Trk ve Dilleri: 2

HALALAR VE HALAA
MEHMET LMEZ
HALALAR
Gnmzden 25 nce G. Doerfer'in dikkatleri
ekmesiyle o gne kadar dilleri bir Trk
Azericenin bir Halalar ve dilleri Trkdilbilim
nemli bir yere sahip oldu. Buna gre Halalar bir Azeri
gibi dilleri de Azericenin bir Eski Trkeden de eski
zellikler gsteren bir Trk dilidir.
Tarihte Halalara ilk 911 O. yy.
gre Halalar Seyhun'un bu Afganistan' da
gebe Derya tesinde, Talas blgesinde yer
al-'ulm'inde Hala ve Kancina Trkleri Eftalitlerden arta
kalan boylar olarak gsterilir. Bu verilere dayanan Marquart da bugn iin pek
kabul grmeyen ne Ona gre Halalar bir Hint-Avrupa
boyu, Saka'lardan arta kalan, bir
Nizamu' l-mulk de Siyasatnama' Seluklular dneminde Alptegin' in
Sebktegin'i vergi toplamak ve Hala ve
belirten yer verir. Bu veri de
iin bir
Bir zbek boyunun da Rus harfleriyle Galai olarak
da blgeden olabilir.
Bugnk Halalar ise Orta 200 km. kadar
Sultanabad ile Save (Hamadan ile Kom blgede
46 kyde Halaa Doerfer'in I 991' de
nan 987) bir bildirisinde 24 000 Halaa kaydedil-
mektedir. gerek tahmin etmek ise olduka gtr, bir
Azerice, bir da Farsa zellikle gen nesilden Halaa
yok denecek kadar Dr. Cevat Heyet'in 988'de
i Arapa olan bu kitap ve lkemizde genellikle Arapa
gre ve Siysetnme olarak okunup Biz burada
dildeki
15
ise ky 57, 30000 olarak gsterilmek-
tedir.
2. HALAA
Halaadan ilk sz eden byk Trk Szlks Mahmut'tur (tam
Mahmd al-Husayn
Argu olarak ve MK dillerinden rnekler de
vermektedir. Bu rneklerin bugnk Halaayla
olarak dillerin olan V. Minorsky fark
(1906) ve Halaadan malzemeler (l9 17). Bu malzemelerini ise ancak
1940'ta
nc olarak M. Mogaddarn Halalar ve Halaa zerine
malzemelerini de 1950' de Mogaddem'in zellikle dnemi iin
olduka nemli olan ne ki dikkatleri pek
L. Bazin'in i 969'daki olarak G. Doerfer ve S.
Tezcan bu konuda olup, gnmzde de bu
srdrmektedirler.
Minorsky'nin malzemesi tmyle z Hala szlerinden Bir
da Trk dillerine, rn. Azericeye aittir. yeniden
deni lebi lir ki Doerfer'in kendinden nceki verileri Trk dilleri
uygun olarak yeniden ele nce
Doerfer' in S. Tezcan, W. Hesche, H. Scheinhardt 1967' de Hala
blgesine gezisine malzeme ikinci
olarak yine Tezcan, Doerfer ve Racabi aym geziyi
Doerfer ve Tezcan ses ve
en eskicil Trk dilleri yer ortaya
Doerfer'in Halaayla ilgili ilk kitap 1971 'de, ikincisi szlk olarak
1980' de, ncs dil ve olarak 1987' de, drdncs de
dilbilgisi olarak 1988'de olan Hala
Halkbilimi Metinleri de (Folklore der Halaayla ilgili ilk
metin Bu yine Halaa zerine
ok makalesi
3. SEME KAYNAKA
BOSWORTH, C.E. 1977. "KhalaQj 1. History", Encyclopedia of Islam. s. 917-91 8b.
CEVAT HEYET 1988. "Torki-ye Kalaj", &=J)lg 70.4: 12-24" (Doerfer 1993'egre)
CEYLAN, E. (1988). Halaa Art Sesbilgisi.
DANKOFF, R., A. MANASTER-RAMER. 1992. "Doerfer, Gerhard und Semih
Tezcan: Wrterbuch des Chaladsch (Dialekt von Xarrab). Budapest:
16
Akaderniai Kiado, 1980", Wiener, Zeitschrift [iir die Kunde des
Morgenlandes. Band 74: 270-280.
DOERFER, G. 1968. "Das Chaladsch - eine archaische Trkische in
Zentralpersien", Zeitschrift der Deutchen Morgenldndischen Gesellschaft,
Band 118.1: 79-112. (Trkesi S, Tezcan,: "Halaa, Orta Arkaik
Bir Trk Dili", TTK-Belleten, c. 34, 133: 17-58)
DOERFER, G., W. HESCHE, H. SCHEINHARDT, S. TEZCAN. 1971. Khalaj
Materials. UAS 115, Indiana University.
DOERFER, G. 1977. "Khaladj and lts Relation to the Turkic Languages", TDAY-
Belleten, s. 17-33.
DOERFER, G. S. TEZCAN. 1980. Wrterbuch des Chaladsch, (Dialekt von Xarrab).
Akademiai Kiado, Budapest.
DOERFER, G. 1983. 513bIK He C06emeKaH
11110pKO./l02UH, No. 6: 37-39 ("Xaladjskiy - ne oguzskiy", ST).
DOERFER. G. 1987. "Chaladsch, Alttrkisch. Urtrkisch", Sprachen des
in Zentralasien. K. Rhrbom, W. Veenker, VSUA 16: 11-16.
DOERFER, G. 1987. "Eine sonderbare.Stelle bei Mahmd al-KasyarI", CAl, C.
31.3-4: 199-208.
DOERFER, G. 1987. "Mahmud al-Kasvari, Aryu, Chaladsch", Ural-Altaische
Iahrbcher, Neue Folge, Band 7: 105-114.
DOERFER, G. 1987. Lexik und Sprachgeographie des Chaladsch, Kartenband.
Wiesbaden, ss. 312-534. (ikinci cilt)
DOERFER, G. 1987. Lexik und Sprachgeographie des Chaladsch, Textband.
Wiesbaden, ss. 1-311. (ilk cilt)
DOERFER, G. 1977. "KhalaQj 2. Language", Encyclopaedia ofIslam. s. 918a-b.
DOERFER. G. 1988. Grammatik des Chaladsch. Turcologica, Band 4,
DOERFER, G. 1988. "Zur Quantitat der Vokale des Chaladsch", WZKM.78: 23-73.
DOERFER, G. 1991. "Gttinger turkologische Forschungen in Iran", Trkische
Sprachen und Yay. Baldauf, K. Kreiser, S. Tezcan,
VSUA 29: 103-11.
DOERFER, G. 1993. "Chaladschica extragottingensia", CAl 37.1-2: 33-81.
E. 1972. Hala", Trkiyat C.17: 25-67 + XVII*** levha.
MINORSKY, V. 1940. "The Turkish Dialect of the Khalaj", Bulletin of the School
of Oriental Studies, Vol. 10.2: 417-439. (Trkesi: F. Gley, "Halac Trk
Diyalekti", TDED, C. 4.1-2,1950: 83-106).
T. (1995). Ana Trkede Asli Uzun nliiler.(ATAU)
TEZCAN, S. 1972. "Halaa", Trk Leheleri rnekleri II, yay. S. A,
DTCF, 1972: 255-260, Ankara.
verilen alfabe esas olarak gstermektedir.
sonunda, Arap harfli metni iseAzericeyi yazmak
iin alfabe Halaa iin de
17
4. ALFABE VE KULLANILAN Y
=
a; a; e; la .b
=t
'":-'
=b
b

I...J =p
t
=
w t
t
=g


..j
=f

=c

=k CT
.' b
ri
=
.:1 =k
C


.
=g
t
=1]
J
=l
)
=r
f
=m
j =z
0
= n, 1]
j =j
9
= v; 9' u, , o, ; ,
..)
=d o = h; 4. e, a

=?:
't = la

=s
...s
=y;
i, i,
JiJ

ts
=e
ua
;. =

= d i.
.'
5.1.
5.1.1. nszler: Trk dilleri yeri konusunda en
belirleyici yn belki de Ana Altayca *p- sesinin Ana Trke
*17- sesini Orta 17- ve Manu-
Tunguz dillerinden Nanaycada p- olarak grlen bu ses Trk dillerinde
olarak grlyorsa da, dzenli olarak tek dil
ET a- 'amak' = HaL. ha- (Az. haar 'anahtar'); ET = HaL.
ET adak 'ayak' = HaL. hadak (Tuvaca adak); ET liim 'lm' = HaL. helim; ET
'uzak, = HaL. ET in 'in, = HaL. hZin (Az. hin, Trkm.
ET rn, yrU 'beyaz, ak' = HaL. hirin, hrn.
5.1.2. bir eskicil de, bugn Trk dilinde y' ye
ET szii ve szsonu -d-, -d nszlerini ET bedk 'byk'
= HaL. bidik, bdk; ET bedt- 'bytmek' = HaL. bidt-; ET bad 'vcut, beden' =
HaL. bo-d; ET adak 'ayak' = HaL. hadak; ET = HaL. hadur-; ET
ked- 'giymek' = HaL. ked-; ET kdeg 'gvey' = HaL. kidey; ET kudruk
= HaL. kurduk; ET tod- 'doymak' = HaL. tod-.
5.1.3. ET'de ok heceli szcklerin sonunda bulunan -g nsz ile sziinde,
ek -g- nsz grubunda Trk dillerinde ya
ya da seslere Halaada yine eski bir zellik

olarak szsonu -g nszleri ET temiz' = HaL. ET
keskin' = HaL. h''ug: ET = HaL.
ET =HaL. ; hatlug binici ': ET otlug yanan, odlu' =
HaL. hic'tlug ; ET sert; = HaL. ET =HaL.
sliClrug; ET = HaL. yaaglug ET bulga- bulamak' =
HaL. bulga-: ET be lglg 'belirli, belgeli, =HaL. be lglg; ET kazgan
'kazan' = HaL. ET = HaL. kiska; ET an 'fare' = HaL.
ET yalga- 'yalamak' =HaL. yalga-,
5.1.4. ET k- Anadolu kolunda, yani Trkede sadece
n nller g-'ye Azericede ve Trkmen-
cede art da bu nsz tml olan g- nszne
Halaada ise ET k- nszleri k-Ik-;
ET ke- 'gemek' =HaL. ke-; ET =HaL. ET ker- 'geirmek,
=ET ked- 'giymek' =HaL. ked-; ET k 'g, kuvvet; zor' =HaL. klJ
'zor; g, kuvvet'; ET =Hal./5:arm; ET /5:011 'koyun' =HaL. kovn.
5.1.5. ET t- nsz kimi Trk dilinde olarak d-'ye
(zellikle grubunda) Halaa ET t- nszn de ET talak
'dalak' =HaL. taala/.,; ET tan hayret' =HaL. ET ti: 'diz' =HaL. diz;
ET tirig diri' =HaL. tirri, tirrig; ET tok 'tok' HaL. tok; ET trt 'drt' =
HaL. djrt, tDrt.
5.1.6.. ET'de grlen ve ince n nsz Uyguroada ilk dnemde,
zellikle Manici (Maniheist) Uygur metinlerinde n olarak grlrken daha sonraki
dneme ait eserlerden, zellikle (Budist) Uygur metinlerinden itibaren y
olarak grlr. Halaada ise bu ses, Arguca verilerinde
gibi n'ye Uyg. (Maitrisimit), MK kayak 'kaymak' = HaL.
ET kanyu, kayu 'nere, ne, hangi =HaL. ET /5:011 'koyun' =HaL.
kovn, kon; ET (Uyg.) kiiy- 'yanmak, gynmek' =HaL. kien-, kiin-,
. 5.1.7. b- nsznn grlrken kimi
rnekte V-, ve j grlr. Sziinde ise dzenli olarak -V-, -v'ye
ET -U-, -o nsz kimi szcklerde korunurken (kle?] gibi) kimisinde
ya n' ye, y' ye ya da
-ET s fu;sznde ise Halaa iin kayda bir ses grlmez.
tek-tk ses grlr. Halaaya uymayan kimi szckler ise,
rn. > d- iin, ya eski birer (rn. Trk
dillerinden?) ya da olarak
5.2. NLLER
5.2.1. belirleyici ynlerinden biri de Ana Trkede var
kabul edilen birincil uzun nlleri Yakuta ve Trkmenceden
uzun nllerin dzenli olarak tek Trk dili Doerfere gre
ise Halaada bilinen trden nl uzunluk-
19
tak i nllerin nc olarak bir de ikiz uzun nller yani Halaa-
da a, ave aa olmak zere tr a nls ve tr nl (quantitiit)
5.2.2. uzunluktaki nllerde kimi nllerde daralmalar, veya
yuvarlak nllerde grlr: ---7 e, e ---7 i, ---7 i, l ---7 i, u gibi.
grlen kimi szckler ise ET bed-
'bymek' = HaL. bidi-; ET = HaL. mil]; ET = HaL. yuk-; ET kr-
'grmek' = HaL. ker-; ET l- 'lmek' = HaL. hil-; ET kl 'kl' = HaL. ki-l vb.
5.2.3. Ana Trke uzun nl
szcklerden ikiz uzun nl bulunanlara rnekler: ET a-
=HaL. aau-, Trkm. Yak. s-; ET at 'ad, isim' =HaL.
aat; ET kar 'kar' = HaL. kar; ET = HaL. saarug; ET ba- =
HaL. va
a
- ; ET yaz 'yaz, yaz mevsimi' =HaL. yaa
z;
ET ot od' =HaL. hPt; ET
tar, tr = ET tuz 'tuz' = HaL. taUz; ET = HaL.
.. HaL. vTer-; ET kk 'gk, gkyz' = HaL. k[ek, kflk; ET
O ket) =HaL. k Tel].
5.2.4. Halaada sahip olan szckler ise
ET yemek' =HaL. ET qal- 'kalmak' =HaL. qiil-; ET
= HaL. si-; ET sil- 'silmek, temizlemek' = HaL. sTI-; ET tp 'dip' = HaL.
dTh iin bkz. ATAU).
6. Y
6.1. ok grlmez. Eylemden eylem yapan
ekler hemen hemen ET ile ay111 edilgenlik -1- ve -n- ile (kesil-, higul-
allan- s.anal- -n- ve -1- ile
iberen- 'sslenrnek, bezenmek', haul- hzl- 'bozulmak,
i ile (b Ll i Ll - 'birbirini bulmak, yap
ettirgenlik -tllr-, -Ur-, -zr-, -CUr-, -CAr-, ve -t-
ile (i tr- 'iirmek', bidit- bytmek', yitr- 'kaybetmek', emzr- 'emzirrnek',
kedgr- 'giydirmek', vetger- 'yetirmek, kiender- 'yakmak', kelt-
'getirmek') ile
eylemlerin ekimininde zellik gsteren -CU, -mA eklerine
de rnek vermek gerekir, tod-gu: bo hiziim Ll hunduviinalarda todgua ta
yepigem 'bu zm ve kavunlardan doyuncaya kadar yemek istiyorum'; -mA:
lamala bizde di 'o bizimle menm
higlamam kelmr 'benim gelmiyor'.
6.2. ET' ye zg kimi eklerin benzer grlr. rn. ET
-CAl! ekinin olan -CAli '-mAk iin, -mAyA' bo
benii sbet etgali 'bu terif
etgali anlatmaya .
6.3. Yine ET' de grlen kimi orta ekleri de eskicil olarak
Halaada grlr. ET ekleri ve Halaa
20
-Gili, -CVLVk bo kelgili herler lmanlugallar 'bu gelen
suv sa-tgilu oldum 'su oldum'; kegili 'geen
haygulukar 'sylemeli'; bo nama yazguiu kar 'bu mektup bu
mektubun gerekiyor'; dunyti 'dnya
insanlar' .
6.4. Ad ekimi: eskicil ynlerinden birisini de ad durum ekleri
eki (genitiv) iin -iin, -uy ve [ grlr: alnn 'elinin', neneyiiy ogli
'senin annenin (dativ) eki Orhon Trkesinde gibi +KA
ve +A olarak grlr: alne '(senin) eline', aline '(onun) eline', verdm eik
aveziye 'keiyi verdim', keldik hevke eve geldik,
iin eve geldik', vardilar t iikka gittiler'.
olarak bulunma durumu (lokativ) +A eki ile kurulur: istie
vaktinde', bo here 'bu
durumu ise ekIe kurulur: +in.dAn +l.dA,
+in.dA: yiirim 'yarim ketnde 'ndi
'gerisinden geldi'; hem alugda hem 'hem hem
de ekiyor'.
6.5. Eylem ekimi
6.5.1. Buyruk kipinin ekimi Trk dillerinden Tekil I. -dUmI-
dAm, 2. -i, -Gil, 3. -tA; dUKI-dAK, 2. -dU1J/-dU1Jiz, 3. -tAlAr: alta
vb.
6.5.2. Zaman eklerine gelince, Halaa edebi bir dili iin
ekimlerde tam bir birlik grlmez. Burada ancak ana bir-ikisine
zaman: Tekill. -:Um: o.lum 'olurum', Iuxyum 'sylerim,
derim'; 2. -:uy/-:n vd.: varrn 'gidersin'; 3. -:Ur/-:Ar: var:ur 'gider'.
-:UmIlUz/-:AmIz: hy:u 'syleriz, deriz"; 2. -:UyIz/-:Ayiz, -:UnIz;
hat.ay: 3. -:UIAr/-:AIAr.
zaman Trkeye benzer: -Vyr/-:Vtur, biliyom 'biliyorum',
'sylyorsun", kel.iyr 'geliyor' gibi; bilinen zaman -DI ile;
zaman ile; ekimi -:sA ile ile kurulur.
7. SZVARLIGI
nemli bir blmn Farsa, Arapa
(Farsa> Arapa) ve Farsa zerinden szckler vb.),
diller ve Azericeden szler
hi bir Trk dilinde grlmeyen, teki Trk dillerinde szler
de eskicil ynlerini gsterir.
Eski szckler: ET =HaL. haluk 'ky'; MK (Argu) =
HaL. ET ba- =HaL. vil
a-;
ET kisi =HaL. ET
= HaL. ve yil
a-
(ET e); ET kden
21
=HaL. kden; ET m, 'pantolon, =HaL. im; ET (MK) iit
'delik' =HaL. h[it; ET n- (bitki) bitmek' =HaL. hi- t-n-' siz
ET st 'st' buradan eki ile HaL. siitliii; 'stl': ET 'kap' =HaL.
suv igiilk 'su iecek kap' .
iidem 'insan' < Far. < Ar.; aga 'bey, < Far. ak;a < Mo.;
< Far. < Ar.; biidam 'badem' < Far. biidiim; bebek 'bebek' < Az.; be yen-
< (Az. ?); agur- sylemek, trk sylemek' < Az.;
iin)' < Az. idar < Mo. ider; de 'va
'dava, < Far. < Ar. vb.
8.

9.>-:-1 0;-9
.
P9J-4;-tb ,
-9.) .r.t: 0'.>-:!'

J"_/' _JA e Li ..:.J"
) _ 9..J 9-!
r:;i.>

<Lw.l.:!

0'i.rb


('il...w
,
W)9
Yavrum
Said'im,
yeri
Bulut grlemedike dolu
stn bir gn sere emse,
bugn sere gkte kartaL,
belirn iki bklm,
Yavrum yavrum, ey yavrum,
Balam yasal va tange
kara bizii kem [nge
Sdidm Muhsinm harbe kapaldiz.
Hamidm Hurmuzum senger tutaldi:
turpaki ye ri da-g
vatan sevmegili yurt] heri dag
bulit ta gurlamake tli yagma:
ljala ri balamcan tiilki togma:
neney Sltl eger kn emse
gan hekmekide parre yese
beyn k ake {m-lan
gan y e-re aslan
ogul beliini
sa- t
balamcan hay balamcan hay balamcan
varmakka elde ljzistan
4
"Kara Domuz" bize pusuya
Hamid'im, Hrrnz'm siperleri tutun!
vatan sevmeyen yurdunun eri
Hala yavrum, tilki
da bir para yese,
yerde arslan.
sa
Huzistan elden
2 Metin Dr. CEVAD HEYET'in dergisinde metin G. DOERFER
1993' te ve Almanca evirisiyle birlikte CAl 37.1-2' de
Elinizdeki metin evirisi DOERFER
:1 ses g
4 yasa! ek- atmak', al- 'pusuya yatmak', her 'cr, erkek, insan',
'ekmek'. beyn 'bugn', 'sere', tekel- 'dklmek'.
22