. Ona gr ki, mssislrin istehsal msrflrini

277
myynldirrkn, mtlq istehsal gcndn tam istifady istinad edilm-
lidir. ks-tqdird mssisnin normal faliyyt gstrmsi qeyri-mmkn
olacaqdr. Amma, bu tezisin ksr tsrrfat subyektlri n kerli olduunu
da iddia etmk yalnlq olard. Bel ki, istehsal gclrindn tam istifad
edilmsi problemi srf milli iqtisadi subyektlrin problemidir. cnbi mnli
iqtisadi subyektlrd ninki bel hal yoxdur, htta mvcud gcn maksimal
istismar aq kild mahid edilir (msln, Azrsell, Baksell v s.).
Ucuz idxalatn yaratd lverisiz rqabt raitind milli istehsaln bahallq
problemini hll etmk mmknszdr. Bir istisna il ki, innovasiya sahibkarl
inkiaf etdirilsin. sasn v balca olaraq ekstensiv inkiafla gedn iqtisadi
prosesd ayrca gtrlm bir subyekt rivsind mhsul vahidinin real
maya dyrinin, mnftin v rentabelliyin antiinhisar orqan trfindn dzgn
qiymtlndirilmsi praktiki olaraq qeyri-mmkndr. Mhz buna gr d, srf
zahiri mqayisy stnlk verilir.
II.qtisadi subyektlrin sat bazarlarnn mqayissi konsepsiyas; Bu
konsepsiya xarici mdaxilnin getdikc intensivldiyi bir raitd daha real
mzmun dayr. Bu halda antiinhisar orqan tsrrfat subyektlrinin (mn-
yindn asl olmayaraq) sat bazarlarnn mqayissin istinad etmkl inhisar
mvqedn ttbiq ediln yuxar yaxud aa (dempinq) sviyyli qiymtlri
myyn etmk iqtidarndadr.
Tdqiqat materiallar gstrir ki, postsosialist lklrind inhisarizmin
antirqabt davran inkiaf etmi bazar iqtisadiyyat lklri il mqayisd
frqli mzmuna malikdir. Bel ki, szgedn postsosialist lklrind inhisar
meyllr rqiblrl deyil, istehlak yaxud malgndrn subyektlrl mnasi-
btd tzahr edir. MDB lklri irisind yalnz Rusiya Federasiyasnda
inhisar mssisrqib qardurmas rqabtin inkiaf il laqdar olaraq
meydana xa bilr. Bel ki, Rusiyada faliyyt gstrn maliyy-snaye

278
qruplarnn inhisar mvqedn aa sviyyli qiymt praktikasndan istifad
etmsi daha realdr.
Rqabtin mhdudladrlmas ynmnd gcl tsir imkanna malik olan
digr bir vasit iqtisadi tmrkzlmdir. Bu proses sasn istiqamtd
hyata keirilir:
1)Kapitaln tmrkzlmsi;
2)stehsaln tmrkzlmsi;
3)Bazar tmrkzlmsi.
vvlki paraqraflarda da qeyd etdiyimiz kimi, iqtisadi tmrkzlmnin 3
sviyysi mvcuddur: fiqi, aquli v konqlomerat. mumiyytl, iqtisadi
tmrkzlmnin bir proses kimi meydana xmas aadaklarla rtlnir:
1)qtisadi prosesin tbii axar il; Daha yksk glir ld etmk v bazar
payn artrmaq istyi;
2)Mssis v birliklrin yaradlmas, yenidn tkili yaxud qovumas
zr imzalanm sazilrin nticsind;
3)Bazarda razladrlm siyastin hyata keirilmsin zrurt yarandq-
da.
Bu proses antiinhisar sciyyli nzartin tkili birlm v qovumalarn
vvlcdn razlq alnmasn znd ehtiva edir. lklrin iqtisadi potensial
v inkiafn spesifik chtlri birlm v qovumalarda kmiyytl ifad
olunan mxtlif kritik hddlr ttbiq edilmsini rtlndirir. Lakin, mahiyyt
etibar il ksr MDB lklri iqtisadi tmrkzlm zrind eyni mzmun
dayan nzart tdbirlrindn istifad edirlr. Lakin, bu mhdudiyytlr yeni
tsis ediln tsrrfat subyektlri n kerli deyildir. Bununla bel, prosesin
start annda nzartin yoxluu he d ona dlalt etmir ki, yeni yaranan tsr-
rfat subyektlrinin tsisilri tam srbst hrkt ed bilrlr. Onlar ilkin
olaraq qsa mddt rzind antiinhisar orqann yeni yaradlan subyekt haqqnda
mlumatlandrmaldrlar. Azrbaycan Respublikas, elc d btn MDB m-

279
kannn antiinhisar qanunvericiliyi n yeni anlaylardan biri xslr qru-
pudur. Bu anlam altnda ana v qz strukturlarnn qarlql mnasibtlri
ifad olunur.
Rusiyann antiinhisar qanunvericiliyi iqtisadi inteqrasiyann mmknly-
n yalnz o halda tsdiqlyir ki (bu Azrbaycan qanunvericiliyi n d xarakte-
rikdir), tmrkzlm nticsind birlmi yaxud qovumu tsrrfat sub-
yektlrinin daxili v dnya bazarnda rqabtqabiliyytinin yksldilmsin
rait yaransn. Yni, bu anlamda iqtisadi tmrkzlm zrind antiinhisar
siyasti milli iqtisadi subyektlrin xarici firmalarla rqabt aparmasna mane
olmur.
Apardmz thlil gstrir ki, MDB lklrind antiinhisar orqannn
nzart faliyyti hl ki, gzlniln effekti vermir. Bir qayda olaraq sah
nazirliklri rqabtl bal problemlr qarmr, qti qrar xarmaq iqtidarnda
deyillr, zl subyektlrdn zruri olan informasiyalar ala bilmirlr, elc d
mhkm dartmalarna nadir hallarda rast glinir ki, onun da he bir real
nticsi olmur.
Haqsz rqabt qoyulan qadaalar da z mahiyyti v mzmunu etibar il
antiinhisar sciyylidir. Haqsz rqabtin sas platformas bir qayda olaraq
qeyri-iqtisadi-yni, iqtisadi prosesin birbaa trkib nsr hesab edilmyn
chtlr istinadla formalar. Buna, sasn qanunvericiliyi pozmaq hesabna
ld ediln stnlklr, igzar dvriyynin nnlrin ml edilmmsi,
daltsizlik, rqibin igzar imicin xll gtirilmsi, antireklam v s. daxildir.
Haqsz rqabt eyni zamanda, snaye, ticart, elmi-texniki yaxud kom-
mersiya sirrinin ld edilmsin ynldilmi casusluq faliyyti d aid edilir.
Bazar mnasibtlrinin inkiaf prosesi tsrrfat subyektlrinin mstqil-
liyini daha da mhkmlndirir v dvlt orqanlarnn birbaa mdaxilsini ara-
dan qaldrr. Bu hal MDB lklrind qbul edilmi mvafiq qanunlarla tnzim-
lnir. Qanunla dvlt orqanlarnn tsrrfat subyektlrinin mstqilliyini

280
mhdudladra bilck normativ aktlarn qbul edilmsi v bu istiqamtd hr
hans bir faliyyt gstrmsi, mssislr mnasibtd ayr-sekilik siyastin-
dn yararlanmalar qadaan olunmudur. Keid iqtisadiyyat raitind, sistem
dyiikliyinin meydana xard lverili zmin bu problemi hmiyytli
drcd qabardr. Dzdr, real bazarn mvcud olduu lklrd d bu hal he
d nadir hadislr srasnda deyildir (msln, lobbizm). Lakin, postsosialist
lklrind z mssissi olanlarn oxluu bazarda real mzmun dayan
rqabt mhitinin formalamasnda mnfi istiqamtli rolun tsir gcn
hissedilck drcd artrr. Maraqldr ki, ksr postsosialist lklrinin
qanunvericiliyind vzifli xslrin sahibkarlq faliyyti il mul olmalar,
znn tsrrfat subyektini yaratmalar, shm sahibi kimi shmdarlarn mumi
yncanda mstqil surtd yaxud nmayndsi vasitsi il ssvermsi, icra
orqannn funksiyalar il tsrrfat subyektinin idarolunmas funksiyalarn
birg hyata keirmlrini qadaan edilir. Mhz buna gr d, srf praktiki
anlamda icra orqanlarnn v bldiyylrin mssis yaratmalar, onun yenidn
tkili v lvi msllri zr faliyytlri, elc d hr hans bir gztin
verilmsi (mssislr) antiinhisar orqan il razladrlmaldr.
V, nhayt dvlt reestri antiinhisar nzartinin vasitsi kimi btn bu
tdbirlr kompleksi irisind zn mxsus yer tutur. Mssis dvlt reestrin
o halda salnr ki, onun bazar pay 35%-dn yuxar olsun. Reestrdn istifadd
yegan mqsd ondan ibartdir ki, iri bazar subyektlri haqqnda tam
informasiya ld edilsin v onlarn antiinhisar qanunvericiliyin riayt etmlri
zrind nzartin tkili mmkn olsun. lbtt, ksr postsosialist
lklrind inzibati-amirlik sisteminin nticlrin uyun hrkt edilrs
(demk olar ki, btn sas istehsallarn hams inhisar mvqed olublar),
onda faliyytd olan mssislrin hamsn (kiik istisnalarla) dvlt reestrin
daxil etmk lazm glrdi. Mhz bu spgili ktlvilikdn qamayaraq, iqtisadi
anlamda mhm yer tutan, yni strukturyaradan v byk sosial hmiyyt ksb

281
edn mhsul istehsalnda hmiyytli xsusi kiy malik mssislr dvlt
reestrin daxil edilirlr ki, bu da masir gerkliyin mahiyytin tam kild
uyundur.
Hm milli, hm d MDB daxili bazarda antiinhisar siyastinin sistemli v
kompleks xarakter almas zrurti aydn baa dln bir problem olmaqla raz-
ladrlm mvqelrin (dvltlraras) ortala qoyulmasn tlb edir. Eyni zamanda,
mhz problem sistemli yanama mvqeyindn frqlilik aq kild mahid edilir.
MDB daxili iqtisadi mkanda antiinhisar qanunvericiliyi v antiinhisar
siyastinin regionalmilli mnafelr blmnd, yni, onlarn effektiv tmina-
tna istinad etmkl razladrlm ttbiqi hr eydn vvl inteqrasiya blo-
kunun mumi formada ifad olunmu antiinhisar strategiyasn he olmazsa, is-
tiqamtlr baxmndan myynldirmyi tlb edir. Bu baxmdan, znnimiz-
c, sistem btvly prizmasndan problem yanamaq mqsduyun olard
(k. 6.1.).












Antiinhisar strategiyasi
P r i n s i p v o q a y d a l a r i n a d e k v a t l i g i
Dnya bazarinda vahid antiinhisar platIormasindan cixis etmo
Antiroqabot
praktikasi
Toskilati-ins-
titutsional
struktur
Tonzimlonon
sIera
InkisaI sIerasi
Haqsiz
roqabot
Resurs
tominati
Funksional
Ioaliyyot
Tobii
inhisarlar
Strateji
sIera
Dvlot
sektoru
EIIektiv ro-
qabot mhiti

282


k. 6.1. Regional sviyyli antiinhisar strategiyasnn istiqamtlr zr
blok-sxemi.
Bununla bahm, qeyd edilmlidir ki, mssisnin dvlt reestrin daxil
edilmsi hl z-zlynd onun hegemon mvqedn sui-istifad etmsin,
inhisar olmasna dlalt etmir. Baqa szl, srf konseptual yanama riv-
sind vvlki paraqraflarda da gstrmidik ki, tssrrfat subyektinin iriliyi il
inhisar mvqe arasnda brabrlik iarsi qoymaq dzgn deyildir. Eyni za-
manda, o da mlumdur ki, istehsaln inkiaf n zruri olan resurslarn yaxud
tdiyyqabiliyytli tlbin mhdudluu raitind inhisar faliyyt sadc
olaraq mmknszdr.
Eyni zamanda, qeyd etmk lazmdr ki, milli bazarda effektiv rqabt m-
hitinin formalamasna ks tsir gstrn amillr srasnda beynlxalq rqabt
gclri lahidd yer tutur. Mhz bu nqteyi-nzrdn lkd faliyyt gstrn
TMK-n davran trzi btnlkl antiinhisar nzartinin hat dairsind
olmaldr. mumiyytl, masir dnya tcrbsindn x etmkl TMK-larn
btvlkd milli iqtisadiyyata mnfi istiqamtli tsirini aadak kimi qrupla-
drmaq mmkndr:
1)TMK-lar byk rqabt gcn malik olmaqla milli iqtisadi subyektlrin
bazar faliyytini mhdudladrmaq v bununla da onlarn dinamik inkiafn
dayandrmaq iqtidarndadr;
2)Transmilli kapitaln srbst miqrasiyas lkd maliyy sabitliyini poza
v milli valyutann normal faliyytin ngl trd bilr ki, nticd d milli
iqtisadi thlksizlik sistemi ciddi kild zdln bilr;
3)TMK-larn mental xsusiyytlrdn xaliliyi, kosmopolit davran milli
biznesin inkiafna v elc d, keid iqtisadiyyatl lklrd milli dvlt quru-
culuuna ar zrb endirmk imkanndadr;

283
4)TMK-lar super iqtisadi gcndn yararlanmaqla lk hkumtinin
faliyytini z maraqlar rivsin salmaa, mummilli mnafelrin tmina-
tna zidd istiqamt ynltmy qadirdirlr v s.
Milli bazarda antiinhisar siyastinin regional v dnya bazarlar il qar-
lql laqd ttbiqi, yaxud antiinhisar siyastinin regional aspektlrinin lkda-
xili iqtisadi smrliliyin yksldilmsin istiqamtlndirilmsi v rqabtqa-
biliyytliliyin artrlmas mqsdi il aadaklarn hyata keirilmsini mq-
sdmvafiq hesab edirik:
1)lknin mummilli mnafelrinin regional v qlobal sviyylrd tmi-
natna nail olmaq n qanunverici bazann tkmilldirilmsin syknmkl
pritentiv tdbirlr kompleksinin ilnib hazrlanmas v ttbiqi;
2)lknin iqtisadi potensialnn canlandrlmas, igzar aktivliyin yksl-
dilmsi nqteyi-nzrindn idxal tariflrin yenidn baxlmas zrurti; O
mnada ki, idxal tariflri rqabtqabiliyytli istehsal sahlrinin tkilin v
inkiafna ngl trtmsin;
3)Xarici lk hkumtlri trfindn subsidiyaladrlan ixracatn milli
bazarda formalamasna allan effektiv rqabt mhitin mnfi ynml
tsirini aradan qaldrmaq, rqabt raitinin btn bazar subyektlri n eyni,
brabr imkanlar yaratmasna nail olmaq; Bu mqsdl, n effektiv tdbir, zn-
nimizc, szgedn subsidiyaladrlm ixracata xsusi idxal rsumlarnn
ttbiqi ola bilrdi;
4)lkd analoqu olan mallarn idxalnda hm tarif, hm d qeyri-tarif ma-
nelrin ttbiqi, hmin mallarn idxal n xarici kreditorlara dvlt zman-
tinin verilmsi praktikasndan imtina edilmsi;
5)Maliyy kapitalnn, ticart-sat bksinin, istehsal v elmi-texniki po-
tensialn korporativ strukturlarda birlmsi yaxud qovumasna qoyulan mh-
dudiyytlrin aradan qaldrlmas;

284
6)Qarq mssis v tkilatlarda aquli inteqrasiyann stimulladrlma-
s;
7)Mstqil faliyyt gstrmk gcnd olan maliyy-snaye qruplarnn
formalamasna dvlt dstyinin tkili.

5. ANTNHSAR QANUNULUUNUN TKMLLDRLMS
ZRURT
Antiinhisar siyasti v antiinhisar qanunvericiliyi inhisar yarann qada-
an olunmas yaxud lv edilmsini sas mqsdlr srasna daxil etmir.
mumiyytl, bel bir fikir formalamdr ki, inhisar mnftin artm amili
kimi lv edil bilmz. Buna gr d, antiinhisar siyasti real olandan x
etmk mcburiyytinddir. Yni, inhisar faliyyt zrind dvlt nzartinin
tkili v bazar subyektinin inhisar mvqedn yararlanmasnn qarsnn
alnmas!
Aydndr ki, szgedn mdaxilnin balca mqsdi rqabt mhitinin
mhafizsi v qorunub saxlanmasndan ibartdir ki, bu da hr cr inhisar-
lamann bir proses kimi dayandrlmasn znd ehtiva edir. Baqa szl,
shbt n az istiqamtli faliyytin zv birliyin nail olmaqdan gedir:
1)nhisar faliyytin proses kimi dayandrlmas, vziyyt kimi is mh-
dudladrlmas;
2)stehlak hquqlarnn mhafizsi;
3)Kiik v orta biznesin inkiafna yardm gstrilmsi.
Problem n mumi formada bax inhisarlarla mbariznin iki sas
formasn frqlndirir:
1)nhisaryaratma prosesinin dayandrlmas;
2)nhisar mvqedn yararlanmann mhdudladrlmas.

285
Bu baxmdan antiinhisar qanunvericiliyinin tkmilldirilmsi inhisar
faliyytin tnziminin hquqi bazasnn formaladrlmasnda 2 aspekt xsusi
diqqt yetirilmsini tlb edir:
1)Qiymtl bal inhisar tmayllrin dqiq myynldirilmsin al-
maq; Bel ki, qiymt amilinin rolu (llxsus xarici bazarlarda faliyyt
gstriln dvr rzind nzr alnmaldr) yalnz yksk standartladrlm
mhsul satnda ortala xr;
2)Mal yeridilii prosesind inhisar tmayllr is bazarn aadak
xarakterik chtlrinin mvcudluu raitind realla evrilir:
-Rqib firmalarn msrflri arasnda kskin differensiyasiya olduqda;
-Gcl bazar tmrkzlmsi raitind;
-Bazarn differensiyasiyas raitind;
-Bazarn yksk artm tempi mvcud olduqda.
Yuxarda qeyd olunanlar lknin antiinhisar qanunvericiliyind mumiy-
ytl nzr alnmamdrlar.
Apardmz tdqiqatn nticlri gstrir ki, Azrbaycann antiinhisar
qanunvericiliyinin tkmilldirilmsi zruriliyi antiinhisar siyastinin smrli-
liyinin yksldilmsi aspektind dorudan da, bugnk situasiyann sas dyinlri
srasndadr.
MDB zr mttffiqlrin elmi yanamalarnda yuxarda ks etdirdiyimiz
problem bir qayda olaraq maliyy-snaye qruplarnn yaradlmas prizmasndan
thlil olunur v mvafiq tvsiyylr irli srlr
1
.
Sbut etmy ehtiyac yoxdur ki, hm nzri-metodoloji baxmdan, hm d
srf praktiki anlamda qeyd etdiyimiz v daha ox deklarativ sciyy dayan
konseptual baxlar real gerkliyi hat ed bilmk iqtidarnda deyildir. Bel
ki, vvlki paraqraflarda da gstrdiyimiz kimi antiinhisar siyasti v antiin-
hisar qanunvericiliyi nqteyi-nzrindn, yni onlarn mcmu sosial-iqtisadi

286
smrliliyini yksltmk istyi baxmndan real bazarla keid iqtisadiyyat eyni
tbitli mstvi rolunda x ed bilmzlr. nkiaf etmi lklrin dnya
tcrbsinin sistemli tdqiqi gstrir ki, real bazar mnasibtlri raitind sas
thlk mnbyi kimi (inhisaryaratma baxmndan) prioritetlik davran
trzinddir. V, bu da tamamil tbii bir prosesdir. Ona gr ki, btn tfr-
ratlar kompleks kild nzr alan antiinhisar qanunvericiliyinin (inkiaf et-
mi lklrd) mvcudluu v iqtisadi demokratiyann qrarlamas struktur
sciyyli problemlr ox asanlqla nzart etmk imkan yaradr. Lakin, bazar
subyektinin davran trzind qeyri-myynliyin (makro v mikro mhit ele-
mentlrinin planladrlmayan tsiri altnda) hat dairsinin geniliyi qeyd
ediln trzli nzartin imkanlarn xeyli mhdudladrr. Qsa kild ifad
etsk, real bazar mnasibtlri raitind inhisar meyllrin balca sbblri
irisind davran trzi dominant sciyy dayr. Keid iqtisadiyyatl lklr-
d, o cmldn Azrbaycanda da bu nqteyi-nzrdn balca problem struktur
xarakterlidir. nzibati-amirlik sisteminin miras v antiinhisar qanunvericiliyin-
dki boluqlar istinad etdiyimiz problemin mvcudluunu rtlndirn sas
amillr srasndadr. V, mhz buna gr d, Avropa sisteminin olduu kimi
ttbiqi, sas arlq mrkzinin (antiinhisar qanunvericiliyind) inhisar dav-
rann aradan qaldrlmas zrin dmsi, fikrimizc, qbul olunmazdr. Bel
ki, bu halda, yni keid iqtisadiyyat raitind davran trzi inhisaryaradan
sbb keyfiyytind deyil, inhisar faliyytin nticsi kimi meydana xr.
Grndy kimi, lkd antiinhisar qanunvericiliyinin tkmilldirilmsind
mvcud realln nzr alnmas qalmazdr, ks tqdird, effektiv ntic ld
etmk imkanlar xeyli mhdudlaa bilr. Sadc olaraq ona gr ki, ntic il
mbariz mahiyytc eyni, amma frqli modifikasiyalarda el hmin
nticnin trmlrini meydana xaracaqdr.

1
.. : // -
, 1997, 11-12.

287
Qeyd etmk lazmdr ki, antiinhisar qanunvericiliyindki mhm boluq-
lardan biri d maliyy sferasnn antiinhisar nzartindn knarda qalmasdr.
Bu baxmdan bank inhisarl v onun dqiq myynldirilmsin imkan
vern metodikann hazrlanmas, pul resurslarnn ylmas, blgs v istifa-
dsi, fond bazar v bank xoldinqi zrind antiinhisar nzartinin tkili xsu-
sil aktualdr. Qeyd etmk lazmdr ki, Rusiya Federasiyas istisna olmaqla,
MDB lklrinin he birind maliyy sferasn znd (tam kild) ehtiva edn
antiinhisar qanunvericiliyi yoxdur. 23 iyun 1999-cu il tarixd qbul edilmi
Maliyy xidmtlri bazarnda rqabtin mdafisi haqqnda
1
Federal qanun
Rusiyada antiinhisar siyastinin sistemliliyinin tminat baxmndan mhm rol
oynamaq iqtidarndadr. Masir qloballama prosesi v xarici iqtisadi
faliyytin dnmdn liberalladrld bir raitd bel bir qanunun qbulu
lknin milli iqtisadi mnafelrinin tminat nqteyi-nzrindn qalmazdr.
Antiinhisar qanunvericiliyinin keid iqtisadiyyat raitind formalam
situasiyaya uyunladrlmas baxmndan lahidd hmiyyt dayan msl-
lrdn biri haqsz rqabtl mbariznin sistemli kild hyata keirilmsinin
tminin nail olmaq v onun adekvat hquqi bazasn formaladrmaqdan iba-
rtdir. Bu baxmdan hal-hazrda qvvd olan Haqsz rqabt haqqnda
1
qa-
nunu tam kild yetrli hesab etmk mmkn deyildir. Bel ki, haqsz rqabt,
onun formalar v mbariz yollar masir dnya tcrbsinin hissvi tsviri
tssratn yaradr. Msln, deyk ki, Paris konvensiyas haqsz rqabtin 3
nvn frqlndirdiyi halda, inkiaf etmkd olan lklrd onun 12 nv zr
nzart tkil olunur. Aydndr ki, haqsz rqabtl bal ksr lklr n eyni
mzmun dayan yanama ola bilmz. Ona gr ki, hans haln (rqabt yaxud
ticart mnasibtd) haqsz yaxud qeyri-qanuni olduunun
myynldirilmsi ayrca gtrlm bir lknin spesifikasndan, konkret
vaxt v konkret yerdn asldr. Buna gr d, Haqsz rqabt haqqnda

1
, 29 1999 .

288
qanunun dyin rait uyunladrlmas, bu baxmdan onun dinamikliyinin
tminat zruridir. Mhz qeyd ediln prizmadan yanadqda hal-hazrda lkd
ttbiq ediln Haqsz rqabt haqqnda qanunun tkmilldirilmsin ehtiyac
yaranmdr. Bu qanun 1995-ci ild qbul olunmu v tn mddt rzind he
bir dyiikliy mruz qalmamdr. Halbuki, 1995-2000-ci illr rzind hm
milli iqtisadi sistemin formaladrlmasnda, hm d real bazar mnasibtlrinin
tkkl sferasnda son drc mhm hmiyyt dayan nailiyytlr ld
olunmudur. Tk birc fakt gstrmk kifaytdir ki, qanunun 11-ci maddsind
(qanunun pozulmasna gr msuliyyt) qeyd edilir ki: ...cinayt lamtl-
ri olduqda materiallar cinayt ii qaldrlmas mqsdil prokurorlua ...gn-
drilir (19, s. 18). Hal-hazrda is cinayt ii mhkmlr trfindn qaldrlr.
Eyni zamanda, haqsz rqabtin sas stunlar, msln, dempinq praktikas,
haqsz reklam v s. v i.a. haqqnda he n deyilmir. Maraql cht burasndadr
ki, Belarus istisna olmaqla ksr MDB lklrind analoji vziyyt (qanun-
vericilikl bal) mahid edilmkddir. Msln, Rusiya Federasiyasnda haq-
sz rqabt Mal bazarlarnda inhisar faliyytin mhdudladrlmas v
rqabt haqqnda qanunun 10-cu maddsi kimi ox qsa kild z ksini tap-
mdr. Belarusun mvafiq qanunvericiliyi is (qanunun znd d gstrilir)
tam mzmunu baxmndan Avropa sistemin uyunladrlmdr.
bhsizdir ki, istehlaklarn hquqlarnn mdafisi antiinhisar nzarti-
nin sas mqsdlrindn biridir. Bu sferann hquqi tnzimlnmsi 19 sentyabr
1995-ci ild qvvy minmi stehlaklarn hquqlarnn mdafisi haqqn-
da qanunla hyata keirilir. Qanunun znd d gstrildiyi kimi, onun mtni-
nin hazrlanmasnda BMT-nin Ba Assambleyas trfindn qbul edilmi
istehlaklarn maraqlarn mdafi etmk n rhbr prinsiplrdn geni
surtd istifad edilmidir. Bununla bel, vvllr qeyd etdiyimiz kimi, srf
dinamik sciyy dayan problem statik yanamadan xilas oluna bilinmmidir.

1
Biznesmenin blleteni. 1996, (69), 4.

289
Y'ni, 1995-ci ildn bu yana qanunun artq khnlmi maddlrinin dyidi-
rilmsi yaxud redakt olunmas hyata keirilmmi, antiinhisar xarakterli
mqamlar tam hcmd nzr alnmam v bellikl, istehlak hquqlarnn
sistemli kild mdafisi sferasnda hquqi boluqlarn mvcudluuna rvac
verilmidir. Msln, sz admz aspektd yalnz haqsz reklamla bal kiik
qeydlr aparlm (qanunun 13-c maddsinin 6 v 7-ci bndlrind)
1
haqsz
rqabt v inhisar faliyytl bal istehlak hquqlarnn mdafisi aspek-
tindn qaneedici tfsilat ortala qoyulmamdr v s.
Antiinhisar siyastinin sas hquqi bazas keyfiyytind x edn Anti-
inhisar faliyyti haqqnda qanunun tkmilldirilmsin is xsusil byk
ehtiyac yaranmdr. Bu qanun 4 mart 1993-c il tarixind qbul olunmu v 10
oktyabr 1997-ci il tarixli dyiikliklr v lavlrl birlikd faliyytddir.
lkd real bazar mnasibtlrinin tkkl prosesin paralel olaraq qa-
nunun mtnind bir sra dzli v dyiikliklrin aparlmas zruridir. Msln,
dvlt, sah v yerli nhisarln aradan qaldrlmas sasn keid dvrnn
daxili tbitindn doan nticlr kimi nzrd tutulmal v keid mahiyyti
damaldr. Qeyd ediln aspekt daha ox federativ dvltlrd tzahr edir.
qtisadiyyatn inhisarszladrlmas, zlldirm v liberalladrma z-
zlynd yuxarda ks etdirdiyimiz inhisarl aradan qaldrr. Hminin,
qanunun hmin blmlrind gstrilnlrin byk ksriyyti artq bugnk
reallq baxmndan z aktualln itirmidir.
Eyni zamanda, qanunda inhisar yaradan proses kimi fiqi v aquli birl-
mnin (qovumalar) tnzimlnmsi problemi srf neoklassik yanama riv-
sind rh edilir. Bu prosesl bal hr hans bir istisna nzrd tutulmamdr.
Digr trfdn, antiinhisar siyastinin tlblrin ml etmyn bazar subyektl-
rinin hr hans bir formada czalandrlmas btnlkl mvafiq icra haki-

1
Biznesmenin blleteni. 11 (76), Baki-1996, soh. 18.

290
miyyti orqanna hval edilir. Qbul ediln qrarlarn mhkm aradrlmas
nzr-diqqtdn knarda qalr v s.
Btn bunlarla yana, gstrmk lazmdr ki, lkd antiinhisar qanunve-
riciliyinin hat dairsi qismn d olsa, digr iqtisadi profilli normativ aktlar v
qanunlarda da z ksini tapmdr. Msln, 1 iyul 1994-c il tarixdn faliy-
ytd olan v sonuncu, 2 aprel 1999-cu il tarixli dzlil ttbiq ediln Ms-
sislr haqqnda Qanunun 12-ci maddsind (mssislrin birlmsi) tri
olsa da, antiinhisar qanunvericiliyinin norma v tlblrin istinad edilmsi
zruriliyi ks etdirilmidir. Eyni il 11 iyun 1999-cu il tarixli Nqliyyat
haqqnda qanunda tri mnasibt mahid edilir. Bel ki, qanunun 6-c
maddsind (Nqliyyat sahsind dvlt idaretmsi) ...Nqliyyatda inhisar
faliyytinin mhdudladrlmas v rqabtin inkiaf n mqsdli tdbirlrin
grlmsi... nzrd tutulur. Lakin, hans tdbirlrdn shbt getdiyi yaxud bu
halda hans qanun yaxud normativ akta saslanld qanunun mtnindn aydn
olunur.
Eyni zamanda, ks istiqamtli yanamalar da mahid edilmkddir.
Msln, 18 noyabr 1999-cu il tarixli Yeyinti mhsullar haqqnda qanunun
15-ci maddsind rzaq bazarnda haqsz rqabtin formalarna toxunulur v
Haqsz rqabt haqqnda qanunun mvafiq maddsi olduu kimi ks etdirilir.
Baqa szl, bu halda shbt tkrarlqdan gedir. Yni, hmin maddd haqsz
rqabtin formalarn sadalamaq yerin qsaca kild qeyd etmk yetrlidir ki,
bu rait Haqsz rqabt haqqnda qanunla tnzimlnir. Bu qbildn olan
tkrarlanmalara szgedn qanunun digr maddlrind d rast glinir.
Maraqldr ki, cmi bir il sonra qbul edilmi Taxl haqqnda Qanunda
(16 iyun 2000-ci il) taxl bazarnda haqsz rqabtl mbariz qeyd olunur,
lakin onun formalar sadalanmr.
Haqsz rqabt v onunla mbariznin hquqi tnzimlnmsi baxmndan
3 oktyabr 1997-ci ild qbul edilmi Reklam haqqnda qanun mhm yerlr-

291
dn birini tutur. Bu qanunla respublika razisind haqsz, bilrkdn yalan v
gizli reklama yol verilmir.
Antiinhisar qanunvericiliyinin effektivliyinin yksldilmsi eyni zamanda
bir sra mhm hmiyyt ksb edn iqtisadi proseslrin tnzimlnmsind
hquqi yozumun mqsd aydnlna nail olunmas il rtln bilr. Msln,
16 may 2002-ci il tarixli Dvlt mlaknn zlldirilmsi haqqnda qanunun
2-ci maddsind (Dvlt mlaknn zlldirilmsinin sas mqsd v
prinsiplri) qeyd olunur ki, sas mqsdlrdn biri ...salam rqabt mhitinin
formaladrlmasdr
1
.
Salam rqabt mhiti problemin nzri yozumu rivsind anlalan-
dr. Lakin, hquqi tnzimlmd onun mqsd kimi gtrlmsi baa dln
deyil. Baqa szl, bu halda nyin nzrd tutulduu mlum olmur. Buna gr
d, hmin ifadd salam sznn effektiv sz il vzlnmsi daha
mqsduyun olard. Rqabt mahiyytc, ziddiyytli situasiyadr. Onun
salamladrlmas hquqi nonsens tsiri balayr. Ziddiyytin kskinlm-
si problemi var. V, bunun qarsn yalnz hrktl (son dayanaca mlum
olan) almaq olar. Bu is z nvbsind, effektivlikdn keir. Digr trfdn,
vvllr d qeyd etdiyimiz kimi, antiinhisar qanunvericiliyinin, elc d
btvlkd antiinhisar siyastinin sas mqsdi mcmu effektivliyin yksldil-
msidir ki, buna da effektiv rqabt mhiti yaratmadan nail olmaq mmknsz-
dr.
Sahibkarlq faliyytinin tnzimlnmsi v qeyd olunan prosesd n
mhm msllrdn biri iqtisadi subyektlrin dvlt qeydiyyatdr. ksr
MDB lklrind bu hal qabarq kild zn biruz verir. Htta o sviyyy
qdr ki, qeydiyyat bazara daxilolmann manelrindn birin evrilir.

1
Azorbayan Respublikasinin Qanunlar Klliyati// Qanun III, Xsusi buraxilis, Baki-2001, soh.515

292
Birg sahibkarlq faliyytinin srtli inkiafna nail olmaq probleminin
arlq mrkzi szgedn sferann tnzimlnmsi prosesind mvcud olan lk
frqliliklri il yana, hquqi bazann natamamllnn da zrin dr.
nkiaf etmi lklrin tarixi tcrbsi gstrir ki, bu ynmd qbul edi-
ln qanunlar daha dqiq, daha aydn v real vziyyt daha yaxn olmaldrlar.
Bel ki, bu qanun v normativ aktlarda hr cr zfaliyytin, o cmldn
mxtlif idaretm strukturlarnn znmxsus yoxlama metodikasnn olmas
v s. qars birmnal kild alnmaldr. Qanunlarda yoxlama tdbirlrinin
tkili, onlarn keirilmsi rejimi v ttbiq ediln mhdudiyytlr, yoxlamann
nticlrinin mumildirilmsi qaydalar aq-aydn kild z ksini tapmal,
dvlt v bldiyy strukturlarnn, elc d digr aidiyytli orqanlarn slahiy-
yt dairsi dqiq myynlmlidir.
Bu istiqamtd 17 avqust 2002-ci il tarixli Azrbaycan Respublikasnda
kiik v orta sahibkarln inkiafnn Dvlt Proqram (2002-2005-ci illr)
adl Prezident frman mhm hmiyyt ksb edir. Proqram konseptual olaraq
sahibkarlq faliyytinin tnzimlnmsinin optimalladrlmas, regional bra-
brsizliyin aradan qaldrlmas, insan resurslarnn inkiaf, texniki v maliyy
yardmna gstrilmsini nzrd tutur. Eyni zamanda, Proqramda nzrd
tutulur ki, iqtisadi subyektlrin dvlt qeydiyyat il bal Mlki Mclly
dyiikliklr edilsin v Qarlql sortalama cmiyytlri haqqnda, elc d
nvestisiya faliyyti haqqnda qanun layihlri hazrlanacaqdr.
Grndy kimi, antiinhisar siyastinin effektivliyinin yksldilmsind
onun sas trkib nsr olan antiinhisar qanunvericiliyinin masir inkiaf tma-
yllrin mvafiq surtd tkmilldirilmsi mhm msllrdn biridir. n
az ona gr ki, bu halda hyata keiriln antiinhisar siyastinin hquqi bazas
hm hat dairsin, iqtisadi proseslr nfuz etm drinliyin, hm d
sistemliliyin tminat nqteyi-nzrindn lverili zmin hazrlayr. Bu mqsd-

293
l, znnimizc, aadaklarn diqqt mrkzind tutulmas mqsdmvafiq
olard:
1)Haqsz qiymt rqabtinin mxtlif formalar (qiymt disproporsiyas;
dempinq; maln keyfiyytinin falsifikasiyas v s.) il effektiv mbariznin t-
kili mqsdil qiymt siyasti v qiymtqoyma zrind dvlt nzarti haq-
qnda normativ qanunverici aktn qbul edilmsi;
2)dxalatlar trfindn ttbiq ediln haqsz rqabtl mbarizni gcln-
dirmk v onun nticlrinin reallna nail olmaq n Xarici iqtisadi faliy-
yt sferasnda lknin iqtisadi mnafelrinin mdafisi tdbirlr haqqnda
qanunun qbuluna byk ehtiyac vardr.
Hqiqt namin qeyd etmyi zruri sayrq ki, szgedn qanun he d ye-
ni bir ey deyildir. Msln, Rusiya Federasiyas artq Mallarla xarici ticartin
hyata keirilmsind iqtisadi maraqlarn mdafisi zr tdbirlr haqqnda
qanunu qbul etmi v hal-hazrda aktiv surtd hyata keirilmkddir. Bizim
irli srdymz tvsiyy problem hm funksional faliyyt, hm d
mnafelrin tminat baxmndan daha geni, daha sistemli v daha real n-
ticlr ld etmy imkan ver bilr. Bel ki, vvla, xarici ticart xarici iqtisadi
faliyytin yalnz bir istiqamtidir. Yni, bu halda aradrlan problemin sistemli
qoyuluu mmkn deyildir. kincisi, iqtisadi faliyytin, llxsus masir
qloballama raitind, ksr trkib nsrlri arasnda sx qarlql asllq v
qarlql ballq mvcuddur. Baqa szl, xarici iqtisadi faliyyt
determinlmi kateqoriyadr. Buna gr d, mnafelrin tminat nqteyi-
nzrindn yalnz xarici ticarti v yalnz mallar zr xarici ticarti lahidd
kild stn mvqey xarmaqla, qanunildirmyin orta v uzunmddtli
dvr rzind real effekti ola bilmz. ncs, xarici ticartl investisiya siya-
sti arasnda mvcud olan dialektik asllq, baqa szl, xarici ticart rejimi il
investisiya axnlar arasndak dzmtnasiblik, myyn rtlrin mvcudluu
raitind mnfi effekt d ver bilr v s. Bu qbildn arqumentlrin sayn bir

294
az da artrmaq mmkndr. Lakin, yuxarda deyilnlr tvsiyy etdiyimiz qanun
layihsinin qbulu n, znnimizc, kifaytdir.
3)Shmdar cmiyytlri haqqnda qanuna menecerlrin idaretm sfera-
snda msuliyytinin daha da artrlmas ynmnd dyiikliyin hyata keiril-
msi;
4)Qarq mssislrin, istehsal, elmi-texniki sahlrd aquli inteqrasiya-
ya ngl trdn mhdudiyytlrin antiinhisar qanunvericiliyindn xarlmas
v s.
Antiinhisar qanunvericiliyinin tkmilldirilmsi v mvcud boluqlarn
aradan qaldrlmas nqteyi-nzrindn Azrbaycan Respublikas prezidentinin
10 sentyabr 2002-ci il tarixli Azrbaycan Respublikasnda sahibkarln inki-
afna dvlt himaysi sahsind lav tdbirlr haqqnda frman xsusil
hmiyytlidir. Bel ki, bu frmanda inhisarizml mbariznin effektivlik sviy-
ysinin yksldilmsi, o cmldn tbii inhisarlarla laqdar tariflrin
tkmilldirilmsi, inhisar tsrrfat subyektlrinin xidmtindn istifady g-
r vvlcdn haqq alnmas hallarnn aradan qaldrlmas v nhayt, antiin-
hisar qanunvericiliyinin pozulmas v onlara qar mli tdbirlrin grlmsi
tipli konkret vziflr irli srlmdr.
Eyni zamanda, qeyd ediln aspektdn yanadqda cnab H.liyevin Sa-
hibkarln inkiafna mane olan mdaxillrin qarsnn alnmas haqqnda
28 sentyabr 2002-ci il tarixli frman antiinhisar qanunvericiliyinin tkmilldi-
rilmsi v antiinhisar siyastinin ciddi surtd hyata keirilmsind mhm rol
oynamaq iqtidarndadr. Bu frman sasn mrkzi icra v yerli hakimiyyt
orqanlar trfindn inhisarla meylliliyin, daha qsa kild ifad etsk,
dvlt, sah v yerli inhisarln qalqlarnn aradan qaldrlmas v lverili
biznes mhitinin formaladrlmas baxmndan yksk qiymtlndirilmlidir.
Bellikl, apardmz aradrmalarn nticlrin uyun olaraq lkd antiin-

295
hisar qanunvericiliyinin tkmilldirilmsi nqteyi-nzrindn aadaklarn
hyata keirilmsini mqsdmvafiq hesab edirik:
1)Tkmilldirm mahiyyt v mzmunca saddn mrkkb doru y-
nlmkl, antiinhisar faliyytinin btn spektrini tam kild hat etmlidir.
Baqa szl, shbt rqabtin n rtlrinin tminimhdudladrc igzar
praktika haqsz rqabthegemon mvqeinhisar davran mntiqi znci-
rini znd ehtiva etmlidir. Bir-biri il sx laqd olanlarn sni kild para-
lanmasna yaxud hanssa tzahrn lahidd formada qabardlmasna yaxud
mumiyytl, szgedn problem hissvi yanamaya yol vermk dzgn
olmazd.
2)Antiinhisar qanunvericiliyinin sas boluqlarndan biri maliyy-kredit
sferasna diqqtin lazmi sviyyd olmamas il baldr. Fikrimizc, bu baxm-
dan Antiinhisar faliyyti haqqnda qanunda tri kild ks etdirilmni
yetrli hesab etmk olmaz. Buna gr d, maliyy xidmtlri il bal rqabtin
mhafizsini znd ks etdirn ayrca bir qanunun qbul edilmsi mq-
sduyun olard.
3)lkd antiinhisar siyastinin sas hquqi bazas kimi x edn Anti-
inhisar faliyyti haqqnda qanunun dyin rait uyunladrlmasna v
onun dinamizminin tminatna byk ehtiyac yaranmdr.
Shbt, hr eydn vvl, dvlt, sah v yerli inhisarlqla bal olan m-
qamlardan gedir. Cnab H.liyevin Sahibkarln inkiafna mane olan mda-
xillrin qarsnn alnmas haqqnda frman qeyd ediln sferada inhisar
tzahrlrin aradan qaldrlmas baxmndan kifaytedicidir. Digr trfdn,
hmin sferann mqsdynl istiqamtd tnzimlnmsi n qtisadiyyata
dvlt mdaxilsinin srhdlri haqqnda ayrca bir qanunun qbul edilmsi d
tqdirlayiq hal kimi qiymtlndiril bilr.
4)Antiinhisar qanunvericiliyind mhm msllrdn birinin-antiinhisar
sciyyli qrarlarn qbulunun idaretm orqanna hval edilmsi, llxsus

296
keid raitind, arzuediln effekti ver bilmz. Hm d, hmin orqanlarn
btn hallarda dzgn qrar xaracaqlarn gzlmk d mnaszlqdr. Buna
gr d, qeyd ediln aspektd son qrar mhkm vermlidir.
5)Mvcud antiinhisar qanunvericiliyin gr hegemon (hkmran) mvqe-
nin myynldirilmsind sas kriteriya kimi struktur aspekt gtrlr. Bazar
subyektinin davran trzi tlb olunan sviyyd nzr alnmr. Digr t-
rfdn, rqabtl bal situasiyann dyimsi v s. tipli istisnalar da yoxdur.
Mhz, tkc buna gr lknin antiinhisar qanunvericiliyinin sistemli olmad,
prosesi kompleks kild hat etmdiyi z xr.
6)Eyni zamanda, xsusi diqqt tlb edn msllrdn biri qanunlarda is-
tifad olunan termin v kateqoriyalarn z mzmununa uyunluunun tminat
il baldr. Msln, milli bazar v daxili bazar anlaylar identik m'na
ksb etmirlr. Ona gr d, antiinhisar qanunvericiliyinin formaladrlmasnda
szgedn aspekti mtlq nzr almaq lazmdr.
7)Digr trfdn, antiinhisar qanunvericiliyinin Trans-Milli Korporasiyala-
ra mnasibti, onlarn yerli yaxud cnbi mnli olmalar diqqt kn trzd
ifad olunmamdr. Bellikl, grndy kimi, lknin antiinhisar qanunve-
riciliyinin sistemli v kompleks xarakter damamas reallqdr. Fikrimizc,
qeyd ediln nanslarn tam kild nzr alnmas v vvllr gstrdiyimiz
mntiqi zncirin btvlkd ehtiva edilmsi mqsdil Antiinhisar faliyyti
haqqnda qanunun Rqabt siyasti v inhisar faliyytin tnzimlnmsi
haqqnda ad altnda yeni qanun formasnda tkmilldirilmsi mqsdmva-
fiq olard.

6. NHSARI FALYYTN TNZM ANTNHSAR
SYASTNN MHM STQAMT KM



297
Real bazar mnasibtlrinin daxili tbitin uyunlamann zruriliyi knar
mdaxilnin (mqsdindn asl olmayaraq) mzmun etibar il sas problemlri
srasndadr. Tbii prosesin axn istiqamtinin dyidirilmsi, onun
intensivliyinin aa salnmas, hat dairsinin mhdudladrlmas v s. y-
nml tnzimlm szsz ki, srf iqtisadi mahiyyt daya bilmz. Ona gr ki,
iqtisadi prosesin z ictimai hyatn btn sferalarna tsir gstrmk (az v ya
ox drcd) iqtidarndadr.
Mhz bu prizmadan inhisar faliyytin tnzimi antiinhisar nzarti il
btvlkd iqtisadiyyatn dvlt tnzimlnmsi arasnda dialektik balla
syknmlidir (k. 6.2.).





k. 6.2. Dvlt tnzimlmsi v antiinhisar siyastinin mqsd mumili-
yinin mntiqi modeli.
Msln, bu baxmdan maraqldr ki, inhisar faliyytinin tnzimi problem-
lrinin tkc antiinhisar siyasti il deyil, elc d iqtisadi subyektlrin rqa-
btqabiliyytlrinin yksldilmsi istiqamtind dvlt tnzimlmsinin pozitiv
rolunu da nzr almaqla hllin yanamada sistemliliyi tmin etmk olar.
Baqa szl, inhisar tmayllrin aradan qaldrlmas v normal rqabt
mhitinin formaladrlmas z-zlynd sas mqsd nail olmaa, yni da-
yanql inkiafn tminatna dlalt etmir. Bu proses qeyd ediln ynmd hl
Dvlot tonzimlonmosi
Makroiqtisadi monitorinq
A n t i i n h i s a r n o z a r o t i
E I I e k t i v r o q a b o t m h i t i n i n y a r a d i l m a s i
Subyektlorarasi monaIe tarazligina nail olma
Iqtisadi
tonzimlomo
Inzibati
tonzimlomo
Hquqi
tonzimlomo

298
yolun yarsn qt etmk demkdir. Baqa szl, klassik nzri bax masir
realla (inhisar problemin yanamada da) uyun glmir. frat liberalladrma
v inhisar yaradan prosesin dayandrlmas yekun etibar il n effektiv rqabt
mhitini formaladrr, n d mikrosviyy subyektlrind normal artm tmin
edir. Mhz buna gr d, iqtisadi subyektlrin rqabtqabiliyytliyinin yksl-
dilmsi istiqamtind dvltin sistemli tdbirlrdn istifadsi v bu prosesin
antiinhisar nzarti il uyunladrlmas bu gnn aktual problemlrindn biri
hesab olunmaldr. Eyni zamanda, vuruladmz problemin hllind metodolo-
ji yanamann x nqtsi mikrosviyy subyektinin z olmaldr. Adtn, bu
halda istinad nqtsi kimi obyekt (mhsul, xidmt) gtrlr. Keid iqtisa-
diyyat raitind hm obyekt, hm d subyektl obyektin dialektik vhdtin
tnzimlm istiqamtli dvlt mdaxilsi, fikrimizc, mqsduyun deyildir.
Ona gr ki, vvla, mikrosviyy subyektinin daxili iin mdaxil bir trf-
dn, real bazar mnasibtlrini deformasiyaya uradacaq, digr trfdn is n
yax halda qapal inhisar formaladracaqdr. kincisi, obyekt, yni,
mhsul (xidmt) szn geni mnasnda funksional faliyytin nticsi, iqtisadi
tamn zdr. Nticy nzart yaxud onu tnzimlmk chdi haradasa
inzibati-amirlik sistemin qayd tssrat yaradr v mzmunca mnaszlq-
dan baqa bir ey deyildir v s. Bu sran bir az da genilndirmk mmkndr.
Bununla bel, tam kild aydndr ki, rqabtqabiliyytliliyin yksldilmsi
ynmnd dvlt mdaxilsinin istinad nqtsi mikrosviyy subyektinin z
v onun xarici mhitl, elc d dvltin z il qarlql mnasibtlri
olmaldr. Daha konkret ifad il desk, bu o demkdir ki, dvlt he bir halda
mssisnin (htta z mlkiyytind olan) daxili funksional faliyytin
qarmamaldr.
stnlyn birmnal olaraq subyekt verilmsi tklifi bel bir yaln
tsvvr yaratmamaldr ki, rqabtqabiliyytliliyin mstvisind mhsul (xid-
mt), baqa szl funksional faliyytin nticsi el bir rola malik deyildir, sas

299
olan subyektin (firmann) zdr. Elc d, firmamhsul tandeminin ayr-
ayrlqda nzrdn keirilmsi mmknly d tam kild qbul olunmazdr.
Bu iki trf arasnda laq sxl monolitlik xasssin malikdir. Bizim irli
srdymz tvsiyy sadc olaraq, konkret situasiyann thlili metoduna
saslanr v mntiqi kklri il iqtisadi sosiologiyaya syknir. Adi gzl
grnn frqlilik d mhz metodoloji baxn istinad nqtsinin dyimsindn
dour. Opponentlrimizin gzlniln iradlar il tam kild hmryik ki,
yuxarda tsvir olunan yanama trzi mvcud nzri mktblrin he birinin
rivsin smr. Bu, hqiqtdir. Lakin, biz bel bir elmi mvqedn x
edirik ki, mvcud nzriyylrin (iqtisadi) he biri keid dvrn adekvat
surtd hat ed bilmir. kincisi, nzri mumildirm n az elmi fakta
saslanmaldr, ks-tqdird, onun mli hmiyyti olmayacaqdr. ncs,
inkiaf etmi lk hkumtlrinin qeyd ediln sferada praktiki faliyytlrinin
nticlri bizim keid dvr n mqbul hesab etdiyimiz tezisin empirik sas
kimi x ed bilr. Bellikl, rqabtqabiliyytliliyinin yksldilmsi yn-
mnd hyata keirilmsi istniln prosesin mntiqi znciri dvlt tnzimln-
msifirmafirmann funksional faliyytinin nticlri triadas formasnda
real mzmun ksb edir. Triadann nc hlqsi, yni, funksional faliyytin
nticsi, obrazl kild desk, yalnz hmin firmaya aid olan qoruqdur v ora
yaban elementlrin glii hm bazar mexanizminin tbitin ziddir, hm d
yalnz mnfi effektl sonuclana bilr.
nhisar faliyytin tnzimi prosesind antiinhisar siyastinin sas hdf-
lrindn biri bazar subyektlrinin davran trzi il, llxsus bazara daxil olma-
da yaradlan manelrl baldr. nkiaf etmi lklrin tcrbsi gstrir ki,
yeni tsrrfat subyektlrinin bazara daxilolmasnda iki amillr qrupu hlledici
rol oynayr:
1)Bazara yaxud istehsal sahsin girid yaradlan manelr;
2)Faliyytd olan tsrrfat subyektlrinin yeni rqib mnasibti.

300
Bazara (istehsal sahsin) girid myyn drcd mane yaradan
sbblr aadaklar aid etmk olar:
1)Qanunvericilik mahiyyti dayan qaydalar v mhdudiyytlr sistemi; o
cmldn: Ayrca gtrlm tsrrfat subyektin veriln gztlr, mstsna
hquqlar; -Birg mssislr qanunla ttbiq ediln gztlr; -Sanitar nzarti
tlblri; -Myyn faliyyt nvlri il mul olmaq n dvlt or-
qanlarndan lisenziya alnmas zrurti; -Patent v mlliflik hquqlar; Texno-
loji sirr; -Brpa edilmyn resurs zrind mlkiyyt; -Xammal v material
gndrnlrl eksklyuziv xarakterli uzunmddtli sazilr; stehlaknn nn-
vi malgndrndn imtina etmsi v baqa tsrrfat subyektin z tuta bilmsi
imkan; -Beynlxalq ticartd ttbiq ediln manelr; Tariflr; Kvotalar; dxal
v ixracn birbaa mhdudladrlmas; Beynlxalq ticart mane yaradan
qanunverici aktlarn mvcudluu;
Keid iqtisadiyyatnn spesifik zlliklrini nzr almaqla qeyd ediln
problemin hlli istiqamtlrinin mntiqi sxemini aadak kimi ifad ed bilrik
(k. 6.3.).










Antiinhisar siyasoti Dvlot tonzimlomosi

Milli bazarda inhisarci tomayllorin qarsisinin alinmasi
Firmanin roqabotqabiliyyotliyinin yksoldilmosi
Xarii mhitin
monIi tosirlorinin
neytrallasdirilmasi
Xarii bazarlarda
roqabot stnl-
ynn yaradilmasi
Istehsalin eIIek-
tivliyinin
yksoldilmosi
Istehlakcinin
suverenliliyin
tominati
Istehsalcinin
mstoqilliyinin
mhaIizosi

301
k. 6.3. Keid dvr rzind firmann rqabtqabiliyytliliyi problemin
makro yanamann blok-sxemi.
2)Msrflrl bal olan sbblr: Bazara giriin xrctutumu hm yksk,
hm d uzunmddtli sciyy daya bilr; -Mvafiq mhsulun istehsal
xrclri; Potensial alclarn bir tsrrfat subyektindn digrin ynlmsi
xrclri; -lav msrflr, msln, daha ucuz xammal mnblrin xla
bal; patent v nou-hau, istehsal tcrbsi; sas kapital (infliyasiya il laq-
dar olaraq daha ucuz qiymt ld ediln), mssisnin yerldiyi yerin rahatl
v s.
3)stehsaln miqyasndan ld ediln effekt;
4)Mhsulun hyat tsiklindn alnan effekt;
5)Blg kanallarna x imkanlar;
6)stehlaklarn myyn ticart markasna ball;
7)Kapitala olan tlbat.
Antirqabt xarakterli chtlrdn biri d bazardan xda rast glinn ma-
nelrdir. Rqabt mbarizsi o halda ziflyir ki, bazar trk etmd kiln
qsamddtli xrclr biznesin davam etmsi n zruri olan lav xrclrl
mqayisd az olur. mumiyytl, biznesin dayandrlmas msrflrin
aadaklar aid edirlr: Likvid olmayan vasitlr, msln birmqsdli man-
lar; Bazardan xda kiln birdflik xrclr (filialn lv edilmsi); Strateji
qarlql asllq yaxud bir seqmentd faliyytin dayandrlmasnn digr seq-
mentlr mnfi tsiri; nzibati v sosial xarakterli mhdudiyytlr. mumiy-
ytl, myyn mnada yanama frqliliyinin mumildirilmsi kimi
gstrmk lazmdr ki, bazara yeni firmalarn glii thlksi (inhisar subyekt
mvqeyindn) iqtisadi raitin dyimsi il laqdar olaraq mvafiq dyim
tmayln malikdir.
Effektiv rqabt mhitinin formaladrlmas v mhafizsind malgnd-
rnlrin tsiri sasn iki istiqamtlidir. vvla, malgndrnsatc firma

302
arasnda aquli inteqrasiya imkanlarnn reall mvcuddur. kincisi, hmin
xammal v materiallarn xrctutumu alc n hans sviyyd zruri olmas
faktdr. mumiyytl, malgndrnlrin tsiri o vaxt gcl olur ki, istehsal
xrclri alc n mhm hmiyyt ksb etsin; malgndrnlr arasnda
intensiv rqabt getmsin; Alcnn bir malgndrndn digrin ynlmsi
(differensiyasiyann drinliyi ucbatndan) tin olsun v baha baa glsin;
Malgndrnlrin myyn sah daxilind qapallnn mvcudluu; Mal-
gndrnlrin substitut istehsallar il rqabt mbarizsin qoulmamas v
alc-firmalarn malgndrnlr bazarnda inteqrasiyaya meyli olmamas.
Eyni zamanda, resurs bazarhazr mhsul bazar qarlql mnasibtl-
rind alc inhisar-monopsoniya formasnda inhisar tzahrn meydana
xmas da realdr. Mhz qeyd ediln ynml inhisar tmayllr bir qayda
olaraq antiinhisar nzartindn knarda qalrlar. Ona gr yox ki, bu sferaya
lazmi diqqt gstrilmir. Sadc olaraq, alcistehlaknn inhisarln srf
funksional aspektli amillr kompleksi rtlndirir. Baqa szl, subyektlraras
qarlql mnasibtlrd istehlaknn (alcnn) tsir gcl o halda intensivlir
ki:
1.Alc kontingenti mhdud saydadr;
2.Byk hcmd mal (xidmt) alrlar;
3.Bazarda nisbtn oxlu sayda kiik v orta satclar faliyyt gstrir;
4.Mal tklifi standartladrlm mhsullardan ibartdir v alcnn alter-
nativ seimind he bir problem yoxdur;
5.Bir satcdan digrin keidin msrftutumu faktiki olaraq sfrdr;
6.Alnan mallar alcnn mmulat n mhm hmiyyt dayan kom-
plektldirici hisslr deyil v s.
mumiyytl, qeyd edilmlidir ki, inhisar faliyytinin tnzimi yn-
mnd tdavl sferasnda-ticartd gedn inhisaryaradan proseslr xsusi diq-
qt tlb edir. AB-n antitrest qanunvericiliyini sas hquqi baza kimi qbul

303
edn v praktiki antiinhisar nzartind oxar prinsip v qaydalardan yararlanan
lklrin byk ksriyytind ticart sferasnda inhisar strukturlarn hm
yaradlmas, hm d faliyyti qadaan olunur. Szgedn mumi xttin
lahidd hmiyyt dadn inkar etmk fikrind deyilik. Lakin, birmnal
qadaalarla bal ciddi iradlarn mvcudluunu da qbul etmk lazm glir:
1)Qeyd ediln trzli antiinhisar siyastinin effektiv ttbiqi ifrat drcd
tindir. Qanunvericilik bazasnda, htta mhkm orqanlarnn vasitsi il bir
sra inhisar strukturu lv etmk olar. Lakin, lv edilmi strukturun baqa
mzmun ksb etmkl yeni formada meydana xmasna mane yaratmaq mm-
knszdr. V, nzr alsaq ki, tzyiq altnda mcburi paralanmaya getmi
inhisar strukturun yenidn alay formada peyda olmas bri badan vvlki
subyekt xas msbt ynml hr eyin srf-nzr edilmsi il nticlnckdir,
onda antiinhisar siyastinin mnfi effekti il z-z qalacaq. Msln, milli
glir zrr vura bilm qabiliyytind olan kartellr (sasn mrkzi qrargah
olanlar) Avstriyann mvafiq qanunu il lv edilir yaxud yaranna icaz
verilmir. Nticd qeyri-formal razlamalar meydana xr ki, onlarn faliyyti
zrind nzartin tkili is, mumiyytl mmkn deyildir. Son dvrlrd
AB-da ttbiq ediln qayda-inhisar strukturlarn mcburi paralanmas v
vahid mrkz trfindn hmin hisslrin idar edilmsi mmknszlynn
tminatna ynldilmi tdbirlr sistemi bu baxmdan myyn effekt ver bilr.
Lakin, onun da zaman mhdudiyyti mvcuddur. Baqa szl, gstriln
ynml tnzimlmnin uzunmddtli dvr rzind ttbiqi imkan xaricinddir.
kincisi, vvlki paraqraflarda da qeyd etdiyimiz kimi firmalarn birlmsi
yaxud qovumasn yalnz inhisaryaradan proses kimi sciyylndirmk
yalnlqdr. vvlki fikirlrimiz lav olaraq gstrmk mmkndr ki, iri
subyekt kiik (frdi) subyektl mqayisd potensial istehlaknn tlbatnn
yksk sviyyd dnilmsind daha ox maraqldr. Ona gr ki, faliyyt
sferasna yatrd srmaydn daha byk glir gtr bilr. Bundan baqa, iri

304
subyekt myyn qnatin ld olunmasn tmin edir. Fal rqabtin dstkln-
msin ynldiln dvlt siyastinin ttbiqi raitind qnat ld etmk imkan
hmiyytli drcd mhdudlar. El buradaca qeyd etmk lazmdr ki, btn
bunlarn nnvi formada, yni bazarn azsayl subyektlri arasnda blgsn
saslanan kartellr he bir aiddiyyat yoxdur. nnvi formada faliyyt
gstrn kartellr ninki qnat ld etmy imkan yaradr, ksin, hqiqtn d
neqativ iqtisadi effektin meydana xmasnda sas rollarn ifalarndan biri
kimi hrkt edir. V, nticd zif iqtisadi subyektlrin saxlanlmasna rait
yaradr.
nhisar faliyytin tnzimind dvltin antiinhisar sciyyli siyastinin
digr bir istiqamti iri bazar subyektlrinin davran trzin tsir gstrmk
imkan il rtlnir. Yni, irilm prosesi il mbariz aparmaqdansa, dvlt
potensial rqabti mhafiz etmk yolu il el tdbirlr hyata keir bilr ki,
inhisar hakimiyytdn istifad iri subyektin mnafeyin uyun olmasn.
Tezisin mahiyyti bundan ibartdir ki, gr istehsaln hcminin sni surtd
aa salnmas v yksk mnft gtrmy imkan vern qiymtlrin ttbiqi
sahy yeni rqiblrin axnn yaradarsa, onda szgedn ynml inhisar
faliyyt z-zlynd dayana bilr. qtisadi nzriyyd klub metodlar kimi
xarakteriz olunan sullardan yararlanmaa alan inhisar strukturlarn
czalandrlmas qeyd ediln yanama rivsind daha real grnr.
nhisar faliyytin tnzimind antiinhisar siyastinin zldiyi mrkkb
problemlrdn biri subyektlraras mbarizd istifad ediln v dqiq my-
ynldirilmsi xsusi il tin olan (bzi hallarda is mumiyytl, mmkn
olmayan) sullarla baldr. Bu nqteyi-nzrdn sas iki sul frqlndiril
bilr:
I.Boucu rqabt yaxud dadc dempinq;
II.Boykotun mxtlif formalarnn ttbiqi.

305
mumiyytl, masir raitd n mhm problemlrdn biri rqabt v
inhisarlama arasnda dzgn mtnasibliyin qurulmas v mhafizsi msl-
sidir. Aksiomatik anlaylar srasnda rqabtin sas bazar kateqoriyas olmas
da zn yer almdr. slind bazarn inkiaf el rqabt mnasibtlrinin
inkiaf demkdir. Dzdr, yalnz neoklassik modelldirmy saslanmaqla
yuxarda gstrdiyimiz mtnasibliyin formalamas yaxud mhafizsini ninki
praktiki, htta srf nzri aspektdn d drk etmk v ona nail olmaq mm-
knszdr. Masir iqtisadi hyatda n xalis inhisar, n d azad rqabt
yoxdur. vvlki paraqraflarda da klassiklr istinadla gstrdiyimiz qarlql
ballq yaxud inhisar v rqabtin sintezi szn mstqim mnasnda hm
formula, hm hrktdir. Yni, real bazar mnasibtlri raitind rqabt
istehsaln yegan tnzimlyici keyfiyytind x etmir.
Masir tsrrfat mexanizmi qeyd ediln aspektd bazar tnzimlmsini
dvlt v inhisar idaretmsi il dialektik vhdtd gtrr. Szsz ki, rqabt
l tnzimlmnin saslarndan biridir. Lakin, o adtn qeyri-mkmml for-
mada x edir.
qtisadi nzriyyd qeyri-mkmml rqabtin aadak xsusiyytlri
frqlndirilir:
1)nhisar birliklrin z aralarnda v elc d kiik v orta sahibkarlarla
apard rqabt. Bu halda hm alc, hm d satclar mal zrind inhisar
mvqelrindn istifad edir, qiymt manipuliyasiyas il mul olurlar;
2)gr azad rqabtd balca mqsd hr eydn vvl mhsul satnn
tmin edilmsi il rtlnirs, qeyri-mkmml rqabt raitind mqsdlr
kompleksi ortala qoyulur. Yni, shbt tkc satn tminat il bitmir. Elc
d, sat bazarlarnn, resurs bazarlarnn, elmi-texniki nailiyytlrin v kredit
resurslarnn inhisarlamasna can atlr;

306
3)Bu halda rqabtin hat dairsi ifrat drcd genilnir. Artq o,
tdavl sferasndan birbaa istehsala, sahlr arasndan sahdaxili rqabt,
mumtsrrfat sviyysin ykslir;
4)Qeyri-mkmml rqabt hr eydn vvl innovasiya sahibkarlna
saslanr ki, bu da mhsul vahidinin xrc tutumunu aa salmaq imkann
yaratmaqla rqabt mbarizsind myyn stnlklr ld etmk raiti
formaladrr;
5)Rqabtin forma geniliyi meydana xr. Bel ki, nnvi qiymt rqa-
btin qeyri-qiymt v haqsz rqabt d lav olunur. Rqabt mbarizsinin 3
sas formasnn xarakterik xsusiyytlri aadak cdvld verilmidir (cdvl
6.1.).
nkiaf etmi lklrin tcrbsi gstrir ki, inhisar faliyytin tnzimln-
msi istiqamtind yksk smr ld etmyin sas yollarndan biri rqabtin
tnzimlnmsi v antirqabt praktikasnn (inhisar bnn n yksk sviy-
ysidir) qarsnn alnmasdr. Bu halda shbt ondan gedir ki, inhisar yaratmaq
qabiliyytind olan v mumiyytl, effektiv rqabt mhitin mnfi tsir
gstrn faliyyt formalar ya birbaa lv edilsin, ya da hmiyytli drcd
mhdudladrlsn.
Cdvl 6.1.
Rqabt mbarizsinin sas formalarnn xarakterik xsusiyytlri
Rqabtin
formalar
stinad nqtsi Mhsulun
keyfiyyti v
eidi
stifad olunan sullar
1.Qiymt rqabti nnvi qaydada
mhsulun xrc tutu-
munun aa salnmas
Dyimir Qiymt manipulyasiyas,
gizli aa salma, mx-
tlif bazarlarda qiymt
manevrlri
2.Qeyri-qiymt
rqabti
Elmi-texniki nailiy-
ytlrdn istifad
Yksk v geni Yeni mhsul, zmant
mddtinin uzadlmas,
byk hcmd xidmt,
lverili istehlak krediti,
reklam kompaniyalar v
s.
3.Qeyri-iqtisadi --- --- Texnoloji casusluq, vzi-

307
sullarla rqabt
(haqsz rqabt)
fli xslrin l
alnmas, n yax m-
txssislri z trfin
km, antireklam v s.

Mhz bu anlamda Avropa ttifaqnn praktikas xsusi maraq dourur.
mumiyytl, szgedn inteqrasiya qruplamas rqabt sferasnda razlad-
rlm vahid siyast yeridir.
Rqabt siyastinin sas normalar Avropa ttifaqnn yaradlmas haqqnda
Mqavilnin 85 v 86-c maddlrind z ksini tapmdr
1
.
Avropa ttifaqnda effektiv rqabt mhitinin formaladrlmas v inkia-
fna ynldiln rqabt siyastinin sas istiqamtlri aadaklardan ibartdir:
1)stehsaln tmrkzlmsi zrind nzart;
2)fiqi, aquli v konqlomerat birlm v qovumalarn tnzimlnmsi;
3)Birg sahibkarln inkiafnn stimulladrlmas.
4)Kiik v orta biznesin inkiafnn dstklnmsi;
5)Zidd qvvlrin yaradlmasnn vqlndirilmsi; Yni, amerikan v
yapon TMK- il rqabt tab gtir bilck iri transavropa miqyasl korporasi-
yalarn yaradlmasna mli yardm gstrilmsi;
6)Blokdaxili mkanda snaye, ticart v bank kapitalnn transmilli ula-
lamasna rait yaradlmas;
7)Antiinhisar qanunvericiliyinin hm regional, hm d ayr-ayr zv-lk-
lrin mnafelri prizmasndan tkmilldirilmsi.
mumi kild gtrsk, Avropa ttifaqnn qanunvericiliyi n sas tn-
zimlm prosesi haqsz rqabt v onun rqabtin normal gedii n xsusi
thlk douran nvlridir (Kartel, bazarda hegemon mvqe, istehsaln dvlt
subsidiyaladrlmas).
Roma mqavilsinin 85-ci maddsin uyun olaraq mhdudladrc ig-
zar praktika douran hr cr mqavillrin balanmas v razladrlm faliy-

1
Chistofer Bellamy, Graham Child. Common Market Law of Competition 3 rd ed. 1987, p.106.

308
yt qadaan olur. V, bunun n d hmin mqavil v razlamalarn hqi-
qtn rqabtin mhdudladrlmas yaxud thrif olunmasna gtirib xardqlar
sbut edilmlidir. Mhdudladrc igzar praktika rivsind sasn
aadak mqavillr nzart hyata keirilir:
1)Mstsna hquqlar vern agent-sazilri;
2)Mstsna al haqqnda sazilr;
3)Mstsna sat haqqnda sazilr;
4)Birg tdqiqat, birg mssislr v ixtisaslama haqqnda sazilr;
5)Nou-hau zr lisenziya v patentlr haqqnda sazilr;
6)Paralel ixrac yaxud idxal qadaan edn sazilr.
Burada bir hmiyytli mqam qeyd etmk lazmdr ki, mhdudladrc i-
gzar praktikann qarsnn alnmasna ynldiln tdbirlr sistemind (prose-
dur qaydalarn mzmunundan asl olmayaraq) sas hdf kimi regional mna-
fey uyunluq gtrlr. Buna gr d, tsadfi deyildir ki, Roma mqavilsi-
nin 85-ci maddsi zv-lklrin milli qanunvericiliyin daxil edilmidir. Avropa
ttifaq il onun zv olan lklrin mvafiq qanunvericiliyind hr hans bir
ziddiyyt yaranarsa, onda ikili manelr doktrinas ttbiq edilir. Yni, bu
halda konkret razlama hm inteqrasiya blokunun, hm d milli qanunvericili-
yin tlblrin uyun glmlidir.
vvllr d qeyd etdiyimiz kimi, lkd antiinhisar siyastinin az v ya
ox drcd ttbiqi sferas sasn tbii inhisarlarla mhdudlar.
nzibati-amirlik sisteminin mqsdlri rivsind direktiv yolla tkil
ediln tbii inhisarlarn faliyyti il makroiqtisadiyyat arasnda qrlmaz ba-
llq formaladrlmdr. Buna gr d, real bazar mnasibtlrindn doulma-
yan yarann faliyyti v davran trzin klassik grm buca prizmasndan
yanama kkndn yalndr.
Mhz buna gr d, tbii inhisarlarn sahibkarlq faliyytinin xsusiyyt-
lrini trafl surtd nzr alnmal, elc d onun znmxsus makroiqtisadi

309
funksiyalar bir knara qoyulmamaldr. Bu hal iqtisadi mnasibtlrin ikili
xarakteri il laqdardr. Tbii inhisarlarn dvlt tnzimlnmsi v msbt n-
tic ver bilck real davran qaydalar arasnda ziddiyytli btvlk qorunma-
ldr. Tbii inhisarlarn iqtisadi tbitinin unikalln aadak kild verilmi
mntiqi laqlr sistemindn grmk mmkndr (k. 6.4.).







k. 6.4. Tbii inhisarn iqtisadi tbitinin spesifik grntsnn mntiqi
sxemi.
Burada: ox asldr;
Qismn tsir gstrir;
Tbii inhisarn sas tsir obyektlri.
Eyni zamanda, qeyd etmk lazmdr ki, digr bir maraql mqam is ondan
ibartdir ki, antirqabt xarakterli sazilr v mhdudladrc praktika o halda
aradan qaldrlr yaxud lv edilir ki, onlar zv-lklr aras ticart mnfi tsir
gstrsin. Szsz ki, gr bel bir hal hr hans bir zv-lknin srhdlri ri-
vsind ba verirs, onda hmin hadisy milli qanunvericilik ttbiq edilir. Ba-
qa szl, Avropa ttifaqnn qanunvericiliyi v ona uyun surtd hyata ke-
iriln siyast inteqrasiya blokunun zv olan lknin qeyd ediln ynmd
daxili ilrin qarmr. Eyni zamanda, Avropa ttifaq inteqrasiya blokunun
lahidd antiinhisar qanunvericiliyi yoxdur v 1990-c illrdn mahid ediln
antiinhisar siyasti rqabt haqqnda mvcud olan qanunvericiliy istinad edir.

310
Tbii inhisarlarn dvlt tnzimlnmsinin mumildirilmi yekunlar
gstrir ki, bu sferada vahid hesab edil bilck konseptual yanama yoxdur.
Aradrmalarmz gstrir ki, inkiaf etmi lklr hmin mqsdl mxtlif
yanamalardan istifad edirlr.
mumiyytl, tbii inhisarlarn dvlt tnzimlnmsi sasn aadak
konseptual istiqamtlr syknmkl hyata keirilir yaxud hyata keirilmy al-
lr:
1)Rentabelliyin tnzimlnmsi;
2)Mnftd itirak;
3)stehlak qiymtlrinin indeksi sasnda;
4)Bazarda rqabtbazar n rqabt vzlnmsi.
k. 6.5.-d bu istiqamtlrin hr birinin stn v nqsan chtlri ve-
rilmidir.

311





























312


Szsz ki, bunlar irisind hat dairsinin v elc d qeyri-myynli-
yin ifrat drcd yksk olduu konsepsiya rentabelliyin tnzimlnmsidir.
Bel ki, sadc olaraq, kapitaldan istifadnin rentabelliyi il xrclri toplamaqla
qiymtin (tarifin) myynldirilmsi real bazar mnasibtlrinin daxili tbiti
il ziddiyyt tkil edir v n sas, mssisni xrclr qnat yaxud onun
azaldlmasna vqlndirmir. Digr trfdn, daltli glir anlay n yax
halda etnopsixoloji alar daya bilr v onun masir biznesin mntiqi il he
bir ball yoxdur.
Daha ox AB-da ttbiq edilmsin baxmayaraq, rentabelliyin dvlt
tnzimlnmsind sas kimi gtrlmsi xlmazlq tssrat yaradr. Bel
ki, rentabellik nisbi gstrici olmaqla nticni znd ehtiva edir. qtisadi pro-
sesin start anndan ttbiq ediln tnzimlmnin smrliliyi ntic il llm-
lidir, ona uyunlamamaldr. Baqa szl, biz bu aspektli yanamada bir-
trflilik grrk. Yni, n az istehlak hquqlarnn mhafizsi v onun ba-
lca dyini olan istehlak qiymtlri indeksi nzr-diqqtdn tam kild srf-
nzr edilmidir.
Maraql cht burasndadr ki, istehlak qiymtlri indeksinin dyimsini
sas gtrn v balca olaraq Byk Britaniyada ttbiq ediln tnzimlm kon-
sepsiyas da ks-istiqamtdn mssisnin daltli glir ld etmsin sy-
knir. Bu halda da qiymtlrin illik azalmasn real ifadd myynldirir (X-i
tapr) v istehlak qiymtlri indeksini ondan xaraq baza ilinin qiymtin vurur
v bellikl d, qiymti (tarifi) myyn edirlr. Hr il tarif X% azaldlr (in-
deksasiya olunur). Demli, gr mssis rentabelliyi yksltms, onda mtlq
zrr urayacaqdr. Eyni zamanda, problemin ingilisvari hlli subyektivizmi
(ks-istiqamtd) lpaq kild ortala qoyur. Bel ki, deyiln trzli yana-

313
mada tariflrin formalamas prosesi sanki avtanomlar, yni mcmu ms-
rflrl laqlr maksimum kild qrlr.
Rqabtin mzmun v istiqamt vzlnmsi (Fransz variant) hl yenic
ortala xm v empirik sviyyd real mzmun dadn sbuta yetir bil-
mmidir. Bu konsepsiyann qsa mzmunu bel bir tezisl ifad oluna bilr:
tbii inhisar raitind rqabtin mmknszly yaxud arzuedilmzliyi (sm-
rsizliyi) bhsizdir. Ona gr d, btvlkd bazara xidmt gstrmk ist-
ynlr arasnda msabiq keirilir v daha yax rtlr irli srn mssis il
konsession mqavil imzalanr. Yni, rqabt bazarda deyil, bazara girid ya-
radlr. kild d gstrdiyimiz kimi, bu yanamadan istifad son drc -
tindir (itirak problemi, prosedurann mrkkbliyi (monitorinq), qalibin
faliyytinin nticlri zrind nzartin tkili v s.).
Srf nzr prizmadan, znnimizc, mnftd itirak konsepsiyas daha
mqsduyundur v llxsus keid iqtisadiyyat raitind mhm rol oynaya
bilr.
Bel ki, bu halda mssisnin mnft ld etm istyi il msrflrin azal-
mas zrurti arasnda birbaa dzmtnasib asllq yaranr. Eyni zamanda, bu
konsepsiyann da nqsan chtlri mvcuddur (k. 6.5.). Bununla bel, mhsul
vahidinin, btvlkd iqtisadiyyatn yksk msrftutumluu fonunda
szgedn konseptual bax daha real grnr. Ona gr ki, vvla, ksr tbii
inhisarlar dvlt inhisarndadr; kincisi, tbii inhisarlarn dayanql inkiaf
olmadan makroiqtisadi salamlamadan danmaq mmknszdr; ncs,
tbii inhisarlarn normal inkiaf il infrastrukturun inkiaf (slind onu da tbii
inhisar hesab etmk olar) bilavasit ballqdadr v s.
Aradrlan dvr rzind tbii inhisarlarn lk iqtisadiyyatna mnfi istiqa-
mtli tsiri aq kild mahid edilmkddir. Tbii inhisar sferasna aid edi-
ln mssislr hr eydn vvl, prosessual prosesin yksk kapital tutumlu-
luu, elc d sabit xrclrin xsusi kisinin bykly il frqlnirlr. Ntic-

314
d mhsul vahidinin qiymtind d sas yeri sabit xrclr tutur. V, bu mssi-
slrin mhsullarna (xidmtlrin) olan tlbin kskin azalmas (mumiqtisadi
bhranla laqdar) investisiya qoyulularnn sas mnbyi kimi daxili
imkanlardan istifadni labdldirmidir ki, bu da balca arln tariflrin
zrin dmsi il nticlnmidir. Digr trfdn, qarlql borclarn astro-
nomik sviyyy atmasnda, dmmlr probleminin grnmmi kild
kskinlmsind tbii inhisarlar lahidd yer malikdirlr. mumiyytl, tbii
inhisar sferasnda arpazlaan subsidiyalarnn hyata keirilmsind bir
istehlak qrupundan digri n istifad praktikas bu gn d qalmaqdadr.
Bdc tkilatlar v hali n ttbiq ediln aa sviyyli tariflr snaye (is-
tehsal, kommersiya v s.) mssislri hesabna kompensasiya edilir. Problemin
qlizliyi ondadr ki, tbii inhisarlarn yeritdiyi qiymt ayr-sekiliyi yaxud ta-
riflrin saslandrlmam ykslii btvlkd qiymtlrin dinamikasna artm
ynml multiplikator tsiri gstrmkl: 1)Bazarlararas qiymt paritetini
pozur v disproporsiyann yaranmasna sbb olur; 2)Qiymt sferasnda ks-
paritetliyin qrarlamas iqtisadiyyatda disproporsionall gclndirmkl
struktur modernlmyi bri badan mmknszldirir; 3)Gizli kild gedn
v perspektiv planda byk itkilrl sonuclanan prosesin-xrclrin infliyasiyas-
nn srtlnmsin sbb olur; 4)Mcmu tlbin daha da mhdudlamasna,
daxili bazarn tutumca daralmasna v sosial problemlrin kskinlmsin
gtirib xarr; 5)Qiymt multiplikatoru (tbii inhisarlarda) baha istehsalucuz
bazar xlmazln ortala qoymaqla normal rqabt mhitinin (qeyri-tbii in-
hisar sahlrind v istehlak bazarnda) formalamasn ngllyir v milli ba-
zarda cnbi sahibkarlarn (irktlrin) hegemon mvqe tutumas n lverili
zmin hazrlayr v s.
Grndy kimi, ilk baxdan bizim aradrdmz problemdn nisbi
kild knarda dayanan tbii inhisarlarn hat dairsi hddn artq genidir v
tdqiqat prosesind ondan abstraksiya olunmaq praktiki olaraq qeyri-mmkn-

315
dr. Eyni zamanda, bazar mexanizminin toxunulmazlnn trfdarlarnn
ksin olaraq, biz bel bir mvqedyik ki, qiymtlrin tnzimlnmsi (hrnd,
bu ifad o qdr d yerin dmr) tkc tbii inhisarlarn ortala qoyduqlar
mnfi nticlrin aradan qaldrlmas zrurti il rtlnmir.
Qiymtlrin elmi chtdn saslandrlm dzgn differensiyasiyas
btvlkd iqtisadi siyastd, lknin sosial-iqtisadi inkiafnn dayanqlnn
tminind vzedilmz rol oynaya bilr. Bu cr yanama keid iqtisadiyyat
raitind fiskal siyastin (makroiqtisadi sviyyd) lavsi statusunda xsusil
aktual hmiyyt ksb edir.
Bellikl:
1.Keid dvrnn spesifik xsusiyytlrinin byk tsir gcn malik ol-
mas ntic etibar il tbii inhisarlar zrind ciddi dvlt nzartinin tkilini
labdldirir;
2.stehsal xrclrinin infliyasiyasnn sas sbblrindn biri mhz tbii
inhisarlarla bal tarif probleminin elmi chtdn saslandrlmamasdr;
3.Tbii inhisarlarn faliyytil laqdar olan qiymtlr v onlarn sviyy-
sinin optimalladrlmas yekun olaraq btvlkd qiymt siyastinin sas
dyinlrindn biri kimi x edir.
Qiymtlrl bal tbii inhisarlarn dvlt tnzimlnmsinin konseptual
prizmadan x nqtsi lverili qiymtmaliyy nticlriinvestorlarn clb
edilmsi lynn dialektik vhdt halnda gtrlmsindn domaldr. Ba-
qa szl, shbt tkc tbii inhisarlardan qorunmadan deyil, elc d tbii
inhisarlarn qorunmasndan getmlidir. Yni, bu halda ntic olaraq isteh-
lak mnafelrinin tarazladrlmas tmin olunmaldr. Eyni zamanda, makro-
iqtisadi siyastin stabilliyinin tminatnda qiymt mexanizminin tnzimlnmsi
zaman ortala xan imkanlardan tam kild yararlanmal, xrclrin
infliyasiyas grmmzliy vurulmamaldr. Elc d, bu aspektd srf proses-
sual mzmun dayan msllr d xsusi diqqt yetirilmlidir:

316
1)Tariflrin struktur myynldirilmsind ayr-ayr istehlak qruplar
n ttbiq ediln sas prinsip xrclrin effektiv kild myynldirilmsin
istinad etmlidir.
2)Tbii inhisar subyektlri aadak istiqamtlrd stimulladrlmaldr-
lar:
-izafi mulluun aradan qaldrlmas;
-Xidmtin keyfiyytinin yksldilmsi;
-nvestisiyalardan istifad effektivliyinin artrlmas;
-Mhsul vahidinin xrctutumunun aa salnmas.
Bellikl, grndy kimi, tbii inhisarlarn antiinhisar tnzimlnmsi eyni
vaxt rzind 3 problemin paralel surtd hllin nail olmaldr:
1)stehlak hquqlarnn mhafizsi;
2)Tbii inhisarlarn dvlt tnzimlmsinin (sasn qiymtlrl bal)
makroiqtisadi sabitliyin qorunmasna ynldilmsi;
3)Tbii inhisar subyektlrinin zrrsiz v rentabelli faliyytinin tkili.
Salam rqabt mhitinin formaladrlmas v mhafizsi, istehlak h-
quqlarnn mdafisi, elc d qiymt disproporsiyalarnn aradan qaldrlmas
istiqamtind antiinhisar siyastinin intensiv ttbiqi inhisar faliyytin tnzimi
prosesind profilaktik tdbirlr sistemi kimi d x edir. Bunun n masir
keid dvrn xas olan v sasn funksional mzmun dayan istiqamtlrd
faliyytin aktivldirilmsi zruridir. Antiinhisar nzartinin hat etdiyi
sferaya (profilaktik tdbirlr sistemi nqteyi-nzrdn) aadaklar aid etmk
mqsduyun olard:
1)Keid dvr rzind iqtisadiyyatn v llxsus ticartin (balca olaraq
cnbi firmalara mnasibtd) yksk inhisarlam sahlrind, o cmldn
cnbi mnli firmalarn formaladrdqlar oliqopolik qarlql aslln mal
(xidmt) bazarlarnda dvlt trfindn qiymtlr nzartin tkili (msln,
antidempinq prosedurasndan fal istifad edilmsi);

317
2)Tbii inhisarlarla bal tariflrin razi differensiyasiyasna yol verilm-
msi;
3)Vergi yknn daxili istehlakdan xammal ixracat sferasna keirilmsi-
n almaq;
4)Bazar, qiymtlr v malyeridilii sferasnda forma mxtlifliyindn asl
olmayaraq kartel razlamalarna qar sanksiyalarn ttbiqini intensivldirmk
v onun effektivliyinin yksldilmsin nail olmaq;
5)dxalat mallarnn keyfiyytin nzart texnologiyas v mexanizmini
milli istehsallar n qvvd olan standartlara uyunladrlmasn tmin et-
mk.

314
VII FSL. REGONAL BAZARIN MAKROQTSAD MODEL V
NKAF STRATEGYASI
SSR-nin squtu sosial-siyasi, elc d milli aspektlr nqteyi-nzrindn
tarixi-tkaml prosesinin mntiqi nticsi keyfiyytind qbul olunur. Mahiy-
ytc mxtlif olanlar arasnda determinoloji balln formalamamas gec ya
tez mxtlif zorak sullarla yaradlan sistemin dalmas il sonuclanmal idi.
Szsz ki, imperiyann squtu fenomenal hadis deyildir. Bu mnada ki, onun
br tarixind oxlu sayda analogiyas mvcuddur. Bununla bel, qeyd etdi-
yimiz hadis dvlt mstqilliyi ld etmi milli respublikalarn inkiaf prob-
lemin bir sra spesifik xsusiyytlr v tinliklr d gtirmidir.
Dezinteqrasiya prosesinin kskin intensivliyi, fiqi laqlr sisteminin
(respublikalararas) direktiv gstril formalamas, xarici iqtisadi faliyyt
sferasnda tcrbsizlik v s. amillrin tsiri real bazarn yoxluu raitind
hqiqtn d xlmazlq situasiyas formaladrmdr.
Grndy kimi, btn bunlarn fonunda postsovet mkannda regional
iqtisadi qruplamann yaranmasn tkc siyasi aspektlrl balamaq dzgn
olmazd. lbtt, bu spgili amillrin szgedn bloklama prosesind rolu
danlmazdr. Bununla bel, Mstqil Dvltlr Birliyinin meydana xmasnda
srf sosial-iqtisadi sciyy dayan problemlr prosesin mqddm rtlri
keyfiyytind x etmilr.
Mstqil Dvltlr Birliyi 1991-ci ilin dekabr aynda Belovejsk sazii
sasnda lknin-Rusiya, Ukraina v Belarus-tsisiliyi il yaradlmdr.
Hal-hazrda Birliyin 12 zv vardr. Azrbaycan 1993-c ildn MDB-nin zv-
dr.
zv-lklr MDB-nin yaradlmasnda sas mqsdlr kimi aadaklar
n plana kmilr:

315
1)zv-lklr arasnda uzun illr rzind formalam kooperasiya laq-
lrinin v daha ox smr ver bilmsi mid ediln effektiv qarlql balln
qorunub saxlanlmas;
2)Mal v xidmtlrin blokdaxili srbst hrktinin tmini;
3)Pul-kredit siyastinin koordinasiyas;
4)Vergi v budc siyastinin uyunladrlmas v s.
ox trfli sasda balanm mqavillr sasn 40-dan ox koordinasiya
institutlarnn yaradlmas nzrd tutulmu v bu istiqamtd nzr arpan
nticlr ld edilmidir.
Apardmz tdqiqatlar gstrir ki, postsovet mkannda reinteqrasiya pro-
seslri real mzmundan hmiyytli drcd uzaqdr. Hal-hazrda szgedn
blokun zv-lklri arasnda qarlql iqtisadi mkdaln aadak sviy-
ylri (yaxud istiqamtlri) mvcuddur:
1)Btvlkd 12 lknin daxil olduu Mstqil Dvltlr Birliyi;
2)Gmrk ittifaq-Rusiya, Belarus, Qazaxstan, Qrzstan, Tacikistan;
3)GUAM qruplamas-Grcstan, Ukraina, zbkistan, Azrbaycan,
Moldova;
4)Mrkzi Asiya Dvltlri ttifaq-Qazaxstan, zbkistan, Trkmnistan,
Tacikistan, Qrzstan;
5)ttifaq Dvlti-Rusiya v Belarus.
Qeyd etmk lazmdr ki, postsovet mkannda reinteqrasiya proseslrinin
arzu ediln sviyyd getmmsi v MDB-nin mikrobloklamaya mruz
qalmas problem konseptual baxlarn anlalmazl, oxistiqamtliliyi v
balcas, tlsknlikdn doan mntiqi ntic kimi qbul olunmaldr. Bel ki,
prosesin ilkin vaxtlarnda MDB-y mnasibtd vahid mvqe ortala qoyulma-
mdr:
1)SSR-nin brpas (yeni saslarla);
2)Azad ticart zonas;

316
3)Gmrk ittifaq;
4)qtisadi ittifaq;
5)Mxtlif srtli inteqrasiya.
Sonuncu istisna olmaqla (inteqrasiya qruplamasnn mikrobloklara para-
lanmas) he bir variant z hllini tapmamdr. Baqa szl, real olaraq faliy-
yt gstrmirlr.
Htta Rusiya il ittifaq dvlti tkil edn Belarus bel mqavil hd-
liklrini, llxsus pul sistemlrinin yaxnladrlmas v xarici srhdlrd
normal gmrk xidmtinin tkilini praktiki olaraq yerin yetirmmidir
1
.
Eyni zamanda, qeyd edilmlidir ki, MDB-in bu gn v glcyin mna-
sibtd tdqiqatlar arasnda da yekdil fikir yoxdur. B.Topornin
2
MDB-ni n
yax halda beynlxalq hkumtlraras tkilat hesab edir v yazr ki, bu t-
kilatla Avropa ttifaq arasnda mqayis aparmaq dzgn deyildir (mqayisy
glmirlr-kursiv .B.)
.ikov mumiyytl pessimist mvqeddir. ...Kemid mvcud olan
vahid mkann dezinteqrasiyas davam edir
3
.
Bir sra tdqiqatlar z lklrinin mnafelrini sas gtirrk MDB-ni
lav yk hesab edirlr. Szgedn mlliflrin mntiqi dnc trzi txmi-
nn beldir: ksr MDB lklrind son istehlak xrclri kskin surtd artm,
ymn xsusi kisi is mvafiq olaraq aa dmdr. Myyn vaxtdan
sonra dnya bazar il mqayisd MDB daxili bazarn istilik drcsi artm
istiqamtli olacaqdr. V, buradan da bel bir nticy glirlr ki, gmrk
ittifaqna daxil olan zv-lklrin saynn artmna paralel olaraq Rusiya
istehsal olan hazr mhsullarn mvafiq kild daha ox hisssi qeyd ediln
bazar mkanna ynldilckdir. V, bununla da Rusiyann dnya bazarna

1
.. // -
Daily, 2.08.1997 .
2
... : . :1992, .5.
3
... // , 1993,
6, .483.

317
struktur adaptasiya olunma prosesi lngiyck, onun keyfiyyt zr dnya
standartlar sviyysin atmas hmiyytli drcd tinlckdir. He bir
elmi sas olmayan iddiadr. slind mslnin mahiyyti ks mvqedn daha
inandrc grnr. MDB daxili bazara ynldiln rus hazr mhsullarnn
proqnozladrlan artm, gr gmrk ittifaq ideyas ba tutsa v ksr zv-
lklri znd birldirs, n az iki sbb zndn real deyildir:
1)Bu mhsullar keyfiyyt xarakteristikalarna gr dnya standartlarndan
hmiyytli drcd geri qalrlar v ona gr d xarici bazarlarda realizasiya
imkanlar ifrat drcd mhduddur;
2)Gmrk ttifaq inteqrasiya prosesinin ikinci mrhlsi, yaxud formas
olmaq etibar il mstqil gmrk siyasti yeritmni (ayr-ayr zv-lklr s-
viyysind) myyn drcd mhdudladrr. Lakin, gmrk ittifaqnn tl-
bin eid-keyfiyyt strukturuna tsiri, yaxud onu myyn mqsdynl isti-
qamt ynltm imkanlar yoxdur.
Hr bir zv-lknin mnafelri baxmndan mhm hmiyyt ksb edn
problem deyiln spgili yanamalar masir dvrd geni yaylmdr. Bu cr
baxlara mnasibtd N.apiro
1
il tam kild razlamaq mmkndr ki,
MDB-in hm lehin, hm leyhin olanlarn myyn bir qrupu z fikirlrini
nzri chtdn saslandrmlar. Onlar nzriyydn elmi fikri ifad etmk
mqsdi il yararlanrlar. Real gerkliyin nzri izahna is qtiyyn fikir
vermirlr. Bu haln meydana xmasnda masir iqtisadi inteqrasiya prosesin
yanamada vahid sinkretik nzriyynin yaxud dqiq ifad olunmu konseptual
istiqamtin yoxluu, bhsiz ki, myyn rol oynayr...
O.Reznikova tamamil haql olaraq yazr ki, sabiq sovet mkannn homo-
genliyinin mvcudluunu iddia ednlr MDB-y d hmin prizmadan yanar-

1
.. : - //
, 2000, 7, .81.

318
lar. ...sl hqiqtd Sovet ttifaq zvi birlikdn mhrum olan, sosial-iqtisadi
v mdni-dini mnasibtlrd oxaxli, heterogen bir yaran idi
1
.
X.Tummerman bir az drinliy gedrk gstrir ki, MDB-nin bhran
...genetik sciyylidir.
MDB-ni...n dyrlrin, n d mnafelrin birliyi adlandrmaq mmkn
deyildir
2
. Mhz bu trzli yanamalara istinad edn tdqiqatlar Rusiya-MDB
mnasibtlrind nnvi yaxnlq formulunu knara qoyma tvsiyy
edirlr. ...qtisadi inkiafn tminat namin xarici bazarlardan daha yksk
smr ld etmk n MDB-il mnasibtlrin ideologiyaszladrlmas
zruridir. Baqa szl, MDB artq xarici bazar hesab olunur. El oradaca
mllif sas vzifnin ndn ibart olduunu aqlayr: ...sas vzif (MDB
bazarnda-kursiv .B.) orada rus mssislrinin effektiv faliyyti n rait
yaratmaqdan ibartdir
3
.
Bizim fikrimizc, MDB-nin zruriliyi zv-lklrin mummilli mnafelri
il birbaa determinasiya olunur. Bel ki, MDB regional qruplamasnn real
mzmunlu bloka evrilmsi, vvla, 300 mln. nfrlik nfuza malik olan re-
gional bazarn tkkl demkdir. Regional sviyyd himaydarlq altnda
olan kiik lk n bunun n demk olduunu izah etmy ehtiyac yoxdur.
kincisi, inteqrasiya bloku geni corafi razini hat etmkl yana istehsaln
miqyas effektinin ld edilmsin imkan yaradr. ncs, zv-lklrin dn-
ya bazarlarnda z mnafelrini mdafi etmsi n regional gcdn yararlan-
maq ans meydana xr; Drdncs, postsovet mkannda reinteqrasiya pro-
seslrini (gr siyasi irad olarsa) qsa bir vaxt intervalnda hyata keirmk
mmkndr v s.

1
.. : // , 1999, 10,
.29.
2
.. // -
, 2000, 3, .58.
3
.. // -
, 1998, 2, .41.

319
nteqrasiya prosesinin dyinlr oxluunu v mummilli mnafelr
birbaa tsir gstrmsini nzr alsaq, onda vahid nzriyynin yoxluunu
tamamil tbii bir hal kimi qbul etmliyik (Cdvl 7.1.).


























320









Apardmz aradrmalarn yekunlar gstrir ki, MDB-in inteqrasiya
blokuna (real mzmunlu) evrilmsi prosesind tinlik yaradan problemlr
kompleksi hddsiz drcd oxdur v mzmun etibar il ictimai hyatn btn
sferalarn (siyasi, sosial, iqtisadi, ideoloji, milli v s.) hat edir. Tdqiqatn
materiallarna saslanmaqla biz bel bir qnatd bulunuruq ki, szgedn
problemlrin hlli ancaq sistemli yanama rivsind realla evril bilr.
ndi is, inteqrasiya prosesin mane trdn v bizim aktual hesab etdi-
yimiz problemlr nzr salaq:
I.nteqrasiya prosesi v dvlt mstqilli problemi; Srf nzri mvqedn
bel bir tezisin praktiki hmiyyti bhsizdir ki, mstqilliyin mhdudlama
drcsi il regional mumilikdn yaxud vahidlikdn ld ediln sosial-iqtisadi
effekt n az dzmtnasib olmal v perspektiv planda dayanqllq xasssin
uyun glmlidir.
II.nteqrasiya proseslrin dvlt mdaxilsinin proporsiyalarnn my-
ynldirilmsi problemi.
qtisadi inteqrasiyann struktur konsepsiyas btnlkl dirijizm saslan-
d n onu mqayisli thlild ks etdirmy lzum grmrk.

321
Bu konsepsiyada balca diqqt inteqrasiya prosesind inhisarlarn yeri v
roluna, elc d onlarn faliyyti nticsind meydana xan struktur problem-
lr ynldilir.
Regional iqtisadi inteqrasiya prosesinin son ntic baxmndan btn dyi-
nlr kompleksini (siyasi, iqtisadi, milli, sosial, dini v s.) vahid yaxud mumi
mxrc gtirmkl baa atdn qbul ediriks, onda hmin prosesd siyasi-
sosial v hquqi amillrin rolunu xsusi olaraq qeyd etmk lazm glir (cdvl
7.2.). El buradaca qeyd edk ki, MDB rivsind iqtisadi inteqrasiya
prosesin Azrbaycann siyasi bax plralist konsepsiyaya saslanr. Baqa
szl, shbt n yax halda inteqrasiyann arlq mrkzinin mikrosviyyy
keirmkl respublikann iqtisadi-siyasi mstqilliyin tam tminat ver bilck
regional iqtisadi mkdaln inkiafndan ged bilr.



322
Qeyd edk ki, masir iqtisadi fikird yuxarda ks etdirdiyimiz mvqenin
qismn baqa aspektd qoyuluuna da rast glinir. Msln, bzi mlliflr in-
teqrasiya v transmillilm proseslrini yalnz mikrosviyy subyektlri ara-
snda olan problemlr kimi sciyylndirirlr. V.Komarov yazr ki: ...nteq-
rasiya v transmillilmnin sas mqsdlri lav mumi mnft ld etmk,
...elc d inteqrasiya olunmu tsrrfat vahidlrinin dayanql faliyytinin
yksldilmsindn ibartdir. Eyni zamanda, o, qeyd ediln proseslrin sviyy
v forma mxtlifliklrini lav mqsdlr kimi sciyylndirir:
1)daretm sferasnda qarlql laqlrin tkmilldirilmsi;
2)Mal bazarlarnda rqabtqabiliyytliliyinin yksldilmsi;
3)Yeni bazarlarn (mxtlif razilr zr) mnimsnilmsi (inteqrasiya yolu il);
4)Bazarlarn diversifikasiyas
1
.
Grndy kimi, mllif son drc mrkkb olan v sistemli nticlr
vermk imkanna malik proseslri yalnz mikrosviyy subyektlrinin maraqlar
rivsind qiymtlndirir. Msln, deyk ki, bu mqsdlrin birbaa
inhisarizm aparmas problemi onu qtiyyn narahat etmir. lbtt, aradrd-
mz problemlr informativ-maliyy grm bucandan bax iqtisadiyyatn
inhisarlamas sviyysi v rqabtl bal msllrin tzahr formalarnda
(mahiyytind yox) myyn dyiikliklrin olma ehtimaln inkar etmir. Lakin,
mahiyytin dyimdiyi raitd nticlrin nisbi sabitliyi qalrsa, onda yanama
trzinin tzahr formalarnda frqliliyin mvcudluuna istinad lzumsuz bir
eydir.
Digr trfdn, inhisar yaradan proses hkumtin tam kild nzarti d
hm mmkn deyil, hm d myyn konkret situasiyalarda (inzibatln
kskin artm raitind) ks-effekt ver bilr. Yni, gstriln nqteyi-nzr-
dn Tinbergen brabrsizliyi meydana xr: Mqsdlrin say iqtisadi siya-
stin vasitlr mcmusundan (hkumtin srncamnda olan) ox olmamaldr.

1
.. // , 2, 1998, .124.

323
Mhz bu anlam hkumtin potensialndan smrli istifad olunmas zru-
riliyini inkiaf sviyysindn asl olmayaraq ksr lklrin bir nmrli
problemin evirmidir.
T.itovski yazrd ki, birlmi bazarda istehsaln smrliliyinin yksl-
dilmsinin sas mnbyi gmrk rsumlarnn lvi v istehsal faliyytinin ye-
nidn bldrlmsi deyil, rqabtin gclndirilmsidir. Onun fikrinc, avro-
pann inkiaf etmi kiik lklri iqtisadi optimuma yalnz daxili bazarlarnn
inteqrasiyas v rqabtin sviyysinin uyunladrlmas yolu il nail ola bilr-
lr
1
. Yni, inteqrasiya prosesind iqtisadi smrliliyin brqrar olmas balca
olaraq rqabtin sviyysindn asldr.
Buna gr d, milli iqtisadiyyatn simasn myyn edn istehsal sah-
lrinin rqabt qabiliyytinin yksldilmsi obyektiv zrurt kimi meydana xr
v bu prosesd dvlt mdaxilsi mhm amillrdn birin evrilir. Bu
probleml laqdar olaraq birlmi regional bazarda rqabtin xarakteri d
tdqiqatlarn daima diqqt mrkzind olmudur. H.Mrdal qeyd edirdi ki,
azad rqabt saslanan birlmi bazar z-zlynd resurslarn smrli
yerldirilmsi v tarazladrlm inkiaf n kifayt deyildir. Bu fikrini da-
vam etdirn iqtisad bel bir qnat glir ki: ...Real mzmunlu beynlxalq
inteqrasiya n dnya bazarnda azad rqabtin formalamas deyil, anslarn
brabrliyi zruridir ki, bu da dvltin bazar proseslrin aktiv mdaxilsi
olmadan... qeyri-mmkndr
2
.
Y.Tinbergen is yalnz mhdudiyytlrin lvin v azad rqabt sasla-
nan inteqrasiyan neqativ inteqrasiya
1
adlandrmdr.
MDB regional bazarnn inkiaf strategiyasnda sas dyinlrdn biri
inteqrasiyann konkret formasnn myynldirilmsidir. gr nzr alsaq ki,
sas mqsd, ntic etibar il dnya iqtisadiyyatnda yaxud beynlxalq mk

1
T.Scitovski. International Trade and Economic inteqration as a Means of Qwereomid the Disad-
vantade of a Small Nation-The Economic Consequences of the size of Nations L.1960; p.282-290.
2
.. . ., 1958, .58-59.

324
blgs sistemind lverili mvqey nail olmaqdan ibartdir, onda qeyd ediln
istiqamtin konseptual saslarn ilkin olaraq dnya iqtisadiyyatnn
masir xarakterind axtarmal olacaq. Tdavl sferasnn primatln sas
gtrsk, onda bugnk dnya iqtisadiyyatnn 3 mrtbli iyerarxik struktura
malikliyini inclmliyik.
1)n yksk 3-c mrtbd yksk texnologiyalar, elmtutumlu mhsullar
v onlarn komponentlri zr ticart mliyyatlar durur. nkiaf etmi
lklrd bu mliyyatlar zr ld ediln glir MM-un artmnn 85-95%-ni
tkil edir. Qeyd ediln bazarda faliyytin baza konsepsiyas rqabt stn-
lklridir;
2)kinci mrtb hazr mhsullar zr mbadilni znd ehtiva edir. Bu
bazarda da sas stnlk (70-75%) inkiaf etmi lklr mxsusdur. Bir sra
inkiaf etmkd olan lklr d hazr mhsullar zr beynlxalq mbadilnin
itiraklar kimi x edirlr v faliyytlrind mqayisli stnlklrdn
yararlanrlar;
3)Birinci mrtbd is xammal, enerjidayclar v yarmfabrikatlar zr
mbadil mliyyatlar durur ki, burada tam hakimiyyt inkiaf etmkd olan,
hminin keid iqtisadiyyatl lklr mxsusdur. Faliyytin baza konsepsiyas
tbii v mqayisli stnlklrdir.
Bellikl, MDB daxili inteqrasiya formasnn birmnal myynldiril-
msi problemi il masir beynlxalq situasiyann qarlql laqlndirilmsi bir
ne frqli mzmun v mahiyyt dayan nqteyi-nzrin ortala xmasn
rtlndirir:
I.Dnya iqtisadiyyatnn zvi trkib hisssin evrilm prosesind hans
konsepsiyan sas kimi gtrmk lazmdr: regional iqtisadi inteqrasiya konsep-
siyas yoxsa korporativ inteqrasiya konsepsiyasn?

1
I.Tinbergen. International Economic Integration. Amsterdam-Brussel, 1954, p.122.

325
Bri badan qeyd edk ki, masir gerklik daha ox ikinci konsepsiyann
realln ortala qoyur. Baqa szl, dvltlraras mnasibtlr rivsind
separat inteqrasiya mzmunu dayan korporativizmmikrosviyy subyekt-
lrinin qovumas, birlmsi v onlar arasnda kooperasiya laqlrinin
yaradlmasn znd ehtiva edn inteqrasiya prosesi lng olsa da, getmkddir.
V, bu prosesin ny, yaxud nlr sbb olaca da vvlcdn mlumdur.
Yuxarda gstrdiyimiz iyerarxiq quruluun birinci mrtbsin qovuma v
yekun olaraq, dnya iqtisadiyyatnn xammal v yarmfabrikat lavsi mzmunu
dayan yalt evrilm tamamil realdr. lbtt, bu yanamada bzi istisnalar
da mmkndr. Msln, Azrbaycan Respublikasnn Neft Fondundan
yararlanmaqla yalt statusundan qama imkan, hipotetik anlamda olsa da,
ba tutan hadis timsalldr. Amma, nzr alsaq ki, mhz bu amildn smrli
istifady imkan vermmk mqsdi il geosiyasi v geoiqtisadi mstvid
irkli oyunlar davam etmkddir, hm d nzr alsaq ki, postsovet
lklrinin perspektiv iqtisadi inkiaf problemin inkiaf etmi dnyann
yanama trzi qtiyyn frqlnmir (lklr zr), onda mahiyytc daxili
imkanlar sciyysi dayan neft fondundan ox ey gzlmy dymz.
Korporativ inteqrasiyann dominantl bir sra obyektiv xarakterli sbb-
lrl d saslandrla bilr. Bel ki, MDB mkan n xas olan chtlr,
iqtisadi inkiafn dayanql probleminin mvcudluu, investisiya resurslarnn
atmazl, milli valyutalarn dayanqszl v dnrli olmamas, iqtisadi isla-
hatlarn drinliyi v miqyas frqliliyi szgedn prosesin ayaq amas n
tamamil yetrlidir.
Szn tam mnasnda, regional sciyy dayan iqtisadi inteqrasiyann hl
ki, ba tutmamasnn balca sbbini biz zv-lklrin mummilli mna-
felrinin bir-birin uyun glmmsind v bu istiqamtd real ntic ver bi-
lck birg faliyytin hyata keirilmmsind grrk. Eyni zamanda, masir
iqtisadi fikird bel bir tezis d tez-tez sslnir ki, dnya iqtisadiyyat il zv-

326
lklrin qarlql mnasibtlrind yaxud zv-lklrin dnya bazarndak
davran trzlrind aq kild mahid olunan oxarlq istr-istmz onlar
rqib evirir ki, bu da yekun olaraq regional inteqrasiya prosesinin
dayandrlmasna tkan verir. Hqiqtn d, MDB lklrinin dnya bazarna
mnasibti iki sas istiqamt zrind qurulmudur:
1)Milli iqtisadiyyatn modernldirilmsi n zruri olan xarici investi-
siyalarn clb edilmsi sferasnda intensiv faliyyt;
2)Milli mhsul v xidmtlrin dnrli valyutaya satnn tminat.
Szsz ki, qeyd ediln istiqamtlrd smrli faliyytin tkili proble-
minin hlli inkiaf etmi lklr v beynlxalq iqtisadi tkilatlarla qarlql
mnasibtlrin mzmunu v mahiyytindn birbaa asllqdadr. Bu faktdr. V,
bu fakta syknmkl MDB lklrinin bir-birinin rqibin evrilcklrini
istisna etmk olmaz. El mhz bu mvqedn d inteqrasiya prosesinin
mahiyytin yanamada ikinci konseptual bax ortala xr.
II.nteqrasiya prosesin qoulmu lklrin bir-birlrinin rqibi olmas
mmkndrm? V, gr nzr alsaq ki, rqiblik milli iqtisadiyyatn inkiaf
xsusiyytlri baxmndan blokdaxili v blokxarici mhitd frqli mzmunlu-
dursa, onda bunlarn hans kerli deyil?
Bri badan onu qeyd edk ki, masir iqtisadi fikir zv-lklrin milli iq-
tisadiyyatlar arasnda qarlql tamamlama v rqabtli qardurman iqtisadi
inteqrasiyann n aktual problemlrindn biri kimi sciyylndirir. Mlumdur
ki, inteqrasiyaya qoulan lklr 4 variantda bir-birin qar dura bilrlr:
1)Aktiv rqibpotensial rqib;
2)Aktiv tamamlaycpotensial tamamlayc;
3)Aktiv rqibpotensial tamamlayc;
4)Aktiv tamamlaycpotensial rqib.
Eyni zamanda, gstrmk lazmdr ki, MDB lklrin mnasibtd ara-
drdmz problem ikili mahiyyt dayr. Yni, rqibtamamlayc dilemmas

327
hm blokdaxili, hm d blokxarici mkanda nzrdn keirilmy mhkumdur.
Birinci halda, yni blokdaxili mkanda yaxud inteqrasiya prosesinin baland
anda zv-lklrin szgedn dilemma il bal davranlarnn hans is-
tiqamtd olmas mhmly haqqnda tdqiqatlar arasnda yekdil fikir yox-
dur. Msln, bel bir fikir sslnir ki, gr inteqrasiya blokunu yaradan l-
klrin milli iqtisadiyyatlar aktiv rqabt mbarizsi aparrlarsa (byk hcmd
analoji mallarn istehsal, mqayisli stnlklr baxmndan yaxn mvqelr v
s.), onda bu hal yeni ticart axnlar douracaqdr. Lakin, szgedn maln
minimum msrflrl istehsaln hyata keirn lk blok xaricind qalrsa,
onda yeni yaranan situasiya ticart axnlarnn sarpmasna sbb olacaqdr
1
.
R.Linsey is yazr ki, rqabt aparan iqtisadiyyatlar tamamlayc
iqtisadiyyatlarla mqayisd inteqrasiya baxmndan daha lverili mvqed-
dirlr
2
. Qarlql tamamlama baxmndan yksk sviyyd olan iqtisadiyyatla-
rn inteqrasiyas istehsaln frqliliyi (hm mal nomenklaturas, hm d msrflr
nqteyi-nzrindn) ucbatndan investisiyann yenidn bldrlmsin
zrurt yaratmamas son nticd ticartin artmna tsir gstrmk imkanlarn
mhdudladrr.
Bununla yana, bzi tdqiqatlar bel bir fikir irli srrlr ki, rqabtl
mqayisd tamamlayc iqtisadiyyatlarn inteqrasiyas raitind yaradlan
gmrk birliyi yeni ticart axnlar meydana xarmaq baxmndan daha srfli
ola bilr. nki, blokdaxili mkanda ticartin genilndirilmsi zv-lklrin
daxili istehsalna mnfi tsir gstrmyckdir
3
.
Bizim fikrimizc, problemin drkedilmsind diskomfort yaradan v bir
sra ziddiyytli mvqelrin ortala xmasn rtlndirn sas msl qarlq-
l iqtisadi tamamlama anlaynn mahiyytin nnvi baxla laqdardr.

1
Swann Deniss. The Economics of Common Markets, Second edition. Penguin Modern Economics,
1972, p.36-37.
2
R.Linsey. The Theory of Customs Unions; A. General Equilibruium Analijis. London, 1980, p.143.
3
H.Johnson. An Economic Theory of Protectionizm, Tariff Bergaining and the Formation of Customs
Unions, Ed.Robson. P., p.113-137.

328
mumiyytl, qarlql iqtisadi tamamlama dedikd, ksr tdqiqatlar
dinamik rqabt stnlklrin saslanmaqla formaladrlan iqtisadi sistem
uyunluunu deyil, istehsal amillri mvqeyindn mqayisli stnlklr
mvafiq gln qarlql tchizat baa drlr. Yni, Xeker-Olin teoremasna
istinadla mxtlif istehsal amillri il tchizi drcsindn asl olaraq bir lk
kapitaltutumlu, digri is mktutumlu mhsullar ixrac etmkl daxili tlbat-
larn blokdaxili dnilmsini hyata keirirlr ki, bu da nzriyyilr tr-
findn qarlql iqtisadi tamamlamann aq-aydn tcssm hesab edilir.
Bellikl, qarlql iqtisadi tamamlama anlayna bizim nqteyi-nzri-
mizin qbulu rqibtamamlayc dilemmasn hr iki aspektd aradan qaldrr.
Yni, blokxarici mhit mnasibtd d mvcud problemlrin birg yaxud
razladrlm hlli n lverili zmin formalar.
Aradrdmz problem rivsind gldiyimiz ilkin ntic ondan ibart-
dir ki, MDB-daxili inteqrasiya prosesi birmnal olaraq regional sciyy da-
mal v zv-lklr arasnda mnafelr balansna syknmkl razladrlm
xarici iqtisadi siyast hyata keirilmlidir. lbtt, bu trzli deyim oxlu say-
da irad tutmaq mmkndr. Biz aydn kild baa drk ki, gldiyimiz n-
tic (inteqrasiya il bal) sasn nzri hmiyyt dayr. Y'ni, masir ger-
kliyin sosial-siyasi v iqtisadi tbiti eldir ki, regional inteqrasiyann real
mzmun ksb etmsi v normal gediini bri badan ngllyir. MDB dvlt
balarnn 2 aprel 1999-cu il tarixli zirv gr btn bunlarn srf praktiki
mahiyyt dadn bir daha btn lpaql il ortala qoydu. Hmin grd
glck inkiafn (inteqrasiya blokundan shbt gedir) fundamenti hesab edil
bilck byanat qbul edildi. Bu baxmdan ilkin olaraq azad ticart zonasnn
yaradlmasna nail olmaq mqsdi il qarlql ticartd sni manelrin aradan
qaldrlmas v oxtrfli saslarda azad ticart zonas rejiminin hrkt
gtirilmsini znd ks etdirn 15 aprel 1994-c il Razlamasna dzlilr v
lavlr edildi. V, maraql olan cht bundan ibart idi ki, hmin Razlamann

329
mzmunu v Protokolun mtni mumdnya Ticart Tkilatnn kardinal
prinsiplrin maksimum kild uyunladrlmdr.
Bellikl, aradrdmz problemin mahiyytin mvafiq olaraq MDB
daxili inteqrasiyann dirijist v Y.ikovun
1
tklif etdiyi struktur konsepsiyala-
rn sinkretik birliyin syknmkl aparlmasn daha mqsduyun hesab
edirik. Bel bir qnatdyik ki, hr iki konsepsiyann qeyd etdiyimiz trzli
sintezi inteqrasiyann srf mikrosviyy aspektlrin istinadn formaladrlm
korporativizm konsepsiyasna yaxnl yalnz mikrosviyy rivsinddir.
Bizim tvsiyy etdiyimiz nzri bax is, digr amillr kompleksi il bahm
makromezomikroiqtisadi sviyylrin vhdtini znd ks etdirir. Fikri-
mizc, MDB daxili regional mzmunlu iqtisadi inteqrasiya probleminin alay
cr qoyuluu, yni iqtisadiyyatn hr hans bir sviyysinin lahidd kild
qabardlmasna istinad nzri-metodoloji baxmdan dzgn olmazd. Ona gr
ki, regional iqtisadi inteqrasiya prosesi regional btvly, regional mumiliyi,
htta bzi ifrat sol yanamalara gr regional vahidliyi yaradan, sistemli v
kompleks sciyy dayan bir prosesdir. V, bu halda fundamental paradiqma-
dan yararlanmaqla szgedn dialektik mcmuluu zvi trkib hisslrin ayr-
maq v onlardan hr hans birinin prioritetliyini tmin etmy almaq yal-
nlqdr. Dzdr, real bazar raitind iqtisadiyyatn ksr sviyylri ri-
vsind ld ediln nticlrin sas baiskar mikrosviyy subyektlridir.
Aksiomatik mzmun dayan bu tezisin gerkliyi bhsizdir. Lakin, mum-
milli v regional miqyasda ld ediln nticy saslanmaqla proses separat
yanama sistemsizlik dourur ki, bu da ntic etibar n gcl surtd
saslandrlm strategiyalar bel mvffqiyytsizliy urada bilr. Bir szl,
real inteqrasiya prosesind kompleks v sistemli yanama olmadan ayrca
gtrlm hanssa bir sviyy, elc d hanssa bir funksional istiqamtd

1
... . .,1978, .93-113.

330
regional blokun yaradlmasna ynldiln regional btvlyn, mumiliyin
formaladrlmas sadc olaraq, mmkn deyildir.
Regional bazarn makroiqtisadi inkiaf strategiyasnn myynldirilm-
sind qloballama prosesinin gedii tmayllrin birmnal istinad ks nti-
clr gtirib xara bilr. Bel ki, qloballamaya metodoloji baxlarda stn-
lk tkil edn yanama-qlobal mk blgs raitind ideoloji v protek-
sionist mhdudiyytlrl rivlnmyn mhsuldar rqabtin gclnmsi
tezisin syknmkl qloballamann dqiq qiymtlndiril bilck xeyirini v
onun mnblrini birmnal myynldirmk mmknszdr. Yni, srf
metodoloji mvqedn msbt effektin haradan yaxud nyin vasitsi il ld
edil bilcyi sual altndadr. Szgedn tezisin mntiqi il yalnz iki istiqa-
mtd myyn irlilyilrin ola bilcyi gzlnilir:
1)Rqabt mbarizsi effektivliyi yksldckdir;
2)Qlobal mk blgs sinergetik effekt verckdir.
Lakin bunlardan hansnn real mzmun dad qeyri-myyndir. Baqa
szl, konkret olaraq dqiq ifad olunmu inkiafa abstrakt yanama gz
qabandadr. lbtt, ks etdirdiyimiz ziddiyytin zahiri tzahrn aradan
qaldrmaq olar. Bunun n, sadc olaraq bel tsvvr etmk lazmdr ki, sh-
bt admz qlobal rqabtin reallama mstvisind yalnz mikrosviyy
subyektlri mvcuddur. Bu cr bax da ox uzaa gedn nticlr gtirib
xarr. Msln, dnyada vahid sivilizasiya mvcuddur, he bir dvlt yaxud
dvlt qurumu iqtisadi proseslr mdaxil etmir, iqtisadi inkiafda milli,
siyasi, sosial, ideoloji v s. v i.a. chtlrin rolu sfrdr v s. z-zlynd
aydndr ki, bu haln gerklik ehtimal sfra brabrdir. Eyni zamanda, nzr
alsaq ki, qeyd ediln tezis rivsind lklraras qarlql iqtisadi laqlr
mk blgs prinsipin saslanr, yni bri badan milli iqtisadiyyatn rqabt
qabiliyytliliyi mtriz xaricin xarlr, hminin qlobal rqabt
mnasibtd bizim geni mnada iltdiyimiz mikrosviyy subyektlri ifadsi

331
altnda Transmilli korporasiyalar nzrd tutulur, onda qloballama prosesin
bh il yanaanlara haqq qazandrmaq mmkndr. vvllr d qeyd etdiyi-
miz kimi, lpaq nzri mumildirm konkret iqtisadi prosesin v onun
hqiqtn konkret olan v kmiyyt gstricilri il ifad ediln nticsinin l
vahidi ola bilmz. Digr trfdn, Azrbaycan Respublikas v ksr MDB
lklri kapitaln transmillilmsi sferasnda (siyasi, sosial, milli, ideoloji v s.
chtlri prosesdn abstraksiya etsk d) el bir nailiyytlr ld etmyiblr v
bunun n hl myyn dvr kemsi zruridir. Demli, buradan bel qnat
glmk olar ki, TMK-larn yoxluu v qlobal mk blgsnd son drc
lverisiz mvqenin mvcudluu sas gtrlmli v szgedn lklr istr-
istmz qloballama prosesindn knarda qalmaldrlar yaxud qalmaa
mcburdurlar. Szsz ki, bu tipli yanama ifrat knar mvqenin mhsuludur v
reallqla he bir ksin xttlr malik deyildir. Qloballama-dnya
iqtisadiyyatnn obyektiv sciyy dayan prosesidir v hazrlq sviyysindn
asl olmayaraq ksr lklri z orbitin clb edir.
Aradrdmz problem rivsind qloballamann obyektiv iqtisadi
proses kimi daxili tbitini onun transaksiyon xrclri aa salma tmayl il
balayan metodoloji mvqe, fikrimizc, real gerkliy daha ox yaxndr. Hm
d, ona gr ki, bu bax aradrlmas mmkn olan proseslr istinad edir v
mcrrdlikdn maksimum msafd uzaqdr.
Mikrosviyy subyektlrinin iqtisadi proseslrd yeri, rolu v mqsdlri-
n dialektik mntiq rivsind yanamaqla szgedn baxn praqmatikliyin
inanmaq olar. Bel ki, mlum olduu kimi iqtisadi effektivliyi yksltmk
mqsdi il ksr bazar subyektlri transaksion xrclri azaltmaa imkan vern
vasitlr tapmaa alrlar. Eyni zamanda, o da mlumdur ki, transaksion
msrflr qeyri-myynliyin trmsi olmaq etibar il sistemin xarici mhitl
yaxud znmxsus elementlri arasnda qarlql tsirindn dour. Baqa cr
yanasaq, shbt masir raitd bazar subyektlrinin (ksr hallarda

332
korporasiyann) iqtisadi faliyytind iki istiqamtdn msbt nticlrin ld
edilmsindn gedir:
1)Transaksion msrflrin azaldlmas;
2)Xarici mhitl qarlql mnasibtlrd qeyri-myynliyin hat dair-
sinin daraldlmas.
Transaksion msrflr kompaniyalarn irilmsi hesabna aa salnr.
Qeyri-myynlikl bal problem is ninki praktiki, htta srf nzri mv-
qedn hl d z hllini tapmamdr. Buna gr d, qloballamann gtirdiyi
yeniliklr, yni dvltlraras laqlrd prinsip v qaydalarn unifikasiya
edilmsi, liberalladrma, mxtlif mzmunlu mhdudiyytlrin lvi v s. qey-
ri-myynliyin transaksion msrflrin artmna tsirini hmiyytli drcd
mhdudladrr. lbtt ki, bu baxmdan qloballama prosesinin MDB regional
bazarnn inkiaf strategiyasnn formaladrlmasnda nzr alnmas
mmkndr. Lakin, vvl d qeyd etdiyimiz kimi, btvlkd prosesin z
szgedn strategiyann empirik bazas rolunu oynaya bilmz. Yuxarda gstr-
diklrimizl yana, shbt admz qeyri-mmknlk hm d, qloballama
prosesinin bazarlar sistemin mnasibtd eyni gcl olmamas il rtlnir.
Msln, kapital bazar btvlkd planetar miqyas olmaqla, llxsus maliyy
bazarnda ba vern proseslrin mcmusu baxmndan znd ey evrilir v
mkl, mk bazar il funksional asllq demk olar ki, aradan qalxmdr.
mk bazarnn miqyas mhdudluu v kapitaln transmillilmsi prosesind
hmiyytsiz rolu qloballama daxili sistemsizlik dourur ki, bu da inkiaf
prosesind olan bazarlar (MDB regional bazar) n prosessual olaraq z
hmiyytinin itirilmsi il nticlnir.
Masir qloballama prosesi keid dvrn yaayan MDB lklri n
oxlu sayda problemli situasiyalar meydana xarr. Digr lklr qrupu (ms-
ln, inkiaf etmi yaxud yeni snaye lklri) il mqayisd postsovet lk-
lrinin qarlad problemlrin say oxluu inzibati-amirlik sistemindn bazar

333
iqtisadiyyatna keid mzmunu dayan sistem dyiikliyi v bu dyiikliyin
dourduu natarazlqla baldr. MDB-lklrind szgedn prosesl laqdar
olaraq iqtisadi potensialn kskin kild aa dmsi, postsovet mkannda
dezinteqrasiya tipli prakndliyin meydana xmas, elc d milli iqtisadi,
inzibati v hquqi sistemlrin hazrlq sviyysinin masir tlblr uyun
glmmsi shbt admz problemli situasiyalarn qaynaqland balca
mnblrdir. V, ntic olaraq digr inteqrasiya qruplamalar il mqayisd
MDB-nin zifliyi real hadis statusunda ortala xr (Cdvl 7.3.).
Cdvl 7.3.
MDB-nin digr inteqrasiya bloklar il mqayisli xarakteristikas
Alclq qabiliyytinin pariteti sasnda (%)
nteqrasiya bloklar QMM Qlobal sviyyd
mcmu dvlt
xrclri
Qlobal in-
vestisiya axnlar
nteqrasiya-
nn xarakteri
1.Dnya zr, cmi
o cmldn:
100 100 100 Qloballama
1)A 24 40 19 Qapal
2)NAFTA 26 21 19 Qapal
3)ATGC (NAFTA-nn zv-
lrini xmaq rti il)
29 21 36 Qismn
qapal
4)MDB 3,0 1,5 3,0 Aq

Cdvld ks etdiriln qvvlr nisbti aq-aydn kild gstrir ki,
MDB znn real imkanlar (potensial gc bykly) baxmndan dnya
bazarnda formalam oyun qaydalarna tsir gstrmk iqtidarnda deyildir
v hmin situasiyann dyim intensivliyindn birbaa, hm d birtrfli
asllqdadr. Dzdr, ksr beynlxalq tkilatlarda qloballama prosesinin
neqativ nticlrini aradan qaldrmaq, onun btvlkd tnzimlnmsin nail
olmaq ynmnd aparlan mzakirlr bu gn d davam etmkddir. Bununla
bel, znnimizc, MDB regional bazarnn inkiaf strategiyasnn formala-
drlmasnda szgedn mzakirlrin hanssa bir alabatan nticy gl-
cyin v ona istinada mid bslmk n yax halda fsannin reallamas
tssratn yaradr. 1970-ci illrdn start gtrn mzakirlrin daltli v de-

334
mokratik qaydalar sasnda, iqtisadi prinsiplr v qanunun aliliyin sykn-
mkl beynlxalq iqtisadi qaydalarn yaradlmas istiqamtind aparlmas hl
uzunmddt davam edckdir. Srf geosiyasi v geoiqtisadi anlam rivsind
problem bax bel bir hqiqti ortala qoyur ki, inkiaf etmi lklr MDB
adl regional gcn meydana xmasnda maraql deyildirlr v mumiyytl,
postsovet mkannn dnya iqtisadiyyatnda yerini maksimum olaraq
yarmyalt statusunda grrlr. Mslnin mhz bu aspektd yozumunun
gerkliyini hmin lklrin inteqrasiya siyastinin mahiyytind d grmk
mmkndr. Qapallq btvlyn, bizim misalda dnya iqtisadiyyatnn hr-
trfli v harmonik inkiafna ks tsir gstrn, onu sni kild paralayan,
planetar sviyyd mvcud resurslardan maksimum smrlilikl istifad
imkan vermyn, geosiyasi konflikt v diplomatik intriqalarn alovlanmasna
tkan vern sas sbbdir. Qapallq mumdnya rifahnn yksldilmsind,
insan cmiyytinin insan kimi yaayan cmiyyt halna gtirilmsi imkanlarnn
kskin kild mhdudladrlmasnda balca rol oynayr. Qapallq
mahiyytc qloballamann ksi, eyni zamanda ifrat iqtisadi gcn vahid ld
tmrkzlmsin syknmkl onu, yni qloballaman z mnafeyin uy-
unladrmaq iqtidarnda olan bir fenomendir.
Super iqtisadi gc syknn qapal inteqrasiya bloku znn regional
mnafelrinin tminatn hyata keirmk yolunda btn mmkn (qanuni) v
qeyri-mmkn (qanundan knar) vasitlrdn istifad etmk, z iradsini blok-
xarici mhitd qbul etdirmk imkanndadr.
Bel bir raitd keid iqtisadiyyatl MDB lklri milli mnafelrin
tminatnda v real iqtisadi imkanlarn hyata keirilmsind inkiaf etmi
lklrin st rtl proteksionizmi il z-z qalrlar. Dnya iqtiadiyyatnn
zvi trkib hisssin evrilmk n mvafiq beynlxalq tkilatlarla qarlql
razla glmy v onlarn tam slahiyytli zv olmaa mhkumdurlar.
qtisadi faliyytin liberalladrlmas, aq iqtisadiyyat tipin keid zrurti d

335
mhz buradan qaynaqlanr. Kiik istisnalarla ksr MDB lklri milli bazarn
tdricn v sektorlar zr differensiyalladrlm formada xarici sahibkarlar
n al kursu da yuxarda deyilnlrin mntiqin syknir.
Apardmz aradrmalar gstrir ki, ticart faliyytinin liberallamas
nticsind milli ixracatlarn vziyyti he d hissedilck drcd (bzi-
lrinin iddia etdiyi kimi) yaxlamam, ksin, onlar hal-hazrda iki istiqamt-
dn-rqabtin gclnmsi v sni mhdudiyytlrin ttbiqi-birbaa tsir altnda-
drlar. Sni mhdudiyytlrin qaynaqland sas baza inkiaf etmi lklrin
MDB- mnasibtd tutduqlar mvqe il rtlnir. Bel ki, hmin lklr MDB
zvlrinin milli iqtisadiyyatlarnn bazar xarakteri dadn qbul etmk
istmirlr. V, nticd d postsovet lklrin qar ayr-sekilik mzmunu
dayan ticart qaydalarndan istifad edirlr. Msln, antidempinq qaydala-
rndan istifad etmkl MDB lklrinin uzunmddtli dvr rzind yksk
texnologiya, elmtutumlu mhsullar bazarna xn dayandrmaa alr v h-
l ki, buna byk mvffqiyytl nail olurlar. Srf nzri-metodoloji mvqedn
yanadqda, MDB lklrinin (yen d kiik istisnalarla) milli iqtisadiy-
yatlarnn bazar xarakteri dadn qbul etmmk mmknszdr. qtisadiy-
yatn strukturu, zl sektorun muminkiafda yeri v rolu, mumiyytl, iqti-
sadi faliyytin funksional mzmunu MDB mkannda bazarn qrarladndan
xbr verir. Lakin, bu bazarlar sisteminin normal yaxud qeyri-normal, yaxud
deformasiyaya uram formada faliyyti tam baqa bir shbtin mvzusudur
v buna gr bazarn varln inkar etmk mnaszlqdr. Eyni zamanda, MDB
lklri keid dvrn yaayrlar deyimi he d o anlama glmir ki, bu mkanda
bazar, bazar mnasibtlri yoxdur. Ax, keid dvr istilah tkc bazarla, onun
varl yaxud yoxluu il mhdudlamr. vvlki paraqraflarda da gstr-
diyimiz kimi, keid dvr sistem dyiikliyidir v ictimai birg yaay
qaydalarnda forma, tzahr dyiknliyini znd ehtiva edir. Bu mnada, onu
yalnz bazarla balamaq yalnlqdr. Digr trfdn, iqtisadi demokratiyann

336
qrarlamas, mnafe qruplar yaxud subyektlri arasnda tarazln
formalamas prosesi uzunmddtli vaxt interval tlb edn problemlrdir.
Onlarn mqayisli sasda reym formasnda mvcudluunu ld sas tutaraq
iqtisadiyyatn bazar xarakterini inkar etmk he bir rivy xmr.
Bzi mlliflr masir raitd modernlm strategiyasnn alternativi
kimi regional rqabtqabiliyytliliyi konsepsiyasn irli srrlr
1
.
Mlumdur ki, bu konsepsiya ilkin olaraq M.Porter trfindn ilnmidir.
Geosiyasi v geoiqtisadi anlamlarda myyn elmi maraq douran regional
rqabtqabiliyytliliyi konsepsiyas Avropa ttifaq inteqrasiya blokunun timsa-
lnda sbuta yetiril biln nzri mumildirmdir. Lakin, bu konsepsiya
praktiki ttbiq nqteyi-nzrindn universal xarakter damr. Onun MDB ger-
kliyin ttbiqi mli surtd qeyri-mmkndr. V, bu qeyri-mmknlk tk-
c keid dvrnn v iqtisadi geriliyin yaratd raitl rtlnmir. MDB-in
inteqrasiya bloku kimi siyasi rty v onun haansa modernlcyin midin
azl regional btvly syknmkl hyata keiril bilck hr hans bir
birg faliyyti, o cmldn Qrb standartlarna uyunlamaq yolunda effektiv
vasit olan regional rqabtqabiliyytliliyin tminatn bri badan mmknsz
edir.
Bununla bel, hissvi yanama rivsind regional bazarn hm makro-
iqtisadi modelinin, hm d inkiaf strategiyasnn formaladrlmasnda ayr-ayr
zv-lklr mxsus, yaxud dvltlraras qarlql razlama yolu il (regional
sviyyd zv-lklrin birbaa itirak nzrd tutulur) yaradlan yaxud
mvcud olan iri biznes subyektlrinin orta v uzunmddtli dvr n rqa-
btqabiliyytliliyinin tminat problemi bada gln msllrdn biridir.


1
... . -
. , 1999, .7.

337
Bu sfera MDB regional bazar n hm nzri, hm d praktiki anlamda yeni-
dir. Qeyd ediln problemin amillr kompleksini znd ks etdirn mntiqi as-
ll aadak kildn grmk olar (k. 7.1.).


















k. 7.1. Korporasiyann rqabtqabiliyytliliyinin amillr sisteminin blok-
sxemi.
Korporasiyann orta v uzunmddtli dvrd
rqabtqabiliyytliliyinin tminat
ntellektual v maliyy resurslarnn tmrkzlmsi
stehsal gclrinin yaxud birg injinirinqin birldirilmsi hesabna sinergetik
effekt
stehsal, mhndis-konstruktur layihlri v tkilati xrclrin
optimalladrlmas
Elmi-texniki biliklrdn geni surtd istifad olunmas
nteqrasiya blokuna zv olan lklrin diplomatik dstyi
Orta v uzunmddtli dvrd rqabtqabiliyytliliyin tmini
Dnya Bazar Milli Bazar
Mvcud mkanlar Dyin rait adaptasiya Xarici Mhit
Praktiki qrar

Mvcud meyllr
xtisaslama Lisenziya zr
Autsorsinq
(1)
Monomhsullu
korporasiya
aquli inteqra-
siya-bk
kompaniyas
Birlm
(qovuma)
-Milli bazarn aq-
lq drcsi;
-Qloballama prose-
sind itirak drc-
si;
-Tlbin frdilm-
si;
-Mhsulun mrk-
kblmsi;
-Kommunikasiyann
gcl inkiaI.
-Bazarn tutum pers-
pektivlri;
-Rqabt mhiti;
-nvestisiya tmina-
t;
-nvestisiyalarn
clbetm imkanlar;
-Rentabelliyin s-
viyysi;
-nkiafn strateji re-
surslar.
Regional Bazar

338
Qeyd: Autsorsinq-Sifariinin (podratnn) xeyrin z istehsalndan imti-
na.
Sxemd ks edilmi amillr kompleksinin sistemli thlili elmi v praktiki
sas olmayan ehtimallara syknm yalnlndan qorunma imkan verir. sa-
sn srf praqmatik anlamda orta v uzunmddtli dvr rzind rqabt davam
gtirmk imkann bir oxlar miqyas effekti il balayr v milli (lokal) sviy-
yni daha real hesab edirlr. Lakin, rqabtqabiliyytliyin arzu ediln zaman in-
tervalnda mhafizsi, kildn d grndy kimi, mxtlif mzmun dayan
amillr kompleksinin birbaa tsiri altndadr. V, el maraql olan da bundan
ibartdir ki, sadalanan amillrin he birindn abstraksiya olunma imkan yox-
dur. Baqa szl, hmin amillr arasnda oxll determinasiya asll mv-
cuddur. Mhz, oxll determinik balln mvcudluu bel bir qnat
glmy imkan verir ki, mxtlif yaxud monoprofilli istiqamtlri znd eh-
tiva edn irilm prosesi sinergetik effekt ver bilm iqtidarndadr.
MDB inteqrasiya blokunun strateji inkiafnn tminat baxmndan regio-
nal rqabtqabiliyytliliyin M.Porterin rqabt stnlklri adl birll mn-
tiq syknn konsepsiyasndan frqli olaraq, oxll determinliy saslan-
maqla daha geni mstvid reallamas imkanlar keid iqtisadiyyatl lklr
n z mvafiqliyi il sciyylnir.
Burada shbt, M.Porterin milli rombundan yaxud determinantlar siste-
mindn imtinadan getmir. Sadc olaraq, masir gerkliyin imkan verdiyi ya-
xud labdldirdiyi chtlrin sistemli kild nzr alnmas zruriliyinin qa-
lmaz olduu nzr diqqt atdrlr.
MDB regional bazarnn timsalnda Porter yanamas yalnz latmaz arzu
keyfiyytind qbul oluna bilr. gr bu problemin aradrlmasnda antiinhisar
mstvisin syknm zrurtini d lav etsk, onda ninki rqabt stn-
lklri konsepsiyas, mumiyytl, lpaq kild ortala qoyulan srf iqtisadi
yanamalarn he biri real effekt ld etmk imkann yaratmayacaqdr.

339
Masir qloballama prosesind regional bazarn inkiaf strategiyasnn m-
nafelr baxmndan dzgn formaladrlmas el hmin iqtisadi mkan riv-
sind trans-milli korporasiyalarn tkilini tlb edir. Bel ki, qloballama pro-
sesinin neqativ tsiri tmrkzlmi iqtisadi gclrin deyil, sasn v balca
olaraq praknd kild splnmi subyektlrin faliyytind zn
gstrir. MDB lklrind kapitaln transmillilmsi prosesinin aktivl-
dirilmsi n, znnimizc, aadaklarn hyata keirilmsi qalmazdr:
1)Blokdaxili mkanda hkumt strukturlarnn, elmi dairlrin v sahibkar-
larn (mssislrin) dvltlraras kooperasiya laqlrinin prioritetliyinin
tmini v bu potensialn z xarlmas istiqamtind sylrin birldirilmsi;
2)Birg faliyytin tkili formalarna uyun gln effektiv istehsal koope-
rasiyasnn mvcud potensialnn qiymtlndirilmsi v formaladrlmasnn
hyata keirilmsi;
3)Transmilli korporasiyalarn yaradlmas ynmnd dvltlraras mq-
sdli proqramlarn ilnib hazrlanmas.
bh yoxdur ki, regional iqtisadi mkanda effektiv rqabt prosesinin t-
kili, formalamas v mhafizsi zv-lklrin ayr-ayrlqda rqabtqabiliy-
ytliliyinin tminat il sx surtd baldr. mumi kild gtrsk, lknin
rqabtqabiliyytliliyinin formalamas bir-biri il sx qarlql asllqda olan
amillr kompleksinin davran trzi il birbaa laqddir. Szgedn amillr
kompleksinin mntiqi laqlr sistemini v onlarn ayr-ayrlqda qiymt-
lndirm kriteriyalarn aadak sxemdn grmk olar (k. 7.2.).
Milli mhsullarn v milli sahibkarlarn rqabtqabiliyytliliyinin yksl-
dilmsind dvltin tdbirlr kompleksini 3 istiqamtd qrupladrmaq mm-
kndr:
1)mumi sciyy dayan tdbirlr; Rqabtqaliyytliliyin bazisinin for-
maladrlmas;

340
2)xrac faliyytini hyata keirn istehsallara birbaa dstk (Dotasiya,
vergi gztlri, gmrk gztlri v s.);
3)Xarici bazarlarda milli mhsula tlbin formalamasna ynldilmi
tdbirlr (srgilr; informasiya mrkzlrinin yaradlmas v s.).
Bir sra mlliflr transmillilmd dvlt dstyinin mqsdli tdbir-
lrindn istifad edilmsini mqsduyun hesab edirlr
1
.
Bizim fikrimizc, transmillilm mahiyyt etibar il sistemli v kompleks
xarakter dayr v bu prosesin regional sviyyli mnafe tarazlna neqativ
tsirini bri badan srf-nzr etmk n onun yaranna proqram-mqsdli
yanama daha dzgn olard. Bu istiqamtd dnya bazarnda sz sahibi ola
bilck trans-milli korporasiyalar yanacaq-energetika v aerokosmik istehsal
sferalarnda qrarlaa bilrlr. Masir iqtisadi fikird artq birmnal olaraq q-
bul ediln trans-milli korporasiyalarn zruriliyini saslandrmaq n antiinhi-
sar siyastinin zrrliyi haqqnda fikir yaratmaa almaq znnimizc, ifrat-
la varmaqdan baqa bir ey deyildir. Bir sra qlobalistlr mhz bu anlamda
inhisarla mbarizni cfngiyyat hesab edirlr: ...nhisarlarla mbariz, slind
qloballama prosesin ngl trtmk
2
demkdir. Onun he bir hmiyyti
yoxdur. Hl biz az da qabaa gedrk gstrirlr ki, zlldirm d
antiqloballama mzmunludur.
stehsaln tmrkzlmsi problemin sistemli yanama bel bir qnat
glmy imkan verir ki, regional bazarda dayanql inkiafn tminat nqteyi-
nzrindn bu proses sas dayaq stunlarndan biri kimi x ed bilr. Bel ki,
srf iqtisadi maraq rivsind istehsaln tmrkzlmsi bir trfdn, hiss-
edilck drcd byk iqtisadi effekt ld etmd, digr trfdn is rqabt
stnlklri yaratmada mhm rol oynayr. stehsaln tmrkzlmsi

1
., . .
(, , ).// ; 1999, 11-12.
2
... . http.//w.w.w.ignatov.ru .7.

341
nticsind ld ediln iqtisadi effekt v rqabt stnlklrin aadaklar
aid etmk mmkndr:
1.Texnoloji qnat, yni istehsaln miqyasnn artmndan ld ediln
effekt;
2.qtisadi faliyytin miqyasnn artmndan ld ediln effekt; Burada
istehsal olunmu mhsulun v sat bazarlarnn mxtlifliyin istinadn ediln
qnat nzrd tutulur;
3.Sazilrin, mliyyatlarn, kontrakt v mqavillrin balanmas zr
kiln msrflr qnat; Konkret kild, transaksion msrflr qnat kimi
d baa dl bilr;
4.Birlmi yaxud qovumu firmalarn faliyytlrinin laqlndirilmsi,
resurslarn mssisdaxili v lklraras yenidn blgs, tarif v qiymt
siyastinin laqlndirilmsi v s. zr rqabt stnlklrin sahib olma.
Regional bazarda mikrosviyy subyektlrinin faliyytin yanamada
istifad etdiyimiz mqsd oxluuqiymtlndirmnin ox kriteriyal tande-
mi hm blokdaxili iqtisadi mkann bazar prinsiplri sasnda dayanql inkia-
fnn tminat yaxud bu prosesin dvlt tnzimlnmsinin smrldirilmsi,
hm d antiinhisar siyastinin effektiv ttbiqi baxmndan son drc mhm
hmiyyt ksb edir.
Regional bazarda istehsaln tmrkzlmsi prosesin qoulan yaxud
dvlt trfindn daxil ediln mssisnin yaxud mssislr qrupunun faliy-
ytind hm taktiki, hm strateji ynml mqsd oxluuna aadaklar aid
etmk mqsdmvafiq olard:
1)Aradrdmz hadisnin real iqtisadi inteqrasiyaya can atan blok ri-
vsind gedii bri badan mnafelrin dnilmsi ardcllnda myyn yer-
dyimni ortala xarr. Yni, mnafelrin tminat ardcllnda (subyektin
mnafeyiregional mnafemilli mnafe) regional sviyy milli mnafedn
n keir;

342
2)Regional bazarda istehsaln tmrkzlmsi qtblmy sbb olma-
maldr. Baqa szl, real sektorun bir ld yaxud bir lkd ifrat tmrkzl-
msi-qtblm, mtlq mrkzlm il yekunlaacaqdr ki, bu da mahiyyt
etibar il inteqrasiya blokunu paralamaa aparan bir yoldur;
3)stehsaln tmrkzlmsi prosesi lkdaxili regional blg d nzr
alnmaqla lokalregionalsubregionaltransregionalmumblok sviyyli
regional mstvid paralel inkiafa xidmt etmli, lkdaxili disproporsiya ya-
ratmamaldr;















lkonin roqabotqabiliyyotliyinin amillor kompleksi
Amillor
Iqtisadi inkisaI tempi; Milli valyu-
tanin voziyyoti; Sonaye istehsalinin
soviyyosi; Adambasina on mhm
mohsul nvlorinin istehsali vo s.
Iqtisadiyyatin dinamik
inkisaIi
Isci qvvosino cokilon birbasa vo
dolayisi ilo mosroIlor; kadr axini;
maddi stimullasdirma vo s.
Maliyyo sisteminin voziyyoti; Kom-
mersiya banklarinin Ioaliyyoti; Qiy-
motli kagizlar bazari.
Ohalinin artim tempi; Isci qvvosi;
Issizliyin soviyyosi; Ixtisaslasma
soviyyosi (omok resurslarinin).
Adambasina dson istehlak xorlo-
ri; Qeyri-qiymot gstoriilori; Satis-
dan sonraki xidmot; keyIiyyot; dizayn
Sonaye istehsalinin
eIIektivliyi
Bazarin dinamik
inkisaIi
Maliyyo sisteminin
inkisaIi
Insan resurslari
Kriteriyalar

343










k. 7.2. lknin rqabtqabiliyytliyinin tminat baxmndan baza amil-
lri v qiymtlndirm kriteriyalarnn mntiqi qarlql ball.
4)stehsaln tmrkzlmsindn ld ediln sosial-iqtisadi effekt n az
effektiv rqabt mhitind ld edilmsi proqnozladrlan effekt brabr
olmaldr;
5)Bu prosesin effektiv surtd hyata keirilmsi inteqrasiya blokunun z-
v olan lklrin antiinhisar qanunvericiliyini uyunladrma tlb edir. Eyni
zamanda, istehsaln tmrkzlmsin nzart hr hans bir zv-lk trfindn
deyil, blok daxilind formaladrlan fvqlhkumt qurumu vasitsi il hyata
keirilmlidir ki, regional sviyyli mnafe natarazlna yol verilmsin.