Kompozit Malzemeler Ders Notları

SELUK NVERSTES MAKNA MHENDSL BLM
NDEKLER
NSZ.........................................................................................................................i ZET...........................................................................................................................ii NDEKLER..........................................................................................................iii 1. GR....................................................................................................................... 1 1.1. KOMPOZT MALZEMELERN GELM SRELER............................. 1 1.2. KOMPOZT MALZEMELERN TANIMI...................................................... 4 1.3. KOMPOZT MALZEMELERN SINIFLANDIRILMASI............................. 6 1.3.1. Elyafl Kompozitler................................................................................ 7 1.3.2. Parackl Kompozitler........................................................................... 7 1.3.3. Tabakal Kompozitler............................................................................. 8 1.3.4. Karma (Hibrid) Kompozitler.................................................................. 8 2. KOMPOZT MALZEMELERN GENEL ZELLKLER VE DAVRANILARI................................................................................................ 10 2.1. GENEL ZELLKLER..................................................................................10 2.2. KOMPOZT MALZEMELERN DAVRANILARI.................................... 15 3. HAVACILIK ENDSTRSNDE KOMPOZT MALZEMELERN KULLANIMI VE SALADII KATKILAR.................................................. 17 3.1. HAVACILIK ENDSTRSNDE SIK KULLANILAN KOMPOZT YAPILARIN TANITIMI............................................................................... 18 3.1.1. Elyaflar................................................................................................. 18 3.1.2. Matrisler............................................................................................... 25 3.2. KOMPOZT MALZEMELERN AVANTAJLARI...................................... 30 3.2.1. Arlk.................................................................................................. 32 3.2.2. Mukavemet ve Tokluk......................................................................... 34 3.2.3. Yorulma................................................................................................ 36 3.2.4. Maliyet................................................................................................. 37 3.2.5. Dizayn.................................................................................................. 37
-i-
3.3. KOMPOZT MALZEMELERN UAKLARDAK BALANTILARI...... 38 3.4. KOMPOZT DZAYNINDA DI ORTAM ETKLER............................... 40 3.4.1. Scaklk Etkisi..............................................................................................40 3.4.2. Korozyon Etkisi........................................................................................... 41 3.5. KOMPOZTLERN UAKLARDA KULLANIMI...................................... 42 4. KOMPOZT MALZEMELERN HAVACILIK ENDSTRSNDEK UYGULAMALARI............................................................................................. 54 4.1. UAKLARIN ETL BLGELERNDEK KOMPOZT UYGULAMALARI....................................................................................... 54 4.1.1. Kanatta Kompozit Uygulamalar..........................................................54 4.1.2. Kuyruk Yzeyi Kompozit Uygulamalar............................................. 62 4.1.3. Gvde Kompozit Uygulamalar........................................................... 75 4.1.4. Motorda Kompozit Uygulamalar........................................................ 81 4.1.5. ni Takm Kompozit Uygulamalar................................................... 84 4.1.6. Uaklarda Dier Kompozit Uygulamalar........................................... 87 4.2. HELKOPTERLERDE KOMPOZT UYGULAMALARI.......................... 90 4.2.1. Helikopter Rotor Paleleri......................................................................90 4.2.2. Casa Helikopteri................................................................................... 90 4.2.3. AH-1G Cobra Helikopteri.................................................................... 90 4.2.4. Gem-2 Helikopteri................................................................................ 91 4.2.5. V/Stol Uak Paralar........................................................................... 91 4.3. YEN GELMELER..................................................................................... 92 SONU...................................................................................................................... 94 KAYNAKLAR..........................................................................................................95 ZGEM.............................................................................................................. 96
- ii -
BLM 1 GR 1.1. KOMPOZT MALZEMELERN GELM SRELER Malzeme kullanm insanlkla beraber balamtr. lk devirlerde bugnk gibi doadaki direkt elde edilebilecek malzemeler kullalabiliyordu. lk zamanlar, en basit malzeme akmak ta tahta kullanlmtr. Hemen sonralar amur-saman kartrlp tula olarak kullanlmaya balanlmtr. M.. 2000 yllarnda bu durum ok iyiydi; nk, kesici alet olarak akmak ta ve sap yap malzemesi olarakta en iyi tahta ve pimi toprak vard. Metaller bilinmiyor, bilinse bile hammaddeden saflatrp kullanlamyordu. amur iinde gmlm saman kurutularak ok iyi bir karma malzeme olabilmektedir veya ok yay yaplrken st ste konulan, zellikleri ve lif ynleri farkl aa levhalar karma bir plaka olutururlard. Sonralar kat olarak da papirus kullanlmaya balanmtr. Tarihi neme, (ilk olarak) metallerde altn ile girmilerdir. nk ilk alarda altn kolay ilenebilir olduu iin ilk kullanlan metal olmutur. Belki de altnn asaleti buradan gelmektedir. lemeciliiyle beraber, bakr bronz sonrada demir kullanlmaya balanmtr. Demiri ilemeyi baaran insanolu artk malzeme bakmndan geliimi hzlandrmaya balamtr. Bu devirlerde yap malzemeleri ve bugne kadar kullanlabilen malzemelerin nemi de ok byktr. yle ki; Msr Piramitleri ve tapnaklar tatan yaplmlar, bu sebepten o zamandan beri ayakta kalmlardr. Oysa, en az bunlar kadar grkemli olan Babil Kulesi gibi Mezopotamya Antlar, ok daha dirensiz bir malzeme olan tuladan yaplm olduklarndan hemen hemen tamamen yok olmulardr. lk alara kadar bu klasik malzemeler kullanlmtr. Farkl olarak, ilk denizcilerin bulduu tahmin edilen camda bu malzemelere eklenmitir. Tabii ki, ilk aamada mhendislik malzemesi olarak bu kadar yaygn kullanlamamtr. Ancak ev eyalar vb.lerinin yapmnda kullanlmtr. Bu devirlerden balayp bugn bile -1-
kullanlan en nemli malzeme ise demir olmutur. Demirin kullanm ilk devirlerde bir ok stnlk salamtr. rnein, demirin ilenmesini bilen Hititler henz demiri tam manasyla renemeyen bir ok devlete kar uzun sre efsanevi stnlk kurmutur. srailliler amur ve samanla tula yaparak, ortaada askerler kllarn salamlatrarak, Msrllar kontrapla yaparak vb., gnmze dein nemi gittike artan kompozit malzemeyi o zamanlardan kullanmaya balamlardr. lkadan itibaren, metal yapm, ilenmesi, saflatrlmas, dkm vb. gelitirilmeye baland. Artk gnmze kadar I. malzeme snf metaller oldu. Seramikler ve karma malzemeler II. aamaya kald. Geri bu metallerde karma metaller olarak kompozit snfna bir adan girmektedir. Seramik olarak bu devirlerde en nemli kesit imentonun yap malzemesi olarak kullanlmasdr. M.S. 1000 yllarda gelien imentoyla, dkme demir ayn zamanda da imali rasgelmektedir. ekil 1.1' den grld zere tula-kat-saman vb. baka gerek anlamda kompozit malzeme gelitirilmemitir. Zaten ihtiyata pek yoktur.
ekil 1.1. Malzemelerin Tarihsel Geliimi.
-2-
XX. yzyla gelindiinde, o ana kadar metallerden elikler, alamlar, yaptrclar, lastikler, bakalitler polimer olarak seramiklerden Portland imentosu, sl refrakterleri, vb. gelitirilmitir. Buraya kadar anlalmaktadr ki ilk ada XX. Yzyl bana kadar kompozit malzemelerde fazla bir artma olmamtr. Gelitirilen kompozitler pahal olduu iin o gne kadar daima daha ucuz, daha gvenli, daha mukavim vb. malzemeler yaplabilmitir. Havacln I. Dnya Sava sonras ve devrim olarak II. Dnya Sava sonrasnda hzla gelimesiyle havaclkta malzemeye olan ihtiyacn tr deimeye balad. Kompozitler nce uak, sonra uzay yaplarnda kullanlmaya baland. Dizayn olarak olduka yksek bir yapsal verim mukavemet/arlk orannn ok yksek olmasnn istenmesi klasik malzemelerde yetersiz bir verim elde edildi. Dolaysyla kompozit malzemeler bu ama iin en uygun malzemelerdi. Karma yap malzemesi olarak en nemli yap malzemesi betondur. Beton szc Hitit-Avrupa kkenli Bitumeden gelmektedir ki, karm anlamna gelmektedir. lk bulunduunda gnmze kadar ok aama geirmitir. Bir ok eitleri ve kat kat mukavemet stnlkleri ortaya kmtr. 1930lardan sonra ve zellikle II. Dnya Sava sralarnda (rein forced contrete-prestreced concrete) betonarme ve n gerilmeli beton trleri meydana kmtr. Bunlarn sonunda gnmzde kat kat stn zellikli betonlar kullanlmaktadr. Metallerde son yllarda ilemi ve kontrol daha yksek kaliteli ve geliimi yava malzeme olarak cam-metaller, Al-Li alamlar, ift yzl elikler, mikro alaml elikler ve yeni sper alaml elikler gelitirilmeye balanmtr. Polimerler, yzyl banda naylonun gelimesiyle n plana kmtr ki, bunlarn en nemlileri plastiklerdir. Son yllarda ise Acrylicks, epoxy'ler ve polyesterler ok ok byk kullanm alan bulmulardr. Seramiklerde, imentodan sonra sermetler-sl seramikler, Al2O3, Si3N4, PsZ, vb. tr seramik eitleri gelitirilmeye balanmtr.
-3-
1950'li yllardan sonra, zellikle ok hzl geliim gsteren bir dalda biyo malzemelerdir. Polimerler, metal alamlar seramikler vb. bir ok tp dalnda kullanlmaya balanmtr. zellikle yapay organlarn yeni protezlerde kullanm ok artmtr. Tabii bu dal ok stn mhendislik-malzeme ve tp eitimi isteyen bir daldr. Metallerin, seramiklerin ve polimerlerin gelimesi dolaysyla, bunlarn daha stn ve daha ok eitli zellii bir arada toplayan malzeme olarak kompozit malzemelerin geliimi de ok hzlandrlmtr. Adeta patlama safhasna varmtr. Havaclnda geliiminin hzlanmas kompozit malzemeye havaclkta en ok kullanlan malzeme durumuna getirmitir. Havaclkta zellikle hava-uzay yap elemanlarnda kullanlan kompozitler klasik tr karma malzemeden ayrld iin bunlara Advanced composite materials yani ileri kompozit malzemeler denmitir. Son 10 ylda patlarcasna bir gelime gstermitir. Bu zamanlar GFRD-Glass Fiber Reinforced Plastics (Cam elyafl plastik malzemeler), CFRR-Carbon Fiber Reinforced Plastics (Karbon fiber takviyeli plastik malzemeler), Kevlar (RP-4) gelitirilmitir. Son bir ka ylda kullamlan en nemli kompozit malzeme tr ise metalmatrisli kompozit malzemedir. zellikle ok yksek mukavemet/arlk. oran isteyen uaklarda ar derecede kullanlr olmutur. Bunun yannda seramik kompozitlerde umut verici gelimeler gzkmektedir. 1.2. KOMPOZT MALZEMELERN TANIMI Gnmzde kullanlan kompozit malzemelerin tanm ok geneldir. Ancak, bu bakmdan baz snrlamalar getirmektedir. Tanm olarak kompozit malzemeler; Dizayn amacna uygun olarak (sl, mekanik, fiziksel, iletme vb.) istenilen bir veya birden fazla zellii ieren bileenlerin bir araya makro ve/veya mikro olarak getirilmesi ile oluturulan, istenen zellikleri baskn, istenmeyen zelliklerin yok edilmesini salayan malzemelere verilen genel addr.
-4-
Bu tanma gre kompozit malzemeler ; a) Dizayn amac olan (yksek mukavemet-dk arlk gibi), b) Dizayn amac salayan birden fazla saf/kompozit malzeme bulunduran (beton basma-yap dayanm), c) Uygun yntemle makro/mikro bileime sahip, d) stenmeyen zelliklerin azaltlabilmesi zelliklerine sahip olmaldr. Bu tanm ok genel olmasna karn, kompozit malzeme ile kompozit yap ounlukla kartrlmaktadr. elik ile elik bir kafes sistem gibidir. rnein, uak kanad kompozit malzeme tanmna uyduu halde bir kompozit malzeme deildir. Kompozit yap ile kompozit konstrksiyon kartrlmamal veya ayrm ile yaplmaldr. Aada kompozit yaplar bir ka rnek vererek aklayabiliriz ; Kimya endstrisinde ok kullanlan reaktif veya zeltilerin depolanmasnda kullanlan depolarn yapmdr. Depolarda beklenen zelliklere gelince; aktif malzemeye kar direnli, basnca, darbeye vb. dayankl olmaldr. Dolaysyla yksek mukavemetli ve dayankl olmaldr. Akla ilk gelen paslanmaz eliktir. Fakat sonuta ar, pahal, yapm zor bir malzeme ile bu ii gerekletirmi oluruz, bunun yerine kimyasal korozyondan korunmak iin daha direnli adi bir paslanmaz bir elikten bir ince depo (ve daha ucuz), dna da yksek mukavemeti salamak iin ise darya bir plastik veya elik bir kaplama uygun bir yolla birletirilmesi uygun olur. Bu durumda bir kompozit malzeme retilir. Uak kanatlarnda istenen zellikler; ince yap + dk yap + yayl eilme momentine yksek dayanm gerekmektedir. rnein, kanad komple elikten yapmak mantkszdr. Bunun yerine, kayma gerilmelerine mukavim iki sa tabakasna profil ekli verip araya Lanjeran ana destei ile arasna bal petei ile kaplama (Honeycomb) yaplr ve uygun bir ekilde bir birletirme yaplrsa ayn ilem yaplr. Dolaysyla istenen grev daha hafif daha mukavim olarak fakl malzemelerle gerekletirilmi olur. -5-
Mhendislikte en ok kullanlan temel ilke udur: dk maliyet istenen yerlerde ilk nce klasik malzemeler salamyorsa kompozit malzeme dizaynna gidilir. Kompozit yaplarda birok birleme derecesi vardr. Mikro yaplarda birlemelerde, atomsal, molekler yapda birleim oluur. Bunlara rnek olarak alamlar verilebilir (sadece tek fazl alamlar). Ayrca seramikler, polimerler vb., mikro dzeyde yine kristal vb. yapda oluan birleim vardr. Bunlara da rnek olarak ok fazl bileimler rnek olarak verilebilir. Makro yapda bileimler ise en ok bilinen ve kullanlan kompozitlerdir. Fiberler rnek olarak gsterilebilir. Bunun yannda hem makro hem mikro yaplar-birleimli kompozitlerde vardr. rnein semetler hem mikro hem makro yapda taneciklerden oluur. 1.3. KOMPOZT MALZEMELERN SINIFLANDIRILMASI Yaplarnda ok sayda farkl malzeme kullanlabilen kompozitlerin
gruplandrlmasnda kesin snrlar izmek mmkn olamamakla birlikte, yapdaki malzemelerin formuna gre bir snflama yapmak mmkndr. Bu snflama ekil 1.2de verilmektedir.
ekil 1.2. Kompozit Malzemelerin Snflandrlmas. -6-
a) Elyafl Kompozitler b) Parackl Kompozitler c) Tabakal Kompozitler d) Karma Kompozitler 1.3.1. Elyafl Kompozitler Bu kompozit tipi ince elyaflarn matris yapda yer almasyla meydana
gelmitir. Elyaflarn matris iindeki yerleimi kompozit yapnn mukavemetini etkileyen nemli bir unsurdur. Uzun elyaflarn matris iinde birbirlerine paralel ekilde yerletirilmeleri ile elyaflar dorultusunda yksek mukavemet salanrken, elyaflara dik dorultuda olduka dk mukavemet elde edilir. ki boyutlu yerletirilmi elyaf takviyelerle her iki ynde de eit mukavemet salanrken, matris yapsnda homojen dalm ksa elyaflarla ise izotrop bir yap oluturmak mmkndr. Elyaflarn mukavemeti kompozit yapnn mukavemeti asndan ok nemlidir. Ayrca, elyaflarn uzunluk/ap oranlar arttka matris tarafndan elyaflara iletilen yk miktar artmaktadr. Elyaf yapnn hatasz olmas da mukavemet asndan ok nemlidir. Kompozit yapnn mukavemetinde nemli olan dier bir unsur ise elyaf matris arasndaki ban yapsdr. Matris yapda boluklar szkonusu ise elyaflarla temas azalacaktr. Nem absorbsiyonu da elyaf ile matris arasndaki ba bozan olmusuz bir zelliktir. 1.3.2. Parackl Kompozitler Bir matris malzeme iinde baka bir malzemenin paracklar halinde bulunmas ile elde edilirler. zotrop yaplardr. Yapnn mukavemeti paracklarn sertliine baldr. En yaygn tip plastik matris iinde yer alan metal paracklardr. Metal paracklar sl ve elektriki iletkenlik salar. Metal matris iinde seramik
-7-
paracklar ieren yaplarn (cermet), sertlikleri ve yksek scaklk dayanmlar yksektir. Uak motor paralarnn retiminde tercih edilmektedirler. 1.3.3. Tabakal Kompozitler Tabakal kompozit yap, en eski ve en yaygn kullanm alanna sahip olan tiptir. Farkl elyaf ynlenmelerine sahip tabakalarn bileimi ile ok yksek mukavemet deerleri elde edilir. Isya ve neme dayankl yaplardr. Metallere gre hafif ve ayn zamanda mukavemetli olmalar nedeniyle tercih edilen malzemelerdir. Srekli elyaf takviyeli tabakal kompozitler uak yaplarnda, kanat ve kuyruk grubunda yzey kaplama malzemesi olarak ok yaygn bir kullanma sahiptirler. Ayrca, uak yaplarnda yaygn bir kullanm alan olan sandvi yaplar da tabakal kompozit malzeme rneidirler. Sandvi yaplar, yk tamayarak sadece izolasyon zelliine sahip olan dk younluklu bir ekirdek malzemenin alt ve st yzeylerine mukavemetli levhalarn yaptrlmas ile elde edilirler. 1.3.4. Karma (Hibrid) Kompozitler Ayn kompozit yapda iki ya da daha fazla elyaf eidinin bulunmas olasdr. Bu tip kompozitlere hibrid kompozitler denir. Bu alan yeni tip kompozitlerin gelitirilmesine uygun bir alandr. rnein, kevlar ucuz ve tok bir elyafdr ancak basma kuvveti dktr. Grafit ise dk toklua sahip, pahal ancak iyi basma kuvveti olan bir elyaftr. Bu iki elyafn kompozit yapsnda bir arada bulunmas ile elde edilen hibrid kompozitin tokluu grafit kompozitten daha iyi ayn zamanda maliyeti daha dk ve basma mukavemeti de kevlar elyafl kompozitten daha yksek olmaktadr.
-8-
Farkl tiplerdeki hibrid kompozitler aadaki gibi gruplandrlabilir ; 1. Matris iinde iki ya da daha fazla tabaka ierirler. Her tabaka belirli bir yndeki takviyeleri ierir ve her bir tabakada belirli bir tip elyaf kullanlmtr. Tabakalar amaca gre istenilen ekilde yerletirilirler. 2. ki ya da daha fazla elyaf karm halinde ayn tabakada yer alr ve tabakalar istenilen ekilde birletirilerek hibrid kompozit elde edilir. 3. Reine matrisli tabakalar ve metal matrisli tabakalar gibi farkl kompozit yaplar ieren sper hibridler elde edilebilir. Sper hibridlerde tabakalar bir yapkan malzeme ile birletirilirler.
-9-
BLM 2 KOMPOZT MALZEMELERN GENEL ZELLKLER VE DAVRANILARI 2.1. GENEL ZELLKLER Kompozitler ok genel konu olmasna karn mekaniksel davran bakmndan mikromekanik ve makromekanik olmak zere iki ksma ayrlabilir. Mikromekaniksel davran: Yap bileenlerinin zellikleri ayr ayr ve hacimsel oranlar ile beraber dnlerek kompozit malzemenin mukavemet, rijitlik, gerilmedeformasyon davranlar gibi zellikler belirlenir, tanmlanr. Makromekaniksel ise malzemenin yap bileenlerinin ayr ayr zellikleri dnlmeden, ortalama grnr zelliklerinden hareket ederek uygulanan gerilmelere kar davranlardr. Kompozit malzemeler birok adan, dk maliyette klasik malzemelere gre stnlk gstermektedirler. ok zor hizmet koullarnda klasik malzemenin yapamayaca grevleri baarmaktadrlar. Bundan tr bu durumda da maliyet pek aranmaz. Kompozit malzemelerin en nemli stnlkleri, arlklarnn ok
azaltlabilmesine imkan tanmasdr. Kompozit yap i bileenleri birbirlerine genelde kovalent bala bal olduklar iin ok yksek dayanmlara eriebilmektedirler. Arlktan kast ta, mukavemet/arlk orandr. Kompozit malzemelerde bu oran klasik malzemelere oranla ok yksektir. yapnn bu zelliklerinden dolay kompozit malzeme yksek mukavemet, yksek elastisite modllerine, iyi derecede yorulma ve srnme zelliklerine vb. yapsal zelliklere sahiptirler. ekil 2.1. ve 2.2.de zelliklerine dair kyaslamalar verilmitir. Kompozit malzemelerde birbirine zt zellikleri isteyen ynlerde kullanlr. yle ki, yksek mukavemetli tok bir malzeme klasik yapyla uyumaz. nk malzemenin gerilme mukavemeti arttka tokluu der, yani krlganlar. rnein, cam yksek basnlara dayanabilse de ok byk deformasyonlarda krlganlar. - 10 -
ekil 2.1de grld zere kompozit malzemelerde erinin altnda kalan alan ok byktr.
ekil 2.1. Malzemelerin Gerilme-Deformasyon likileri. Bu malzeme krlana kadar bnyesinde ok enerji depo ettiini gsterir. Buna en iyi karayollarnda kenar banketleridir. Otoban yollardaki bu banketler arabalarn arpmasna kar ok dayankldrlar. Tablo 2.1de de grld gibi tok malzemeler dierlerine gre ok ar miktarda enerji iererek kopar. Genel kullanlan kompozit malzemelerde yapsal bileenleri arasnda mukavemet ve tokluk zellii bakmndan - 11 -
bir fark yoktur. Fakat en ok kullanlan tek ynl kompozit malzemelerde bu zellikler kendisini oluturan klasik malzemelere oranla ok ok stndr.
MALZEME K O N V A N S Y O N E L ELK (3140) ALMNYUM ASG (6061) T6 ALMNYUM AU4G1 (2024) T4 ALMNYUM A25G4 (7075) T6 TTANYUM T6V BOR/EPOKS BOR/ALMNYUM GRAFT/EPOKS K O KARBON/EPOKS M P KEVLAR/EPOKS O Z CAM/EPOKS T KARBON/POLYESTER KEVLAR/POLYESTER CAM/POLYESTER
Younluk (gr/cm3) 7,90 2,70 2,80 2,80 4,40 2,10 2,70 1,70 1,50 1,35 2,20 1,68 1,40 1,80
Elastik Modl E (GPa) 200,0 70,0 73,0 76,0 119,0 270,0 * 225,0 ** 208,0 * 10,3 ** 142,0 * 10,3 ** 80,0 * 5,5 * 53,0 * 12,4 ** 127,5 * 7,6 ** 76,0 * 5,5 ** 39,0 * 9,6 **
zgl E. Modl E/ 25 26 26 27 27 129 * 83 * 122 * 95 * 59 * 24 * 76 * 54 * 22 *
ekme Muk. (GPa) 1,85 0,35 0,29 0,45 1,14 2,00 * 1,25 * 1,34 * 0,03 ** 1,60 * 0,07 ** 1,38 * 0,03 ** 1,45 * 0,04 ** 1,52 * 0,04 ** 1,20 * 0,02 ** 1,13 * 0,02 **
zgl ek. Muk. / 0,24 0,13 0,21 0,16 0,26 0,95 * 0,46* 0,79* 1,06* 1,02* 0,66* 0,9* 0,86* 0,63*
Maks. ek. De. (%) 11,00 11,00 11,00 11,00 14,00 6,50* 10,00* 0,78* 0,29** 1,10* 0,57** 1,70* 0,57** 2,70* 0,30** 1,20* 0,53** 1,60* 0,40** 2,80* 0,21**
* : Elyaflar ynnde **: Elyaflara dik ynde Tablo 2.1. Yapsal Uak Malzemelerinin Mekanik zellikleri.
- 12 -
Kompozit malzemelerin klasik malzemelere oranla dier bir stnlkleri de yorulma zelliklerinin ok iyi oluudur. ekil 2.2den de grlecei zere klasik malzemelere gre kompozit yap malzemelerinin gerilme/younluk-tekrar aras ilikide daha uzun mrle daha yksek oranlara dayanabilmektedirler. Kompozit malzemelerin yorulma zelliklerinin iyi oluu yapsal dizaynndan kaynaklanmaktadr. Klasik malzemelerde dinamik yke binmi parada oluacak bir hata-atlak vb. hzla ilerler ve sonuta malzeme kopar. Halbuki fiber kompozit gibi kompozit malzemelerde, kopan fiberler veya bileenlerden matrise veya dier elemanlara gemez, gemesi ok zordur. zellikle tek ve ok eksenli gerilme tamas iin dizayn edilmi kompozit malzemelerde gerilme dorultularnda yorulma zellii ok fazladr. deal halde kompozit malzemede, iyi dizaynda, pratik olarak sonsuz mrl konstrksiyon yaplabilir.
ekil 2.2. Malzemelerin Yorulma zellikleri Kompozit malzemelerde, yksek sl gerilmelere dayankl malzeme dizayn da kolay ve mmkndr. zellikle tabakalam kompozit malzemelerde bu dizayn yaplr. rnein, sv yakc-yaktl roket motoru yanma odas dizaynnda burada - 13 -
malzemeden istenen zellikler dk arlk, yksek sl ve basnca dayankllk, yanma (combustion instability) kararszlndan oluan yksek dinamik yklere dayanm (ve dolaysyla yksek bir creep dayanm) gibi zelliklerdir. Grlecei zere bu zellikler birbiriyle elien zelliklerdir. Hepsi deil iki zelliin daha bir arada bulunmas zordur. te bu tr yaplar iinde kompozit malzemeler kullanlabilir. rnein , IMI Titanyum alamlan, 6Al-4V Titanyum alamlar, RMI SAl-5Sn-2Zr-2M-Si (Alpha Titanyum Alloy for High Temperatures) gibi ayn rnekte de grlecei zere kompozit malzemenin ayrca yksek bir korozyona dayankll da olmas gerekmektedir. nk yksek hzla yarma vardr. Bu da tabakal vb. yapl kompozitlerle salanr. stte saylan zellikler istenirken kompozit malzemeler ayrca dk maliyeti de salar. Maliyeti burada iki ksma ayrabiliriz; Sabit maliyet (ilk yapm masraflar vb.), deien maliyetler (iletme maliyetleri). Kompozit malzemeler stte saylan zellikleri tarken, klasik malzemelere gre de gerek imalat ve gerekse iletme asndan kolay yaplabilir ve arlk bakmndan dk olduklar iin de kolay iletilebilir malzemelerdir. Dolaysyla iletme ve imalat maliyetleri ok dktr. Tm bunlarn yannda kompozit malzemeler yksek performansldrlar. Yani yapsal ve iletim amalarna gre verimleri ok yksektir. Genel olarak istenen zelliklerden daha yksek nitelikler verir. Kompozit malzemeler kendisini oluturan yapsal elemanlar, bunlarn birleim dzeni ve birbirine etkileri eklinde incelenebilir. nk sonuta oluan kompozit malzemenin zellikleri bu ana etkenle ortaya kmaktadr. Dolaysyla bu yap elemanlar, imalat yntemlerine ve sonrada iletilmesine etkilidir. Sonu olarak tm kompozit malzemelerin ana stn zeliklerini yle sralanabilir; 1) ok bileenli malzeme olduu iin ar dizayn istekleri salanabilir, 2) %20 - %60 orannda arlk azaltlmas salanmtr, 3) Genellikle sabit ve deiken maliyetleri dktr, 4) Isl genlemeleri dk yaplabilir, 5) Yorulma ve krlma zellikleri iyidir. 6) Korozyona direnci iyidir, - 14 -
7) arpma ve hasar tolerans yksektir, 8) Tabakallarda klasik malzemelere gre direnci iyidir, 9) malat ve montaj kolaydr, 10) Kompozitlerin ekillendirilmesi klasik metallerin ekillendirilmesine oranla yaklak 5 kat daha ucuzdur, 11) Hafiftir, yani mukavemet/arlk oran yksektir, 12) Kolay ve hzl retim yaplabilir, 13) lave katk malzemeleriyle ok eitli zellikler kazandrlabilir.
2.2. KOMPOZT MALZEMELERN DAVRANILARI Kompozitlerin zellikleri ve davranlar etkene baldr. Bunlar; a) Bileen malzemeleri, b) Bileen ekli ve yapsal dzeni, c) Bileenlerin etkileimi, olarak belirtilebilir.
Bunlardan birincisi, yani kompoziti oluturan malzemeler, kompozitin genel dzeni ve zelliklerinin temel belirleyicisidir. Bu nedenle malzeme yannda, bileenlerin yapsal ve geometrik zellikleri de kompoziti belirleme de olduka nemlidir. ekil ve boyutlar, yapsal dzen, dalm ve miktar, performans etkileyen ikinci tr etkenlerdir. Malzeme veya ekilce farkl olan bileenler kompoziti oluturduuna gre, bunlarn etkilemesi ve birlemesinden doan etkiler de kompozitin performansnda belirleyici olacaktr. Nitekim kompozit oluturmada temel ilke de farkl malzeme ve ekildeki bileenlerin etkileimi sonucu istenen zellikleri elde etmektir. Kompozitin zellikleri onu oluturan bileenlerin zelliklerinden ekilde ayrlabilir; a) Toplama : Kompozitin zellikleri, bileenin katksnn birbirinden bamsz olams durumunda ile grlr. rnein kompozitin arpmlarnn younluu, toplamna bileenlerin eittir. Katl younluklar hacim oranlarnn
- 15 -
kompozitlerde bu basit toplama kural elektrik ve s iletimi ile ilgili zelliklere de uygulanabilir. b) Tamamlama : Bu durumda her bileen dierini ondan farkl ve bamsz zellikler gstererek tamamlar. Kaplama eklindeki birok katl kompozit yapsal mukavemeti salayan gl malzeme tabakalar ile bunlarn zerine kaplanan ve korozyon direnci gibi yzey zelliklerine sahip bir malzeme tabakasnn birlemesinden oluur. c) Etkileme : Bir bileenin zellii dierininkinden bamsz deilse bu durum grlr. Bileenin etkileimi sonucunda oluan kompozitin zellikleri, ya bileenlerinkinden daha iyidir, ya da ara deerdedir. Doal olarak en ok istenen etki zelliklerinin iyilemesidir. rnein, cam fiberlerle glendirilmi plastikte, kompozitin mukavemeti hem cam fiberler, hem de plastik matrisin mukavemetinden daha fazladr. Bunun nedeni iki bileenin ekil deiimlerinin birbirinden bamsz olmamasdr. Dk elastisite modll, dk mukavemetli plastik nce ekil deitirir ve gerilmeyi yksek mukavemetli cam fiberlere datr. Ayrca bir cam fiber zayfladnda gerilme, matris araclyla yeniden dier fiberlere datlr. Kompozit bileenleri arasndaki etkileimin cinsi ve etkinlii ara yzeye baldr. kompozitin evre etkilerine bal olarak zelliklerinin azalmas, fiber-matris ara yzeyindeki ba kuvvetinin azalmasyla aklanabilir. Ara yzey ba ile ilgili almalar son zamanlarda ok kaba olmasna ramen, baz kalitatif deerler ortaya konmutur. Kuru ortamda yaplan deneyde eleme maddelerinin ilavesi, fazlar arasndaki yapmay artrarak uzunlamasna tokluk ve mukavemette ok az bir arta neden olmutur. Ara yzey bann bozulmas slanma olarak adlandrlr. Bu olay takviye edilmi elastomerler ve kat yaktl roket motorlar zerinde alrken gzlenmi olmasna ramen, pek hassas olarak tayin edilememitir.
- 16 -
BLM 3 HAVACILIK ENDSTRSNDE KOMPOZT MALZEMELERN KULLANIMI VE SALADII KATKILAR Kompozit malzemelerin uaklarda kullanlmas, II. Dnya Sava ncesine uzanr. O yllarda kontrol kablosu yuvalar, balantlar gibi ikincil yaplarda, katkl plastik malzemeler kullanlmtr. Ancak ederlerinin fazla olmas yznden, o yllarda bu malzemeler uaklarda yaygn olarak kullanlamamtr. 1940larn balarnda retilmeye balanan, polyester reinelerden dk younluklu stirenin cam fiberleriyle katklanmas sonucu, hem ucuz hem de ilenii kolay bir kompozit tr elde edilmitir. Kompozitlerin uak birincil yaplarnda yaplarndaki ilk kullanm, Mart 1944de ilk uuunu yapan Vulte BT-15 uanda olmutur. Bylece dayanm/arlk oran baz alnarak alminyuma gre %50 daha gl bir yap elde edilmitir. Mart 1945de ise AT-6C uana ait ilk kompozit kanat retilmitir. l946da R.E. Young ilk kompozit roket motor borusunu gelitirmesinden 2 yl sonra, A.B.D. Hava Kuvvetleri ses st uak ve roket tasarmnda kullanlmak zere, kompozit malzemeler zerine ok geni bir program yrrle koydu. Ancak yksek maliyetle son verildi. 1950lerde Amerikadaki sivil havaclk irketleri, kompozit kanat retim almasna yneldiler. 1970lerde A.B.D. Hava Kuvvetleri F-15 ve F-18lerde kompozit uygulamalarn balatt. 1980lerde ise kompozit kullanm gibi artt. Uzayda da roket borusunda, fze sistemlerinde, uydularda ve hatta uzay mekiinde kompozit yaplar kullanlmtr. 1979lu yllarda 10.440 ton olan kompozit malzeme kullanm, 2000li yllarda 20.000 ton civarnda olacaktr.
- 17 -
3.1. HAVACILIK ENDSTRSNDE SIK KULLANILAN KOMPOZT YAPILARIN TANITIMI 3.1.1. ELYAFLAR Matris malzeme iinde yer alan elyaf takviyeler kompozit yapnn temel mukavemet elemanlardr. Dk younluklarnn yan sra yksek elastik modle ve sertlie sahip olan elyaflar kimyasal korozyona da direnlidir. Gnmzde kompozit yaplarda en nemli takviye malzemeleri srekli elyaflardr. Bu elyaflar zellikle modern kompozitlerin oluturulmasnda nemli bir yer tutarlar. Cam elyaflar teknolojide kullanlan en eski elyaf tipleridir. Son yllarda gelitirilmi olan bor, karbon, silisyum karbr ve aramid elyaflar ise gelimi kompozit yaplarda kullanlan elyaf tipleridir. Elyaflarn ince apl olarak retilmeleri ile, byk ktlesel yaplara oranla yapsal hata olaslklar en aza indirilmitir. Bu nedenle stn mekanik zellikler gsterirler. Ayrca, elyaflarn yksek performansl mhendislik malzemeleri olmalarnn nedenleri aada verilen zelliklere de baldr ; 1. stn mikroyapsal zellikler, tane boyutlarnn kk oluu ve kk apta retilmeleri. 2. Boy/ap oran arttka matris malzeme tarafndan elyaflara iletilen yk miktarnn artmas. 3. Elastik modlnn ok yksek olmas. 3.1.1.1. Cam Elyaflar Cam elyaflar, sradan bir ie camndan yksek saflktaki quartz camna kadar pek ok tipte imal edilirler. Cam amorf bir malzemedir ve polimerik yapdadr. boyutlu molekler yapda, bir silisyum atomu drt oksijen atomu ile evrilmitir. - 18 -
Silisyum metalik olmayan hafif bir malzemedir, doada genellikle oksijenle birlikte silis (SiO2) eklinde bulunur. Cam eldesi iin silis kumu, katk malzemeleri ile birlikte kuru halde iken 1260 C civarna stlr ve soumaya brakldnda sert bir yap elde edilir. Cam elyafn baz zellikleri aadaki gibi zetlenebilir ; 1. Yksek ekme mukavemetine sahiptirler, birim arlk bana mukavemeti eliinkinden daha yksektir. 2. Isl direnleri dktr. Yanmazlar, ancak yksek scaklkta yumuarlar. Bu zellikleri katk malzemeleri kullanlarak iyiletirilebilir. 3. Kimyasal malzemelere kar direnlidirler. 4. Nem absorbe etme zellikleri yoktur, ancak cam elyafl kompozitlerde matris ile cam elyaf arasnda nemin etkisi ile bir zlme olabilir. zel elyaf kaplama ilemleri ile bu etki ortadan kaldrlabilir. 5. Elektrii iletmezler. Bu zellik sayesinde elektriksel yaltmn nem kazand durumlarda cam elyafl kompozitlerin kullanlmasna imkan tanrlar. Cam elyaf imalinde silis kumuna eitli katk malzemeleri eklendiinde yap bu malzemelerin etkisi ile farkl zellikler kazanr. Drt farkl tipte cam elyaf mevcuttur. 1. A (Alkali) Cam A cam yksek oranda tipidir. 2. C (Korozyon) Cam Kimyasal zeltilere direnci ok yksektir, bileimi ve zellikleri Tablo 3.1de verilmektedir. 3. E (Elektrik) Cam Dk alkali oran nedeniyle elektriksel yaltkanl dier cam tiplerine gre ok iyidir. Mukavemeti olduka yksektir. Suya kar direnci de olduka iyidir. Nemli ortamlar iin gelitirilen kompozitlerde genellikle E cam kullanlr. - 19 alkali ieren bir camdr. Bu nedenle elektriksel yaltkanlk zellii ktdr. Kimyasal direnci yksek olan A cam, en yaygn cam
4. S (Mukavemet) Cam Yksek mukavemetli bir camdr. ekme mukavemeti E camna oranla %33 daha yksektir. Ayrca yksek scaklklarda olduka iyi bir yorulma direncine sahiptir. Bu zellikleri nedeniyle havaclkta ve uzay endstrisinde tercih edilir. Cam elyaflar genellikle plastik veya epoksi reinelerle kullanlrlar. Tablo 3.1de cam elyaf tiplerine ait kimi zellikler verilmitir.
Cam Tipi A 2.50 3033.0 8.6 727.0 72.0 0.6 10.0 2.5 14.2 C 2.49 69.0 3033.0 7.2 749.0 64.4 4.1 13.4 3.3 9.6 4.7 0.9 E 2.54 72.4 3448.0 5.0 841.0 52.4 14.4 17.2 4.6 0.8 10.6 S 2.48 85.5 4585.0 5.6 970.0 64.4 25.0 10.3 0.3 -
zellikler zgl arlk (gr/cm ) Elastik modl (GPa) ekme mukavemeti (MPa) Isl genleme katsays (m/m/Cx10-6) Yumuama scakl (C) Katk Malzemeleri (%) SiO2 Al2O3, Fe2O3 CaO MgO Na2O, K2O B2O3 BaO
3
Tablo 3.1. Cam Elyaflarn Mekanik zellikler ve Bileimleri.
3.1.1.2. Bor Elyaflar Bor elyaflar aslnda kendi ilerinde kompozit yapdadrlar. ekirdek olarak adlandrlan ince bir flamann zerine bor kaplanarak imal edilirler. ekirdek genellikle Tungstendir. Karbon ekirdek de kullanlabilir ancak bu yeni bir uygulamadr.
- 20 -
Bor-Tungsten elyaflar, scak tungsten flamann hidrojen ve bortriklorr (BCl3) gazndan geirilmesi ile retilirler. Bylece Tungsten flamann dnda bor plaka oluur. Bor elyaflar deiik aplarda retilebilirler (0.05 mm ila 0.2 mm). Tungsten ekirdek ise daima 0.01 mm apnda retilir. Bor elyaflar yksek ekme mukavemetine ve elastik modle sahiptirler. ekme mukavemetleri 2758 MPa ila 3447 MPadr. Elastik modl ise 400 GPadr. Bu deer S camnn elastik modlnden be kat daha fazladr. stn mekanik zelliklere sahip olan bor elyaflar, uak yaplarnda kullanlmak zere gelitirilmilerdir. Ancak, maliyetlerinin ok yksek olmas nedeniyle, son yllarda yerlerini karbon elyaflara brakmlardr. Bor elyaflarn Silisyum Karbr (SiC) veya Bor Karbr (B4C) kaplanmasyla yksek scaklklara dayanm artar. zellikle bor karbr kaplanmas ile ekme mukavemeti nemli lde artrlabilir. Bor elyaflarn erime scaklklar 2040 C civarndadr.
3.1.1.3. Silisyum Karbr Elyaflar Bor gibi, Silisyum karbrn tungsten ekirdek zerine kaplanmas ile elde edilirler. 0.1 mm ila 0.14 mm aplarnda retilirler. Yksek scaklklardaki zellikleri bor elyaflardan daha iyidir. Silisyum karbr elyaf 1370 Cta mukavemetinin sadece %30 nu kaybeder. Bor elyaf iin bu scaklk 640 Ctr. Bu elyaflar genellikle Titanyum matrisle kullanlrlar. Jet motor paralarnda Titanyum, Alminyum ve Vanadyum alaml matris ile kullanlrlar. Ancak Silisyum karbr elyaflar Bor elyaflara gre daha yksek younlua sahiptirler. Silisyum karbrn karbon ekirdek zerine kaplanmas ile retilen elyaflarn younluu dktr.
- 21 -
3.1.1.4. Almina Elyaflar Almina, Alminyum oksittir (Al2O3). Elyaf formundaki almina, 0.02 mm apndaki almina flamann Silisyum dioksit (SiO2 ) kaplanmas ile elde edilir. Almina elyaflarn ekme mukavemetleri yeterince iyi deildir ancak basma mukavemetleri yksektir. rnein, almina/epoksi kompozitlerin basma mukavemetleri 2275 ila 2413 MPadr. Ayrca, yksek scaklk dayanmlar nedeniyle uak motorlarnda kullanlmaktadrlar. 3.1.1.5. Grafit (Karbon) Elyaflar Karbon, younluu 2.268 gr/cm3 olan kristal yapda bir malzemedir. Karbon elyaflar cam elyaflardan daha sonra gelien ve ok yaygn olarak kullanlan bir elyaf grubudur. Hem karbon hem de grafit elyaflar ayn esasl malzemeden retilirler. Bu malzemeler hammadde olarak bilinirler. Karbon elyaflarn retiminde adet hammadde mevcuttur. Bunlardan ilki rayondur (suni ipek). Bu hammadde inert bir atmosferde 1000 3000 C civarna stlr ve ayn zamanda ekme kuvveti uygulanr. Bu ilem mukavemet ve tokluk salar. Ancak yksek maliyet nedeniyle rayon elyaflar uygun deildirler. Elyaf imalatnda genellikle rayonun yerine poliakrilonitril (PAN) kullanlr. PAN bazl elyaflar 2413 ila 3102 MPa deerinde ekme mukavemetine sahiptirler ve maliyetleri dktr. Karbon ve grafit ayn hammaddeden elde edilirler, grafit daha yksek scaklkta elde edilir, bu da daha yksek saflk salar. Karbon ve grafit elyaflarn karlatrlmas Tablo 3.2de verilmektedir.
- 22 -
zellik Saflk (%) lem Scakl (C) Elastik Modl (GPa)
Grafit 99 > 1700 > 345
Karbon 93 95
< 1700
< 345
Tablo 3.2. Karbon ve Grafit Elyaflarn Karlatrlmas. Grafit elyaflar yaklak 0.008 mm apnda retilirler. PAN bazl grafit elyaflar eitli zelliklerde retilebilirler. 1. Yksek ekme mukavemetine ve 200 300 GPa deerinde orta elastik modle sahip olan elyaflar (High Tensile Strength HT) 2. 400 GPa deerinde yksek elastik modll elyaflar (High Module HM) Karbon elyaflarn en nemli zellikleri dk younluun yan sra yksek mukavemet ve tokluk deerleridir. Karbon elyaflar, nemden etkilenmezler ve srtnme mukavemetleri ok yksektir. Anma ve yorulma mukavemetleri olduka iyidir. Bu nedenle askeri ve sivil uak yaplarnda yaygn bir kullanm alanna sahiptirler. Karbon elyaflar eitli plastik matrislerle ve en yaygn olarak epoksi reinelerle kullanlrlar. Ayrca karbon elyaflar alminyum, magnezyum gibi metal matrislerle de kullanlrlar. 3.1.1.6. Aramid Elyaflar Aramid aromatik polyamidin ksaltlm addr. Polyamidler uzun zincirli polimerlerdir, aramidin molekler yapsnda alt karbon atomu birbirine hidrojen atomu ile balanmlardr. ki farkl tip aramid elyaf mevcuttur. Bunlar Du Pont firmas tarafndan gelitirilen Kevlar 29 ve Kevlar 49 dur. Aramidin mekanik zellikleri grafit elyaflarda olduu gibi elyaf ekseni dorultusunda ok iyi iken elyaflara dik dorultuda ok zayftr. Aramid elyaflar dk arlk, yksek ekme mukavemeti ve dk maliyet zelliklerine sahiptir. Darbe direnci yksektir, gevreklii grafitin - 23 -
gevrekliinin yars kadardr. Bu nedenle kolay ekil verilebilir. Doal kimyasallara direnlidir ancak asit ve alkalilerden etkilenir. Her iki kevlarda 2344 MPa deerinde ekme mukavemetine sahiptir ve kopma uzamas %1.8 dir. Kevlar 49un elastik modl Kevlar 29unkinden iki kat fazladr. Kevlar elyafn younluu cam ve grafit elyaflarn younluklarndan daha dktr. Kevlar 49/Epoksi kompozitlerinin darbe mukavemeti grafit/epoksi
kompozitlere oranlar yedi kat, bor/epoksi kompozitlere oranla drt kat daha iyidir. Uak yaplarnda, dk basma mukavemetleri nedeniyle, karbon elyaflarla birlikte hibrid kompozit olarak, kumanda yzeylerinde kullanlmaktadrlar. Aramid elyaflar elektriksel iletkenlie sahip deildirler. Basma mukavemetlerinin iyi olmamasnn yan sra kevlar/epoksi kompozitlerinin nem absorbe etme zellikleri ktdr. ekil 3.1de farkl elyaf malzemelerin ve epoksi matrisin gerilmeuzama diyagram verilmitir. Tablo 3.3de ise farkl elyaf malzemelerin epoksi matris ile oluturduu yar mamul tabaka maliyetleri, E camnn maliyeti baz alnarak verilmektedir.
- 24 -
ekil 3.1. Elyaf ve Matris Malzemelerin Gerilme Uzama Diyagram.
Kompozit E Cam/Epoksi S Cam/Epoksi Kevlar/Epoksi Karbon(HT)/Epoksi Karbon(HM)/Epoksi
Maliyet 1 48 15 40 30 60 80 120
Tablo 3.3. Farkl Elyaflardan Oluan Kompozitlerin Birim Maliyetleri. 3.1.2. MATRS MALZEMELER Kompozit yaplarda matrisin temel fonksiyonu vardr. Bunlar, elyaflar birarada tutmak, yk elyaflara datmak ve elyaflar evresel etkilerden korumaktr. deal bir matris malzemesi balangta dk viskoziteli bir yapda iken daha sonra elyaflar salam ve uygun bir ekilde evreleyebilecek kat forma kolaylkla geebilmelidir.
- 25 -
Kompozit yaplarda yk tayan elyaflarn fonksiyonlarn yerine getirmeleri asndan matrisin mekanik zelliklerinin rol ok byktr. rnein matris malzemesi olmakszn bir elyaf demeti dnldnde yk bir ya da birka elyaf tarafndan tanacaktr. Matrisin varl ise ykn tm elyaflara eit olarak dalmn salayacaktr. Kesme yk altndaki bir gerilmeye dayanm, elyaflarla matris arasnda iyi bir yapma ve matrisin yksek kesme mukavemeti zelliklerini gerektirir. Elyaf ynlenmelerine dik dorultuda, matrisin mekanik zellikleri ve elyaf ile matris arasndaki ba kuvvetleri, kompozit yapnn mukavemetini belirleyici nemli hususlardr. Matris elyafa gre daha zayf ve daha esnektir. Bu zellik kompozit yaplarn tasarmnda dikkat edilmesi gereken bir husustur. Matrisin kesme mukavemetini ve matris ile elyaf aras ba kuvvetleri ok yksek ise elyaf ya da matriste oluacak bir atlan yn deitirmeksizin ilerlemesi mmkndr. Bu durumda kompozit gevrek bir malzeme gibi davrandndan kopma yzeyi temiz ve parlak bir yap gsterir. Eer ba mukavemeti ok dkse elyaflar boluktaki bir elyaf demeti gibi davranr ve kompozit zayflar. Orta seviyede bir ba mukavemetinde ise elyaf veya matristen balayan enlemesine dorultuda bir atlak elyaf/matris ara yzeyine dnp elyaf dorultusunda ilerleyebilir. Bu durumda kompozit snek malzemelerin kopmas gibi lifli bir yzey sergiler. Kompozit malzemelerin retiminde kullanlan matris malzeme tipleri epoksi, polyester, vinylester, ve fenolik reinelerdir. Yksek mukavemet gerektirmeyen durumlarda en ok kullanlan matris malzemesi polyester reinesidir. Gelimi kompozitlerin retiminde ise genellikle epoksi reinesi kullanlmaktadr. Matris iyiletirilmesi almalar zellikle yksek scaklkta kullanma uygun ve dk nem duyarllna sahip yaplarn retilmesi dorultusundadr. Tablo 3.4de baz matris malzemelerinin nemli zellikleri verilmitir.
- 26 -
3.1.2.1. Epoksi Reine Matrisler Epoksiler iki ya da daha fazla epoksit ieren bileenlerden oluurlar. Polifenoln epikloridin ile bazik artlarda reaksiyonu sonucu elde edilirler. Viskoz ve ak renkli bir sv halindedirler. Epoksilere uygulanan kr ilemleri ile yksek scaklklara dayanmlar 150200Ca artrlabilir. Saydam ve yapkan hal amorf polimerlerin karakteristiidir. Tm polimerler dk scaklklarda saydamlarlar ve yksek scaklklarda kauuklarlar. Geiin meydana geldii scaklk aralna Cams gei scakl ad verilir. Cams gei scakl maksimum alabilme scaklnn bir lsdr. 100 Ca artrlabilir. 150-250 C arasnda uygulanacak bir kr ile 150-250 C arasnda maksimum alma scakl salanabilir. Kr ilemleri uygun katalizrlerin kullanlmas ile hzlandrlabilir.
Epoksi zellikler zgl arlk (gr/cm ) Elastik modl (GPa) ekme mukavemeti (MPa) Kop. uzamas (%) Maks. lem sc. (C)
3
Oda Sc. Krlenmi 1.1 1.3 23 50 70 26 70 100
Yk. Sc. Krlenmi 1.2 1.4 2.5 3.0 70 90 25 100 180
Gelimi 1.3 3.5 60 2 180
Polyester 1.2 23 50 60 23 60 80
Fenolik 1.2 1.3 5 11 50 60 1.2 100 125
Tablo 3.4. Baz Matris Malzemelerin zellikleri. Epoksilerin avantaj ve dezavantajlar aadaki gibi zetlenebilir. Avantajlar : 1. Kopma mukavemetleri yksektir. 2. Elyaf yaplarla yksek ba mukavemeti salarlar. 3. Yksek anma direncine sahiptirler. 4. Uucu deildirler ve kimyasal direnleri yksektir.. 5. Dk ve yksek scaklklarda sertleebilme zelliine sahiptirler. - 27 -
Dezavantajlar : 1. Polyesterle karlatrldnda pahaldr. 2. Polyestere oranla yksek viskoziteye daha az uygundur. Epoksiler avantajlarnn okluu ve tm elyaf malzemelerle kullanlabilir yaplar olmalar nedeniyle, uak yapsnda tabakal kompozit yaplar olarak yaygn bir kullanm alanna sahiptirler. Genellikle, karbon elyaflarla birlikte kullanlrlar. 3.1.2.2. Polyester Reine Matrisler Polyester matrisler dizabik asitlerin, dihidrik alkoller (glikol) ya da dihidrik fenollerle karmnn youmas ile ekil alrlar. Polyesterin ana tipleri, polyester bileeninin doymu asitle ya da alternatif malzeme olarak glikolle modifikasyonu temeline dayanr. Ayrca kr ilemi ile matrisin esneklii iyiletirilerek kopma gerilmesi artrlabilir. Polyester matrislerin avantaj ve dezavantajlar aadaki gibi zetlenebilir. Avantajlar : 1. Takviyelerin neminin kolayca dar atlabilmesine izin veren dk viskozite. 2. Dk maliyet. 3. eitli uygulamalar iin geni bir snr iinde kolay imal edilebilirlik. 4. yi evresel dayanm. Dezavantajlar : 1. Kr srasndaki yksek egzotermik reaksiyon zayf elyaf/matris ba mukavemetine neden olur. 2. Sistem gevreklemeye eilimlidir. 3. ok seyreltik alkalilere bile zayf kimyasal diren gsterir.
- 28 -
Polyester reinelerin, epoksi reinelere gre elyaf matris aras ba mukavemetinin daha dk olmas nedeniyle, uak yaplarndaki kullanm alanlar kk uaklarla ve planrlerle snrldr. 3.1.2.3. Vinylester Reine Matrisler Polyesterlere benzerler. En nemli avantajlar elyaf ve matris arasnda iyiletirilmi bir ba mukavemetine sahip olmalardr. Polyesterde glikoln bir ksmnn yerine doymam hidrsilik bileenlerin kullanlmas ile elde edilirler. 3.1.2.4. Fenolik Reine Matrisler Fenol, alkalin artlar altnda formaldehitle youtuunda polimerizasyon oluur. Polimerizasyon asidik artlar altnda yaplr. Fenolik reinelerin en byk avantaj yksek scaklk direnleridir. En nemli dezavantajlar ise dier matris malzemelerine gre mekanik zelliklerinin dk olmasdr. 3.1.2.5. Metal Matrisler Kompozit malzemelerde, matris malzemesi olarak mukavemetli ve hafif metaller kullanlr. En yaygn olanlar alminyum, titanyum ve magnezyumdur. Takviye olarak da berilyum, molibden, elik, ya da tungsten elyaflar kullanlr. Ayrca SiC kapl bor elyaflar ve grafit elyaflar da kullanlr. Bu kompozitlerde de dierlerinde olduu gibi elyaflar yapya mukavemet ve tokluk kazandrrken metal matris de elyaflar birarada tutar, gerilmeleri ve ykleri ekil deitirerek karlar. Bu kompozitler, yksek scaklk dayanmlarnn mkemmellii nedeniyle, uak motorlarnda kullanlmaktadrlar. Ancak metal matrisli kompozitlerin retiminde kimi problemler sz konusudur. nce elyaf yaplar kompozit retiminde ergimi matris malzemesinin iine yerletirilirler. Reine matrislerin ergime scaklklar elyaflarnkinden dktr. Ancak, metal matrislerin ergime scaklklar yksek olduundan problemler yaanr. Yksek scaklk elyaflara zarar verebilir. Bu nedenle metal matrisler iin farkl yntemler - 29 -
kullanlmaldr. Elektriksel kaplama ileminde elyaflarn zeri metal ile kaplanr. Plazma spreyi ise bir baka kaplama yntemidir. Metal plazma haline getirilerek elyaflarn zerine sprey eklinde kaplanabilir. 3.2. KOMPOZT MALZEMELERN AVANTAJLARI Uaklarn ana elemanlarn oluturan kanat, gvde kuyruk yzeyleri ile teki ksmlarn yapsnda kullanlan malzemelerden istenen nitelikler u ekilde belirtilebilir; 1) Yksek mukavemet : Malzemenin krlmadan ve deforme olmadan yksek gerilmelere dayanabilmesi. 2) Hafiflik : Bu terim, malzemenin dayanabilecei gerilmelerin younlua oran olarak tarif edilmektedir. 3) Rijitlik : Malzemenin yk altnda eklinin ok deimemesi uak yaplarna gerekli bir niteliktir. 4) Ucuzluk : Uak yapmnda kullanlacak malzemenin yalnz birim fiyatnn dk olmas yeterli olmayp, bu malzemelere ekil verme ve birletirme ilemlerinin de mmkn olduu kadar ekonomik dzeyde tutulabilmesi gerekmektedir. 5) D etkenlere dayankllk : Malzemenin korozyona ve deiik hava koullarna dayankl olmas istenir. 6) Yksek scaklklara dayankllk : zellikle yksek hzlarda uan uaklarn yzeylerinde oluan snma etkisi ile scakln artmas malzemenin mukavemetini azaltmaktadr. 7) Bakm kolayl : Genellikle atmosferik etkilere ak olan uak yapsnn minimum bakm masraf ile niteliklerini korumas iletme ekonomisi bakmndan nem tamaktadr. - 30 -
Saylan bu niteliklerin hepsini tam olarak yerine getiren tek bir malzeme bulunamad iin, uak tipine ve elemann zelliine bal olarak gnmze kadar birok malzeme kullanlmtr. Fakat bugn deiik zelliklere sahip malzemelerin kombinasyonu olan kompozit malzemeler zel plana kmtr. ekil 3.2de gelien teknoloji ile birlikte, kompozit malzeme kullanmndaki art verilmektedir.
ekil 3.2. Uak Malzemelerinin Kullanm Oranlarnn Yllara Gre Deiimi.
- 31 -
Kompozit malzemelerin uaklar iin salad katklar u ekilde sralanabilir; a) Arlk, b) Mukavemet ve tokluk, c) e) 3.2.1. Arlk Kompozit malzemelerin klasik malzemelere gre en stn olduklar nokta, arlktan saladklar kazantr. ekil 3.3de klasik ve kompozit malzeme kullanlmas durumunda aerodinamik ve g zellikleri ayn kalmak artyla, ua oluturan yaplarn arlklar karlatrlmtr. Tablo 3.5de ise kompozit malzemelerle baz uak elemanlarnda salanan arlk kazanlar gsterilmitir. Yorulma, Dizayn. d) Maliyet,
ekil 3.3. Yk ve Malzeme Teknolojisinin Uak Arlna Etkisi.
- 32 -
UAK TP DC 10 L 1011 Boeing 727 Boeing 737 F 111 F 15 F 14 F4 F5
ELEMAN stikamet dmeni Dey kuyruk grubu Kanatck Dikey kuyruk rtifa dmeni Yatay kuyruk grubu rtifa dmeni Kanat hcum kenar rtifa dmeni stikamet dmeni rtifa dmeni stikamet dmeni ni takm kapaklar
KONVANSYONEL MALZEME Alminyum Alam Alminyum Alam Alminyum Alam Alminyum Alam Alminyum Alam Alminyum Alam Alminyum Alam Alminyum Alam Titanyum Alam Alminyum Alam Titanyum Alam Alminyum Alam Alminyum Alam
KOMPOZT MALZEME Grafit /epoksi Grafit /epoksi Grafit /epoksi Grafit /epoksi Grafit /epoksi Grafit /epoksi Bor /epoksi Bor /epoksi Bor /epoksi Bor /epoksi Bor /epoksi Bor /epoksi Grafit /epoksi
AIRLIK KAZANCI (%) 26,8 20,2 26,3 27,9 25,6 27,1 27,0 11,0 25,0 35,0 42,0 44,0 36,0
YAPIMCI FRMA Mc Donnell-Douglas Lockheed Company Boeing General Dynamics Mc Donnell-Douglas Grumman Mc Donnell-Douglas Northrop
Tablo 3.5. leri Kompozitlerle Uak Eleman Baznda Salanan Arlk Kazanlar. Gnmzn en yaygn kompozit tr olan yksek performansl fiber kompozitlerin fiberleri, periyodik tablonun ekil 3.4de grlen ksmndaki elementlerden oluur. Elementler ounlukla kovalent ba ile birbirlerine baldrlar. Bunlar, yksek mukavemet ve elastisite modl, iyi derecede yorulma ve srnme zellikleri, korozyon direnci, ilenebilirlik gibi uak yaplarnda istenen zelliklere sahip olmann yansra, dk younlukludurlar, dolaysyla arl azaltc ynde dizayn etkilerler. ekil 3.5de eitli malzemelerin younluklar ve ekme mukavemetleri karlatrlmtr.
ekil 3.4. Fiberlerin Balca Yap Elementleri.
- 33 -
ekil 3.5. Uak Malzemelerinin Younluk ve Mukavemetleri.
3.2.2. Mukavemet ve Tokluk Modern uaklarn byk ounluu yarmokonok yapdadr. Bu yapda kafes kiri ya da yatay kirilerle desteklenen ince et kalnlkl plakalar ve tabakalar yer alr. Tabakalarn yzeyleri ve cidarlar uan aerodinamik eklini oluturur. Bunlarn mukavemetiyle ilgili bantlarda (ekme, basma, eilme, burulma... vb.) malzemeye zg iki zellik olan gerilme ve elastisite modl yapsal davran belirler. ekil 3.6da spesifik mukavemet, ekil 3.7de spesifik modl eitli malzemeler iin karlatrlmtr.
- 34 -
ekil 3.6. Baz Uak Malzemelerinde Spesifik Mukavemet Kyaslamas.
ekil 3.7. Baz Uak Malzemelerinde Spesifik Modl Kyaslamas.
- 35 -
Uaklarda kullanlan metal ve kompozit belli bir yeterlilik seviyesine gre karlatrlr. Eimin deimesi bklme olmadan akma mukavemetinin geildii anda grlr. Malzeme mukavemetinin artmas eriyi saa kaydrr. Metal malzemelerde kompozitler arasndaki fark izotropik yap istendiinde kompozitlerin etkinliinin artmasdr. Bu, kompozitlerin nemli stnlklerinden biridir. Tokluk, bir malzemeyi koparmak iin gereken enerjinin bir lsdr. Bu, bir malzemenin eklini deitiren veya onu koparan gerilmenin ls mukavemet ile ayn deildir. Gerilme-ekil deitirme enerjisinin altndaki alan ile balantldr. Snek bir malzeme ayn mukavemetteki snek olmayan bir malzemeye gre ok daha fazla bir enerji alarak kopar ve daha toktur. Kompozitlerin tokluklarnn birok metalden stn olduu grlr. 3.2.3. Yorulma Kompozit numuneler ve yap elemanlar zerinde yaplan laboratuvar deneyleri bu malzemelerin yorulma mrnn uzun olduunu gstermitir. Dolaysyla tamamen kompozitten yaplm bir uakta yorulma probleminin olmayaca sonucuna varlabilir. ekil 3.8den grlecei gibi yorulmann kritik olduu yaplarda kompozitler byk stnlk salamaktadr.
ekil 3.8. Malzemenin Yorulma zellikleri. - 36 -
Kompozitlerin yorulmadaki bu stnlkleri, onlarn i yaplaryla ilgilidir. Kompozit malzemelerde fiber kopmas, matris atlamas, katlarn ayrlmas, boluk gibi birok balang kusuru, klasik malzemelerde olduundan ok daha fazla olabilir. Ancak klasik malzemelerde kusurlar hzla yaylrken, kompozitlerde bu olay ok daha yava gerekleir. Bylece kompozitlerin yorulma mrlerinde bir art olur. 3.2.4. Maliyet Kompozitlerin malzemelerin uak ve uzay sanayiinde balca kullanm sebeplerinden biri salad yksek mukavemet/arlk oramdr. Arlktan salanan kazan direk iletme giderlerinde de (DG) kazan demektir. Bylece kompozit malzemeler maliyet asndan da klasik malzemelere gre stnlk salarlar. Askeri uaklarn maliyeti sivil uaklara nazaran daha yksektir. Malzemelerin fiyatlarnn azalmas hereyden nce iletme ve gelitirme almalarna, daha ekonomik ve stn retim teknolojisine baldr.
3.2.5. Dizayn Kompozitlerin malzeme zellikleri dorultuya gre deitiinden, dizayn klasik malzemelere nazaran daha karmaktr. Fakat kompozit kullanm baz aerodinamik karakteristikleri olumlu ynde etkileyebilir. Grn, ince kesit, narin yap, yzey dzgnl...vb. gibi. Bunlara ilave olarak kompozitler dk retim ve bakm maliyetleri ve gelitirilmi gvenlik zelliklerine sahiptirler.
- 37 -
3.3. KOMPOZT MALZEMELERN UAKLARDAK BALANTILARI Kompozitlerin etkin bir ekilde uaklarda kullanlmasn salamak iin dizaynda gznne alnmas gereken nemli kriterlerden biri de balantlardr. Kompozitler dk kayma mukavemetine sahiptirler. Yksek yk seviyelerinde kullanmak iin kompozitlerin iine dorudan mekanik balayclar yerletirilmesi pratik zm deildir. Yaptrma yoluyla st-ste binen tabakalarla balant, yeterli yk tayamaz ve daha fazla tabaka alan gerektirir. Ykn transfer edilebilmesi iin baka bir yol, kompozit tabakalarn arasna uzatlm metal dolgu kullanmaktr. Bu dolgu gelen ykleri tayabilir ve kayma ykleri eklinde kompozite aktarr dolgu tipindeki balantlar genelde kalndrlar ve birleme noktasnda dolgular laminadaki yerlerinden kmaya zorlarlar. Bu ise balantnn emniyetini azaltr. Kullanlan dier bir balant ise kama eklindeki balantdr. Lamina tabakalar kama eklindeki metal zerine gelir ve stste biner, cvata ya da perin delikleri metal zerine alr. Ykler ise kayma ykleri eklinde yaptrclara aktarlr. nc tip balant ift kademe balant st ste binme eklindeki balantlardr.
- 38 -
ekil 3.9. Kompozit Balant Tipleri.
Genelde birleilen nokta, kademeli st ste ve kama eklindeki bantlarn daha etkin olduudur. Kademeli st ste binme balantsnn byk statik mukavemeti olmasna karlk, kamal tip balantya gre daha dk yorulma mr vardr. Dk younluu ve dk sl genleme katsaysnn kompozitlere yakn olmas ve yksek mukavemetinden dolay titanyum ounlukla araya konan metaldir. Balanma iin yzey ilemlerinin ok iyi yaplmas gerekir. Ayn zamanda balantdaki kompozitin Poisson oran 0,3 civarna getirilirse lokal deformasyon problemleri azaltlabilir. Kompozitin arlk bakmndan etkinlii fazla olmasna ramen, balantlardan daha az olduu unutulmamaldr.
- 39 -
3.4. KOMPOZT DZAYNINDA DI ORTAM ETKLER Kompozit malzemeler, alternatif ykler, su, su buhar ve dier korozif ortamlarda, deien scaklklarda uzun zaman dnemi iinde fziksel ve kimyasal kararllk gstermesine ramen, bu ortamlardan hibir zarar grmemesi salanamamtr. Bu nedenle her geen gn kompozitlerde yeni gelimeler salanmaya allmakta, d ortam etkilerinin minimuma indirgenebilmesi iin deneysel almalar yaplmaktadr. 3.4.1. Scaklk Etkisi Uaklarda kullanm asndan kompozit sistemler deien zaman periyotlar iinde olduka yksek scakla maruz kalrlar. Genel olarak organik matris malzemeleri, yksek scaklklarda kararl deillerdir ve kimyasal stabilitelerini koruyamazlar. Bu sl kararszlk reaksiyonlar yeterli uzunlukta zaman periyotlar iinde oluur. Eer yeterince hzl iseler, kimyasal kararszlk meydana gelebilir ve bylece matris malzemesi buharlaabilir. Oluan zarar zaman ve scakln fonksiyonu olarak takip ve karakterize etmek iin, malzemeden kan buharlarn miktarnn llmesi veya zaman ve scakln fonksiyonu olarak arlk kaybn kaydetmek gerekir. Eer matriste dekompozisyon grlrse, bu tokluk ve mukavemette azalmaya sebep olur. nk bu durumda matrisin btnl bozulmaktadr. Matris malzemesi scaklk etkilerine kar viskoelastik davrana sebepse ne olur? Bu durum scaklk etkisinin olmas halinde sz konusudur. Yani scaklk art matrisin elastisite modln etkilemitir. Fakat bu etki tersinirdir. Viskolastik davran, herhangi bir titreimin sebep olduu harekete kar enerji dalm olmasn gerektirir. Bu enerji dalm, hzlandrlm yorulma veya baz durumlarda matris malzemelerinin kimyasal dekompozisyonuna sebep olan ar stma demektir. Bu olay kompleks kayma modl ve dizayn eklinin doal frekans
- 40 -
ile karlkl etkileim halindedir. nemli bir nokta da, bilhassa uak kanatlarnda meydana gelen ve flater denen istenmeyen titreimlerdir.
3.4.2. Korozyon Etkisi Kompozit malzemeleri, malzemeye asndan ele alrsak, fiziksel ve kimyasal etkiler altnda zelliklerinde azalma olduunu gzleriz. Cam fiber takviyeli kompozitler zerine yaplan aratrmalar, kompozitlerin mekanik zelliklerinin, suyla temas ettiinde azaldn, ayn zamanda tokluk ve mukavemette de azalma olduunu gstermitir. Suyla temas sonucu gerilme-kopma ve yorulma zelliklerindeki azalma ekil 3.10da ve ekil 3.11de grlmektedir.
ekil 3.10. Filaman Sarlm Epoksi Laminasnn Su Altnda Gsterdii Gerilme-Kopma Erisi.
- 41 -
ekil 3.11. Filaman Sarlm Epoksi Laminasnn Su ve Hava inde Gsterdii Yorulma mr. Cam takviyeli plastik kompozitlerde suyun etkisi, kurutma yoluyla azalma eilimindedir. Suyun absorbe edilmesi mukavemet ve tokluu drmesine ramen absorbe edilen suyun uurulmas, mukavemetin tekrar ilk deerine yaklamasn salamaktadr. Cam fber takviyeli kompozitlerde, bileenler de sudan zarar grmektedir. Reineli matrisler, suyu absorblama eilimindedir. Baz reine sistemlerinin zellikleri kurutma yoluyla geri kazanlabilir. Cam fiberleri korozyona maruz kaldklarnda kesit alannda azalma varsa, bu olay tersinir deildir. Efektif kesit alanndaki azalma kompozitin mukavemetini ve tokluunu azaltacaktr. 3.5. KOMPOZTLERN UAKLARDA KULLANIMI Kompozit malzemelerin uaklarda ilk kullanmna neden, klasik uak malzemeleriyle ayn performans gstermelerine ramen, daha hafif olmalaryd, yani arlk kazanc hesaplanmt. Gnmzde hafifliin yan sra ok sert, yksek dayanml, yksek sl kararlla sahiplik, direnli olunmas v.b. ok stn mekanik, fiziksel, sl zellikler nedeniyle kompozitler tercih ediliyor. Ayrca arlk azalnca, daha verimli yakt kullanm ve daha fazla yk tanmas salanyor. - 42 -
Uaklarda kullanlan malzemelerin hafif olmalarnn nemi byktr. Bir uan uu boyunca harcad yaktn %55i kalk, ini ve manevralaryla, %45i ise dz uuta harcanr. Kompozit malzeme kullanmyla gnmzde varlabilen %20-30luk arlk kazanc, harcanan yaktta %50lere varlabilen bir azalma getirecektir ya da uak ald yaktla eskisine gre yaklak %20 daha bir dz uu yapabilecektir. Bu avantajlaryla kompozit malzemeler gnmzde birincil yaplarda dahil olmak zere, birok uak elemannda kullanlyor. Kompozit eidi olarak genellikle fiber katkl reineler ve sandvi yaplarn seildii grlmektedir. En ok kullanlan fiber eitleri karbon/grafit, aramid (Kevlar) ve cam fiberlerdir. Karbon fiberlerin zellikle son yllarda yava yava cam fiberlerin yerini ald grlmektedir. Reine matrislerde ise en geni uygulanma alanna epoksiler sahiptir. Gnmzde "kompozit uak" olarak bilinen Lear Fan 2100, tmyle kompozitten yaplan ilk ticari uaktr. Bu sayede her bir uakta 820 kg arlk kazanc salanmtr. Bir nceki blmde kompozit malzemelerin stnlkleri belirtilerek uak yaplarnda kullanld belirtilmiti. Bu blmde uaklarda kompozit malzemelerin kullanld kesimler, hangi kompozit trnn kullanld belirtilerek, konstrksiyon ekilleri baz uaklar iin ekilde gsterilecektir. A310 ve A320 uaklarnda (AIRBUS) kompozit malzeme kullanlan kesimler aadaki Tablo 3.6da verilmitir.
- 43 -
Blm Yolcu kabini i deme Kanat gvde kaplamas Radar konisi Spoiler Flap Aileron Dey stabilize hcum ve firar Kenarlar (sabit kesimlerin) Dey dmen Yatay stabilize firar kenar Paylon Ana ini takm kapaklar Motor klf
Malzeme Karbon lif takviyeli plastik Karbon lif takviyeli plastik Karbon lif takviyeli plastik Karbon lif takviyeli plastik Karbon lif takviyeli plastik Karbon lif takviyeli plastik Karbon lif takviyeli plastik Karbon lif takviyeli plastik Karbon lif takviyeli plastik Karbon lif takviyeli plastik Karbon lif takviyeli plastik Karbon lif takviyeli plastik Aramid lif takviyeli plastik
Tablo 3.6. A310 ve A320 Uaklarnda Kompozit Uygulamas. Boeing uaklarnda toplam 3 ton takviyeli 3 ton da takviyesiz olmak zere 6 ton kompozit malzeme kullanlmaktadr. Dey dmen; Boeing 757 ve 767 uaklarnda grafit/epoksi bal petei sandvi panel kullanlmaktadr. Elevator; Dey dmende olduu gibi iki uak trnde grafit/epoksi panel yap kullanlmaktadr. Kanatklar; 4,572 m uzunluunda olan kanatklar grafit/epoksi bal petei sandvi panel yap olup kanatn d kenar yzeye alminyum pskrtmedir. D flaplar; Boeing 757de 6.5 m uzunluundadr ve grafk-epoksi bal petei sandvi panel yapdadr. Boing 767de st ve alt flap yzeyleri alminyun panel ile kapldr. Flap burun paneli ve firar kenan kevlar-epoksi sandvi konstrksiyonudur. - 44 -
Motor; Boeing 767de motor balant eleman kevlar-epoksi bal petei sandvi konstrksiyondur ve motor kabuu grafit-kevlar-epoksi hibrid kompozit malzemedir. Uak ii uygulamalar; Boeing 767de i demeler genellikle kevlar-epoksi kompozitten yaplmaktadr. F-111, F-5 ve F-15 uaklarnda kompozit trleri aada liste halinde verilmitir.
F-111 Ua ; Blm Kanat mafsallar Gvde arka blm Yatay kuyruk yzeyi Ana ini takm kapa Malzeme Bor-epoksi Bor-alminyum ve grafik epoksi Bor-epoksi Bor-epoksi
F-5 Ua ; Blm ni takm kapa Kanat hcum kenar Gvde orta ve arka ksm Aerodinamik frenler Yatay kuyruk Dey stabilite Malzeme Grafit-epoksi Grafit-epoksi Grafit, bor, cam ve Al kompoziti Grafit, bor, cam ve Al kompoziti Grafit, bor, cam ve Al kompoziti Grafit, bor, cam ve Al kompoziti
- 45 -
F-15 Ua ; Blm Kanat kaplamas Yatay kuyruk dzeyi Dey kuyruk dzeyi Malzeme Bor-epoksi Bor-epoksi Bor-epoksi
Aadaki ekillerde uaklarda kullanlan kompozit malzemeler gsterilmitir (ekil 3.12 ekil 3.18). Ayrca uaklarda kullanlan kompozit yaplar tablo halinde gsterilmitir (Tablo 3.7 ve Tablo 3.8). Uaklarn gvdesinde, kanadnda, kuyruunda ve motorunda ayrca helikopterlerdeki kompozit malzemelerin kullanm bir sonraki blmde grlmektedir.
- 46 -
ekil 3.12. Boeing 767de Kompozit Uygulamalar.
- 47 -
ekil 3.13. Boeing 757de Kompozit Uygulamalar. - 48 -
ekil 3.14. Boeing 737 300 Uanda Kompozit Uygulamalar.
ekil 3.15. Boeing-757 Uanda Kompozit Uygulamalar.
- 49 -
ekil 3.16. Gelimi Bir Avc Uanda Malzeme Dalm.
ekil 3.17. AV-8B Uanda Malzeme Dalm.
- 50 -
ekil 3.18. Askeri Uaklarda Genel Kompozit Uygulamalar. - 51 -
Tablo 3.7. Baz Askeri ve Sivil Uaklarda Kompozit Uygulamalar.
- 52 -
Eleman Kanat T-39 Merkez kutusu F-300 yzeyleri Gelimi kompozit kanat yars Optimize edilmi kompozit kutu kiri Balang tasarm F-15 C-130 merkez kutusu FB-111 u kutusu LTV kutusu AQM-34Q Kanat Elemanlar C-5A slat A-1 flap F-5 hcum kenar F-5 ini takm kapa F-111 mafsallar Gvde F-111 arkas F-5 YF/17 Gvde Elemanlar F-5 frenler A-7 frenler C-141 ini takm kapa B-1 lonjeron Kuyruk Yzeyleri F-111 yatay kuyruk F-5 yatay kuyruk A-4 yatay kuyruk F-14 yatay kuyruk F-15 yatay kuyruk F-15 dey kuyruk F-4 yn dmeni
Malzeme Bor-epoksi Bor-epoksi Bor-epoksi Bor-grafit Bor-alminyum Grafit-epoksi Bor-epoksi Bor-epoksi Bor-epoksi Grafit-epoksi PRD 49 (Kevlar) Bor-epoksi Bor-epoksi Grafit-epoksi Grafit-epoksi Bor-epoksi Grafit-epoksi Bor-Alminyum Grafit-epoksi Grafit-epoksi Grafit-epoksi Grafit-epoksi Bor-epoksi Bor-epoksi Bor-epoksi Grafit-epoksi Grafit-epoksi Bor-epoksi Bor-epoksi Bor-epoksi Bor-epoksi GD-FW GD-FW NAR/IA NAR/IA
Yapmc
Arl kaz. (%) 42 21 26 30 36 22 13 35 22 24 21 21 32 36 -
Grumman Grumman Mep/DAC KeD/DAC Lockheed/DA Grumman LTV Teledyne/Ryan Lockheed/DA Bouglaa Northrop Northrop GD-FW
19 26 41 23 40 32 21.5 23 33 9 22 25 35
Northrop Northrop LTV Lockheed/DA NAR GD/FW Northrop Bouglaa Grumman Mc Donnell Mc Donnell Mc Donnell
Tablo 3.8. Askeri Uaklarda Kompozit Yaplar. - 53 -
BLM 4 KOMPOZT MALZEMELERN HAVACILIK ENDSTRSNDEK UYGULAMALARI 4.1. UAKLARIN ETL BLGELERNDEK KOMPOZT UYGULAMALARI 4.1.1. KANATTA KOMPOZT UYGULAMALARI 4.1.1.1. T-39 Kanat Kutusu Kompozitlerin kanatlarda ilk uygulamas T-39 orta kanat kutusu dizaynnda olmutur. Kullanlan bor-epoksi katlar 25 ynldr. ift kademe kama balant kullanlmtr. Katlardaki (lamina) fazla kayma ve aptaki gerilmeler matrisin krlmasna neden olur. ok eksenli gerilme ile beraber etki sonucunda nihai yk uygulamadan krlma grlebilir. Statik deneyde krlma 25 fiber asnda ve basma yk altnda grlmektedir. Krlma birleme noktasnn kesinde bor tabakalarnda balar ve dier birleme plakasna geer. Krlma, sandvi kaplamadan tamamen ilerler. Fazla veya az miktarda laminann 0 ve 90 olmayacak ekilde yerletirilmesi panelin ortalarnda ve kelerinde gerilmeye neden olur. Bu gerilme dalm, izotropik malzemeler iin klasik ve genel olan dizayn tekniklerinin gelitirilmesi srasnda kullanlmasn gerektirmitir. Yorulma deney paras, statik olarak 20.000 saate edeer uu mr gstermitir. Bu, kompozitlerin dizaynda zayf olmalarna ramen, olduka uzun sre dayandklarn gstermitir.
- 54 -
ekil 4.1. T-39 Kanat Kutusu Kesidi. 4.1.1.2. F-100 Kanat Kaplamalar Bor/epoksi kompoziti kullanlm olup ekil 4.2de dizayn ekli grlmektedir. Dizaynda baz problemlerle karlalr. Bunlar ; a) Alt yapya balant iin gerekli cvata delikleri saysnn ok olmas. b) Ykn ulardan cvata ile balanm merkeze aktarlmas. c) Orta kanat balantsndan ini takmnn bulunduu yk transferinin fazla olmas. d) ksmda, kaburgadaki kirilerde ve deliklerde gerilme konsantrasyonunun fazla olmas. Gerilme konsantrasyonunu azaltmak iin titanyum ara levha kullanlmtr. Sonuta 4 cm kalnlkl kanat kaplamalaryla %0,2lik arlk kazanc salanmtr.
- 55 -
ekil 4.2. Bor/Epoksi Dizayna Gre Dzenlenmi F-100 Kanad. 4.1.1.3. Boeing 737 Spoylerleri (Frenleyici Kanat) Alt ve st kabuu grafit/epoksi kompozitten, i ksm alminyum petekten olumutur. Ana kiri ve balant yerlerinde alminyum, sinirlerde cam/epoksi, firar kenarnda grafit/epoksi kullanlmtr. Bu yap ile alminyum malzemeye gre, yzeylerdeki arlk kazanc, statik deneyde %20 daha az ekil deiimi elde edilmi ve tasarm sinir yknn %169una kadar mukavemet kazanmtr. Kanadn tamamen kompozitten yaplmas durumunda daha byk arlk kazanc salanaca aktr. Boeing 767 spoylerleri ve Boeing 757 eleron (kanatk) larnda da grafit/epoksi kullanlmtr. 4.1.1.4. Boeing 707 ve C-5A Hcum Kenar Flaplar (Slat) Boeing 707 slatlar bor/epoksi yzeyler ve ince petek dolgudan oluan monokok yapdadr. Alminyum slata nazara %25 arlk kazanc salanmtr.
- 56 -
Slat konstrksiyonunda kompozit uygulamasna C-5A uaklarnda da rastlanr. ekil 4.3de C-5A slat konstrksiyonu grlmektedir.
ekil 4.3. C-5A Slat Konstrksiyonu. 4.1.1.5. F-111B Kanat Ucu Bor/epoksi kompozit kullanlmtr. Yap ana kiri ve iki kutudan olumutur. D taraftaki kutu yakt koymak iindir. taraftaki kutu kaplamas ise hareketli bir paneldir. Alt ve st kaplamalarla ana kiri alminyum petek dolgu ve bor epoksi yzeylerden oluan sandvi yapdadr. Kiri boluklar titanyumdan yaplarak bor tabakalaryla sl genleme ve uzama btnl saptanmtr. Ayrca yksek scaklklarda srnme duyarll azaltlmtr. ekil 4.4de yapnn ayrnts grlmektedir.
- 57 -
ekil 4.4. F-111B Kanat Ucu Kutusu. Yksek ykler etkisinde kaplamalarda ortalama %35 arlk kazanc salanmtr. Gerilme altndaki kaplamalarda bulunan cvata deliklerinden dolay %29luk bir dezavantaj vardr. Kiri arlnn %70 olduu titanyum balk ve takviyede, net olarak kiri ve sinirlerde %4lk kayp grlmektedir. Tablo 4.1de yapnn malzeme dalm verilmitir.
- 58 -
Eleman st yzey Alt yzey Altyap Btn kutu yaps Muylu ba. Btn kanat
Ti esasl, lb 239 217 139 595 515 1110
Bor esasl, lb 139 154 145 438 502 940
Arlk kaz. (%) 42 29 -4 26 3 16
Tablo 4.1. F-111B Kanat Ucunda Kompozit Malzeme Kullanmyla Elde Edilen Arlk Kazanlar. 4.1.1.6. Gelimi Kompozit Kanat Bu yap alt yapyla ve dier dizayn snrlamalaryla ilikili olmayan ilk kanat dizayndr. Kanat bir spersonik avc ua iin tasarlanmtr. Herhangi bir kanatta olduu gibi burada birok tasarm problemiyle karlalmtr. Bunlar ; a) Kuru yapl kanat, b) Ar ykl balantlar, c) Kaplamalarn kiri ve sinirlerde balants, d) Yakt snrlamas, e) Flap ve slatlara gelen ykler, f) Kaplama ve kirilerdeki yk tama kabiliyeti. Alt ve st kaplamalarla ana kiri ve orta sinir alminyum petek dolgu ile bor/epoksi yzeylerden oluan sandvi yapdadr. Kaplamalarla kiri ve sinirler, titanyum balklarla mekanik olarak balanmtr. U sinirler alminyumdur. (ekil 4.5.)
- 59 -
ekil 4.5. Gelimi Kompozit Kanat Yaps. Gelimi kompozit kanat yapsnn elde edilmesi srasnda 81 farkl yapsal konfigrasyon gelitirilmitir. Bunlar, panel, toklatrlm panel ve sandvi kaplamalardan olumaktadr. Dizaynda 225 Pa eksenel gerilme, 165 Pa kesme gerilmesi ve 195 yzey scakl kritik deerler olarak alnmtr. Kanadn i ksmnda kullanlan bor/alminyum kompoziti, titanyum ile kademeli olarak st ste balanmtr. Byle balamann nedeni, mafsalda grlen yklerdir. 4.1.1.7. AQM-34Q Uann D Kanat Paneli Bu insansz uzaltan kumandal uan kanat panelinde E.I. Dupont de Nemours Company Inc. Tarafndan retilen PRD-49 fiberleri kullanlmtr. Bu fiberin potansiyeli, 138.000 MPalk yksek elastisite modl, 2760 MPalk yksek mukavemeti, 1480 kg/m3lk dk younluu ve mkemmel elektromagnetik zelliinden kaynaklanr. Bununla birlikte olduka dk basma mukavemetiyle birletirildiinde negatif bir deere sahip sl genleme katsays elde edilir. Bu program askeri bir uakta, bu fiberlerin ilk kullanm sahasdr. Bu, sadece teknoloji gelitirme almas olduundan servise sokulmamtr. Panel 225 cm uzunluunda, kk ksmnda ise 80 cmdir. Tamamen petek (naylon-fenol) yap kullanlmtr. Kk balants alminyumdur, fakat alminyum kanat retiminde kullanlandan farkldr. Panelin tamamnda %24, yalnz yzeylerde %38 arlk kazanc salanmtr.
- 60 -
4.1.1.8. A-7D Kanat Ucu Grafit ve bor takviyeli epoksiden yaplm kompozitler kullanlmtr. Kompozit uygulamal kanat ucu dizaynn ilk rneklerindendir. ekil 4.6da A-7D ua kanat ucundaki kompozit uygulamalar gsterilmitir. Kanatlardaki kompozit rnekleri daha da oaltlabilir. rnein; DHC-7, Dornier 228, Lockheed Tristar uaklarnn kanat hcum kenar balantlar, kanat firar kenar-flap balantlar, kanatk firar kenarlar gibi yaplarda PRD-49 kullanlmtr. Bunlar, PRD-49/epoksi yzeyler ve nomeks dolgudan sandvi yaplardr.
ekil 4.6. A-7D Kanat Ucu Dizayn. - 61 -
Bilhassa A.B.D.de kompozitlerin kanatlara uygulanmasyla ilgili birok aratrma ve deneyler yaplmakta, yeni gelimeler salanmaktadr. nk uaklarda, kanat, yzey olarak en geni elemandr. Bu da uak arlna etkimektedir. Kanatta arlktan ne kadar tasarruf salanrsa gerek uak arlna olumlu etkisi, gerekse yap mukavemeti bakmnda o kadar avantajl olur.
4.1.2. KUYRUK YZEY KOMPOZT UYGULAMALARI 4.1.2.1. Kuyruk Yzeyinde Kompozitlerin Uygulan Kuyruk yzeyleri de kompozitlerin nemli uygulama alanlarndandr. Uak tiplerinden rneklere gemeden nce ekil 4.7de grld gibi bir dey kuyruk kutusu konstrksiyonundaki kompozit uygulamalarnn belirtilmesi uygun grlmtr.
- 62 -
ekil 4.7. Kompozit Dey Kuyruk Konstrksiyonu.
- 63 -
4.1.2.1.1. F-111 Yatak Dengeleyicisi Gelimi kompozitlerin sava uaklarnda nemli bir uygulama alan yatak dengeleyicileridir. Bunun ilk rneini F-111lerde grmekteyiz. F-111 yatay dengeleyicisinin kaplama yzeyleri bor/epoksi, i dolgusu cam fiber, ana kiriler cam fiber, sinirler ve balant yerleri titanyumdur. Yatay dengeleyicinin yorulma mrnn, yatay kuyruunkinin 4 kat olduu grlr. Alminyum malzemeli kuyrua gre %140 eilme mukavemeti, kkte %125 burulma mukavemeti kazanc salanmtr. Arlk kazanc ise bor/epoksi yzeylerde %65, tm yapda %21,5dur. ekil 4.8de grld gibi, F-111 avc ua yatay dengeleyicisinin i ksm cam fiberli petek yapdadr. Bu yap, petek yapnn nispeten basitlii ve yksek i yapma gcnden dolay uygun grlmtr. Dizayn, gerekli mukavemet ve tokluk zerinden yaplmtr. Bu dizaynn mukavemet ve yorulma mr asndan avantaj, kaplamalardan titanyum balantl plakalarna yk transferinin dz bir balant ile salanmasdr.
ekil 4.8. F-111 Yatay Dengeleyicisi.
- 64 -
Yaplan statik deneyler, krlmann titanyum plakalarn balant ularndaki gerilme konsantrasyonuna bal olarak, dizayn limit gerilmesinin %89unda olduunu gstermitir. 150C scaklkta yaplan statik deneyde ise, nihai ykn %91inde primer kutuda krlma gzlenmitir. Krlmann birinci sebebi, kuyruk kiriinin mafsal balant yerine yapt basntr. Bor epoksi kaplamalarda ise krlma olmamtr. F-111 yatak kuyruunun ilk tam boyutlarda imalat gelimi bor
kompozitleriyle gerekletirilmitir. Bu, ayn zamanda bor kompozitinin de ilk uygulama rneklerindendir. Bu programn devam olarak, iki takm kuyruk retilerek, F-111 uana monte edilip, servis deneyi yaplmtr. Deneylerden biri krlma sebebiyle kazayla sonulanm, dierinde ise hibir sorunla karlalmamtr. Bugn A.B.D. Hava Kuvvetlerinde kullanlmakta olan F-111 uaklarnn kuyruklarnda halen bu malzemeler kullanlmaktadr.
4.1.2.1.2. F-14 Yatak Dengeleyicisi F-14 yatak dengeleyicisi 1969da Grumman firmas tarafndan retilen ve bor kompozitlerinin primer yaplarda ilk uyguland rnektir. Kaplama malzemelerinin seimi arlk ve maliyet gz nne alnarak yaplmtr. Yap, 150C scakla dayanacak ekilde tasarlanmtr. Kaplama yzeyleri bor/epoksi, dolgu alminyum petek, n ve orta kiriler cam/epoksiden yaplarak arlk tasarrufu salanmtr. Alminyumdan yaplm kuyruk sayesinde 80 kg, yani %20 arlk kazanc salanr. (ekil 4.9.)
- 65 -
ekil 4.9. F-14 Yatay Dengeleyicisi.
4.1.2.1.3. A310 (Airbus) Dey Kuyruk Yzeyi Ynelti dmeninin yzeyleri kevlar ve karbon fiber tabakalarndan olumutur. Klasik yapya gre %33,9 arlk kazanc salanmtr. Dey kuyruk yzeyinin hcum kenar cam ve kevlar fiber tabakalarndan yaplmtr. Bylece buraya yerletirilecek radyo anteni iin gereken yaltm zellii salanmtr. ekil 4.10da A310 kuyruk yzeyindeki kompozit uygulamalar gsterilmitir.
ekil 4.10. A310 Dey Kuyruk Yzeyi.
- 66 -
4.1.2.1.4. DC-10 Ynelti Dmeni Yzeyler ve ana kiriler graft/epoksi, balant yerleri cam/reinedir. Dmenin kenarlar alminyum eritle kaplanarak graft, imek nedeniyle oluacak statik elektrik akmlarna kar korunmutur. Ayn amala yzey panelleri 0,15-0,25 mm kalnlkl epoksi ve poliretan yaltm malzemesiyle kaplanmtr. Klasik yapya gre %33 arlk kazanc salanmtr. 4.1.2.1.5. L-1011 Dey Kuyruk Yzeyi ki ana kiri, iki kaplama paneli ve 11 sinirden oluan yapda graft/epoksi kompoziti kullanlmtr. Paneller otoklav frnnda scaklk ve basn etkisi ile birletirilmitir. 4.1.2.1.6. Boeing 737 Yatay Dengeleyicisi ki panel, iki ana kiri ve 9 sinirden oluan yapda grafit/epoksi kompoziti kullanlmtr. I profilli elemanlar kullanlarak panel mukavemeti arttrlmtr. ekil 4.11de yatay denegeleyici gsterilmitir.
ekil 4.11. Boeing 737 Yatay Dengeleyicisi. - 67 -
4.1.2.1.7. F-16 Dey Kuyruk Yzeyi F-16 dey kuyruu kompozit-metal yap olarak imal edilmitir. Yzeylerde grafit/epoksi, balantlarda alminyum kullanlmtr. Parann detay ekil 4.12de grlmektedir.
ekil 4.12. F-16 Dey Kuyruk Yzeyi. 4.1.2.1.8. Viggen Dey Kuyruk Yzeyi Kompozitlerin kuyruk yzeyi uygulamalarnn bir rnei de Viggen uaklarnn dey kuyruk moment kutusudur. Sinir, lonjeron ve kaplamalarda grafit/epoksi, i ksmnda HRP petek dolgu kullanmak suretiyle alminyum yapya nazaran %10 arlk tasarrufu salanmtr. ekil 4.13de Viggen dey kuyruk yzeyi emas ve malzeme dalm gsterilmitir.
ekil 4.13. Viggen ua ve dey kuyruk yzeyi. - 68 -
4.1.2.1.9. A-4 Yatay Dengeleyicisi Douglas firmas tarafndan gelitirilen A-4lerde yatay dengeleyici malzemesi olarak grafit/epoksi kompoziti kullanlm ve bylece arlktan %33 kazan salanmtr. ekil 4.14de A-4 ua dengeleyicisi grlmektedir.
ekil 4.14. A-4 Yatay Dengeleyicisi. 4.1.2.1.10. T-2 Ua Ynelti Dmeni T-2 ynelti dmeninde geni olarak grafit/epoksi kullanlmtr. Yzeyler, lonjeronlar, sinirler ve hcum kenar destekleri graift/epoksi yzey, alminyum dolgudan oluan sandvi yaplardr. Dmenin akl 1,53 m, akln ortasnda 0,71 m, yzey alan ise 1,05 m2 dir. Grafit/epoksi paralarda arlktan %40 kazan salanmtr. ekil 4.15de dmenin detay grlmektedir.
ekil 4.15. T-2 Ynelti Dmeni. - 69 -
4.1.2.2. Uak Kuyruundaki Kompozit rnekleri A-310 dey kuyruunda Kevlar fiber katks arlkl olmak zere fiber katkl katlar kullanlmtr. Yn dmeninin hcum kenarnda merkez pli karbon fiberlerindendir, radyo anteninin kuyruun altna geldii yerde ise iki Kevlar plisi arasna yksek yaltkanlk zelliinden dolay bir cam fiber plisi yerletirilmitir. Kuyruk dizaynnda cam fiberler yerine daha ok Kevlar kullanm ngrlmtr. Bylece cam fiber kullanmna gre 8,2 kg, yani %33,9luk bir arlk azaltm elde edilmitir. Tm kuyrukta ise metal malzeme kullanmna gre 45 kg, yani yaklak %20lik bir arlk kazanc elde edilmitir.
4.1.2.2.1. Boeing 737 Yatay Stabilize Kutusu ekil 4.16da bu stabilize kutusu bir Boeing uanda kompozit malzemelerin birincil yaplarda kullanld ilk rnektir. Sinirler almin-bal petei dolgu zerine karbon fiber katkl epoksi kompozitinden oluan sandvi yapdadr. lk kez 1980de kullanlan bu stabilize kutusuyla %22 arlk kazanc elde edilmitir.
- 70 -
ekil 4.16. Boeing 737 Yatay Stabilize Kutusu.
4.1.2.2.3. Boeing 727 Ykseklik Dmeni ekil 4.17de yapsal elemanlar verilmi olan 727 ykseklik dmeninde kompozitler kullanlmtr. n ve arka kiriler katl kompozitlerdir. Alt ve st yzey panelleriyle sinirler ise sandvi yapdadr.
- 71 -
ekil 4.17. Boeing 727 Ykseklik Dmeni Bileenleri.
4.1.2.2.4. L-1011 Dikey Kuyruk 15 m2 yzey alan olan L-1011 dikey kuyruunda 2 kaplama, 2 kiri ve 11 sinir katl ve sandvi kompozitlerdir. Bu kuyrukta kompozit malzeme kullanmyla yaklak %20 arlk azaltm salanmtr.
4.1.2.2.5. Boeing 767 Yn Dmeni Dier Boeing kompozit elemanlarnda olduu gibi bu dmende de sinirler, kiriler, yzey panelleri ve dmen ucu katl ve sandvi kompozittir.
- 72 -
4.1.2.2.6. B-1 Yatay Stabilize ekil 4.1.18de grlen yatay stabilize dizaynnda ncelikle bor/epoksi kompozitleri zerinde durulmutur. Ancak daha sonra arlk kazancn arttrmak amacyla bor/epoksi ve bor-graft/epoksi hibrit kompozitlerinin yan sra arlkl olarak graft/epoksi kullanmna gidilmitir. Grumman tarafndan gelitirilen yatay stabilizede metal ve kompozit malzeme kullanmna gre arlk karlatrm Tablo 4.2de verilmitir. Stabilizenin btnnde kompozit malzeme kullanmyla %15,1 arlk azaltmnn yan sra %17 de retimde kazan elde edilmitir. Eleman Kaplama n ve arka kiriler Orta kiri Sinirler Ara sa ve ykseltici ba. Toplam kutu H.K., F.K. ular Szdrmazlar Apre Yatak destek ba. Toplam Metal (lb) 1687,6 192,0 244,4 153,1 2277,1 575,5 46,3 10,3 346,0 3315,2 Kompozit (lb) 1267,7 131,9 217,1 124,5 46,3 1787,5 575,5 15,4 40,3 395,0 2813,7
Tablo 4.2. B-1 Kompozit Yatay Stabilize Eleman Arlklar.
4.1.2.2.7. F-14A Yatay Stabilize Birincil yaplarda bor kompozitlerinin kullanmna ilk rneklerdendir. Balantlarda titanyum, hcum ve firar kenarlaryla stabilize ularnda alminyum ve alminyum bal petei dolgu kullanlmtr. Stabilizede kullanlan borun iine hibir katk malzemesi konmamtr. Klasik malzemelere gre 450 kg (779 lb), yani %20lik bir arlk kazanc salanmtr. - 73 -
4.1.2.2.8. F-16 Yatay ve Dey Stabilize F-16 stabilizelerinde arlkl olarak grafit (HMS)/epoksi kullanlmtr. Bunun yan sra baz kaplamalarda H.K., F.K. kamalarnda cam fiberleri de kullanlmtr. ekil 4.18de yatay ve dikey stabilize elemanlar grlmektedir.
ekil 4.18. F-16 Yatay ve Dey Stabilizesi. - 74 -
4.1.3. GVDE KOMPOZT UYGULAMALARI 4.1.3.1. Gvdede Kompozitlerin Uygulan 4.1.3.1.1. F-111 Gvde Gerisi Uak gvdelerinde kompozit uygulamalar, kanat ve kuyruk yzeylerinden daha ge olmutur. Bu gecikmenin sebebi, gvdenin eri kabuk yapda olmas, byk yk ylmalarnn, eilme ve burulmalarn bilekesi olarak yksek kesme yklerinin oluturmasdr. Gvde iin ilk para F-111lerin arka ksmnda yer alan iki motorun arasndaki para imal edilmitir. Btn para 400 cm uzunluunda, 90 cm geniliindedir. Deney kesiti 50 cmlik arka ksmdadr. n kesit deney yklerine kar koyacak ekilde dizayn edilmitir. Bu programn dier amalarndan biri de bor epoksi, graft/epoksi ve bor/alminyum kompozitlerini aratrmaktr. Dnyada bor rezervlerin azalmasndan dolay almalar grafit zeride younlamtr. Dizayn basitletirmek ve ilem maliyetlerini drmek iin, giderek incelen alminyum para yerine sabit kesitli para kullanlmtr. ekil 4.19da F-111 gvde gerisi gsterilmitir.
ekil 4.19. F-111 Gvde Gerisi. erevede bor/alminyum kompozit kullanlmtr. Temel balant 0,15 cm kalnlndaki + 45 veya - 45 lik laminadr. Daha fazla yk tayabilmek iin - 75 -
difzyonla balanm dolgular kullanlr. T eklindeki bor/alminyum kenar paralar, mekanik olarak balanmtr. Kalan drt gvde erevesi yukarda grld gibi ekillendirilir. Bu desteklerin yan gvdesi hacimce %60 krpnt grafit kompozitidir. Bu yapda kompozit uygulamas arlktan yaklak % 19 tasarruf salanmtr. Tablo 4.3de, kullanlan malzeme ve elde edilen arlk deerleri verilmitir. En byk gelime, alt yapda %26 tasarruf salanrken, byk zorluklar grlmtr. Kabuktaki kazanlar, yandaki panellerin dizayn ile snrlanmtr. Kabuun yars kadar arlkta, 1 m uzunlukta grafit gerekmitir. Fakat bu, katklarn ayrlmasna neden olur. Bundan dolay iki + 45 ve - 45 kat yeterli mukavemet salamak iin ilave edilmitir. Yan paneller ar lamina kalnlklarnn olduu ksmlarda arln %2 artmasna neden olur. Bununla birlikte alt ve st ksmlarda %26 tasarruf salanmtr. Kompozit Malzeme (kg) 66,4 30,0 141,8 Yapsal Metal (kg) 23,8 20,4 44,2 Dier Malz. (kg) 13,5 32,4 45,9 Toplam arlk (kg) 103,6 128,1 231,8 Arlk kazanc (kg) 26 13 19
Yap Alt yap Malzemesi Kabuk Malzemesi Toplam
Tablo 4.3. F-111 Gvde Gerisinde Salanan Arlk Kazanc. 4.1.3.1.2. F-5 Gvdesi F-111 gvde gerisinin baanl olmasndan sonra, kompozitlerin gvde yaplarna uygulanmasnda tecrbe kazanmak iin ikinci bir alma olarak F-5 orta ve arka ksm gvdesi uygulama alan olarak seilmiti. Ana malzeme olarak % 47 graft, % 12 bor, % 14 cam, % 27 metal ve dier malzemeler kullanlmtr.
- 76 -
Kompozit belirleyebiliriz ;
teknolojisinde
dizayndaki
deiik
zellikleri
ekilde
a) D kabuk, ana kiriler ve erevelerle birlikte tek para olarak retilmitir. b) Yapap/kalnlk oranlar yksek olan dzlem panel alanlarnn nihai yk altnda burkulmalarna izin verilerek, bunlarn burkulma sonras ykleme yeteneklerinden yararlanlmas amalanmtr. c) Isl ilem srasnda sl genleme yeteneini koruyabilmek iin grafitten yaplan aletler kullanlmtr. d) Kanadn gvdeye balanmasnda krlma-emniyet dizayn yaplr.
Kaplamalar graft/epoksi olup (0/ 45) tipi kullanlr. Her kenarda lanjeron vardr. erevelerde grafit, hava kanallarnda alminyum petek dolgulu sandvi yap kullanlmtr. Alt yap cam fiberden yaplan kebentlerle kabul yapya balanmtr. Sonuta % 15 daha hafif bir yap elde edilmitir.
4.1.3.1.3. Dash-7 Gvdesi Gvde kabuunun i ksmnda byk lde kompozit kullanlmtr. Taban, yan duvarlar, tavan, pencere yanaklar, yolcu el bagaj raflar, kabin blme perdeleri, kokpit yaps, mutfak, yzeyleri kevlar/epoksi, dolgusu nomeks-kat petek olan sandvi yaplar olumutur.
4.1.3.1.4. Lockhead Tristar Yan duvar panelleri cam/fenol, yzeyler nomeks-kat petek dolgudan oluan sandvi yapdadr. Tavan panelleri ve depolama blmleri ise kevlar/epoksi yzeyli, namoks petek dolgu sandvitir. Paneller vakumda ve 121C de retilmitir.
- 77 -
4.1.3.1.5. Boeing Vertol Gvdenin %23 kompozitten yaplmtr. Yakt konan blme kevlar/epoksi yzeyler nomes petek dolgudan oluup, boluklar karbon ve perdeleri kevlardan yaplan dikdrtgen kesitli kirilerle desteklenmitir. Tabanda kevlar kullanlm ve yine bu malzemeden yaplan kirilerle destek salanmtr. Boeing Vertolun yapsal ekli ve kompozit dalm ekil 4.20de gsterilmitir.
ekil 4.20. Boeing Vertol Kompozit Uygulamalar. 4.1.3.2. Uak Gvdesindeki Kompozit rnekleri Lear Fan 2100 gvdesi katl ve sandvi yaplardan olumaktadr. Kompozit malzeme kullanmyla, sinzoidal gvde hatlar alminyuma gre daha kolay verilmitir. Gvdede katlar 0/45/90 ynlendirilerek kullanlmtr. Gvde 7 geni
- 78 -
kabuun birletirilmesiyle oluturulmutur. Her bir kabuk 0,04 in kalnlndadr. Gvde kirileri, gvde boyunca srekli uzanmakta olup sandvi yapdadr.
4.1.3.2.1. L-1011 Tristar L-1011de ilk kompozit uygulamas yolcu servis giriindeki 1972de olmutur ve Kevlar kullanmyla 800 lb arlk kazanc elde edilmitir. Daha sonra kabin iinde duvar panellerinde, kanat/gvde balantlarnda, gvde arkasndaki balantlarda da Kevlar/epoksi kompozitinin yan sra cam fiber/fenolik kompoziti ve sandvi yaplarda yer almtr. 4.1.3.2.2. F-111 Gvde Gerisi ki motor arasndaki bu blm graft/epoksi kompozitindedir. Yap sekiz ayr blme ve ereve ile alt kabuk panelden olumaktadr. ki blme alminyum, bir ereve B/AL, drt erevede bor/epoksi kompozitindedir. Dier elemanlarda grafit/epoksi yzeyli sandvi yap ile 0/45/90 ynlendirilmi yine grafit/epoksi plileri kullanlmtr. Gvdede kompozit malzeme kullanmyla %19luk bir arlk kazanc elde edilmitir. Tablo 4.4de ana gvde yaplarnda kullanlan malzemeler ve elde edilen arlk kazanlar verilmitir. Grld gibi gvde gerisi toplam arl 920 lb olup, bunun 464 lbsi kompozit malzemelerdir. Kompozit Mal. (lb) Alt yap malzemesi Kabuk malzemesi Toplam 143,3 166,2 312,5 Yapsal Metal (lb) 52,5 44,9 97,4 Dier Mal. (lb) 29,7 71,4 101,1 Arlk Kaz. (%) 26 13 19
Yap
Toplam 228,5 282,5 511,0
Tablo 4.4. F-111 Gvde Gerisinde Malzeme Dalm.
- 79 -
4.1.3.2.3. F-5 Gvdesi Gvdenin zellii d kabuk, ana kiriler ve erevelerin ve erevelerin tek para olarak retilmi olmasdr. Gvde orta ve arkas kompozittendir. Kullanlan malzemenin %47 si grafit/epoksi, %12 si bor/epoksi, B/AL, %14 cam/epoksi ve %27 si metal esasldr. zellikle kompleks biimlerde grafit/epoksi kolay ilenebilmesi ynnden tercih edilmitir. Kabuklarda 0/45 ynlendirilmi grafit/epoksi kullanlmtr. Gvde boyunca ana kiri uzanmaktadr, her biri 85 pliden oluup 0 ynlendirilmitir. Gvdede kompozit malzeme kullanmyla 136 lb, %15 lik bir arlk azaltm salanmtr.
4.1.3.2.4. AV-8B Yar monokok gvdede zellikle gvde alt ve st panelleriyle, kokpitte grafit/epoksi kompozitine arlk verilmitir. Kokpit iki yarm kabuk, iki ana blme, birok ereve ve kirilerden olumaktadr. Toplam arl 171 lb olup, bunun 115 lb, %67si kompozittir, klasik malzemelere gre her bir kompozitte 58 lb, %25,3 arlk kazanc salanmtr. 4.1.3.2.5. Dornier 228 Taban panelleri, giri kaps, gvde kuyruk konisi, bagaj kaps kevlar kompozitten imal edilmitir. 4.1.3.2.6. A-310 Kanat-gvde balants kompozittir. Cam fiber kullanldnda %15,8 arlk kazanc salanmtr.
- 80 -
4.1.3.2.7. Concorde Yan duvar panelleri, taban ve tavan panelleri, blme perdeleri ve yolcu el bagaj raflarnda kevlar kompozit kullanlmtr. 4.1.3.2.8. Burun Konileri Kompozitlerin uak gvdelerinde byk nemli bir uygulama sahas da burun konileridir. Burun konileri uakta birinci dereceden (primer) ykler tamadklarndan, ikinci dereceden (sekonder) elemanlardr. Bugn birok uakta burun konisi kompozitlerden, bilhassa cam ve kevlar fiber takviyeli olanlardan imal edilmektedir. rnein; Cessna-400n burun konisi cam fiberden yaplmtr. Sikorsky S-61 askeri helikopterinin burun konisi de cam fiber yzeyler, petek dolgu panel ile kpk malzemeli destek elemanlarndan olumutur. Kompozitten yaplan ve kevlar kullanlan burun konilerinden bazlar da, Dash-8, Learfan 2100, Boeing Vertol, Cessna Citation 1de olup daha az arlk, dk scaklklarda boyut kararll salanm, elektronik sinyalleri geirme zellii de iyiletirilmitir.
4.1.4. MOTORDA KOMPOZT UYGULAMALARI Gnmzde btn havaclk endstrisi fiberli kompozit malzemelerle yaplm rnlerini gelitirmeye almaktadr. Kompozit malzemelerin etkin bir ekilde kullanmyla jet motor performanslar nemli bir gelime gstermitir. Deiik metal alamlar ile motorlarn arlk/ekme oranlar 1/5e indirilmitir. Kuvvetlendirilmi plastiklerle bu oran 1/16ya ulamtr. En son olarak ise fiberlerle takviye edilmi kompozitlerle arlk/ekme orannn 1/40 yaplmas gerekletirilmitir. Bu gelimeye karn jet motorlarnn gcn snrlayan, yine malzeme olmutur. ok yksek scaklklara ve gerilmelere mukavemet zellikleri gsterebilecek kompozit malzemeler gelitirildike motorlardan elde edilebilecek gler artarken arlklar da azmsanmayacak kadar nemli lde azalacaktr.
- 81 -
Gnmz motor tasarmnda ana hedef, motor itme verimini artrmak ve arl azaltmak yoluyla tasarm gelitirmeye almaktr. Kompozitler genellikle her iki yolu da olumlu ynde etkiler. Kompozitler daha yksek mukavemet ve toklukta olduklarndan daha yksek pale yklemesi ve pale ucu hz salarlar. Bylece fan ve kompresr kademe says azaltlabilir. Palelerin daha tok yapda olmalar radyal ekil deiimi dolaysyla pale ucu ile pale kk arasndaki uzakl azaltr. Bylece pale boyutlar klr, kompresr ve fandan gelen akmn etkinlii artar, daha byk aklk oram elde edilir ve daha az basn kayb olur. Basn oranlarnn artmas motor boyutlarn kltr. Yksek tokluktaki kompozitlerden yaplan palelerde bu nitelikler salanr. Fanlar, uak kanatlar ve helikopter rotorlar gibi dinamik kararszla urarlar. Bu kararszlklar, flater, pale kenarlarnn burulmas, aklk ve veter boyunca oluan eilmelerdir. Bu eilmelere sebep olan gerilme, aklk boyunca niform bir dalm gstermez. Bu sebeple palelerde burulmalarn meydana gelmesi de sz konusudur. ekil 4.4.1de bir fan palesi iin hcum kenar, firar kenar ve maksimum kalnlk konkavnda, aklk boyunca oluan msaade edilebilir gerilme yzdeleri gsterilmitir. Bunlarn etkisini azaltmak iin akln ortasna destek paras eklenerek metal palelerin rijitlii arttrlr. Bu, ek arlk demektir ve ciddi akm etkileri yaratr. Kompozit paleler ise yksek titreim snmleme zellikleri ek para gerektirmezler. Fan, kompresr, motor beii, diskler ve dililerde kompozitlerin etkin olarak kullanm %35 arlk kazanc salayabilmektedir. Ancak arlk kazanc tek bana nemli olmayp korozyon ve anma direnci, uzun yorulma mr, sertlik, iyi entik etkisi, ani darbe direnci, sl kararlk gibi zellikler de aranr. rnein sl kararllk, yksek scaklklarda alan motor elemanlar iin ok nemlidir. Fan ve kompresrn n ksmndan 150C, kompresrn arka ksmnda 650C, bazen daha yksek deerlere eriebilir. Metal matris ile polyamid reine matrisden oluan kompozitler bu koullar iin en uygun malzemelerdir. Bu matrikslerde aynca, bor grafit ve kevlar fiberleri de kullanlr. Seramikler motor elemanlarnda kullanlan bir baka kompozit tr olup, son yllarda gerek uygulamada gerekse gelecee ynelik aratrmalarda yaygn olarak kullanlmaktadr. Seramikler sya kar koruyucu tabaka oluturduklarndan - 82 -
motorlarn yanma odalarnda, ayrca yksek sertlik ve anma direncine sahip olduklarndan rotor yataklar ve bunlarn szdrmazlk elemanlarnda kullanlrlar. En ilgi ekici zellikleri yksek erime noktalar ve dk younluklardr. ekil 4.4.2'de rotar palesi dizaynnda kullanlan kompozit yaplar
gsterilmitir. Kayma gerilmesi 45 tipindeki kompozit katlanyla tanr. Kiri eilmesi ise 45 tipinde katlar ve tek ynl fber takviyeli kirilerle tanr. 4.1.4.1. A-310 Motor Beii Kevlar fber ile takviye edilmi matrisden oluan kompozit kullanlmtr. Kompozit uygulamas yapda yaklak %25 arlk kazanc salamtr.
4.1.4.2. Boeing 757 Motor Beii Boeing 757 serisi uaklar iin Rolls Royce firmas tarafndan gelitirilen turbofan motorun klf kevlardan imal edilmitir. Bylece %25 arlk kazanc salanm, ayn zamanda grlt de azaltlmtr. (ekil 4.2l.)
ekil 4.21. Kompozit Rotor Palesi Dizayn. - 83 -
4.1.4.3. DC-9 Motor Beii Dk arlk ve titreim snmlemesi salayan kevlar kullanlmtr. Matris alminyum petektik. Bu sayede %40 arlk kazanc salanmtr.
4.1.4.4. Jaguar Motor Klf Bu yap grafit/epoksi yzey ve cam/epoksi petek dolgudan olumu sandvi yap eklinde dizayn edilmitir. Bu sayede metalik yapya nazaran %20 arlk kazanc salanmtr. Yapnn malzeme dalm ekil 4.22de gsterilmitir.
ekil 4.22. Jaguar Motor Klf Malzeme Dalm. 4.1.5. N TAKIMI KOMPOZT UYGULAMALARI 4.1.5.1. A-37B ni Takm Bu paralar kompleks ekillidir ve dizaynlar uan iskeletinde uygulanan dizayn kabullerinden farkldr. ni takmlar ini srasndaki ani darbeler nedeniyle ok yksek dinamik ykler tamak zorundadr. Flanj oluturan ksm filaman sarma ile oluturulmu (0/15/0) katlarndan meydana gelir (ekil 4.5.1). Kayma ubuu - 84 -
(0/15) tipindedir. Burada krnt fiberler kntl ve sert ksmlarda kullanlmtr. Btn para alminyum burlarla birlikte piirilmitir. Grafit tork balants ise krnt fber-epoksiden yaplm ve piirilmitir. ni takm tekerlekleri filaman sarma yoluyla retilmi ve Tip-II grafitle elle yatrma ilemi uygulanmtr. Fiberlerin %50 si halka eklinde, %25 i radyal/eksenel, yani tekerlek eksenine paralel yerletirilmi ve %25 i de 45 tipindedir. Otoklavda piirme srasnda younlatrmna da yaplmtr. Yorulma ilk gz nne alnan husustur. nk tekerlek bir kilometre boyunca 600 devir yapmaktadr. Payandalar oluturan i ve d silindirler, iki eksenli eme ve basma ykleri iin dizayn edilmi olmalarna ramen, ayn zamanda ierideki, darbe snmleyici yan hidrolik basncna da diren gstermektedir. Kompozit desteklerin dizaynnda iki durum vardr. Bunlar, alttaki silindirin piston hareketine bal olarak stteki rulmann anmasna diren gstermeli ve hidrolik veya pnmatik i basntan dolay graft/epoksi silindirin cidarndan dar kmamas gerekir. Benzer durumlar iin, d ksm oluturan bir silindir hazrlanmtr. Bu silindir 33 kattan oluup [(0/45/90)/0/(90/45/0)] tipindedir. 0 ve 45 katlar elle yatrarak, 90 katlar sarma yoluyla retilmitir. Cam fberli ular, bu silindiri deney srasmda tutabilmek iin sarlmtr. Anma deneyleri d ykler ve i basn altnda yaplmtr. st rulmanda ilk defa teflon kullanlmtr. lk teflon rulman 6500 evrimden sonra deitirilmitir. 18.000 evrimden sonra rulman anm ve arkadaki alminyum halka ok iyi parlamtr. Yaklak 0,15 cmlik (yaklak bir tane 0 tabakas kalnl kadar) anma grlmtr. Daha sonra grafit/epoksi rulman kullanlm, fakat uygun bulunmamtr. Halen krom rulman kullanlmaktadr ve 32.000 evrim saysn gemitir. Herhangi bir akma tespit edilmemitir. Graft/epoksiden yaplan kenar bileziinde arlktan %35 tasarruf
salanmtr. Tekerlek, alminyuma nazaran %17 daha hafiftir ve 650 km kavisli, 2870 km dz gidi yapmtr. Yeni bir grafit/epoksi entegre para ve d silindir montaj dizayn edilmi, bunun ise arlktan %38 tasarruf salayaca tahmin edilmitir. Bu son yap halen kullanlmaktadr. - 85 -
4.1.5.2. Dash-7 ve Dash-8 ni Takm Kapaklarda kevlar ve karbon fiber kullanlarak sertlik ve ani darbe direnci arttrlmtr. 4.1.5.3. Boeing 767 Ana ni Takm Kapak kevlar/epoksi yzeyli, namoks-kat petek sandvi yap eklinde imal edilmitir. 4.1.5.4. T-2 Burun ni Takm Kapa T-2 burun ini takm kapanda grafit/epoksi yzey, alminyum petek dolgu kullanlmtr. Bylece metal yaplara gre daha hafif yap elde edilmitir. Burun ini takm kapanda eleman ve malzeme dalm aada belirtilmitir. Eleman yzey D yzey Kiri balants A Petek dolgu Mentee ift kademe Profil Mesnet Bilya Malzeme Grafit/Epoksi Grafit/Epoksi Grafit/Epoksi Grafit/Epoksi Al (5052) Al (7075) Grafit/Epoksi Al (2024) Al alam Metal
Tablo 4.5. Burun ni Takm Kapanda Eleman ve Malzeme Dalm.
- 86 -
4.1.5.5. Boeing 747 ni Takm Dikmesi Fan palas grafit fiber katkl polimiddir. kaportada cam fiber-polimid sandvi yap ve grafit fiber katkl polimid kullanlmtr. Fan erevesi ve beii grafit fiber katkl epoksiden olup, klasik mhendislik malzemelerine gre nemli lde grlt azaltm salamtr. Motor d kanal ve motor i kanal da grafit/polimid kompozitindendir. F404 d kanalnda kompozit malzeme kullanmyla, titanyuma gre 3,2 kg (7,2 lb) arlk kazanc salanmtr ki tm F404 motorlarnda bu yolla 20 milyon dolardan daha ok tasarruf yaplabilecei hesaplanmaktadr.
4.1.6. UAKLARDA DER KOMPOZT UYGULAMALARI nceki blmlerde kanat, gvde... gibi uak ana yaplarndaki uygulamalarna deinilen kompozit malzemeler bunlarn dnda ini takmlar, kabin eyalar, buz gidericiler, pencereler, kaplar, ... vb birok baka yap ve elemanlar da kullanlmaktadr. 4.1.6.1. Hava Frenleri F28 uaklarndaki hava frenleri kanat zerinde olmayp gvde arkasna yerletirilmitir, bu yzden kanat uygulamalarnda deil bu blmde ele alnmtr. ekil 4.23de verilen hava freni tmyle kompozit malzemelerden tasarlanmtr. Hcum ve firar kenarlaryla sinirler, bal petei dolgu zerine Kevlar/Epoksi yzeylerinden olumaktadr. Kiri ve i kaplamada karbon/epoksi, d kaplamada Karbon-Kevlar/Epoksi hibrit kompoziti kullanlmtr. Aadaki ekilde uan baz ksmlarnda kullanlan kompozit malzemeler belirtilmitir:
- 87 -
ekil 4.23. F28 Hava Frenleri.
4.1.6.2. Airbus A310 Hava Koullandrma Balantlar Bu balantlarda Kevlar/Epoksi kompozit yzeyleri arasnda bal petei dolgu kullanlmtr. Tablo 4.6da kompozit malzeme kullanmyla bu balantlarda elde edilen arlk kazanlar verilmitir. Alminyum alam Cam fiber sandvi Kevlar sandvi Arlk kazanc Tablo 4.6. Airbus A310 43 36 7 Hava Koullandrma 43 29 14 Balantlarnda 36 29 7 Kullanlan
Malzemelerin Karlatrlmas.
- 88 -
4.1.6.3. A37-B ni Takmlar Ana tekerleklerde grafit/epoksi kullanlarak % 17 arlk kazancnn yan sra 2-6 kat daha fazla yorulma mr elde edilmitir. ni takm asks ve balant elemanlar yine grafit/epoksidendir. Bu elemanlarda burulmaya kar yksek dayanm ve %35 arlk azaltm salanmtr.
4.1.6.4. F27 Buz zcler Cam fiber katkl plastikten olan buz zcler pnmatiktir. Kanat st dzeyi boyunca uzanrlar. Buzlanma olduunda havayla iirilip-indirilerek kanat zerinde oluan buzlar giderilir.
4.1.6.5. F28 Burun ni Takm Kapaklar Kompozit malzemelerin ikincil yaplarda kullanmna bir rnek olan bu kapaklar katl kompozittir. Salanan hafiflikle, kapaklarn daha abuk alp kapatlmas mmkn olmaktadr. Boeing Commercial Airplane Division tarafndan gelitirilen bu modellerin ini takm dikmelerinde bor/epoksi kompoziti kullanlarak %28 arlk kazanc salanmtr. NASA Langley Aratrma Merkezinin yapt yorulma testleri, kompozit kullanmnn yorulma mrn nemli lde arttrdn gstermitir.
- 89 -
4.2. HELKOPTERLERDE KOMPOZT UYGULAMALARI 4.2.1. Helikopter Rotor Paleleri Helikopter rotor paleleri gibi, dnen yaplar kompleks statik ve dinamik yklere maruz kalrlar. Bu yaplarda da kompozit kullanm arlktan nemli tasarruf salar. Kompozit malzemeler aerodinamik verimi arttrmak iin daha karmak pale profilleri kullanmna da izin verirler.
4.2.2. Casa Helikopteri Bu helikopterin rotor palelerinin yzeyleri kevlar ve poliretan kpk matrisden olumaktadr.
4.2.3. AH-1G Cobra Helikopteri Bu helikopterler iin gelitirilen kuyruk knts grafit epoksi yzeyli, nomeks petek sandvi yapdadr. Kuyruk ksmi laminalarnn yatrlmas ve 390K scaklkta piirilmesi ile elde edilir. Balant iin drt nokta vardr. Nomeks sistemleri, kimyasal adan inert bir ortam oluturarak korozyon problemlerini azaltrlar. Ayn zamanda arlktan da tasarruf salanr. Bell Helicopter Comp. tarafndan gelitirilen ve grafit/epoksi yzey, nomeks petek dolgu sandvi yaps eklinde retilmitir. PRD-49 fiberleri de kuyruk knts iin cazip malzemelerdir. Sandvi yap yzeyleri iin uygun bir seimdir. nk mekanik zellikleri yksektir.
- 90 -
4.2.4. Gem-2 Helikopteri Bu helikopter iin gelitirilen Rolls Royce motorunda seramik kullanlmtr. Tayc elemanlar, destek halkalar, trbin paleleri seramiktir. Helikopter rotor palelerinde kullanlan bir kompozit tr de cam fiber takviyeli plastiktir. Bu malzemeden yaplan paleler 240C-260C scaklklara kadar kullanlabilmekte ve metal palelerden daha yksek performans ve emniyet salamaktadr.
4.2.5. V/Stol Uak Paralar Deiik V/Stol (dikine/ksa mesafeden ini-kalk yapabilen) uaklar 1970li yllarn bandan beri ehirleraras ve ehir ii ulamda kullanlmaktadr. Rijit motorlu helikopterler, kompozit eilebilen kanat, st ste pervaneli uaklar bu snftan saylmaktadrlar. leri kompozitlerin helikopter pervanelerinde kullanlmas bir avantajdr. Bu kanat kesitli sadece performansn optimizasyonu iin deil, ayn zamanda grlt seviyesini azaltmak iin dzenlenir. Bu pervanelerin metallerden retilmesi daha gtr. Geometrinin seimindeki bamszlk ve iyi yorulma zellikleri uygulamada pozitif iki faktrdr. V/Stol tipleri aftlarla birlikte rulman ve destek yaplan gerektirmektedir. Bu tiplerde ilk uygulama bor/epoksidir. Bor/epoksi kompozitinin yksek modl, kritik hzda daha yksek devirlere izin vermektedir. Kritik hzlarda burulma stabilitesini, burkulma mukavemetini salamak iin katlar 0, 45 ve 90 de ynlendirilmitir. Kuyruk pervanesinin aft 5540 dev/dakda 600 HP gc aktarmaktadr. Bor/epoksi aftta iki rulman kullanlrken alminyum dizaynda drt rulman kullanlr.
- 91 -
4.3. YEN GELMELER Avrupa Havaclk irketi Konsorsiyumu, Airbus Industrie, son zamanlarda Airbus serisinin en yenisi olan A320leri gelitirmitir. 1987 Martnda ilk uuunu yapan bu yeni tiplerin en gze arpan zellii, kuyruk yzeyi ve dey stabilizenin karbon fiber takviyeli plastikten imal edilmitir (CFRP). Bu uygulama sadece kuyruk yzeylerinde metal yapya nazaran arlktan %20 kazan salamtr. Paralar spanyada CASA tarafndan retilmitir. Benzer ekilde, dey stabilizede nemli arlk kazanc salamtr. Stabilizenin imali, A310larn CFRP dey stabilizelerini imal eden Alman Messercschmidt-Bolkow-Blohm frmas tarafndan yaplmtr. leri kompozitler, A320lerin i ksmlarnda da kullanlmtr. Bu uygulama, ngiliz Bristol Composite Materials (BCM) tarafndan yaplmtr. Ayn frna ayrca BAE 146, Fokker F27 ve Short 330 ve 360larn i kompozit uygulamalarn da gerekletirmitir.
Merkezi ngiltere'de bulunan PERAdaki (The Production Engineering Research Association) malzeme mhendislik grubu fiberli kompozitlerdeki anma direnci konusunda aratrmalar yapmtr. PERAnn 1986da hazrlad proje iki safhadan olumaktadr. Birinci safha; malzeme seimini, anma test tekniklerindeki gelimeleri ve dizayncnn uygun malzeme semesine yardmc olacak performans, fiyat gibi parametreleri iermektedir. Projenin ikinci safhas ise; anma ya da evre tesirleri sonucu oluabilecek hasarlara kar nlem yollarn ve bu alandaki gelimeleri belirtmektedir. Kevlar kompozitleri, 1971de yksek mukavemet, dk arlk ve s korozyona kar diren gerektiren mhendislik uygulamalar iin Du Pont tarafndan gelitirilmitir. Bu malzeme bugn, uak ve uzay aralar, deniz alt, spor malzemeleri, halat ve kablo sanayiinde vazgeilmez bir malzeme halini almtr. Halen yllk ortalama sat 34 milyon kadardr.
- 92 -
Halen kompozitlerin btn zellikleri tam olarak anlalabilmi deildir. Bu durum, kompozitlerin anizotropik yapda olmasndan ileri gelmektedir. Dizayn da bu anizotropik etkinin azalmasn salayacak ekilde yaplmaktadr. Bu bakmdan reticiler yeni kompozitler retmekten ziyade mevcut kompozitler zerinde almaktadrlar. Bu almalar sayesinde, kompozit malzemeler kukusuz gelecekte de uak sanayiindeki yeri ve nemini koruyacak, hatta daha da aranan malzemeler olacaklardr. nk gelien teknolojiyle birlikte ihtiya duyulan yeni malzemelerin elde edilmesi, yeni madenler kefedilmedii srece, ancak kompozitlerin gelitirilmesiyle mmkn olabilir.
- 93 -
SONU
Kompozit malzemeler ok geni bir konudur. Bata, uzay ve uak yaplarnda olmak zere mhendisliin her dalna girmitir. Kompozit malzemeler Msrllardan beri kullanlmaktadr. Tabi ki onlarn kullanm saman-amur karm vb. olmutur. Sonralar gelime gsteren kompozit malzemeler son 10 ylda gelimeye balamtr. zellikle fiberlerin devreye girmesiyle metal matrisli kompozitler ok stn zelliklere sahip olmuturlar ve gnmz teknolojisinin istenilen zellikte malzemesini salayabilmektedirler. Basit yapm, hafiflii kolayl ve daha birok zellii bakmndan ok stn olduu grld. Kompozit malzemeler iinde en ok kullanlanlar; fiber malzemeleri iinde bor ve grafittir. Bunlarn kombinasyonlarndan oluan bor/epoksi en fazla uygulama alanna sahip kompozitlerdir. Bunlar uaklarn primer ve sekonder yaplarnda; kanatlar, gvde, kuyruk, ksmlarnda kullanlmaktadr. Bu malzemeler zerindeki bilimsel aratrma ve incelemeler olduka yeni saylr. Yalnz son yllarda patlarcasna gelien kompozit ne yazk ki Trkiyede yeterince geliememektedir. Gelien teknoloji uygulamalar da kompozitlerdeki zelliklere gereksinim duymaktadr. Bu durumda da kompozit malzemelerin gelime hznn byk olmas, hatta daha da artmas kanlmazdr.
- 94 -
KAYNAKLAR
1. Hoskin, B.C. and Baker A.A., Composite Materials For Aircraft Structures, American Institute of Astronautics Inc. Education, New York 1986 2. Chawla, Krishan Kumar, Composite Materials: Science and Engineering, Springer Verlag, New York 1987 3. Armatl Kayrak, Mge, Havaclk Kompozitleri ve MukavemetMaliyet Analizleri, Anadolu niversitesi Yaynlar, Eskiehir 1999 4. Snmazelik, Tamer, Kompozit Malzemeler Ders Notu, Kocaeli niversitesi Mh. Fak. - Mak. Mh. Bl., zmit 2001 5. Koma, Orhan erif ve Kayrak, Birol, Kompozit Malzemelerin Hava Tatlarna Uygulanmas, Metalurji Dergisi 72-73, stanbul 2000 6. Tarm, Nevzat, n Gerilmeli Elyaf Takviyeli Kompozit Malzemelerin Deneysel ve Teorik ncelenmesi, Doktora Tezi, stanbul 1996 7. Denizli Malzeme Sempozyumu Bildirileri (1.,2.,3.,4.), Dokuz Eyll niversitesi Denizli Mh. Fak., Denizli 1986-91 8. Ylek, Murat, Havaclk ve Uzay Sanayii in Malzemeler, Mhendis ve Makina Dergisi 338, stanbul 1988 9. Aran, Ahmet ve Afacan, Mustafa Karbon Elyaf Takviyeli Karma (Kompozit) Malzemeler, Mhendis ve Makina Dergisi 345, stanbul 1988
- 95 -

Kompozit Malzemeler Ders Notları

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kompozit Malzemeler Ders Notları

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

SELUK NVERSTES MAKNA MHENDSL BLM

SELUK NVERSTES MAKNA MHENDSL BLM

SELUK NVERSTES MAKNA MHENDSL BLM

SELUK NVERSTES MAKNA MHENDSL BLM

ekil 1.1. Malzemelerin Tarihsel Geliimi.

SELUK NVERSTES MAKNA MHENDSL BLM

SELUK NVERSTES MAKNA MHENDSL BLM

SELUK NVERSTES MAKNA MHENDSL BLM

SELUK NVERSTES MAKNA MHENDSL BLM

ekil 1.2. Kompozit Malzemelerin Snflandrlmas. -6-

SELUK NVERSTES MAKNA MHENDSL BLM

SELUK NVERSTES MAKNA MHENDSL BLM

SELUK NVERSTES MAKNA MHENDSL BLM

SELUK NVERSTES MAKNA MHENDSL BLM

SELUK NVERSTES MAKNA MHENDSL BLM

SELUK NVERSTES MAKNA MHENDSL BLM

zgl E. Modl E/ 25 26 26 27 27 129 * 83 * 122 * 95 * 59 * 24 * 76 * 54 * 22 *

SELUK NVERSTES MAKNA MHENDSL BLM

SELUK NVERSTES MAKNA MHENDSL BLM

SELUK NVERSTES MAKNA MHENDSL BLM

SELUK NVERSTES MAKNA MHENDSL BLM

SELUK NVERSTES MAKNA MHENDSL BLM

SELUK NVERSTES MAKNA MHENDSL BLM

SELUK NVERSTES MAKNA MHENDSL BLM

SELUK NVERSTES MAKNA MHENDSL BLM

Tablo 3.1. Cam Elyaflarn Mekanik zellikler ve Bileimleri.

SELUK NVERSTES MAKNA MHENDSL BLM

SELUK NVERSTES MAKNA MHENDSL BLM

SELUK NVERSTES MAKNA MHENDSL BLM

zellik Saflk (%) lem Scakl (C) Elastik Modl (GPa)

Grafit 99 > 1700 > 345

SELUK NVERSTES MAKNA MHENDSL BLM

SELUK NVERSTES MAKNA MHENDSL BLM

ekil 3.1. Elyaf ve Matris Malzemelerin Gerilme Uzama Diyagram.

Kompozit E Cam/Epoksi S Cam/Epoksi Kevlar/Epoksi Karbon(HT)/Epoksi Karbon(HM)/Epoksi

SELUK NVERSTES MAKNA MHENDSL BLM

SELUK NVERSTES MAKNA MHENDSL BLM

Oda Sc. Krlenmi 1.1 1.3 23 50 70 26 70 100

Yk. Sc. Krlenmi 1.2 1.4 2.5 3.0 70 90 25 100 180

Gelimi 1.3 3.5 60 2 180

Fenolik 1.2 1.3 5 11 50 60 1.2 100 125

SELUK NVERSTES MAKNA MHENDSL BLM

SELUK NVERSTES MAKNA MHENDSL BLM

SELUK NVERSTES MAKNA MHENDSL BLM

SELUK NVERSTES MAKNA MHENDSL BLM

ekil 3.2. Uak Malzemelerinin Kullanm Oranlarnn Yllara Gre Deiimi.

SELUK NVERSTES MAKNA MHENDSL BLM

ekil 3.3. Yk ve Malzeme Teknolojisinin Uak Arlna Etkisi.

SELUK NVERSTES MAKNA MHENDSL BLM

UAK TP DC 10 L 1011 Boeing 727 Boeing 737 F 111 F 15 F 14 F4 F5

ekil 3.4. Fiberlerin Balca Yap Elementleri.

SELUK NVERSTES MAKNA MHENDSL BLM

ekil 3.5. Uak Malzemelerinin Younluk ve Mukavemetleri.

SELUK NVERSTES MAKNA MHENDSL BLM

ekil 3.6. Baz Uak Malzemelerinde Spesifik Mukavemet Kyaslamas.

ekil 3.7. Baz Uak Malzemelerinde Spesifik Modl Kyaslamas.

SELUK NVERSTES MAKNA MHENDSL BLM

ekil 3.8. Malzemenin Yorulma zellikleri. - 36 -

SELUK NVERSTES MAKNA MHENDSL BLM

SELUK NVERSTES MAKNA MHENDSL BLM

SELUK NVERSTES MAKNA MHENDSL BLM

ekil 3.9. Kompozit Balant Tipleri.

SELUK NVERSTES MAKNA MHENDSL BLM

SELUK NVERSTES MAKNA MHENDSL BLM