4

Bu nitede, modern fiziin douuna katkda bulunan gelimeleri, klasik fizik ve modern fizik yasalarnn neler olduunu, k hzna yakn hzlarda hareket edildiinde ortaya kacak deiimlerin neler olacan, bu deiimleri ve olaylar aklamak iin ne gibi temel yaklamlarda bulunmamz gerektiini reneceiz. Modern fizikteki n yaps, atomun yaps, elektromanyetik ma enerjisinin kesikli oluu; makro ve mikro evrendeki fizik yasalar, modern ve klasik fizik ayrm, Michelson ve Michelson-Morley deneyleri, grelilik, genel ve zel grelilik yasas, durgunluk ktlesi, uzunluk ve zaman deiimi, ktle enerji edeerlii bu nitede anlatlacaktr.

Modern Fizik

Eger, Newton mekanii geerli ise, potansiyel fark veya buna karlk gelen enerji, drt kat artrldnda, elektronlarn hznn 1,9976c olmas gerekir. Bu hz deerine baklarak, Newton mekaniinde bir paracn ulaabilecei bir st hz limiti olmad sonucu karmza kar. Yani enerji ne kadar ok artrlrsa, paracn hzda, k hzndan o kadar byk olur. Oysa, deneysel lmlerde, elekronun hznn ok kk bir artmayla, ancak 0,999c deerine ulat gzlenmitir. Dolaysyla, teorik beklentiler ile deneysel sonular arasnda uyum grlmemektedir. "Ik hzna yakn hzlarda hareket eden paracklarda, sisteme salanan enerji art paracklar zerinde beklenen hz artn salamyorsa, bu enerji artnn paracklar zerinde farkl etkileri olmaldr." Newton mekanii verileri ile bu etkileri aklamakta zorlanmaktadr. nk yaplan deneysel aratrmalarda, atom alt boyutlar iinde, bilinen fizik yasalarnn ounun geerli olmad sonucuna varlmtr. Yirminci yzyln balarnda, o gne kadarki yaygn anlayn aklayamad durumlar aklayan ve fizikte bir devrim nitelii tayan iki teori ortaya kmtr. Bunlardan birincisi; madde ve enerjinin temel birimlerini konu alan ve 1900 ylnda M. Planck ile temeli atlan ve daha sonraki yllarda, P Dirac, . E. Schrdinger, W. Heisenberg gibi bilim insanlarnn almalaryla ortaya kan kuantum teorisi dir. kinci teori ise, 1905 ylnda A. Einstein tarafndan ileri srlen, zellikle k hzna yakn hzlarda uzay-zaman, ktle-enerji arasndaki ilikiyi kurmay amalayan ve llenlerin llere bal olduu kadar gzlemciye gre nasl deitii sorularna cevap arayan rlativite teorisi dir. Rlativite teorisi ve kuantum teorisine dayal olarak yaplan almalar modern fizik olarak adlandrlrken, o gne kadar bilinen fizik yasalaryla yaplan almalar klasik fizik olarak adlandrlr. Fiziin bu ekilde ikiye ayrlmas, klasik fiziin nemini yitirdii ve geersiz kald anlamna gelmez. Burada, klasik szc sadece bu iki teori ile balayan bilimsel aratrma serveni sonucunda ortaya kan ve bugn atom fizii, ekirdek fizii bata olmak zere pek ok alanda yeni gelimelere ilham kayna olan almalardan ayrt etmek iin kullanlmtr. 20. yzyln balarna kadar fiziin daha ok makro evrendeki(grece ktlesi byk, hz kk olan) olaylar aklamaya alan alanna klasik fizik, gnmzde olan ve mikro evren(atom ve atom alt paracklar) ile k hzna yakn hzlarda

MODERN FZK
Bilimde gzlenen hzl gelimeler, insanlarn gnlk yaantlar zerinde son derece byk etkiler yapmaktadr. Bu gelimelerin altndaki bilimsel gerekleri, en basit ekliyle bilmek demek, yaadmz yzyldaki gereklerin farkna varmak demektir. Doada olup biten tm olaylar ile, insan deneyimine giren birok fiziksel problemin zm, modern fizikteki anlay ile yeni bir boyut kazanm ve bir ok kap aralanmtr. Modern fiziin douu, ondokuzuncu yzyl ile balamtr. nk, bilim ve endstri arasndaki iliki bu yzyl ierisinde kurulmu ve gelimeler yaanmtr. rnein, elektrik zerine yaplan teorik almalar, endstriye birok yenilikler kazandrm ve teknolojik gelimelere yol amtr. Ondokuzuncu yzyln sonlarna doru G. Galileo cisimlerin teleme hareketini nasl yaptn anlamamza yardmc olurken, I. Newton ktle ekim kuvvetini ve hareketin temel prensiplerini ortaya koymutur. Benzer ekilde, M. Faraday manyetizma konusunun anlalmasn salarken, J.C. Maxwell elektrik ve manyetizmann temel yasalarn matematiksel olarak birletirmeyi baarmtr. Ondokuzuncu yzyln sonlarna doru yaplan baz deneysel almalar, o gne kadar bilinen fizik yasalaryla aklanamaynca, bir takm yeni araylar ierisine girilmeye balanmtr. Yaplan deneysel veriler dorultusunda, Newton fiziinin ancak belirli hz limitleri ierisinde geerli olduu ve k hzna yakn hzlarda hareket eden paracklar iin bu yasalarn geerli olmad ortaya kmtr. Newton fiziine gre, iki iletken paralel levha arasna konulan ve belirli bir potansiyel fark altnda harekete zorlanan elektronun hznn 0,9988c lik bir hz deerine ulat gzlenmitir.

IV. NTE

Fizik / 10. Snf

Modern Fizik
eden cisimlerin hareketini inceleyen alanna modern fizik denir. Modern fizik; kuantum, atom ve ekirdek fizii, kathl youn madde fizii gibi alt dallarda incelenir.
Mekanik Klasik Fizik Termodinamik Elektromanyetizma FZK Kuantum Teorisi Modern Fizik Rlativite Teorisi Genel Rlativite zel Rlativite

Klasik fizikte bir cismin hareketinden kast konumunun zamana gre deimesidir. Bu deiim seilen referans noktasna gredir. Eylemsiz referans sistemi klasik fizikte geerli olandr. Sabit hzla giden her referans sistemi de bir eylemsizlik sistemidir. Klasik fiziin geerli olduu eylemsiz referans sistemi bir cisme etkiyen net bir kuvvet yok iken, eer cisim hareketliyse sabit hz ile hareketine devam eder. Klasik fiziin geerli olduu sabit hzla giden her referans sistemi bir eylemsizlik referans sistemi dir. Bir cismin konumunun bize gre sabit hzla deitii durumda cisim mi hareket ediyor yoksa biz mi hareket ediyoruz sorusunun cevab yoktur. nk dzgn hareket tamamen referans sistemine baldr. Evrensel bir referans sistemi ise yoktur. 20. yzylda gelien ve ierisinde bulunduumuz yzylda bile gelimesini srdren modern fizik, yaplan almalarla her yeni gn bizleri yeni uygulamalara gtrmektedir. Gnmzde, dnyann en byk parack fizii aratrma laboratuvar olan CERN de, Big Bang olay yaplacak deneylerle kantlanmaya allmaktadr. Modern fizik teorilerinin ve uygulamalarnn anlalm olmas, evremizde olup biten olaylar daha iyi anlamamza ve bilimdeki olumlu gelimelerin yan sra karabilecei muhtemel olumsuzluklar da grmemiz konusunda bizlere yardmc olacaktr. 20. yzyln balarnda ileri srlen zel relativite ve kuantum teorisi bu gne kadar yaplan varsaymlarn yeniden gzden geirilmesine hatta yeni varsaymlara ihtiya olduunu ortaya koymutur. zel relativite ve kuantum teorileri bu yzden modern fiziin douu olarak kabul edilmektedir. Modern fizii oluturan temel unsurlar, n yaps, atomun yaps ve elektromanyetik mann kesikli oluudur. imdi bunlar ile ilgili ksa bilgiler verelim. IIIN YAPISI In yaps, tanecik ve dalga teorisi ile aklanr. Tanecik teorisine gre, k; k kaynaklarndan kan sozsuz kk taneciklerden oluur. Bu tanecikler saydam ortamlarda ok byk hzla ve dorular boyunca yaylr. In her rengine farkl byklkte tanecik elik eder. Dalga teorisine gre, k kaynaklar ok yksek frekansl titreimler meydana getirir. Bu titreimler saydam ortamlarda dalgalar hlinde yaylr. Ayrca dalga teorisine gre k, elektron titreimleri ile meydana gelen elektromanyetik dalgalardan olumaktadr. In yaps ile ilgili olarak tanecik ve dalga teorileri birletirilmi ve n dalga hlinde yaylan taneciklerden olutuu kabul edilmitir. 19. yzyln balarna kadar n yaps ile ilgili ilk grler n kk paracklarn akndan olutuu eklindeydi. Newton un parack teorisiyle, n bir k kaynandan paracklar olarak yayl-

Her yeni teori doaya belirli bir bak as getirir. Fakat ileri srlen yeni teoriler, kendisinden nceki teorilerin bak alarn ortadan kaldrmaz. Teorilerin baarsnda ve benimsenmi olmalarnda, karlalan zorluklar ama gleri rol oynamaktadr. ki teori, karlatrlrken uygunluk ilkesi nemlidir. Yani, eski teori baarl bir ekilde birok fiziksel kavram aklayabiliyorsa, her yeni teoride eski teorinin geerlilik blgesinde ayn kavramlar aklayabilmelidir. Bu anlamda, dk hz snrnda rlativite teorisi, klasik fizik sonularn vermektedir. Benzer ekilde, atomik boyutlardan kldnda kuantum teorisi ierisinde elde edilen sonularda yine klasik fizik sonularn salamaktadr. Temelleri bakmndan farkl olan bu iki teorinin ortak yan; evreni klasik kavramlar ile deil, soyut matematiksel kavramlar ile aklamalardr. Her ne kadar bu teorilerin temelini oluturan kavramlar aykr gibi grnsede, fizik yasalarna yeni ve daha derin bir bak as ile bakmamz salamaktadr. Aksi takdirde, alk olduumuz dnce biimlerinin dna kmadka bu teorileri anlamak gtr. Klasik fizikte btn olaylar, eylemsiz (yani duran ya da sabit hzla hareket eden) bir gzlem erevesine gre sabit hzla hareket eden gzlemci tarafndan gzlendii biimde incelenir. Newton, dnyadan bir an iin ayrlp, ivmesiz ekilde hareket ettiini varsayarak, klasik mekanikteki yasalar ifade etmitir. Oysa byle bir gzlem erevesi seilerek yasalar basit biimde yazlabilmesine ramen yerkrenin ivmeli hareketinden dolay, Newton'un hareket yasalar tam olarak gerei yanstmamaktadr. Klasik fizik iin, referans noktas: mutlak uzay ve mutlak zamandr ve birbirlerinden bamszdr. Temel byklkler: uzunluk, ktle, zaman, scaklk, elektrik akm, termodinamik scaklk ve k iddetidir. Klasik fizik, boyutlu (x,y,z) uzay temellidir, hareket, bir cismin mutlak bir konumdan, dier bir mutlak konuma gidii olarak tanmlanr.

Fizik / 10. Snf

IV. NTE

Modern Fizik
d ve bunlarn gzde meydana getirdii uyarmlar sonucunda grme olaynn gerekletii, yansma ve krlma olaylar baarl bir ekilde aklanmtr. 1678 ylnda Alman fiziki ve gk bilimci Christian Huygens krlma ve yansma olaylarnn dalga modeliyle de aklanabileceini gstermitir. 1801 ylnda Thomas Young n dalga teorisini, uygun koullarda dalgalar gibi giriime uradn gstererek desteklemitir. 1822 ylnda da Fransz fiziki Fresnel kta giriim ve polarizasyon deneyleri ile dalga modeline destek olmutur. 1846 da Maxwell n bir eit elektromanyetik dalga olduunu ne srmtr. Daha sonraki yllarda Hertz tarafndan Maxwell in teorisi ispatlanmtr. 19. yzyln sonlarnda Planck ve Einstein yaptklar almalar sonucu tekrar parack modelini glendirmitir. Bir enerji tr olan n yaps Plancka gre kesikli yani tanecikli eklindedir. Ik enerjisini tayan bu tanecikler daha sonra Einstein tarafndan foton olarak adlandrlmtr. Tanecik modeline gre foton, k enerjisini tad kabul edilen ve ktlesi olmayan ok hzl tanecik demektir. 20. yzyla kadar iki farkl modelle aklanmaya allan k hakkndaki tartmalara 1923 ylnda De Broglie ve Scrdinger tarafndan farkl bir bak as getirmitir. Bu bilim adamlar, n tek bir modelle aklanamayacan hem dalga hem de parack zellii gsteren (ift) bir yapya sahip olduunu savunmulardr. Ik hakkndaki bugn kabul edilen gr udur; k, bazen dalga bazen de parack davran gsteren bir tr enerjidir. Sonu olarak, k, dalga paketikleri denilen taneciklerden olumu enerjidir. Bu paketiklere de foton ad verilir. Fotonlar k hzyla hareket ederler. Ik, bolukta saniyede 3 108 m yol alan fotonlardan (k paketikleri) olumu enerjidir. In hz bulunulan ortama gre deiir. Doal k yldzlarda fzyon yoluyla oluturulur. Drt hidrojen atomu bir araya gelerek 1 helyum atomunu olutururken darya s ve k enerjisi yayarlar. ATOMUN YAPISI Atomlar elektron, proton ve ntron olarak bilinen temel paracn bir araya gelerek oluturduu maddenin en kk yap tadr. Her atom bir ekirdek ve bir veya daha fazla sayda elektronlardan olumutur. Proton ve ntronlar ekirdein iinde bulunurlar. Dolaysyla, ekirdek atomun yaklak tm ktlesini meydana getirir. Elektronlar ekirdek etrafnda ok hzl bir ekilde hareket ederler. Elektronlarn ekirdek etrafnda dnerken kapladklar alan o atomun hacmini tayin eder. ekirdein hacmi atomun hacmine kyasla ok kktr. Elektronlarn ekirdek etrafndaki dnleri ayrntl ekilde gzlenemez. Elektronlar ekirdek etrafnda sabit bir yol veya yrnge zerinde hareket etmezler. Yani, gezegenlerin gne etrafnda dnmesinde olduu gibi, sabit ve oval bir yrnge sz konusu deildir. Bu durum, ekirdek etrafnda bir elektron bulutu olarak tasarlanmtr. Bir atomun ekirdeini saran elektronik yk dalmna "elektron bulutu" denir. Farkl elementlere ilikin atomlar farkl byklklerdedir. rnein en kk atom olan hidrojen'in yarapnn 0,4 olmasna karn en byk atomlardan biri olan sezyum atomunun yarap 2,7 civarndadr. Atom ve molekllerin boyutlar genellikle 1-10 civarndadr. ekirdeklerin ap atomlarn aplarna kyasla ok kktr. Bir ekirdein ap 1 10-4 civarndadr. ELEKTROMANYETK OLUU IIMANIN KESKL

Elektromanyetik ma, uzayda ok byk hzla hareket eden bir enerji trdr. Grnr k ve s eklinde algladmz nlar, elektromanyetik mayla oluur. Elektromanyetik ma, hem dalga hem tanecik zelliine sahiptir. Giriim ve krnm davranlar dalga zelliiyle aklanr. Bir metal yzeyinden ma ile elektronlarn koparlmas(fotoelektrik olay), ma enerjisinin bir madde tarafndan sourulmas ve emisyonu (yaylmas) olaylar mann tanecik zellii (foton) ile aklanr. Kuantum kuramna gre atomlar, ancak elektron dizililerine ve d elektronlarnn belirli enerji dzeyleri arasndaki geilerine bal belirli potansiyel enerji dzeylerinde bulunabilirler. Elektronlarn bir enerji dzeyinden dierine geileri ile ilgili atomik spektrumlar belirlenmitir. Atomlar, elektromanyetik may sourarak en dk enerji dzeyinden (temel dzey) uyarlm dzeylere geerler; bu geilerle ilgili olarak sz konusu atomun spektrumlar ortaya kar. Elektromanyetik may sourarak en dk enerji dzeyinden (temel dzey) uyarlm dzeylere geen atomlar, temel dzeye dn srasnda ultraviyole nlar, grnr blge nlar ya da kzltesi nlar yayarlar. Her atomun bir emisyon spektrumu vardr. Molekller de atomlarda olduu gibi uygun enerjideki fotonlarla etkiletiklerinde bu fotonlar sourarak uyarlm hle geerler. Uyarlm molekller, bu kararsz durumdan fazla enerjilerini yayarak kurtulurlar. Bundan dolay, atom spektrumlarndan daha karmak olan molekler spektrumlar da vardr. Uyarlm bir atom veya molekl kararszdr; fazla enerjisini atarak temel hle dnmek ister. Atom veya molekl temel enerji dzeyine dnerken fazla enerjisinin tmn veya bir ksmn k eklinde atabilir ve bylece sistemden bir k yaylmas(k emisyonu)gzlenir. Hidrojen atomunun uyarlmas ile elde edilen spektrumda belirli sayda keskin izgilerin olumas, belirli sayda ve farkl dalga boyunda ya da frekansnda ma yaplmas anlamna gelir. Bu belirli frekanslar ise malarn kesikli ve belirli enerjilere sahip olduklarn, dolays ile atomdaki elektron

IV. NTE

Fizik / 10. Snf

Modern Fizik
yrngelerininde ekirdekten belirli uzaklklarda bulunabileceini gsterir. O hlde bir atomun i enerjiside, ancak darya verilen ya da dardan alnan belirli enerji miktarlar kadar deiebilmektedir. Grelilik kelimesi burada ortaya kmaktadr. Bizim gzlemlediimiz hzlar mutlak deildir. Ancak gzlemciye gre tanmlanmaktadr. Ama gzlemlenen olay iin geerli olan yasalarn ekli ayndr. Fiziksel olaylar tanmlamak iin referans erevesine ihtiya duyulur. vmesiz hareket eden (zerine kuvvet etkimeyen) gzlem erevelerindeki hareketler iin gzlem ereveleri eylemsiz gzlem erevesidir. Sabit hzla ilerleyen gzlem ereveleri eylemsiz gzlem erevesi olarak kabul edilir. Grelilik prensibi: mekaniin yasalar eylemsiz referans sistemlerinde ayndr, deimez eklinde ifade edilmitir. Grelilik kuram evrensel bir referans sistemi bulunmaynn sonularn inceler. Greceli fizik, rlativistik fizik ya da izafi fizik olarakta adlandrlr. Bu fizik; I. Ik hzna yakn hzlarda geerlidir. II. Zaman ve uzay birbirlerinden ayrmaz, birbirlerinden bamsz deildir. III. Drt boyutlu (x,y,z,t) uzay temellidir. IV. Klasik fizikteki temel byklkler burada temel byklkler deildir. V. Hzda bir limit vardr, bu da k hzdr. VI. Ktlesi olan bir paracn limit hz k hzdr. VII. Bo uzay kavramnn olamayacan belirtir. VIII.Ktle ile enerjinin ayn kaynakl olduunu belirtir. IX. Kuantum fiziinin k noktasdr. X. Uzay - zaman, madde - enerji ve elektrik-manyetizma arasndaki ilikiyi aklar.

GRELLK
Uzay ve zaman lmlerinin gzlemci ile arasndaki bal hareketinden etkilendii, mutlak bir hareketin bulunmad, seilen referans noktalarna gre deiik durumlarn olduu hle grelilik denir. Grelilik; uzay ve zaman, madde ve enerji, elektrik ve manyetizma arasnda fiziksel evrenin anlalmasn salayan ok nemli bir olgudur. Fizikteki birok olay greceli olarak aklanr. Birisine, evinin yolun solunda m yoksa sanda m olduu sorulduunda, bu soruyu cevap vermek imknszdr. Bu, kiinin eve gre hangi ynde ilerlediine baldr. Dier taraftan, bir nehrin sa kysndan bahsetmek mmkndr, nk nehrin ak nehrin ynn belirler. Benzer ekilde, arabalarn yolun sandan gittiini syleyebiliriz, nk arabann hareketi yoldaki iki olas ynden birindedir. Tm bu rneklerde, "sol" ve "sa" kavramlarnn, ancak kendisiyle tanmlandklar, yn gsterildikten sonra bir anlam kazanmalarndan dolay, greceli olduklar grlr. "Gece mi gndz m?" diye sorduumuzda yant nerede olduumuza baldr. stanbulda'da gndzdr ama Avustralya'da gecedir. Gece ve gndz greceli kavramlardr, yerkre zerindeki konumumuz tarafndan belirlenirler. Bir cisim, bir gzlem noktasndan uzaklna gre daha byk ya da daha kk grlecektir. "Yukar" ve "aa" da, dnyann dz deil de yuvarlak olduu kefedildikten sonra deien greli kavramlardr. Bir gezegenin konumu zorunlu olarak dierlerinin konumuna gredir. Dier cisimlerinkine atfta bulunmakszn bir cismin konumunu belirlemek mmkn deildir. Bir cismin uzayda "yer deitirmesi" kavram, o cismin dierlerine gre kendi konumunu deitirmesinden baka bir anlam ifade etmez. Doadaki birok nemli yasa greli bir nitelie sahiptir, mesel, hareketin grelilii ilkesi ve eylemsizlik yasas vb gibi. Grelilik, ilk olarak Galileo Galilei'nin hzlarla ilgili dncesinde ortaya kmtr. Galilei'ye gre sabit hzla giden bir gzlemci veya sabit duran gzlemci ayn fiziksel yasalar kullanmaldr. rnein sabit hzla giden bir gemide yukar doru bir cisim atarsanz ayn yere decektir - sabit durduunuzda olduu gibi. Bu anlay Newton fiziinde matematiksel bantlarla ifade edilmitir. Sabit hzla giden bir cisim veya sabit duran bir cisim iin geerli olan Newton denklemlerinin ekli ayndr. Sabit hzla giden bir cisim gzlemciye gre tanmlanmaktadr. Eer bir cisimle beraber ayn sabit hzla gidiyorsanz sizin iin cisim hareketsiz grnecektir. Fakat dardan bakan bir gzlemci iin cisim hareketli kabul edilir.

ZEL GRELLK
Fizik kanunlarnn her ortamda geerli ve evrensel olabilmesi iin gzlemcilerin hareketleri ne olursa olsun btn gzlemciler iin deimemesi gerekir. Gzlemcilerin hareketlerinin ivmeli veya ivmesiz olma durumlarna gre Genel (ivmeli) ve zel (ivmesiz) grelilik teorileri gelitirilmitir. Genel rlativite teorisinde ivmeli bir gzlem erevesinden baka bir cismin hareketi incelenir. zel grelilik teorisinde ise bir gzlem erevesine gre ivmesiz hareket eden baka bir gzlem erevesinin hareketleri incelenir. Genel grelilik teorisi btn ihtimalleri kapsadndan dolay daha genel fakat daha kompleks ve anlalmas gtr. Hareket, her zaman bal olup, referansa gre deiir. Oysa, bo uzaydaki k hz btn gzlemciler iin ayndr. zel grelilik; eylemsiz referans sistemlerini ieren problemlerle urar. Genel grelilik; birbirlerine gre ivmeli olan referans sistemlerindeki problemlerle urar.

Fizik / 10. Snf

IV. NTE

Modern Fizik
vmesiz(duran ya da sabit hzla) hareket eden gzlem erevesine eylemsiz referans sistemi denir. Evrende mutlak eylemsiz referans sistemi yoktur. Ancak, dnya eylemsiz referans sistemi olarak kabul edilebilir. Eylemsiz bir referans sistemine gre, ivmesiz hareket eden gzlem erevesi de eylemsiz referans sistemidir. Kuvvet ve hareketin olduu tm durumlarda, gzlem erevesi eylemsiz referans sistemidir. Lise dzeyindeki eitimde, yalnz eylemsiz referans sistemi uygulanmaktadr. Elektromanyetik bir dalga olan n, hareket edebilmesi iin bir ortama ihtiyac vardr. 18 yy da bu ortama esir maddesi ismi verilmitir. Esir maddesi hibir cismi hzndan dolay etkilemeyen bir ortam olarak kabul edilmitir. Dnyadaki bir gzlemciye gre esir maddesinin hz v ve k ile ayn yn ve dorultuda hareket ettiklerinde toplam hz c+v olmaldr. Zt ynlerde hareket ettiklerinde ise toplam sratleri c-v olmaldr. Dnyann gne etrafndaki dnme hz saniyede 30 km ise bu ayn zamanda esir maddesininde hz olmaldr. Bu grn doruluunu ispatlamak iin Michelson-Morley deneyi gelitirilmitir. In sratindeki deiiklikleri anlayabilmek iin en mehur deney 1881 de Albert A. Michelson ve daha sonra Michelson ve Edward W. Morley (18381923) tarafndan deiik koullar altnda tekrarlanmtr. Dnyann esir maddesi ortamndaki hareketinin k sratine etkilerinin sonular bu deneyde incelenmitir. I yolu dnyann hareket dorultusuna paraleldir. Dnya esir maddesine gre v srati ile hareket etmektedir. Bu durumda dnya erevesinden bakldnda n srati k Y aynasna giderken c v, k Y aynasndan yansdktan sonra c+v eklinde olacaktr. c n esir maddesine gre sratidir.
Dzlem ayna X I yolu Z Esir maddesi v Dzlem ayna Y Teleskop

Michelson-Morley deneyinin negatif sonular esir maddesi hipotezinin yanl olduunu ve eer byle bir ey varsa bile dnyann hzn mutlak olarak (esir maddesi erevesinden) llemedii iin geersiz olduunu gstermitir. zel grelilik teorisinde, bu deneysel sonular uygun bir ekilde yorumlanmtr. Sonraki yllarda kla ilgili deneylerin saysnn artmasyla, esir maddesi tezi tamamen geersiz olmutur. Ik elektromagnetik bir dalgadr ve yaylmas iin bir ortama gereksinimi yoktur. Michelson-Morley deneyi kuramsal olarak esir maddesine gre yerin hzn belirlemek iin tasarlanmtr. ki aynadan yansyan k demeti st ste gelip giriim deseni meydana getirir. nterferometre 90 evrilip lldnde meydana gelen giriim deseninde bir kayma olmas beklenir. Ancak pek ok kez denemeden sonra giriim saaklarnda kayma olmad gzleniyor. Bu ne hikmetse esir maddesinin yokluunun kant oluyor. Ik esir maddesi rzgarna kar yol alyorsa net hz c-v dir. Gzlemcinin hareket durumu veya k kaynann herhangi bir etkisi yoksa n srati her zaman c olarak hesaplanr. Aynadan yansyan n srati c+v deil sadece c dir. Bu yzden dnyann hareketi n sratini deitirmez ve desende bir kayma olmaz. MichelsonMorley deneyi bu ekilde aklanabilir.

Ik kayna Yar geirgen dzlem ayna

II yolu

zel grelilik teorisi atomik yaplarn anlalmasnda yeterli olmaktadr ve temelde iki yeni prensip (postlat) ierir. Bunlar: I. Fizik yasalar btn eylemsizlik referans sistemlerinde ayndr (evrensel bir referans sisteminin olmayndan kaynaklanr; fizik yasalar her bir referans sisteminde farkl olsayd, bu farkllklar sayesinde sistemlerin hangisinin durgun hangisinin hareketli oldugu tespit edebilirdi).

X ve Y aynalarndan yansyan k dalgalar st ste gelerek giriim desenini olutururlar. Deney seti 90 dndrlnce giriim deseni oluacaktr. Bu dnme hareketi, esir maddesinin k hzna etki edecek ve giriim deseninde bir kayma gzlenecektir. lmlerde bu kayma gzlenememitir. Deney yln deiik zamanlarnda deiik yerlerde tekrarlanm ama beklenen esir maddesinin rzgarnn a etkisi gzlenememitir.

II. In bo uzaydaki hz btn eylemsizlik referans sistemleri iin ayndr. Birinci postlat (mekanik, elektrik ve magnetizma, optik, termodinamik vs. konularnda) btn fizik yasalarnn birbirlerine gre sabit sratle hareket eden gzlem erevelerinde deimez olduunu gstermektedir. Bu postlat, Galile nin mekanikle ilgili grelilik yasasnn genelletirilmi hlidir.

IV. NTE

Fizik / 10. Snf

Modern Fizik
Herhangi bir deneyin (rnein k hznn llmesi deneyi ise) sonular duraan bir sistem iinde ve sabit hzla hareket eden sistem iinde ayndr. Fakat eylemsiz bir gzlem erevesinin olmad durumda mutlak hareketin tanmlanmas imkanszdr. Postlat 2, postlat 1 den ortaya kmtr. In srati her eylemsiz erevesinde farkl olsayd bu eylemsiz ereveleri ayrt edilebilirdi. zel grelilik kuramnn temel kabullerine gre, fizik yasalar tm eylemsiz referans sistemlerinde ayndr. Ik hz, eylemsiz referans sisteminde, k kaynann ve gzlemcinin hareketlerinden bamszdr. rnein n boluktaki hz her durumda 3 108 m/s olarak llr. Bu hz, elektrik alan kuvveti ile manyetik alan kuvveti bantlarndaki sabitlerden elde edilmitir.
E zamanllk
rneidir

zel grelilik
ki kabul ilgilidir.

Ik hzna yakn hzlarda adlandrlr

Grelilik

Hareket olaylarn inceler

Gzlem erevesi

yaplr

lme

yaplr

Gzlem

Fizik kanunlar
deimez

Ik hz
sabittir

Eylemsiz referans sistemi

geerlidir

Hz sabitse adlandrlr

3 108 m/s

AZAM HIZ

Net kuvvet

olmad durumda geerlidir

Newtonun I. yasas

ekilde grelilikle ilgili kavram haritas verilmitir.

Ik hz ile hareket edildiinde zel grelilik kuramnn temel kabulllerine gre gzlemlerimizde deiir. Ik hznda hareket ederken elimizdeki aynaya baktmzda kendimizi gremeyiz. nk, bolukta n hz, tm eylemsiz referans sistemlerinde ayn olup c=3 108 m/s deerindedir. Yani c nin llen deeri, gzlemcinin hareketinden ya da k kaynann hareketinden bamszdr. Ayrca aynada grnt olumas iin aynaya k dmeli ve yansmaya uramaldr. Bahsi geen durumda nn aynaya dmesi imkanszdr. Eer, ayna kendimize doru hareket ettirilir ve bal hz azaltlrsa, k, aynadan yansyarak grnt oluturabilir. Arabayla k hznda gidilirken arabann farlar aldnda farlar n taraf aydnlatmaz. nk araba ile n hz ayndr. Aydnlanma olabilmesi iin n arabadan hzl hareket ederek n tarafa dmesi gerekmektedir ki byle bir durum mmkn deildir. Ik hz kaynan ve gzlemcinin hzndan bamsz olduundan sadece arabann bagl hz azaltlrsa k kayna arabann nn geerek aydnlatma yapabilir.

ZAMAN GENLEMES VE UZUNLUK BZLMES

Relativistik fizikte iki nokta arasndaki uzaklk ve iki olay arasndaki zaman fark lm yaplan ereveye baldr. Yani relativistik fizikte mutlak uzunluk veya mutlak zaman aral yoktur. Farkl yerlerde oluan olaylar ayn anda olsa bile bu olaylar biri dierine gre sabit hzla ilerleyen gzlem erevesindeki bir gzlemci olaylar ayn anda olutuklarn hibir zaman gremez. Ezamanllk hareket hlindeki gzlemciler iin mutlak bir kavram deildir. Bir gzlem erevesinde ayn anda olan iki olay bu gzlem erevesine gre sabit hzla hareket eden ikinci bir gzlem erevesinden incelenirse olaylarn farkl zamanlarda olduu sylenir. nk olaylar hareket hlindeki gzlemciye bal olarak farkl alglanr. Bir eylemsiz referans sisteminde bulunan bir gzlemcinin kendi sisteminde gereklesen olay t0 zaman aralnda belirlenir. Yerden gzlendiinde, zaman aralnn ban ve sonunu iaretlenen olaylar farkl yerlerde geer ve dolaysyla araln sresi t0 sresince daha uzun grnr. Bu etkiye zaman genilemesi denir. rnein hareketli bir saat durgun bir saate gre daha yava alr. Bir gzlemciye gre hareket eden cismin L uzunluu, her zaman bu cismin gzlemciye gre durgun olduu L0 uzunluundan ksadr. Uzunluk bzlmesi sadece bal hareket dorultusunda gerekleir. ki nokta arasndaki uzaklk lm referans erevesine baldr. Bir cismin gerek uzunluu cismin bulunduu ereveye gre gzlemci durgun iken L0 olarak llmtr. Hareket hlindeki bir ereveden lm yapan gzlemci bu nesnenin uzunluunu gerek uzunluundan daha ksa olduunu syler. Bu duruma uzunluun bzlmesi denir.

N O T
Genel grelilik, uzay-zamandan oluan drt boyutlu bir evren modelini sunar. Genel grelilik, her eyden nce bir ekim kuramdr; ama uzayn eriliinden ileri gelen bir ekim kuram. Uzay, zaman da iine alan bir drt boyutludur ve youn ktle tarafndan bklm, erilmitir. zel greliliin temel kabulleri; Eylemsiz referans sisteminde k hz daima sabit kalr. Gzlemcinin ve k kaynann hareketi hz deitirmez. Fizik yasalar ayndr.

Fizik / 10. Snf

IV. NTE

Modern Fizik
Zamann genilemesini bir rnekle aklamaya alalm: Farkl iki eylemsiz gzlem erevesindeki gzlemciler v sabit srati ile saa doru hareket eden aracn iinde oluan iki olay incelesinler.
v S sistemi (trenin dndaki gzlemci iin) +z

Dt0 =0 v

Dt1 =Dt /2

Dt2 =Dt v

Dt

/2

+y

v Dt/2 ekil II

v +x

c O

Dt d
2

c t v t 2 = +d 2 2
d Dt0 = c 2 2d Dt0 = c

S sistemi (trenin iindeki gzlemci iin) +z

+y v=0 +x c Dt0 O d

t =

2d c v
2 2

= c

2d 1 v2 c2

t 0 = t =

2d idi. Buradan, c t 0 1 v2 c2 = t0 olur. Burada

Vagonun tavanna bir ayna yerletirilmi olsun. Vaon iinde bulunan O gzlem erevesindeki durgun hldeki gzlemci elindeki lambay d uzaklndaki aynaya doru yneltip ap kapatsn. Bylelikle lambadan aynaya bir sinyal yollandn kabul edelim. Bu k demeti tavandaki aynadan yansyacak lambann olduu yere gelecektir. Vagon iinde bulunan O deki gzlemci elindeki kronometre ile iki olay arasndaki zaman farkn t0 olarak lecektir. In srati c ise k sinyalinin kaynaktan kp aynadan yansyp tekrar tabana gelinceye kadar geen sre, 2d = c t0 t0 = 2d/c kadar olur.

1 1 v2 c2

olup sabit bir kat say dr.

nn deeri 1 deerinden byk olduu iin hareket eden bir saatle lm gerekletiren bir gzlemci (t0) her zaman duraan gzlemciye (t) gre daha uzun bir zaman lecektir. Bu durum zaman genilemesi olarak isimlendirilir. Gnlk hayatmzda an larda zaman genilemesini ( y) lemeyiz (zaman genilemesini duygusal olarak hissederiz). Hareketli bir cisim iin her zaman 1/ 1'den kk olduundan her zaman t>t0 dr. Yerdeki gzlemciye gre hareketli olan bir sistemdeki saat daha yava iler.
g 20 15 10 5 1 0 0,5 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 v(108 m/s)

Ayn olayn O noktasndaki gzlemci tarafndan (ikinci gzlem erevesinden) gzlemlendiini kabul edelim. Bu gzlemciye gre ayna ve k sinyali saa doru v srati ile ilerler. Dardan bakan bir kii bu olay ieridekinden farkl grecektir. Ik fotonu aynaya ulatnda ayna saa doru v t/2 kadar yol alm olur.

Buradaki t n O noktasndan aynaya gidip tekrar O noktasna gelmesi iin geen sredir. S gzlem erevesinden bakan zlemci aracn iindeki n yatayla belirli bir ayla hareket ettiini syleyecektir. In ald yol, c t olacaktr. Bu durumda O daki gzlemci hareket etsede etmesede k ilk durumdakinden daha fazla yol alacaktr. Gzlemcilerin kendi ereveleri eylemsizdir. zel greliliin ikinci postulasna gre her iki gzlemci k hzn c olarak lecektir. Ik dardaki gzlemciye gre daha fazla yol almtr. Bu yzden S gzlem erevesinden bakan gzlemci n ald yolu daha fazla srede lecektir (t>t0). ekil II de verilen duruma gre, zaman aral pisagor teoremi kullanlarak bulunur.

Yksek sratlerde ekilden de grlecei gibi faktr etkin hle gelir. rnein 0,1c deerinde =1,005 tir. Zaman genilemesi, k sratinin %10 u geilmeye balannca etkin olmaya balar. t0 zaman aral z zaman araldr. z zaman aral uzayda bir noktada olan olayn sresini len gzlemcinin lt zaman araldr. Bir saat size gre hareket ediyorsa bu saatin tiktaklar arasndaki zaman aral, sizin elinizdeki saatin tiktaklar arasndaki sreden daha uzundur.

IV. NTE

Fizik / 10. Snf

Modern Fizik
Yani hareket eden saat ile llen sreler daha uzundur, saat daha yava alr. Bu durum mekanik saatlerde veya k saatlerinde de ayndr. Hareketli gzlem erevelerindeki fiziksel, kimyasal, biyolojik vs olaylarn hepsi duran bir sisteme gre daha uzun srelerde gerekleir. Uzaydaki astronotun kalp atlarnn saysn uzay aracndaki bir saat veya yerdeki bir gzlemcinin saati farkl lecektir (yerdeki duraan kabul gzlemci hareketli erevedeki astronutun kalp atlarnn azaldn syleyecektir). Hareketli saatin almasn yerdeki gzlemci daha yava grr. Zaman, saatin kendisinin durgun bulunduu referans sisteminde en ksa olur. Dardan daha uzun grnr. Zaman genilemesine dier bir rnek, ykleri elektronla ayn olan fakat ktleleri elektrona gre 207 kat fazla olan mon kararsz paracnn gzlemlenmesidir. Monlar kozmik radyasyonun, atmosferin st tabakalarndaki atomlarla arpmas sonucu oluurlar. Yava hareket eden monlar laboratuvar ortamnda elde edilebilir ve mrleri t0=2,2 s kadardr. Atmosferik monlarn sratleri, k sratine yakn alnrsa aldklar yol (3,0 108 m/s) (2,2 106 s) = 6,6 102 m dir. Bu durumda monlar yere ulaamadan yok olurlar. Deney sonular ok saydaki monun yere ulatn gstermektedir. Zaman genilemesi kavram bu durumu aklamaktadr. Yerdeki bir gzlemci monlarn zaman genilemesini t0 olarak ler. v = 0,99c ise, yaklak 7,1 ve t0=16 s dir. Monlarn atmosfer iinde aldklar yol (0,99) (3,0 108 m/s)(16 106 s)=4,8 103 m dir. Zaman genilemesine ilgin bir rnek ikizler paradoksu u ekildedir:)

Memo ve Hso 20 yalarnda ikiz kardelerdir. Memo maceraperest olduu iin dnyadan 20 k yl uzaklktaki X gezegenine bir gezi yapmak istemektedir. Memonun uzay gemisi kardei Hsonun eylemsiz olduu kabul edilen dnyaya gre 0,95c sratle hareket etmektedir. Memo X gezegenine ulatktan sonra memleket hasretinden dolay dnyaya yine ayn hzla geri dner. Fakat kardei ile karlanca ok arr. Kardei 62 yandadr. Oysa Memo 33 yandadr. Bu durumu aklamaya alalm. Hsonun eylemsiz olduu kabul edilen dnyadaki geen sre Memonunkine gre daha hzl gemitir. Problem simetriklik iermez yani Hso veya Memo iin geen sreler ayn deildir. zel grelilie gre gzlemciler birbirlerine gre eylemsiz olmaldr. Oysa Memo ilk hareketinde hzlanarak veya dururken hzn azaltarak hareket eder. Yani eylemsiz deildir. Sadece Hso eylemsiz sistemdedir. Hso iin 1 yl Memo iin 4 aydr. Hso iin 42 yl geerse Memo iin bu sre
1 v2 c2

(42 yl) = 13 yldr. Memo-

N O T
1976 ylnda CERN de yaplan bir deneyde byk halkalarda monlar 0,9994c sratine ulatrlm ve mon yok olurken oluan elektronlar dedekte edilmitir. Snm oranlar ve mon mrleri llmtr. Hareket hlindeki monlarn durgun monlarn mrlerinin 30 kat olduu bulunmutur.

nun 6,5 yl X gezegenine gitmek iin 6,5 ylda X gezegeninden dnmek iin gemitir. Bir uzay arac bir yldzdan dierine v sabit hzyla gitmektedir. Biri yeryznde ve dieri uzay aracnn iinde olmak zere iki gzlemci bulunmaktadr. Yeryzndeki gzlemcinin yerde ve iki yldza grede sabit olduunu kabul edelim. Yeryzndeki gzlemci yldzlar arasndaki uzakl L0 olarak ler. Bu gzlemciye gre uzay gemisi iki yldz arasndaki yolu t =L0/v sresinde alacaktr. Uzay gemisindeki gzlemci ise bu zaman t0 olarak lecektir. Zaman genilemesinden dolay ara iindeki ile dnyadaki gzlemcilerin ltkleri zaman arasndaki bant t0= t/ eklindedir. Uzay arac iindeki gzlemci dier gezegene t0 sresi sonunda ulatn syler. Yldzlar arasndaki uzakl L olarak ler. L = v t0 L=v
t olur. L0 = v t olduundan, v yalnz b
L 0 t L 0 = olur. t

CERN de bir blm

raklarak yerine yazlrsa L =

Fizik / 10. Snf

IV. NTE

Modern Fizik
L = L0 1 v2 c2

bants elde edilir. Ba-

ntdaki L0: cisme gre durgun olan bir gzlem erevesinde gzlenen uzunluu, t0: cisme gre durgun olan bir gzlem erevesinde gzlenen zaman araln, ise gzlem ereveleri arasndaki dnm kat saysn vermektedir. Bantya gre, daima L < L0 dr. Ik hzna yaklaldka L/L0 oran klmektedir. Yani L uzunluu ksalmaktadr.
1 = 1 v2 c2

Dolays ile yerdeki gzlemci srn baraka iine girebileceini syler. Oysa koucunun gznden bu byle deildir. Bu bir paradokstur, elikidir. Koucu srn ieriye smadn syleyecektir.
L = L0 1 v2 c2 = 10 1 (0,75 ) = 6,6 m
2

Koucu sr kendi erevesinde 15 m olarak ler. 15 m lik srk 6,6 m uzunluundaki barakann iine sabilir! Fizik yasalarndan kaynaklanmayan, farkl yaklamlar nedeni ile hata yaplan grelilik ile ilgili duruma bir rnek daha verelim. 22 yalarnda ikiz kardeten birisi astronot dieri fizikidir. Astronot evli, 20 yanda ei ve 2 yanda bir ocuu vardr. Astronot olan; eini, ocuunu ve fiziki kardeini dnyada brakarak 20 k yl uzaktaki yldza, 0,8c hzyla gidip geliyor. Dndnde bireylerin yalar ne olur? imdi bunu bulalm. I. yaklam: Dnyadaki bireyler iin; astronotun 20 k yl uzaktaki yldza gitmesi iin geen sre 25 yl, gelmesi iin geen sre 25 yl olup toplam 50 yldr. (nk, astronot c k hz ile 20 ylda giderse 0,8c k hz ile 25 ylda gider.) Buna gre astronot geldiinde (22+ 50)=72 yanda olmaldr. Ancak astronot iin geen zaman dnyaya gre % 40 daha yavatr. Dolays ile astronot iin geen sre gidi 15 yl geli 15 yl olmak zere toplam 30 yldr. (nk v=0,8c iin -1=3/5 tir. 20 = 0,8c t/ dan 20 = 4/3 t olur. t =15 yldr.) Bu durumda astronotun ya (22+30)=52 dir. Astronot dnyaya dndnde, ei (20+50)=70, ocuu (2+50)=52, fiziki kardei (22+50)=72 yanda olacaktr.

faktr 1 deerinden kktr. Bir

nesnenin gerek(z) uzunluu bu cisme gre durgun olan bir gzlemci tarafndan L0 olarak llmtr. Bu cisim v sabit srati ile hareket ederse, durgun gzlemci tarafndan hareket dorultusundaki boyunun ksald gzlenir. z uzunluu L0 olan bir cetvel v srati ile hareket eden bir gzlemci tarafndan uzunluu
1 = 1 v2 c
2

faktr kadar azalm olarak ler.

Uzunluk bzlmesi sadece hareket dorultusundadr. Cismin durgun bulunduu sistemde uzunluk maksimumdur. Klasik ve modern fizie gre uzunluk kyaslamas ekilde verilmitir.
+y +y

L/L0 v 1,0 Klasik Fizik

v=0

L0 L +x

+x

+z

+z

0,8 0,6 0,4 0,2 0,0

Greceli Fizik v/c 0,01 0,1 1,0

Uzunluk bzlmesi ve zaman genilemesi ile ilgili bir rnek verelim: Bir koucu z uzunluu 15 metre olan srk ile, z uzunluu 10 m olan bir barakann n kapsndan girip iinden 0,75c srati ile geip arka kapsndan kmay dnyor. Yerdeki bir gzlemci de elindeki kumanda ile n ve arka kaplar ayn anda ap kapayarak yardmc olmaya alyor. Elindeki srkla koucu ve baraka ayn anda (anlk olarak) hepsi bir yerde (kulbenin iinde) dir. Koucu ve yerdeki gzlemci srn baraka iine sabileceinde anlaamazlar. nk;
L = L0 L = 15 1 v2 c2 bantsna gre

II. yaklam: Hareket greli olduundan astronota gre dnya, ters ynde 0,8c hzyla hareket etmektedir. Bu durumda astronot kendini durgun greceinden, toplam yolculuk sresi kendisi iin 50 yl, dnyadakiler iin 30 yl olacaktr. Astronota gre, ei 50, ocuu 32, fiziki kardei 52, kendiside 72 yanda olacaktr. imdi bu iki yaklama gre astronot en gen olan m yoksa en yal olan mdr? Tabiki en gen olandr. nk dnyada kalanlar iin astronot sabit hzla hareket etmektedir. Ancak astronot geri dnnde ve dnyaya ulatnda durmak iin ivmeli hareket yapar. vmeli yani eylemli sistemlerdeki olaylar eylemsiz sistemde geerli olan yaklamlara gre yorumlanamaz.

1 0,75 2 = 9,9 m olur.

Yukardaki deer, yerdeki gzlemcinin barakann uzunluundan daha ksa olarak lt uzunluktur.

IV. NTE

Fizik / 10. Snf

Modern Fizik
Dolays ile astronotun gzlem erevesi iinde eylemsiz(ivmesiz) sistemlerdeki yasalar geerli deildir. Fakat dnyadaki gzlemciler iin eylemsiz bir sistem vardr. Eylemsiz sistemlerde fizik yasalar ve k hz deimez. Dnyada kalan gzlemcilere gre yaplan I. yaklam dorudur. Yani astronot en gen olandr. Birbirine gre duran ve dzgn dorusal hareket yapan S ve S gibi eylemsiz (ivmesiz) erevelerinde sreler t ve t ile gsterilir. Bu srelere mutlak zaman ve evrensel zaman denir. Bu sreler eylemsiz referans sisteminin hzna bal deildir. Yani her sistem iin ayndr. Biri duran dieri ona gre v hz ile hareket eden eylemsiz sisteme rnekler; yol kenarnda durmakta olan gzlemcinin nnden sabit v hz ile geen otobs ve otobsn tavanndan kopan bir parann otobs tabanna dmesi, perona sabit v hz ile giren bir tren ve tren iindeki bir yolcunun koltuk deitirmesi vs. Ik hzndan ok kk v hzlar iin gzlenen olaylarn olu sresi farkl gzlem erevelerinde ayn iken, v hz k hz mertebesinde iken olaylarn olu sreleri gzlem ereveleri iin ayn deildir. Bir uan, saat tam 8 00 da hava alanna ineceinin belirtilmesi saat akrebinin tam 8 00 gstermesiyle uan inmesinin ayn anda gereklemesi demektir. Ayda canl yayn yapan bir astronotun saati tam olarak 1300 gsterdii anda kendi saatimiz ayn deeri gstermez. Yani Ayda olay yaanrken olayn canl grntsnn Dnyaya gelmesi belirli bir sre sonra olur. Aslnda ilk grnt bize ulatnda orada daha farkl olaylar olumakta ve bunlar srasyla canl yayn olarak aktarlmaktadr. Verilen bu rnekte de olduu gibi olaylarn olu srelerinin tespit edilmesi gzlem erevelerindeki saatlerin ayarlanmasyla salanabilir. imdi bunu bir rnekle izah edelim: ki farkl noktada meydana gelen iki olayn nc bir farkl noktaya gre olu sresi, k sinyalleri yardm ile ayarlanm saatler yardmyla bulunabilir. rnein aralarnda l uzakl bulunan X ve Y noktalarndan X te k sinyali Y de yanstc olsun. X ten sinyal gnderildiinde l/c sre sonra Y ye sinyal gelir. Aslnda k sinyali l/c gecikmeyle Y ye gelmitir. Y ye gelen sinyalin tekrar X e geri dnmesi l/c dir. Sinyalin ilk kt andan tekrar X e geri gelme sresi 2l/c dir. Dolays ile X ten sinyal kp 2l/c sre sonra geldii anda X teki saat t = 0 olarak ayarlanr. Y deki de, ilk sinyal ktktan 2l/c sre sonra saatini t = 0 olarak ayarlamaldr. X ve Y dekilerin saatlerini ayarlamas u ekilde de olabilir. X ile Y nin tam ortasna sinyal verici yerletirilir. Sinyal altrldnda, ilk sinyaller X ve Y ye l/2c srede varr. Bu anda hem X hemde Y deki gzlemciler saatlerini t = 0 olarak ayarlamaldrlar.
ENSTEN N TRENLE LGL DNCE DENEY:

Einstein ekilde verilen dnce deneyini kurgulamtr. Bu sanal deneyde, bir vagon sabit hzla ilerlerken biri vagonun n ksmndaki A noktasnda, dieri ise arka ksmndaki B noktasnda ayn anda iki k yaynlanr(imek akmas gibi).
v A O B A O B v

O ekil I

O ekil II

Fotonlarn vagon dnda yerdeki noktalar A ve B olarak iaretlenir. O deki vagonla birlikte hereket eden bir gzlemci A ile B noktalar arasndadr. Vagonun dnda, yerdeki gzlemci ise A ile B noktalar arasndadr. Gzlemciler olaylar kayt etmektedir. A ve B noktalarndan yaynlanan k sinyalleri(imek akmas) O daki gzlemciye ayn anda ular. (Bu gzlemci her iki sinyalin ayn yolu ayn sratte katettiini kabul eder. Yani A ve B deki olaylar O daki gzlemciye gre ayn anda gereklemitir. Ayn olayn O deki gzlemci iinde geerli olduunu kabul edelim. Sinyaller O daki gzlemciye ulatnda O deki gzlemci bir miktar yol alacaktr. B deki sinyal bu durumda O deki gzlemciyi geecek fakat A deki sinyal O ne ulamam olacaktr. Yani O deki gzlemci B den gelen sinyali A den gelen sinyalden nce grecektir. Einstein a gre iki gzlemcide n sratini ayn lecektir. O deki gzlemci A deki imein daha nce aktn syleyecektir. Sonu olarak; bir referans sisteminde ayn anda olan iki olay farkl bir gzlem erevesinden izleyen kii bu olaylarn farkl anlarda olutuunu syleyecektir. Dolays ile ezamanllk hareket hlindeki gzlemciler iin mutlak bir kavram deildir. Baka bir ifade ile bir gzlem erevesinde ayn anda olan iki olay bu gzlem erevesine gre sabit hzla hareket eden ikinci bir gzlem erevesinden incelenirse olaylar farkl zamanlarda oluur. E zamanllk mutlak bir kavram olmayp hareket hlindeki gzlemciye gre deiir.

Evindeki duvar saatini kurmay bazen unutan bir adam, saatin durmu olduunu fark ettiinde, kol saati de olmadndan, evinde doru alan bir duvar saati bulunan arkadann evine yayan olarak gidip, arkadayla zel Grelilik Kuram zerinde syleide bulunduktan sonra ayn yoldan ayn hzla evine geri dnmekte ve duvar saatini zaman doru gsterecek ekilde ayarlayp kurmaktadr.

Fizik / 10. Snf

10

IV. NTE

Modern Fizik
Bunu u ekilde baarm olabilir: adamn arkadann evine gidi ve geli sresi ayndr. Arkadann evine ka admda vardn zihnine not eder. Arkada ile zel Grelilik Kuramn konuurken duvardaki saatin tik taklar ile admlar arasndaki ilikiyi karr. rnein bir nefes alp vermede ka kez tiktak sesi kyor. Bir nefes alp vermede ka adm atyordu buradan saatin tiktaklar ile adm saysn ilikilendirir. Tam evden karken son kez duvar saatine bakar. Bundan sonra kurduu ilikiyi uygulayarak eve gelir. Hemen, duvar saatini alr ve yolda geen sreyede dikkat ederek saati doru gsterecek biimde ayarlar. Bir baka yntem:)) Arkada ile zel Grelilik Kuramn konuurken, arkadann duvar saatine bakar ve benim duvar saatinde zaman durmu vaziyette, anlayacan ben hi yalanmyorum!. stersen saatleri deielim der. Arkadan ikna eden adam, arkadann doru alan duvar saatini alarak birlikte evine gelirler. Oyuna geldiini sonradan fark eden arkada, madem saatin durmutu, kol saatinde yoktu niye telefon edip sormadn der!.. Adam telefonum da bozuktu der... Arkada da o zaman saatini ayarlada dede yadiar duvar saatimi bana geri ver ltfen der. Amacna ulaan adam, arkadandan zr diler ve saatini geri verir. Benzer olarak zde ve ayn cins ykle ykl cisimlerin ktleleri toplam, bir araya getirilmeleri hlinde daha fazla olacaktr. nk bu cisimleri bir araya getirmekle i yaplr ve sisteme enerji aktarlr. Bundan dolay ktlede fazlalk meydana gelir. Bu ktle fazlal tanecik fazlal deil herbirinin payna den enerji fazlaldr. Farkl bir rnek daha verelim; zde ve dolu olan kalem pillerden ularna lmba balarak altrlan pilin ktlesi ilk hline gre azalr. nk pilde depo edilen kimyasal enerjide bir azalma olmutur. Gzlem erevelerinin farkl olmas ve gzlemcinin hareketine gre bir sistemin ktlesi, enerjisi gibi davranr. Rlativite teorisine gre, ktle, enerjinin younlam bir hlidir. Bir cismin ktlesinin hza bal olmas birok elikiyi ortaya karmaktadr. stelik anlaml dahi deildir. Ktlenin hzla deimesi durgun ktle kavramn anlamszlatrr. Cisimler iin bir tek ktleden bahsedilebilir. Durgunluk ktlesi yani sadece ktle, cismin madde miktar ve i enerjinin (atom alt paracklar hari) bir lsdr. Bir cismin i enerjisi deiirse ktleside deiir. Tersine ktlesi deimise i enerjisi deimi demektir. Ancak i enerjiye bal ktle deiimi makroskobik boyutta llemeyecek kadar kktr. Bundan dolay m0 m= bants kullanlmayacaktr. v2 1 2 c

N O T
Bizler, dk hzlar dnyasnda yaarz. Einstein, bizi yksek hzlar dnyasna gtrr. Ik nna bindirir ve gezdirir. O zaman anlarz ki yksek hzlarda zaman "yavalar" ve de uzunluklar "ksalr". Bylece uzayn ve zamann mutlak olmadn reniriz. Hareket grelidir. Evrendeki en yksek ve mutlak hz, n hzdr.

KNETK ENERJ VE TOPLAM ENERJ

Ik hzna yakn hzlarda hareket edilirken, kinetik enerji, toplam enerji ve ktle - enerji edeerlii deiir. Bir paracn ktlesi hz ile deimezken, potansiyel enerji dikkate alnmazsa kinetik enerjisi ve toplam enerjisi hza bal olarak deiir. Bu nedenle tm eylemsiz referans sisteminde ktle ayn kalrken, kinetik enerji deeri lldkleri gzlem erevesine bal olarak deiecektir. Paracn kinetik enerjisi EK,
EK = E E 0 = m c2 1 v
2

KTLE ENERJ EDEERL

Enerji, maddenin hzna baldr. Hz deien maddenin tanecik says deimez, sadece taneciklerinin dolays ile maddenin enerjisi deiir. Ktle, madde miktar ve i enerjinin bir ls olduundan, bir maddeye verilen enerji artarsa maddenin ktlesi artar. Bu ktle artmas tanecik saysnn artmas deil, taneciklerin enerjisinin artmas eklindedir. Dolays enerjisi artan bir maddenin taneciklerinin toplam enerjisi artar. Enerjisi azalan bir maddenin ise taneciklerinin toplam enerjisi azalr. Buna gre, zde flouresan lmbalardan yanmakta olannn ktlesi dierinden daha fazladr. zde yaylardan sktrlarak balanp tartlannn ktlesi, zde kaplardaki eit hacimli ar sulardan scakl fazla olannn ktlesi dierinden daha fazla olur.

m c 2 = m c 2 ( 1 )

c2

bants ile hesaplanr. Bantdaki E, toplam enerjiyi, E0: arta kalan enerjisini (ktle-enerji edeerliini), c: k hzn, v: k hzna yakn hz deerlerini gstermektedir. ise gzlem ereveleri arasndaki dnm kat saysdr.

IV. NTE

11

Fizik / 10. Snf

Modern Fizik
Ktle enerji edeerlii E0 = m c2 ve , bantlar ile ilikilidir. Bu bantlaE = m ra gre, ktleli bir parac k hzna ulatrmak iin sonsuz bir enerji vermek gerekir. Bunun iin evrendeki enerji yetersizdir. Dolays ile k hzna ulalamaz. Aadaki grafiklerde enerjilerin deiimi gsterilmitir.
Enerji Rlativistik

zm...
Modern fizik, madde ve enerjinin temel birimlerini konu alan, M. Planck ile temeli atlan ve daha sonralar, P Dirac, E. Schrdinger, W. Heisenberg gibi . bilim insanlarnn almalaryla ortaya kan kuantum teorisi, Einstein tarafndan ileri srlen, zellikle k hzna yakn hzlarda uzay-zaman, ktleenerji arasndaki ilikiyi kurmay amalayan rlativite teorisinden oluur. Newton mekanii ise klasik fizik ile ilgilidir. Yani, k, atom ve grelilikten nce kabul gren fizik anlaydr. Cevap C

c2

Toplam enerji m c2 0 Kinetik enerji c/2 c

Klasik kinetik enerji v(m/s)

rnek .. 3
I. Mekanik II. Termodinamik III. Elektromanyetizma Yukarda verilenlerden hangileri klasik fizik ile ilgilidir?
EE

Toplam enerji E = EK + E0 bants ile de hesaplanr.

zml Sorular..
rnek .. 1
Modern fiziin douuna katkda bulunan gelimeler, I. In yaps ile ilgili gelimeler II. Atomun yaps ile ilgili gelimeler III. Grelilik olay verilenlerden hangileridir?
EE

A) Yalnz I D) I ve II

B) Yalnz II

C) Yalnz III

E) I, II ve III

zm...
Klasik fizikte btn olaylar, eylemsiz (yani duran ya da sabit hzla hareket eden) bir gzlem erevesine gre sabit hzla hareket eden gzlemci tarafndan gzlendii biimde incelenir. Newton mekanii, termodinamik yasalar ve elektromanyetizma yasalar bahsi geen eylemsiz gzlem erevesinde gerekleen olaylardr. Cevap E

A) Yalnz I D) I ve III

B) Yalnz II

C) Yalnz III E) I, II ve III

rnek .. 4
Modern fizikte n yaps ile ilgili gelimeler, I. In foton denilen taneciklerden olumas II. Fotonlarn k hz ile hareket etmesi III. In bazen dalga bazen tanecik gibi davranmas verilenlerden hangileridir?
EE

zm...
Modern fiziin douu k, atom ve elektromanyetik malar ile ilgili yaplan almalar ve grelilik kuramnn ortaya atlp bu kuramn bilim adamlarnca kabul grmesidir. Dolays ile verilenlerin de modern fiziin douuna katkda bulunan gelimelerdir. Cevap E

A) Yalnz I D) I ve III

B) Yalnz II

C) Yalnz III E) I, II ve III

rnek .. 2
I. Kuantum Teorisi II. Rlativite Teorisi III. Newton mekanii Yukarda verilenlerden hangileri modern fizik ile ilgilidir?
CC

zm...
Modern fizikteki gelimelerin banda k ile ilgili yaplan almalar vardr. Thomas Young n a ait dalga teorisi, Planck ve Einstein in tanecik modeli, De Broglie ve Scrdinger e gre hem dalga hem de parack zellii gsteren (ift) bir yapya sahip olmas gibi almalarn tamam modern fizikteki k ile ilgili gelimelerdir.Dolays ile verilenler modern fizikte k ile ilgili gelimelerdendir. Cevap E

A) Yalnz I D) I ve III

B) Yalnz II

C) I ve II

E) I, II ve III

Fizik / 10. Snf

12

IV. NTE

Modern Fizik rnek .. 5

Aadakilerden hangisi grelilikle ilgili deildir?
CC

A) Evrensel bir referans sistemi bulunmayn inceler. B) Drt boyutlu uzay temellidir. C) Klasik fizikteki temel byklkler burada geerli deildir. D) Ik hzna yakn hzlardaki durumlar inceler E) En byk hz k hz olup sabittir.

Nobel dl alan bu deney maalesef yln deiik zamanlarnda deiik yerlerde tekrarlanmasna ramen esir maddesinin rzgarnn a etkisi gzlenememitir. Bilim adamlar bu durumu esir maddesinin olmadnn kant saymlardr. Sonu olarak, deney ierisinde verilen durumunda incelenmesi vardr. Cevap E

rnek .. 7
I. Fizik yasalarnn tm eylemsiz referans sistemlerinde ayn olmas II. Ik hznn tm eylemsiz referans sistemleri iin sabit olup deimeyecei III. Uzay ve zamandan oluan drt boyutlu bir evren modelinin olduu Yukarda verilenlerden hangileri zel grelilik prensipleri ile ilgilidir?
CC

zm...
Grelilik, uzay ve zaman lmlerinin gzlemci ile arasndaki bal hareketinden etkilendii, mutlak bir hareketin bulunmad, seilen referans noktalarna gre deiik durumlarn olduu hldir. Grelilik kuram mekanik yasalarnn eylemsiz referans sistemlerinde deimeyeceini, evrensel bir referans sisteminin bulunmayn ve sonularn inceler. Grelilikte, k hzna yakn hzlar incelenir. Drt boyutlu (x, y, z ve t) uzay temellidir. Hzda bir limit vardr, buda k hzdr. Grelilie gre, klasik fizikteki temel byklkler yine burada da temel byklklerdir. Sonu olarak C kknda verilen grelilikle ilgili deil, dierleri ilgilidir. Cevap C

A) Yalnz I D) I ve III

B) Yalnz II

C) I ve II

E) I, II ve III

zm...
zel greliliin temel kabulleri; eylemsiz referans sisteminde k hznn daima sabit kalaca, gzlemcinin ve k kaynann hareketinin k hzn deitiremeyecei, fizik yasalarnn tm eylemsiz referans sistemlerinde ayn olduu ile ilgilidir. zel grelilik teorisi, atomik yaplan anlalmasnda yeterli olan bir modeldir. Uzay ve zamandan oluan drt boyutluluk genel grelilik ile ilgili bir durumdur.

rnek .. 6
Michelson-Morley deneyi, I. Esir maddesinin tm cisimleri hzndan dolay etkileyen bir ortam olup olmad II. Dnyann Gne etrafndaki hznn ayn zamanda esir maddesininde hz olup olmad III. Dnyann esir maddesi ortamndaki hareketinin k sratine etkisinin sonular verilenlerden hangileri ile ilgili bir deneydir?
EE

Cevap C

rnek .. 8
Aadakilerden hangisi grelilikle ilgili bir kavram deildir?
EE

A) zel grelilik

B) Ik hz

C) Ezamanllk E) Esir maddesi

D) Eylemsiz referans sistemi

A) Yalnz I D) I ve III

B) Yalnz II

C) Yalnz III E) I, II ve III

zm...
Grelilik; uzay ve zaman, madde ve enerji, elektrik ve manyetizma arasnda fiziksel evrenin anlalmasn salayan ok nemli bir olgudur. Genel ve zel grelilik olarak ikiye ayrlr. Ik hznn bamsz olmas, eylemli ve eylemsiz referans sistemlerinde olaylarn irdelenmesi, olaylarn olu zamanlar, ezamanllk durumu greliliin kapsam ierisindedir. Grelilik, esir maddesi ile ilgili hi bir bilgi iermemektedir. Kapsam d tutulmaktadr. Cevap C

zm...
In sratindeki deiikliklerin anlalmas iin yaplan en mehur deney Michelson-Morley deneyidir. Bu deney, esir maddesinin olup olmad, esir maddesinin cisimlerin hzn etkileyip etkilemedii, eer hz varsa bunun dnyann Gne etrafndaki hzna eit byklkte olmas gerektii, esir maddesi ortamnn k sratine etkilerinin neler olabilecei ile ilgilidir.

IV. NTE

13

Fizik / 10. Snf

Modern Fizik rnek .. 9

I. Hareketli bir saat durgun saate gre daha yava alr. II. Hareket eden bir cismin uzunluu durgun uzunluundan ksadr. III. Fizikte mutlak uzunluk ve mutlak zaman yoktur. IV. Zamann genilemesi rlativistik hz ile ilgilidir. V. Uzunluk bzlmesi grecelidir. Yukarda verilenlerden ka tanesi rlativistik fizik ile ilgilidir?
AA

kan sonuca gre, t = 2,5 s olduundan, nceden tiktaklar iin geen sre 2 saniye iken, son durumda ayn tiktaklar 0,5 saniye daha ge oluuyor demektir. Bu ise duvar saatinin 0,5 saniye geri kalmas anlamna gelir. Cevap A

rnek .. 11
X ve Y gzlem ereverlerinde k hzna yakn hzlarda birbirine paralel olarak hareket eden ve ilerinde zde saatler bulunan iki uzay aracnn zaman gstergeleri X iin 5 saniye Y iin 3 saniye arayla almaktadr. Buna gre, gzlem ereveleri arasndaki d nm kat says() katr?
A) 2 3 B) 4 3 C) 3 5 D) 5 3 E) 5 4

A) Be

B) Drt

C)

D) ki

E) Bir

zm...
Rlativistik fizikte zaman genilemesi ve hareket ynnde uzunluk bzlmesi vardr. nk k hzna yakn hzlarda zaman genilerken uzunluk ise azalr. Dolays ile hareket eden bir saat durgun hline gre daha yava alr. Yani geri kalr. Hareket eden cismin uzunluu durgun uzunluundan daha ksa olur. Zaman ve uzunluk kavramlar greceli olduundan mutlak manada zaman ya da uzunluk udur, denilemez. Zamann genilemesi k hzna yakn hzlarda gerekleir. Dolays ile zaman genilemesi rlativistik hzlarla ilgilidir. Cevap A

zm...
Uzay aralar farkl gzlem erevelerinde bulunduundan, bu gzlem ereveleri arasndaki dnm kat says t = t0 bants ile bulunur. Bu bantya gre, soruda verilen deerler yerine yazlrsa dnm kat says(), t = 5 s, t0 = 3 s olduundan, 5=3=
5 olur. 3

Cevap D

rnek .. 12 rnek .. 10
inde saniyeleri vuran bir sarkal duvar saati bulunan uzay arac durgun hldedir. Bu uzay arac v = 0,6c k hz ile hareket etseydi saat ka saniye geri kalrd? A) 0,5 B) 1,0 C) 1,5 D) 2,0 E) 2,5
DD

X gzlem erevesinde durgun olan uzay arac, v = 0,6c hz ile Y gzlem erevesinde hareket etseydi gzlem ereveleri arasndaki dnm kat says() ka olurdu?
A) 3 2 B) 4 3 C) 5 3 D) 5 4 E) 6 5

zm...
Uzay arac k hzna yakn bir hzla hareket ederken zaman geniler. Bu genileme miktar t 0 t = bants ile hesaplanr. v2 1 2 c Saniyeleri vuran sarkali saat iin t0 = 2 saniyedir. Uzay aracnn verilen hz deeri ile hareket etmesi durumunda zaman (t),
t = t 0 = 2 = = 2,5 s 4 1 0,36 5 2

zm...
X ile Y gzlem ereveleri arasndaki dnm kat 1 says = bants ile hesaplanr. v2 1 2 c Bu bantya gre, soruda verilen deer yerine yazlrsa dnm kat says(), v = 0,6c olduundan,
= 1 1 v
2

= 1

(0,6c )2 1
c
2

c2

(0,6c )
c2

1 1 0,36

5 4

Cevap D

Fizik / 10. Snf

14

IV. NTE

Modern Fizik rnek .. 13

Durgun olan X gzlem erevesindeki uzun11 c hz ile Y 6 gzlem erevesinde hareket etseydi uzunluu ka cm ksalrd?

Fiziki iin zaman genilemesi olduundan v = 0,6c iin gzlem ereveleri aras dnm kat says();
= 1 1 = 1 v2 c2 1 bantsndan

luu 240 cm olan ubuk, v =

CC

A) 20

B) 30

C) 40

D) 50

E) 60

zm...
Ik hzna yakn hzlarda hareket edildiinde uzunluk bzlmesi olur. Bu bzlme miktar
L = L 0 1 v2 c
2

(0,6c )
c
2

1 0,64

5 tr. 4

Fiziki iin zaman genilemesi t = t0 t =

5 t0 olur. 4

bantsna gre hesaplanr.

Soruda verilen deere gre,

11 c 6 L = 240 1 c2 L = 200 cm = 2 m olur.
2

9 = 0,6 t bantsnda, t yerine yazlrsa, 9=

3 t0 t0 =12 yl olur. Yani fizikinin gitme 4

= 240

5 6

ve gelme sresi toplam 12+12 = 24 yldr. Bu durumda fiziki Dnyaya geldiinde ya 20 + 24 = 44 olacaktr. Cevap B

Dikkat edilirse ubuun boyu, L = L0 L L= 240 200 = 40 cm bzlm yani boyu ksalmtr. Cevap C

rnek .. 15
Durgunluk ktlesi m olan bir parack,
3 c 2

rnek .. 14
20 yalarnda olan iki arkadatan biri matematiki dieri fizikidir. Fiziki olan Dnyadan 9 k yl uzaktaki galaksiye 0,6c hz ile giderek ok sevdii kedisini alyor ve ayn hzla geri dnyor. Buna gre, fiziki Dnyaya dndnde matematiki arkada ile kendi ya aadakilerin hangisindeki gibi olur?
BB CC

hz hareket etseydi kinetik enerjisi ka m c2 olurdu?(c: k hz)

A) 1 4 B) 1 2 C) 1 D) 2 E) 4

zm...
Ik hzna yakn hzlarda hareket eden bir parack iin kinetik enerji, EK =
m c2 1 v2 c2 m c 2 bant-

Fiziki A) B) C) D) E) 50 44 40 34 44

Matematiki 50 50 50 40 40

s ile hesaplanr. Soruda verilen deere gre gzlem ereveleri aras dnm kat says(),
= 1 1 v
2

1 3 c 2 1 2 c
2

zm...
Ik hzna yakn hzlarda hareket edilirken zaman geniler. Soruda verilen duruma gre, fiziki olann daha gen olmas gerekir. Ik yl nbir ylda ald yoldur. Soruda, eylemsiz referans sistemi Dnya olduundan matematikiye gre, fiziki arkadann gitmesi 9 = 0,6 t , t = 15 yl olur. Gidi 15, geli 15 olmak zere toplam 30 yl geer. Dolays ile matematiki olan 20 + 30 = 50 yanda olur.

c2

1 = 2 olur. 1 2

Dolays ile paracn kinetik enerjisi, EK = m c2 ( 1) EK = m c2 (2 1) EK = m c2 olur. Cevap C

IV. NTE

15

Fizik / 10. Snf

Modern Fizik rnek .. 16

Durgunluk ktlesi m olan bir parack, v hz hareket ettiinde kinetik enerjisi ka 2m c2 olduuna gre v aadakilerden hangisidir?
(c: k hz)
CC

zm...
Ik hzna yakn hzlarda hareket eden bir parack iin toplam enerji, E = saplanr.
m c2 1 v2 c2

bants ile he-

A)

2 c 2 D) 2 2 3

B) c

3 c 2 E)

C) 5 c 6

2 3

Soruda verilen deere gre,

E= m c2 3 5 c 7 1 2 c E= 7m c 2 olur. 2
2

m c2 1 45 49

zm...
Ik hzna yakn hzlarda hareket eden bir parack iin kinetik enerji, EK =
m c2 1 v2 c2 m c 2 bant-

m c2 2 7

s ile hesaplanr. Soruda verilen deere gre,

2m c 2 = m c2 1 3m c 2 = v2 c2 v2 c
2

Cevap C

m c2

rnek .. 16
3= 1 1 v2 c2
DD

m c2 1

Durgunluk ktlesi m olan bir parack, v hz 4 hareket ettiinde toplam enerjisi ka mc 2 3 olduuna gre v aadakilerden hangisidir?
(c: k hz)

3=

1 1 v2 c2
2

A) v2 c
2

3 c 2 D) 7 c 4

B)

5 c 6 E)

C) 6 c 5

2 3

9= 1

1 v c2

99

= 1

v2 c
2

8 9

zm...
2 2 c olur. 3

Ik hzna yakn hzlarda hareket eden bir parack iin toplam enerji, E = saplanr.
m c2 1 v2 c2

v=

bants ile he-

Cevap C

Soruda verilen deere gre,

rnek .. 17
3 5 Durgunluk ktlesi m olan bir parack, c 7 hz hareket ettiinde toplam enerjisi E olmaktadr.

4 m c2 = 3

m c2 1 v2 c2 16 = 9 1 1 v2 c2 7 c olur. 4

Buna gre, E aadakilerden hangisidir?

(c: k hz)
CC

4 = 3

1 1 v
2

c2 v2 c2

A)

3 mc 2 2 D) 5 mc 2 4

B)

5 mc 2 2 E)

C) 7 mc 2 3

7 mc 2 2

16 16

v2 c
2

=9

7 v= 16

Cevap D

Fizik / 10. Snf

16

IV. NTE

Modern Fizik

Cevapl Test..
1.
20 yalarnda olan iki arkadatan biri muhasebeci dieri kuryecilik yapmaktadr. Kuryeci olan Dnyadan 15 k yl uzaktaki galaksiye 0,6c hz ile giderek bir paket brakyor ve ayn hzla geri dnyor. Buna gre, kuryeci Dnyaya dndnde muhasebeci arkada ile kendi ya aadakilerin hangisindeki gibi olur?
CC

4.

inde saniyeleri vuran bir sarkal duvar saati bulunan uzay arac durgun hldedir.
5 c k hz ile hareket etsey3 di saat ka saniye geri kalrd?

Bu uzay arac
AA

A) 1,0

B) 2,0

C) 2,5

D) 3,0

E) 3,5

Kuryeci A) B) C) D) E) 50 55 60 60 70

Muhasebeci 50 70 70 50 50

5.

Durgun olan X gzlem erevesindeki uzunluu 210 cm olan ubuk, v =

13 c hz ile Y 7

gzlem erevesinde hareket etseydi uzunluu ka cm olurdu?

BB

A) 175

B) 180

C) 190

D) 195

E) 200

6.

Durgunluk ktlesi m olan bir parack,

15 c 8

2.

hz hareket etseydi kinetik enerjisi ka m c2 olurdu?(c: k hz)

I II III

BB

A)

1 8

B)

1 7

C)

1 6

D)

1 4

E)

1 3

Atom saati

Nano teknoloji

Atomik yap

Yukarda verilenlerden hangileri modern fizii oluturan gelimeleri iermektedir?

EE

7.

A) Yalnz I D) I ve III

B) Yalnz II

C) Yalnz III E) I, II ve III

BB

Durgunluk ktlesi m olan bir parack, v hz 1 hareket ettiinde kinetik enerjisi ka m c2 5 olduuna gre v aadakilerden hangisidir?
(c: k hz)

A)

11 c 3 D) 2 5 3

B) c

11 c 6 E)

C) 15 c 8

2 3

3.

II

III

8.
Einstein Max Planck Newton

Durgunluk ktlesi m olan bir parack, v hz hareket ettiinde toplam enerjisi 8mc2 olduuna gre v aadakilerden hangisidir?
(c: k hz)

Yukarda verilen bilim adamlarndan hangileri modern fizie katkda bulunmutur?

CC

CC

A)

3 c 2 D)

B) 2 7 c 4

5 c 6 E)

C) 3 6 c 5

3 8

A) Yalnz I D) I ve III

B) Yalnz II

C) I ve II

E) I, II ve III

IV. NTE

17

Fizik / 10. Snf

Modern Fizik 9.
I. In hz btn eylemsiz sistemlerde ayndr, gzlemcinin ya da k kaynann hzna gre deimez

13.

Aada baz bilim adamlar verilmitir. Buna gre, hangisinin yapt almalar modern fizik ile ilgili deildir?

II. Ezamanllk greli bir kavramdr. ki olayn olu sras, gzlemcinin eylemsiz sistemine baldr. III. Iktan hzl hareket olamaz. Olduu taktirde, nedensellik bozulur. IV. Zaman gecikmesi ve uzunluk ksalmas rlativistik hza baldr. V. Bir eylemsiz sistemden tekine geildiinde zaman, uzunluk ve enerji deiir Yukarda verilenlerden ka tanesi dorudur?
AA

DD

A)

B)

C)

Albert Einstein

Compton

Heisenberg

D)

E)

A) Be

B) Drt

C)

D) ki

E) Bir Sr Isac Newton Max Planck

10.

I. Hi bir cisim k hzndan daha hzl gidemez. II. Mutlak uzay ve mutlak zaman yoktur. III. Gzlemcilerin hzlarna bal olmakszn fizik yasalar her eylemsiz sistemde ayndr. Yukarda verilenlere gre dorudur?

14.

EE

A) Yalnz I D) I ve III

B) Yalnz II E) I, II ve III

C) I ve II
CC

Durgun olan X gzlem erevesindeki uzunluu 280 cm olan ubuk, v hz ile Y gzlem erevesinde hareket ettiinde uzunluu 200 cm olduuna gre, v hz iin aadakilerden hangisidir?(c: k hz)
A) 5 c 3 D) 2 3 2 B) c 11 c 6 E) C) 15 c 8 2 7 6 c

11.

I. Hareket eden cisimlerin boyu ksalr. II. Cisim ne kadar uzunsa boyu da o kadar fazla ksalr. III. Harekete dik yndeki uzunluklar deimez. Yukarda verilenlerden hangileri rlativitedeki uzunluk bzlmesi ile ilgilidir?

EE

A) Yalnz I D) I ve III

B) Yalnz II E) I, II ve III

C) I ve II

15.

Durgunluk ktlesi m olan bir parack,

3 7 c 8

hz hareket etseydi toplam enerjisi ka m c2 olurdu?(c: k hz)

DD

12.

A) 5
I II III

B) 6

C) 7

D) 8

E) 9

In yaps

Elektromanyetik mann kesikli oluu

Atomun yaps

16.

Durgunluk ktlesi m olan bir paracn kinetik enerjisi 0,5 m c2, toplam enerjisi 1,5 m c2 dir. Buna gre, bu paracn arta kalan enerjisi aadakilerden hangisine eittir?

Yukarda verilenlerden hangileri modern fizii oluturan temel unsurlar iermektedir?

EE

BB

A) Yalnz I D) I ve III

B) Yalnz II

C) Yalnz III E) I, II ve III

A) 0,5 mc2

B) 1,0 mc2

C) 1,25 mc2 E) 0,25 mc2

D) 1,5 mc2

Fizik / 10. Snf

18

IV. NTE

Modern Fizik 17.

Durgun olan X gzlem erevesindeki uzunluu L0 cm olan ubuk, v hz ile Y gzlem erevesinde hareket ettiinde uzunluu L cm oluyor.
L 1 olduuna gre, v hz iin aadaki= L0 2

21.

Durgunluk ktlesi m olan bir parack v hz ile hareket ettirildiinde kinetik enerjisi K, toplam enerjisi E, arta kalan enerjisi E0 oluyor.
v= 4 10 c gre, bu enerjiler arasndaki ili13

lerden hangisidir?(c: k hz)

AA EE

ki aadakilerden hangisine eittir?(c: k hz)

C) E) 11 c 6 2 3 5 c

A)

3 c 2 D) 2 3 2

B) c

7 c 4

A) K < E0 < E C) E0 < K = E

B) E < E0 < K D) E0 < E < K E) E0 < K < E

18.

Durgun olan X gzlem erevesindeki uzunluu L0 cm olan ubuk, v hz ile Y gzlem erevesinde hareket ettiinde uzunluu L cm oluyor.
v=

22.

L 2 6 oran aac olduuna gre, L0 5

Durgunluk ktlesi m olan bir parack v hz ile hareket ettirildiinde kinetik enerjisi K, toplam enerjisi E, arta kalan enerjisi E0 oluyor.
v= 3 c gre, bu enerjiler arasndaki iliki 2

dakilerden hangisidir?(c: k hz)

BB

A)

1 6

B)

1 5

C)

1 4

D)

1 3

E)

1 2

aadakilerden hangisine eittir?(c: k hz)

CC

A) K < E0 < E C) E0 = K < E

B) K < E0 < E D) E0 < E < K E) E0 < K < E

19.

Durgun olan X gzlem erevesinde alan duvar saatinin tiktaklar iin geen sre t0 iken, duvar saati v hz ile Y gzlem erevesinde hareket ettirildiinde tiktaklar arasnda geen sre t oluyor.
v=

t 2 10 oran aac olduuna gre, t 0 7

dakilerden hangisidir?(c: k hz)

DD

23.

A)

7 6

B)

9 5

C)

7 4

D)

7 3

E)

3 2

Nielsen Bohr

Christiaan Huygens

Sr Isac Newton

20.

Durgunluk ktlesi m olan bir parack v hz le hareket ettiinde kinetik enerjisi K, toplam enerjisi E oluyor.
v= 4 6 c 11

gre,

K oran aadakilerden E

Erwin Schrdinger

Albert Einstein

hangisine eittir?
AA

A)

6 11

B)

9 4

C)

11 4

D)

7 11

E)

3 7

Yukarda resimleri verilen bilim adamlarndan ka tanesi modern fiziin douuna katkda bulunacak alma yapmtr?
BB

A) Be

B) Drt

C)

D) ki

E) Bir

IV. NTE

19

Fizik / 10. Snf

Modern Fizik 24.

Durgun olan X gzlem erevesindeki saatin tiktaklar t0, k hzna yakn v1 hz ile hareket eden Y gzlem erevesindeki saatin tiktaklar t1, k hzna yakn v2 hz ile hareket eden Z gzlem erevesindeki saatin tiktaklar da t2 deerini gsteriyor. v1 < v2 olduuna gre, t0, t1, t2 arasndaki iliki nedir?
AA CC

27.

inde saniyeleri vuran bir sarkal duvar saati bulunan uzay arac durgun hldedir. Bu uzay arac v = 0,6c k hz ile hareket etseydi 1 dakikada ka saniye geri kalrd? A) 8 B) 10 C) 12 D) 14 E) 16

A) t0 < t1 < t2 C) t0 < t1 = t2

B) t2 < t1 < t0 D) t1 < t0 < t1

28.

inde saniyeleri vuran bir sarkal duvar saati bulunan uzay arac durgun hldedir. Bu uzay arac k hzna yakn v hz ile hareket ettiinde duvar saati 1 dakikada 30 saniye geri kaldna gre, v aadakilerden hangisidir?(c: k hz)

E) t0 = t1 < t2

AA

A)

3 c 2 D) 7 c 4

B)

2 2 c 3 E) 5 c 6

C)

2 3

25.

Ik hzna yakn v1 hz ile hareket eden X gzlem erevesindeki saatin tiktaklar t1, k hzna yakn v2 hz ile hareket eden Y gzlem erevesindeki saatin tiktaklar t2, k hzna yakn v3 hz ile hareket eden Z gzlem erevesindeki saatin tiktaklar da t3 deerini gsteriyor. t1 en az t3 en fazla olduuna gre, v1, v2, v3 arasndaki iliki nedir?

29.

z uzunluu L0 olan bir ubuk k hzna yakn v1 hz ile hareket eden X gzlem erevesinde L1, k hzna yakn v2 hz ile hareket eden Y gzlem erevesinde L2, k hzna yakn v3 hz ile hareket eden Z gzlem erevesinde L3 uzunluunda oluyor. L1 < L2 < L3 < L0 olduuna gre, v1, v2, v3 arasndaki iliki nedir?

AA

A) v1 < v2 < v3 C) v1 < v3 < v2

B) v2 < v1 < v3 D) v3 < v2 < v1 E) v3 < v1 < v2

AA

A) v1 < v2 < v3 C) v1 < v3 < v2

B) v3 < v2 < v1 D) v2 < v3 < v1 E) v3 < v1 < v2

26.

z uzunluu L0 olan bir ubuk k hzna yakn v1 hz ile hareket eden X gzlem erevesinde L1, k hzna yakn v2 hz ile hareket eden Y gzlem erevesinde L2 uzunluunda oluyor. v1 < v2 olduuna gre, L0, L1, L2 arasndaki iliki nedir?

30.

I. zde lmbalardan k vermekte olan lambann ktlesi, k vermeyenden daha fazladr. II. zde kaplarda bulunan ar sulardan scakl fazla olann ktlesi daha fazla olur. III. zde ve pozitif ykl cisimlerin ktleleri toplam biraraya getirme durumunda daha fazla kar. Yukardaki yarglardan hangileri dorudur?

DD

A) L0 < L1 < L2 C) L0 < L2 < L1

B) L1 < L0 < L2 D) L2 < L1 < L0

EE

A) Yalnz I D) I ve III

B) Yalnz II E) I, II ve III

C) I ve II

E) L2 < L0 < L1

Fizik / 10. Snf

20

IV. NTE

Modern Fizik 31.

inde saniyeleri vuran bir sarkal duvar saati bulunan uzay arac durgun hldedir.
2 6 c k hz ile hareket et5 seydi 1 saatte ka dakika geri kalrd? (c: k hz)

35.

5 c hz ile hareket eden X gzlem ereve3

Bu uzay arac

sindeki uzunluu 320 cm olan ubuun z uzunluu ka cm dir?(c: k hz)

EE

A) 360

B) 400

C) 420

D) 475

E) 480

AA

A) 48

B) 40

C) 35

D) 24

E) 12

36.

z uzunluklar fark 90 cm olan ayn maddeden yaplm iki ubuk uzay arac iindedir.
15 c hz ile hareket eden bir 4

32.

inde saniyeleri vuran bir sarkal duvar saati bulunan uzay arac,
2 6 c k hz ile hare5
DD

Buna gre, ubuklarn uzunluklar fark ka cm olur?(c: k hz) A) 36 B) 40 C) 42 D) 45 E) 48

3 c hz ile ha2 reket etseydi 1 dakikada ka saniye ileri giderdi?(c: k hz)

ket ederken hzn drerek

EE

A) 12

B) 14

C) 16

D) 18

E) 24

37.

z uzunluklar 150 cm olan ayn maddeden ya11 c hz ile hareket eden 6 bir uzay arac iindedir.

plm X ve Y ubuk

33.

inde saniyeleri vuran bir sarkal duvar saati bulunan uzay arac,
2 2 c k hz ile hare3
BB

X ubuu uzay aracnn hareket dorultusuna paralel, Y ubuu uzay aracnn hareket dorultusuna dik olarak konulduuna gre, ubuklarn uzunluklar iin aadakilerden hangisi doru olur?(c: k hz) X in A) B) C) D) E) 150 125 125 120 150 Y nin 150 150 125 125 120

3 11 ket ederken hzn artrarak c hz ile ha10 reket etseydi 3 dakikada ka saniye geri kalrd?(c: k hz)
CC

A) 20

B) 30

C) 40

D) 45

E) 50

38. 34.
5 c hz ile hareket eden X gzlem ereve3
2 2 c 3 hz ile Y gzlem erevesinde hareket ettiinde uzunluu ka cm olur?(c: k hz)

Boyutlar 60 cm 180 cm olan ince bir levha

7 c hz ile hareket eden bir uzay arac iinde4 dir.

sindeki uzunluu 280 cm olan ubuk,

Levhann uzun kenar uzay aracnn hareket dorultusuna paralel, dier kenar hareket dorultusuna dik olduuna gre, levhann alan cm2 deiir?(c: k hz)
AA

CC

A) 120

B) 130

C) 140

D) 145

E) 150

A) 2700 B) 2400 C) 2100 D) 1900 E) 1875

IV. NTE

21

Fizik / 10. Snf

Modern Fizik 39.

Taban uzunluu 150 cm ykseklii 60 cm olan
3 c hz ile hareket eden ince bir gen levha 2 bir uzay arac iindedir.

43.
a X

v=

3 c 2

Y 60 d dorultusu

Levhann taban uzay aracnn hareket dorultusuna dik, ykseklik dorultusu ise uzay aracnn hareket dorultusuna paralel olduuna gre, levhann alan cm2 deiir?(c: k hz)
BB

A) 4500 B) 2250 C) 2150 D) 1750 E) 1250

Ksa kenarlar eit ve a kadar olan X ve Y dikdrtgen levhalarnn durgun olan gzlem erevelerindeki alanlar srasyla SX, SY dir. Bu levha3 c hz ile hareket eden 2 bir uzay arac iine ekildeki konumlarda konulduunda yzey alanlar eit olmaktadr.

lar d dorultusunda

40.

Yzey alan 500 cm2 olan ince bir dikdrtgen levha v hz ile hareket eden bir uzay arac iindedir. olduuna gre, Levhann yzey alan 400 v aadakilerden hangisidir?(Levha uzay aracnn tabanna paraleldir. c: k hz)

Buna gre,
CC

SX oran katr?(cos 60=0,5) SY 1 4 C) 1 2 D) 1 E) 3 2

cm2

A)

1 6

B)

CC

A)

2 c 3

B)

3 c 4

C)

3 c 5

D)

4 c 5

E)

3 c 7

44.

100 m uzunluundaki bir uzay gemisi, Dnyadan 1,8 108 m/s hzla uzaklarken, Dnyadaki gzlemci tarafndan grnen boyu L dir.

CC

Buna gre, L ka metredir?(c= 3 108 m/s) A) 100 B) 90 C) 80 D) 70 E) 60

41.

Yzey alan 750 cm2 olan ince bir dikdrtgen levha v hz ile hareket eden bir uzay arac iindedir. v = 0,8c olduuna gre, levhann yzey alan, I. 225 cm2 II. 450 cm2 III. 750 cm2 verilenlerinden hangileri olabilir?(c: k hz)

45.

Bir paracn yar mr, durgun hlde iken T, hareket hlinde iken 7T olarak llyor. Buna gre, paracn hareket hlindeki hz aadakilerden hangisidir?(c: k hz)

EE

CC

A) Yalnz I D) I ve III

B) Yalnz II E) I, II ve III

C) I ve II

A)

3 7 c 8 D) 7 c 4

B)

2 2 c 3 E) 11 c 6

C)

4 7

42.

Yzey alan 1200 cm2 olan ince bir dikdrtgen levha v hz ile hareket eden bir uzay arac iindedir. v = 0,6c olduuna gre, levhann yzey alan, I. 1300 cm2 II. 1200 cm2 III. 960 cm2 verilenlerinden hangileri olamaz?(c: k hz)

46.

Bir ubuk, bir gzlem erevesinde x-ekseni boyunca sabit bir v hzla ilerlemekte olup, u noktalar arasndaki uzaklk, bu erevedeki gzlemci tarafndan 6 m olarak llyor. ubuk zerindeki ikinci gzlem erevesinde bulunan gzlemci ise, ubuun u noktalar arasn 10 m olarak lyor. Buna gre, ubuun v hz aadakilerden hangisidir?(c: k hz)

CC

A) Yalnz I D) I ve III

B) Yalnz II

C) Yalnz III

EE

E) I, II ve III

A) 0,4c

B) 0,5c

C) 0,6c

D) 0,7c

E) 0,8c

Fizik / 10. Snf

22

IV. NTE

Modern Fizik 47.

Uzay korsanlar tarafndan karlan bir resim tablosu, 2 metre yksekliinde ve 1,5 metre genili5 c hzyla uzak3 laan korsan gemisinde kaptann sa tarafndaki duvara yerletirilmitir.

50.

indedir. Bu tablo Dnyadan

Ik hzna yakn hzlarda hzn dzenli olarak artracak biimde hareket eden bir uzay aracnn eylemsiz gzlem erevesine gre aada verilen hangi nicelii artmaz? A) Kinetik enerji C) Uzunluk E) Geen zaman B) Toplam enerji D) Ktle

CC

Korsana ve Dnyadaki gzlem erevesine gre, tablonun yzey alannn bykl kaar m2 dir? (c: k hz)
DD

Korsana gre A) B) C) D) E) 3 3 2 3 2

Dnyaya gre 3 4 3 2 2

51.

I. Grelilik II. In yaps III. Atomun yaps IV. Elektromanyetik ma V. Mekanik Yukarda verilenlerden ka tanesi modern fizii oluturan temel unsurlardandr?

DD

48.

Bir sarkacn periyodu, bulunduu referans sisteminde 3 s olarak llyor. Sarkaca gre
2 10 c hzyla hareket eden bir gzlemci tara7 fndan ise bu periyot T saniye olarak llyor.

A) Bir

B) ki

C)

D) Drt

E) Be

52.

Buna gre, T ka saniyedir?(c: k hz)

CC

I. Grece ktlenin byk, hzn kk olduu alan, klasik fizik alandr. II. Atom ve atom alt paracklar ile k hzna yakn hzlarda hareket eden cisimleri iine alan modern fiziin alandr. III. Modern fizik: kuantum, atom ve ekirdek fizii, kathl ve youn madde fizii gibi alt alanlarda incelenir.

A) 4

B) 6

C) 7

D) 8

E) 9

49.
5l X

Yukarda verilenlerden hangileri dorudur?

3c v= 5

EE
Y 10l 60 4l d dorultusu Z

A) Yalnz I D) I ve III

B) Yalnz II E) I, II ve III

C) I ve II

z uzunluklar 5 l, 4 l ve 10 l olan X, Y ve Z u3 buklar c hzyla giden bir uzay arac ierisinde 5 ekilde verilen konumlardadr. Bu ubuklarn duran bir gzlem erevesine gre uzunluklar lX, lY ve lZ olduuna gre, bunlar arasndaki iliki nedir?(c: k hz)
AA

53.

Eylemsiz gzlem erevesi iin, I. Duran ya da sabit hzla hareket eden bir gzlem erevesidir. II. Evrende mutlak eylemsiz bir sistem yoktur. III. Eylemsiz bir referans sistemine gre ivmesiz hareket eden gzlem ereveside eylemsiz referans sistemidir. verilenlerden hangileri dorudur?

A) lX = lY = lZ C) lX < lZ < lY

B) lZ < lX = lY D) lZ < lY < lX E) lY = lZ < lX

EE

A) Yalnz I D) I ve III

B) Yalnz II E) I, II ve III

C) I ve II

IV. NTE

23

Fizik / 10. Snf