You are on page 1of 11

Bellekten Yaplm Bir Tlsm:

Oyuncu Dramaturjisinde Altrmann nemi 1 Eugenio Barba


evirenler: zlem Ersoy, Celal Mordeniz. Kaynak : Phillip B. Zarilli (Ed.), Acting (Re)considered. A Theoretical and Practical Guide, Routledge, 2002, s. 99-105.

GRNMEZN DEVRM 20. yzylda grnmezin bir devrimi meydana gelmitir. Gizli yaplarn nemi, fizikte olduu gibi sosyolojide, psikolojide olduu gibi sanat ve mitte ortaya karlmtr. Benzer bir devrim tiyatroda da gereklemitir; ancak bu kez grnmez yaplar, gerekliin nasl ilediini anlamak iin kefedilecek bir ey deil, daha ziyade sahne kurgusuna daha byk bir canllk kazandrmak amacyla sahne zerinde yeniden yaratlacak bir eydir. Seyircinin grd eye hayat veren bu grnmez ey, oyuncunun alt-skorudur. Alt-skor ile gizli bir yap iskelesini kastetmiyorum. Kastettiim ey bir tnlama, bir hareket, bir itki, dzenlemenin ileri dzeylerini destekleyen bir hcresel dzenleme [cellular organization]
Bu dnceler, temas Biim ve Malumat: okkltrl Bir Boyutta Oyuncunun Bilgisi. olan dokuzuncu ISTA kongresinden (Umea, sve, Mays 1995) derlenmitir.
1

dzeyidir. Bu dzeyler, oyuncunun bireysel mevcudiyetinin yaratt etkiden kendi aralarndaki i ie gemi ilikilere ve meknn organizasyonundan dramaturjik seimlere doru yaylr. Dzenlemenin farkl dzeyleri arasndaki organik etkileim, performansn seyirci iin varsayd anlam ortaya karr. Alt-metin - Stanislavskinin tanmlad ekliyle alt-skorun zel bir trdr. Alt skor, karakterin ifade edilmeyen niyetlerinden, dncelerinden ve onun gdlerinin yorumundan olumak zorunda deildir. Alt-skor, bir ritimden, bir arkdan, nefes almann belirli bir yolundan veya kendi orijinal boyutlaryla uygulanmayan ancak oyuncu tarafndan zmsenmi ve kltlm bir eylemden oluabilir oyuncu bu eylemi gstermez ancak hareketsizlik halinde bile onun dinamizmi tarafndan ynlendirilir. Fiziksel Eylem: ALGILANABLR EN KK EYLEM Pek ok kii tarafndan psikolojik yorumun ustas kabul edilen Stanislavski, karakterleri ve gdleri bir romancnn titiz kavray ile analiz etmitir. Onun amac, alt metnin girift andan fiziksel eylemlerin canll iin bir dizi destekleyici nokta karmakt. Ve Stanislavski fiziksel eylemlerden bahsettiinde, bilhassa, tavrlarn veya hareketler silsilesinin kendi i canllklarna sahip olmalarn kastediyordu. Eer kendime fiziksel eylemi tanmlamam gerekirse, ekin baan sallayan yumuak bir rzgr esintisini dnrm. Ekin seyircinin dikkatidir. Bu ekin sz gelimi bir frtnann orta yerindeymi gibi sarslmaz, o yumuak esinti onun dikeyliini bozmak iin yeterlidir.

Bir oyuncuya bir fiziksel eylemi gstermem gerektiinde, fiziksel eylemin eleme yoluyla, basit bir hareket ya da jestten ayrt edilerek fark edilmesini neririm. Ona derim ki: bir fiziksel eylem, alglanabilir en kk eylemdir ve mikroskobik bir hareket yapsanz bile (rnein eli ok hafife kaydrmak gibi) vcudun tm etkin gcnn [tonicity] deimesiyle ayrt edilebilir. Gerek bir eylem tm vcudunuzun geriliminde ve bunu takiben seyircinin algsnda bir deiiklik yaratr. Dier bir deyile, gerek bir eylem, gvdede, omurilikte meydana gelir. Eli hareket ettiren dirsek, kolu hareket ettiren omuz deildir; gerekte her dinamik itki gvdeden kaynaklanr. Organik eylemin var olmas iin gerekli koullardan biri budur. Organik eylemin yeterli olmad aktr. Eer bu eylem en sonunda ruhsal bir boyutla canlandrlmyorsa eylem bo kalr ve oyuncunun skorun formu tarafndan kontrol edildii grlr. Ruhsal yaam douran tek bir yntem olduunu dnmyorum. Yntemin bir olumsuzlama yntemi olduuna inanyorum: kiinin ruhsal yaamnn geliimini engellememek. Bu ancak, sanki renilemeyecek bir ey sz konusuymu gibi davrandnzda renilebilinir. ALITIRMALAR AI Grnmezin devrimi, tiyatroda altrmalar dnemini balatmtr. yi bir altrma, bir dramaturji paradigmasdr, yani oyuncu iin bir modeldir. Oyuncu dramaturjisi ifadesi performans dzenlemesinin dzeylerinden birine veya i ie girmi dramaturjik yapnn bir ynne tekabl eder. Aslnda, her performansta ok sayda

dramaturjik dzey vardr, bunlarn bazlar dierlerine gre daha belirgindir ve hepsi de yaamn sahnede yeniden yaratlmas iin gereklidir. Peki, geleneksel anlamda dramaturjiyle, yani komedi, trajedi veya fars ile (bir dramaturji paradigmas olarak tanmladm) altrma arasndaki asl fark nedir? Her iki durumda da, iyi tasarlanm bir eylemler a sorunu mevcuttur. Ancak komediler, trajediler ve farslar birer biim ve ierie sahipken, altrmalar saf birer biim, hikyesiz ve olay rgsz birer dinamik gelimedirler. Altrmalar, oyuncularn, kendilerini gnlk yaamdaki davranlarndan uzaklatrmalarn ve sahnenin gndelik-d davran alanna girmelerini salayan paradoksal bir dnme biimini kullanabilmelerini salayan, kendi beden-zihinlerinin iz srebilecei ve bu izin kaynana ulaabilecei kk labirentlerdir. Altrmalar, oyuncunun yannda tad tlsmlar gibidir. Ama, bu tlsmlarla gsteri yapmak deil, bu tlsmlardan, ikinci bir sinir sistemini yavaa gelitiren belli niteliklere sahip bir enerji aa karmaktr. Bir altrma, hafzadan, vcut-hafzasndan oluur. Altrma, tm vcutta etkinlik gsteren bir hafzaya dnr. Stanislavski, Meyerhold ve arkadalar 20. yzyln balarnda oyuncularn eitimine ynelik altrmalar kefettiklerinde, ayn zamanda bir paradoksun doumuna da yol atlar. Onlarn altrmalar, rencilerin tiyatro okullarnda takip ettikleri eitimden olduka farklyd. Geleneksel olarak, oyuncular eskrim, bale, an alyorlar ve hepsinden nemlisi, klasik oyunlarn belirli paralarn yksek sesle okuyor ve oynuyorlard. Altrmalar ise, en kk

detaya kadar kodlanm olan ve kendi ilerinde bir ama barndran gelimi skorlard. Bize ulaan en eski altrmalar, yani Meyerholdun tasarlad ve biyomekanik olarak adlandrd ve sahneye zg hareketin zn retmeyi amalad altrmalar dikkatle incelediimizde btn bunlar aklkla grlr.

Bir altrmay ayrt eden ve dramaturji tarafndan oyuncularn halka ak olmayan -yani kendi zerlerinde yaptklar- almalarna ayrlan etkisini aklayan en az 10 karakteristik zellik vardr: 1. Altrmalar, her eyden nce eitsel birer kurgudur. Oyuncu, oyuncu olmay renmemeyi, dier bir deyile, oynamay renmemeyi renir. Altrmalar, tm beden-zihinle nasl dnleceini retir. 2. Altrmalar, gerek bir eylemin (gereki deil, yalnzca gerek) nasl srdrleceini retir. 3. Altrmalar, biimdeki kesinliin, gerek bir eylem iin elzem olduunu retir. Bir altrmann balangc ve bitii vardr ve bu iki nokta arasndaki yol dorusal deildir, ani ve beklenmedik deiimlerle, sramalarla, dnm noktalaryla ve ztlklarla doludur. 4. Bir altrmann dinamik formu, bir dizi aamadan olumu bir srekliliktir. Bir altrmay tam olarak renmek iin altrma paralara ayrlr. Bu sre, devamlln, iyi tanmlanm ok kk aamalarn (ya da alglanabilir

eylemlerin) ard ardnal olarak nasl dnlebileceini retir. Altrma hareketlerden olumu bir ideogramdr ve tm ideogramlarda olduu gibi her zaman ayn diziyi takip etmelidir. Ancak her bir hareketin iddeti, skl ve hz eitlenebilir. 5. Bir altrmann her bir aamas, btn vcudu harekete geirir. Bir aamadan dierine gei bir satstr.2 6. Bir altrmann her aamas, gnlk davrann belli dinamiklerini geniletir, inceltir veya kltr. Bu yolla, bu dinamikler soyutlanr ve dzenlenir, bir kurgu haline gelir ve gerilimin, ztlklarn, kartlklarn dier bir deyile, gndelik davran sahnenin gndelik-d davranna dntren basit dramatik yapnn- tm unsurlarn belirgin hale getirir. 7. Altrmann farkl aamalar, oyuncunun, bedenini bir btnlk olarak deil, e zamanl eylemlerin merkezi olarak deneyimlemesini salar. Balangta bu deneyim, oyuncunun kendiliindenliinin yitimindeki ac hissine denk gelir. Daha sonra ise oyuncunun temel bir zelliine dnr: aykr ynlere hedeflenmeye hazr ve seyircinin dikkatini cezbetmeyi becerebilen bir mevcudiyet. 8. Altrmalar bize tekrar edebilmeyi retir. Tekrar etmeyi renmek, bir skorun hep daha byk bir kesinlikle nasl gerekletirileceiyle ilgili bir mesele olduu srece zor deildir. renmek sonraki aamada zorlar. Buradaki zorluk, srekli tekrarn donuklap ruhsuzlamadan yaplmasnda yatar ki, bu da bilinen skorun iinde yeni detaylar ve yeni hareket noktalarn kefetmeyi ve harekete geirmeyi gerektirir. 9. Altrma bir reddetme yoludur: ar zahmet ve mtevazi bir grev stlenme yoluyla feragat etmeyi retir.
2

Performanslar tarafndan kullanlan zel trde bir sahnesel enerji tanm olan Sats kavram iin Bkz. E. Barba, The Paper Canoe: a Guide to Theater Anthroplogy, New York: Routledge 1995 s.55-61.

10. Bir altrma, metin zerinde deil, kendi zerinde bir almadr. Bir dizi engel yoluyla oyuncuyu teste tabi tutar. Kendi kendisinin analizini yaptrarak deil, kendi snrlaryla yzletirerek, oyuncunun kendisini bilmesine izin verir. Altrmalar tekrar edilebilen biimleri kullanarak grnr olann zerinde nasl allacan retir. Bu biimlerin ii botur. Balangta, bu biimler her bir aamay baarl bir ekilde uygulayabilmek iin gerekli olan konsantrasyon ile doldurulur. Bir kez hkimiyet altna girdiklerinde bu biimler ya lrler, ya da doalama kapasitesi ile doldurulurlar. Bu kapasite, farkl aamalar, bunlarn gerisindeki imgeleri (rnein ayda astronot gibi hareket etmek), bunlarn ritimlerini (farkl mziklerin ritimleri), zihinsel armlar silsilesini eitleme kabiliyetine baldr. Bu yolla, altrmann skorundan bir alt skor geliir. Grnenin (skorun) ve grnmeyenin (alt skorun) deeri, bu ikisinin bir diyalog srdrmesine imkn verir ve bunu, hareketlerin tasarmnn ve kesinliinin iinde bir alan yaratarak yapar. Grnen ve grnmeyen arasndaki diyalog tam olarak oyuncunun kendi i dnyas ve hatta baz durumlarda meditasyon olarak deneyimledii eydir. Ve bu diyalog, seyircinin yorum olarak deneyimledii eydir. DUYGU KARMAIKLII [COMPLEXITY OF EMOTION] Dramaturjiden bahsettiimizde, montaj dnmeliyiz. Performans, herbiri kendi iinde tutarl ve hepsi kendi aralarnda ve dardakiyle etkileimde olan farkl unsurlarn birletii, kendinde ve kendinden btnlkl bir sistemdir.

Oyuncunun dramaturjisi, her eyden nce, yaamdaki eylemi karakterize eden karmakln edeerini ina etme kapasitesi anlamna gelir. Karakter olarak alglanan bu ina, seyirci zerinde duyumsal ve zihinsel bir etkiye sahip olmak zorundadr. Oyuncunun dramaturjisinin hedefi, etkileyici tepkileri harekete geirme becerisidir. Bu bir paradoks gibi grnebilir, zira pek ok kii Brechti sradanlatrarak (bu kiiler zellikle onun ynettii gsterileri seyretmemilerdir) oyuncunun seyircileri duygusal olarak etkilememesi gerektiini, onlar bamsz dnceye ve karara tevik etmesi gerektiini ileri srerler. Hlbuki dnce, idrak ve yarg da duygusal reaksiyonlardr. Bunlar birer duygudur. Duygunun kar konulamaz ve insan ele geiren bir g olduuna dair naif bir dnce vardr. Ancak duygu, bir uyarcya verilen tepkilerin karmak bir dzenidir. Duygu terimi ile ifade edilen karmak tepki a, dzenlemenin srayla birbirlerini engelleyen ancak hepsi de ayn anda var olan en az be dzeyini harekete geirmesiyle tanmlanr: 1. Genelde his olarak adlandrdmz znel bir deiim, rnein, korku (yolda arkamdan bir kpek gelir); 2. Bir dizi bilisel deerlendirme (kpein iyi huylu olduuna kanaat getiririm); 3. stem d zerk tepkilerin belirmesi (kalp atnda veya nefes al-verite hzlanma, terleme);

4. Tepki vermek iin bir itki (hzlca yryp gitmek isterim) 5. Nasl davranlacana dair karar (sakin bir ekilde yrmek iin kendimi zorlarm). Bu, oyuncunun yeniden kurmas gereken belirsiz bir his deil, bir duygu karmakldr. Bu nedenle, "duygu"yu tarif ederken tanmladmz tm farkl dzeyler zerinde almalyz. Bunlar her ne kadar grnmezin dnyasna ait olsalar da - gene de fiziksel olarak somutturlar. stelik bu dzeylerin her biri, kendi tutarll tarafndan ynlendirilir. Karmaklk, basit unsurlarn rekabet veya uyum ierisinde, ancak her zaman ayn anda birbirinin iine girmesiyle gerekletirilir. Tm bunlar, teatral anlamda snrsz olanaklar sunar. Bedenimin farkl blmleriyle ayr ayr alarak kpee kar tepkilerimi oluturabilirim: rnein; bacaklarm cesaretle hareket eder, hafife ie dnen gvdem ve kollarm, deerlendirmeyi ve dnceyi ortaya karr; bam ileriye hareket edecekmi gibi tepki verirken, gzlerimi krptrma ritmim istem d zerk tepkilerin edeerini yeniden kurar. Sonucun karmaklna basit unsurlar zerine allarak ulalr. Bunlarn her biri ayrdr, ancak sonradan dzey dzey birletirilir ve tekrar tekrar i ie rlrler. Ta ki her yaayan formu karakterize eden karmakln zn aa karan organik bir btnlk iinde eriyip karncaya dein

Altrmann rettii ey, bu basitten ezamanl eitlilie geitir. Sz konusu olan, alglanabilir en ufak eylemlerin, ani ve beklenmedik deiimlere, sramalara, dnlere ve ztlklara tbi olan ve aka tanmlanm aamalarn etkileimi yoluyla gerekleen geliimidir. Ksacas altrma, karmakl yapay bir ekilde yeniden kurarak, tiyatro sanatyla karlar.

Eugenia Barbann, Odin Tiyatrosundaki egzersiz almas fotoraflar ile ilgili notu: Yllar boyunca, birok altrmamz denge ve omurga zerine younlaarak, gndelik olandan farkl bir dinamik gelitirmeyi hedefledi.

Torgeir Hethal, 1960larda alma srasnda. (Foto:Odin Teatret)

Iben Nagel Rasmussen, 1970lerde almada. (Foto: Torben Huss.)

You might also like