TTAD,VII/16-17, (2008/Bahar-Gz), s.s.

71-88

SULTAN II. ABDLHAMT DNEMNDE BR ERKES TARH YAZILMASI GRM

Mustafa ORAL* zet
Kafkaslar, 1774 Kk Kaynarca Antlamasndan itibaren arlk Rusyas ile Osmanl mparatorluu arasnda iddetli bir mcadele alan haline gelmitir. Bu mcadelede erkesler, Osmanl tarafn tutarak, Ruslara kar amansz bir savam iine girmilerdir. Krm Savandan sonra ise Ruslar, Kafkaslar ynnde kararl ekilde ilerlemiler, dier Kafkas kavimleri ile birlikte erkesleri de hkimiyetleri altna almlardr. Bunun zerine yurtlarndan ayrlmak zorunda kalan erkesler, Osmanl mparatorluunun eitli yerlerine yerletirilmiler, buralarda ulusal varlklarn korumaya almlardr. te bu ortamda, 1882 ylnda kaleme aldklar kapsaml bir erkes Tarihi tasars, gerek Osmanl tarih yazm gerekse erkes tarih yazm asndan nemli bir giriimdir. Bu giriim, geleneksel Osmanl tarih yazm izgisinde ve mmeti-milleti nitelikte bir tarih anlaynn rn saylabilir. Anahtar Kelimeler: erkesler, erkes Tarihi, Kafkaslar, Osmanllar, Ruslar.

Abstract
The Caucasian region, since 1774 Ktchk Kainarca Treaty, has become the struggle area between the Tsarist Russian and Ottoman Empire. In this struggle, the Circassians erkes, being in the side of the Ottomans, has been in struggle against the Russians. After the Crimean War, Russians has directed into the Caucasian, and taking under domination the Circassians with the other Caucasian tribes. Because of this, they were departed from their native land, they has been settled into the different region of the Ottoman Empire. They tried to maintain their national existence. In this condition, the draft of Circassioan historical written in 1882, has been important undertaking in the aspect of Ottoman and Circassian history written. This undertaking is the product of traditional Ottoman historical written and the aspect of peoplenational characteristic history. Key Words: Circassians, Circassian History, Caucasians, Ottomans, Russians.

Akdeniz niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm, (mustoral@akdeniz.edu.tr).

71

Mustafa ORAL

TTAD,VII/16-17, (2008/Bahar-Gz)

Giri Kuzey Kafkasyann Azak ve Karadeniz sahilleri ile bu sahillere yakn step ve dalk blge ahalisine erkes, bu blgeye ise erkesistan ad verilmektedir. Trkler ile erkesler tarihte ilk olarak Hazar Trkleri zamannda karlamlar ve mttefik olmulardr. Hatta Hazar Trklerinin yardmyla erkesler, 756da Bizansa kar istiklllerini kazanmlardr. Osmanl Trkleri ile erkesler arasndaki ilikiler ise Moskof tehdidine kar erkeslerin Osmanl yardmna bavurmas ile balamtr. Zaten, bu srada erkesler Krm Hanlna bal bulunuyordu. erkesler, slamiyetle, VII. yzylda Araplar sayesinde tanm olmakla beraber, slamiyetin erkesler arasnda yaylmas XIV. yzylda Krm Hanl yoluyla olmutur. Osmanl Trkleri ile erkesler arasndaki mttefiklik duygusunu pekitiren bir dier etken ise erkeslerin Osmanl Hilfet makamna balanmas yoluyla olurken, bu nemli mttefik Osmanl mparatorluunun Kafkas siyasetinin de temelini tekil etmitir1. Osmanl Trkleri ve erkesler erkesler hakkndaki ilk elden bilgilerin gezginlerin eserlerinde verildii grlmektedir. Osmanl seyyah Evliya elebi, 1660l yllarda gezip grd Kafkaslar, dolaysyla erkesler hakknda ilgin gzlemlerde bulunmu; erkes lisan hakknda ise kendisine gre u ilgin saptamada bulunmutur2: Bu dnya seyyah, insanlarla sohbet eden yalnz bilmeyen aciz kul, ben Evliya elli bir senede yedi iklimde on sekiz padiahlk yere ayakbastm. Her diyarn lisanyla konumak iin onlarn ak ve gzel szleri, beyitleri ve iirleriyle yz krk yedi lisann hepsini gayet gzel yazdm ama bu erkes lisan gibi saksaan sadal lisan yazamadm. Ama gayretimle o lisan da kaderin verdii imknlarla yazarz Kendilerine mahsus bir leheleri var. Gramerleri yoktur. Onun iin kaleme gelmez vesselam Gerekten de, erkeslerin kendilerine zg bir gramerleri olmad gibi, bir alfabeleri de bulunmuyordu. Bu konudaki ilk almalar 19. yzylda eitli ve dank denemeler eklinde balamt. 20. yzyln balarnda (1925) Latin harfli bir alfabeye sahip olmular, ancak bu fazla uzun srmemi, 1939 ylnda Kiril harfli bir yazya gemilerdir3. Evliya elebi, erkeslerin kendilerine zg bir yazm sistemlerinin olmamasnn nedenini, Araplara kzgn olmalarna, bunun da etkisiyle Tatarlar ve Grcler ile karmalarna balamaktadr. Bunun belki bir dereceye kadar etkisi olabilecei Kafkas bilginlerince de kabul edilmekle birlikte, erkescenin telaffuzunun gerekten zor bir lisan olmasnn yansra pek ok leheye ayrlmas da nemli bir neden olarak grlmektedir. E. elebi, erkes diyarnda hrszlk etmeyenlere,
1 2 3 Mirza Bala, erkesler, slam Ansiklopedisi, C.III, stanbul, Mill Eitim Yaynlar, 1977, s.s.375-385. Evliya elebi Seyahatnmesi, C.VII, (sad.: T. Temelkuran, N. Akta, M. evik), stanbul, dal Neriyat, 1980, s.458. Bala, a.g.m., s.379.

72

Sultan II. Abdlhamit Dneminde...

TTAD,VII/16-17, (2008/Bahar-Gz)

yiit deildir diye kz verilmediini, bu nedenle, erkesistanda hrszln bir sosyal gereklik olduunu belirterek, bu konudaki maharetlerini ve misafirperverliklerini ise yle anlatmaktadr4: Hl ileri, gleri birbirlerinin kylerini ve konaklarn vurup geinmektir. ylesine hrszdrlar ki gzden srmeyi alarlar, gz yerinde kalr. Ta bu derece haramidirler. Ama misafirlerinin bir hardal tanesi uruna lrler. Herkes konuunu yedirir, iirir, misafirperverlik ederek gidecei kye kadar gtrr. Evliya elebinin yukardaki anlatmndan erkeslerin sirkate dkn bir kavim olarak tannd, bunun da Osmanl dnyasnda genel kabul grd anlalmaktadr. Bu yaklamn yetkin bir tarihi olan vakanvis Ahmet Cevdet Paaya da kaynaklk etmi olduu anlalmaktadr. Tanzimat dneminin brokrat ve tarihisi Ahmet Cevdet Paa, 1880li yllarn ortalarnda yaynlanan Tarihinde, zet olarak Kafkas halknn ou Mslman olup gneyden ve kuzeyden hcum eden ran ve Rusyallarn tesiri altnda kalmlarsa da ok defa Padiahn himayesine mazhar olmular ve Osmanl hilfetini kabul ederek Devlet-i Aliyeye meyletmilerdir5 diye yazyordu. Bir de ksa bir Krm ve Kafkas Tarihesi (1307) yazan Cevdet Paa, ayn eserinde Ruslardan asla korkmazlar dedii erkeslerin, Devlet-i Aliye hizmetine lyk ve acayip mahlklar olduunu belirtiyor, bu acayipliklerinin banda ise hrszlk, klelik, vurgunculuk gibi zelliklerini sayp dkyordu6. Bu yarglarn Batl yazarlarn erkesler hakkndaki dncesiyle paralellik iinde olduu grlmektedir7. Bunun, Batnn oryantalist yaklamn etkisi altnda olutuu sylenebilir. Kendilerine Adge (Hemehr) diyen erkesler, kendilerine atfedilen olumsuz yarglarn doru olmadn tarihen ortaya koymak amacyla, Osmanlerkes ilikilerinin en dostne dnemi saylan II. Abdlhamit devrinde mkemmel bir erkes tarihi kaleme almak iin harekete getiler ve bunun iin bir layiha hazrladlar8. Bu layihada yer alan ifadelerden, layihann 1882 sonlarnda (Muharrem 1300) kaleme alnd, 1883 balarnda ise baslp yaynland anlalmaktadr. Bu layihann esprisi, erkeslerin, Batllarn ileri srdklerinin aksine, meden bir kavim olduu esas tezini ileyerek medeni dnyaya gstermek olduu anlalmaktadr. Gerekten de, 1878 Berlin Antlamasnda, Krm Savandan, zellikle 1864ten itibaren Ruslarn Kafkaslar istils karsnda, Kafkas ellerinden gp youn olarak Osmanl lkesine snan erkeslerin, Krtlerle birlikte, Ermenilere kar taarruzunun durdurulmas kayt altna alnmt9. Bu hkm, erkeslerin, Osmanl Birlii iindeki gayri-mslim aznlklar asndan olumsuz bir ekilde deerlendirildiinin nemli bir gstergesidir. Osmanllar asndan erkesler, deta btn bir Kafkas politikasn temsil ediyordu. Bunun iin Osmanllar, Ruslarn Kafkasya zerinden Anadoluya inmesinin nne gemek iin, 1774 Kk Kaynarca Antlamasndan sonra erkeslerle
4 5 6 7 8 9 Evliya elebi, a.g.e., C.VII, s.459. Cevdet Paa Tarihinden Semeler, C.I, (dz. ve sad.: S. Irmak ve B. K. alar), stanbul, Mill Eitim Basmevi, 1973, s.227. Cevdet Paa, Tarih, C.I, s.s.232-236. rnein ayn tarihli u iki kitaba bkz: J. A. Longworth, A Year among the Cricassians, London, 1840; J. S. Bell, Journal of a Residence in Circassia during the Years 1837, 1838, 1839, London, 1840. erkesistan Tarih-i Ummiyesinin Sret-i Tanzmine Dair Lyihadr, stanbul, Mahmud Bey Matbaas, 1301, 10 s. (Bu layiha Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits kitaplnda bulunmaktadr). Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi (1876-1908), C.VIII, 3. Bask, Ankara, TTK Yaynevi, 1988, s.77.

73

Mustafa ORAL

TTAD,VII/16-17, (2008/Bahar-Gz)

sk ilikiler kurmutur. 1846da yaymlanan Rusa-erkesce Szlkn nsznde erkesler, Kafkaslarda yaayan btn Dal Kavimlerin sembol gibi takdim ediliyordu10. Burada bahsi geen Dal (Maarulal) szc, aslnda Avarlar iin kullanlan bir deyimdir. Ruslara kar uzun sre direnen mam amilin Avar aslndan bir kahraman olduunu biliyoruz. Bu mcadelesinde amil, hem erkesleri hem de eenleri yannda bulmu bir Kafkas kahramandr. eyh amilin Ruslar karsnda gerilemesi ve baarszla uramasndan sonra, erkesler ile birlikte btn Kafkas kavimleri Ruslarn egemenlii altna girmeye balaynca, Trkiyeye youn ve dramatik bir erkes g yaanmtr11. Osmanl lkesine gen erkesler, Osmanl hkmeti tarafndan stratejik nemi haiz bir ekilde iskn edilmitir. rnein, Ermenilerin youn olarak oturduklar blgelere yakn yerlerde, szgelimi Erzurum, Sivas, orum, ankr, Adapazar, Bursa ve Eskiehirde iskn edilmitir. te erkesler, Rum ve Ermeni halknn youn olarak yaad ve kimi zaman Krtlerin rahatszlk kard yerlere yerletirilmitir12. erkesistan Tarih-i Ummiyesinin Sret-i Tanzmine Dair te, mkemmel bir erkes Tarihi yazmna ilikin 1882 senesi sonlarnda kaleme alnp 1883 yl banda bir nshas Padiaha sunulan bu layiha, byle bir ortamda kaleme alnmtr. Ancak o gnden bugne btn Kafkaslar ve Kafkas halklar hakknda Trkede kapsaml bir inceleme henz kaleme alnm deildir. Ancak yine de Osmanl Kafkaslar hakknda Trkiyede ve Batda ok sayda alma yaplm olduu bilinmektedir. Batl veya Trk bilginler tarafndan yaplan bu almalarn genelinin ise tarihsel olmaktan ok, etno-santrik yaklaml yaptlar olduklar grlmektedir. te, bylesi bir ortam iinde yazmna teebbs edilen mkemmel bir erkes Tarihi, layihann yaymlanmasnn zerinden uzun bir zaman gemesine karn bir trl kaleme alnamad gibi, somut admlar da atlamamt. Yine Padiah II. Abdlhamitin saltanat dneminde kaleme alnd anlalan ve Hdvendigr (Bursa) vilyeti ile Eskiehirde Crk Ahmet ve Abaza Nogay Zok (?) ve sair beyefendilere hitaben kaleme alnan bir belgede bu konuda aynen unlar yazldr:13 imdiye kadar tertb ve nerine muvaffakiyet hsl olamyan erkesistan Tarih-i Ummsinin vcuda getrlmesi gayet ehemm ve bunun husl in ihtiyact- milel ve asra vkf olan mtehayyizn- erakesenin (erkeslerin ileri gelenlerinin) arzusu muhakkaktr. Bu tarihin derece-i lzumu herkese bedih olduundan burada tafsilt itsna hacet grlmedi. te bu kerre ymnehl-kerm bu maksad- mhimme cidden teebbs edilerek tarihin sret-i tanzimine dair sret-i mahssada yaplan ve bir nshs leffen (ekli olarak) gnderilen tarifnme mucebince (gereince) bu tarihin tanzimine mbaeret olunmu (giriilmi) ve melff pusula mantkunca erbb- iktidardan [bir] heyet-i mel10 11 12 13 Adolf Borje, Kafkasyal Dal Kavimlerin Ksa Tasfiri, (ev.: Murad Papu), Ankara, Kafkas Dernei Yaynlar, 1999, s.35 (Bu kitap ilk defa 1858 ylnda baslm olup sonraki yllarda pek ok basks yaplmtr). erkeslerin Kafkasyadan gleri hakknda ayrntl bir toplu alma iin u kitaba bkz: erkeslerin Srgn: 21 Mays 1864 (Tebliler, Belgeler, Makaleler), Ankara, Kafkas Dernei Yaynlar, 2001. Yaln Kk, erkes, Srlar, Yaz-Grnt-Ses (YGS) Yaynlar, 2001, stanbul, s.s.97-98. Ank. ni. Trk nklp Tarihi Enstits (TTE) Arivi, Kutu Nu.10, Gmlek Nu.53, Belge No:53.

74

Sultan II. Abdlhamit Dneminde...

TTAD,VII/16-17, (2008/Bahar-Gz)

life tekl ve Babli altnda Ebus-Suud Efendi caddesinde kain 34 numrolu idarehnede itima eylemekte bulunmutur. Artk bu maksadn srat-i huslne lzumu kadar parann tedarik olunamamasndan baka bir mni kalmamtr ki bu da levzm- medeniyeye vkf ve saye-i li-i cenb- tcidrde ianeye mukadder ricl-i erakesenin kesretine binaen bir ey demek deildir. Binaenaleyh haz (bu) hiz olduklar hmiyet-i mselleme-i vatanperverlerine (ulusal eref ve haysiyetleri herkese kabul olunan vatan-severliklerine) nisbetle pek cz olmak zere tensb edilen (uygun bulunan) ve melff bilette muharrer (yazl) bulunan parann srat-i mmkne ile s-y aciznemize yetitirilmesini temenni ve daha ziyade ianeye himmet buyurduklar halde ayruca bilet gnderileceini beyn eder ve bir de orada mevct olan mer-y erakeseye tefhimt ve terift- mukteziye icrasyla ummundan ahz cem olunabilecek (toplanabilecek) parann dahi bileti badehu gnderilmek zere defteriyle beraber irsl buyurulmasn niyz eyleriz. Bu son giriimin de nceki gibi sonusuz kalm olduu anlalmaktadr. Bununla birlikte, belgenin satr aralarnda sz konusu giriime ilikin nemli bilgiler bulunmaktadr. Bir kere, bu tarih eserinin, erkes sekinlerinin giriimiyle yazlmak istendii; ikincisi, bu giriim iin bir yazar kurulu oluturulduu, Bablide Ebussuud caddesinde 34 numaral yerde bir ynetim merkezi kurulduu ve burada dzenli toplantlar yaplmaya baland anlalmaktadr. ncs, bu yolda btn hazrlklar yapld, geriye sadece para sorunu kald; bu sorunun da Padiah ile Padiahn evresinde bulunan varlkl erkeslerin yapacaklar yardmlar sayesinde alaca belirtiliyor. Ancak, bu arada mparatorluun eitli yerlerinde oturan duyarl erkeslerin bu giriime katkda bulunmalar iin harekete geildii, bunun iin de bu giriime maddi destek salamaya ynelik organizasyonlar yapld anlalmaktadr. Bu almalar, Osmanl Padiahnn parasal desteinin yan sra Eskiehir ve Bursa gibi erkes nfusunun youn olduu yerlerden alnan destekle yaplmaya allmtr. Olduka kapsaml olduu grlen bu layihann hemen banda, bu tasarnn zetinin Padiaha dahi sunulduu, bu giriime Padiahn bilgisi dhilinde baland nemle belirtiliyordu. Bu layiha, uzun bir giriten sonra Messisler, Mellifler, Muharrirler ve Mtercimler, Layihann Hulsas ile Htime alt ballarndan olumaktadr. Layihann giri blmnde, byle bir eserin yazlmasna giriilmesinin gerekesi yle aklanyor: [Batllar tarafndan yaplan] Neriyt- kzibe-i gaddrnenin bu derece ilerlemesi aleyhinde sz sylenilen sir milelin mdfaas misull erkesler tarafndan bir mdfaa-i muktedirne-i muhkne ve erkesistann her ahvlini hakkiyle bildirir neriyt- mstakimne ile mukbele ve mdfaaya himmet eden olmamasndan neet etmitir. Binenaleyh haz delil-i katiyye ile u isndt ve mfteriyt- vkann klliyen redd ve ibtline ve erkesistann her mevki ve arzisine ve erkeslerin mene ve dt ve ahlk ve edebiyt ve efl ve mueret ve mumelat- chiliyye ve eriyye ve vukt- harbiyelerine dir mkemmel bir erkesistan tarih-i ummiyesinin tertbi ve nerine nihyet derecede sarf- himmet eylemek bugn alel-umm ricl-i erkiseye farz olmutur. nk bugn erkesler aleyhinde bulunan Avrupa efkr- ummiyesinin erkesler lehinde bi-hakkn tadl ve tahvline (tamamyla dzeltilip deitirilmesine) ve an-be-an mahv ve mnkarz olmakta

75

Mustafa ORAL

TTAD,VII/16-17, (2008/Bahar-Gz)

(tkenmekte) olan kavmiyet ve asabiyyet-i erkesiyyenin muhfaza ve ihysna bu tarih yardm edecek ve belki bir mukaddeme-i mstakile olabilecektir. Bir nshas Padiaha da sunulan layihann erkesistan Tarih-i Umumiyesinin Sret-i Tanzmine Dair Hulsadr balkl zetinin yer ald ksm (Md. 12-18) aynen yaynlyoruz: Tanzm olunacak tarihin nm (erkesistan Tarih-i Ummiyesi) olub elsine-i ecnebiye zere yazlm olan her tarih tetebb ve tahkk ve erkes ihtiyrlarnn malmt ve ifdt- ifhiyeleri istima edilerek destres olunabilecek malmt- sahhaye nazaran Kfksya ktsnn kffe-i mevki ve hudd ve arzisinden ve erkeslerin mene-i hakksinden bedan ile bin yz sene-i hicriyesi muharremine kadar getrelecektir. (M.12) Bu tarih her biri lzmu kadar fusl env (blm ve konular) mil olmak (kapsamak) zere ksm zerine tertb olunacaktr (dzenlenecektir).(Md. 13) Birinci ksmda Kfkasya ktasnn corafyasyla erkeslerin ibtid erkezistna nereden ve ne vechile gelb ne sretle tavattun eyledikleri (yurt tuttuklar) ve ol vakit kleye mlik olub olmadklar ve mlik idiler ise klelerine ne vechile mumele eyledikleri ve ol vakit insan satub satmadklar ve zemn- chiliyedeki sir idre-i ummiyeleriyle andan sonra slmiyetlerine kadar ne sretle yaadklar ve usl-i harbleri ve itikdlar ve ol vakit oralarda esir sirkat olup olmad (esir satlp satlmad) ve usl-i mnkehe ve izdivac (nian ve evlenme ekilleri) ve edebiyt ve muaeretleri ve sir ahvl-i hussiye ve ummiyeleri lzmu kadar fusl env- mnkasim olarak ire edilecektir. (Md. 14) kincisinde ibtid slmiyetin erkezistna ne vsta ve sretle dahil ve intir eyledii ve bu esnda ne gibi vekyie tesdf olunduu ve slmiyetden sonra erkezistnda ka trl usl-i idre grnd ve kabilin mteaddid nm ve unvna sret ve sebeb-i inksmyla cihet-i idrenin derece-i tefvt ve sret-i ekl rbleri ve usl vukt- harbiyeleri ve usl-i mnkeht ve izdivc ve edebiyt ve mberetleri ve sirkatn derecesiyle srikler (hrszlar) hakknda ne mumele cr olduu ve hukk- ummiye ve hussiyenin ne sretle muhfaza edilmekte id davnin ne vechile fasl ryet olunduu ve o asrlarda klelerine ne vechile mumele eyledikleri ve kan gtmek meselesinin sret-i esbb ve insan satmak hussunun ne sret ve esbba bin-i tevsi eyledii ve hangi tarihte stanbula insan satmaa baladklar ve buna en evvel kimin sebeb olduu ve klelerine vki olan muamelelerinin er-i erfe muvfk olub olmad ve Krm Muhrebesinden erkeslerin siyseten istifde edememelerinin esbb ve ahvl-i hussiye ve ummiye-i sireleri kezlik lzmu kadar fsl ve env- mnkasm olarak gsterilecektir.(Md. 15) ncsnde hicrete sebebiyet veren ahvl ile ne vechile hicret olunduu ve esn-y hicrette tesdf olunan ahvl-i mumelat ve hicretten maksad ne olduu ve hicretten sonra grlen mumelat ve burada erkesler de sirkatin oalmasna sebeb olan ahvl ve erkeslerin tekine berikine serd tannmalarnn esbb ve muhrebe-i hire (93 Harbi) nihyetine kadar erkeslere ecnibin eyledii mftereyt ve istindtla (iftira ve yaktrmalarla) bundan maksadlar ne olduu ve bir daha avdet edememek zere Rmilinden hicret etdirilmelerinin esbb beyn olu-

76

Sultan II. Abdlhamit Dneminde...

TTAD,VII/16-17, (2008/Bahar-Gz)

nacak ve her ksm ve fasl ve nevi tevrih-i atkann (eski tarihin) delil-i makbleye mstenid bulunan ibrtna ve yahud kavnn-i tabiiyyeye ve ihbrt- makleye vel-hsl berhn-i muhta-i mukniaya mstenid olacakdr. (Md. 16) Herkesin bu uurda vuka gelen ine messi muhabbet-i milliyesi in gzel mizn mikys (l) olacandan tarihin htimesinde bir cedvel-i mahss tanzm ve tertb edilerek himmt- vka als-sm tahrr ve terh edilecektir (aklanacaktr). (Md. 17) Onuncu madde mcibince Dersadetde mevcd messisn ve mellifn cnibinden ladl-istire (danarak) devletl bhetl Hayreddn Paa hazretlerinin imzs mal-iftihr (iftiharla) kabl olunmu olduundan muvfakat- fehmneleri (anlayl olurlar) ric edilecei gibi mellifn-i silkine (yazarlar arasna) sadetl Ahmed Midhat Efendi Hazretleri dhil olmu ve nc madde mcibince idre-i mdriyete tfeng-i cenb- ehriyr mralay izzetl Ahmed Beyefendinin ve altnc madde mcibince mellifler heyeti riysetine umm muhcirn mfettilii baktibi izzetl Rid Beyin intihb ve drdnc madde mcibince idre mdriyeti vekletiyle mellifn riyseti muvenetine dahi Kosova vilyeti ar nzr- sbk izzetl Hurd Efendinin nasb tensb edilmitir (uygun grlmtr). (Md. 18) Mkemmel Bir erkes Tarihi yle Yazlr ! Yazlmas tasarlanan erkesistan tarihinin Osmanl-slm tarih anlay izgisinde olduu, yukarda zeti verilen layihadan aka anlalmaktadr. Bu almada Osmanl tarih yazm asndan olduka nemli ve orijinal bir belge olduunu dndmz ibu layihay aynen yaynlayarak Osmanl tarih yazm literatrne mtevaz bir katkda bulunmak istedik. Ancak layiha, epeyce uzun ve kapsaml olduu iin yalnzca zetini vermeyi tercih ettik. Bu makalede, Osmanl lkesinde nemli bir etkinlie sahip erkeslerin kapsaml bir tarih yazmak yolunda sz konusu layihann evirisini yaparak Osmanl-slm tarih anlay asndan analiz etmeye ve Osmanl tarih yazmnn tarihindeki yerini belirlemeye altk. Layihann ksaca tahlilini yapacak olursak, ncelikle, yazlmas planlanan erkes Tarihinin slamik bir yaklamla kaleme alnmak istendii, dolaysyla teleolojik nitelikli olduu grlmektedir. Sonra, ahlfa gzel bir muhakeme ve ibret tarikini gstermek amacyla kaleme alnmak istenmitir. Son olarak da, erkeslerin, kendi kavmiyet ve memleketleri hakknda henz mkemmel bir tarihe malik olmamalar, bylesi bir tarihin yazlmasn zorunlu klmtr. Geri, Kafkaslara ve Kafkas kavimlerine ilikin ecneb tarihlerinde mebzul miktarda bahis mevcut ise de, bunlar, baz yanl anlaylarla doludur. Bunlarn banda, Batllarn, erkeslerin vahi ve gaddar ve terbiyeye gayri kabil bulunduklarna dair dnceler gelmektedir. Bu yanl grlerin, erkeslerin karakteristik zelliklerinin her iki tarafa dahi mehul olmasndan kaynaklanm olduu anlalmaktadr. Ksacas, erkesistan Tarih-i Ummiyesinin yazlmas tasarsna tepkisel bir hareketin sonucunda teebbs edildii anlalmaktadr. Bu teebbsten birka yzyl evvel erkeslerin kkenine ilikin Arapa baz eyler kaleme alnm ise de, bunlarn vukufsuzluk hasebiyle, ounlukla pein hkmn mahsul olmaktan teye gidemedii anlalmaktadr. Batl yazarlar ise, btn Kafkas kavimlerini erkes

77

Mustafa ORAL

TTAD,VII/16-17, (2008/Bahar-Gz)

zannetmiler ve olumsuz pein hkmlerle deerlendirmilerdir. Bu pein hkmn banda, erkeslerin insan alp satmalar, hrszla, vurgunculua, soygunculua mbtela sanlmas, tabiat olarak sert tanlm olmalar gibi konular bulunmaktadr. Bu sonuncu hkm, nceleri esasen bir kaide-i mahsusa-i eriyeye tabi iken, sonralar rndan km ve erkeslerin kt tannmasna neden olmutur. Bu yanl kanaati dzeltmek ve mkemmel bir erkes Tarihi yazmak, erkes byklerine deta farz olmutur. Demek ki bu tarihle, esasen erkeslerin meden bir tarihi yazlm olacak, en azndan erkeslerin barbar (bedev) olmadklar ortaya konulacakt. erkesistan Tarih-i Umumiyesi yazlrken, yabanc dillerde yazlm Kafkaslar ve erkesler hakkndaki btn tarih eserlerin incelenerek ve erkes byklerinin bilgi ve ifadeleri toplanarak, Kafkasya ktasnn kaffe-i mevki ve hudd ve arazisinden ve erkeslerin mene-i hakikisinden balayarak hicri 1300 senesi muharremine, yani 1882 sonuna kadar getirilecekti. ksmdan olumas planlanan bu tarihin birinci ksmnda; erkeslerin bugnk Kafkasyadaki lkelerine gelip yerlemelerinden14 slmiyetle tanmalarna, yani Araplarn Kafkaslar istilsna kadar olan sre; kinci ksmda, slmiyetin erkesler arasnda yaylmaya balamasndan Krm Savana kadar olan dnem; nc ksmda ise, Krm Savandan, zellikle, Kafkasyadan baka yerlere byk erkes gnden Berlin Antlamasna kadar olan devre ele alnmaktadr. Bu ksmlarn her birinde erkeslerin her trl tarihi ele alnp ilenmesi planlanrken, nc ksmda erkeslerin Kaskasyadan baka yerlere gnn ayrntl tarihi zerinde durulmak istendii ve ayrca, zellikle 93 Harbinden sonra Batllarn erkesler hakkndaki pein hkmlerinin nedenleri zerinde durulmak istendii anlalmaktadr. Bu tasarnn son ksm erkes diasporas tarihi gibi bir dnceyi anmsatmaktadr. erkeslerin nereden gelip de bugnk erkesistan denilen blgeye yerletikleri henz tam olarak aydnlatlamamakla beraber, M. . VI. yzylda Karadenizin btn dou sahillerini igal etmekte olduklar sylenmektedir. erkeslerin, kuzeyli ve gneyli (Akdeniz) iki kavmin karmasndan meydana geldii tahmin edilmektedir15. Bu nedenlerle erken dnem erkes tarihi hakkndaki bilgiler olduka snrldr. erkesler hakkndaki ilk almalar ise daha ok etnografik niteliktedir ve 18. yzyl sonlarnda kaleme alnmaya balamtr16. II. Abdlhamit dnemindeki bu almann asl amacnn bunun ortaya konulmas abas olduu ve ulusal bilincin canl tutulmaya alld, bunun iinse tarihe bavurulduu anlalmaktadr. erkes tarih anlaynn ise mmeti-milleti bir izgide olduu grlmektedir. Bu planda, insanlk tarihinin Hazreti dem ile balatlmas ve erkes Tarihinin dnemlere ayrlmasnda izlenen yntem ve yaklam modelinin slm tarih anlay
14 Bkz: Aytek Namitok, erkeslerin Kkeni, 1. Kitap, (ev.: Aysel eviker), Ankara, Yaynlar, 2003 (Bu eser ilk defa 1939 ylnda Pariste Origines des Circassiens adyla baslmtr); Alexandre Grigoriantz, Kafkas Halklar: Tarih ve Etnografik Bir Sentez, (ev.: Doan Yurdakul), stanbul, Yeni Binyl Yaynlar, t.y. Bala, erkesler, s.381. erkeslerin Osmanl lkesinde iskn nemli bir konu olmutur ve bu g, Osmanl lkesinde nemli bir erkes diasporas oluumuna yol amtr. Bu srgn olay ise erkeslerin, Yahudiler ve Filistinliler ile bir arada deerlendirilmesine yol amtr. Bunun iin 11 nolu dipnotta belirtilen eserdeki bildirilere baknz.

15 16

78

Sultan II. Abdlhamit Dneminde...

TTAD,VII/16-17, (2008/Bahar-Gz)

izgisinde olmas, buna nemli bir kanttr. Bunlara ilveten, erkesler aleyhindeki btl yarglarn tashih edilmesi gayreti, Hristiyanlk lemini karsna alan bir tarih anlayn mevzu bahis klmaktadr. Bu yaklam, ayn zamanda Avrupa merkezli tarih anlayna kar bir tepkidir. erkeslerin insan ticareti yaptklar hkmne kar slmn hkmlerinin ne srlerek savunulmas, buna bir dier rnektir. erkeslerin bakalar tarafndan olumsuz olarak grlen baz zelliklerinin ise, tarihsel koullar iinde deerlendirilmesi ve gerekleri yanstmadnn vurgulanmas, erkes ulusal tarih yazm ynnde dikkate deer noktalardr. Bu tarih yazm tasars iinde iktidarla ilikilere de ayrca dikkat edildii anlalyor. ncelikle, kurucu ve yazarlar arasnda stanbulda bulunan bbehetl Hayrettin Paann imzasnn kabul edildii, yazarlar kuruluna tarihi yazar olarak saadetl Ahmet Mithat Efendinin dhil edilmesi, mdrlk makamna izzetl Miralay Ahmet Efendinin, yazarlar kurulu bakanlna ise Umm Muhcirn Mfettilii baktibi izzetl Rait Beyin seilmesi ve son olarak, yazarlar kurulu bakan yardmclna Kosova Vilyeti eski Ar Nazr izzetl Hurit Efendinin seilmesi nemlidir. Bylesi kapsaml bir erkes Tarihi yazmnda tarihi-yazar olarak grev verilmesi dnlen veya bu layihann hazrlanmasnda katks bulunan erkes aydnlarn adlarnn belirtilmemesi anlamldr. Layiha sahiplerinin, yukarda belirtilen sekin kiiler yoluyla iktidar katnda kabul grmek istedikleri anlalmaktadr. Ne ki, o srada Osmanl aydn ve tarihileri iinde gerekten sekin bir konumu bulunan Kafkas kkenli Mizanc Mehmet Murat Beyin gzard edilmesi de anlaml grnmektedir. nk bu srada Mizanc Murat, devrimci bir aydn olarak tannyor, bu nedenle iktidar tarafndan pek de tasvip edilmiyordu. Mekteb-i Mlkiyede verdii dersler de Abdlhamitin adamlar tarafndan dikkatle izlenip jurnal ediliyordu17. Ksacas, bylesine kapsam geni tutulan ve iktidar tarafndan da destek verilen nemli bir projeye, Kafkas kkenli aydn bir tarihi yazarn alnmamas nemli bir eksiklik saylabilir. Dolaysyla, bu kapsaml tasarnn Osmanl iktidar ile uyumlu bir almann sonucunda ve Osmanl-slm tarih anlay erevesinde kaleme alnm olduu anlalmaktadr. Yazar kadrosunun da buna gre tanzim edilmesi, yani konunun uzmanndan ok siyasal tutumun belirleyici olduu sylenebilir. Bu nedenle olsa gerek, bu aal tasar II. Abdlhamit iktidarnn tarihe kar olumsuz bir tutum taknmas zerine gndemden dmtr. 1890l yllarn balarnda II. Abdlhamit ynetimi iktidara kart bir tutumun oluumuna zemin hazrlad gerekesiyle, nce tarih derslerini, ardndan da felsefe retimini ilkretimden balayarak btn retim kurumlarndan kaldrmaya balamtr18. Bir sre sonra da tarih yaynlarn sk bir denetim altna almaya almtr. Bu gelimenin de etkisiyle olsa gerek sz konusu tasary gerekletirecek ortam ve koullar ortadan kalkmtr.

17 18

A. . Tokgz, Matbuat Hatralarm, (yay. haz.: A. Kabacal), stanbul, letiim Yaynlar, 1993, s.s.30-31. Mizanc Mehmet Murat hakknda bkz: Birol Emil, Mizanc Murad Bey Hayat ve Eserleri, stanbul, 1979. Taner Timur, Osmanl Kimlii, Ankara, 4. Bask, mge Kitabevi Yaynlar, 2002, s.103 vd.; Fuat Baymur, Tarih retimi, 4. Bask, stanbul, Gn Basmevi, 1954, s.16.

79

Mustafa ORAL

TTAD,VII/16-17, (2008/Bahar-Gz)

Sonu Sonu olarak, Osmanl mparatorluunun gerileme dneminde Osmanl Birliinin (Pax-Ottomana) nemli bir mttefiki ve uluslararas bir sorun olarak ortaya kan erkeslerin, kendilerini kltr-kimlik ekseninde ifade etmeye ve bunun iin kapsaml bir tarih yazmna bavurduklar grlmektedir. Bu tarih anlaynn ise ulusal-mmeti bir izgide olduu grlmektedir. Bu zelliiyle erkes tarih yazmn Tanzimat Dnemi Osmanl tarih yazm, erkes tarih anlayn da Osmanl-slam tarih anlay erevesinde deerlendirmek isabetli bir yaklam olacaktr. Osmanl erkesleri kendileri hakkndaki nyargl dnce ve yaklamlar tashih ederek, medeni bir gemie sahip olduklarn ortaya koymak istemilerdir. Bu medeni ve mkemmel erkes tarihinin yazmnda ise Osmanl siyasal iktidarnn olanaklarndan ve Osmanl yazarlarnn yardmlarndan yararlanlma yoluna gidilmitir. Dolaysyla, yazlmak istenen tarih yapt, Osmanl resmi ideolojisi ile Osmanl tarih yazm ve tarih anlayyla uyumlu bir nitelikte olacaktr. Bunlarn yannda byle bir tarihin yazlmas erkes elitinin harekete geirilmesi asndan da bir frsat olarak grlmtr. Bu da Trkiyedeki erkes diasporasnn ulusal uyanna zemin ve ortam hazrlamtr. Ancak bu uyann Osmanl iktidar ile uyumlu ve Bat kart bir hareket olduunu tarihten biliyoruz.

80

Sultan II. Abdlhamit Dneminde...

TTAD,VII/16-17, (2008/Bahar-Gz)

EK erkesistan Tarih-i Ummiyesinin Sret-i Tanzmine Dair Lyihadr erkesistan tarih-i ummiyesinin tanzmine dir lyihadr ki hulsas zt- hazret-i padiahiye dahi arz olunmu ve binenaleyh malmt seniyye-i cenb- tacdr tahtnda olarak ber-vech-i t program mcebince ibu tarihin tertibine mberet olunmudur. Ebul-beer Hazret-i dem aleyhisselmn r-y arza bidyet-i hbtundan beri ben dem yevmen kayymen tensl ve teksr ve her tarafa intir etmi ve cenb- hlik- mennn hikmet-i baliga-i rabbniyesi muktezsnca her insana ve her arz ve mevkie muhtelif istidd ve kbiliyet ihsn buyurmu olduundan bu istidd ve kbiliyeti mtehlif arzi ve mevkie intir eyleyen hiss idrk ve istidd mtehlif insanlar beyninde nice vukt- azme ve acbe vuka gelmi ve ilel-eln gelmekde bulunmudur. Her kavim ve millet eslfnn vukt- mehresini mmkn mertebe esbb- mcibesiyle zabt ve tahrr ederek ahlfn gzel bir muhkeme ve ibret tarkini gstermidir ki bunun diyneten siyseten ticreten bedh olan menfi-i azmesi byle ufak bir varakada beyn ve tadd olunamaz. Esef olunur ki erkesler byle bir tark-i istifde ve ibretden hla mahrmlardr. Zra kendi kavmiyet ve memleketleri hakknda henz mkemmel bir tarihe mlik deillerdir. Geri Kafksiya ktasna ve orada skin akvmn ahlk ve efl ve maetine dir milel-i ecnebiye tarihlerinde pek ok mbhast mevcd ise de baz arz ve esbb- mahssaya ve alel-huss erkeslerin her hline vkf olmamalarna mebni mbhast- mezkrede erkeslerin vahi ve gaddr ve terbiyeye gayr-i kbil bulunduklarna dir lisn- edd istiml edilmi ve bunlarn bu gibi neriytn cerh ibtl zmnnda yine milel-i ecnebiyenin baz mnsif ricli tarafndan mdfaa yollu risleler yazlm ise de essen erkeslerin ahvl-i hussiye-i ummiyesi her iki tarafca dahi mechl bulunduundan aleyhlerinde yazlan szler mfteriyt- mahzadan ibret bulunduu gibi lehlerinde vki olan neriyt dahi hakkat-i hllerine yaklaamam ve kta-i mezkrede skin olub lisn ve ahlk ve ahvl ve kavmiyetce biri birine mbyin bulunan Abaza Lezgi ean Nogay Dastan vesire gibi akvm ve kabil-i mteaddide kisvelerinin mbeheti cihetiyle ecnib nazarnda ummen erkes zann olunmudur. Bundan birka asr evvel erkeslerin meneine dir Arabca baz eyler kaleme alnm ise de vukfsuzluk hasebiyle bu da ekseren ind bir tertb-i silsileden ibret kalmdr. Meydn mdfaa-i maklneden hl bulan ve erkeslerin yn- tahsn ve istifde olan ahvl ve icrat ve mumelt- ummiyelerini leme kar mestr bulundurmak ve hatt erkeslerden mmeyi tebrd eylemek emelinde bulunan

81

Mustafa ORAL

TTAD,VII/16-17, (2008/Bahar-Gz)

baz ecnebler u frsat ganmet add ederek hibir hakk ve malmt- sahheye mstenid olmayan neriyt- kazibelerine devm ve ihtimm etmeleriyle erkeslerin aleyhindeki fikr-i husmet ve infili hemen ummiletirmeye ve hatt dvel-i fehme vkelsnn izahtna varncaya kadar birledirmee muvaffak olmu olduklarndan saltanat- seniyyenin himemt- liye-i b-kes-i nevzsi sayesinde otuz seneden beri Rumilinde iskn edilmi olan erkeslerin oradan ihrcyla kta-i mezkreye bir daha erkes idhl ve iskn etdirilmemesi beynd-dvel taht- karara alunub muhrebe-i hire netcesi olan Berlin muahedesine derc olunmu ve bu sretle imdiye kadar hibir kavim hakknda rev grlmeyen bir mcztla erkesler mahkm ve tehr edilmidir. Neriyt- kzibe-i gaddrnenin bu derece ilerlemesi aleyhinde sz sylenilen sir milelin mdfaas misull erkesler tarafndan bir mdfaa-i muktedirne-i muhkne ve erkesistann her ahvlini hakkiyle bildirir neriyt- mstakimne ile mukbele ve mdfaaya himmet eden olmamasndan neet etmidir. Binenaleyh haza delil-i katiyye ile u isndt ve mfteriyt- vkann klliyen redd ve ibtline ve erkesistann her mevki ve arzisine ve erkeslerin mene ve dt ve ahlk ve edebiyt ve efl ve mueret ve mumelat- chiliyye ve eriyye ve vukt- harbiyelerine dir mkemmel bir erkesistan tarih-i ummiyesinin tertbi ve nerine nihyet derecede sarf- himmet eylemek bugn alel-umm ricl-i erkiseye farz olmudur. nk bugn erkesler aleyhinde bulunan Avrupa efkr- ummiyesinin erkesler lehinde bi-hakkn tadl ve tahvline ve an-be-an mahv ve mnkariz olmakda olan kavmiyet ve asabiyyet-i erkesiyyenin muhfaza ve ihysna bu tarih yardm edecek ve belki bir mukaddeme-i mstakile olabilecekdir. Malmdur ki erkesler aleyhinde bulunanlarn balca sermyeleri madde olub birincisi erkeslerin insan alub satmakda olmas ikincisi kendilerinin her kavimden ziyde hrszla mbtela zann edilmesi ncs kavmiyetleri muktezs olan merdlik ve ect ve serbestlik kendlerini tabien serd tantm bulunmasdr. erkeslerin insan satmalar essen bir kide-i mahssa-i eriyeye tbi iken nasl rndan km ve akvm- sireye nisbeten memleketlerinde sirkat yok derecesinde olduu hlde beliyye-i hicret ve zarret baz erkes genlerini sirkata ne yolda mecbr eylemi ve tundh (sert huylu) olmalarna zehb ise o zaman tasvr olunan bir haylat ve evhmdan ibret bulunmu olduu berhn-i makble ile isbt edilmekle beraber adb- mueret ve usl-i harb ve ect ve sadakatleri ve yendiklerine ve ecnibe sret-i hrmet ve riyetleriyle misfirperverlikleri ve ahvl-i hussiye ve ummiye-i sireleri mkemmel bir tarihde bil-tarf beyn ve tarf olunabildii hlde erkeslerin her hsn kubh ahvlinin bi-hakkn muhkemesiyle temyzine her kl- mnsif muktedir ve memnn olabilecekdir. Sr-i marzaya tevfkn erkesistan tarih-i ummiyesinin vcda getirilmesi in messis mellif muharrir ve mtercim olmak zere snfn ittifk ve ictim ve terk-i mesisine ve sniyen tde muharrer mevddn mevki-i icrya vazyle mcebince hareket olunmasna lzm grnmektedir.

82

Sultan II. Abdlhamit Dneminde...

TTAD,VII/16-17, (2008/Bahar-Gz)

(Vezif) (Messisler) 1- Messisler tarihin vcda gelebilmesi in iktiz iden paraya taahhd ve it ve erkesistan ve ahlsinden bahis Arab Acem Trk Fransz ngiliz Alman Rus lsanlar zere yazlm tevrihi celb ve melliflerin tarihe id kaleme aldklar msvedt melliflerle birlikte tedkk ve tasdk ve tarihin srat-i itmm hakknda melliflerin vki olacak sir teklif ve ihtrtn derhl kabl ve icr edeceklerdir. 2- Messislerin adedi mahdd olmayub birinci maddede beyn olunan vezifden hissesine isbet edeni kabl ve icr edenler messislik erefini ihrz edebilecek ve messislerin imzs l mertibihim tarihde bulunacakdr ve (ibn aht-i kavm-i mnhim hads-i erfi medll-i mnfince asabiyyet-i erkesiyyeyi kazanm bulunan zevt- kirmn dahi bu bbda edilecek himmetde mterek olmalar levzm- dakke-i insden bulunmudur. 3- Vezif-i marzay icr eylemek ile ihtrt ve metlib-i lzme in melliflere merci olmak zere messisler kendi ilerinden birini idre mdri intihb edecekler ve bu mdr ine in dhil ve hric zevta yazlacak tezkir ve mektibe mellifler reis ile berber vaz- imz eyleyecek ve dim idre banda bulunmak zere melliflerden birini vekl nasb edecekdir. 4- Bu vekl mellifler heyeti resine dahi muvin olmakla berber tarih in vuk bulacak int ve badl-tab tarihin nshlarn fit- mevzas mcibince satub andan hsl olacak paray ve tarihin tanzmine medr olmak zere celb ve cem olunacak tevrih ve evrk ve tertb edilecek msvedt hfz eylemek ve tarihi tab etdirmek ve kffe-i masrift mellifnin bir karar mazbatasna msteniden sarf etmek ve bu vridt ve mesriftn ve evrkn baka baka yevmiye kuydtn muntazaman tutmak ve tarihin mahal-i telfi olmak zere bir hne isticriyle levzmt- krtsiye ve sireyi istihzr etmek vezifiyle mkellef olacak ve kendisi keflete merbt ve mellif heyetince tensb edilecek mikdr- maala muvazzaf bulunacakdr. (Mellifler) 5- Mellifler tarihin telfi in iktiz eden kffe-i masrif ve tedbir ve tertbt ve lzm grnen tevrihi ve mtercim ve ketebeyi ve istihsl- malmt in erkeslerin erbb- malmtdan bulunan ihtiyrlarn messislerden taleb edecek ve elsine-i mtenevvia tarihlerinin erkeslere dir fkrtndan lzm grdklerini mtercimlere tercme etdirecek ve ihtiyrlardan istihsl-i malmt edb o malmt ahvl-i tabiiyye ve mstahbert- sire ile muvzene ve mukyeseden sonra her hussun mukarin-i akl u hikmet ve shhat olduu sbit olan cihetini tarihe derc edilmek zere gayet sde ve sels Trke olarak tesvd edecek ve bu msvedt ayda bir kere messisler ile bil-ictim kraat edb mttefikn veya ekseriyet r ile kabl ve imz olundukdan sonra hasbet-tertb tarihin hangi ksm ve fasl ve nevine id ise oraya derc etdirecek ve badel-hitm tarihin heyet-i mecmas dahi messisn ile berber tekmlen krat ve mttefikn veya ekseriyet-i r ile kabl ve imz olundukdan sonra tabna mberet etdirecekdir.

83

Mustafa ORAL

TTAD,VII/16-17, (2008/Bahar-Gz)

6- Mellif heyeti kendi ilerinden birini res intihb edecekler ve o resin tayn ve davet edecei gn ve saatde ictim ve vakt-i muayyen zarfnda tarihe id umr ile itigl eyleyeceklerdir. 7- Res mellif heyetince tensb edilecek mikdr- mala muvazzaf olub drdnc madde mcebince muvini bulunan messisn-i mdr vekli ile bilmnvebe her gn riyset odasna devm ve vakt-i muayyene kadar tarihe id umr ile itigl edecek ve tarih msvedtn nazar- mtlaa ve tashhden gerecek ve mtercim ve muharrirlerin vezifini hsn-i f eylemelerine nezret eyleyecek ve umr- mevklelerine tarihin hitmna dein hsn-i devm ve ihtimm ve srat-i itmmna medr olmak zere res ve muvinden baka melliflerden zt daha mnsib ma ile muvazzaf olacakdr. 8- Melliflerin adedi mahdd olmayub beinci maddede muharrir vezifden hissesine isbet edeni kabl ve icr edenler melliflik erefini ihrz edebilecek ve melliflerin imzs l mertibihim tarihde bulunacak ise de messisn ve mellifnden hasbl-cb Dersadetde bulunmayanlara intizren tarihin hibir mumelesi tehr etmeyecekdir. (Muharrirler ve Mtercimler) 9- Res ve muvini tarafndan gsterilecek fkrt- tarihiyeyi tercme ve tarihe id her nevi msvedt tebyz ve sir tarihe id alacaklar evmiri hsn-i f eylemek ve biri veya ikisi lzm gelen elsine-i ecnebiyeye vkf bulunub mtercimlik vazfesini dahi f etmek zere alt muharrir ve mtercim istihdm olunacak ve bunlar heyet-i mellife cnibinden intihb edilecek ve bunlara heyet-i mellife tarafndan tensb edilecek mikdr- ma verilecek ve mtercimler her gn ileri banda bulunaca gibi mbeyyizler dahi vakt-i muayyende dire-ye devm edecekler ve bunlardan baka fahr olmak zere ie yarar mtercim ve mbeyyiz bulunduu hlde istihdm edilecek ve kendlerinden resin intihb ve tensb edecei zevtn imzs tarihde bulunabilecekdir. 10- Ne kadar mesrif ile bu tarihin vcda gelebilecei imdiden tayn olunamaz ise de hemen ie balamak in klliyatluca bir parann lzm- katiyesi tahakkuk eylediinden messisn bir tarafdan kendi beynlerinde vesir mnsib grecekleri zevtdan ine toplamaa devm etmeleriyle berber devm ve temn-i maksada kifyet edecek kadar para imdi topdan emn bir bankaya teslim edecekler ve mellifler derhl ie balayub ehr sarf lzm gelen para hakknda heyet-i mellife cnibinden yaplacak mazbata zerine Dersadetde bulunan messisn ve mellifn tarafndan mttefikn veya ekseriyet-i r ile imzs kabl olunacak zt imz verb mazbatada muharrirl-mikdr para bankadan alnarak mevdd- muharrire mucibince heyet-i mellife tarafndan sarf olunacak ve bu imzya mezn ztn gybnda ann vekli imzsyla bir minvl-i sbk bankadan para alnacak ve para banka yedinde kaldkca fiz yrdlmesi huss iltizm edilecek ve mesrif-i vky ayda bir kere tedkk ve teft eylemek hussunda messisn muhayyer bulunacaklar ise de mnferiden bu ii icr buyurmalar subetli olacandan bu tedkkt ilerinden emn olduklar bir veya iki ve zta f etdireceklerdir.

84

Sultan II. Abdlhamit Dneminde...

TTAD,VII/16-17, (2008/Bahar-Gz)

11- Badl-hitm tarihin satlmasndan hsl olacak parann nsf- inenin derecesine nisbetle messislerle ve nsf- dieri iktidar ve mesaiye nisbetle melliflerle muharrirlerden tensb olunacaklara id olduundan nef-i umma id bir cihete sarf edeceklerdir. (erkesistan Tarih-i Ummiyesinin Sret-i Tanzmine Dir Hlsadr) 12- Tanzm olunacak tarihin nm (erkesistan Tarih-i Ummiyesi) olub elsine-i ecnebiye zere yazlm olan her tarih tetebb ve tahkk ve erkes ihtiyrlarnn malmt ve ifdt- ifhiyeleri istima edilerek destres olunabilecek malmt- sahhaye nazaran Kfksya ktsnn kaffe-i mevki ve hudd ve arzisinden ve erkeslerin mene-i hakksinden bedan ile bin yz sene-i hicriyesi muharremine kadar getrelecekdir. 13- Bu tarih her biri lzmu kadar fsl env mil olmak zere ksm zerine tertb olunacakdr. 14- Birinci ksmda Kfkasya ktasnn corafyasyla erkeslerin ibtid erkesistna nereden ve ne vechile gelb ne sretle tavattun eyledikleri ve ol vakit kleye mlik olub olmadklar ve mlik idiler ise klelerine ne vechile mumele eyledikleri ve ol vakit insan satub satmadklar ve zemn- chiliyedeki sir idre-i ummiyeleriyle andan sonra slmiyetlerine kadar ne sretle yaadklar ve usl-i harbleri ve itikdlar ve ol vakit oralarda esir sirkat olup olmad ve usl-i mnkehe ve izdivac ve edebiyt ve muaeretleri ve sir ahvl-i hussiye ve ummiyeleri lzmu kadar fsl env- mnkasim olarak ire edilecekdir. 15- kincisinde ibtid slmiyetin erkesistna ne vsta ve sretle dahil ve intir eyledii ve bu esnda ne gibi vekyie tesdf olunduu ve slmiyetden sonra erkesistnda ka drl usl-i idre grnd ve kabilin mteaddid nm ve unvna sret ve sebeb-i inksmyla cihet-i idrenin derece-i tefvt ve sret-i ekl rbleri ve usl vukt- harbiyeleri ve usl-i mnkeht ve izdivc ve edebiyt ve mberetleri ve sirkatn derecesiyle srikler hakknda ne mumele cr olduu ve hukk- ummiye ve hussiyenin ne sretle muhfaza edilmekde id davnin ne vechile fasl ryet olunduu ve o asrlarda klelerine ne vechile mumele eyledikleri ve kan gtmek meselesinin sret-i esbb ve insan satmak hussunun ne sret ve esbba bin-i tevsi eyledii ve hangi tarihde stanbula insan satmaa baladklar ve buna en evvel kimin sebeb olduu ve klelerine vki olan muamelelerinin er-i erfe muvfk olub olmad ve Krm Muhrebesinden erkeslerin siyseten istifde edememelerinin esbb ve ahvl-i hussiye ve ummiye-i sireleri kezlik lzmu kadar fsl ve env- mnkasm olarak gsterilecekdir. 16- ncsnde hicrete sebebiyet veren ahvl ile ne vechile hicret olunduu ve esn-y hicretde tesdf olunan ahvl-i mumelat ve hicretden maksad ne olduu ve hicretden sonra grlen mumelat ve burada erkeslerde sirkatn oalmasna sebeb olan ahvl ve erkeslerin tekine berikine serd tanlmalarnn esbb ve muhrebe-i hire nihyetine kadar erkeslere ecnibin eyledii mfteriyt ve istindtla bundan maksadlar ne olduu ve bir daha avdet edememek zere Rmilinden hicret etdirilmelerinin esbb beyn olunacak ve her ksm ve fasl ve nevi tevrih-i atkann delil-i makbleye mstenid bulunan ibrtna ve yahud

85

Mustafa ORAL

TTAD,VII/16-17, (2008/Bahar-Gz)

kavnn-i tabiiyyeye ve ihbrt- makleye vel-hsl berhn-i muhta-i mukniaya mstenid olacakdr. 17- Herkesin bu uurda vuka gelen ine messi muhabbet-i milliyesi in gzel mizn mikys olacandan tarihin htimesinde bir cedvel-i mahss tanzm ve tertb edilerek himmt- vka als-sm tahrr ve terh edilecekdir. 18- Onuncu madde mcibince Dersadetde mevcd messisn ve mellifn cnibinden ladl-istire devletl bhetl Hayreddn Paa hazretlerinin imzs mal-iftihr kabl olunmu olduundan muvfakat- fehmneleri ric edilecei gibi mellifn-i silkine sadetl Ahmed Midhat Efendi Hazretleri dhil olmu ve nc madde mcibince idre-i mdriyete tfeng-i cenb- ehriyr mralay izzetl Ahmed Beyefendinin ve altnc madde mcibince mellifler heyeti riysetine umm muhcirn mfettilii baktibi izzetl Rid Beyin intihb ve drdnc madde mcibince idre mdriyeti vekletiyle mellifn riyseti muvenetine dahi Kosova vilyeti ar nzr- sbk izzetl Hurd Efendinin nasb tensb edilmidir. (Htime) te bu lyiha nsh-i mteaddide olarak ikier nsha tab ve tevz edildiinden ahkm- mndericesi messis ve mellif ve muharrir olacaklar tarafndan mazhar-i hsn-i kabl ve tasvb olur ise her zt nshlardan birinin zrinde mevk-i mahssunu temhr buyurarak ide edecek ve beinci madde mantknca tarihe id msvedt tedkk ve imz eylemek huss messisn-i kirm ve mellifnden Dersadetde bulunub esmsi ayruca bir varakada yazlacak olan zevt cnibinden icr buyurulacakdr. Bir de mevdd- marza mcibince heyet-i mellife resi ve muvini ile mellifn ve muharrirn-i sireye verilmesi tensb edilen mat pusulas merbten takdm olunmu ve bunda hasbl-cb baka memriyetleri olmasa bile bu ie devm etmeleri lzmu mlhaza edilerek mmkn mertebe geinebilmeleri hussu gzedilmi olduundan tertb-i vki tasvb buyurulduu hlde ann zrine dahi vaz- imz buyurulacak ve bunun kabl hakknda Dersadetde bulunan messisn-i kirmn ekseriyet rs muteber olacakdr.

86

Sultan II. Abdlhamit Dneminde...

TTAD,VII/16-17, (2008/Bahar-Gz)

KAYNAKA I. Ariv Ank. ni. Trk nklp Tarihi Enstits (TTE) Arivi Kutu No:10, Gmlek N:53, Belge No:53. II. Kitap ve Makaleler BALA, Mirza, erkesler, slam Ansiklopedisi, C.III, stanbul, Mill Eitim Yaynlar, 1977, s.s.375-385. BAYMUR, Fuat, Tarih retimi, 4. Bask, stanbul, Gn Basmevi, 1954. BELL, J. S., Journal of a Residence in Circassia during the Years 1837, 1838, 1839, London, 1840. BORJE, Adolf, Kafkasyal Dal Kavimlerin Ksa Tasfiri, (ev.: Murad Papu), Ankara, Kafkas Dernei Yaynlar, 1999. Cevdet Paa Tarihinden Semeler, C.I, (dz. ve sad.: S. Irmak ve B. K. alar), stanbul, Mill Eitim Basmevi, 1973. erkeslerin Srgn: 21 Mays 1864 (Tebliler, Belgeler, Makaleler), Ankara, Kaskas Dernei Yaynlar, 2001. erkesistan Tarih-i Ummiyesinin Sret-i Tanzmine Dair Lyihadr, stanbul, Mahmud Bey Matbaas, 1301, (Bu layiha Ankara niversitesi Trk nklap Tarihi Enstits kitaplnda bulunmaktadr). EML, Birol, Mizanc Murad Bey Hayat ve Eserleri, stanbul, 1979. Evliya elebi Seyahatnmesi, C.VII, (sad.: T. Temelkuran, N. Akta ve M. evik), stanbul, dal Neriyat, 1980. GRGORANTZ, Alexandre, Kafkas Halklar: Tarih ve Etnografik Bir Sentez, (ev.: Doan Yurdakul), stanbul, Yeni Binyl Yaynlar, t.y. KARAL, Enver Ziya, Osmanl Tarihi (1876-1908), C.VIII, 3. Bask, Ankara, TTK Yaynevi, 1988. KK, Yaln, erkes, Srlar, stanbul, Yaz-Grnt-Ses (YGS) Yaynlar, 2001. LONGWORTH J. A., A Year among the Cricassians, London, 1840. NAMTOK, Aytek, erkeslerin Kkeni, 1. Kitap, (ev.: Aysel eviker), Ankara, Yaynlar, 2003.

87

Mustafa ORAL

TTAD,VII/16-17, (2008/Bahar-Gz)

TOKGZ, A.., Matbuat Hatralarm, (yay. haz.: A. Kabacal), stanbul, letiim Yaynlar, 1993. TMUR, Taner, Osmanl Kimlii, Ankara, 4. Bask, mge Kitabevi Yaynlar, 2002.

88