64

BU SAYIDA

Bir Ant eme; Tophane emesi

mer Faruk CAN

6
Byk Tezhip Sanatkar Muhsin Demironat

16
Bir Masal Diyardr Mardin ve Midyat

70
iniyi Yaam Biimine Dntren Amel-i Faik

Do. Dr. Faruk TAKALE

Dilek CAN

Latife AKTAN

74
Yazma Eserler ve Dndrdkleri

Prof. Dr. lhan ZKEEC

28
Topkap Sarayndaki Padiah Kllar

38
Kumalarn Kalbine leyen Minyatrler

44
inide Yeni Bir Yorum: Ebruli iniler

80
Yldzda Dnya Markas Bir Porselen Klasii

Hilmi AYDIN

Melis GZEL

Yrd. Do. emsettin DALI

Ouzhan AYDIN

84
Trk Minyatr Sanatnda Garip Hayvan Formlar
Fatih BABU

48
Gemiin Aynalarndan Yansyan orum-skilip

58
Gl ile Lalenin Yzyllar Aan Hikyesi

62
Gnl Dostu Fakirleri Aka Getiren Sergi

88
SMEK Cam Atlyesinden Gz Kamatran Eserler

Rana KAYACIK

Yusuf ILGIN

Rukal KAYRA

lbike SEZER

124
BB Atatrk Kitapl Nadir Eser Koleksiyonlar

rfan DADELEN

92
Medeniyetlerin Derinlerdeki zleri: Vakflar

95
Geleneksel Sanat Formlar Tuval zerinde

98
Bir Yaz Mzayedesindeki Nadide Eserler

128
Kitaplarn Reviri Restorasyon Atlyeleri

M. Fatih AKYZL

Hlya KPOLU

Belma OUZ

Nergis ULU

132
Deien stanbulun Tan Harita Arivleri

rfan DADELEN

102
SMEK Trk Kitap Sanatlar Sempozyumu

104
Osmanldan Gnmze Temizlik ileri

107
Sanatla Ildayan Bir Sivil Toplum Kuruluu

138
Eyp Oyuncaklar ve Kuklalar

Neva OLUT

Hseyin IRMAK

Bala KAYNARKAN

Fadime GELE

144
Unutulmaz Kartpostallar ve Albmler

Deniz ALIIR

111
Kapak Dosyas: BB Atatrk Kitapl ve Mzesi

112
BB Atatrk Kitaplnn Gizli Hazineleri

120
Trk slam Sanatlarnn Nadide rnekleri

152
nan Dnyamzn Gizemli Objeleri

Erhan ENOL

Hseyin TRKMEN

Yasemin MASARACI

Sanat, insanolunun doadan etkilenerek oluturduu, kendi ruhundan kattklar ile ekillendirdii materyalleri yaama hediye etmesidir bir anlamda Bir eserin sanat kabul edilebilmesi, insanla ait deerler tamas ve kitleler tarafndan kabul grmesi ile gerekleir. Objelere deer katan ve pye veren ise onu oluturan insanolunun bak asdr. Her sanat baka baka pencerelerden grr hayat ve ona biriktirdiklerinden anlam katar. Baki kalan sanatlar ise iinde yaadklar kltrden zmsedikleri ile kavuurlar sakladklarna Bizim kltrmz gelecee brakacamz hazineler asndan ok zengindir. Trk el sanatlarmz yzlerce yllk deerli birikimler sonucu olumu ve bnyesinde hayranlk uyandrc bir incelik ve zarafeti gizlemitir. Sanat yoluyla nesilden nesile geen bu miras, kimi isimleri asrlarca yaamaya mahkum etmitir. Bu kymetli mahkumiyet, Babilin asma baheleri kadar gzel ve mis kokuludur, tarih boyunca kimbilir ka sanat bu bahelerdeki sonsuzluu zlemitir. Gnmz dnyasnn modernite ile ssl karanlk dehlizlerinden syrlmak isteyen niceleri ise gelenein nda yol almak istemilerdir. Bu yolu amak ve aydnlatmak, sanat dnyasna yeni neferler kazandrmak iin eitli eitim kurumlar mesuliyet yklenmitir. Bu eitim kurumlarndan biri olan ve stanbul Bykehir Belediyesine bal olarak 1996 ylnda bu yana cretsiz sanat ve meslek eitimi sunan SMEK, gelecein

sanatkarlarn yetitirmek amacyla byk emek sarfetmi ve emeklerinin karln da almaya balamtr. stanbul Bykehir Belediye Bakan olarak bundan gurur ve mutluluk duymaktaym. Unutulmaya yz tutan geleneksel sanatlarmzn yaatlmas yolundaki abalarmz beyhude kalmam, nadide sanat eserleri reten sanatkarlar SMEK sayesinde toplumumuza kazandrlmtr. stanbulun 30 ilesindeki 198 kurs merkezinde 97 sanat ve meslek brannda 155 bin stanbulluya hizmet gtren SMEK, yaynlar ile de sanat dnyasnda iz brakacak ilere imza atmtr. Bran kitaplar, albmler ve El Sanatlar Dergisi SMEKin talanm yaynlar arasndadr. Deerli sanat erbaplaryla yaplan rportajlar, haberler, makaleler, unutulmaya yz tutmu ya da fazlaca bilinmeyen eitli el sanatlar ile birbirinden farkl pek ok konunun yer ald El Sanatlar Dergisinin muhteva ve teknik hazrl da SMEK bnyesinde, byk bir titizlikle hazrlanmaktadr. Bu sayda kapak konusu olarak BB Atatrk Kitaplna yer verilmesi de zel bir anlam tamaktadr. Sanatla gzelleecek yarnlarda her zaman birlikte olmak dileiyle diyorum

Byk Tezhip Sanatkar

Muhsin Demironat
Do. Dr. Faruk TAKALE

Muhsin Demironat devrin hat ustalarnca yazlan gzel yazlarn birounu tezhiplemi, klasik sluptan yola karak tezhip sanatnda birok stili denemi retken bir sanatkrdr. 27 Haziran 1983de hayata gzlerini yuman byk tezhip ustas skdarl Muhsin, 48 yllk sanat hayat boyunca 60 kadar hilye olmak zere yaklak 2500 kadar eser vermitir...

Yazgan (1869-1940), Bahaeddin Tokatlolu (1867-1989) gibi sanatlarla da tant. Muhsin Bey retmen okulundan mezun olduktan sonra Bandrmann Perama isimli sahil kynde retmen olarak greve balad. ki sene sonra Galatasaray Lisesinin ilk ksmna resim retmeni olarak atand. Bu arada kendisini tezhip sanatna ynelten hocas Turake smail Hakk Beyle mnasebetini kesmeyerek tezhip almalarna devam etti. Cumhuriyetin ilanndan sonra ad ark Tezyini Sanatlar Mektebi olan Hattatlar Mektebi, 1936 ylnda Burhan Toprakn mdrl srasnda Trk Ssleme Blm adyla Gzel Sanatlar Akademisine baland. Muhsin Demironat, stanbulda bulunmasn frsat bilerek yeniden okula devama balad ve Altnbezer hocayla tezhip konusunda almalarna devam etti. Hakk hocann nce fahri asistanln yapan Muhsin Demironat bir sre sonra da maan Galatasaray Lisesinden almak suretiyle Akademide retim yesi olarak grevlendirilirdi. 1937 senesinde Nezihe hanmla evlenen Muhsin Demironatn bu evliliinden bir olu. bir de kz bulunmaktadr. 1966 senesine kadar Akademideki tezhip hocalna devam eden sanat, 1966da Yldz Porselen Fabrikasna mdr tayin edildi ve burada bir yandan ini deseni hazrlayarak, dier yandan da bu konu zerine aratrmalar yaparak baarl bir alma sergiledi. 1972de Yldz Porselenden emekli olan Muhsin Bey,

XX. yzyl Trk Tezhip ve Lake sanatnn en nemli isimlerinden biri olan Mehmet Muhsin Demironat, 1907 ylnda nebolu, Hatipbanda dodu. Daha sonra ailece stanbula gelerek Beylerbeyinin Abdullahaa mahallesine yerletiler. Babas Trablusgarp savalarnda ehit olan Hseyin Hikmet Bey, annesi ise Makbule Hanmdr. Henz ocukluk yllarndayken skdarn Toygartepesinde satn aldklar evde yaamaya baladlar. Muhsin Demironat, ilk eitimine skdar Sultanisinde balad. 1928de stanbul retmen okulunu bitirdi. Bugnk stanbul Kz Lisesinin yerinde bulunan retmen okulunda okurken yaz derslerine gelen Turake smail Hakk Altunbezerin (1873-1946) ynlendirmesiyle bo vakitlerinde Turakein de hocalk yapt Caalolunda bugnk M.E.B sat brosu olarak kullanlan Hattatlar Mektebine (Medreset-l Hattatin) devam etmeye balad ve burada Altunbezerden baka Necmeddin Okyay (1883-1976), Kamil Akdik (1861-1941), Hulusi

Soldan saa Emin Barn, Necmeddin Okyay ve Muhsin Demironat

1976da Gzel Sanatlar Akademisinde Geleneksel Trk Sanatlar Blm ad altnda yeniden alan blmde, Yldz Porselen Fabrikasndaki mdrlnn sonlarna doru geirdii bir kalp ameliyat ve kalbine pil taklmas sebebiyle bozulan shhatinin msaadesi nisbetinde tezhip dersleri vermeye devam etti. Birbirinden gzel yzlerce eser veren byk tezhip ustas skdarl Muhsin, 27 Haziran 1983de Kadkydeki evinde vefat etti ve pek ok sanatkrn bir arada bulunduu Karacaahmete defnedildi. Muhsin Demironat devrin hat ustalarnca yazlan gzel yazlarn birounu tezhiplemi, klasik sluptan yola karak tezhip sanatnda birok stili denemi retken bir sanatkrdr.

Rikkat Kunt, Muhsin Bey, ei Nezihe Hanm ve iek Derman

Muhsin Beyin kendi izimiyle tezhip sanatnda kulland baz motifler

10

11

12

13

Msr Kral Fuad iin Kamil Akdik tarafndan nesih hatt ile yazlan Kuran- Kerimi 1935 ylnda Muhsin Bey tezhiplemitir. Bu almann sanatkrn profesyonel olarak yapt ilk alma olduu sylenir. 1936 ylnda Ankarada Opera Binasnda alan I. Trk Ssleme Sanatlar Sergisinde inilerden esinlenerek hazrlad, 50 cm apndaki bir ahap tabak, sergiyi gezen Atatrk tarafndan beenilip 600 TL.ye satn alnr. Dnemin krallarna ve devlet bakanlarna verilen hediyelerin birou Muhsin Bey tarafndan sslenmitir. Msr, Irak ve Suudi Arabistan krallarna, ran ahna, ABDnin drt cumhurbakanna, Kennedy Vakf Salonu ve Metropolitan Mze-

sine, devlet bykleri tarafndan verilen hediyeler ve Mssouri zrhlsna stanbul namna verilen lake ok kuburu sanatkr tarafndan hazrlanm nadide eserlerdendir. stanbulun fethinin 500nc yldnm nedeniyle smail Hikmet Ertaylann ynetiminde hazrlanan Fatih Divanndaki tezhiplerin bazlarn da Muhsin Demironat yapmtr. Bugn zel bir koleksiyonda bulunan Muhsin Beyin tezhibini yapt Mustafa zzet Ketebeli byk boy hilye, Cumhuriyet dneminde yaplm en gzel hilyelerin banda gelir.

14

Sadberk Hanm mzesinde bulunan Necmeddin Okyay ketebeli talik yaznn ve yine Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi, Resim ve Heykel Mzesi koleksiyonunda bulunan baz yazlara stilize edilmi hayvansal ve bitkisel motifleri kullanarak yapt sslemeler de sanatkrn dikkate deer almalarndandr. Tezhip Sanatnn yan sra lake cilt kapaklar konusunda da nemli eserler veren Muhsin Demironat, XVIII. yzyln en nemli iek ressam, tezhip ve lake ustas Ali skadarinin yolundan giderek birbirinden gzel lake eserler vermi ve baz eserlerine de Muhsin-i skdari eklinde imza atmtr. Muhsin Demironat da nceleri yakn dostu ve meslek arkada Rikkat Kunt (1903-1986) gibi ilk tezhip hocas Hakk Beyin tezhip anlay dorultusunda eserler vermi ancak Necmeddin Okyayn

ynlendirmesiyle Topkap Sarayndaki eserleri inceleyerek, klasik tezhip ekolleri dorultusunda eserler vererek kendi tarzn gelitirmi ve adeta bir Muhsin Demironat ekol ortaya karmtr. Gerek tezhip gerekse ini sanatnda motif ve kompozisyonlar olduka ince ve detayl izilmi ve ustaca renklendirilmitir. 48 yllk sanat hayatnda 60 kadar hilye olmak zere yaklak 2500 kadar eser veren tezhip sanatnn byk stad Muhsin Demironat rahmetle anyoruz.
KAYNAKA Takale, Faruk; Trk Tezhip Sanatnn Byk Ustas Muhsin Demironat, Antik Dekor, S:18, s.84-89, stanbul. Derman, iek ; Gzn, Elin ve Sabrn Yaratt Gzellikler, Antik Dekor, S:79, s.78-83, stanbul. Prof. Kerim Silivriliden naklen.

15

16

Yaz: Dilek CAN Fotoraflar: Mustafa YILMAZ

Yukar Mezopotamya blgesinin masal diyardr Mardin ve irin ilesi Midyat Ezan ve an seslerinin birbirine kart darack sokaklarnda, muhteem ta iiliinin en gzel rnekleri arasnda dolarken tan ta olmaktan gurur duyduuna ahit olursunuz adeta. Gmlere bezenmi ssl ve marur bir gelin gibi gelip geer gzlerinizin nnden bu ehir

17

Medeniyetler beii, dillerin, dinlerin ve sanatn buluma noktas Mardin, bir dan tepesinden selamlyor gelip geen yolcular Darack sokaklar yzyllarn tan olan bu mistik ehir, en bata tarihi olmak zere, mimarisi, kltrel yaps ve sosyal dokusu ile tam anlamyla bir dnya kenti... Altnda akp giden yemyeil Mezopotamyann bekisi edasyla kalenin zerine sra sra dizmi ta evlerini yle ki hepsi bir inci tanesi sanki ve dile gelmiler de anlatyorlar bize Mardinin hikayesini Tarihi M 4500lere uzanan Mardin (halk arasnda Merdin deniliyor), Subari, Smer, Akad, Babil, Mitani, Asur, Pers, Roma, Bizans, Arap, Seluklu, Artuklu ve Osmanldan derin izler tar yreinde

Mardinden yaklak 1,5 saat uzaklkta yer alan ve tpk Mardin gibi bir mze kent olan Midyat da dnyann en eski yerleim blgelerinden biridir. Ta konaklar, kemerli geitleri, pazar yerleri, Sryani kiliseleri, hanlar, manastrlar, camileri ve ok eitli mimari yaplar ile Midyat, bugn yerli ve yabanc turistlerin adeta aknna uruyor. Kltr turizmi iin Mardine gelen Midyata uramadan geemiyor ki bir yan eksik kalyor sanki btnn, birbirini tamamlyor bu i ie iki ehir Kent, bu zengin kltr tm yozlamalara inat hala tamaya devam ediyor ahidi olmak isterseniz bu masal diyar muhakkak ziyaret edin Son zamanlarda Mardin ad geince Midyatn ne kmasnda Sla, Kara Duvak gibi televizyon dizilerinin bu mekanlarda ekilmesinin de byk pay var elbette. Sinema ve dizi sektrnn ynelimi, tm dikkatleri buraya topluyor fakat gelin grn ki bu

18

filmlerde yanstlan aal yaamn izlerinden sokaklarda eser yok. Midyatn darack sokaklarnda gezinirken o filmlerin aksine alabildiine bir mtevazilik saryor insan Ancak Midyattaki dizi turizminin yansmalar, sosyolojik adan incelenmeye deer boyutlarda. nsanlar bu dizilerin ekildii mekanlar gezerken adeta mest oluyor, es kaza o srada ekim yaplyorsa ekimlerin aksamasna bile neden olabiliyorlar Mardin ve Midyatta en ilgi ekici el sanat elbette ki yaplardaki gz alcl ile dikkat eken ta ilemecilii Neredeyse lmekte olan bu sanat dal, turistlerin youn ilgisi sebebiyle canlanmaya

balam denilebilir. Mardinin dier el sanatlar arasnda anak mlek yapm, demircilik, bakrclk, semercilik, ine oyalar, boyaclk(sibbe), dericilik(dabba), el nak, tohum inesi, yorganclk, dokumaclk/al- apik(bir dokuma tr), kilimcilik, halclk, semercilik, keecilik, kakmaclk, semercilik ve sedef ilemecilii bulunuyor. Bu sanatlardan pek ou Mardinde yaam sava veriyor. Mardin ve Midyatn telkari sanat (gm ilemecilii) bilinen en gzde el sanatlarndan. Midyat deyince akla mee, bitim, antepfst gibi rnler ile kendine has acur ve kavun da geliyor. Ayrca bir detay daha; dnyann en kaliteli zmlerinin yetitii bir kavak noktasnda yer alyor Midyat

19

Mardin ve Midyat, camiler, kiliseler, manastrlar, katedraller ile dinlerin kaynama noktas grnmnde, farkl kltrlerin bir arada yaayabileceklerine dair harika bir rnek Kentin inili kl darack sokaklarnda gezerken buna adm adm siz de ahit olacaksnz.

20

ehre mzasn Atan Mekanlar Mardin ve Midyat, camiler, kiliseler, manastrlar, katedraller ile dinlerin kaynama noktas grnmnde, farkl kltrlerin bir arada yaayabileceklerine dair harika bir rnek Kentin inili kl darack sokaklarnda gezerken buna adm adm siz de ahit olacaksnz. Kefetmeyi size brakyor, sadece bu yaplardan birkan tantmak istiyoruz. Ad kaleler anlamna gelen Mardin, yaknnda pek ok kale bulunduu iin bu ad alm. En nls Mardin kalesi, ykseklii douda 1200 m. batda 1800 m. olan bir tepe zerinde bulunuyor. Cami ve ev kalntlarn kalbinde gizliyor. 12. yyda Artukoullar tarafndan yaplm olan uzunluu ve ta ilemeleriyle dikkat eken Ulu Cami ehrin siluetini tamamlayan bir sanat aheseri. Zinciriye Medresesinin gneydeki basamaklarla klan ta kapsn grmeden sakn gemeyin yle ki bu kap, ta iiliinin doruk noktas. Latifiye ve ehidiye Camileri, Deyrulzafaran eyh Zrrar Camisi, Kasmiye Medresesi, Krklar Kilisesi, Mar Mihail Kilisesi ve Hristiyan dnyasnn en eski kiliselerinden biri olan Deyrulzafaran Manastr mutlaka grlmesi gereken yerlerden. Mardine 8 kim uzaklktaki manastrn en nemli zellii, 4. asrda Hristiyanln dini merkezi olmas Mardinden Midyata geiyor, biraz da bu gezimizden bilgiler sunmak istiyoruz. Midyatn nemli tarihi yaplar arasnda 1915 ylnda yaplm, minaresi Midyat tandan Cevat Pasa Camii, tarihi 1800lere dayanan tek erefeli Ulu Camii, 1915 ylnda ina edilmi tek minareli tek erefeli H. Abdurrahman Camii, Sryani Kilisesi tarafndan Piskoposluk merkezi olarak kullanlan, ayn zamanda ad Mor Gabriel olarak da bilinen temelleri 379 ylnda atlm Deyr-l Umur Manastr, 10. asrn izlerini tayan Mor Smuni Kilisesi, tarihi 4. asra dayanan Mor Barsavmo Kilisesi, ile merkezinin en eski ki-

lisesi olan Mor Aksanoya Kilisesi, en ilgi ekici kiliselerden Mor Sarbel Kilisesi, 1900lerin banda ina edilen Protestan Kilisesi, Katolik cemaatine ait olan Meryem Ana Kilisesi, Midyat Hristiyanlarnn merkez mezarln da bulunduran Mor Abraham Kilisesi, 6. yzylda ina edilmi olan Hah Katedrali, yazl bir kaynak bulun-

21

Medeniyetler beii, dillerin, dinlerin ve sanatn buluma noktas Mardin, bir dan tepesinden selamlyor gelip geen yolcular Darack sokaklar yzyllarn tan olan bu mistik ehir, en bata tarihi olmak zere, mimarisi, kltrel yaps ve sosyal dokusu ile tam anlamyla bir dnya kenti... Altnda akp giden yemyeil Mezopotamyann bekisi edasyla kalenin zerine sra sra dizmi ta evlerini yle ki hepsi bir inci tanesi sanki ve dile gelmiler de anlatyorlar bize Mardinin hikayesini

22

23

durmamasna ramen yksek bir medeniyetin izlerini tayan Hah Harabeler-i bulunuyor. Bir dip not daha belirtelim; Midyatta Meryem Ana Kilisesi, Deyr-l Umur Manastr, Gelke Han ve kent mzesi en fazla gezilen mekanlar arasnda yer alyor.

Midyatta Ta iliinin Byl zleri Mardin ve Midyat gezerken evlerin iinin, dnn, kaplarnn, pencerelerinin, stunlarnn, kemerlerinin, tan srrna ermi ustalar tarafndan oya gibi ilenmi olduunu grrsnz. Ta gelenee sk skya sarlan Midyatl ustalardan rendiimize gre evlerin yapmnda kullanlan bu ta normal tatan farkl zellikler arz ediyormu. Kalter ta ya da katori olarak adlandrlan ak renkli sarms bu ta, kolay kesilebilir olmasndan dolay rahat ilenebilir bir yap sunuyormu. Evlere sva malzemesi kullanlmamas dikkat ekici bir zellik. Belli zamanlarda talar temizlemek iin ta krntlar kum haline getirilerek duvarlar ovuluyormu. Hibir evin glgesinin dier evin zerine dmedii Midyattaki darack sokaklar, yle bir intizam zerine kurulmu ki, evler gne nlarnn aksi ynde durduklarndan dolay yazn kavurucu scanda glgelikler oluturuyor. Ayrca ilgintir ki scak ve soukta sertleen talar, yazn serin kn ise scak olmasna sebep oluyormu. Sslemelere gz attnzda ise en ok ilenen motiflerin banda karanfiller, burmalar, zm salkmlar, laleler ve beyaz gvercinler gze arpyor. Midyat evlerinin darya alan ahin bakl gzleri pencereler, iklim artlarndan dolay kk tutulsa da gz alc bir grnm sergiliyor. Midyatta son nemlerde ta ilemecilii turistlerin youn ilgisi zerine yeniden canlanm, tarihi evler restore edilmeye balanm. Sevginin, hogrnn ve kardelik duygularnn talara ilendii zgn bir mimariye sahip olan Midyatta nce kaymakamln nclnde bir ta atlyesi kurulmu ardndan da kurslar almaya balanm, u anda Midyatta 8 adet ta ileme atlyesi faaliyetlerini srdryor. Yaz aylarnda gelen youn siparileri kar-

24

Midyatl ustalardan rendiimize gre yaplarda kullanlan ta normal tatan farkl zellikler arz ediyor. Kalter ta ya da katori olarak adlandrlan ak renkli sarms bu ta, kolay kesilebilir olmasndan dolay rahat ilenebilir bir yap sunuyor...

25

layamadklarn belirten atlye yetkilileri, bu sektrn gelimesinden hayli memnun. nk Midyata zg bu esiz sanat, hem varln korumaya devam ediyor hem de gittike daha ok insan bu sanattan evine ekmek gtryor. Midyatta konutuumuz bir ta ustas, ta yaplara artan ilgiyi yle zetliyor; Blge turizminin canlanmas sanatlara olan ilgiyi de artrd. Bu nedenle u anda ta iiliine daha dorusu ta yaplara byk nem veriliyor. Eskiden genellikle Sryanilerin yapt bu sanat imdi Mslmanlar tarafndan da baarl bir biimde icra ediliyor. Yapm normalden pahaldr ancak binlerce yllk ta yaplarn hala sapasalam ayakta olduklarn grrsnz nk ta direnlidir. Bu nedenle ta yaplar ok tercih ediliyor. Tadilatlarn yapyoruz ya da sfrlarn ina ediyoruz. Bu canllktan ok memnunuz. Sanatn Gzelliklerini Seyreylerken Gelelim Mardin ve Midyatin dier el sanatlarna Tahta Oymacl, Mardinde ta oymacl kadar nl bir sanat dal. Kaplar, ko-

sollar, divanlar, gelin sandklar yaplr zene bezene Mardinin bir de Bakrclar ars vardr. Bakr rnlere, eskisi kadar rabet olmasa da yaatlmaya allr bu sanatta byk bir inatla. Tencereler, ibrikler, leenleri anaklar, kaklar, kepeler Basmaclk sanatna da ahit olursunuz, kk boya ile elle yaplm tahta kalplar kullanlarak ortaya konur perdeleri nevresimler, masa rt-

26

leri, bohalar El emei gz nuru ine oyalar mehurdur Mardinin, becerikli kadnlarnn maharetli ellerinden yansyanMerkez ve Midyat ilelerinde ok eski yllardan beri devam eden bir sanat dal ise anak ve mlek yapm. Yrenin krmz topra, kp yapmclna uygun olduu iin bu sanat dal geliim gstermi. Testiler ayn zamanda evlerin kubbeli tavanlarnda da kulla-

nlm. Bir zamanlar nice kervanlarn gelip getii bu yollarda semercilik en gzde el sanat iken bugnn artlar trplemi onu da, can ekimekte adeta. Yurdumuzun en nemli telkari merkezidir Mardinin Midyat ilesi. Bilinen dier ad vav ii olan telkari yani gm ilemecilii, literatrde ift ii olarak da geer. Motiflere, kullanlan malzemeye gre eitlenen bu isimler, znde ayn zarif ii anlatmann farkl yollardr sadece Midyattaki kck atlyelerde, gm tellerle icra edilen ve gz kamatrc eserler ortaya konan bu sanat ile kemer, ekerlik, bardak alt, mcevher kutusu, fincan zarf, silah kabzas, sigara azl, ttn kutusu, tepsi, fotoraf erevesi, anahtarlk, knye, kak, kibritlik, vazo, tespih, gondol, tepelik, yzk ve daha pek ok objenin yaplabildiine ahit olursunuz ve hayranlkla izlersiniz hepsini bir bir Szn z; her noktas tarihten bir yaprak sunan, sanatla sarma dola olan, dostluk, kardelik ve bar konan Mardinde ve ruh ei Midyatta gezmek bir bambaka duygudur Her ey ll bir biimde birbirine karr; en bata ise aknlk, hayranlk ve huzur

27

Hilmi AYDIN *

Trkler, giydikleri oraptan kullandklar silaha kadar hereye bir gzellik anlay ile yaklamlardr. Bu nedenledir ki; tarih boyunca aslnda bir sava aleti olan klcn Trk sanatndaki yeri ve nemi dier sanat eserlerinden farkl olmamtr. Klca en fazla itibar edenler iinde Osmanllar n plana kmaktadr. Cengverlikte, yani binicilikte maharet sahibi olan Osmanl padiahlar ustaca kl kullanmalaryla hret kazanmlardr.
28

Topkap Saray Mzesi Silah Blmnde yer alan Padiah Kllar bahsine gemeden nce baz deerlendirmelerde bulunmak istiyorum. Kl, Trke bir ad olup asl Kltr. Kaynaklarda yle tarif edilmitir: Harpte kullanlan, bir taraf keskin ve sapl, uzunca yass demir ki daima bir kn iinde olarak bir kayla bele taklr. Tarihte uzun bir dnem kullanlm el silah. Uzunluu, genilii, biimi lkelere ve dnemlere gre deiebilen, bir kesici az ile genellikle siperlikli bir kabzadan oluur. Bele aslarak tanan, siperlikli bir sapa geirilmi, uzun, sivri, elikten meydana gelen silah. Silahn icadndan evvel kullanlan en mhim harp aletinin addr. zerlerindeki sslemelerde Kuran- Kerimden ayetler, beyitler, Rumiler, pal metler, emseler, sal bekler, bitkisel ve figratif bezemeler ile eitli armalar grlr. Osmanl yataanlar zerinde genellikle Fetih Suresinden ayetler, Kelime-i Tevhit, Cennet kllarn glgesindedir. Ali gibi yiit, Zlfikar gibi kl yoktur ibareleri ile Ashab- Kehfin isimleri bir yzde yer alrken dier yzde usta, sahip ad ve tarih gibi ibareler yer alr. Kl; Taban, Kabza, Balak ve Kndan Oluur Taban; klcn ana gvdesidir. Buna dermen, namlu, timur gibi isimler de verilir. Klcn dier aksam, sonradan deitirmeler nedeniyle yapld devre ait olmayabilir. Trk kllar; tabanlarnn formuna gre dz kl, eri kl, burma kl, atal kl gibi isimlerle de anlrlar. Dz kllar, bazen tek, genelde ift azl ve dztabanldrlar. Bu formdaki kllar az saydadr. Eri kllarn iki eidi vardr; tek azl eri kl ya da ranllarn imir (aslankuyruu) ismini verdikleri formdaki kllardr ki, bunlarn tabanlar eri ksmdan itibaren uca doru gittike incelmekte ve sivrilmektedirler. Dier eidi ise Trk ka-vimleri arasnda X-XI. yzyllarda Avarlarda, IX. yzylda Kaarlarda ve dier btn Trk kavimlerinde son dnemlere kadar kullanlan kl taban biimi; eri, bir azl ve bir-iki kanoluklu veya kanoluksuz, srtnn 1 / 3 -1 / 4 ksm klal (keskin) ve en geni yeri klal ksmn balad mahmuzlu noktada olan taban formudur ki bu Trk klcnn karakteristik taban biimidir. Burma kl; taban ekli ylan kavi olan kltr. Dz ve veya eri tabanl olabilir. Kabza; klcn elle tutulan ksmdr. Yuvarlak, keli veya ba taraflar kabzann elden kaymasna engel olacak biimde mahmuzlu (kntl) olarak ekillendirilmitir. ounda klc bilee takmak

veya bir yere asabilmek iin ip delii vardr. Kabzalar zeri deri kapl, tahta, fildii, balk dii (som) gibi maddelerden, yeim ta ve dier deerli talardan, altn, gm, demir gibi madenler yaplmtr. Tahta kabzalar zamanla tahrip olduundan yenilenmilerdir. Kabzalar klcn en tezyinatl blmlerindendir. Balak; kl tutan eli darbelerden koruyarak siperlik vazifesini yerine getirir. Genellikle nsal yldz biiminde olurlar. st kabzaya, alt ise knn azlna geecek biimde yaplmlardr. Genelde demirden yaplmalarna ramen deerli baz kllarda altn veya altn yaldzl gmten yapldklar da grlr. Trk kllarnda, XV. y.y.da kollar dz balak, XV-XVIII. y.y.da kollar dz ve balar yuvarlak balak, XVIIIXIX. yzyllarda kollar klcn tabanna doru kvrk balak formlar grlr. Kn; klc korumak iin tahtadan veya madenden yaplm klftr. Kllar genelde kn ierisinde tanrlar. Kn azl, pabu ve bilezik gibi aksamlardan oluur. Tahta knlarn zeri genellikle deri, nadiren de olsa kadife kuma, altn veya gm ile kaplanmtr. zerleri deerli talarla tezyin edilmileri az da olsa vardr. Azlk, amurluk, ask halkalar ile bilezikleri de demir veya gmtendir. Knlarda; kabzalar gibi her zaman kl tabanlaryla ayn dneme ait olmayp, daha ge tarihli de olabilirler. Srt; kabzann ve balan altndaki tabann en kaln olan ve kl eiminden nceki ksmdr. Kltaki sslemeler, yazlar buradan balar. Klcn srt ucuna gre veya drt kat kalnlktadr. Kol; klcn ucunun hafifletilmesi, arlk merkezinin etkili hale gelebilmesi iin, tabann iki yannn klcn eilimine gre boydan boya dengeli bir ekilde inceltilmesine denir. Yalm; klcn boydan boya keskin yzne denir. Klca su verirken en ok dikkat edilmesi gereken ksmdr. Yalman; klcn en ucuna denir. Tabann srtndan gelen izgi ile yalm izgisinin birletii noktadr. Kan Oluu; srt ve yalman zerinde kann szmas iin alan ve taban boyunca uzanan yivdir. Me (i); kesici fonksiyonundan ziyade delici bir zellie sahiptir. Buna eski hazine kaytlarnda me kl ismi de verilir. Ensiz tabanl, tek veya ift azl bir kltr. Osmanl Trk kllar arasnda says ok azdr. Mzede Fatihin, Kanuninin ve I. Ahmetin isimlerini tayan adet harikulade me vardr. Meler genelde Avrupal ustalarca yaplm ve Avrupa ordularnda kullanlmtr.

29

en mnkeif (kefedilmi, ortaya karlm) haddini buldu. ran minyatrlerine giren bu tip eri kllar, Timur ve oullarna ait minyatr okulunun tesiriyledir. Trk Medeniyetinde Klcn Yeri ve nemi Tarihin en eski alarndan beri Trklerin yaptklar byk fetih hareketlerinde at yetitirme ve madencilik nemli etken olan iki sanat daldr. zellikle demircilikte Trk, in ve Arap kaynaklarnda Trklerin atalarnn demirci olduundan bahsedilmektedir. Trklerle ranllarn arasnda eski devirlerde gemi olan savalar tasvir eden Firdevsinin ehname adl eserinde Trk ordularnn demirden, elikten kurulmu bir ordu olduu anlalmaktadr. Ve yine Trkler silahlar arasnda en fazla klca itibar etmiler ve bunu kullanmaktaki maharetleriyle hret kazanmlardr. Babr ah der ki: Dilli topuz, topuz, kk topuz, ay balta ve baltadan biri isabet ederse, ancak bir yere tesir eder. Hlbuki kl isabet ederse batan ayaa kadar keser. Bundan dolay kl btn silahlarn badr. Kl Trk kavimlerinin toplumsal ve din yaamlarnda herhangi bir harp silah olmaktan ok daha nemli bir yere sahiptir. Krgzlarn Manas Destannda demirci ustasna Darkan diye seslenilmektedir. Manas demirci ustaya soruyor: Klc yaptn m Darkan?, Klc dktn m Darkan? Demirci, Manasa klc ve zrh nasl yaptn, yaparken neler ektiini anlatyor. Eelenmesine elli ee dayanmam, krlm, dvmesine balyozlar dayanmam, dalm, keskin yzn zehirle tavlam... Manasn rakibi Alp Colayn klc da yle tasvir ediliyor: Yapmasna dayanamadan krk usta helak oldu, eelenmesinde kaln ee dmdz oldu, kmr iin ok sk orman kesildi, tavlanmasnda temiz pnarn suyu yetimedi, kurudu... Bunlar elbetteki abartl tasvirler olsa da, klca verilen deeri, gsterilen zeni ortaya koymas bakmndan nemlidir.

Fatihin klc

Trk Kllarnn Tarihsel Geliimi Eski devirlerden itibaren hkimiyet ve istikll kavramlarn ifade eden klcn her ulusta ayr bir tarihi ve deeri vardr. Altay Dalarnda en eski klcn Kudurga Kurgannda bulunduu, uzun ve eri bir grnme sahip olduu, kabza ve balann daha sonraki Trk kllarnn tam bir prototipi olduu ve ayn zamanda klcn bilezikli bir knnn varl biliniyor. Orta Asyada bulunan heykellerin biroklarnn kl kuandklarn gryoruz. Altay, Tuva, Moolistan ve Ik-Gl blgesinde bulunan heykellerin ounluunun iki kayla bel kemerine balanm knl eri kl tadklar bilinmektedir. Eski in kaynaklarndan edinilen bilgilere gre; inliler ile Trkler arasnda gelien ticarette Hunlardan srarla satn alnan ve ine gtrlen mallar arasnda kl da bulunmaktadr. Bahaeddin gel, slamdan sonraki Trk kllarnn kayna itibariyle Orta Asyaya bal olduunu ve gelen Oymaklar vastas ile getirildiini ifade etmektedir. Volga boylarndan, Gney Rusya yolu ile Avrupaya giden Trk kitleleri ile slam kabul ederek slam kltrne giren Trklerin harp aletleri, kllar ayn menei ve mahiyeti tayorlard. Seluk ve Atabeylere ait kllar ayn tip ve kaynaktan geldikleri gibi Osmanl kllar da Kay Kabilesinin izlerini tayordu. aatay, Timur ve oullar devrine ait kllar Osmanl kllar ile ayn gelime aamasna sahiptir. Babr ve oullar devrinde Trk klc

30

Yemin Trenlerinde Kl Krgz, Yabaku, Kpak ve baka boylarn halk kan itiklerinde veya szletiklerinde klc nlerine koyarlar ve Bu gk girsin, kzl ksn derler. Bu, Sznde durmazsan kl kanna bulansn, cm alsn demektir. Bizans tarihisi Menandros, Avar Hakan Bayann bir kl nnde merasimle yemin ettiini anlatyor. Tuna Bulgarlar bir kimseyi herhangi bir ie balatacaklar zaman bir klc ortaya koyup onun zerine yemin ederlerdi(1) . stanbul elbet bir gn fetih olunacaktr. Onu fetheden komutan ne gzel komutan, onun askerleri ne gzel askerlerdir. hadis-i erifi ile mjdelenen ve kendisinden vgyle bahsedilen Fatih Sultan Mehmet, henz on iki yanda Osmanl gibi koca bir devletin bana gemi; er kuvvetlerin Osmanl topraklarna girmesi zerine yann ok stnde bir olgunluk gstererek, babas Gazi Hnkr II Murata Padiah sen isen, gel ordunun bana ge... Padiah ben isem, emrediyorum, gel ordunun bana ge! diyerek, tarihe altn harflerle kaydedilen sz sylemi ve daha o yata ahsiyetini ortaya koymutur. Ki bu ahsiyet, Akemseddin gibi manev karakterlerle yorulmutur. Fatihin stnl yalnz bununla da bitmez. Tahta ikinci defa getii on dokuz yanda cls merasiminde; Ben ki emir-i azam Sultan Murat Beyin olu, padiah- muazzam Sultan Mehmet Beyim... Yeri ve g yaradan namna, Peygamberimiz Muhammed (S.A.V.) namna, kuandm kl akna yemin ederim ki... diye balayan konumas da elik gibi bir karakterin da yansmasdr. Burada, Osmanlnn byklnn sadece kl gcnden kaynaklanmadn, Bat Rnesansn aan bir bilgi, kltr, sanat ve medeniyeti de retebilmesinden tevellt ettiini bir kez daha belirtelim. Batllar hibir zaman, siz stanbulu aldnz ama oradaki medeniyet altnda ezildiniz diyememilerdir.

31

32

Osmanllarda padiahn tahta kmasndan sonra bir hakimiyet gstergesi olarak kl alay yaplrd.

Fatihten, Kanunye Trkler, medeniyette ve insanlk leminde kent-soylu olarak zirveye kmlardr. Fethin ve Fatihlerin temelinde, ekirdeinde inan, tasavvuf estetik, zarafet ve incelik yatmaktadr. Fatih Sultan Mehmet, Galata Hristiyanlarna verdii ahitnamede de klca yemin eder, der ki: Ben ki emir-i azam Sultan Murat Bein olu padiah- muazzam ve emir-i azam Sultan Mehmet Beim, Halik- arz ve suman namna, byk peygamberimiz Muhammed (s.a.v) namna biz Mslmanlarn mutekid (inanan, inan sahibi, dinine bal) olduumuz seb-al mesani namna, byk babamn ve babamn ruhuna, oullarmn namna, kuandm kl akna yemin ederim ki... Ak Paazade tarihinde yle bir vaka anlatlr: eyh Edebali, Osman Gazinin ryasn tabir ederek padiahl kendisine ve nesline mjdeledi. Yannda eyhin Kumral Dede denilen bir mridi vard. O dervi, Ey Osman sana padiahlk verildi. Bize dahi krane dedi. Osman Gazi: Her ne vakit padiah olaym sana bir ehir vereyim dedi. Dervi bunu ispat edecek bir belge isteyince Osman Gazi: Atamdan bir kl hatra olarak kalmtr. Sende nian olarak dursun. Allah Teal bana padiahl nasip ederse benim neslimden olanlar o klc grsnler ve kyn almasnlar diyerek klc senet (belge) yerine vermitir. Osmanllarda padiahn tahta kmasndan sonra bir hkimiyet gstergesi olarak yaplan kl alay, padiahln ilannda ki balca trenlerdendir. Padiahlarn saltanat makamna oturmalar zerine hkmdarlk alameti olarak kl kuanmalar bir ksm slam Devletlerinde olduu gibi Osmanllarda da kanun olduundan bu adet ve anane saltanatlarn sonuna kadar devam etmitir. Osmanllardaki kl kuanma usul, protokol ve hiyerarik dzen ierisinde, ok nemli bir biimde yaplmas asndan krallarn ta giyme merasimine denktir. Tahta kan padiah, biat (bir hkmdarn hkmetini kabul ve tasdik etme) merasimini takip eden iki ile yedi gn iinde, bir sabah namazndan sonra atna binerek, saraydan kar; ou zaman saltanat kay ile deniz yolundan, Eype, Ebu Eyyub el-Ensarinin trbesine gider, orada kl kuanr, sonra atalarnn trbelerini ziyaret eder saraya dnerdi. Osmanl Devletinde ilk defa kl kuanan, daha doru bir deyimle kl alayn hkmdarlk iarlar arasna alan Yldrm Beyazddr (1389-1402). Kaynaklarda aklanan ilk kl alay 1421de II. Muratn (1421-1444/1445-1451) clusunu takip eden gnlerde Edirnede Eski Camiide yaplmtr. Geleneklerde kl alaynn gerek yapcs Fatih Sultan Mehmet (1444-1445),(1451-1481) olarak

grlr. Son kl alay ise 1918 Austosunda Mehmet VI (Vahdettin)n (1918/1922) ilk tahta k mnasebeti ile yaplmtr. Bir kl alayna dair Dohssonun (Tableau general de IEmpire Ottoman, Paris 1791) intibalar yledir; Sabahleyin askerler sarayn birinci avlusunda toplanrlar, mevkib (bir byn yannda yava yryerek giden atl ve yayalarn hepsi, alay) tekil edilir, devlet ricali nden gider; bunlarn arkasnda Sadr- azam ile eyhl-islam yrr, daha sonra saray mensuplar yrrler; evvela otuz iki yedek at mkemmel takmlaryla geerler; bunlarn on ikisinin zerinde altn ve mcevheratla mzeyyen kalkanlar vardr. Bu alayda iki aa dikkati eker; ikisinin elinde padiahn kymetli sorgularla mzeyyen birer sar (kavuu) vardr. Bunlar mnavebe ile halka doru edirirler; ahali de bu verilen selamlara kar mukabelede bulunmaya dikkat eder. nc bir aa gmle ilenmi ve gm levhalarla kapl padiaha mahsus bir iskemle tar; padiah ata binerken ve inerken bu iskemleye basar, koz bekisi denilen dier bir aa bir asann ucuna taklm mcevherli bir ibrik tar ve bu, padiah istimaline (kullanmna) mahsus suyu havidir. Bu alay, resmi niformal yenierilerden mteekkil iki srann arasndan derin bir skut iinde geer, padiah yalnz saf tekil etmi olan askerlere selam verir. Sa elini gsnde tutar ve ban,

talyan ressam Gentile Bellini'nin 25 Kasm 1480 tarihli Fatih tablosu.

33

daha dorusu gzlerini hafife saa sola evirir; yenierilerin mukabelesi balarn omuzlarna doru emekle olur. Yenierilerin balarnda beyaz brk, ayaklarnda geni mavi alvar ve krmz pabu vardr. II. Mehmetin camiine gelince padiah attan ner ve byk ceddinin trbesine girer dua eder, sonra hareket ile Eyyuba giderdi. Trbede duadan sonra padiaha, nakib-l eraf, sadr- azam, yenieri aas ve silahtar tarafndan muavenet grmek suretiyle eyhlislam kl kuatr, ayn zamanda caminin d duvarlar haricinde elli adet kurban kesilir. Kanunname ve terifat kaytlarna gre ok defa krk iki ve elli arasnda kurban kesilmitir. Bu kurbanlar cami ve trbe hademeleriyle fukaraya datlrd. Yine kanun zere bu kl alaynda kapclar kethdasyla mirahur aa kara yoluyla avdette trbe kapsndan saray kapsna kadar yaya yryerek halkn padiaha verilmek zere takdim ettikleri istidalar alrlard; saraya gelince bu istidalar kap aas mhrleyip padiah namna, grlp muameleleri yaplmak zere ve kapclar kethdas vastasyla sadrazama gnderirdi. Kl kuanma merasimi nihayet bulup padiah sarayna geldikten sonra bostanc oca kayklarna ve terifat, pi kei, matarac, krsidar- sim denilen iskemleci, orta kap ve bab- hmayun nbeti kapclar, seccadeci ba, bevvabiyn-i dergh- ali blkbalar denilen orta kap kapclarnn blkbalarna muayyen miktar hasene (altun) ihsan olunmas da kanundu. Tarih boyunca hkmdarlar birbirlerine ve muzaffer komutanlarna eref sembol olarak kl hediye etmilerdir. Serdar- Ekrem tayin olunan ahs byk bir alay ile Ota- Hmayuna gider. Burada padiah Serdarn beline murassa veya kymettar kl balard. Savata malup olan dmann klc boynuna aslrd. Tarihi Naima 1601 senesinde Karayazn syann bastrmakla grevli Hasan Paann asiler tarafndan ldrldkten sonra; paann parasnn

kalkan ile, uha, ipekli ve dier kumalarn kl ile llp paylaldn yazmaktadr. Trk Klcnn Baz Teknik zellikleri Trk klc dier dnya kllarnda grlmeyen bir mekanie sahiptir. Ayrca bu klc kullanmak ok yksek bir maharet ve bilgi ister. Trk klcnn esas formu hafif eri olmasdr. zellikleri itibariyle dz bir forma ve fazlaca arla sahip olan Orta a kllarnda kol kuvveti ve darbe etkisi gibi fiziksel zellikler nem kazanrken, eri ve hafif olan Trk kllarnda bilein rahata hareketi nem kazanmtr. Bu sebeple Trk kllarnda ktle, boy ve erilik arasndaki oranlar daima gz nne alnmtr. XVIII. yzylda Trk askeri kyafetleri hakknda eser yazm olan bir ngiliz diyor ki: Dz bir alet-i cari ha yalnzca drtmek ve tazyik neticesi ile tesirli olur. Bunun tesiri isabet ettii yerle snrldr. Hlbuki eri olan bir aleti cari ha ise azn geri ekerken de tesirini gsterir, kolun kuvvet ve gayreti ile kayar, hareket tesiri daha uzun olur. Kllarn Yapm Kayna Hazine Defterleri ve dier yazl kaynaklardan edindiimiz bilgilere gre kl yapmnda kullanlan demirler, deiik yerlerden gelmilerdir. Ariv vesikalarnda kl yapmnda kullanlan demirler u isimlerle anlmlardr: Kara batan Timurlu kl, Kara kl, Karahasan Timurlu kl, Eski stanbul demirli kl, Diyarbakr demirli kl, Eski am demirli kl, Eski Msr demirli kl, Msr demirli kl, Horasan demirli kl, Kirmani demirli kl, Acem demirli kl, Seyhani demirli kl, am demirli kl, Hindi demirli kl, intiyan demirli kl vs. Evliya elebi Seyahatnamesinde Osmanlda kl yapmnda kullanlan demir madeninin kayna hakknda u bilgiler yer almaktadr: On ikinci maden, Tophane kasabas stnde Galatasaray denilen padiah saraynn altnda Eski stanbul ad ile anlan demir madenidir. Dnya zerinde Eski stanbul demiri diye n yapmtr. Ayasofyann btn demir ksmlar, Dikilitan balar bu demir madenindendir. T ki Sultan Beyazt zamannda buradan kolaylkla demir kartlmakta idi. Sultan Beyazt orada bir ifa evi ve medrese yaptrmtr. Sonra buras padiah saray olmu. Eski stanbul madeni kullanlmaz duruma gelmitir. Benim genlik zamanlarmda II. (Gen) Osman (1618-1622) devrinde Kurunlu mahzen ile Topkap arasnda Dimikihane (Klhane) iyeri vard. Fatihin yaps idi. Sultan Mehmet, szn ettiimiz madenden demir kartp bu Dimikihanede usta kllara eitli kllar yaptrrd. Hatta Sultan IV. Muratn Klcbas Davut Ustay burada alrken ben grdm. Kale dnda deniz kenarnda

34

byk bir iyeri idi. Sonra Sultan brahim tahta knca Kara Mustafa Paay ehit ettikleri sene devletin idaresine geveklik gelmiti. Gmrk Emini Ali Aa bu Dimkihaneyi devletten alp kat kat Yahudi evleri yaptrmtr. Dimikihanenin terk edilmesinin sebebi baka bir yerde klhanenin alm bulunmasdr. Yoksa kltan istina hsl olmu deildi. Bunu da tesadfen reniyoruz. Henz tarihlerde arivdeki vesikalarda bir kayda rastlayamadk. Fakat 1284-I867de stanbulda Sanayi Mektebi ald zaman bunun Sultanahmette Atik Klhane binasnda alm olduunu o mektup hakkndaki resmi teblide mnderi Atik Klhane mahallinin mektep ittihaz ile ona gre tesviyesi fkrasndan reniyoruz. te bu kayda gre Osmanl mparatorluunun kl fabrikas, Atmeydannda ve imdiki ktisat Fakltesinin arkasna den bugnk sanatlar mektebinin olduu yerde imi. 1807de bir sanat mektebi almas dnld zaman orada demir dkecek, eritecek ve ileyecek tesisatn mevcudiyeti hatrlanarak mektep halinde ihya edilmi demek doru olur. Kl Yapm Trk klc kl yumurtas ismi verilen ile be kilogram arlnda, be ile sekiz santim apnda ve sekiz ile on iki santim yksekliindeki elik ktlesi dvlmek suretiyle yaplrd. Ya pamuktan yaplm ve havaya frlatlan bir yuma, tereya keser gibi kolayca kesen Trk kllarnn yapmnda deiik formller vard. Klca su verilmesi ilevi ok nemlidir. Zira az su verilirse erilir, ok su verilirse krlr; onun iin tam kvamnda olmas arttr. Kllarn utan itibaren iki karlk ksm bilhassa keskin olmaldr. Kemanke Mustafa Aa klca su verilmesine dair unlar yazmtr: Benim kardeim, sana temren, kl veya baa verilen yle bir su yazdm ki, bunu vaktiyle yapmlar ve kimya gibi saklamlar. Bugn ne bir temrencide, ne de bir klda vardr. Ben dahi saklayacaktm; lakin hayr duanzdan mahrum eylemeyiniz diye bunu aklyorum. Bu usul ben bizzat tecrbe ettim. Bu suyu yapmak iin aada cins ve miktar yazlan maddeler birbirleriyle kartrlarak bir kaba konup mayalanmak zere krk gn gnete braklr. Sonra bu kap atee konulup imbikten geirilerek damla damla toplanr. Bu ekilde elde edilen suyun bir okkas bir klca su vermeye kfi gelir. Bir okkas bin altna deer. Bu sudan su verilmi kl ile bir zrha vuran parampara eder.

ok zel bir yapya sahip olan Trk klcn iyi bir biimde kullanmak, ok almak ve beceri isteyen bir vakadr. Emir Hacip Ak Timur Kitab- Tuhfetul Mluk Vel Salatn adl eserinde iyi kl kullanma talimatlarna dair unlar yazmtr: Kl ile vurmay renmek isteyen bir kimse svari ise svarinin yksekliinde, piyade ise piyadenin boyunda bir kam salamca topraa diker. Sonra bu kam sa tarafnda kalacak ekilde uzaka bir mesafeye gidip oradan atn drtnala koturur ve kama yaklanca klcn knndan karp kam iddetle keser. Her defasnda bir kar kesmek suretiyle yerden bir arn yksekliinde kam kalncaya kadar bu hareketi tekrarlar. Klla kam kesmekte tam ihtisaslama iin be adet ok alnr ve bunlar svarinin sana gidecek ekilde onar arn aralkla topraa salamca dikilir. Svari atn son sratle kotururken oklar yelelerinin birer parmak aasndan muntazam bir ekilde keser. Bu ite de tam ihtisas kazannca iki sra halinde ve onar arn uzaklk ile on adet ok dikilir. ki sra arasndan drtnala koutururken oklar sal sollu biilir. Klla vururken kolun bilek mafsal bklmelidir. Padiah Kllarnn Form Geliimi Osmanl padiah kllarnn form geliimini, 15. yzyln ikinci yarsndan itibaren gzlemleyebiliyoruz. Fatih dneminden nceye ait, Osmanl yapm olduu kesinlik tayan bir klca rastlanmyor. Erken Osmanl Devri (1299-1453), kllarndan hi rnek bulunmamasn iki adan deerlendirebiliriz: Bu dnemdeki Osmanl topraklarnda eliin ok deerli bir ithal mal olmas nedeniyle eldeki eski kl tabanlarnn dvlerek yeni kl yapmnda kullanlmas, Bursa ve Edirnedeki saraylarda ve silahhanelerde bulunan kllarn Fetihten sonra stanbula getirilmeyip oralarda kalmas ve zamanla zayi olmas. Bu dneme ait sadece kllar deil, dier silah eitlerinden de rnek bulunmamaktadr. Tek istisna stanbul Askeri Mzedeki Sultan Orhann (1326-1359) miferidir. Osmanl kl rnekleri, Fatih S. Mehmetin (1541-81) adn ve unvann tayan drt klla balar. Bunlarn ve bu dneme ait dier kllarn, ilk bakta dikkati eken ortak zellikleri ileri aamada bir forma sahip olmalardr. Fatihin ihtiaml tren klc (ayn zamanda ilevsellie de sahiptir) formunun estetik olgunluuyla bu devir Osmanl kllarnn en tipik rneidir (Env. No: 1/90). Dier bir kl ise burmal kllara gzel bir rnektir (Env. No: 1/93). Bu tip kllar kesici olmaktan ziyade delici bir silah olarak etkilidirler. Bu klcn bizim iin dier bir nemi; kabza ve balann demirden yaplm olmas sebebi ile orijinal formunu gnmze kadar muhafaza etmesidir. 15. yzylda deiik form gsteren kllar; taban dz ve iki azl, eri ve tek azl, yldrm (burmal) azl, atal (Zlfikar) azl ve metir. Bunlarn iinde muhakkak ki 15. yzyl belirleyen karakteristik form eri ve tek azl kl formu olmutur. Osmanl Devletinin tarihteki en parlak dnemi, Batllarn Muhteem, Trklerin Kanun unvanyla andklar Sultan I. Sleymann saltanat yllardr. Onun 46 yl sren padiahlnda, Osmanlnn askerlik ve diplomasi alanndaki rakipsiz stnlnn yan sra, ilim ve sanatta da zirveye klmtr. smail Hami Danimendin ifadesine gre; Kanun Sultan Sleyman, tpk birer ordu kuman-

Kemanke Mustafa Aann reetesi u bilgileri iermektedir; Miktar 1 Okka 1/2 Okka 1/2 Okka 1/2 Okka 1/2 Okka 1 Okka 1 Okka Cinsi Snmemi kire (CaO) Pelit kl (Valanet gland) Bevrek-l Ermeni (Na-Ca-Soda) / Cenkar (Bakr al) Sar zrnk (AsS-Arsenik Slft) Yaban soan suyu (Alium Satium) Katran (Govdron)

35

Kanuni Sultan Sleymann Topkap Saraynda sergilenen kllar

dan gibi cepheden cepheye ve zaferden zafere koarak Osmanl Devletini kuran ve bilhassa imparatorluu gnden gne genileten ilk on padiahn sonuncusudur. Saltanatnn toplam 10 yl, 3 ay, 5 gnn sefer yollarnda ve harp meydanlarnda geirmi olmas ve 72 yann iinde iken Zigetvar Kuatmasnda vefat etmesi, onun ahsiyetini ekillendiren unsurlar arasnda askerliin ne derece nemli bir pay tekil ettiini ortaya koyar. Kanun, Osmanl padiahlarnn ounda grld gibi, cengverlikte, yani binicilikte ve kl kullanmada maharet sahibidir. Moha Meydan Muharebesinde, sekin Macar valyesiyle kar karya gelince, klcn ekip n birden haklamas, bu kabiliyetinin delilidir. Kl, Trklerin hayatnda ve inanlarnda daima yer almtr. Rfk Yazcnn u tespiti ne kadar yerinde ve isabetlidir: Tacn yannda asa, klcn yannda dua vardr. Elbette ki, klc knnda tutan, zamanlayan, takvimleyen, bileyen ve Hadi diye emirleyen dua sahipleridir. Dua klca hedef ve istikamet kazandrr, hatta haysiyet ekler. Kanun Sultan Sleyman keskinlerin keskini bir muhteem kl ise, eyhlislm Hoca Sdeddin Efendi duadr. Dualarla kllar, tarih boyunca hep yan yana, i ie olmulardr.

kllarnda Avrupa etkisi grlmektedir. Bu etki kabza, balak ve taban biimlerinde de kendisini hissettirmektedir. Bu yzyldan sonra Trk klcnn orijinal formu unutulmutur. Sultan Selim II ve Sultan Mehmet II ye ait kl (Env. No: 1/496-486) XVI-XVII. yzyl balarna ait Trk klc formuna rnek olarak gsterilebilir. Sultan Mehmetin klcnn Beyazt II nin kllarna ok benzedii grlyor. Sultan Osmana ait klcn (Env. No: 1/487) geleneksel formdan ayrld tabannn eninin artmasndan ve mahmuz kntsndan anlalyor. Sultan Selim II ye ait eri kl (Env. No: 1/499) saf Trk klc formunun en son rnei olarak gsterilebilir. Sultan Abdlmecid, Sultan Abdlaziz ve Sultan Abdulhamide ait kl, Trk kl formuna tekrar dnn birer temsilcisiymi gibi gzkseler de gerek eriliin, gerekse tabann ksmlar arasndaki oranlarn, gzden kamayacak derecede bozulmu olduu grlebilmektedir. Sultan Mehmet Reata ait olan rnek ise, o devir Avrupa bahriye kllarnn tamamen aynsdr. Trk klc zelliklerini gstermemektedir.15. yzyl ikinci yars Osmanl kl kabza ve balaklarnda, bu dnem kl tabanlarnda olduu gibi, uzun bir gelime aamasnn sonucu olduu anlalan belirli ve uyumlu bir formla karlayoruz.

Tek bana madde, kuvvettir, fkedir, emirdir. Yan banda her zaman manay da bulabilmeli, onunla frenlenip, onunla aha kalkmal, Kanuninin yataan Fatih Sultan Mehmet adn tayan dz ve iki onunla temellenmeli, onunla kklenmeli ki bazl kltan ancak birinin kabza ve bala tnln, anlamn salam olsun. Kl da kalmtr (Env. No: 1 / 376). Kabza tepesi kntldr. Bu da bize, kzulmn deil adaletin tesisi yolunda kullanlrsa an ve eref tar. lcn iki aznn kullanldn gsteriyor. Eri ve tek azl kl kulAksi takdirde basit bir demir paras, kan dkme aracdr. lanmna geildii bir dnemde, baz Memluk kllarnda yapld gibi, kabza eriltilerek azn tek tarafl kullanmna gidilmemitir. Fatih Sultan Mehmetten beri devam eden kl formunun Kanuni Buna mukabil Fatihe ait dz klta taban kuyruu hafif eridir. Sultan Sleyman ve ondan sonraki dnemlerde deimeden 18. (Env. No: 1/374) Fatihe ait eri kllardan ilki, balk diinden yuvaryzyl sonlarna kadar srdn gryoruz. 19. yzylda ise Trk

36

Resim 1: Abdlazizin yataan, Resim 2: Sultan Beyaztn klc, Resim 3: III. Selimin klc, Resim 4: III. Selimin klcnn detay, Resim 5: 1. Ahmedin Meci

lak ve hafif eri kabzal, nsal yldz biimi dolgun demir balakldr. (Env. No: 1/90) Bu harikulade tren klcnn her paras orijinaldir. Bu sebeple tarihi belli en erken Trk kllar arasnda zel bir yeri vardr, ikinci eri klcn da ayn zellikleri tadn gryoruz (Env. No: 1/375). Sultan Beyazt II dnemi kl kabzalar deiik bir forma sahiptir. Balk dii kaplamal kabza yerini aa veya yekpare demir kabzaya brakm, yasslam ve erilii artmtr. Bu yeni formlaryla Beyazt II devri kl kabzalar, tabanlar gibi ve onlarla uyumlu olarak, olgun bir estetik biim gsterirler. Ayn kabza formuna, bu dnemin iki azl burmal kllarnda da rastlyoruz(2). Kabzalar iki ana tipte deerlendirebiliriz: nceleri hafif eri ve yuvarlak yaplmakta, kabza tepelii kntl olmadndan elden kaymasn nlemek zere i ksmnda bir knt bulunmaktadr. Fatihin eri kllarnda kabzalar bu formdadr. Sultan Beyazt devrinden kalma orijinal demir kabzal bir klta ise ikinci bir tipin ortaya ktn anlyoruz. Burada kabza; yass ve eridir. Yine elin kaymasn nleyen bir knt vardr. Kanuni devrinden itibaren koleksiyonumuzda bu tiplere uyabilen ok az rnek kalmtr. 18. yzyl sonu ve 19. yzyl boyunca yaplan kt tamiratlarda kabzalarn bu orijinal formlarna dikkat edilmemi tabanca sap diye adlandrlan iri, topuz tepelikli boynuz kabzalar veya Avrupa kabza biimleri kullanlmtr. Daha nce kllarn taban formlarnn geliiminde de grdmz gibi, Kanuni Sultan Sleyman ve ondan sonraki dnemlerde kabza ve balak formu deimeden 18. yzyl sonlarna kadar srmtr. 19. yzylda ise kllarda Avrupa etkisi grlyor(3). Silah seksiyonunda tehir edilen padiah kllarnn balaklarna baktmzda; Fatih Sultan Mehmet dnemindeki demir balaklarn yerini, Beyazt dneminde daha ok gm balaklarn aldn, Kanuni Sultan Sleyman dneminde bunlarn yerini, altn yaldzl gm balaklara braktn ve daha sonraki zamanlarda ise, bu eitlemelerin hepsinin kullanldn gzlemleyebiliriz. Kllarn knlar, genelde aa zerine deri kapldr. Azlk, iki bilezik ve amurluklar demirdendir. Fatih devri knlarnda madeni ksmlar, genellikle kabza tepelii ve balakta olduu gibi sslemesizdir. Beyazt II. zamannda madeni aksam genellikle altn kakma motiflerle sslenmitir. Daha sonraki dnemlerde azl, bilezii, amurluu altn yaldzl ve altndan olan knlar da grlr. Kllar zerinde Grlen Sslemeler Osmanl Devletinde kl ustalar ehli-i hiref arasnda kabul edilmektedir. Saray atlyelerinde alan ve Osmanl merkez ordusu-

nun ihtiyacna cevap veren tm (ehli-i hiref) ustalarn says iki bini bulmakta idi. Trkler silahlarndaki madd gce paralel olarak sslemenin de gelimesini arzu etmiler ve bunda da baarl olmulardr. Hazine defterlerinden birinde eyh hatt ile ayeti kerime yazl kl kaydna rastlanyor. Bu kayt bize unu gsteriyor ki, bu kllarn yaplmasnda devrin mehur hattat, nakka, kuyumcu ve kl ustalar ibirlii ierisinde almlardr. Hac Sungur, Mehmet Seyyid Bayram, Zlfikr Zeki Mehmet, Hayreddin vb.leri esiz Trk kllarn imal eden ustalardan bir kadr. Bunlarn klca verdikleri form, demire verdikleri su Trk klcn aheser yapmtr. Osmanl Trk kllarndaki sslemelerde sarayn geleneksel uygulamas hkimdir. Sslemelerde ana hatt kuyumculuk oluturur. Sslemeler altn, gm, demir vs. madenler ve fildii zerinde oymaclk ve kakmaclk eklinde kendini gsterir. Bu ekilde yaplm bir klcn esas dekorasyonu yazdr. Deiik kllarda eitli yaz rnekleri grlrse de bu yazlarn ierisinde en ok nesih yaz grlr. Kllarn zellikle taban kasmlarnda klc imal eden ustann ad, padiahn turas, Kuran- Kerimden ayetler, hadisler, dualar, ecereler, manzum paralar yer alr. Btn bu sslemeler ve yaz rneklerinin elik zerinde yer almas iin; oyma, kakma, telkari, savat teknikleri kullanlmtr. 15-16 ve 17. yzyllara ait eserlerde dnemin sslemesine uygun olarak Rumi motifler bolca kullanlmtr. Lale, yaprak, kvrk dallar kabza ve balak zerindeki dier motiflerdir. Knlarn zerlerinde de bolca ssleme ve deerli talar grlr. Kllar zerlerindeki yazlaryla da sahiplerinin ruh halini bizlere anlatabilmektedir, Silah Seksiyonundaki 1/11037 envanter numaral klcn zerine nakedilmi olan u beyit bu durumu aklamaktadr: Ey gnl bir can in her cana minnet eyleme izzet-i dnya in Sultana minnet eyleme. nsanlarn yaamlarnda maddi, ruhi ve sosyal olmak zere deiik gereksinimleri olduu bir gerektir. Trkler bu ihtiyalarnn hepsine daima gzellik fikri ve duygusu ile yaklamlardr. Giydikleri oraptan kullandklar silaha kadar her eyde bu gzellii aramlardr. Btn bu nedenlerden dolaydr ki, tarih boyunca aslnda bir sava aleti olan klcn Trk sanatndaki yeri ve nemi dier sanat eserlerinden farkl olmamtr.
Dipnotlar: (1)-Orkun, Hseyin Namk Eski Trkler Nasl Yemin Ederlerdi. Cilt 1, stanbul 1950 s.39 (2)- z, Tahsin, Topkap Saraynda Fatih Sultan Mehmet II ye ait eserler Ankara 1953. (3)-Aydn, Hilmi, Topkap Saray Mzesinde Sergilenen Kllar Antik Dekor, stanbul 1996 s.180-182. * stanbul 1 Nolu Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Blge Kurulu Mdr.

37

Kumalarn Kalbine
leyen Minyatrler
Melis GZEL

eit eit rengarenk kumalarn zerinde canlanyor esiz minyatrler Seyri doyumsuz koskoca bir tarih ileniyor iplik iplik SMEK tarafndan 2003 ylndan bu yana dzenlenen sergilerle stanbullulara tantlan ve sanatseverlerin gnlnde taht kuran mefruatta minyatr sanat, gittike tannyor, tanndka seviliyor ve bayanlar tarafndan zevkle icra ediliyor.

Mefruatta minyatr ya da baka bir ifadeyle kumata minyatr uygulamalar, 2003 ylndan bu yana SMEKte icra edilen ilgi ekici ve gz alc bir sanat kombinasyonu... Ev tekstil rnlerinin tasarlanp, eitli teknikler kullanlarak gze ho gelecek bir ekilde dikilmesi ilemi olarak bildiimiz mefruat ve kk boyutlu resim yapma sanat olarak tandmz minyatr, sanatn o ince izgisinde birleiyor ve ortaya herkesin hayranlkla izledii mefruatta minyatr tablolar kyor. Deiik zellikteki kumalarn (kk desenli saten, basma, dokulu, tafta, pamuklu, yn, kee vb.) bir arada kullanlabiliyor olmas bu almalar grsel anlamda daha da zenginletiriyor. Bu el sanatn rlyef almalarndan ayran en belirgin zellii ise ahap, tel, karton vb malzemelerin yerine tamamen kumalarla yaplmas. Kumala minyatr almalarna en yakn bran ise krkyama (patchwork) SMEK mzal Bir Sanat SMEK mefruatta minyatr usta reticisi Hamiyet ayl hanmefendi, bu sanat dalnn daha nce el sanatlaryla ilgili zel veya resmi kurslarda yer almadn, ilk olarak 2003 ylnda SMEK bnyesinde yeni bir bran dal olarak programa dahil edildiini ve gnmze kadar konu ile ilgili almalar sregeldiini belirtiyor. Bu bran SMEKe kazandran ise dnemin usta reticisi (2004den itibaren teknik rehber) Hacer ayl. Sayn ayl Maltepe SMEK kursiyerleriyle birlikte, bir eitim yl boyunca yapm olduklar almalar 2003-2004 eitim dneminde Osmanl minyatrleri adyla Taksim Metro Sergi Salonunda stanbullulara sundu ve sergi byk ilgi grd. Serginin youn ilgi grme-

sinin ardndan 2005-2006 eitim dneminde Mecidiyeky Profilo Alveri Merkezi Sergi Salonunda Osmanlda Minyatr ve Turalar konu balkl, 2006-2007 eitim dneminde Taksim Metro Sergi Salonunda usta retici Sukeyne Tulan ve Kadky SMEK kursiyerleri tarafndan Osmanl Kanyonlar adl karma sergi ald. Gene bu eitim dneminde Kkyal Maltepe Kltr Merkezinde, Suadiye SMEK kursiyerleri ve usta reticileri Hamiyet ayl tarafndan Osmanlda Kadn ve iek konulu sergi alarak, kumala minyatr almalarnn sergilenmesi SMEKte geleneksel bir hal ald. Son sergi; Trkiyenin ilk minyatr park olan Miniaturkte gerekletirildi. SMEK kursiyerlerinin Miniatrkte bulunan eserleri tablolara yanstt sergide yer alan 74 adet tablo ziyaretiler tarafndan ok beenildi. Sergiyi gezen insanlar ilk defa byle bir almayla karlatklarn dile getirip, aknlk ve hayranlklarn gizlemiyorlar. Konu ile ilgili detayl bilgi sahibi olabilmek iin, SMEKin hangi kurs merkezlerinde bu sanatlar ile ilgili almalara yer verildiini renmek ve yeni retim dneminde kursiyerimiz olmak istiyorlar. eklinde konuan mefruatta minyatr usta reticisi Hamiyet ayl, sergiler sayesinde pek ok insana ulatklarn ancak bunun yeterli bir say olmadn, bu gzellikleri daha fazla insanla paylamak istediklerini anlatyor. Kursiyerlerine de her sanat dalnda olduu gibi bu sanat dalnn da bir sabr ii olduunu ve ortaya kan sonucu grdkten sonra yorgunluklarndan eser kalmayacaklarn telkin eden usta reticinin rencilerinden Suadiye SMEKte eitim alan Mine Tatolu, lk bata zor geldi, yaptka zevk almaya

38

39

40

41

42

baladm. Sonunda iime hayran oldum. diye konuuyor. Meryem Sevin Batur, Minyatr almasn ilk defa grdm, ok sevdim, retmenimiz sayesinde bir adet tablomu tamamladm. Seneye tekrar gelmek istiyorum. Bu el sanatn ok sevdim. eklinde dncelerini ifade ederken, ayn kurstan Drdane Balboy ise Akas zor geldii iin yapmay dnmyordum. retmenimizin sayesinde ikna olup yapmaya karar verdim ve yaparken ok keyif aldm. Yaptm ile ve kendimle gurur duyuyorum. diyor. Ama Minyatrn nce Dokusunu Yanstabilmek Mefruatta minyatrn uygulama alannn ok geni olduunu ifade eden bu karma sanatn icraclar, kumata minyatr ile ev tekstiline ynelik btn objelerde (yatak rts, krlent, aplik, abajur vb) rahatlkla zengin tasarmlar olarak sunulabileceini ve mefruatta kumala minyatr yaparken doru seilmi her trl resim, manzara, obje aslna uygun bir ekilde yaplabildiini sylyorlar. Ustalarmzdan rendiimize gre, bu gz alc sanat yapmaya balarken ilk nce kaynak taramas yaplyor ve allacak olan

minyatr seiliyor. Seilen resim bytldkten sonra aydnger ya da parmen kadna detayl olarak iziliyor. Modeldeki her detaya uygun olabilecek kumalar temin edilerek, uygulanacak modele gre kalplar karlyor. Uygun renkte ve desende kumaa karar veriliyor. Sonrasnda kumalara tela yaptrlarak kalplar yerletirilip, kk kalplarda evresinden (d kontr) ine ard yaplyor. Byk desenlerdeyse evresinden (d kontr) kuma dndrlp kalbn arkasna bask eklinde hazrlanyor. Desenler ablonun stne yerletirilip tamamlandktan sonra zemine yerletirilip ara bask gerekletiriliyor, zemindeki naklarda tamamlanyor. Bu ilemler yaplrken modellere uygun desende kumalar, el nak iplikleri, diki iplikleri, tela, elyaf, boncuk, pul vb. malzemeler kullanlyor. Mevcut teknikler ise; ine ard, ara bask, el nak, makine nak, pul/boncuk ii vb. Mefruatta minyatr uygulamalar ile minyatrler boyutlu bir ekilde kumaa aktarlm oluyor. Bu uygulamada nemli olan ise minyatrn tarihsel dokusu ve ince detaylarn mefruata yanstabilmek SMEK usta reticilerimiz ve kursiyerlerimiz bunu baarl bir ekilde gerekletiriyor ve alan sergilerle de stanbullularn beenisine sunuyor

43

inide Yeni Bir Yorum:

Ebruli iniler
Yrd. Do. emsettin DALI

iniyle ebruyu birletirerek uluslararas platformlarda ebruli inileri yeni bir sanat yorumu olarak tantan deerli sanat ve akademisyen emsettin Dal, Daha dne kadar bir yan sanat kolu olarak karmza kan Trk ebrusu, Trk inisine hayat veren malzemelerle bambaka bir formda ve nitelikte, bir sanat deeri olarak kltr ve sanat rnlerimiz arasnda en saygn yerini alacaktr. diyor

slam felsefesi etkisinde asrlardr zmlenen Trk zevki, estetik yargs ve sempatisinin doal bir sonucu olarak karmza kan, geleneksel sanatlarmzn zgn bir ubesi Trk ini sanatmz deerlendirirken gemiten aldmz bedii zevkleri, yine bir Trk sanat olan, Batnn da bir Trk sanat olarak kabullenip Turkish papier (Trk kd), Turkish Marmor papier (Trk mermer kd) olarak isimlendirdii ebru sanatmzla btnletirmenin addr ebruli iniler Bu iki muhteem sanatmzn birlikteliinden oluan yeni bir sentezi, yeni bir soluk olarak sunumu kan Trk ebruli inilerini belli bir norma oturtup savunmak, geleneksellii tahrip etmeden zengin bir eniye yeni bir sanat ubesi katarak sanatmzn evrensel boyutlarn geniletmek ve bu dorultuda ilk kez karlalan ebrulu inilerin uluslararas platformlarda sunuma ulatrmaktr amacmz slam sanatlarnda, resim yasann gereince anlalamamas, figrn belli formlarda kullanlmas ya da mekruh

saylmas slam sanatsn soyuta mcerret olana ynelmitir. Bu felsefenin etkisiyle gelien slam sanatlar; minyatr hat, tezhip, ini, ebru daha ziyade soyut ve baz ubelerde de birim tekrarna giden bir forma brnmlerdir. Dier geleneksel sanatlarmz hal, kilim rgleri, ta tezyinat, aa oymacl (kndekari), sedefkarlk, ciltilik gibi bu felsefenin nda gelien birbiriyle benzeen yalnzca farkl karakterlerde sluplandrlm rneklerle doludur. Yazmzda bu ubelerde en yenisi olan ebrulu inileri grsel rnekleri ile birlikte ortaya koyacaz. Grsel rneklerde kendi almalarmzdan oluan deiik trlerde ebrulu iniler bulunmaktadr. Renkli ve cilal srla kaplanm pimi topraklara fayans kelimesinin karl olan ini (ini ii) ad verilir. Aslnda bu yanl anlalmadan dolay vaktinde ini porseleni anlamna gelen deyimin yanl kullanm sonucu yerletirmitir.(Bakr 1999- s 10) Bu porselenlere imparatoruna ait anlamndan fafuru denilmekteydi.(Arseven 1973 s 50 ) slam sanat iinde nemli bir yer tutan Trk ini ve seramik sanatnn gemii, 8-9. yyda Uygurlara kadar dayandrlmaktadr. rann Moollarca istilas sonucu ok sayda bilim ve sanat adamnn Seluklulara snmalarna neden olmu ve bu sanatlar ininin Seluklu Trklerinde gelimesine yardmc olmutur. ( Arseven 1973 s 50 ) Anadolu Seluklularnda ilk kullanlan teknik, Seluklularn ini sanatmza hediyesi olan mozaik tekniidir. ( Arseven 1973 s 243 ) Bu zellikle mimari komplekslerin i kesimlerinde kubbe ve tabanlarda bolca kullanlmtr. 13 yy. ortalarnda Mool aknlaryla sarslan Seluklular, Trkistan, Azerbaycan ve Horasandan Anadoluya gen

44

Trk geleneklerini glendirdi. Sanat ve kklerde yeni bir canlanma balad. ( ney 1995 s 77) slam ini sanatn ilk byk aamas Anadolu Seluklu mimarisinde grlr. Cami, mescit, medreseler minarelerinde firuze ve mor renkli srl tulalar srsz tulalarla ok deiik komposizyonlar bilezikler oluturur. ( ney 1995 s 83 ) Seluklu mozaik ini tekniiyle renkli sr tekniini birlemesiyle Osmanl inilerine bir balang olmutur. (Aslanapa 1989 s 322) lk zamanlarda ini bir duvar kaplamas olarak kullanlmaktayd. Seluklularda bu daha ok mozaik formunda grlmektedir. Daha ok geometrik bir ssleme oluturmaktadr. Konya Karatay sral medrese Aleddin camisinde gzel rnekleri bulunmaktadr. ( Arseven 1973 s 243) slam ini sanatmza genel anlamda baktmz zaman, ininin mimari ile btnlk arz ettii grlmektedir. Mimaride bir bezeme unsuru olarak karmza kan ini ile gndelik kullanmda seramik olarak karlamaktayz. Trk ini sanatnda cami, trbe gibi mimarinin dndaki sivil mimaride de minai, sralt ve lster ( perdah) gibi farkl tekniklerle de karlamaktayz. Genelde yaplarn i ve d alanlarnda bir kaplama malzemesi olarak kullanlan ini; pimi toprak, kare, yldz, okgen formunda grlen, yzeyi renkli ya da saydam olabilen bir maddedir. Bunun dnda Seluklu ve Osmanl da kullanm eyalar olarak da kullanlmtr. Bu kaplara Osmanlda ka seramik eyalara evani denilmektedir (Yetkin 1984) Mimaride ilk kez M 3000 yllarnda msr piramitlerinde (sakkara piramidi) grlen iniyi (ney 1987) seramik formunda daha ileriki tarihlere gtrmek mmkndr. ini ve seramikte bezeme, genelde sr denilen ve cam andran ince bir tabaka ile elde edilir. (Demiriz 1982) Sr bir tr bezeme olduu kadar, ayn zamanda yaltkanl salayarak geirgenlie nleyen koruyucu bir madde olarak karmza kar. Anadolu ini sanatnda gzlemlediimiz rnekler, ilk dnemlerde ounlukla renkli srl olarak karmza kmaktadr. Lster ve minai tekniindeki rneklerde de grlmesine karlk, sr alt teknii ile ilgili iniler, Osmanllarla birlikte daha fazla grlmektedir. Sr alt tekniinde; yzeyi rten, alttaki rengi ortaya karan koruyucu bir tabaka olarak kullanlr renksiz ve saydamdr. Anadoluda Trk ssleme sanatlar ve mimari, slam sanatlar kapsamnda bakld zamanda son derece gzel rneklerle doludur. zellikle ini - seramik; alanlarnda dneminin en belirgin slup ve rneklerini sunmutur.

emsettin Dal, ebru almas yaparken.

Seluklu dnemi ini, zellikle mimari konstrksiyona uyarlanan iniye karlk seramik buluntular pek yoktur. En azndan gnmze kadar rastlanmamtr. Bu alanda bulunanlar ise Beyehir Kubadabad saray, Karahisar, Adyamanda Samsat, Keban ve Atatrk Baraj glleri altnda kalan blmde ele geen vazo, srahi, tabak, kse ve benzeri eyalardan oluan, krmz gri ve gevek hamurlu seramiklerdir. Kubadabat Sarayndaki inilerinde grlen dikkat eken en nemli zellik kukusuz zerlerindeki figratif zenginlikleridir. Osmanllardan gelimeye balayan bu sanat ini panolar eklinde gelimi, koyu mavi, firuze, yeil ve domates krmzs gibi renklerin hkimiyetine girmi daha ziyade mimari yaptlarn i ksmlarnn dizaynnda yer almtr. (nder 1977 s 106 ) Osmanl dneminde 1320de Bursann fethiyle iniye duyulan ihtiya artm Bursa, znik ve Ktahyada ham maddeye yataklarn bulunmas sonucu ini atlyeleri birbiri ardna almtr. ( Koer 1997 s 73) Osmanl inisi seramikleri 14. yy.dan itibaren deiik trde kaliteli rneklere slam sanatnn ihtiam ve zarafetini yanstmtr. (ney 1987 ) lk Osmanl seramiklerinin znikte 14.yy. ortalaryla 15.yy. balarnda yapld bilinmektedir. Ktahyada ilk Osmanl seramiklerinin bu tarihleri arasnda yapld grlmektedir. lk Osmanl inilerinin de znik ve Ktahyada yapld sylenebilir.

45

4
1) Kitre hazrlanmas, 2) Boyalarn tekneye yatrlarak form dzenlenmesi, 3) Hatip yapm, 4) Taban daldrlmas, 5) Ebrulu tabak

(Smer 334) Osmanllarda seramik merkezi zniktir. Bu dnemde ilikin olarak bulunan paralar ukur tabakalar ve kseler olarak grlr yine bu dneme ait rnek olarak vazo ve srahiye pek rastlanamamtr. ( Demiriz 1982) Bu yzyllarda byk gelime gsteren Osmanl ini ve seramikleri imparatorluunda gc ve zenginlii nispetinde zirveye kmtr. Gemii Asyaya dayanan Anadoluda geliim gsteren ini sanat teknik ve estetik adan Seluklu ve Osmanl dnemlerinde farkl iki slup gelitirmitir.16. yy. ile 17. yy. ilk yarsnda en nemli rnleri sunan ini sanat daha sonra bu zelliini yitirdi. (Boy 1997 s 331) 17. yy. ortalarna kadar mkemmel bir retimin srdrldn biliyoruz ama ne var ki 17. yy. ikinci yarsndan sonra imparatorluun durumu ile paralel olarak ini ve dier sanatlarda gerileme ve yozlama balad. ininin ana renkleri solmaya ve bakalamaya desenler deformasyona uramaya balad. Yine ayn dnemde znikin nemini kaybetmesinin ardndan 16. yy. da yeni bir ini merkezi olarak Ktahya gzlenmektedir. Aslnda Ktahyann znik ile birlikte 14. yy.da ini retmeye balad bilinse de srekli znikin yannda ikinci planda kalmtr. Sultan III. Ahmet dneminde Nevehirli Damat brahim Paann da gayretleriyle znike bir ferman gnderilip stanbula kurulacak atlye iin, malzemeler, usta, frn planlar gnderilmesi emredilmi (ney 1995) ve muhtemelen stanbul Eypte Tekfur Saray denilen alanda bir atlye kurulmutur. (1724-1725) Buras ile ilgili en erken rnek ise, Cezeri Kasmpaa Camii mihrabnda grlmektedir. Yine bu retim olduka ksa srm, trl nedenlerden dolay bir mddet sonra bu atlyede dalmtr.

Klasik Osmanl Dneminde inicilikte kullanlan ev sslemeleri, desenler, ok baarl kompozisyonlar uygulanmtr. Bunlar Lale, karanfil, gonca gl, meneke, smbl, nariei, akayk, bahar dallar, zmer, iekler, madolyanlar, arabeskle ssl yazlar, (ney 1987) ksacas tezhipteki ssleme unsurlar mermer taklidi benekler grnmesine ramen konumuz olan ebrulu ini rneklerine rastlanlmtr. Ebrulu iniler Tarihsel sre ierisinde tm bu geliim izgilerine bakld zaman, geleneksel tavrla Trk zevki ve estetiini birlikteliinde organize olan Trk ini sanatnn, zgn karakteri ierisinde alayl diye tabir ettiimiz usta- rak ilikisi ile gnmze kadar geldii grlmektedir. Kubadabaddan znike, Ktahyaya ve gnmzde ini ekilleniyor. Halk rgeleri ve geleneksellik btnleiyor. inideki motifler tezhipte, ebruda farkl malzemelerde birleiyor. Farsada ebri bulutumsu, eski Trkede ab-ru su yz, birincisinde zerinde bulutu andran grntler, ikincisinde ise su yzeyindeki boyalarn grnm; isim ne olursa olsun, Batnn da naslsa kabullendii Turkish Marmor Papier, Trk mermer kd, su zerindeki boyalarn kda alnmas, kt zerinde mermerimsi ho grnmler elde edilmesi sanatdr. 9 yy.da Orta Asya ilerine kadar uzanan bu sanatn ilk defa kim tarafndan, nerede ve nasl bulunduu bilinmez ama sonras kesin ki geliimini yine ayn yzyllarda Trk sanatsnn elinde gstermitir. Gnmzde mze ve ktphanelerde bulunan el yazmas kitaplar ve belgelerde ise konuya ilikin herhangi bir bilgiye, bulguya rastlanlmamtr. Konuyla ilgili olarak 9. yy.da hatta bu sanatn yapldna ilikin grler bulunmaktadr. Yine ayn dnemde Uygur Trklerinin kt ve boyay bilmeleri 4-5 eit renkli minyatr yapabilmeleri

46

de dndrcdr (Hep gl 1990: 58). 8. yy.da inde Liu Sha Shien, 7. yy.dan itibaren de Japonyada benzer tekniklerde yaplan baz almalarn bulunmas, (Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi 10.c 1994: 80) sonraki yzyllarda aatay Trklerinde ebre ismiyle Trkistanda ortaya kan ebru sanatnn, tarihsel geliim sreci ierisinde bize baz nemli fikirler sunmaktadr. Bu bilgiler nda ebrunun Douda ekillenmi bir sanat dal olduu sylenebilir. Bu sanat Anadoluya, Trklerin eski vatanndan pek Yolu ile gelmi, Trkistanda Buharada yola km, ran zerinden adn da beraber alarak Anadoluya yerlemitir. (Yazan 1986: 41) lk kez 16. yy.da ekillenmeye, belli formlar aramaya balanmtr. Ebruda malzeme nedense hep kt olarak kullanlm son yllara kadar bu byle devam etmi, yzylmza kadar dier kitap sanatlar, ciltilik, tezhip, minyatr, hat sanatnn bir yardmcs olarak grne ulaan bunlardan herhangi biri olmazsa olmaz olan bu sanat kendi kimliine 20. yy.n byk sanats Mustafa Dzgnmanla erimi, duvarlara sanat eseri olarak aslan bir tablo halini almtr. Trk ebrusunda iekli ebrular M. Dzgnmandan sonra ekillenmi; tezhipte, inide kullanlan tm iekler Trk ebrusunda kullanlmtr. Kdn dnda cam, fayans, kuma, aa ve dier malzemeler zerinde denenen ebru birka ustann dnda ini biskvi zerinde pek denenmemi ya da zerinde durulmayarak geitirilmitir. Geleneksel tavr iinde ortaya kan tm dier sanat ubelerinde olduu gibi ebru ve biskvinin, hammaddenin birliktelii ve iniyle btnlemesi; sanatta yeni anlaylara giden ve gelimenin paralelinde olan Trk sanat ve sanatsnn hedefi neden olmasn. arihsel sre ierisinde bizden ncekilerin braktklar miras gelitirerek sonraki nesile neden farkl sunumlarla kltrel bir sentez iinde aktarmayalm Sanat olarak bir hat eseri ebrusuz ve tezhipsiz bir yalnlk ifade edebiliyor, iniye ait bir motifi yine bir cilt olarak grebiliyoruz. Bir tezhibi bir ini zerinde grebiliyorsak bir ebruyu bir inide neden grmeyelim. Atete aan iekler; inide boyalar frnda pierek nasl doal grnmleri dnda bir grnme brnyorsa ayn olay ebrulu inilerde de gereklemektedir. Farkllk tekniklerdedir. ini bezemeler fra ve tahrir, ebru ise bir ss sanatdr. Yntem ne olursa olsun ikisine de hviyetini veren ate ve frndr. inide kullanlan tm renkler ve boyalar ebrulu inilerde de kullanlmaktadr. Ayn

ssleme, karmza farkl karakterlerde, bazen lekeci (taist) bir anlayla, bazen salms karmak, bazen transparan, bazen de figratif bitkisel bir bezeme olarak kabiliyor. Klasik Trk inisinin dnda yine bir Trk sanat olan ebruyu farkl yntemlerle tantarak bu sanatmzn karakteristik yapsn, ini karolar, biskviye nakederek, ininin kullanm alanlaryla badatrmak. Ebrulu iniler dier sanat ubelerimiz gibi Trk zevkinin bir rnei olarak deiik malzeme ve biimlerde somutlatrarak zgn yerini almaldr. Daha dne kadar bir yan sanat kolu olarak karmza kan Trk ebrusu, Trk inisine hayat veren malzemelerle bambaka bir formda ve nitelikte bir sanat deeri olarak kltr ve sanat rnlerimiz arasnda saygn yerini alacaktr. ada bir yorumlama ile bazen bir masa zerinde, bazen duvarlarmza astmz bir tabak formunda, bazen vazolarmzda bir defalk bir prosesle gerekletirilen ve bazen yeni bir sanat eseri olma niteliiyle motif ve renk kompozisyonu mthi bir izgi zenginlii ebrulu iniler Dileimiz geleneksel formda soyut izgilerle grne ulaan ebrulu inilerin sanat tarihimizde yerini alarak bat plastik sanatlar ierisinde yeni bir yorumlama olarak zgnln bulmas, tpk battal ve tarakl ebruda olduu gibi soyut lirizmle ada bat sanatlarna nclk tekil etmesidir.
KAYNAKA ARSEVEN Celal Esat, Trk Sanat, Cem Yaynevi, stanbul, 1973 ASLANAPA Oktay, Trk Sanat, Remzi Kitabevi, stanbul, 1989 BAKIR Sitare Turan , znik inileri ve Glbekyan Koleksiyonu, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar 1999 BOY Safiye, Geleneksel ini sanat verilerinin gnmz sanatnn deien koullar iinde deerlendirilmesi, Trkiyede El Sanatlar Gelenei ve ada Sanatlar indeki Yeri Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1997 DEMRZ Yldz, Anadolu Trk Sanatnda Ssleme ve Kk Sanatlar, (ini ve seramik maddesi ), Grsel Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, stanbul 1982 HEPGL Nusret, Boya ile Kadn Sudaki Ak, Vip Mecmuas, Say:13 Temmuz 1990. KOER Mehmet, Trk ini Sanatnn Dn Bugn Yarn, El Sanatlar Dergisi Say 1, Trk El Sanatlarnn Dn Bugn Yarn Sempozyumu Teblileri, ( 4 Nisan 1994) Konya 1997 NEY Gnl, slam Mimarisinde ini, Ada Yaynlar, zmir 1987 NEY Gnl, ini ve Seramik Maddesi Geleneksel Trk Sanatlar, Haz. Mehmet zel, Kltr Bakanl Yaynlar, stanbul 1995 NEY Gnl , Geleneksel Trk Sanatlar (Hazrlayan: Mehmet ZEL), Kltr Bakanl Yaynlar, stanbul, 1995 NDER Mehmet , Seluklu Devri Kubatabat Saray ini Sslemeleri, Kltr ve Sanat, Kltr Bakanl Yaynlar, Say 5, stanbul, Ocak 1977 SMER Gner , Ktahya inisi ve Gnmzdeki Durumu, Trkiyede El Sanatlar Gelenei ve ada Sanatlar indeki Yeri Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1997 YAZAR Ik, Ebru Sanat, Antika Say: 14 Mays 1986. YETKN Suat Kemal, slam lkelerinde Sanat, Cem Yaynlar, stanbul 1984

Seramie uygulanm ebru rnekleri. (Nasreddin Hoca, kedi ve gvercin)

47

Yaz: Rana KAYACIK Fotoraflar: Mustafa YILMAZ

Anadolu kltr mozaiinin ierisinde esiz bir konuma sahip olan orum ilinin, el sanatlar ile nam salm inci gerdanldr skilip lede halen sepetilik, semercilik, aa oymacl, ayakkabclk, bakrclk gibi gemiin aynalar, zverili bir avu insan tarafndan sabrla gnmze yanstlmaya allyor. Ayrca orum'da karg bezi dokumacl da teknolojiye kar byk bir mcadele veriyor.

48

49

Trkiyemizde her yremiz, adnn yannda simgesini de beraberinde tar, hemen o canlanr zihinlerimizde. Denizli'nin horozu, zmit'in pimaniyesi, Rize'nin ay, znik'in inileri, Ktahya'nn porselenleri, Gemlik'in zeytinleri, Kayseri'nin pastrmas, Mara'n dondurmas, Antep'in fst Bu liste uzayp gider orum denildiinde ilk akla gelen ise elbette ki "leblebi" olur. orum'da her ke banda bir leblebici dkkan bulmanz mmkn. Bu yrede yetien nohutun irilii ve leblebiye dnme aamalar, orum leblebilerini hakl bir ne kavuturuyor. Herkesin bildiinin yan sra bir de bilenlerin bildii var ki; o da skilip'in leblebisi. lenin arasta kltr ierisinde nemli bir yeri olan ve birka esnaf tarafndan yrtlmeye allan leblebi yapm, zanaatlar ierisinde en zahmetlilerinden biri aslnda. Bir ay sren zorlu bir almann sonucunda ortaya konan leblebiler, zellikle odun ateinde yaplyor olmasndan dolay dierlerinden farkllk gsteriyor. Ve elbetteki enfes tad da orum ve skilip denildiinde leblebilerin yan sra en byk gzellik; kentin pek ok uygarln kalntsn barndran ak hava mzesi konumu ile yaatlmaya allan el sanatlar. yle ki; Karadeniz Blgesi'nin Anadolu'ya alan kaps olan orum, gnmzden 7 bin yl ncesine kadar uzanan hazineleri barnda tayor. orum ili snrlarndaki Hititlerin ilk bakenti Hattua, Unesco tarafndan Dnya Kltr Miras Listesi'ne alnmtr bile Burada bulunan ivi yazl tablet arivleri de Unesco'nun Dnya Bellei Listesi'nde yer alyor. orum'un Boazkale ilesindeki Hattua'nn en etkileyici kutsal mekan ise; Yazlkaya Tapna. Bu ak hava tapnanda bulunan yze yakn tanr, tanra, hayvan ve figr ilenmi olduu kaya yzeylerinden adeta bizleri izliyor. Eski Tun a ve Hitit a'nn sanat merkezi kabul edilen Alacahyk, Hititlerin nemli kentlerinden olan apinuva (Ortaky) orum'da mutlaka grlmesi gereken mekanlardan. Ayrca ehirdeki dier nemli yaplar arasnda orum Kalesi, Hseyin Gazi Trbesi, skilip Kale-

si, Osmanck Kandiber Kalesi, Hachamza Kalesi, skilip'te Redif Klas, orum Saat Kulesi, Sungurlu Saat Kulesi, Koyunbaba Trbesi, Veli Paa Han, Yeni Hamam, Paa Hamam, Hachamza Hamam, Koyunbaba Kprs, Maraz Hata emesi, Baltac Mehmet Paa emesi bulunuyor. orum tarihi gzelliklerin yan sra doal gzellikleri ile de turistlere huzurlu ve keyifli vakit geirme olana sunuyor. Eer orum'a urayacaksanz kefedilmeyi bekleyen ok gzel tabiat parklar, yaylalar, mesire yerleri, amlklar ve kanyonlar olduunu unutmayn Tarih boyunca nice gezgin, sanatkr ve edebiyatnn eserlerine konu olmu skilip ise Hattua'ya sadece iki saatlik uzaklkta. Blgeye yerleimin Hititlerin Anadolu'ya geldii tarih olan M.. 3000'lere uzand eitli kaynaklarda yer almakta olup, Hatti uygarlnn kent yerleme alannn skila (skilip'in tarihteki ilk ad) olduu dnlyor. Soluk Almaya alan El Sanatlar orum kentinde eski dnemlerde youn olarak dokumaclk yapldn reniyoruz, imdilerde ise snrl da olsa bu sanatn yaatlmaya allyor. Yre halknn ihtiyalarna gre genellikle ipek ve iplikten dokunan karg bezinin zellikle Kzlrmak vadisindeki yerleim birimlerinde halen dokunmakta olduuna ahit oluyoruz. orum'da sepetilik, semercilik, aa oymacl ve ayakkabclk skilip ilesinin sanatlar arasnda anlatlyor ki youn olarak bu blgede yapla gelmi. skilip'i gezen fotoraf sanats Haluk Uygur "Az Gittik, Uz Gittik" adl eserinde skilip'i yle anlatm; "Yllardan beri yrede faaliyet gsteren, esnaf loncalarnn etkisiyle olacak, Trkiye'nin ok yerinde artk yok olmu birok zanaat erbab skilip'te hala faaliyetine devam ediyor. Birok el sanatn barnda yaatan skilip, bu yzden bende, doal bir etnografik

50

orum denildiinde ilk akla gelen leblebi olur. Herkesin bildiinin yan sra bir de bilenlerin bildii vardr ki; o da skilipin leblebisidir.

51

52

kent mze izlenimini brakt. Bence skilip'te Unesco tarafndan korunmaya alnmal ve kent, bir ak etnografya mzesine dntrlmelidir." Bakrclk ve demircilik ise orum kentinin geleneksel retim kollarnda biri. Eski dnemlerde bakrclk iin gerekli hammadde Ergani'deki bakr yataklarndan salanrm. Ancak ham bakrdan saf bakr elde edilen haddehanelerin en yakn Tokat'ta bulunmas bakrclarn retimlerini drm ve 20. yy. balarnda orum'da demircilik ykselmeye balam. Kentte demirden tarm aletlerinin her trls yaplmaktaym. Ancak ustalarn anlattna gre sonralar bakclk tekrar ykselmeye balam. orum'da bakr rnler genellikle kazan, tabak, sini, sahan, lenger, tava gibi

mutfak eyas olarak kullanlyor, ayrca ibrik ve leen gibi eyalar da yllardr yapla geliyor. Ancak gnmzde bakr malzemelere rabet azalsa da orum ve skilip'te, ss eyas yapm ve ilede yaplan dnlerde kullanlan dn kazanlarnn kalaylanmasnda bakr kullanlyor. Sanatlarn icra etmeye alan ustalarn en byk derdi ise elbette ki rak bulmakta zorluk ekmeleri zellikle Karadeniz'de fndk toplamak iin sk yaplan sepet rmecilii, orum'un skilip ilesinde de yaatlyor. Tarm faaliyetlerinin youn olduu ilede "He, it, zembil, el sepeti, sele, sepet, kadn sepeti, ocuk sepeti" isimleri verilen sepetler kullanlyor. Bu sepetler, fndk aac ve ak st denilen sdn bir trnden yaplyor.

53

54

55

1849 ylnda skilipi ziyaret eden gezgin Tschihatscheff kasabay, Tepeyi anca iniverdiimiz dar vadide resim gibi uzanan bir yer kt karmza, meyve ve asma bahelerinin taze yeiliyle kuatlm bu yer skiliptir. eklinde tarif etmitir.

56

1849 ylnda skilip'i ziyaret eden gezgin Tschihatscheff kasabay, "Tepeyi anca iniverdiimiz dar vadide resim gibi uzanan bir yer kt karmza, meyve ve asma bahelerinin taze yeiliyle kuatlm bu yer skilip'tir." eklinde tarif etmi. Yemyeil doas ile insann ruhunu aydnlatan, cierlerini ferahlatan skilip'te ve ona bal orman kylerinde aa ilemeciliin yapld el sanatlar byk geliim gstermi. zellikle Elmal ve Alu kylerinde oymaclk sanatnn en gzel rneklerini gryoruz. Aa ileri ile yaplan eyalar ierisinde kak, kaklk, kepe, am oyma hamur teknesi, am oyma su kaplarndan senek bardak gibi aa ileri, sofra altlar, yufka amak iin yaslaa, yufkay sa zerinde piirmek iin bislee, yufkay yapmak iin oklaaa (oklava), kulp, bilye, pul, kpe, ekerlik, tokmakl kan, pt pt tahtas, dve, k-

k ocuklarn yrmeye almas iin kancak (kndrcak), eitli topalar (maymun), ocuklarn yatmas iin beik, ocuklara oyuncak, aa oturma yeri hasr olan iskemle (sandalye) vb. evde kullanlan pek ok malzeme bulunuyor. skilip'te ve tm lkemizde son dnemlerini yaayan bir sanat olan semercilik, yk hayvanlarnn kullanmnn azalmasna bal olarak eskisi kadar sk yaplamakta ve ilgi grmemekte. lede semercilik yapan sadece birka kii kalm. Ustalar, semerleri kei derisi ve kamtan (saz) yapyorlar. Semerlerin, palan, atal semer, sele semer, katrlara taklan kara semer eklinde eitleri var. Yaplan semerler genellikle ile ierisindeki ve evre kylerdeki kullanclarna ulatrlyor. Ayakkabclk da skilip'te sayl ustalarca yaplan ve geleneksel tarzda icra edilen sanatlardan. Talep az olduundan dolay ustalar sipari usul almalarn yrtyorlar. Ustalar, k mevsimlerinde kullanlan ve zel bir yapm gerektiren "mes" ad verilen ayakkablarn daha dierlerine nazaran daha ok ilgi grdn sylyorlar. Sonu itibari ile Anadolu'nun uygarlklar beii orum ile irin kasabas skilip, bakrclk ile, sepet rmecilii ile, aa ilemecilii ve dier el sanatlar ile gemiin izlerini bugnlere tamak iin byk bir mcadele veriyor. Bu mcadele Anadolu'nun pek ok kynde kasabasnda devam ediyor. Saylar gittike azalan bu deerli ustalarmzn sanatlarn yeni icraclarna devrederek, gelenekselin gzelliini gelecek kuaklara aktarmalarn diliyoruz

57

Yusuf ILGIN

Sevgilinin mis kokulu terindendir gl; nice Kurn- Kerimlere, kitaplara, Hilye-i erflere, levhalara, yaz albmleri ve cilt kapaklarna nak nak ilenmitir nadide zamanlarda Allah ve hilal kelimelerinin kutsallatrd nazl iektir lale; camileri, emeleri, mezar talarn, zrhlar, silahlar, kaftanlar sslemitir asrlarca Ssleme sanatlarnn glen iki yzdr; lale ve gl

58

Btn sanatlar, doadaki gzelliklerden kendine ilham alr ve onlarla beslenerek, ycelir. iekler ise doann bizlere armaan etmi olduu, milyonlarca eitlilikte, birbirinden gz alc ve gzel sslerdir. Bu nedenledir ki ssleme sanatlar ierisinde ieklerin yeri yadsnamayacak kadar nemlidir. iekler elbetteki sadece gzel sanatlara deil ayn zamanda edebi eserlere, kuma ve taklara, kullanm eyalarna ve hatta dini sembollere de konu olmutur. nsanlar her dnem ieklere ayr deerler ltfetmiler, yaadklar zamann sosyo-kltrel zelliklerine gre ayr anlamlar katmlardr Lle, gl, karanfil, smbl gibi iekler zellikle Seluklulardan bu yana Trk halknn beenisini kazanm ve yzyllar boyunca Trk kltrndeki nemlerini korumulardr. iekler ssleme sanatlarnda stilize, yar stilize ve natralist olarak kullanlmlardr. Allah, Hilal, Lale

kelimeyi oluturan harflerin noktal olmamasndan kaynaklanmaktadr. Trklerin Avrupaya tantt bu iek gerek Osmanlda gerekse bat aleminde ok sevilmi Hollanda da Lalemania, Osmanlda da Lale Devri olarak adlandrlarak belirli dnemlere markasn vurmutur. ini, kalem ii, minyatr, maden iilii gibi pek ok alanda ssleme unsuru olarak karmza kan lale motifi, padiahlarn tlsml gmleklerinden, savaa giden askerin kalkanna kadar pek ok alanda yerini almtr. Lale, Halkar ve ikaf tarznda altnla allm, koltuk sslemelerinde ve kenar bordrlerinde tezhib olarak ilenmitir.Yzyllar iinde stilize ve naturalist slupta da ounlukla ilenerek Barok, Rokoko, Ampir diye adlandrdmz Eklektik tarzn iinde yorularak ukufe demetleri iinde hak ettii yere ulamtr. Gl; Sevgilinin Mis Kokulu Teri

Efsaneye gre, bir yapran stndeki i tanesine yldrm der, alev alan yaprak, o hali ile donup lale ieine dnr. bnyesinde kalan siyahlklarda yldrmdan kalan yank izleridir... Bu tarihten beri sevgililerin birbirine olan akn anlatmaya yarayan krmz lale Gzelliinle kalbimi atee verdin, aknla yanp kl oldum eklinde yorumlanmtr Lalenin yazld lam-he-elif harfleri eskilerin tabiriyle cevahir-i huruf ayn zamanda Allah ve Hilal kelimelerinin de yazld harflerdir. Bir ilgin nokta da, her kelimenin de Allah, Hilal, Lale; Ebced hesabnda toplamlarnn 66 olmasdr. Bir dier dikkat ekici bir konu ise Osmanlda, lale merakllar arasnda lekesiz lalelerin makbul olmasdr. Bunun nedeni de her

Bir devre damgasn vuran ve Osmanl sanatlarnn gzbebei saylan lalenin formlarnn zamanla deimesi sanata da yansm, 18.yyda ar uzun biim alan lalenin yerini, 19.yyda gl almtr. slamn kutlu peygamberi Hz. Muhammedin gl yznn gl kolu terinden kaynaklanan anlam itibariyle gl, dini bir sembol olarak Osmanllardan bu yana kullanla gelmi ve ssleme sanatlar ierisinde kendine zel bir yer edinmitir. Kurn- Kermlerin sayfa kenarlarndaki aer, hizib ve secde iaretlerinin ad gldr. Gl, kitap sanatlar ierisinde en ok, Hz. Muhammedin kutsal zelliklerini anlatan Hilye-i erf levhalarnn tezyinatnda kullanlmtr.

59

Efsaneye gre, bir yapran stndeki i tanesine yldrm der, alev alan yaprak, o hali ile donup lale ieine dnr. bnyesinde kalan siyahlklarda yldrmdan kalan yank izleridir... Bu tarihten beri sevgililerin birbirine olan akn anlatmaya yarayan krmz lale Gzelliinle kalbimi atee verdin, aknla yanp kl oldum eklinde yorumlanmtr

60

Ftih Sultan Mehmed tannm portresinde sa elinde gl koklarken resmedilmitir. Sinan Beye veya iblizade Ahmede atfedilen portrede Fatih Sultan Mehmed, bada kurarak oturmakta, gzleri uzaklara dalm, kk parma yzkl elinde tuttuu kk bir daldaki glleri koklamaktadr. Hkmdar dier elinde de bir mendil tutmaktadr. ve d kaftannn kuma kvrmlarndaki glgelendirme, yakasndaki krkn tylerinin, ak renkli sakalnn ilenii, adeta onun Batya almn, bada kuruu ise onun Douya bal kltrnn kklerini yanstmaktadr. Tarihi deitiren bir askeri dehann, elinde gl ile canlandrlmas ayrca anlamldr. Fatih Sultan Mehmedin bu portresi, genel anlamda Osmanllarn iek sevgisi ve meraknn en azndan Fatih Sultan Mehmed dnemine kadar gittiinin de bir gstergesidir. Genelde ieklere, zelde ise gl ve laleye son derece dkn olan bu padiahn hanmlarndan birinin ad Glbahar, birinin Glah ve birinin de iektir Gl ve lale Bu iki gzel iein figrleri, doadaki gerekliklerin insan yetenei ile birleerek, sanatnn hayal dnyasndan szlp ruh dnyamza akt yerde oluur aslnda Tarih boyunca trl trl ekillerde, zelliklerde, tat ve dokularda Son sz olarak iyi ki varsn ve yreimizi sslemisin asrlarca gl ve lale

Gnl Dostu Fakirleri

Aka Getiren Sergi
Rukal KAYRA

1436 yl nce ereflendirdi dnyay bir kul, ad Muhammet resul Kutlu doumunun hrmetine Trk slam Eserleri Mzesi, gnlleri, gllerin peygamberinin akyla dolduran bir sergiye imza att; Bir Kul, Bir Resul. Paha biilemeyen, birbirinden deerli 130 eser, kiisel eya ve malzeme, stanbullular manevi bir iklimin huzurunda birletirdi.

slam dininin yce peygamberi Hz. Muhammetin mmeti, yzyllar boyunca onun at nurlu yolu takip etmiler, bir nebze olsun onu hatrlatr gayesiyle kulland eyalar saygyla muhafazaya almlardr. Bu emanetler itina ile saklanarak gnmze kadar ulamtr. Bunlar ou zaman gn yla bulumu, milyonlarn ilahi akyla kucaklanm, kimi zaman ise baz eyalarn narinlii zarar grr endiesini dourmu ve srekli sergilenmekten ekince duyulmutur. Yce peygamberin en byk mucizesi olan Kuran- Kerimi de Allah-u Tealann mbarek kelamyla mmetinin ba tac olmu, tarih boyunca hat, tezhip, ebru gibi en gzel sanatlarn oluumuna ve zevkle, evkle icrasna yol amtr. Sanatkrlar, bu kutsi kelimeleri en gzel biimde yazabilmek, ssleyebilmek gayesi ile stn bir aba sarf etmi, Trk slam sanatlarnn ltlarn insanla armaan etmilerdir. Tarih boyunca en

gzel hattatlarn, mzehhiplerin, en iyi sanatkarlarn eserleri zenle saklanm ve bu gelecek kuaklara en byk armaan olmutur. Ayrca gnmze gelene dein pek ok sanat, el yazmas nadide eserleri ile edebiyat dnyasnn hazinelerini ortaya koymutur. Gzlerden ve birbirinden uzak eitli mzelerde ve zel koleksiyonlarda ortaya kmay bekleyen bu hatralar, din ilimler, edebiyat ve hat sanat asndan da ok kymetli olan tablolar ve el yazmas eserler, Kutlu Doumun 1436. yldnmnde Sultanahmetteki Trk slam Eserleri Mzesinde sanatseverlerle, deerbilenlerle ve onun yolunda giden gnl ehilleriyle bulutu. Sadece 15 gn sren Bir Kul, Bir Resul ad verilen sergide yer alan eserlerin nemli blm, mzelerde korunan, ancak te-

62

hir edilemeyen eserlerden oluuyordu. Eserler, Trk ve slam Eserleri Mzesi, Topkap Saray Mzesi, Konya Mzesi, stanbul Trbeler Mzesi Mdrl Koleksiyonlar, Sleymaniye Ktphanesi ve Hrka-i erif Camii Hizmet Vakfndan zenle seildi ve gzlerden uzak bekleyenler eklinde tanmland.

sel sanatlarda Hz. Peygamberin izlerini tayan eser, serginin ak kald gnler boyunca Trkiyenin ve dnyann pek ok yerinden gelen ziyaretilerin tanmyla adeta gllerin peygamberinin mis kokusunu tayordu

Sergilenen eserler arasnda; Hz. Muhammetin; gmlei, naln- saadeti (bir eit sandalet), sakal erifleri gibi ahsi eyalar, en byk emaneti olan Kuran- Kerimlerin 8.-19. yzyla ait en grkemli rnekleri, Hz. Muhammetin hadislerinden veya Hz. Muhammetle ilgili Kuran ayetlerinden konusunu alan ve Osmanl sultanlarnn yazm olduu hat levhalar, bugne kadar sergilenmemi olan Hz. Muhammetin hadislerinin Mslimi, Tahavi, Buhari ve Trmizinin kaleme ald hadis erhlerinin 14. -15. yzyla ait rnekleri, Delaili Hayratlar, Hz. Muhammet iin yazlm Natlar, Miraciyeler vs., Hz. Peygamberin eceresini, hayatn ve mirac anlatan el yazmalar, Zbdet t Tevarih gibi dnya ve peygamberler tarihini konu alan yazma eserler, Kabe ve Medine minyatrleri, Kabe rtleri, Kabe anahtarlar, Kabe sprgeleri, feraet beratlar, Ravza-i Mutahhara rtleri, Medine topra, alemler, tlsml gmlekler gibi mze koleksiyonlarndan seilen mukaddes emanetler ve eserler bulunuyordu. Yaklak 130 mukaddes emanet ve gelenek-

HANG ESERLER NEREDEN GELD Mekke topra: Trk ve slam Eserleri Mzesi, Mahfazalar: Topkap Mzesi, Resulullahn Gmlei: Hrka-i erif Camii Hizmet Vakf, Sandal- erif: Hrka-i erif Camii Hizmet Vakf, Kabir sngeri: Hrka-i erif Camii Vakf, Kabir topra: Hrka-i erif Camii Vakf, Veysel Karani Hrka paras: Hrka-i erif Camii Vakf, Medine Mhr: Trk ve slam Eserleri Mzesi Eserlerin geldii dier mzeler ise yle: stanbul Trbeler Mzesi, Konya Mzesi, Sleymaniye Ktphanesi, Kprl Ktphanesi ve Topkap Mzesi Hrkai erif Camii Hizmet Vakf.

63

Bir Ant eme;

Tophane emesi
Yaz :mer Faruk CAN Fotoraflar: Mustafa YILMAZ

stanbul emelerinin en ykseidir, en byklerinden ve gzellerinden de biridir Tophane emesi En son 2006 ylnda restore edilen bu eme, kitabesinden duvar sslemelerine, kabartmalar ve oymalarla bezeli saaklarna kadar her ayrnts ile esiz bir ant gibi dikilir Tophane semtinde karmza

64

Roma ve Bizans dnemlerinden bu yana zenle ina edilmi, yzyllardr nice aire, yazara ve sanatya ilham kayna olmutur stanbul'da emeler ou o dnemlerden bugnlere ulaamasalar dahi Osmanl zamannda dnemin zevkine ve sanat anlayna gre yeniden biimlenmi, meydanlardan mahallelere ve zel mekanlarn ilerine kadar yzlercesi daha yapla gelmitir. Genellikle sultan, valide sultan ve dier saray mensuplar tarafndan yaptrlan bu emeler, Osmanl sanatnda, kltrnde, sosyal yaamnda ve mimarisinde nemli yer tutmutur. Dnemlere gre ekonomik gcn, refah seviyesinin ve siyasi yapnn bile gstergesi olmulardr. Ayrca halk arasnda, bir yere eme yaptrmak sevaplarn en by kabul edildiinden irili ufakl bu emeler adeta stanbul'u sarmtr. eme denildiinde ilk akla gelenlerden olan eme ba sohbetleri ise yaamam olsak dahi hepimizin bildii bir eydir ki, toplumsal iletiimde kendine nemli bir yer edinmitir. yle ki; gncel olaylar, su tamaya gelen kadnlar tarafndan burada dilden dile aktarlm, kimi zaman bu bulumalarda yeni yeni dostluklar kurulmu ve kimbilir ka ak ka sevda eme banda alevlenmitir Ama artk ne llelerinden grl grl su akan emeler, ne eme banda eker sohbet eden semt sakinleri kald eme, sebil, selsebil zengini stanbul kenti, imdi bu gzellikler asndan ok fakir Yol kenarlarnda, sokak kelerinde, krlm, dklm, bir kenara itilmi, kaderine terk edilmi bu yaplar bizden ilgi bekliyor ki hayatn kaynan yeniden sunsunlar bize tpk eskisi gibi

"Tophane emesi Tatan..." "Tophane emesi kap komumuz Sk sk buluup dertleiriz Yannda bir sra kavak aac nnde tramvaylar durur eme dediin byle olur Grl grl akar durur Akar sebil sebil deyu Tophane emesi tatan Yapanlar ylmam iten Tiftiini skmler mermerin Avu ii kadar bo yer koymamlar Kabarm kar kar her bir yan gl gl Saksdan, meyvadan, naktan."
diye ne gzel anlatm Bedri Rahmi Eybolu bu dizeleriyle Tophane emesini Biz konuya girmeden nce ustann dizeleri anlatsn istedik nce bu nadide yapy stanbul'un nc byk meydan emesi olan Tophane emesi, tarihi surlarn dnda kalan emelerin en gzellerinden biridir. Gneyden Kl Ali Paa, kuzeyden Nusretiye camileriyle, batdan Tophane atlyeleri ve doudan rhtm ile evrili olan Tophane Meydan'nda, 1732 ylnda 1. Mahmut tarafndan yaptrlan eme, "1. Mahmut Han emesi" olarak da bilinir. Trk rokokosu tarznda ina edilen emenin mimar, Mehmet Aa'dr. ehrin en yksek duvarl emesinin drt yan da mimar olarak ayndr. emenin tarih kitabesi, air Nafihi'ye aittir. Kitabe, Yahya Fahreddin (.1756 ) tarafndan cel slsle yazlmtr, stte de Sultan I. Mahmud'un turas mevcuttur. Tophane emesi bir gei dnemi eseridir. yle ki; 1700'lerin banda meydanlara geni saakl antsal emeler yaptrlm, klasik sluptan Bat slubuna ince bir gei yaanmtr. eme Gmrk Emini Ahmed Aa'ya 76.000 kuru 84 akeye yap-

65

Tophane emesi Tatan... "Tophane emesi kap komumuz Sk sk buluup dertleiriz Yannda bir sra kavak aac nnde tramvaylar durur eme dediin byle olur Grl grl akar durur Akar sebil sebil deyu Tophane emesi tatan Yapanlar ylmam iten Tiftiini skmler mermerin Avu ii kadar bo yer koymamlar Kabarm kar kar her bir yan gl gl Saksdan, meyvadan, naktan."

66

67

68

trlan Tophane emesi'nin 1700'l yllarda geni saakl, kubbe rtl, 8 musluklu bir eme olduu eski stanbul gravrlerinde aka grlr. Bir detay daha; kynn doldurulmasyla denizden ieride kalan eme, eskiden Tophane skelesi'nin bulunduu meydanda yer almaktaym. Bitki motifleri ile bezenmi olan emenin ta sslemelerinde saks iindeki meyve aalar, vazoda iek grntleri vardr. Motifler sanki bir inci dizi gibi sralanmlardr ve bunlar birbirlerinden farkl kompozisyonlarda birer natrmorttur. Tophane emesi tarihi sre ierisinde eitli tadilatlar ve onarmlar grmtr. Bunlardan ilk byk onarm 1837 ylnda gerekletirilmi ve eme rts deitirilerek, teras ats yaplmtr. 1956-1957 ylnda ise ikinci kez stanbul Sular daresince restore edilmi, bu restorasyonda tarihi gravrlere sadk kalnarak saak ve kubbe yeniden ina edilmitir. Osmanl eme mimarisinin en nemli yaplarndan biri olan Tophane emesi, son olarak 2006 ylnda Sabanclar tarafndan restore edildi. Sabanc Grubu'nun gda platformu Gda SA bnyesinde yer alan Saka Su tarafndan gerekletirilen proje, Ta Vakf danmanlnda, SK, stanbul Bykehir belediyesi ve Yldz Teknik niversitesi'nin katklaryla yrtld. 12 ay sren aratrma ve koordinasyon faaliyetlerinin ardndan Tophane emesi'nin restorasyonu 65 kiilik bir ekiple ay gibi ksa bir sre ierisinde tamamland. eme evresinin dzenlenmesi de 4 ay ald ve toplamda 19 aylk bir srete Tophane emesi prl prl bir grnme kavutu. 15 mimar ile 4 hat ustasnn grev ald restorasyon almalarnda 740 metrekare kurun, 40 metrekare 23 ayar altn varak ve 20 adet aydnlatma armatr kullanld. Tophane emesi, hayatn kaynan bizlere sunmak iin yeniden canlandrld ancak stanbul'da ona imrenen o kadar ok eme

var ki, dars onlarn bana diyelim Ve mademki Bedri Rahmi Eybolu ustann dizeleriyle anlatmaya baladk, onunla sona erdirelim;

stanbul'un emeleri Gen yata st kurumu analar gibi ahdamarlar burulmu Kimi yllardr su demi yorulmu Brakm kendini srt st gnee p tenekesi olmu

69

iniyi Yaam Biimine Dntren

Amel-i Faik
Latife AKTAN*

Toprak, astar ve srn uyumudur ini ini bir ate oyunudur. Renklere ve kaliteye atele hakim olunur. der byk ini ustas Faik Krml iniyle ilgilenen herkesin Krmly tansn tanmasn bir vefa borcu vardr. nk ininin gnmzde canlanp yeniden hayat bulmas hocamza ait bir olgudur...

Henz 20li yalarnda uzun boylu bir delikanl iken kader onu ilgin bir tesadf sonucu ini ile tantrr. Yllar boyunca ininin peinde koar. Onun iin yaam biimine dnen iniden vazgemek artk mmkn deildir. Birka kez vazgemeye niyetlenmi olsa bile bunu baaramaz ve yola devam eder. nk Faik Krml iin tek ynl yolda yolculuk balamtr. Bu yol hepimizin bildii gibi bugnk znikin iniyle yeniden bulumasyla ekillenir. Hocaya neden znik dediimde nk burada balam devam da buradan olmal demiti. znikin merkez olmasnn temel nedeni znik gl suyunun tatl ve az sodal olmas, mlekilik iin demirli, milli dinlenmi baln gln evresinde bolca bulunmasdr. Antika merak olan ve gravr sanats olarak yaamn srdren Faik Hoca bir gn kaderini deitiren ini parasyla karlar. Niantandaki antikaclardan Rum asll Povilli Faik bu ini paras ok deerli diye bir eyi eline tututurur. Bir sre sonra o gnlerin delikanls yllarn verecei ininin peine der ve kendini znikte bulur. Ve aratrma incelemelerle yllar yllar kovalar. (Kad defterleri, Osmanl arivleri, hocann inceledii eskiye dayal kaynaklardr.) 12 yl nce hocayla tantmda ok heyecanlydm. Hoca bir sre sonra Asmal Mescitteki atlyesinin anahtarn vererek istediim zaman gelip alabileceimi sylediinde heyecandan yreim duracak sanmtm. Sonrasnda birlikte ok ho almalar yaptk. Doktoram vereli henz bir yl olmutu. Bir eyler bildiimi sanyordum.

Hocayla her grmemiz bilgisizliimi yzme vuruyordu. Hem bilgisizliime zlyor, hem de rendiklerimle tarifsiz bir keyif alyordum. Bu arada hoca ylesine kibar ve nazik davranyordu ki istemeden de olsa hocay incitecek bir ey yaparm korkusundan aklma gelen her eyi soramyordum. Bazen atlyeden birlikte kar stiklal Caddesinde yrrdk. ok zarif bir beyefendi olarak her zaman nazik davranmtr. Son zamanlarda Floryadaki evinde kendini birka kez ziyaret ettim. Her seferinde dneceim yere taksi ararak yollamtr. Hoca sadece bir ini ustas deil ayn zamanda ok zel bir insandr. Tanyor olmakla ayrcalkl olduumu dnrm. Hocamn atlyesinde ziyaretine gittiim gnlerden bir gn biraz param var diye yreklenip kckte olsa hocamn yapt bir ini parasn istemitim. Hoca bana boyutlar 33 x 44 cm. olan yekpare lacivert zeminli bir ini karo getirdi. aknlktan ne diyeceimi bilemedim. Ben bu eserin parasn deyemezdim. Aman hocam bu ok byk dedim. Bunun deerini senden daha iyi kim bilebilir demiti. Sanyorum haklyd. Tabi artk para teklif edemezdim. steimden dolay ok utan duymutum. Ama bugn sahip olduum en deerli eserdir. Faik Hoca stanbul Mevlanakap, at ahrndaki atlyesinde ilk kmbet frnn yapar ve o gnleri anlatrken hala heyecanlanr. Byk zverili bir dnemini kapsayan sre 6 ay gibi ksa bir dnem olarak balayp yllarca srmtr. Bu srete bu abalarn hi yararnn olmayacan Prof. Celal Esat Arse-

70

71

drd. Faik Hoca bylece 300 yl aradan sonra yeniden ateini yakt ini frnlar ile iniyi gncel yaama tekrar getirdi. Faik Hoca Art Decor Dergisine inihanenin kuruluunu yle ifade etmitir. 1980 ylnda znike gittiimde belediye bakanyla konutum ve znikte ini atlyesi kurmak iin yer istedim. Tm masraflarn da ben karlayacaktm. Ama bana znik dnda yer verdiler. Fakat bu bir kltr iiydi. Eer inihane znik iinde olmazsa kim gelirdi grmeye. Bunu dnerek kabul etmedim. Daha sonra Eref Erolu atlyeyi kurmam iin bana yer verdi. 1986da inihaneyi kurdum. Eer atlyeyi kurmadan ve ini yapmadan znikten gidersem mahvolurdum. iniler frndan kmaya balaynca, zniktekilerde ini almaya balad. Mze mdrleri belediye bakanlar hepsi geliyordu atlyeme. Bu ekilde iniler tutuldu ve yryp gitti. O dnemlerde cami ve mescitlere yaptm iniler hala duruyor. Ayrca Erefin dkkanndaki yazl byk levhalar ilk yaptm inilerdi. Hoca bilgisini renmek isteyenlerden esirgememitir. Hatta uzaktakilere de ulatrmtr. Faik Hoca inicilik hakknda bilgilerini yaynlayarak da paylamtr. Bu almalara birka rnekse: Sanat Tarihi Yll XI. 1982 yaynnda stanbul inicilii, Antika dergisi 16. say ve 27. saylarnda stanbulda Ehli Hiref ini Ustalar ve znik inileri ve Cenoval ini Tccarlar balkl yazlarn ini merakllar ile paylamtr. stanbul Antikaclar balkl kitab 1996da stanbulda yaynlanmt. Faik Krmlnn dedesi Mir Ali Svastopolde tuz tccarym, babas tramvay idaresinde daha sonra Floryada Atatrkn getike urad bir iftliin yneticiliini stlenmi, erken yata vefat etmi. kardein ortancas olan Krml, bir abla ve bir erkek kardee sahiptir. Hocann sanata olan dknl, gravr Andreden renmesine, bir dnem de Fransada Fikret Mualla, Ressam Avni ve Selim Turan ile ayn yerde kalmasna neden olmu. Sanat ve antika merak nl ressamlarn tablolarn toplamasn salam. Elinde orijinal nl ressamlarn tablolar bulunan hoca, bir gn mze amak istemektedir. Bu istei uzun yllara dayanmaktadr. ini iin gerekli maddi destei, yapp satt tablolar, gravrler ve antikalardan temin etmi, bir serveti ve de mr bu uurda harcamtr. Fakat piman deildir. Yaam da ini kadar seven hocaya, Naslsnz? dediinizde yant her zaman u olmaktadr: Her ey fevkalade Bu almalar kltr faaliyeti olarak yrttm kazan dnmedim. diyen hoca cmlesini, Amerika ve Avrupann dikkatini bu nedenle ekmektedir. eklinde tamamlyor. nk yerli medyada ok ilgi grmeyen hoca, yllar ce Alman TVsi WDR tarafndan yarm saatlik programda znik inisinin yapmn anlatm. Yakn gelecekte Amerikadan hocaya ait bir belgesel iin sz alnm. Yakn gemite de 2002de gen yapmc Selim Evci ynetmenliinde hazrlanan belgesel Krmzy Arayan Adam filmi, 15. Yz-

Faik Hocann evinden genel grnt

ven de sylemiti hocaya. Faik Krml baaramayacam duygusuna kaplarak frnn ykar fakat bir sre sonra yeniden kurar. Bu gn 45 yl aan bir sre sonra hoca geriye baktnda yetitirdii rencileri, baarlar ve onlarn rencileri eklinde oalan bir yelpazeye yaylmn izlemekte ve byk bir keyif duymaktadr. Yetitirdii fakat artk aramzda olamayan Eref Erolu ve Rasih Kocaman ustalarn rencileri bu yola devam etmekteler. znikteki ilk aratrmalarnda sonu alamaynca Ktahyaya giden Faik Krml bu kez orada uzmanlarn da katlm ile altyaps da dahil nemli bir retime n ayak olmutur. Faik Krml III. Murat zamannda snnet dn alaynda geen frnn aynsnn znikte kurdu ve znik inisini yeniden hayata dn-

72

yl da Osmanl iniciliinde kullanlan fakat daha sonra reetesi kaybolan ve adndan kayp krmz olarak sz ettiren efsane renk, mercan krmzsnn peindeki Faik Krml Ustay anlatyor. Olduka baarl olan bu belgesel Uluslararas belgesel yarmalarndan dl alrken Kltr Bakanlmzn ilgisinden uzak kalmtr. Toprak, astar ve srn uyumudur ini. ini bir ate oyunudur. Renklere ve kaliteye atele hakim olunur. eklinde altn izerek syledii szlerini mehur mercan krmzsnn zelliklerini anlatarak tamamlyor. Krmz renk sratlnda ilk defa 14. yzyl da Rakkal bir sanat tarafndan bulundu ve uyguland. Osmanllarda krmz rengi yapan malzemeyi ilk defa 1530 yllarnda stanbullu bir ini ustas tespit eder. Bu esrarl malzeme o dnemde kuma boyaclnda da kullanlan halk arasnda za kbrz [Demirslfat (FeSO4)] denilen yeil renkli bir tuzdu. Bu renk dier renkler gibi sratlnda sath srldnde pime annda kurun sr tarafndan yutulmakta ve renk kaybolmaktayd. Usta sratlna rengi bolca kabark olarak sslerdi. Pime annda sr renge nfuz etse de piimden sonra kalan renk sratlnda kabark ekilde meydana geliyordu. iniciliimizin krmz rengi mecburiyetten kabark olmutur. Hoca yaynlarnda ve syleminde stanbul iniciliinden ska bahseder. Resmi dayanak olarak da belgeler nerir. stanbul inicilii henz yeni bir konudur. Topkap Saray Arivi ve bilhassa Nusretiye Arivi vesikalar tetkik edilme imkanna eritii zaman ini tarihimizin niceliini belirleyecek saysz vesikalar bulunacaktr. eklinde aklamalar yapmaktadr. Faik Hocann inileri yurt ii ve yurt dndaki birok koleksiyonerin elinde bulunmakta. Bu eserlerden hocann ilk aklna gelenleri u ekilde dalmtr: Hollandada bir mzede, Amerikada Ertegn Kardeler Koleksiyonunda, Londra Victoria and Albert Museumda nan Kra Koleksiyonunda (70 adet Amel-i Faik imzal ini, Niantandaki Bolu Mcevheratta (6-7 eser bulunmakta.) Hocadan alan zenginler arasnda rabet gren eserleri tercih nedeni olmaya devam ediyor, hatta gnmzn popler sanats Tarkan bile Amel-i Faik almak istiyorum diye basna duyuruda bulunmu.

Faik Hoca atlyesinde alrken

Son dnem panolarmda 30 kadar Hilye-i erif, Adem ile Havva ve Kristof Colombu altm derken, hoca almalarnda gemii inkar etmeden yeni tasarmlara da yer vermitir. Faik Hocann inileri, stanbul Teknik niversitesinde yaplan Harkort deneyinde dayankll her koulda (ar scak, ar souk hatta don olayna bile ) tespit edildikten sonra resmiyet kazanm ve dikkatleri biraz daha zerine ekmitir. Teste katlan birok kii ve firma bu deney sonucu baarsz olurken hocamzn zverili almalar bir kez daha baarsn kantlamtr. Hocamz almalaryla ini dnyasna k tutarken ini eitimi veren yksek okullar ve Gzel Sanatlar Fakltesi kapsamnda Geleneksel Trk El Sanatlar Blmnde Eski ini Onarmlar Anasanat Dal almasna da vesile olmutur. (Son dnem alan blmler iin geerlidir) Ayn zamanda gnmzde birok ini atlyesinin zellikle znikte znik Vakf ve kk atlyelerin iler hale gelmelerine sebep olmutur. Tm bu nedenlerden dolay iniyle ilgilenen herkes, ini ustalarnn ustas, gravr sanats, ressam, sanatsever, antikac, yazar, son derece duyarl hassas, beyefendi ve asil olan A. Faik Krmlya vefa borludur. Hocay tanyan mutlu aznlktan olduum iin mutluyum. Sayg ve sevgilerimle Hocam
Kaynaklar: National Geographic, Posta Kodu znik Mays 2005 Skylife, Ekim 2005 Art Decor, Kaybolan ini Gzellik Eyll 2000 Art Decor, Ekim 1998 Atlas, znik ini Krmz Sr Kasm 2006 Prof. Dr. Ara Altun, Osmanlda ini ve Seramik yks stanbul 1998 * Yrd. Do. Dr. anakkale Onsekiz Mart niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi Geleneksel Trk El Sanatlar Blm retim yesi, ve ini Sanats

Faik Hoca almas Bordr Paras renk denemesi

73

Yazma Eserler
ve Dndrdkleri
Prof. lhan ZKEEC *

Gnmzde matbaalarn hkimiyetiyle el yazmalar artk yok olmu gibi grnse de onlarn deeri hibir zaman deimez. Teknoloji ne kadar geliirse gelisin el ile yaplan, insan olan, insann tabiatna hitap eden eyler hi eskimez. Bu gzel eyler kymetini bilsek de bilmesek de, farknda olsak da olmasak da bir biimde bizle de bizden sonra da devam edecektir.

Yaz, insanolunun kendinden sonra gelenlere kalc ve anlaml izler brakmasnda en nemli unsurlardan biridir. Duygu ve dnceleri ifade eden dil yazyla hayat bulur. Bu sebeple insanlar papirsten deriye, pamuk levhadan kda, tatan ahaba kadar ok deiik malzemeler zerinde yazlar yazmtr. Mezopotamya uygarlklar, Msr, Antik Yunan, Hint, in, slm gibi bilebildiimiz btn byk medeniyetler zgn bir yaz gelitirerek kendi deerleri ve bak asyla kendi tarihlerini yazmtr. Her trl materyal zerinde duygu ve dncelerin kayt altna girip gelecek nesillere aktarlmasn salayan yaz; d ve i mimari meknlarda, mezar talarnda, kitabelerde, kitaplarda

geni bir kullanm alan bulmutur. Bunlar arasnda kt zerine el ile yazlan eserler, yani el yazmas eserler ok yaygndr ve byk nem tar. Bu yazmalar ok eitli biimlerde analiz edilip incelenebilir ama bu eserlerin tahlilinde temelde iki ana unsur ne kmaktadr. Birincisi yazmalarn kapsam, mahiyeti ile ilgili almalar, dieri ise grnm ve estetik deerleri ile ilgili aratrmalardr. nsanlar ivi yazsndan bu yana sadece yazmak deil, gzel yazmak kaygyla hareket ederek yazya belirli kurallar, kaideler, normlar ve estetik ller getirmitir. Dolaysyla yazl belgeler tarihi aydnlatan ayrcalkl birer kaynak olmann yan sra ayn zamanda birer sanat eseri kimlii tarlar.

Tetraevangelon; 4 ncilin de birarada bulunduu 12. yya ait kitap. Atina Bizans mzesinde bulunan eserin orijinal metin ve illustrasyonlar.

74

Eski Msrda hristiyan olan Koptlarn yazs. Yunan harflerine harf daha eklemi olan bu toplulua peygamberimiz davet mektubu gndermitir.

Yeralt odalarndan birinde iyi korunmu bir hiyeroglif.

Yaznn ve yazma eserlerin Trk tarihi iinde ok eski bir gemii vardr. Bugn bilinen en eski yazl Trke metinlerin kkeni M.. V. veya IV. yzyllara kadar uzanmaktadr. Trk yazs M.S. VIII. yzylda Orhun abideleri (Gktrk yaztlar) ile antlamtr. Bu abidelerle tarih sahnesine kan yaz, sanata byk deer veren Uygurlar ile nemli gelimeler gstermitir. Uygurlar yerleik hayata geerek sanat alannda stn baarlar elde etmi ve uzun sre etkili olmulardr. Trklerin slmiyeti kabul etmeleri ile birlikte bilim ve sanat alannda da byk deiimler yaanm, inanlmaz atlmlar gereklemitir. Karahanllar, Gazneliler, Seluklularla devam eden birikimler Osmanl Devleti dneminde de srm, Fatih dneminde ve XVI. yzylda zgn, mkemmel eserler verilmitir. Seluklular ve zellikle Osmanllar slam dnyasnn lideri olma konumlar gerei Kuran dili olan Arap harflerini kullanmlar, fakat yazy salt iletiim arac olarak grmeyip estetik unsurlarla birletirerek dnya sanat tarihindeki zgn yerini almasna katkda bulunmulardr. Tabiidir ki gzel yaz sanat sadece bize has bir sanat deildir, zellikle kutsal metinleri en deerli meta olan altnla en gzel biimde ssleyerek yceltmek byk medeniyetlerde grlen bir uygulamadr. Bugn inliler, Japonlar ve daha birok toplum ge-

milerinden gelen zgn estetik gzellikleri yaatm ve yaatmaktadrlar. Bununla birlikte yazma kitap sanatlar, zellikle de hat (yaz) sanat slm inancna sahip toplumlarda dier sanat dallarna nazaran ok daha fazla nemsenmi ve gelimitir. Gzel

Mukaddes kabul edilen Hint destan Ramayanadan ayetler.

yaz yazmak giderek ciddi bir kltr ve sanat faaliyeti haline gelmitir. Disiplinli ve sabr gerektiren bir eitim sonucunda gzel yaz yazabilenler dierlerinden ayrlm ve bu usta sanatlara hattat ad verilmitir. Kalemlerini, ktlarn, mrekkeplerini zenerek seen usta hattatlarn yazdklarn okuyanlar yazlanlarn muhtevas kadar yaznn gzelliinden de etkilenir. Hat sanat; tezhip, resim, cilt, ebru ve kat gibi yazma eserlerin yapmnda istifade edilen sanatlar dier sanat dallaryla birlikte yazma kitap sanatlar iinde yer alr. Trk-slm dnyasnda yazma kitap sanatlar (el yazmas eserler) her aamas ayr zen gsterilerek bir ekip almasyla, byk emek ve ustalkla meydana getirilmitir. Kendine zg teknikler gelitiren bu farkl alanlarn her biri zamanla bir sektr haline gelmitir. Kitap sanatlar; zerine yazld malzeme, kullanlan kam kalem, mrekkep, sayfa dzeni, ssleme alanlar, gelitirilen yaz karakterleri, satr

nl British Museumda bulunan tarihi bir tablet.

75

Ahap oyma gl desenli kitap, stanbul Fotoraf Albm.

76

Osman evki tarafndan 1268 H. tarihinde yazlan Kur'an- Kerim nshasnn zahriye sayfas.

tertibi gibi birok konuda, balangtan bu yana ok byl, enerji dolu ve hareketli bir ak izlemitir. lk dnemlerin parmen (ceylan derisi) zerine yazlm harekesiz ve noktasz yatay formdaki mushaflarnda, zaman iinde eitli ssleme unsurlar grlmeye balanm, bu suretle ayet sonlarna noktalar, sure balarna uzunca eritler halinde balklar, sayfa kenarlarna muhtelif ekillerde rozetler konulmutur. Bu anlay dier sahalardaki bilimsel ve edebi eserlere de yansm ve bylece yazma kitap sanatlar, yaz ve sslemenin (hat ve tezhip) birliktelii ile devam edip gitmitir. El yazmalar, yksek kalitesini hi bozmadan srekli gelimi, farkl lkeler bnyesinde deien ekoller ve slplar iinde mkemmel eserler vermitir. Hat, tezhip, cilt, resim gibi eitli sanat dallarndan byk stadlar yetimitir. slmn kutsal kitab Kurn- Kerim bata olmak zere el yazmas eserlerin tasarm dnemlere, toplumlara gre deise de, yazya, kitaba, ilme verilen deer deimemi, genellikle devlet adamlar tarafndan desteklenen sanatlar verdikleri eserlerle dier sanat dallaryla btnleen tam bir slp birlii oluturmulardr. Yazma eserlerin formlar ve tezhipleri farkl dnemlerde devrin estetik duygular ve sanat anlayyla deiik biimler alarak dekorlanm, altnlanm, renklendirilmi ve resimlenmitir. Zaman iinde deiik kltr evrelerinden gelen sanatlarn katksyla yazma eserlerde farkl estetik deerler, grafik anlaylar ve sanatsal ifadeler ortaya kmtr. Yazma kitap, belli bir kii tarafndan belli bir isimle, belli bir konu zerinde yazlan eserdir. Ariv kaytlarnda, ktphane ve mzelerde bulunan zgn yazma eserlerin, hibiri basma eser gibi birbirinin ayns deildir. Gnmzde matbaalarn hkimiyetiyle el yazmalar artk yok olmu gibi grnse de onlarn deeri hibir za-

Sadi irazi'nin Bostan isimli eserinin serlevhas.

77

m. Rya tabiri n. Ansiklopedik eserler, fihristler. Bu ilimlerin hepsinde yazma eserler bulunmas nasl zengin bir ilim dnyas olduunu anlatr. Yazmalarn ou Arapa, dierleri Trke ve Farsa yazlmtr. Bu eserlerin bir ksm telif, bir ksm tercmedir. Ayrca bir eseri aklamak (erh), ona ilaveler yapmak (hiye), onu tamamlamak (zeyl) gayesiyle yazlan eserler; bir mellifin veya deiik melliflerin risalelerinin bir araya topland mecmua tarznda yazmalar ve bir mellifin btn eserlerini iine alan klliyatlar ktphanelerdeki yazmalarn belli bal eitlerini tekil etmektedir. Seluklu ve Osmanl dnemlerinde eitli dillerinden tercmelerle bir intikal ve renme srecinden sonra zgn eserler verilmi ve bilimsel gelimeye nemli katklarda bulunulmutur. Osmanl dneminde zellikle Fatih Sultan Mehmet dneminde bilim ve sanat faaliyetleri ok geliir. Fatih, stanbulu fethettikten sonra bu ehrin slm dnyasnn nemli bir kltr merkezi olmas iin uramtr. stanbul ve mparatorluun Edirne, Bursa, Amasya ve Konya gibi dier yerlerindeki devlet adamlar ve nl bilginler tarafndan medreseler bnyesinde kurulan zengin ktphaneler balca kltr merkezleri olmutur. XVI. yzyln sonunda III. Murad tarafndan stanbulda Rasathane bnyesinde kurulmu, sadece astronomi ile ilgili eserler ieren bir ihtisas ktphanesi bile vardr.
Kur'an- Kerim 18 cz, Muallim Cevdet Yazmalar.

man deimez. Uygurlarda ve slm dnyasnda -Batdan yzyllar ncesinde- matbaa bilinmesine ramen yaznn ve yazma eserlerin bu grkemli gemii, insanlarn bilinli olarak el yazmalarn bask kitaplara tercih etmesine sebep olmutur. Bugn ktphanelerimizde bulunan yazma eserleri muhteva bakmndan ele aldmzda grlr ki, ilme, dolaysyla yazya ve yazlanlara byk deer veren kltr tarihimiz boyunca, bata dini eserler olmak zere toplumun ihtiya duyduu her ilim sahasnda kitap yazlmtr. Bu kitaplar tasnif kurallarna gre, bir mukaddime, bablara ayrlan ana ksm ve hatimeden oluur. Ancak baz kitaplarda bu unsurlardan bir ksm bulunmayabilir. Kuranla balayan yazl slm literatr asrlar boyu devam eden slm limlerinin abalaryla muazzam bir yazl edebiyat haline gelmitir. Konularnda kitap yazlan bu ilimleri ksaca yle tasnif edilir: a. Din ilimleri: Tefsir, kraat, tecvid, usul-i tefsir, hadis, icazet, email, akaid(kelam), fkh, usul-i fkh, feraiz, adab- eriye, zhdtasavvuf, mevaiz, dini ahlak, havas, ediye. b. Dil ilimleri: Hat, sarf, nahiv, lugat. c. Edebiyat: iir, iir tenkidi, aruz, kafiye, edeb, belagat, meani, ina sanat, ataszleri, folklor, masal, destan. d. Tarih: Siyasi-askeri tarih, medeniyet tarihi, siyer, megazi, ensab, biyografi-tabakat, menakb, ilim tarihi, mneat, dinler tarihi. e. Corafya. f. Felsefe: ilahiyat, mantk, cedel, siyaset, ahlak. g. Riyaziyat: Hesap, cebir, mesaha, hendese, vefk, astronomi, astroloji, mikat, musiki, mevazin-mekayil, meteoroloji. h. Fizik: Heyet, optik, ilml-ahcar vel-meadin, cerrl - eskal, fenn-i harb. . Kimya: simya, eitli el sanatlarna dair kitaplar. i. Tp: Genel tp, cerrahi, baytarlk. j. Zooloji: Hayvanat, baznameler. k. Botanik: filaha, nebat l. Sihir

XV. asrda Trke, Osmanllarla batda, Timurlularla douda bamsz bir brokrasi ve ilim dili, Arapa ve Farsann yan sra slm dnyasnn nc byk kltr dili olmutur. XVII. asrdan itibaren slm dnyasnda hemen her konuda Trke telif ve tercme eserler meydana getirilmitir. ok geni topraklara yaylm olan dier medeniyetlerden elde edilen birikim, bilim ve teknolojiyi gelitirmitir. Orta Asya ve Anadolunun mamur, canl ehir merkezlerindeki camiler, zamann niversiteleri olan ok sayda medreseler, hastaneler, rasathaneler, atlyeler ve ahlk eitim veren tekke ve zaviyeler gelien balca eitim kurumlar olmutur. Ayrca ynetici ve devlet byklerinin destekleriyle ok sayda deerli yazma kitapla birlikte, iinde tercme ve bilimsel almalarn srdrld ktphaneler ve enstitler kurulmu, halk tarafndan byk rabet grm ve yaygnlamtr. Bu gelimeler bilime ve bilgiye olan alakann sadece bir elitin elinde olmad, halkn da bu konuda istekli ve gayretli olduunu gstermektedir. Yorulmak bilmez birok mehur bilim adam ve sanat yetimi, bilimde ve sanatta bugne temel olan teori ve kurallar ortaya konmu ve bilimsel icat yaplm, stn teknolojik gelimeler yaanmtr. nan siteminden g alarak eriilmez bir zirveye ulaan bu ilim ve kltr ortam doal olarak gnlk hayata da yansm ve bugn bizim ok uzamzda olan bir hayat tarz getirmitir. slam medeniyeti iindeki tm toplumlar kuatan bu farkl yaam tarzn anlatan kaynaklarda ifade edildii gibi; o zengin, grkemli, medeni, ilim ve irfan merkezleri ehirlerde; hemen herkes iir ve edebiyattan anlar, evlerden mzik sesleri ykselir, nezaketli, ferasetli insanlar seviyeli ilmi, edebi sohbetler yapar, fakirler korunup gzetilir, yolcular cretsiz arlanr, hastalar efkatle tedavi edilir, renciler cretsiz eitim grrd. Bu kadar kkl ve kadim bir sanat, bilim ve dnce dnyas zamanla bir geveme, gerileme ve yozlama srecine girmi ve sonunda modernleme sreci iinde adeta bakla kesilircesine kesin bir kopua sahne olmutur. Sanat tarihi aratrmalarnda ve gnmz sanat anlay iinde bu muhteem sanatsal ve bilimsel veri kaynaklar geleneksel kimlii ile daha ok gemite kalan

78

ve amzdan uzak, eskimi bir anlay olarak kabul edilir. Zamannn iletiim ve plastik sanat arac, grafik sanat olan hat sanat da bugn maalesef sadece bir dua yazs gibi alglanmakta ve anlalamamaktadr. u bir gerek ki sanatsal retim ve projeler, bilimsel gelimeler, teknik tasarmlar bir toplumun kltrel btnlnden ayr dnlemez, o toplumun ekonomisi, politikas, yaam tarz, ahlaki deerleri vb. hepsi birbirini tamamlayacak veya etkileyecek tarzda bir btnlk arz eder. Dolaysyla toplumsal hayatn bir alannda grlen yozlamalar veya sorunlarn dier alanlarla etkileimi yadsnamaz. Yaadmz ada sanat alannda abalar ve ortaya konan eserler bulunmakla birlikte, gerek lkemizde gerekse tm dnyada can alc ya da insanlar etkisi altna alp srkleyecek baarl bir sanat akm, ekol veya sluptan sz edilemez. Zira sanata hayat veren inan ve dnce sistemleri kurudur. Bu eksiklik, yaadmz teknolojik an insan hayatna getirdii en nemli olumsuzluklardan birisidir. Bu amazlar erevesinde gnmzn klp, kreselleen ve insana dar gelmeye balayan dnyasnda tm deerlerini yitiren materyalist bir gr temelinde sadece tketici konumunda olmaktan bunalan insanlar, kltrel ve manev deerlerine daha ok nem vermeye balamtr. Tm dnyada hkim olmaya balayan yeni bir akmla inanlar, dini ve ahlaki deerler n plana kmaktadr. nsanlar kklerini aratrmaya, dier toplumlardan kendini ayracak zgn kltrel, sanatsal zenginliin, mirasn arayna girmitir. Bizler bu konuda ok anslyz ve tarihi sreklilik iinde daha gl ve gvenli bir gelecek kurabilmek iin, bu asil ve grkemli gemiten alacamz ok ey var. Trkiye gnmzde btn ilimlerde slm yazmalarn en ok bulunduu lkedir. Zaman ierisinde eitli sebeplerle birou kaybolsa bile bu yazmalarn bir ksm bizlere ulamtr. Arivlerdeki evrak dnda, Trkiyede 300.000 cilt civarnda yazma olduu tahmin edilmektedir. Ortalama olarak bunlarn 160.000den fazlas Arapa, 70.000 cilt kadar Trke, 13.000 ciltten fazlas Farsadr. Yunanca, Ermenice, Sryanice yazmalar da vardr. Trkiyedeki yazma eserlerin 160.000 kadar Kltr Bakanl Ktphaneler Genel Mdrl bnyesinde grev yapan 35 ktphanede yer almaktadr. Yazma Eser Ktphanesi olarak Kltr Bakanl Ktphaneler Genel Mdrl ats altnda faaliyet gsteren 13 ktphaneden 7 adedi stanbuldadr. lkemiz dnda dier lkelerdekileri, tasnif dnda kalanlar, zel koleksiyonlarda bulunanlar da ilave edersek yazmalarn bu saydan ok daha fazla olduu sylenebilir. 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren Mslman lkelerde ok sayda yazmalar katalou hazrlanmtr. Yazma kitaplarn tasnifi ve kataloglarnn yaplmas geni kltr ve bilgi birikimi isteyen bir i, nemli derecede tecrbe, dil bilgisi, genel kltr isteyen bir konudur. Sadece dil ve genel kltr bu konuda yeterli deildir. Bir yazmann tantmnda baz hususlar vardr ki, bunlar tecrbe bilgi birikimi ve sezgiyle ortaya kar. Gnmzde ortak kltr mirasmz olan yazma eserlerin depolanmas, bakm, restorasyonu, tasnif edilip kataloglanmas, bilgisayar ortamna aktarlmas ve aratrmaclar iin yararlanmaya sunulmas yava da olsa srmektedir. Tm insanlk iin gemiin en nemli kaynaklar olan yazma eserlerin bir an nce aratrmaclarn ve toplumun istifadesine sunulmas gerekir. Yazma kitaplardan baka sadece Osmanl arivlerindeki 150 milyon belgenin varl bizlere tarihi asl kaynaklarndan renmek
Mzehheb Sultan Abdlmecid tural Kavanin ve nizamat mecmuas

ve aratrmak iin ne derece zengin bir mirasa sahip olduumuzu gsterir. Bu mkemmel miras ayn zamanda ortaalarda Trk ve slam devletlerinin nasl ileri bir medeniyet seviyesine ulatklarn gstermek asndan da nemlidir. Trkiyede bulunan yazmalar bizi olduu kadar tm slam lkelerini, hatta Balkan lkelerini ve dier kltr ve bilim evrelerini yakndan ilgilendirmektedir. Yazmalar kendi medeniyet evresi iinde olduu gibi dier kltr ve medeniyet evreleri iinde vazgeilmez kymettedir. Nitekim Bat toplumlarnn aydnlanma alarnda doudan batya kervanlarn tad en deerli yk ne mcevher, ne ipek, ne baharattr, bunlar iinde ilmi, insani, teknik deerli bilgiler ieren ve Bat medeniyetinin bilimsel teknolojik gelimelerine, keiflerine temeli olan ama srarla gizlenen esiz yazmalardr. Bu kadar ok ve deerli eserin gnmz Trkesine evrilerek anlalr hale gelmesi de ok byk nem tamaktadr. Zira yazma eserler hayata dair her konuda yazlan bilgileriyle ve grsel estetik zirveleriyle ilerinde bizim ihtiya duyduumuz ve ulamamz gereken nemli srlar saklayan hem belgesel, hem kltrel, hem de estetik adan insanlk tarihinin vazgeilmez hazineleridir. Aratrmalar devam ettike ve bizler bu nadide eserlerin muhtevasna vkf olduka gemiten gelen birok tecrbeyi ve bilgiyi de elde etmi olacaz. Teknoloji ne kadar geliirse gelisin el ile yaplan, insan olan, insann tabiatna hitap eden eyler hi deimez ve hi eskimez. Bu gzel eyler kymetini bilsek de bilmesek de, farknda olsak da olmasak da bir biimde bizle de bizden sonra da devam edecektir. Mevlanann u dizelerinde ok gzel dile getirdii gibi: Dnyada grdn her suretin bir asl vardr. Suret kaybolsa da olur, asl durduktan sonra Grdn gzellikler, duyduun iyi szler Gelip geiyor diye zlme Kaynaklar kaynadka, nehirler akar durur. Kederi stnden at, i nehrin suyunu doyunca Hala devam eden bir sretir. Su biter diye korkma, zira nehir sonsuzdur. * (Fatih ni. retim yesi).

79

Yldzda Dnya Markas

Bir Porselen Klasii
Ouzhan AYDIN

lkemizin porselen alannda retime devam eden en eski tesisi olan Yldz Porselen Fabrikas ya da eski adyla Yldz ini Fabrika-i Humayunu, Osmanl saraylarnn ihtiamn, maharetli ustalarn ellerinde bugnlere tayor. Dnyann pek ok mze ve koleksiyonunda, burada retilmi ve halen retilmekte olan el yapm aheserler yer alyor.

Beikta ile Ortaky arasnda ehrin hengamesinden bunalp da bir soluk almak isteyenlerin snaca bir kap vardr. stanbullular bilir ki o kapnn ardnda sakldr; 500 bin metrekarelik arazi zerinde, asrlk ulu aalarn glgesinde, rengarenk ieklerle bezeli yemyeil bir koru Osmanl'nn Hasbahesi, Byk Mabeyn, Harem, it Kasr, ale Kk, Saray Tiyatrosu, Silahhane ve Set Kasr'n gizler koynunda, Yldz Park adyla halka ak olan Dbahe'de ise adr ve Malta Kkleri ile Yldz Porselen Fabrikas bulunur. htiam ile nam salm Osmanl'nn kltrel izlerini motif motif gndelik yaammza tayan, dnyann en zarif porselenlerinin retildii mzefabrika olan Yldz Porselen Fabrikas yazmzn konusu. Osmanl'da saray ve evresinin ini ihtiyacn karlamak, gerilemekte olan ini sanatn yeniden canlandr-

mak gayesi ile Sultan 2. Abdlhamid'in talimatyla 18921894 yllarnda kurulmutur. Yldz ini Fabrika-i Humayunu ad verilen tesis, Fransa'dan getirilen teknoloji ile retime balam ancak 1894 stanbul depreminde ciddi zarar grmtr. talyan bir mimar tarafndan onarm yapldktan sonra tekrar faaliyete geen fabrika, kurucusu olan Sultan 2. Abdlhamid'in tahttan indirilmesi neticesinde yeniden retimlerine ara vermitir, ta ki 1911 ylna kadar Kurtulu Sava srasnda ok nemli bir ilev gren tesis, 'porselen telgraf-telefon fincanlarn' retmitir bir dnem. O yllarda telgraf tellerini birbirine balamak iin kullanlan kaolin fincanlarna imza atan fabrika, 1957 ylnda Smerbak'a devredilmi, 1995 ylndan itibaren ise TBMM Milli Saraylar Daire Bakanl'na balanmtr. Geleneksel ini sanatnn dnyaca tannmasnda nemli rol oynayan Yldz Porselen Fabrikas, yzyl akn sredir pek ok badire atlatm, kimi dnemler retime ara verilmi, kapsna kilit vurulmu ancak tm skntl sreler alarak bugnlere ulalmtr.

80

81

El'den Yansyan Tarih Yllar boyu Osmanl saraynn ve snrlar ierisinde bulunan topraklarn kltrel zenginliklerini yanstan fabrika, bugn Trkiye'nin retimine halen devam eden en eski porselen fabrikas olma zellii tayor. Burada retilen porselenler, bir yandan enilerine gnmz insannn behitap

eden rnekler sunarken dier yandan Osmanl'nn grkemini bugnlere tayor ve bu gaye ile saray porselenlerinin birebir aynlar bata olmak zere ok sayda orijinal esere imza atlyor... retilenler arasnda kahve ve ay fincanlar (zellikle Osmanl'ya has ikili fincan takmlar), lengerler, yemek takmlar, ekerlikler, aure ve boza takmlar, gll avizeler, asker biblolar, motifli tabaklar ve ini duvar panolarna dein saray havasn soluyabileceiniz pek ok obje bulunuyor. Sat blmnde hayranlkla imcelediimiz eserler yapm atlyelerine olan merakmz gittike artryor. Yldz Porselen Fabrikas, amur atlyesi, modelhanesi, el dekor ve teknik dekor atlyeleri ile bir btnn ayrlmaz paralar eklinde bizi selamlyor. Fabrikann son dnemlerde gnlk temel ihtiya malzemelerinden ok kltrel ve sanatsal eserlere arlk verdiini reniyoruz. Fabrikann alt katndaki amur atlyesini ziyaret ediyoruz ilk olarak. Bu blmde, zel olarak hazrlanm olan porselen amurlar, kocaman makinelerde istenilen ebatlara getirilerek, ekil verilmesi iin modelhaneye gnderiliyor. Modelhanede kalp ustalar karlyor malzemeleri. retilecek olan eserler, kalplanarak piirilmek zere frnlara konuluyor. Yksek scaklkta pien rnler, teknik dekor ve el dekor atlyelerine gnderiliyor ancak o blmlerde yaplacak ilemlerin sonrasnda tekrar frnlanmak iin buraya geri dnyor. Teknik dekor atlyesi, hazr motiflerin, logolarn, kartmalarn hazrland ve yerletirildii blm. El dekor atlyesinde ise gnmz sanatkarlar byk bir zen ve itina ile motif motif iliyor fincanlar, testileri, biblolar, avizeleri, tabaklar, vazolar, ekerlikleri El dekor atlyesinde alanlarla konuuyoruz bir bir. Hepsi yapt iten ylesine memnun ve zevk alyorlar ki gzlerine ve szlerine yansyor evkleri Zaten pek ou fabrikaya yllarn vermi sanatkrlar. rendiimize gre ie yeni almlar yaplamaya da zen gsteriliyormu, gzel sanatlar fakltelerinden mezun yeni sanatkrlar da balyormu her yl fabrikaya. Ancak, en az iki yl gemesi gerekiyor almalar iin diyor bir usta. Tasarm gcne kavuabilmeleri iin ise 9-10 yl

82

Dnyann Tand Marka; Yldz Porselen Yldz porselenleri, tarih boyunca padiahlarn, vezirlerin, elilerin, komutanlarn, cumhurbakanlarnn, meclis bakanlarnn, bakanlarn, milletvekillerinin, valilerin, belediye bakanlarnn, irket yneticilerinin elinde, dnyann hemen her yerindeki devlet bakanlarna, yneticilerine tanm ve hala da tanmaya devam ediyor. Nam- snrlar am bu porselenler ile dnyann pek ok mze ve koleksiyonunda karlamanz mmkn Devletin erkannn hediyelik eya ihtiyacnn yzde 80'inin Yldz Porselen Fabrikas'ndan karlandn reniyoruz. Ziyaretiler, zellikle yurt d gezileri ncesinde hediyelik eya semek, zel sipariler vermek iin geliyorlarm sk sk. Ancak Osmanl'nn kltrel izlerine, geleneksel sanatlarna ilgi duyan herkes atlyeleri ziyaret edip, istedii motiflerin sipariini verebiliyor. Yldz Porselen'in mdavimlerinin yarsna yakn ise yabanclardan oluuyormu ve bata Arap lkeleri olmak zere Amerika, Almanya gibi lkelerden youn bir ilgi varm nadide porselenlere. mineler, tablolar, saray vazolar ve duvar inileri yurtdndan en ok sipari verilen rnler arasndaym. lkemizi ziyaret eden turistlerin yanlarnda gtrdkleri objeler ise genellikle daha ok kk ebatl vazo, ekerlik, ay ve kahve takmlar imi. Padiah fincanlar iinde ise en ok Fatih Sultan Mehmet ve Abdlhamid tercih ediliyormu Bu kadar zel ve deerli bir kltrel birikimi yanstan eserlerin retildii Yldz Porselen Fabrikas, dnya apnda bu kadar nlenmesine karlk lkemizde yeterince tannyor mu dersiniz? El yapm aheserlerin vcut bulduu bu fabrikann eserlerinin lkemizde de hak ettii deeri bulmas, z kltrmzn ltlarn tm dnyaya yaymaya devam etmesi dileklerimizle

83

Trk Minyatr Sanatnda

Garip Hayvan Formlar
Fatih BABU *

Garip hayvan motifleri ile, sanat bir bakma efsanelere dayal, kltr yaatma endiesi iinde grlmektedir. Nakkalar, hayalinde canlandrd hayvan biimlerini kendine has yorumuyla tasvir ederek, gelecee mesaj vermek ister gibidir. Minyatr yalnzca, kitap resimleme sanat olarak hizmet etmemi, sanatnn da kendi yorumlamasn katabildii bir alan haline gelebilmitir.

Sanat, yaratlndan beri i dnyasndan ykselen iddetli bir arayla, eserlerinde her zaman estetik kayglar gtm, gzellie giden yolda retkenliinin ve yeteneklerinin ona verdii imknlar sanatsal objelere dntrmtr. Bu hl onda kkl bir sevdaya dnm ve sanat, arad gzeli d dnyada bulabilmek iin sonsuz bir aba sarfetmitir. Kimi sanat eline tuvalini alarak en gzelin manzarasn resmetmekte, kimi de kck kada, ipek kumaa incecik frayla minyatrler izerek son derece gerek bir dnyay, ryalar lkesinin en gzelini bir anda bize hediye etmektedir. almamzda yer alacak baz minyatrl el yazmalarda yer alan garip hayvanlar ve hayvan formlar sanat dnyasnn ufkunun geniliini de gzler nne sermektedir. Ancak hayvan formlarna

gemeden nce ilk olarak minyatr hakknda ksa bir bilgi vermek yerinde olacaktr. Minyatr Sanat Minyatr; ounlukla elyazmas kitaplarda, metnin anlalmasn kolaylatrmak ve konuyu zenginletirmek amacyla yaplan kk boyutlu resimlere verilen isimdir. Geleneksel Trk sanatlarnn en nemli trlerinden biri olan minyatr; bize yzyllardan beri ok eitli gzellikler sunan, nakkalarn ok uzun bir zaman diliminde yetitiren, mkemmeli aramada byk ve grkemli bir saha, sanatkrn engin ruh dnyasndan alnan muhteem bir resim tekniidir. Minyatr, hikaye, iir ve

Resim 4: Hz. Hamza Simurg zerinde. 1750 civar

84

nun son rnekleri, gene Topkap Saray Mzesi Ktphanesinde bulunan ve 13. yzyl sonlarna doru hazrland sanlan Kelile ve Dimne adl yaptta yer almaktadr. Seluklu dneminden gnmze gelmi bir baka eser ise, 1271 ylnda Aksarayda yazlarak, Sivasl Nasreddin tarafndan Seluklu Sultan III. Gyaseddin Keyhsreve sunulan bir Astroloji kitabdr. Trk Minyatr Sanatnda Garip Hayvan Formlar Trk Minyatr sanatnda garip hayvan motifleri denilince ilk akla gelen ressamlardan biri Muhammed Siyah Kalemdir. Uygur ve in sanatndan etkilendii dnlen Muhammed Siyah Kalemin minyatrleri zamann ve meknn belirsiz derinliinde Asya kltr ortamnda yaam insanlarn, gndelik hayatn yanstmaktadr. Gerler, sradan insanlar, derviler, Budistler, Kamlar, Hristiyan keiler ve doast varlklar Muhammed Siyah Kalem minyatrlerinin konularn oluturmaktadr. Resimlerinde kulland rulo malzemenin zellikle Budist ve Maniheizm kltr iinde nemli bir yeri vardr. (Babu, 2007). almamzda farkl minyatrlere yer vermek istediimizden dolay Siyah Kalemin resimlerine yer vermemeyi dnerek, kaynaklarda ok fazla yer bulamayan minyatrleri almamza tamay uygun bulduk. III. Muradn emriyle, Matalis-sade evirisiyle tandmz Sudinin spanyolca kitaplar ve talyanca tercmelerini bir araya getirdii, Amerikann kefini anlatan ve Bat Hint adalarn tantan Hadis-i Nev, sultann siyasi ve iktisadi kayglarnn yannda, uzak lkelere merakyla da ortaya km olmaldr. Ancak, eserin sonundaki Yeni Dnyann olaanst bitki ve hayvanlarn, bazlarn resimleriyle tantan blm, yine spanyol ve talyan dillerinden tercme olmakla birlikte, slam dnyasnn klasik metinlerinden biri olan Kazvininin kozmoloji ve corafya kitab Acibl-mahlkat ve Garibl-mevcdatla iyice yaygnlaan acib kltr ve grsel yorumlar geleneine de yakndr. Bu resimlerde adalardaki garip hayvanlarn kimileri slam efsaneleriyle birletirilerek canlandrlmtr (Goodrich, 1990).

Resim 1: Deniz ays ve ate kular. 1583-4, Sud, Hads-i Nev, stanbul

tarihin canl bir tremesidir. Bir minyatre bakldnda, o eseri ortaya koymu olan sanatkarn iinden yetitii cemiyetin ahlk ve medeniyetini, o devir insannn giyini tarzn ve tarih hadiseleri gnmze kadar getirdii grlmektedir. Tm minyatrlerde ortak ve en belirgin zellik perspektifin olmamasdr. Trk Minyatr Sanat 8. ve 9. yzyla ait olan ve Turfan blgesinde Hoo, Bezeklik, Sorug gibi Uygur merkezlerinden gnmze gelmi Trk resim sanatnn rnekleri arasnda, duvar resmi ve figrl ilemelerin yannda minyatrler bulunmaktadr. Trklerin slmiyeti kabul etmelerinden nceki devreye ait yazmalardaki minyatrler, Uygur prens ve prensesleri ile Mani ve Uygur rahiplerini canlandrrlar. Trk minyatr sanatnn 13. yzyla kadar olan geliimini gsteren daha sonraki rnekler ne yazk ki, kaybolup gitmitir. Anadolu Seluklular minyatr sanatnda ok sekin rnekler meydana getirmilerdir. Bu devrin en ilgi ekici ve tipik rnekleri, Topkap Saray Mzesi Ktphanesinde korunan Varka ve Glah adl mesnevide yer almaktadr. Ufak boyda 71 minyatrden oluan, Varka ve Glah, 13. yzyln bandan gnmze kalan Seluklu mektebinin en eski ve tek rnei olup, kendi kyafetleriyle Trk tiplerini yanstmaktadr. Anadolu Seluklu minyatr okulu-

Resim 2: Msrdan getirilen su aygrnn bann Arslanhanede halka gsterilmesi. Seyyid Lokman, ehnme-i Selm Han, 1581

85

Kubgu Adasndaki su canavar ve adallar. 1580-90, Sud, Hads-i Nev, stanbul

Haiti yaknlarnda yaayan bir denizaysn tasvir eden resmi, zengin bir yorum yanstmaktadr. Metinde anlatlanla uyumlu bir biimde, madenler bulunan dalarn ortasndan akan tatl su nehirleriyle betimlenmi adada, sahilde denizays ve yavrular bulunur. Adadaki spanyollarn ellerindeki mealeler, kanatlarnn altndan k saan kular grmeye gece vakti ktklarn gstermektedir (Resim 1). Bir baka minyatrde, Arslanhanenin kubbesinden bir ksm d grnmyle betimlenmitir. Yapnn ana meknnda zel olarak yaplm bir sehpa zerine yerletirilen su aygrnn ba ve o gne kadar grlmemi yarat hayretle izleyen yediden yetmie stanbullular grlmektedir. Yapnn kesit halinde gsterilen alt ksmndaki hcrede bal olarak muhafaza edilen arslanlar, kapsnn nnde adeta bir insan gibi bacak bacak stne atm oturan, aaca bal bir maymun ve grevli yer almaktadr (Resim 2). Bir baka yazmann resminde ise dervi klna girmi bir tilkinin rol ald hikye canlandrlmtr (Resim 3). Enbiynmenin Habil ile Kabili betimleyen tasvirine ok benzeyen bu resimde, arka plndaki kent tasviri, sol st kedeki insan yzl gne, yzyl banda, II. Bayezid dnemi eserlerinde grdmz Avrupal temsil dilinin srekliliini ya da yeniden douunu gstermektedir. Tepenin ardnda, dzgn blmler halindeki tarlasn sren ifti ise, yine yukarda szn ettiimiz Avrupa takvimlerinde mevsimleri simgeleyen minyatrleri hem slup hem de ikonografik adan yakndan izleyerek bu gelenein Osmanl resim sanatndaki yansmalarn rnekler. Bu sanatnn rifinin Enbiynmesinin tamamn ve Sleymnnmenin bir grup resmini de yapan Musavvir olmas, Ravzatl-ukn, sarayn byk tasarml projesinde grev alacak yazar, ktip, mzehhib, mcellid ve ressamdan istenen bir tr snama veya n alma olduu izlenimini verir (Bac, aman, Renda, Tannd, 2006).

Bir baka minyatrde Hz. Hamza Simurg kuu zerinde Kaf Dana giderken grlmektedir (Resim 4). Hz. Hamzann yaam ve olaanst servenleri destanlara dnm, halk edebiyatnda Hamzanme adyla bilinen eserlerin, yenieri ortalarnda, snr boyu kalelerinde ve kahvehanelerde okunduu veya meddahlar tarafndan anlatld bilinmektedir. Bu minyatrde bu tarz bir anlatma hizmet etmektedir. Hz. Hamza Arap cengaveri kyafeti iinde betimlenmi ve elinde aslan bal bir grz tutmaktadr. Bulutlar ve yldzlar arasnda gkyznde uan Simurgun bedeni eitli insan ve hayvan tasvirlerinden oluur (Mahir, 1998). Simurg motifi de Trk kltr iinde ska grlen motiflerden biridir. Otuz kuun birlemesiyle oluan Simurg, kendi klleri arasndan yeniden doan bir kutur. Trk kltr iinde minyatr sanat, gnmze kalan en nemli miraslardan biridir. Gemi kltrn grsel yolla en gzel biimde ifade edildii bir tarzdan te, stlendii misyon ile gemii gnmze anlatan en nemli belgelerdendir. Her adan dnldnde minyatrn gereki ifadeleri yannda, sanatnn duygu ve sezgileriyle dnyaya bak asn da yanstt grlmektedir. Garip hayvan motifleri ile, sanat bir bakma efsanelere dayal, kltr yaatma endiesi iinde grlmektedir. Nakkalar, dini motiflerden yola karak, hayalinde canlandrd hayvan biimlerini kendine has yorumuyla tasvir ederek, gelecee mesaj vermek ister gibidir. Minyatr sanats, yalnzca dini ve efsanelere dayal hayvan biimleri retmemi, dnyada gelien dier olaylardan hissettii farkllklar da eserlerinin konusu haline getirmitir. Minyatr yalnzca, kitap resimleme sanat olarak hizmet etmemi, sanatnn da kendi yorumlamasn katabildii, duygununda kendine yer bulabildii bir alan haline gelebilmitir.
KAYNAKLAR GOODRICH, Thomas D., (1990), The Ottaman Turks and the New World, Wiesbaden. BABU, Mehmet, BABU, Fatih, (2007), in ve Uygur Resim Sanatnda Gelenek Bilinci, Lain Yaynlar, Kayseri. BACI, Serpil, AMAN, Filiz, RENDA, Gnsel, TANINDI, Zeren, (2006), Osmanl Resim Sanat, T.C. Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, stanbul. MAHR, Banu, (1998), Resim Gsterim Amacyla Hazrlanm Bir Grup 17. Yzyl Osmanl Minyatr, 17. Osmanl Kltr ve Sanat, Sempozyum Bildirileri, stanbul. * Seluk nv., Eitim Fakltesi, Gzel Sanatlar Anabilim Dal Aratrma Grevlisi.

86

87

SMEK Cam Atlyesinden

Gz Kamatran Eserler
lbike SEZER

Bran alanlarn geniletme ve hizmet eitlii sunabilme konusunda youn almalar yrten SMEK, cam sektrne canllk getirmek gayesiyle Bakrkyde bir Cam Atlyesi kurdu. Sektrde ilk admlarn atan atlyede cam sslemecilii konusunda youn almalar yrtlyor. stanbul Bykehir Belediyesinin protokol hediyelerinin de bu atlyede yetien ustalarca yaplmas hedefleniyor

10 yldan bu yana stanbullulara sanat ve meslek eitimi konusunda byk imkanlar salayan SMEK, her geen yl hizmetlerine yenilerini ekleyerek yoluna devam ediyor. Sadece 2006-2007 eitim dneminde 155 bin kursiyere ulaan SMEKte 97 sanat ve meslek brannda eitimler veriliyor. stanbulun 198 merkezine yaylm olan bu kurslarda bireylere, el sanatlarndan meslek branlarna, mzik, dil ve spor eitimlerine kadar geni bir yelpazede seim ans sunuluyor. SMEKin cam eitimleri ise Beykoz Merkez, Bykekmece Gzelyurt (Haramidere), Bykekmece Yakuplu, Kkekmece Yeilova, Saryer Ferahevler, skdar Merkez kurslar ile skdar Trk slam Sanatlar Merkezinde veriliyor. Bran eitliliini artrarak daha ok stanbulluya ulamay hedefleyen SMEK, Bakrkyde 2006-2007 eitim dneminde faaliyete geirdii Cam Atlyesi ile cam sektrndeki aa yama olmaya alyor. Cam Atlyesinde eitim veren SMEK usta reticisi Fahriye zbey, atlyenin kurulmasndaki amalar yle zetliyor: Balarken ilk dncemiz kursiyerlere retilen bilginin atl olmamasyd elbetteki. Bu bilgi ve becerinin kiiye maddi kazan salayabilecei bir ortam oluturmakt. Belediyenin eitli kurum ve kurululara verilen hediyelikleri byle bir atlyede retilebilir ve piyasaya ynelik imalat yaplarak bu rnlerin sat koordine edilerek sattan gelen gelir ile kursiyerlere iilik bedeli demek kaydyla gelir salanabilirdi. Bylelikle SMEKin sanat ve meslek eitimi almnn meslek aya salam bir temele oturmu olurdu. Usta retici, bu projeye start verilirken Beykozdaki Cam Oca ile Kadky Belediyesinin AB desteindeki Kadn Kalknma Projesinin atlyenin kurulumu ve alma esaslar konusunda yol gsterici olduunu ifade ediyor. Atlyenin hazrlklarnn

88

SMEK Bakrky cam atyesinde planlanan rnlerin tasarm grafikerler yaplyor, desenler bilgisayar ortamnda izildikten sonra kalplarn kesimitarafndan iin plottera gnderiliyor. Plotterdan kan folyolar renci tarafndan ayklanyor ve cama transfer ediliyor. Folyo ilenen camlar kumlamac tarafndan kumlanyor. Kumlanan camlarn kalplar temizleniyor ve altn/platin gibi metallerle kaplanyor ve frnlanyor. Atlyede klasik Trk motifleri fra teknikleriyle birlikte retiliyor ayrca kalp ayklayp transfer etme, kumlama, altn&platin kaplama, eskitme teknikleri de eitim olarak veriliyor.

89

90

uzamas nedeniyle eitimlere gecikmeli olarak Mart aynda baladklarn belirten zbey, 39 renci ve 3 misafirin bu ylki eitimlerden faydalanabildiini ancak 1 yllk eitimin bile bu i iin yeterli olmadn, ihtisas eitimleri vermeyi istediklerini de szlerine ekliyor. Bakrky Cam Atlyesinde u anda sadece cam sslemecilii dersleri veriliyor. ki katl binann st katnda derslik ve bekleme salonu bulunuyor. Derslikte iki ayr gurup, ikier gn ders gryor. lk nce renciler desenler ve teknikler konusunda eitim alyor ve el becerilerini gelitirecek antreman yapyor, daha sonra her trl malzeme atlye bnyesinden verilmek kaydyla retim gerekletiriyorlar. Yaplan rnler, atlyede kalyor ve sat yapld zaman belli bir iilik bedeli, retimi yapan kursiyere deniyor. Atlyenin alt katnda ise frn, kumlama odas, grafik tasarm ve plotter iin ayr bir blm mevcut. Planlanan rnlerin tasarm grafikerler tarafndan yaplyor, desenler bilgisayar ortamnda izildikten sonra kalplarn kesimi iin plottera gnderiliyor. Plotterdan kan folyolar renci tarafndan ayklanyor ve cama transfer ediliyor. Folyo ilenen camlar kumlamac tarafndan kumlanyor. Kumlanan camlarn kalplar temizleniyor ve altn/platin gibi metallerle kaplanyor ve frnlanyor.

Atlyede klasik Trk motifleri fra teknikleriyle birlikte retiliyor ayrca kalp ayklayp transfer etme, kumlama, altn&platin kaplama, eskitme teknikleri de eitim olarak veriliyor. Piyasada cam konusunda gerek bir kalifiye eleman a olduunu, cam blmnden mezun olan birinin i bulma konusunda avantaj ok fazla olduunu belirten Fahriye zbey, SMEKin sat pazarlama departmanyla ortak bir alma iersinde olduklarn, rnlerin sergilerde sata ktn ve alcya ulatn sylyor. Ayrca arac baz firmalar iin fason imalat yapabildiklerini de belirtiyor. Atlyede retimi yaplan camlar, kahve fincanndan ibriklere; komposto kasesinden lenger tabaklara; limonluktan vazolara kadar ok geni bir yelpazede ve kullanma ynelik olarak tasarlanyor. zbey rnler hususunda, En ok kumlamal ve altn kaplamal rnler ilgi gryor bu sebeple bunlara arlk veriyoruz. diyor. SMEK Cam Atlyesi, daha kaliteli ve daha fazla retim yapabilmek; elde edilen gelirin kursiyere geri dnn grebilmek; piyasa iin kalifiye eleman yetitirebilmek, eleman arayan firmalarn ilk adresi olabilmek; SMEK markal camlar piyasada aranr kalitede retebilmek iin almalarna son hzla devam ediyor.

91

Medeniyetlerin Derinlerdeki zleri;

Vakflar
M. Fatih AKYZL

Kkl bir gelenee ve kltre sahip olan vakflar, tarih boyunca sanat ile i ie olmu, sanatn ve sanatnn her zaman yannda olmutur. Geleneine bal, evrensel deerlere sahip kan, anl gemiini ve tm deerlerini n planda tutan ve ayn zamanda gelecein de parltlarn yanstarak eserler ortaya koyan vakflar, her zaman iin toplumun aynas olmutur.

nsanolu kendisinin lml bir varlk olduunu bildii halde, ruhunun derinliklerinde daima bir lmszlk inan ve arzusu tar. Bu yzden ksa sren mrnde, kazand servetini ve baarlarn lmsz klmann yol ve yntemini daima aratrr. Nihayet, fn olan dnya maln bkletirmenin, geici olan kalc klmann ve bir anlamda lmszlk hazzn tatma yolunun vakf kurmaktan ve vakf yaatmaktan getiinin bilincine varr. nsanlk tarihi kadar kkl olan btn dinlerde vakf anlayna rastlamamz mmkndr. Hangi dinden olursa olsun, inanan her insan, sahip olduu nimetleri bakalaryla paylaarak Allah'n honutluuna ereceini ve yardmlamann ruha verdii doyumsuz hazla mutlu olacan dnr. Ayn zamanda bunun hiret iin de nemli bir sermaye olduu inanc da bulunmaktadr. te medeniyetler de, bylesine ulv dnceye sahip olan yardmsever ve hamiyetperver insanlarn omuzlarnda ykselerek insanla tarih boyunca saysz hizmetler sunmaktadr. Vakflar, bata insan olmak zere, btn varlklara hizmet etmeyi tarih boyunca temel ama edinmitir. Bu anlamda uygarlklarn da bekisi konumundadr vakflar. Yaratlana merhameti prensip edinen Mslmanlar ise, iyi olmay, iyilik yapmay ve iyi davranmay tarih boyunca erdemlerin ba saymlardr. Bununla beraber, katlm, paylamay, dayanmay, yardmlamay ve bakalarnn yardmna komay din bir vecbe olarak grmler ve bu amala da pek ok hayr kurumu tesis etmilerdir. Bu nedenle de slm medeniyetinin belki de en temel karakteristii bir "vakf medeniyeti" olmasdr. Bilindii kadaryla ilk defa Emevler devrinde kurumsallamaya balayan vakflar, Abbasler dneminde de byk bir gelime kaydetmitir. Sonrasnda, slm corafyasnn muhtelif blgelerinde vakflar yaygnlam olup, hayatn her alann iine alan sosyal yardmlama kurumlar haline dnmtr. zellikle Mslman Trkler'in, bu alandaki katks muazzamdr elbet. Seluklular ve Osmanllar, hakim olduklar her yerde deiik vakflar kurmular ve hemen her alanda hizmet vermilerdir. Trkiye Cumhuriyeti de deiik zamanlarda -

Vakflar Genel Mdrl, Vakf Medeniyeti Fotoraf Yarmas ikincisi Orhan Kaymakn eseri.

92

"Vakf ve Vakf Kltr" minyatr yarmasnda plaket alanlardan Mine Sultan nverin eseri.

kard kanun ve kararnamelerle toplumsal dayanmann temelini tekil eden vakflarn kurulup gelitirilmesini destekleyip, tevik etmitir. Bu erevede, 1924 ylnda ilk kez "Vakflar Genel Mdrl" kurulmu olup, vakf messeselerinin idare ve denetimi tek elde toplanmtr. Ksacas, Mslman-Trk medeniyetini, her anlamda bir "vakf medeniyeti" olarak nitelendirmek mmkn. Bugn kendi z kltrmz yeniden yaatmaya ve ihtiaml gemiimizi ada bir yaklamla yeniden kurmaya altmz lkemizde, vakflarn toplum gndeminde yeniden hak ettii yere tanmas ve bylece, mevcut vakflarn etkinliklerinin artrlarak deiik alanlarda da yeni vakflarn kurulmasn salamak ve desteklemek ncelikli hedefimiz olmaldr elbet.

Bunu yapmak, gemiimize saygnn gerei olduu kadar, yurttalk sorumluluumuzun tabii sonucu ve geleceimizi teminat altna almann icabdr. Zira yarnn dnyas, bireyin mutluluunun her eyin nnde geldii bir dnya olacaktr. Bireyin mutluluu ise, ancak toplumsal dayanma, yardmlama ve gven ile mmkndr. Netice itibariyle, vakfn ruhunu anlamak, nemine inanmak, vakflar kurarak insanlara ve tm mahlukata faydal olmak iin almak hayrl bir hizmettir. Vakf kurumlar da, gemite olduu gibi bugn de medeniyetimizin ve toplumsal yaammzn vazgeilmez bir unsurunu oluturmaktadr. Bu alanda tarihte son derece arpc rnekleri grebilmek mmkn. Bylesine alicenap bir milletin varisleri olmak da bizlere mutluluk vermektedir. Ayn anla-

93

yla gnmzde de toplum ve tm insanla hizmet etmek balca hedeflerimizden olmaldr. Bu erevede vakf ve hayr anlaynn gen nesillere retilerek yaatlmas ve yarnlarmz kucaklamas en bata gelen vazifelerimizden olmaldr. Vakf medeniyeti anlaymz yeniden yeertilebildii takdirde ise, insanlarmzn bireysel skntlarnn hafifletilip, toplumsal huzurun tesisi hedefine ok nemli katklar yaplm olacaktr. Geleneksel Sanatlar ve Vakf Algs Medeniyetin ve toplum kltrnn gstergesi olan sanat, ayn zamanda gelecee braklan bir izdir. Tarih boyunca insanlar braktklar sanat eserleri ile tanr ve biliriz. Kalc olmak, iz brakmak, kltrlerini, deerlerini ve duygularn aktarmak adna sanat eserleri ortaya konulmaktadr. Kkl bir gelenee ve kltre sahip olan vakflar, tarih boyunca sanat ile i ie olmu, sanatn ve sanatnn her zaman yannda olmutur. Geleneine bal, evrensel deerlere sahip kan, anl gemiini ve tm deerlerini n planda tutan ve ayn zamanda gelecein de parltlarn yanstarak eserler ortaya koyan vakflar, her zaman iin toplumun aynas olmutur. Vakf kltrnn yaygn bir ekilde toplumun btn kesimlerinde yeniden canlandrlmas, ocuklarmzn ve genlerimizin vakf bilinci ve kltr ile yetimeleri, geleneksel sanatlarn desteklenerek tevik edilmesi ve ada normlara kavuturulmas vakflarn balca ilkelerindendir. Bu gelenei srmekle sorumlu olan Vakflar Genel Mdrl, geleneksel sanatlara verdii nemi ortaya koyarak, bu yl bir tema erevesinde kutlamakta olup, 2007 yln Vakf Medeniyeti evre Yl ilan etmitir. Bu erevede birok etkinlik, toplant, sergi ve yarmalar tertip edilmitir. Yarmalarn, insann gzeli bulmasnda, iyiyi kefetmesinde hatta gzeller arasnda en gzele, iyiler arasnda en iyiye ulamasnda en nemli aralardan olduunu bilen ve bunu dikkate alan Vakflar Genel Mdrl, konusu ve hedef kitlesi itibari ile, vakf ruhunu yeniden fark ettirici, geleneine sahip kan, dndrc ve yaygnlatrc son iki ylda bir ok yarma dzenlemitir. Geleneksel sanatlara zel nem vererek hassasiyet gsteren vakflar, bu yl Hat ve Resim olmak zere 2 ayr kategoride zel yarma

Hat yarmas birincisi mer Faruk zoulun Cel Sls eseri.

tertip etmitir. Bununla beraber; fotoraf, proje, an ve kompozisyon yarmalar da gerekletirilmitir. "Vakf" konulu hat yarmasna Trkiye geneli hat sanatlar katlmtr. Hat sanat, kadim olana ynelen ve onu estetik bir form ile daha da kadimletiren bir sanattr. Yaz sanat olmann yannda insan ruhunu ve yaratcnn estetiini yanstan bir seyirdir ayn zamanda. Vakf ruhu ile hat estetii bu anlamda ayn iklimden beslenen farkl rmaklar gibidir. Yarma ile vakfetmeyi, yardmlamay, vermeyi, paylamay emreden veya ven ayet, hadis, kelm- kibr ve ataszlerinin geleneksel hat sanat ile kalc hale gelmesi amalanmtr. Lise rencilerine ynelik ise, "Gen Gz ile Vakf" konulu resim yarmas dzenlenmitir. Pek ok gzel sanatta olduu gibi resim sanat da insan ruhundaki estetiin da yansmasndan ibarettir. Vakf gelenei yakndan incelendiinde, vakf anlaymzn znde de insan ruhunda var olan gzelliklerin yansmalar bulunduu grlmektedir. zn, her trl mahlukata sevgiden alan bu aray, ayn zamanda derin estetik duygularn da bir tezahrdr. Resim sanat aracl ile vakf ruhunu, vakfn ama ve faaliyet eitliliini genlerimize kavratmak, vakf medeniyetimizin zenginlii ile renk dnyas arasnda balant kurdurmak hedeflenmitir. Yarma ile, lise ve dengi okullarda renim gren rencilerimiz, vakf ruhunun kkenlerindeki gzellikleri ve eitlilii resim sanatyla ortaya koyarak, resim sanatnn sihirli renk dnyasnda vakf medeniyeti anlaymzn parltlarn bizlere yanstmlardr. Trkiye geneli ynelik dzenlenen yarmalara ok sayda bavuru gerekletirilmitir. Vakflar Genel Mdrl'nce oluturulan jri heyetleri, dereceye giren eserleri tespit etmilerdir. Dereceye giren yarmaclara dlleri ise Vakflar Haftas'nda verilmitir.

Vakf Medeniyeti evre Yl Resim Yarmas Birincisi Ahmet Toplu (Gemlik Anadolu Lisesi)

94

Geleneksel Sanat Formlar

Tuval zerinde
Hlya KPOLU

ini, mozaik ve minyatr sanatlarna hayran olan ressam Berna Erkn, gncel malzemeler kullanarak, geleneksel figrleri tuvallerine yanstyor ve stanbulu farkl farkl alardan yorumluyor. Devaml alrm ben. nk sanat yapmaktan baka iim yok. diyen sanatnn resimleri sanatseverler tarafndan ilgi ekici bulunuyor

95

Akademide okuduum ilk yllarda Arkeoloji Mzesine gitmitik ve ok etkilenmitim. zellikle Anadolu Seluklular, Osmanllar ve Bizansllara ait mozaikler, iniler beni bylemiti diye sze balyor Berna Erkn. rencilik yllarndan beri srdrd aratrmac kimliini tuvallerine farkl biim, ierik ve renk araylar ile yanstan sanat, yapm olduu resimlerdeki farkll belli noktalarda buluturarak oluturuyor sanatsal gemiini. Son yllarda zerinde alt formlar ve renkler bizi stanbulun gemi kltrne ynlendiriyor. Bu anlay ierisinde Erkn elbette etkilenmi olduu biimleri yanstyor tuvaline. Bunlar arasnda lale formu, mozaik etkileri ve ini motifleri ilk izlenenlerden... Bu noktada sanatnn stanbula ait biimleri direkt almas ve zerine eitli boya mdahalelerinde bulunmas ise dikkat ekici. Erkn son dnem resimleriyle 90l yllardaki almalar arasnda balant kuruyor ve Elbette ki o zamandan bugne deiiklikler oldu. imdi daha farkl bir boyutta gndeme getiriyorum stanbulu diyor. Biim ve erik Dengede Tuval yzeyinde izlenen ve kaligrafiye gnderme yapan biimler ise, anlam kaygsndan te farkl form araylarnn bir yansmas

sanat iin. Erkn, Onlar sadece biim olarak kullanlm olan formlar Harf olarak bir karl yok aslnda nk deitiriyorum onlar. diyor ve ekliyor: Dou sanatlarna her zaman yaknlm oldu. Sanat almalaryla ilgili yle devam ediyor: Ben resmin ierii ile pek ilgilenmiyorum. Plastik ynn dnerek ilerlemeye alyorum. Ancak szlerimin yanl anlalmasn istemem, ierik elbette var. kisi dengede gibi. Ama ben ierii geri ekip biimleri n planda tutmak istiyorum. Bence doru olan da bu. Resimlerinde grlen dekoratif gelerin bilinli bir tercih olduunu ifade eden sanat, Kullandm formlara genel olarak baknca dekoratif yanlarnn ar bastn gryorum. Bu kullandm farkl boyalardan da kaynaklanyor diyor. Ahap boyama alannda kullanlan tm boya ve malzemelerden faydalanarak resimlerini oluturuyor Erkn. Genelde tuval zerine akrilik boya ve bunun yannda su bazl olan tm boyalar kullanan sanat, zaman zaman elli kat verniin effaf grntsnn ilgisini ektiini belirtiyor. Son zamanlarda youn olarak kulland varak, vitray dolgu boyalar, cam hissi vermesi iin vernik, eitli jel boyalar, ini mrekkebi, prlt veren boyalar Berna Erknn tercih ettii farkl malzemeler.

96

ini Muhteem Bir Sanat almalarnda mozaik grntlerine benzer formlar da youn bir biimde kullanan sanat, tpk bir hat ya da tezhip ustas gibi tek tek iliyor, boyuyor ve kurguluyor almalarn. Net planlamalardan kandn belirten sanat, yapt resimlerin dezavantajlar olduunu belirtiyor ve unlar ekliyor: rnek aldm ini sanat ok muhteem bir sanat. Dnyann hayranln kazanm bir sanat. Ve zaten bunun zerine benim bir ey yapmam imkansz. O kendi bana bitmi birey. Mozaik desen tek tek baktn zaman tonlar bile grebiliyorsun. Kurgulanm bir sanat ve altnda ok iyi bir bilgi birikimi var. Ben onu alp bugnn malzemesi ile yorumluyorum. Kafamdaki eyleri malzeme ile btnletirmeye alyorum. Sabr gerektiren detaylarla tuval yzeyinde uzun zaman harcayan sanat, Ara ara sabr gerektiren detaylar yapyorum evet. Ara ara diyorum nk almalarmn geneline baktmzda hepsinde ayn etki yok. nce detaylar biraz da benim ruh halime gre deiiyor. Konsantrasyonumun tam olmas lazm. Hayatn akp geen sresi iinde ucu ak bir zamann varsa onlar

dank kalr. Belli snrlamalarn varsa olmayabilir bu etkiler. Tuval yzeyinde bir anda kyor. eklinde konuuyor. Uzun aratrmalar ve sreler sonras ilerini reten ve aratrma iin harcad zamann daha fazla olduunu belirten Berna Erkn, oluturduu resimler hakknda resmini yapmadan nceki dnme sresinin fazla srdn, hatta bazen n almalar ve dnme sresinin iki sene srebildiini belirtiyor. Su bazl boya kulland iin baz eyleri zdkten sonra resmi yapmann ok fazla zaman almadn ekliyor ve Dardan bakldnda belki almyor grlrken aslnda aklmda bir eyler zlyor. Mesela mutlaka kiisel sergilerimin aras iki ya da be sene arasnda deiir. Ama devaml alrm ben. nk sanat yapmaktan baka iim yok. Ama unu da belirtmeliyim ki bana en heyecan veren ey aratrma ksmdr. diyor. Farkl kltrlerin birikimleriyle resmini youran sanat davurduu biimler ile dikkat ekmeye alt stanbulu aktaryor. Bunu yaparken grsel anlamda zengin bir ifade biimi kullanyor, tpk stanbulun iinde barndrd zenginlik gibi

97

Yaz Mzayedesindeki
Nadide Eserler
Belma OUZ

stanbul Antik Sanat Mzayede Evinin Yaz Mzayedesi (Osmanl Gm, Tablo, Ferman, Hat ve Sanat Eserleri Mzayedesi) balyla dzenledii tarihi sanat eserlerin sat etkinliinde 270 paradan oluan gz alc koleksiyon sata sunuldu.

98

NGLZ FT PORSELEN TABAK

ngiliz-Osmanl pazar iin yaplm, dairesel formlu, dilimli kenarl, beyaz srtl tabaklarn i blmnde eski Trke dualar yazlmtr. ap 24 cm. 2.000 ytl

stanbul Antik Sanat Mzayede Evi, Trk hat, resim, ferman, porselen ve tekstil rnleri ile eitli sanat eserlerinden oluan 270 para koleksiyonu, 19 Mays-26 Mays 2007 tarihleri arasnda Tevikiyedeki stanbul Antik Sanat Sergi Salonunda zel bir tantmla sanatseverlere sundu. Yaplan zel tantmn ardndan Yaz Mzayedesi (Osmanl Gm, Tablo, Ferman, Hat ve Sanat Eserleri Mzayedesi) balyla Hyatt Regencyde dzenlenen organizasyonda Osmanl ve Cumhuriyet devri nl hat ustalar, Dervi Ali, Srr Efendi, Mustafa Halim zyazc, Mehmed Hulusi Efendi, Hamid Ayta, Macid Ayral, Hasan Rza, Necmettin Okyay gibi hattatlarn levhalar, brahim all, Melek Celal Sofu, Eren Eypolu ve brahim Safi gibi usta ressamlarn tablolar, Kabe ve Ravza-i Mutahhara yal boya tablolar, Kabe rtleri, seccade, hal, porselen rnekleri, Osmanl padiahlarna ait fermanlar, Osmanl bohalar, Osmanl ipek kumalar, Beykoz koku iesi, Osmanl tural ekerlik, Osmanl dervi bastonu, tabaka, Osmanl tural hokka seti, divit, nargile, tabaklar, kahve setleri, glabdanlar, laledanlar gibi pek ok eser yer ald. Sergideki eserler arasnda 25 bin YTLye sata sunulan Sultan Abdlmecidin celi sls ile yazd Muhammedin Allahn elisi olduuna, Allahn ahitlii yeter mealindeki ayet-i kerime dikkat ekti. Yneticiliini Mehmet ebinin, koordinasyonunu Mehmet Badan salad mzayedeye Talip Mert, Erkan ksz, Dursun Yldz, Yavuz oban ve SMEK hat bran usta reticisi Sleyman Berk katkda bulundular. stanbul Antik Sanatn yaz mzayedesi youn ilgi grd.

Bohem ift glabdan, 20. yy balar. Boy 30 cm, 2.000 ytl.

99

BEYKOZ FT LALEDAN
Dairesel ayak zerinde ykselen armudi gvdeli, da dnk azl, st beyaz renkte laledanlarn gvde zerlerine altn yaldz kontrler ierisinde ok renkli papatya iei motifleri ilenmitir. 19 yy. Boy 22 cm. 3.000 ytl

BOHEM KARAF
Dz dipli bohem hazneli karafn gvde zeri derin kesme iilii geometrik motifli, krmz-billur renklidir. Kulp, boyun ve az ksm gm gemelidir. 19 yy. Boy 30 cm. 2.000 ytl

100

OSMANLI TURALI FT EKERLK

Gm Sultan Abdlaziz tural, gm drt ayak zerinde ykselen fstki yeil bohem hazneli, hazne evresi gm kabartma ii floral motiflerle dekorlanm, kapakl, kapak zeri papatya iei motifli ve (E.N) inisiyallidir. 19 yy. Boy 13 cm. 6.500 ytl

OSMANLI TURALI NARGLE

Bohem nargilenin gvde zeri derin kesme iilii geometrik motifli olup dairesel kontrlerin ii altn yaldz floral motiflidir. Az ksm Sultan II Abdlhamit (1876-1909) tural kabartma ii gl ve iek motiflidir. Ykseklik 40 cm. 15.000 ytl

KTAHYA TABAK
Dairesel yayvan formlu beyaz srtl taban i ksmnda ok renkli floral motifler ilenmitir. 19 yy. ap 30 cm. 1.500 ytl

101

SMEK Trk Kitap Sanatlar

Sempozyumu
Neva OLUT

cretsiz eitim hizmetlerinin yan sra dzenledii seminerler, sergiler, syleiler, konferanslar ve sempozyumlar ile toplumsal dokuya nemli katklarda bulunan SMEK, Darphane-i Amire'de akademisyenler ve sanatlarn katlmyla "Trk Kitap Sanatlar Sempozyumu" dzenledi. SMEK'in bundan sonra dier el sanatlar alanlarnda da sempozyumlar gerekletirmesi planlanyor.

Gelenekli sanatlarmz ierisinde kitap sanatlar kolektif bir yap tar. Bu zelliinden dolay bir kitabn hazrlk srecinde deiik sanat dallarndan pek ok sanat ortak hedef iin alr ve ortaya tm sanatlarn ruhunu tayan bir gzellik kar. Bu kadar gzelliin bir arada bulunmas onu ok deerli klaca gibi, yapld gnn izlerini tayan bu eser, gelecee en gzel armaan olur. Bu sanat dallar tek balarna da icra edilebilirler ancak genellikle bir ya da birka birleerek eserin sanat dokusunu ve kklerini glendirirler. stanbul Bykehir Belediyesi Sanat ve Meslek Eitimi Kurslar SMEK, Trk kitap sanatlarnn geliime katkda bulunacak

hat, tezhip, ebru, minyatr, cilt gibi gelenekli sanatlarmzn eitimleri veriyor ve bu hazineleri gelecek kuaklara aktarma misyonuna hizmet ediyor. Gerek skdar'daki Trk slam Sanatlar Merkezi'nde, gerek stanbul'un 30 ilesine yaylm olan kurs merkezlerinde gerekse eitli kurum, kurulu ve derneklerle ibirlii halinde gerekletirilen almalarda bu eitimler stanbullulara cretsiz olarak sunuluyor. SMEK'in 2006-2007 eitim dnemi boyunca hat, tezhip, ebru ve minyatr branlarnda eitim alan toplam kursiyer says 3222. lke apndaki niversitelerde bu eitimleri alanlarn saysnn her faklteye gre deimekle birlikte yzlerle ifade edilmesine karn SMEK'te ulalan 3222 says ok byk anlam tayor.

SMEK Trk Kitap Sanatlar Sempozyumu Darphane-i Amirede gerekletirildi ve ok byk ilgi grd.

102

2006-2007 eitim dnemi itibariyle 198 kurs merkezinde 97 branta 155 bin stanbulluyla cretsiz sanat ve meslek eitimi imkan sunan SMEK, eitimler dndaki etkinlikleri ile de dikkat ekiyor. SMEK, 5 Mays 2007 tarihinde Cemal Reit Rey Konferans Salonu'nda dzenledii "renen Toplum in Yetikin Eitimi Sempozyumu"nun ardndan 23 Haziran 2007 tarihinde Darphanei Amire'de "Trk Kitap Sanatlar Sempozyumu"nu tertip etti. SMEK'in dzenledii bu iki sempozyum da youn ilgi grd. Tezhip, hat, minyatr, ebru ve cilt sanat branlarndan akademisyenler ve sanatlarn konumac olarak katld "Trk Kitap Sanatlar Sempozyumu", .B.B. Meslek ve Beceri Eitimi Mdr lknur Akaln'n yapt SMEK'lerin nemine deinen al konumas ile balad. Ardndan al tebliini sunmak zere Prof. Uur Derman krsye davet edildi. Derman, "Trk Kitap Sanatlarnn Gemiten Gnmze Seyri" balkl tebliini katlmclarla paylat. Derman, kitap sanatlarnn sregelen tarihi hakknda nemli tespitlerde bulundu. Birinci oturumun konumaclar; rvin Cemil Schck, Prof. Dr. Aye stn ve Sadreddin zimi oldu. ABD Massachutesetts Teknoloji Enstits Aratrma Grevlisi rvin Cemil Schick, "Gemiten Gelecee Trk Hat Sanat" balkl tebliinde, hsn-i hat eserlerine nasl yaklalmas gerektiine deindi. Konumac, sade slubu ve ak anlatmyla byk beeni toplad. Sakarya niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Dekan Prof. Dr. Aye stn, "Trk Tezhip Sanatmz" balkl tebliinde, Trk tezyinat sanatnn byke bir blmn oluturan kitap sanatlarna deinerek, bunlarn iinde tezhip sanatnn nemine vurgu yapt. stanbul Devlet Trk Mzii Topluluu Ney Sanatkar Muhammet Sadrettin zimi de "Gemiten Gnmze Ebru Sanat"n anlatt tebliinde ebru yapmndan kullanm alanlarna kadar geni bilgiler sundu. Birinci oturumun ardndan verilen arada, SMEK kursiyerleri ve usta reticilerinin kitap sanatlarna ilikin eserlerinin sergilendii

blm gezildi. kinci oturumun ilk tebliini sunan Seluk niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Geleneksel Trk El Sanatlar Blm retim yesi Yrd. Do. Dr. nci Ayan Birol "Minyatr Sanatnn Gemii ve Gelecei" balkl tebliinde bir Trk tasvir sanat olan minyatrn tarihesine, tekniklerine ve zelliklerine deindi. Sonraki tebli, Mimar Sinan niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Geleneksel Trk Sanatlar Cilt Anasanat Dal Aratrma Grevlisi Grcan Mavili'nin "Gzel Sanatlar Akademisinden Gnmze Drt Trk Cilt Sanats" adl teblii idi. Mavili, akademiden gnmze kadar uzanan klasik ve modern cilt sanat retmenlerinin yaamlarndan ve eserlerinden oluan rnekler verdi. kinci oturumun son tebliini stanbul Bykehir Belediyesi Genel Sekreter Yardmcs Muammer Erol sundu. Erol, SMEK eitimlerinin nemli bir toplumsal fayda saladna deinerek, yllara gre geliimine dikkat ekti ve dier belediyelere rnek olduunu syledi. Kitap sanatlar eitim ve retiminin yaygnlatrlmas iin neler yaplamas gerektiinin zerinde duran Erol, bu eitimlere talep olumas iin karln bulmas gerektiine de vurgu yapt. Sempozyumun son aamas ise "Mzakere ve Deerlendirmeler" blm idi. Bilim Danma Kurulu'nda bulunan Prof. Uur Derman, Prof. Dr. Sadettin kten, Prof. Dr. iek Derman, slam Seen, Alparslan Babaolu sempozyumun sonunda bir genel deerlendirme yaparak, katlmclarn sorularn cevaplad. Sonu olarak, sanata sayg duyan, okuyan, okuduka renen ve dnen insanlarn gelecei kuracana inanan SMEK, toplumumuzun kanayan yaras kitap ve unutulmaya yz tutan kitap sanatlar konusuna kamuoyunun ilgisini bir nebze olsun ekebilmek dncesi ile "Kitap Sanatlar Sempozyumu"nu dzenledi ve bu anlamda byk bir aama kaydetti. SMEK sempozyumlarnn ilerleyen dnemlerde el sanatlarnn dier alanlarn da kapsayacak bir ekilde devam etmesi planlanyor

103

Osmanldan Gnmze
Temizlik ileri
Hseyin IRMAK*

Her biri tek tek elde oluturulan, btn kyafet ve aksesuarlar da elde hazrlanan sevimli temizlik iileri maketlerimiz sergimize can veren Kathanenin ardndan Ankara, Erzurum, Malatya ve Eskiehir garlarnda byk kitlelerle buluuyoruz. almalarmzn Trkiyede kabilecei en yksek nokta; Etnografya Mzesi. Sergimiz bu en grkemli noktaya da ulayor, bizler de bunun gururunu yayoruz

nnde tek tekerlei ile kk el arabalarn hepimiz biliriz. Gnmzde ounlukla inaatlarda kullanlr. Eskiden o el arabalarnn ahap olanlarn sokaklardaki temizlik iileri kullanrd. Ahap el arabalarnn minyatrleri ise iekilerde bulunuyor imdilerde, ii kurutulmu ieklerle ssl bir ekilde. te biz de iekli bir minyatr el arabasndan esinlenerek temizlik iilerinin kulland el aletlerinin minyatrlerini yapsak dedik. Karlkl fikir alverii sunucunda, iilerin kyafetlerini de dahil etmeye karar verdik ve Osmanldan Gnmze Temizlik ileri ve Aletleri sergisinin projesi km oldu ortaya Projenin hayata geirilmesi iin ilk admlarmz atmaya balamtk; Ephemera

mzayedelerinden, temizlik iilerine ait eski fotoraf ve kartpostallar takip edilmeye baland. Konuyla ilgili kimi koleksiyoncularn elinde bulunan materyallere bakld ve kopyalar alnd. Kaynaklar aratrld. Bu tarama ve derleme ilemi yaklak 4,5 yl srd. Bu srenin son bir ylnda eldeki materyale bakarak bize ii maketi yapacak ve bunlar aslna uygun kyafetlerle giydirecek birini aramaya da baladk. eitli ehirlerden insanlarla grtk, eldeki malzemeyi gsterip ne istediimizi anlattk. Bazlar daha batan olumsuz gr belirtmelerine ramen birka isim bize birer numune hazrlad.

104

Yaplanlar bizim istediimiz biimde olmad iin araymz devam ediyordu. Bu arada materyal derlemelerimiz de artk daha eksiksiz hale gelmiti. Derken stanbulda biriyle grtk. Kendisi ilesinin halk eitim merkezinde eitim alm bir ev hanmyd. Malzemelerimizi gsterdik, ne istediimizi anlattk ve bir rnek alma istedik kendisinden. Yaklak bir ay sonra gelen rnek hakikaten ok gzeldi. Nihayet aradmz bulmutuk. Hemen gerekli prosedr tamamland ve grsel malzeme rnekleri kendisine ulatrld. Sibel zcan son hzla almalarna balamt. Bir yandan maketler yapan, bir yandan ahap, kuma, teneke vs. gibi malzemeler arayan Sibel Hanm, bir yandan da kendisinden srekli ilgi isteyen kk kzyla urayordu. Btn olumsuzluklara ramen alma hzla ilerliyor, ortaya bir eyler ktka da hep beraber heyecanlanyorduk. Ve nihayet btn grsel malzemeler maketletirildi. Her biri tek tek elde oluturulan, btn kyafet ve aksesuarlar elde hazrlanan temizlik iileri maketleri, alet-edevatlaryla birlikte gz nndeydi artk. Her biri birbirinden sevimli maketler, ayakl tahta kaidelere yerletirilerek sergiye hazr hale getirildi. Bilgi levhalar akld ve maketler kendi fotoraf/gravr ile birlikte sergilenecek duruma getirildi. Gren herkeste sevimli heyecanlar uyandran bir sergi ortaya kmt. zellikle de ocuklarn ok ilgisini ekiyordu sergimiz. Kathane Belediyesinin bir kltr almas olan sergi, ncelikle belediyemizin salonlarnda insanlarn nne kt. Hem grsel malzemenin hem maketlerin fotoraflarnn yer ald ve gemiten gnmze temizlik faaliyetleri hakknda bilgi veren bir de katalog hazrland. 28.5x24 ebadndaki katalogumuz da hak ettii beeniyi kazand. Sergi, Erkin Koraydan duyup sevdiimiz fakat aslnda Urfal Ali isimli bir halk sanatsna ait olan Krolas pler Akm Sprmler arksnn orijinalinin fon mzii eliinde ald. nsanlar, bu mziin orijinalini dinleyebilmenin hazzn da duyumsayarak sergiyi gezdiler. Sonraki gnlerde ile okullar sergiye gezi dzenledi. Belediyeye herhangi bir nedenle gelen herkes sergiyi gezdi. Komik bir anekdot da yleydi; baz ocuklar

105

maketleri alp evine gtrmek isteyip de amacna ulaamad iin koridorlarda alad. Ve bir gn TCDD Ankara Mzesi ve Sanat Galerisi Ynetmeni Sn. Servet Saraslan, eiyle birlikte sergiyi gezdi. ok beendiini ifade eden Servet Hanm, bu serginin TCDDnin 150. kurulu yldnm etkinlikleri erevesinde Trkiyeyi dolamasnn almaya bambaka bir hava katacan ifade ederek, bu konu hakkndaki fikrimizi sordu. Olumlu cevap verdik. Bylece Temizlik ileri ve Aletleri Sergisi iin bir baka aama balam oldu. Gerekli yazmalarn ardndan sergi, Trkiye turuna/turnesine balad. Haydarpaa Garndan vagonlara yklenen maketlerin ilk dura Ankaradayd. ncelikle Ankara Garnn grkemli binasnda Ankarallarn beenisine sunulan sergi, burada hakikaten byk ilgi grd. Servet Saraslan ve ei mit Beyin unutulmaz gayretleri, Ankarann eitli kurum yneticilerini de sergiye ekti. Yorulmak bilmez bir enerjiyle bir ay boyunca herkese sergiyi anlattlar. Gar, ayn zamanda lkenin tm blgelerine giden veya oralarda gelen insanlarn kesitii yerdi ve bu sayede ok sayda insan bu sergiyi gezmi oldu. Burada bir ay kalan sergimizin, yeni yolculuu bu defa Erzurum Garyd. Yeniden vagonlara yklenen maketler, Erzurum Garnda Erzurumlularn nne kacakt. Karl dalarn, ovalarn arasndan geerek ray tkrtlar eliinde dounun karl kna yolculuk eden Kathane maketler, burada Gar Mdr Ahmet Baar tarafndan heyecanla karland. Al davetiyelerin gnler nceden heyecanla hazrlayan, ehrin tm protokoln eksiksiz haberdar eden, tek tek dolaarak sergi hakknda bilgi veren ve mehteriyle, protokolyle grkemli bir aln mimar da olan Ahmet Baar Bey, al vali ve belediye bakanlarndan, askeri ve mlki erkandan oluan bir heyete yaptrd. Sergi malzemelerine kk gelen gar salonlarn maharetle kullanan Ahmet Bey, bir aylk sergi sresince bir an bile heyecann kaybetmedi.

Sergimizin Erzurumdaki grkemli arlan sonrasnda yeni adresimiz Malatya Garyd. Orada malzemelerin kurulmas, sergiye hazr hale getirilmesi yine Servet ve mit Saraslan iftinin omuzlarndayd. Sergiyle birlikte il il gezen Saraslan ifti, birer gnl insan olduklarn fazlasyla gsterdiler. Malatyada da ehir protokolnn ve camiasnn byk ilgisini eken sergi, gittii her yerde blgesel gazetelerde, televizyonlarda konu oluyor, niversitelerin zel ilgisini ekiyordu. Bir aylk Malatya macerasnn sonrasnda bir niversite ehri olan Eskiehir, sergimizin yeni ev sahibiydi. Eskiehir Garnn geni salonu, temizlik iisi maketlerini ve fotoraflarn rahatlkla kucaklarken bu aydn kentin gen-yal aydn insanlar yzlerinde glmsemeyle, gzlerinde beeniyle gezdiler sergiyi. Bir ay da Eskiehir noktasndan Trkiyenin her yerine giden ya da gelen insanlar karlayan ya da uurlayan Kathane Sergisinin son dura ise Ankara Etnografya Mzesi idi. Sergi, Ankara Garnda iken Servet Hanmn zel dostluuna binaen tam kadro sergiyi gezmeye gelen Ankara Etnografya Mzesi ynetimi, beenerek gezdikleri almay kendi mzelerinde de grmek istediklerini belirtmiler ve Kathane Belediyesi ile konuyla ilgili yazmalar da yapmlard. almamzn etnografik zellik gstermesi nedeniyle Trkiyede kabilecei en yksek noktayd Etnografya Mzesi. Yani sergi, hak ettii yere kyordu ve bu onun iin bir onurdu. Etnografya Mzesindeki al, Mzeler ve Ktphaneler Haftasnn ilk gnne denk drld ve ala bu defa Kathane Belediye Bakan Fazl Kl da katld. Mehteran takm ve seymen gsterisiyle yaplan al treni, maketlerimizin bu uzun yolculuundaki en grkemli noktayd. Kathane Belediyesi Sergisinin, Atatrkn naann 1952ye kadar kald salonda, gerek Ankarallarn gerekse lkenin her yerinden gelen ziyaretilerin beenisine kmas daha baka bir duyguydu bizler iin Ve buradaki sergilenme sresini de baaryla tamamlayan maketlerimiz, bandan beri kendisine elik eden bir dier sergimiz Osmanl Belgelerinde Kathane almas ile birlikte snavlarn gemi olmann, grevini laykyla yerine getirmi olmann huzurunu yaad. Katalou ktphanelere girdi, kitap mzayedelerinde sata kt, lkenin nemli kitap koleksiyoncularnn arivlerindeki yerini de alarak tarihe mal oldu, kalclat

106

Sanatla Ildayan
Bir Sivil Toplum Kuruluu
Bala KAYNARKAN

El sanatlarna gnl vermi nice akademisyen, tasarmc, el sanat ustas, brokrat, uzman, i adam bundan on sekiz yl nce ortak bir ama iin, sanat iin, sanat evrenselletirmek iin bir araya geldi. Kimi el emei gz nuru dkt nadide eserler ortaya koydu, kimi ise bu eserleri yurt iinde ve yurt dnda tantabilmek iin gecesini gndzne katt. Onlarn yksnn addr; Geleneksel Trk El Sanatlar Vakf (GESAV).

Ankaraya gidenler mehur kaleye gitmeden, yle tepeden uzun uzun ba ehri seyreylemeden dnmezler geri. Gidenlerden detay grenlerin bir ksm da kalenin iindeki Geleneksel Trk El Sanatlar Vakf (GESAV)nn tarihi binasn bilirler. te o binaya can verenlerin hikayesi bu yazmzn konusu 1989 ylnda bir avu insan tarafndan kurulan GESAV, o gnden bu yana el sanatlar alannda nemli faaliyetlere imza atyor. El sanatlarna gnl vermi bu kiiler arasnda akademisyenler, tasarmclar, el sanat ustalar, brokratlar, uzmanlar, i adamlar bulunuyor. Kimi Ankara, Marmara, Hacettepe ya da Dokuz Eyll niversitelerinden birinde retim yesi; kimi gm, kimi seramik, kimi dokuma ustas. Bazlar yeni bir rn gelitirmek iin aylarca ura veriyor, bazlar da bu gzellikleri en

iyi biimde yurt iinde ve dnda tantabilmek iin gecesini gndzne katyor. Anadolunun zengin kltrn yeni tasarmlara yanstmaya, baz mze objelerini kopyalayp yeniden rettirerek yaatmaya abalayan bu insanlar, el sanatlar alannda yllardr aktif grev yapm kiiler olup, pek ou Kltr ve Turizm Bakanlnn benzer amala alan birimlerinde Uzmanlar Kurulu yesi olarak almlar. Kltr ve Turizm Bakanlnda bu almalar yaparken, rnlerin kimine yeni fonksiyonlar ykleyerek, kimini hepsinden bamsz olarak ada tasarmlardan oluturmular. Bir sivil toplum kuruluu ats altnda birleme karar alan bu sanatseverin birlikteliinden de GESAV domu. GESAV Ynetim Kurulu Bakan Doan Ylmazkaya, GESAV sayesinde stn nitelikli, artistik yan gl rnler oald, benzer alanda almalar yapanlar iin nc ol-

107

du, en gzel, en doru retilmi el sanat rnekleri oalp bugnlere geldi. diyor. Vakfn amac, Kurulu Senedinin 4. maddesinde Geleneksel Trk El Sanatlarnn aratrma, gelitirme, eitim, retim, tantm ve pazarlama aamalarnda canlandrlmas, yaatlmas ve kalkndrlmas olarak tanmlanyor. GESAV yetkilileri misyonlarn ise yle aklyor; Zengin Anadolu kltrnn nemli bir kesitini olutu-

ran, byk uygarlklarn izlerini tayan Trk El Sanatlar; deien toplum yaps, ilgi ve ihtiyalarn farkllamas gibi sosyal, ekonomik ve kltrel nedenlerle giderek daha az yaplr olmutur. Bunun doal sonucu olarak, el sanatlarnn trleri bozulmu, yozlam ve ou unutulmutur. te yandan, el sanatlar nemli bir istihdam esidir. Kadn, erkek, ocuk ve yallar tarafndan yaplabilen trleri/aamalar ile dorudan ya da ek gelir salayc emek youn bir uratr. GESAV, kltrel ve ekonomik nemi byk olan el sanatlarnn sorunlarn ve nedenlerini anlamak, giderilmesine katkda bulunmak iin vardr. Bu balamda; aratrma, belgeleme, eitme, tantma ve pazar payn arttrma dorultusunda her trl alma ile kendini grevli saymaktadr. Anadolu el sanatlarnn sorunlarn nedensellie dayal yntemlerle zen, kltrel deerlerin bilincine varan, koruyan, retken, erdemli, bilinli bir retim toplumu oluumuna katkda bulunmay hedefleyen GESAV, ama ve hedeflerini benimseyen tm kurum, kurulu ve bireylerle ibirliine ak.

108

Vakf almalar kapsamnda belli grevler belirleyen yetkililer, bunlardan birkan yle sralyor; Yurt iinde ve yurt dnda, el sanatlar konusunda aratrma ve gelitirme almalar yapmak, yapanlar desteklemek, geleneksel Trk El Sanatlarn belirlemek, envanterini hazrlamak, arivlemek, tantlmasn salamak, el sanatlar eitim programlar hazrlamak, uygulamak, bu alanda eitim verenleri desteklemek, eitim kurumlar kurmak, unutulmaya balayan el sanatlarn canlandrmak iin almalar yapmak, yaplmasn tevik etmek, Trk el sanatlarnn pazarlama imkanlarnn artrlmas iin yurt iinde ve dnda her trl tantm ve sat programlar hazrlamak, uygulamak, bu amala; belgeleyici ve tantc yaynlar yapmak, yaplmasn tevik etmek, sergi, fuar ve festivaller dzenlemek, dzenlenenlere katlmak, seminer, sempozyum, kongre vb toplantlar ile yarmalar dzenlemek, dller

vermek, sat dkkanlar amak, el sanatlar kyleri, mahalleleri oluturmak, bu amala gerektiinde yerel ynetimlerle ibirlii yapmak Grev bildiklerini en iyi biimde yapmaya alan GESAV yeleri, Trkiye apnda yaklak 1000 el sanatlar reticisi ile iletiim iinde. Bu reticilere yeni tasarmlar iin yol gsteriliyor, tantm ve sat destei veriliyor. reticiler, el sanatlarnn hammaddeleri temel alnarak yaplan bir snflandrma balamnda almalarn srdryor. Bunlar; her trl srl srsz seramik, ini, porselen vb malzemeden eser reten Toprak rnleri Grubu, her trl oyma, kazma vb yntemlerle biimlendirilmi ta rnler ile ss talarndan eser reten Ta rnleri Grubu, bakr, bronz, altn, gm vb ile retilmi rnler kullanan Maden rnleri Grubu, her trl kalpla ya da fleme teknii ile biimlendirilmi cam objelerden eserler icra eden Cam rnleri Grubu, deri, kemik, boynuz, boa, mercan, deniz ve kara yumuakalarnn kabuklarn kullanan Hayvansal rnler Grubu, ahap; bitki lifleri, saplar, taneleri ve kabuklar; kat trevleri temel alnarak eser reten Bitkisel rnler Grubu, her trl dokuma, rme; dokuma ve rme zeri naklama ve basma yoluyla desenleme; oya, hal ve kilim dahil olan Tekstil rnleri Grubu, her trl hammadde kullanlarak retilmi eserler veren Tak Grubu. GESAV, lkenin deiik blgelerindeki sanatlarca retilmi sekin el sanat rneklerini de Sanatevinde tehir ediyor. Anadolu kadnn gizli iletiim biimi olan oyalar, naklar, esiz gzellikte iniler, porselenler, vazolar, tabaklar, taklar Trk el sanatlar adna aklnza ne gelirse bulabileceiniz bu mekanda tehir edilenleri satn alma imkannz da bulunuyor. Her trl Trk el sanatna kolayca eriebileceiniz bu mekan adeta gizli bir hazine gibi Ankarann tarihi kalesinde sizleri bekliyor

109

Kapak Dosyas

BB Atatrk Kitapl
Erhan ENOL, Hseyin TRKMEN, rfan DADELEN, Nergis ULU, Fadime GELE, Deniz ALIIR, Yasemin Masarac

Bilinen en eski Mevlana minyatr / BB Atatrk Kitapl arivi

BB Atatrk Kitaplnn
Gizli Hazineleri
Erhan ENOL

Cumhuriyet dneminde kurulan ilk belediye ktphanesi olan BB Atatrk Kitapl'nn depolar, gn na kmam binlerce eserlerden oluan dev bir kltr hazinesine ev sahiplii yapyor. Trkiye'nin en iyi ktphanesi olarak gsterilen BB Atatrk Kitapl, yazma eserlerden el izimi haritalara, albmlerden kartpostallara uzanan zengin koleksiyonlar ile lkemizin en nemli ktphanelerinden biri

BB Ktphane ve Mzeler Mdrl, ktphaneler ve mzeler olmak zere iki ayr blmden oluuyor. Ktphane ve Mzeler Mdrlnn ynetim merkezi olarak kullanlan Atatrk Kitapl binas, Sedat Hakk Eldemin mimari projesi zerine Ko Vakf tarafndan Cumhuriyetin 50. yl hatras olarak 1973 ylnda yaplm, 1981 ylndan beri de ktphane olarak kullanlyor. 1995 ylna kadar Ktphane ve Mzeler Mdrl, ktphane olarak sadece Atatrk Kitapl, mze olarak ise ehir, Aiyan, Tanzimat, Karikatr ve Mizah ile Atatrk Mzesinden olumaktaym. 1995 ylnda .E.T.Tden 5 adet otobs alarak gezici (mobil) ktphaneler oluturulmu, 1997 ylnda ise halen kullanlmakta olan midibsler satn alnarak ktphane olarak i mekan dzenlemeleri yaplm. Her mobil ktphanede 3 bin civarnda kitap bulunuyor ve ehrin varolar dediimiz civar semtler bata olmak zere her otobs 20 ayr yerde hizmet veriyor. Toplamnda bu hizmet 100 ayr yere ulayor. Bu gezici ktphaneler leden nce ve sonra ayr olmak zere her gn iki ayr yerde duruyor, yelerine dn kitap salyor, ayrca yararlanmak isteyen herkese de kaplar ak

1997 ylndan itibaren ilelerde Halk ve ocuk Ktphaneleri ama almalarna devam eden mdrlk, bugn itibariyle Gngren, Esenler, Eyp, mraniye (2), Kartal (2) ve Tuzlada toplam 8 adet ube ktphaneyi stanbullularn hizmetine sunmu durumda... Ktphaneler ve Mzeler Mdr Vekili Ramazan Minder, Atmz her ktphaneye her biri kltrmzn nemli ahsiyetlerinden olan Muallim Cevdet, A. Sheyl nver, Osman Ergin, Halil nalck, Bar Mano gibi isimleri vererek genlerimize bu isimleri de tantma imkan sunarken ayn zamanda toplum olarak ok ey borlu olduumuz bu insanlara azda olsa bir vefa borcu deyerek isimlerinin sonsuza kadar yaatlmasnda zerimize den grevi yapmaya alyoruz. diyor ve ekliyor; Mdrlmz sadece yeni ktphaneler amakla kalmam bata Atatrk Kitapl olmak zere tm ktphanelerimizin dermesini zenginletirmek iin her ay yeni kan kitaplar satn almakta, ayrca dergi ve gazetelerden de bir ksmn satn alarak ktphaneleri kullanan okuyucularmzn hizmetine sunmaktadr.

112

 Adeta bir kltrcilthazinesi olan zengin deposu, ve onarm

atlyesi, konferans ve sergi salonlar gibi pek ok zellii ile dikkat eken stanbul Bykehir Belediyesi Atatrk Kitaplnda gayet zengin kitap,

dergi, gazete, salname (yllk), takvim, harita, atlas, albm ve kartpostal koleksiyonlarnn yan sra yazma eserler, yazma Kuranlar, ariv belgeleri, fermanlar, haritalar ve zel bir mzik notas da koleksiyonu bulunuyor.

113

Mdrln elinde temaa sanatlar (kukla, hacivat-karagz), oyuncaklar (eyp oyuncaklar), eski stanbulun gndelik yaamna dair esnaf malzemeleri (llecilik, kahve kltr, fes kalplar, yazmaclk vb.), hat rnekleri, tasavvuf kltrne ait objeler, ifal taslar ve mhrler olmak zere 20 bin paraya yakn eser bulunuyor. Bu malzemelerin ok az bir ksm mevcut mzelerde sergilenirken kalan ksm Atatrk Kitapl depolarnda muhafaza ediliyor. Depo malzemelerinin her yl dzenli saymlar yaplyor ve zaman zaman tematik sergilerle ziyaretilere gsteriliyor. Atatrk Kitaplnn fiziki meknlar ok yeterli deil ancak kitaplkta temel bakm ve koruma yntemleri ihmal edilmiyor, depolarn s ve nem kontrolleri yaplyor ve eserlere herhangi bir zararn ulamamasna azami zeni gsteriliyor. Mdrln amac; halk kltrn yanstan bu objelerden bir Kent Mzesi oluturmak Bu nadide eserlerin ne zaman ve nasl gn na ktn merak ediyoruz doal olarak. Kltr Bakanl ve zel mzelerin zaman zaman dzenledikleri sergiler iin kitaplktan eser talep ettiklerini reniyor, ayrntlarn merak ediyoruz. Konu hakknda bilgi veren Minder, 2005 ylnda Japonyada dzenlenen EXPO 2005 Dnya Fuar iin Kltr ve Turizm Bakanlna ierisine yaprak zerine hat yazl eserimizin de bulunduu bir takm eserler verdik. Yine bu yl Kltr Bakanlnn Mevlana Yl mnasebetiyle Ayasofya Mzesinde dzenleyecei sergi iin Tasavvuf Koleksiyonunda bulunan bata, bilinen en eski Mevlana minyatr olmak zere 24 para eseri kendilerine sergi amal teslim ediyoruz. Ayrca bugne kadar Yap Kredi Bankasna Halife Abdlmecid Efendinin Balarbada bulunan Kknn al dolaysyla dzenlenen sergi iin Halife Abdlmecid Efendinin yapt SS tablosu ile dier birok eserini vermitik. Yine 2006 ylnda Pera Mzesinde dzenlenen Trk Resminde Kadn konulu sergi iin 3 adet resim salamtk. Grld gibi koleksiyonlarmz dnem dnem i ortakl kapsamnda dier kurumlara verildii gibi, kendimizin oluturduu birok sergide de eserlerimizi sergilemekteyiz. Ayrca isteyen aratrmaclara mracaatlar halinde almalarna kaynak tekil etmek zere eserler karlp gsterilmekte ayrca isteyenlere fotoraf ekim izni verilmektedir. diyor. Kitapln lgi ekici Blmleri Atatrk Kitaplnda modern bir ktphanede bulunmas gerekli btn birimlere yer verilmi. Bunlara ksaca bir gz atmak gerekirse;

Giri Kat ve st Okuma Salonu: Binann giri katnda konferans, seminer, film gsterimi, sylei ve benzeri etkinliklerin yapld 75 kiilik Konferans Salonunun yan sra, yerli-yabanc kltrel ve sanatsal zenginliklerin sergilendii 75 m2lik Sergi Salonu bulunuyor. Okuyucu Vestiyeri, ktphanede yeni satn alnan yaynlarn sergilendii Kitap Sergileme ve Ktphane Mdrl tarafndan yaynlanan kitaplarn tehir edildii Yayn Tehir Standlar ile Halk Blm de bu katta. ounlukla yetikinler ve orta renim rencileri tarafndan kullanlan st Okuma Salonunun n cephesi esiz Boazii manzarasna bakyor. Bu blmde; Danma Kaynaklar, Atatrk Kitaplar, dn Verme, Halk Kitaplar, Fotokopi ve Katalog Fileri birimleri var. Aratrma Salonu: Giri katnn altndaki Aratrma Salonunda ise; Teknik Hizmetler, Sreli Yaynlar, stanbul Kitapl ve Bilgilem Blmleri bulunuyor. Bu salon daha ziyade yerli ve yabanc aratrmaclar tarafndan kullanlyor.

BB Ktphaneler ve Mzeler Mdrlnn elinde temaa sanatlar (kukla, hacivat-karagz), oyuncaklar (eyp oyuncaklar), eski stanbulun gndelik yaamna dair esnaf malzemeleri (llecilik, kahve kltr, fes kalplar, yazmaclk vb.), hat rnekleri, tasavvuf kltrne ait objeler, ifal taslar ve mhrler olmak zere 20 bin paraya yakn eser bulunuyor. Bu malzemelerin ok az bir ksm mevcut mzelerde sergilenirken kalan ksm Atatrk Kitapl depolarnda muhafaza ediliyor.

114

Atatrk Kitapl Depo malzemelerinin her yl dzenli saymlar yaplyor ve zaman zaman tematik sergilerle ziyaretilere gsteriliyor. Atatrk Kitaplnn fiziki meknlar ok yeterli deil ancak kitaplkta temel bakm ve koruma yntemleri ihmal edilmiyor, depolarn s ve nem kontrolleri yaplyor ve eserlere herhangi bir zararn ulamamasna azami zeni gsteriliyor. Mdrln amac; halk kltrn yanstan bu objelerden bir Kent Mzesi oluturmak

115

Sreli Yaynlar Blm: Atatrk Kitapl, 370 adet farkl gazeteye ait 9.000in zerinde gazete cildi ve 3.122 farkl dergiye ait 17.000i aan dergi cildi ile Sreli Yaynlar konusunda Trkiyenin sayl ktphanelerinden birisi. Vakay- Msriye, Takvim-i Vekayi, Tercman- Ahval, Ceride-i Havadis koleksiyondaki Osmanl basnndan sadece birka. Sz konusu dergi ve gazetelerden bir ksmnn tek nsha, apirograf bask ve elyazmas olduu dikkate alndnda, ktphanenin sreli yaynlar koleksiyonunun deeri bir kat daha artyor. Enni Mazlm, Bdiye ve Varlk bunlardan ilk akla gelenleri

stanbul Kitapl: stanbul konusunda aratrma yapan okuyucularn isteklerine daha etkin ve hzl bir ekilde cevap verebilmek iin oluturulmu bir birim. Ktphanenin elyazmas eserleri, Arap harfli (Arapa, Farsa ve Osmanlca) eserleri, nadir eserleri, harita ve kartpostal koleksiyonu ile ilgili teknik ve okuyucu hizmetleri de bu birimde veriliyor. stanbul Kitapl, dermesinde bulunan stanbul ile ilgili kitap, elyazmas, harita, gravr, albm, kartpostal,

seyahatnameler ve benzeri trdeki yaynlarla Trkiyenin stanbul konulu en kapsaml ktphanelerinin banda geliyor. 3.500 stanbula dair 7.000e yakn kartpostaln bulunduu Kartpostal Koleksiyonu da ayn blmde hizmete sunuluyor. Ktphanenin her trl grsel arivinin -albmler, kartpostallar vb.- kataloglama ve snflama ilemleri de bu birimde yaplyor. Sz konusu grsel malzemelerinin tamamnn kataloglama ve snflama ilemleri tamamlanm, bunlarn dijital ortama aktarlmas ilemleri ise devam ediyor. Aratrmaclar ilgili katalog bilgileri ile dijital ortama aktarma ilemleri biten grsel malzemenin tamamnn -haritalar, yazma ve basma kitaplar hari- okuyucu kopyalarna intranet ve internet zerinden ulaabiliyor.

Bilgi-lem Blm: 1998 ylnda Ktphane Haftas etkinlikleri kapsamnda hizmete girmi olan birim, Atatrk Kitaplndaki bata Osmanlca gazete ve dergiler olmak zere nadir eserlerin dijital ortamda; okuyuculara intranet ve internet zerinden hizmet verebilmek iin kurumu ve 2004 ylnda Atatrk Kitapl Dijital Ariv Sistemi (AKDAS) projesi ile yeni bir yapya kavumu. Ktphanedeki arivlemeye ynelik her trl tarama ve ekim ilemleri bu birimde yaplyor. Teknik Hizmetler Blm: Ktphanedeki el yazmas eserler ile Arap harfli eserler hari her trl Latin harfli kitabn kataloglama ilemleri bu birim tarafndan yrtlyor. Ktphanenin dari ve Kltrel ler Blmleri, Krler Blm ve Sesli Kitap Stdyosu ile Sistem Destek Blm de bu katta bulunuyor.

116

Zemin Kat: Bu katn altndaki katta ise u birimler bulunuyor; 1. Restorasyon Atlyesi 2. Cilthane Blm 3. Yemekhane 4. Krtasiye Deposu, 5. Shhi Tesisat ve Kalorifer Dairesi Kitap Deposu: Ktphanenin ana kitap deposu ise en alt katnda. Kitap deposu 500.000 cilt kitap alabilecek kapasitede ina edilmi. Ktphanedeki ak raflarda bulunan kitaplar dndaki her trl kitap, kitap d malzemeler ile nadir eserler bu depoda koleksiyon adlar altnda demirba numarasna gre yerletiriliyor.
Zengin Koleksiyonlar Adeta bir kltr hazinesi olan zengin deposu, cilt ve onarm atlyesi, konferans ve sergi salonlar gibi pek ok zellii ile dikkat eken Atatrk Kitaplnda gayet zengin kitap, dergi, gazete, salname (yllk), takvim, harita, atlas, albm ve kartpostal koleksiyonlarnn yan sra yazma eserler, yazma Kuranlar, ariv belgeleri, fermanlar, haritalar ve zel bir mzik notas da koleksiyonu bulunuyor. Osmanl tarihine ait nemli yaptlar, basma divanlar, devlet ve vilayet salnameleri, yabanc devlet grevlilerinin sefaretname ve hatralar, Trke ve yabanc dil seyahatnameler; yazma eserler ara-

snda divanlar, mecmuatr-resailler, cnkler, vakfiyeler ve beratlar ktphane koleksiyonunun deerli blmlerini oluturuyor. Osmanl dnemi ile Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren yaynlanan gazete ve dergileri ieren sreli yaynlar, Kurtulu Sava srasnda yerel basn, d lkelerde yaplan Trke yaynlar, Jn Trklerin ngiltere, Fransa ve talyada yaymlanan gazeteler de bulunuyor. 1930lu yllarda Dr. A. Sheyl nver, Osman Nuri Ergin, Mehmet Fuat Kprl, Halil Edhem gibi saygn kiilerden oluan bir komisyonun nklap Mzesi kurma gayretleri ile teekkl etmeye balayan koleksiyon, Muallim Cevdet nanalp, Osman Ergin, Muhsin Erturul, Sadrettin Celal Antel, M. Halid Bayr, Behcet Kemal alar, Ziya Emirolu, Neyzen Tevfik, Feridun Metin Nigar, Halit Fahri Ozansoy, Kemal Salih Sel, smail Habip Sevk, Ahmet Kutsi Tecer olmak zere ok sayda hayrseverin ktphanelerini balamalaryla gelimi, kymetli balar devam etmekle birlikte, son dnemde koleksiyon geliiminde satn almaya arlk kazanm. Ktphanede Mays 2007 sonu itibar ile yaklak 252.000 cilt kitap ve sreli yayn cildi bulunuyor. Atatrk Kitapl Nadir Eserler Ktphanecisi Hseyin Trkmenden aldmz bilgilere gre bunlarn yayn trne ve dillere gre dalm u ekilde:

ATATRK KTAPLII NADR ESERLER DAILIMI

Tr/Dili Kitap Atlaslar Dergiler Gazeteler Albmler Kartpostallar Haritalar Yazma Eserler Salnameler Takvimler TOPLAM

Trke 150.000

Osmanlca 22.000

Arapa 3.500 51

Farsa 450 35

Yabanc Dil 27.000 4.000 335

Toplam 202.950 49 17.139 9.035 445 8.000 9.000 4.400 565 334 251.917

13.050 8.700

117

Ktphaneye gelen aratrmaclardan Trk vatanda olanlar, herhangi bir izne gerek olmakszn her trl malzeme zerinde, cretsiz olarak aratrma yapabiliyor. Bunlardan grnt ve CD kopya almalar ise izne ve crete tabi. Yabanc vatandalar ile bunlar adna aratrma yapanlarn ise ncelikle Yabanc Aratrmaclar Mracaat Formunu doldurmalar gerekiyor. Formun doldurulmasn mteakiben, aratrma konular uygun bulunanlara ayn gn iersinde aratrma izni veriliyor. Okuyucu salonlarnda, ktphane malzemelerine ait kataloglardan bilgisayar ortamnda katalog taramak, dijitalletirme ilemleri biten eser veya belgeyi bilgisayar ortamnda inceleyebilmek, incelenen eserden veya belgeden istenildii kadar -tamam veya bir ksm- CD ortamnda verebilmek gibi hizmetler sunuluyor.

almalar ve eski eser alm faaliyetleri gibi uygulamalar bulunuyor. Atatrk Kitaplnn zenginliini Osmanlca sreli yaynlar (gazete ve dergi), haritalar, kartpostallar, yazmalar, albmler, salnameler vb. oluturuyor. Basm tarihleri itibariyle hayli eski olan bu eserlerin her gn okuyucuya karlmas neticesinde eserlerde tahribat oluuyor. Bunun nedenini ise ktphaneciler eserleri depo ortamndan okuyucu salonlarna karrken s ve nem deikenliklerin etkisi sonucu oluan zararlar, okuyucunun sayfalar evirirken ister istemez verdii zararlar ile kastl zararlar eklinde zetliyor. te btn bu olumsuz etkileri engelleyebilmek, eserleri gelecek kuaklara koruyarak aktarabilmek amacyla 1998 ylnda Atatrk Kitapl ierisinde Dijital Ariv nitesi kurulmu. AO scaner ve dijital fotoraf makineleri ve ilgili yazlmlardan oluan bu sistem, Trkiyede bir ktphanede ilk alma... Atatrk Kitap-

Ktphaneler ve Mzeler Mdr Vekili Ramazan Minder:

stanbul Bykehir Belediyesi Atatrk Kitapl olarak zerimize den sorumluluun bilincindeyiz. retmi olduumuz hizmet kalitesiyle Trkiyenin en iyi ktphanesi olarak gsterilmemizin yannda, zellikle kltrmze katkda bulunmaya, ecdadmzn birikimlerini sonraki nesillere aktarmaya alyoruz. Pek ok alanda olduu gibi el sanatlar alannda da esiz kaynaklara sahip olan ktphanemize btn sanatseverleri bekliyoruz.

Internet zerinden sunulan hizmetler ise ktphane malzemelerine, eserlerin tamamna ait katalog bilgilerine, albm ve kartpostallarn kullanc kopyalarnn grntlerine ulam, istenilen belgelerden posta veya e-mail yolu ile CD kopya siparii hizmeti. Yetkililerden edindiimiz bilgiye gre Ocak - Mays 2007 tarihleri arasnda Atatrk Kitapln toplam 40 bin 166 kii kullanm. Bunlarn iinde 6943 kii sreli yaynlar blmnden (Gazete, Dergi, Dijital Ariv, Harita vb.) yararlanm, bu yararlananlardan 187 kii ise yabanc aratrmaclardan olumakta. Atatrk Kitaplna gelen okuyucularn ounluunu yksek lisans veya doktora tezlerini hazrlayanlar, kitap almas yapanlar, niversite hocalar, niversite rencileri, medya mensuplar, TV kanallarna program yapan yapmc veya ynetmenler gibi deiik kesimlerden insanlar oluturuyor. Yabanc aratrmaclar ise genellikle ABD, Japonya ve Fransadan Atatrk Kitaplnn en ok kullanlan koleksiyonu ise Gazete Arivleri. Osmanlca gazete arivinin ok zengin olduu kitaplkta, bu ariv ayn zamanda dijitalize edilmekte olduundan ok rahat bir ekilde kullanlyor. Bunun yannda Harita Koleksiyonlar ile grsel ariv de fazlaca ziyareti alyor. Ayrca Atatrk Kitapl iinde ayr bir blm olarak hizmet veren stanbul Kitapl da ok ilgi eken bir blmlerden biri nc Uygulamalar Atatrk Kitaplnn nclk ettii hizmetler ierisinde dijital arivleme (e-ktphane) almalar, sesli ktphane, kitap basma

lnda bu yolla yaklak 500 bin sayfa veriye intranetten eriilebiliyor. 1998 ylnda balanan bir hizmet de krler iin sesli kitap reten bir nitenin kurulmas. Ses yaltml stdyolar, ses kayt sistemleri, ekran seslendirme programlar, kabartma ekran denilen biril alfabeli klavyeler ve yine biril alfabeli printer sistemiyle donatlan bu blmde gnll okuyucular tarafndan stdyo ortamnda okunan kitaplar CDlere yazlyor ve cretsiz olarak krlere teslim ediliyor. Trkiyede ktphanecilik genel olarak basl kitaplar satn alarak bunlar zenginletirmeye dnk faaliyet yapan yerler olarak bilinir. Ancak Ktphane ve Mzeler Mdrl olarak bu anlay tamamyla deitirip kendi arivlerinden yararlanarak 38 adet kitabn basmn gerekletirmi. 2007-2008 yllarnda yaynlamak zere hazrladklar almalar arasnda; bu yl satn alnan ve ok nadir bir eser olan Ermeni ressam Tatikyana ait Padiah Albm adl kitabn tpk basm, Ko Vakf tarafndan Atatrk Kitaplna balanan Muhsin Erturul arivi katalou, BB hat koleksiyon katalou, Fransz Anadolu Aratrmalar Enstits ve kitapln elinde bulunan Goad Paa tarafndan 1904-1905 yllarnda hazrlanan 1/600 lekli Eminn, skdar, Beyolu Blgeleri ile zmiri gsteren haritalarn kitabnn basm bulunuyor. Ayrca Atatrk Kitapl yeni yaynlar takip etmekle kalmayp sahaf ve koleksiyonerlerden harita, kartpostal, Osmanlca matbu kitap, sreli yayn, yazma kitaplar, stanbulla ilgili yabanc dilde kitaplar gibi ok nemli nadir ve eski eserleri de satn alarak arivini zenginletiriyor.

118

Trkiyenin En yi Ktphanesi Atatrk Kitapl, bu yl Hrriyet Gazetesinin Trkiyenin en iyi 10 ktphanesi sralamasnda birinci srada yerini ald. Jri, Gazeteci-Yazar Doan Hzlan, Yaar Aksoy, Arkeolog Aksel Tibet, stanbul niversitesi Bilgi ve Belge Ynetimi Blm Bakan Prof. Dr. Aye stn, Hacettepe niveritesi Bilgi ve Belge Blm Bakan Yardmcs Prof. Dr. Blent Ylmaz, Aratrmac-Yazar Gkhan Akura, Sahaf Emin Nedret li, Aratrmac Sami nal, Aratrmac-Yazar M. Sabri Koz ve Sanat Tarihi Prof. Dr. Nurhan Atasoy gibi sahalarnda saygn isimlerden oluuyordu. Bu seim neticesi ktphaneciler arasnda ok tartld. Atatrk Kitaplnn birinci olmasn doru bulanlar olduu gibi eletirenler de oldu. Biz de Ktphaneler ve Mzeler Mdr Ramazan MNDERe seimi ve sonularn yanklarn sorduk. Minder konu hakkndaki grlerini yle zetliyor; u bir gerek ki bu tarz seimler ktphaneler ve ktphaneciler arasnda ilk kez tatl bir rekabetin yaanmasna sebep oldu. Kanmca bu tarz almalar her yl Ktphaneler Haftasnda yenileyip yln en iyi ktphanesi ve en iyi ktphanecisini seerek dllendirmek, bylece hizmet yarnda ktphanelerin de katlmasn salamak faydal olacaktr. Jrinin Atatrk Kitapln neden birinci sraya kardn akas bilemiyorum. Fakat dier ktphanelerle kyaslama yaptmda; okuyucunun istedii yayna en hzl ekilde ulamas, ulat yayndan CD kopya alabilmesi, gler yzl hizmet, Dijital Ktphane hizmetimiz, yeni yaynlar takip etmemiz, yeni kitaplar yaynlamamz gibi baz belirgin farkllklarmzn bizi ne kardn dnyorum. Bu baar bizleri gelecee dnk projelerimizde cesaretlendirmekte ve takip ettiimiz yolun doruluu konusunda hakl karmaktadr.

Minder, 2010 ylna kadar gerekletirmeyi hedefledikleri projeleri ise u ekilde sralyor; Ktphane koleksiyonlarnda bulunan tm kitap ve kitap d materyalin katalog ve tasnif ilerini bitirerek knyelerini bilgisayara ilemek, dijital ortama aktarlan tm belgeleri internet zerinden sata sunmak, koleksiyonlarda bulunan kartpostal, fotoraf ve dier imajlardan yararlanarak stanbul maj Bankas oluturmak ve bunu web zerinden pazarlamak, Atatrk Kitapln ocuk ve halk blmlerinden ayrtrarak bir aratrma ve zelde stanbul konulu bir ktphaneye dntrmek, stanbulla ilgili tm dillerde yaynlanm kitap ve makale gibi yazl belgelerin katalog bilgilerinden oluan bir stanbul Belgelii Veritaban oluturmak, Harita, kartpostal, yazma, Osmanlca matbu kitap, nemli kii evrak, salname vb. nadir eserleri toplamaya devam etmek, satn alnan tm kymetli materyalden yararlanarak yeni ve sahasnda ilk yaynlar yapmak 1973 ylndaki ilk yapmndan itibaren kk bakm ve onarm ileri haricinde genel bir bakmdan gememesi sebebiyle pek ok olumsuz koulla mcadele etmekte olan Atatrk Kitapl, gerekletirilecek olan byk tadilat nedeniyle 4 Haziran - 1 Ekim 2007 tarihleri arasnda okuyucusuna hizmet veremeyecek. Ancak iyi haber, tadilat sonunda ak raflarn yeniden yaplmas ve atl duran baz blmlerin okuyucu salonuna ilave edilmesi dolaysyla salondaki kitap says artrlacak, her okuyucu masasna bilgisayar konularak intranetten dijital arive eriim salanacak, okuyucu arad yayn bilgisayardaki katalog tarama programndan rahatlkla bulabilecek Atatrk Kitapl, iindeki deerli materyallerin varln bilenler ve bundan istifade etmek isteyenler iin gerekten byk bir hazine nitelii tayor. Bu byk hazinin en gzel biimde gelecek kuaklara aktarlmas dileklerimizle

Tpk basm yaplmas dnlen, Ermeni ressam Tatikyana ait Padiah Albm.

119

Trk ve slam Sanatlarnn

Nadide rnekleri
Hseyin TRKMEN *

Geleneksel Trk ve slam sanatlar arasnda kitap sanatlar byk pay sahibidir. Bunlarn banda da cilt, hat, tezhib ve minyatr sanatlar gelir. BB Atatrk Kitapl'nda bu sanatlara ilikin pek ok eser bulunuyor. Bu yazda Geleneksel Trk ve slam Eserleri zerine aratrma ve uygulama almalar yapanlar iin BB Atatrk Kitapl'ndaki eserlerin nemi konusunda fikir verecek rneklere yer veriliyor.

Bir ktphaneyi dnyadaki ve bir lkedeki dier ktphaneler arasnda ne karan zelliklerden birisi koleksiyonunun gncellii dieri ise tarihselliidir. Ktphane koleksiyonunun gncellii, aratrmaclarn aratrma konularndaki yenilik ve gelimeleri takip edebilmeleri iin ok byk nem tamaktadr. Aratrmaclarn, aratrma konularyla ilgili gelime ve dnm takip edebilmeleri ise, konunun tarihi kkenleri hakknda bilgiler veren tarihsel kaynaklarn incelenmesi ile mmkndr. te Atatrk Kitapl koleksiyonu bu iki zellii bir arada yrten ender ktphanelerimizin banda gelmektedir. Atatrk Kitaplnda gayet zengin bir yazma ve basma kitap, dergi, gazete, salname (yllk), takvim, harita, atlas, albm, kartpostal, ariv belgeleri ve zel bir mzik notas koleksiyonu vardr. Atatrk Kitaplnn bu kymetli dermesi edebiyat, tarih ve ehir tarihi zerine aratrma yapanlar tarafndan ska kullanlmaktadr. Ancak Trk ve slam Sanatlar aratrmaclar ve uygulayclar tarafndan pek fazla kullanlmamaktadr. yle ki son 10 ylda Trk ve slam Sanatlar konularnda yaplan aratrmada bulunan aratrmac ve sanatkr says ylda iki- kiiyi gememitir. te bu yzden yazmzda, Atatrk Kitaplnn sadece edebiyat ve tarih aratrmaclar iin deil ayn zamanda Geleneksel Trk-slam Sanat tarihileri ve uygulayclar iin de byk nem tad rnekler ile ortaya konulmaya allacaktr. Geleneksel Trk ve slam sanatlar arasnda kitap sanatlar byk pay sahibidir. Kitap sanatlar banda ise Cilt, Hat, Tezhib ve Minyatr sanat gelmektedir. Atatrk Kitaplndaki sz konusu bu sanatlara ilikin pek ok eser bulunmaktadr. Bu eserlerin tantlmasna ynelik birok sergi dzenlenmitir. Bu sergiler arasnda Atatrk Kitapl Trke Yazma Divanlar Sergisi (19 Eyll-29 Eyll 1988), Atatrk Kitapl Trke Yazma Mesneviler Sergisi (7 Mays-18 Mays 1990), Hsn-i Hat I (20 Mays-6 Haziran 1997), Hsni Hat II (18 Mays-3 Haziran 1998), Vakfnameler Sergisi (1-12 Aralk 1997), Yazma Kuran- Kerimler Sergisi (12-23 Ocak 1998) ne kmaktadr. Ancak sz konusu bu sergiler ok dar bir evre tarafndan izlenmitir. Bu yazda Atatrk Kitaplnn Geleneksel Trk ve slam Eserleri zerine aratrma ve uygulama almalar yapanlar iin nem ve deeri konusunda fikir verecek rneklere yer verilecektir.
brahim Enver'nin 1205 H./1790 M. tarihli murakkaas

120

Osman evki tarafndan 1268 H. tarihinde yazlan Kur'an- Kerim nshasndaki Ns Suresi, Yazma Kur'an 57

121

Delail'l-Hayrat mecmuasnda Medine ve Mekke tasvirli minyatrler

Kabe rts kapl Mushaf- erif cildi

Atatrk Kitaplndaki Muallim Cevdet Koleksiyonu K. 575 numarada kaytl yazma eser, hat sanatnn btn gzelliklerini bir arada sunan orijinal bir eserdir. Gerek iindeki hat sanat ile ilgili risaleleri gerekse hat sanatnn inceliklerini ortaya koyan rnekleri ile sahasnn en nadidelerindendir. Bu eserde hat sanat ile ilgili u 8 risale bulunmaktadr: 1. Hattn fevaidi ve enva (1-20 yk.), 2. Hat icazetname rnekleri ve duas (21-27 yk.), 3. Mizanl-hat ala vazil-ustadis-selef (29-45 yk.), 4. Risale-i hendesetl-hat (46-62 yk.), 5. Risale-i kitabiye Glzar- savab / Nefeszade brahim Efendi (64100 yk.), 6. Hutut-i kadime rnekleri, ekl-i hat (101-106 yk.), 7. Muhtasar silsile-i hattatin / Kebecizade Mehmed Vasfi (108-113 yk.), 8. Mufassal silsile-i hattatin (114-120 yk.) Hat sanatnn mstesna rnekleri arasnda murakkalar nemli bir yere sahiptir. Bunlarn gzel rneklerden birisi de Belediye Yazmalar koleksiyonundaki brahim Envernin 1205 H./1790 M. tarihli murakkaasdr. Hat sanatnn zirve rnleri arasnda hat levhalar mstesna bir yer tutmaktadr. Ktphane ve Mzeler Mdrl koleksiyonundaki hat levhalar mstakil bir almaya konu tekil edecek kadar geni ve zengindir. Bu zenginlik iki sergiye konu olmutur. Ancak, Atatrk Kitaplndaki hat levhalar koleksiyonu iki sergi ile snrlandrlamayacak derecede ok olup nmzdeki yayn dneminde bu zenginliin kltr ve sanatseverlerin hizmetine sunulmas planlanmaktadr. Bu koleksiyonda pek ok hattatn imzasna rastlanmaktadr. Kazasker Mustafa zzet, Hamid Ayta, Macid Aryal, smail Hakk Altunbezer bunlardan ilk akla gelenleridir. Bir mecmua veya kitabn yapraklarnn dalmadan ve sras bozulmadan bir arada tutabilmek iin yaplan koruyucu kapaa Cilt denilmektedir. Trk-slam kltrnde kitaba ve yazya verilen deere paralel olarak ciltilik sanat da zirve yapan sanatlarn banda gelmektedir. Trkiye ve dnya ktphanelerinde bu sanatn zirve rnekleri arasnda pek ok Trk-slam cilt numuneleri bulunmaktadr. Atatrk Kitaplnda da bunlardan pek ok numune bulunmaktadr. Bunlar arasnda 2 numaral Kabe rts kapl yazma Kuran, ahap oyma gl desenli stanbul Fotoraf Albm ile bu

Vezir-i Azam Kemanke Mustafa Paa'ya verilmi1049 H. tarihli mlkname berat, Muallim Cevdet Fermanlar nr. 37

122

Hat sanatnn klasik eserlerinden "Mizanu'l-hat"

Babr ah'n Trke "Divan".

sanatn gnmzdeki nemli ustalarndan Grcan Mavili tarafndan numune olarak yaplan ciltler ne kmaktadr. Minyatr, el yazmas kitaplar sslemek iin sulu boya ile yaplan resimler hakknda kullanlan bir tabirdir. Metni aklamak amacyla kullanlan slam minyatr sanatnda, kutsal yerlerin ayrntl tasvirleri nemli yer tutmaktadr. Esas olarak hac ibadetinin yerine getirilmesi ile ilgili olarak gelien bu gelenekte zellikle Mekke ve civarlarndaki kutsal meknlar resimlenmitir. Bu gelenein en gzel rneklerine Delaill-Hayrat ile dier gnlk dua ve zikir kitaplarnda rastlanmaktadr. Atatrk Kitaplnda da, Osmanl minyatr sanatn zirve rnekleri arasnda Delaill-Hayrat mecmualar ne kmaktadr. 2006 ylnda satn alnan Delaill-Hayrat mecmuasndaki Mekke ve Medine tasvirli minyatrler bu sahann en gzel rneklerinin banda gelmektedir. Yazma kitaplarn, hsn-i hat murakkalarnn kenarlarn boya ve yaldzl sslemelerle tezyin etme iine Tezhib denilmektedir. Tezhib ayn zamanda, hsn-i hat ve cilt gibi dier eski kitaplk sanatlarmz tamamlayan, onlara ahenk ve gzellik kazandran, bu sanatlarla birlikte kitaba nak ve renk harmonisi katan bir Trk-slam sanatdr.

Edeb eserlerin serlevhalar ile fasl balklarnda pek ok gzel tezhib rneklerine rastlamak mmkndr. Atatrk Kitaplndaki Babr ahn Trke Divan (Muallim Cevdet Yazmalar K.332), Sadi irazinin Bostan (Muallim Cevdet Yazmalar K.161), Yusuf Sinan Germiyeninin Hsrev ve irin isimli eseri (Muallim Cevdet Yazmalar K.3) ile Ali b. Ebi Talibin satr alt Trke tercmeli Mie kelimesi (Muallim Cevdet Yazmalar K.53) bu rneklerden bazlardr. Hat tablolar ve levhalarnda da pek ok tezhib rneklerine rastlanmaktadr. Yukarda belirtildii zere Atatrk Kitaplnda pek ok hat aheseri bulunmaktadr. Bunlarn bir ksm basit bir ksm ise nefis tezhiblidir. Bunlardan bazlar unlardr: Hamid Aytan Celi-Talik hatt ile Osmanl Padiah II. Selime ait bir beyti, Macid Aryalin 1952 tarihli Muhakkak Besmele-i erifi ve Kazasker Mustafa zzetin Celi Sls istifli lafza-i celal ve ehlibeyt kompozisyonu. Tezhib sanatnn eser verdii bir dier alan ise padiah turalardr. Vezir-i Azam Kemanke Mustafa Paaye verilmi1049 H. tarihli mlkname berat ile Kavanin ve nizamat mecmuas serlevhasndaki turalar, Atatrk Kitaplndaki mzehheb turalardan sadece ikisidir. Atatrk Kitaplnda bu iki rnein dnda da pek mzehheb tura bulunmaktadr.

Tezhib sanatnn en gzel rnekleri arasnda Yukarda anlatlanlar ve iaret edilen rnekler Kuran- Kerimlerin zahriye sayfalardenizden bir katre misali olup Atatrk nn ayr bir yeri vardr. Atatrk KitapKitaplnda Trk-slam sanatlarna lndaki yazma Kuran- Kerimlerde Yaprak zerine hat levha, Expo 2003 Japonya fuarnda ait daha pek ok rnek bulunmaktade bu gelenein izlerini srmek lkemiz kltrn temsil etti. dr. Bunlar deerli sanat tarihi aratrmmkndr. Bu nshalar arasnda maclarnn ilgilerini ve elleri plesi Belediye Koleksiyonundaki B.4 numasanatkrlarmzn himmetlerini beklemektedir. ral nsha ile Yazma Kuran 57 numaral nsha ne kmaktadr. Bu iki nsha gerek zahriyelerindeki, sure balklarndaki ve ketebe ka* Atatrk Kitapl Nadir Eserler Ktphanecisi ytlarndaki tezhibleri gerekse hizib gllerindeki tezhibleriyle gz kamatrmaktadr.

123

BB Atatrk Kitapl
Nadir Eser Koleksiyonlar
rfan DADELEN *

BB Atatrk Kitapl 2005 ylndan itibaren dzenli olarak nadir eser ve koleksiyonlar satn alyor. Bugne kadar toplam 5241 adet evrak, 1974 adet fotoraf, 951 adet kartpostal, 612 adet Osmanlca kitap, 365 adet yazma kitap, 339 adet nadir kitap, 241 adet harita, 40 adet Albm, 7 adet gravr, 4 adet dergi, 2 adet gazete ve 2 adet tablo, koleksiyon bnyesine katld.

Nadir olan bu koleksiyonlardan dikkat ekici olanlarndan birkan tantrsak BB Atatrk ktphanesine kazandrlan eserlerin nemi aa km olacaktr. Pertevniyal Valide Sultan Evrak Pertevniyal Valide Sultan (1812-5 ubat 1883) Osmanl padiah Abdlaziz'in annesi ve II. Mahmut'un eidir. Pertevniyal Valide Sultan, Romen asllyd ve doduu zamanki ismi Besime'ydi. 1829 ylnda II. Mahmut'un ei oldu. 10 yllk bir evlilikten sonra ei vefat etti. 25 Haziran 1861 tarihinde Sultan Abdlmecit'in vefat zerine olu Abdlaziz tahta geince Pertevniyal Valide Sultan da Valide Sultan unvann ald. Olunun btn saltanat boyunca Valide Sultan kald. Hayr hasenata ok nem verirdi. Pertevniyal Lisesi'ni ve Pertevniyal Valide Sultan Camii'ni yaptrd. Olu vefat edince Valide Sultanlk dnemi bitti ama 7 yl daha yaad. 5 ubat 1883 tarihinde Dolmabahe Saray'nda vefat etti. stanbul'un Aksaray semtinde bulunan kendisinin yaptrm olduu Valide Sultan Camii'ndeki Pertevniyal Sultan Trbesi'ne gmld. Hayrseverlii ile n yapm olan Pertevniyal Valide Sultan birok vakf kurarak yoksullara yardm etmi ve cami, okul, ktphane, eme, sebil gibi hayr kurumlar ina ettirmitir. Hayat ve yaad dneme damgasn vuran Pertevniyal Valide Sultan, "Mehd-i Ulya" imzasn da kullanld 5.000'e yakn evrak satn alnmtr. Henz daha tasnifine balanmam olan evrak zerinde yaptmz sontaj almasnda, Valide Sultan'n imzalad mektuplar, akarlaryla alakal defterler, Haremeyn'e vakfedilen akarlar, Sultann yetimesi ve bytlmesi ile ilgili sarayn i ileriyle alakal belgeler, kethdas makamna yazlm evraklar, Fatma Sultan'a ve haremdeki dier kadnlara ait masraf defterleri ile Aksaray'da yaptrm olduu cami, eme ve sebille alakal evraklarn muhtevidir.

124

lerleyen zamanlarda Valide Sultan evrakyla alakal klliyetli bir defter grubu satn alnmtr. Toplam olarak 26 defterden oluan bu gurupta Bendegan'n maa defteri, Valide Sultan'a ait 18781879 yllar arasnda vuku'bulan teslimat ve masarfat defteri, care defteri (Mart 1895 - Austos 1909), Valide Sultan evkaf idaresi evrak kayt defteri, Hasan Bey'in idaresinde bulunan iftlikat defteri, baz kuyudat defteri, Aksaray'da ina ettirdikleri cami iin harcama defteri, Tezkire ve muharrerat gibi defterleri muhtevidir. Sz konusu ariv malzemeleri devlet ve millet hayatn ilgilendiren tarihi, sosyal ve kltrel mirasmz muhtevi bilgiler iermektedir. Nadir Yazma Eserler Atatrk Kitapl yazma eser koleksiyonlar; Muallim M. Cevdet, Mecelle-i Umur- Belediye ve Trkiye Maarif Tarihi mellifi Osman Nuri Ergin, Cevdet Paa gibi ok deerli balarmzn eserleriyle olumutur. Bu koleksiyona yeni satn alnanlar da eklenerek dinamik yapsn gn getike ge-

niletmekte ve bytmektedir. Mevcut ok kymetli yazmalarmza son yllarda yaklak olarak 365 adet daha eklenmitir. Bunlar arasnda nefis tezhipli ve hat sanatnn en gzel rneklerinden olan Kur'an- Kerimler, Delail'lhayratlar, Esma'l-hsnalar da yer almaktadr. Yakn tarihimizle alakal birok yazma da koleksiyonumuza katlmtr. Kurtulu Sava notlarn ieren defterler, Ermeni olaylar, Atatrk'e yaplan suikast raporu, Osmanl - Yunan harbi, I. Dnya Sava Irak cephesi notlar gibi. Edebiyat tarihimizle alakal cnkler, mneat mecmuas, yazma suretleri, iir mecmuas gibi eserler ile sarf ve nahiv ile ilgili birok yazma yer almaktadr. lmihal, Akaid, Hadis, slam Tarihi, Peygamberler Tarihi, Tasavvuf, Kelam gibi slami ilimlerle alakal yazma eserlerin yannda biyografi, silsilename ve ecereler satn alnmtr. Nadir Kartpostallar Atatrk Kitapl koleksiyonunda geni bir kartpostal arivi bulunmaktadr. 6626 adetten oluan bu koleksiyon tamam kataloglanm, taranm ve internet ortamndan aratrmaclarn hizmetine sunulmutur. Son almlarla birlikte koleksiyonumuzda eksik kalan stanbul'a ait ok sayda nadir kartpostal eklenmitir. Bunlar arasnda stanbul siletleri ve arpc fotoraflar ile tannan ve son yllarda ektii fotoraflarla sergiler dzenlenen Othmar'da bulunmaktadr. Dier bir koleksiyonda Ernest Mamboury'nin (1 Nisan 1878 - 23 Eyll 1953) fotoraf arivinin satn alnmasdr. Ernest Mamboury stanbul'un bilhassa Bizans eserleri hakkndaki yaynlar ve hazrlam olduu stanbul rehberleri ile nldr. stanbul'a 1909 ylnda geldi ve bir daha buradan ayrlamad. stanbul'da bkmadan yorulmadan eski eserleri inceleyerek ve fotoraflayarak gnmze esiz bir koleksiyon brakmtr. stanbul aratrmalarnda grsel malzeme sknts eken aratrmaclarmzn ilk baktklar yer olan kartpostal arivimiz, dinamik yapsyla her geen gn yeni eklenenlerle birlikte saysn gn getike oaltmaktadr. Nadir Albmler Kitaplk koleksiyonlarnda albmler nemli bir yer tutmaktadr. Bunlara ilave olarak alnan yeni albmler arasnda neme haiz olanlar bulunmaktadr. stanbul ile alakal olanlarn yannda Trk siyasi hayatna damgasn vurmu ve 1960 ihtilaliyle Yassada Mahkemeleri ve durumalar ile gndeme gelen Adnan Menderes'inde iinde bulunduu "Yassada Duruma Fotoraflar Albmleri" satn alnmtr. Duruma fotoraflar dava dava hazrlanm olup mehur Kpek davas, 6-7 Eyll olaylar, Bebek davas, Zimmet davas, Deirmen davas gibi blmlere ayrlmaktadr. Yaklak 600'e yakn fotorafn yer ald bu koleksiyon yakn siyasi tarihimize k tutacak fotoraflar iermektedir.

125

126

Yabanc Dil Nadir Kitaplar Atatrk Kitapl says 27.000'leri bulan yabanc dil kitap koleksiyonu ile Trkiye'nin en zengin ktphanelerinden biridir. Son yllarda satn alnan yabanc dil kitaplarda koleksiyonunu zenginletirmeye devam etmektedir. Bunlar arasnda ok nadir olan ve "Descrpton Succnte de la Collonne Hstoree de Constantnople Dressee a l'Honneur de l'Empereur Theodose le Juune-Claude Francos Menestrer-Gravrler Jerome Vallet" adn tayan kitap 1702 Paris basksdr. 34 sayfalk kitapta u anda olmayan ve bir rivayete gre Kzta'nda bir rivayete gre Atpazar'nda olan bir stun zerindeki tasvirleri gstermektedir. Nadir dier bir kitapta A. Thalasso'nun "Dri-Sadet ou Stamboul" adl kitabdr. 18 ve 19. y.y. stanbul sosyal yaamyla ilgili olan bu eserde nl Saray ressam Zonaro'nun izmi olduu esiz gzellikteki resimler de yer almaktadr. Ayrca stanbul aratrmalarna kaynaklk edecek yzlerce eseri koleksiyonumuza katm bulunmaktayz.

Bir rivayete gre Kzta dier bir rivayete gre Atpazar'nda olan bir stun zerindeki kabartmalar

Osmanlca Kitaplar Atatrk Kitapl koleksiyonlarnda mevcut olan 22.000 adet Osmanlca matbu kitap bulunmaktadr. Bu genilikteki bir koleksiyonun ktphanemizde mevcut olmayan kitaplarn tamamlamak ve alannda belki de bir ilki gerekletirmek idealiyle tamamlama yoluna gidilmitir. Bu gayretler neticesinde 1000'e yakn Osmanlca matbu kitap alnmtr. Bu proje tamamlandnda Trkiye'de ve dnyada Osmanlca matbu' kitaplar tam bir koleksiyonun olmasyla bir ilk olma zelliini de kazanm olacaktr. * Atatrk Kitapl Nadir Eserler Ktphanecisi

Siyer-i Veysi adl kitabn cildi

A. Thalasso'nun anlatm Saray Ressam Zonaro'nun izimiyle Dersaadet kitabndan baz sayfalar

127

Kitaplarn Reviri
Restorasyon Atlyesi
Nergis ULU *

Bu Kitap Adam Olur mu?, Bu Gazete Kurtulur mu?, Bu Ferman Onarmak Mmkn m?, Bu Harita Dzelir mi?, Kat ok Ypranm Ama? sorularnn muhatabdr kat restoratrleri Atatrk Kitapl restoratrleri de dnyann en zengin arivi iin bu sorularn yant oluyorlar ve bir doktor edasyla hummal bir alma yrtyorlar. Yzyllar bize kazandran ustalara Ellerinize Salk! diyoruz

Dnya apnda ok zengin bir arivi bnyesinden barndran Atatrk Kitaplnn Restorasyon Atlyesinin kuruluunu ve faaliyetlerini kat restoratr Nergis Uludan anlatmasn rica ettik. Ulunun cmleleriyle kitapln reviri atlye, doktorlar ve tedavi yntemleri Ktphane ve ariv koleksiyonlarn temel unsuru olan kat; fiziksel, kimyasal, biyolojik etkenlerin dnda hatal kullanm, yanl depolama, doal afetler vs. sebeplerle birlikte zaman amna da urayarak tahribata uramaktadr. lkemizde Osmanldan kalma zengin bir kat arivi olmasna ramen; ncelikli olarak kitaplarn d grnts daha m nemliydi? Nedeni bilinmez ama fazla nem verilerek, ktphane ve arivlerin hemen hemen hepsinde bir cilt atlyesi

oluturulmu, kadn saln koruma bilinci zamanla oluarak bu konuya ynelik almalara daha sonralar balanm ve gnmzde kat restorasyonu ve konservasyonu atlyesi her ariv ve ktphane de neredeyse zorunlu hale gelmitir. Atatrk Kitaplnda da balangta bir birim olarak dnlmeyen kat restorasyonu almalarna 1990 ylnda balanmtr. Bu yllarda ktphanenin orta katnda bulunan bir blmde (bugn Teknik Hizmetler Blm) ve Cilt Atlyesinin bir blmnde yaplan almalar yeterli olmayan teknik donanm ve snrl malzemeyle personel tarafndan yaplmaktayd. Geen yllarda Kat Restorasyonu almalarnn yetersiz olduu dnlerek ktphanenin alt katnda Cilt Atlyesinin

128

karsnda bulunan Yemekhane Blm iptal edilmi ve dier blmlerde alan personel buraya nakledilmitir. Restorasyon faaliyeti burada devam ederken, 1995 ylnda deien yerel ynetimle birlikte atlyenin gelimesi ynnde almalar hzlanm drt yeni personel ie alnm; kat restorasyonuna uygun olan malzeme ve ara-gere yurt dndan ithal edilmitir. Kitaplk koleksiyonumuza ksaca deinirsek; 10.000e yakn harita, kartpostal, gravr, albm, atlas, hat, ferman ve berat; ayrca 4.500 civarnda yazma eser bulunmaktadr. Bunun yannda Atatrk Kitapl 26.000 cildi aan gazete ve dergi koleksiyonuyla Trkiyenin sayl ktphanelerinden birisidir. Kitaplmz koleksiyonunun byk blmn oluturan, srekli kullanmda olan ve gerek ebatlarnn bykl gerekse kadn kalitesizliinden kaynaklanan sebeplerle gazete ve dergiler dier ariv materyallerine gre daha fazla ypranmaktadr.

En yaygn olan gazete restorasyonu teknii Sandvi Teknii denilen, gazetenin orijinal kadna uygun nitelikli, yazlarn okunmasna engel olmayacak ekilde alt ve st yzeyine kat geirilmesi tekniidir. Bizim de balangta Hutbak Kad (bir eit pelr kad) ile yaptmz gazete restorasyonu hem fazla zaman almas hem de yeterli salamlkta olmamas sebebiyle bu teknie uygun restorasyon almalar hususunda aratrmalar yaplmaya balanmtr. Aratrmalarn sonucunda dnyada hemen hemen btn ariv ve ktphanelerde kullanlan Lamination Machine Trkiyede ilk defa Atatrk Kitapl Kat Restorasyonu Atlyesine 1997 ylnda stanbul Bykehir Belediyesi tarafndan satn alnm ve o tarihten itibaren kullanlmaya balanmtr. Makinenin ksaca ileyiine deinirsek; bu makinede kullanlan kat yalnzca makine iin zel retilmi olup, i taraf syla yapma zelliinde d taraf mat grnml Japon kaddr. Kat istenilen llere gre zel retilmekte olup, gazetenin ebatlarna uygun olan ve tercih ettiimiz l 200x70 cm.dir. Makinenin st ve alt ksmnda bulunan demir aparatlara laminasyon kad yerletirilir ve makine yeterli sya ulatktan sonra makinenin orta yzeyinde bulunan tezgaha temizlenmi, asidinden arndrlm,

Mays 2007 itibariyle, 1995 ylndan beri hizmet veren Atatrk Kitapl Kat Restorasyonu Atlyesinin bugne kadar 12 yllk srete restore ettikleri materyal ve almann istatistii aadadr. Eski Trke Gazete Restorasyonu, 186.327 sayfa Eski Trke Dergi Restorasyonu, 34.329 sayfa Yazma Eser Restorasyonu, 8774 yaprak Tabask Kitap Restorasyonu, 5303 sayfa Kuran-Kerim Restorasyonu, 601 sayfa Matbu Kitap Restorasyonu, 25.229 sayfa Ferman ve Berat Restorasyonu, 62 adet Plan Restorasyonu, 939 adet Gravr Restorasyonu, 86 adet Ahap ve Kat Hat Restorasyonu, 206 adet Evrak Restorasyonu, 970 adet Harita Restorasyonu, 1950 adet Yazma Kitap Temizlii, 171 adet Trke Gazete Restorasyonu, 2492 sayfa Fotoraf Restorasyonu, 16 adet Albm Restorasyonu , 41 sayfa Yabanc Dil Gazete Restorasyonu, 2135 sayfa Defter (Nfus kayt, gelen-giden evrak vs.) , 894 sayfa Genel Toplam 270.525 sayfa / adet

Yeniden ciltlenmi eserlerin cilt fazlalklarnn traland kesim aamas.

129

gazete sayfas yerletirilir, rulolarn i tarafnda bulunan yapkan yzey syla gazetenin alt ve st yzne yaparak makinenin arkasnda bulunan iki merdanenin arasndan geerek alt ve st yzeyi kaplanm olur. Pelr kad ve iptidai artlarda yaplan gazete restorasyonu o gnlerde 20 - 30 sayfa aras iken bugn laminasyon makinesiyle bu rakam 1500 - 2000 sayfay bulmaktadr. Teknolojik gelimelerin yannda atlye personelinin bilgi ve becerisini artrmak, ayrca ktphanede doru arivleme ve konservasyon yntemlerini uygulamak amacyla Ekim 1999 - ubat 2000 tarihinde Uzman Restoratr Saadet Gaziden danmanlk ve eitmenlik hizmeti alnm ve bu eitim sresi sonunda Trkiyede ilk defa olarak Hayata Yeniden Merhaba isimli Kat Restorasyonu sergisi almtr. Sergide eitim ve danmanlk sresince restore edilen belgelerin restorasyon aamalar fotoraflaryla ve orijinal halleriyle sergilenmitir. Sergi ilk olmas sebebiyle byk ilgi toplamtr. Atlye personeli konularyla ilgili yazlm ve baslm kitap, makale vb.ni srekli olarak izlemekte ve bir ariv oluturmaktadr. 2004 ylnda Konya Blge Yazma Eserler Ktphanesinde yaplan bir takm konservasyon almalar nce atlye personeli tarafndan basndan takip edilmitir. Buna mteakip zamanda personel Konyada bulunan Blge Yazma Eserler Ktphanesi, Mevlana Mzesi htisas Ktphanesi, Yusuf Aa Yazma Eserler Ktphanesi ve

Koyunolu Mzesi ve Yazma Eserler Ktphanesini ziyaret etmi ve yazma eserlerin konservasyon almalarn yerinde grerek incelemelerde bulunmulardr. Atlye personeli tarafndan restore edilecek eserlerin seimi, kitapln bilgi-ilem, sreli yaynlar, stanbul kitapl ve depo birim sorumlularyla birlikte yaplmaktadr. Kat Restorasyon Atlyesinde, sarf malzeme olarak her trl kat materyalin restore edilmesine ve kadn orijinalliine uygun renkte, ebatta ve kalnlkta Japon Kad ve geri dnml doal yaptrclar kullanlmaktadr. Bunun yannda bir takm kk el aletleri ve ara-gere, kimyasallar ve solventlerin yannda; ayrca atlye personeli kadn salkl ekilde korunmas ve saklanmasna ynelik malzeme ve ara-gereci depoda kullanmaktadr. Gerekli malzemeler atlye personeli tarafndan tespit edilmekte ve talepler Bykehir Belediyesi Satn Alma Mdrlne bildirilerek malzemeler ihale yntemi ile satn alnmaktadr. nanyoruz ki; Atatrk Kitapl Kat Restorasyonu Atlyesi nmzdeki yllarda da ypranm ve ypranmakta olan kat materyalleri hayata yeniden dndrecek ve gelecek nesillerin bu eserlerden faydalanmasna yardmc olacaktr. * Kat Restoratr; Atatrk Kitapl

130

131

rfan DADELEN *

Corafi mekanlarn hafza kaytlar olarak nitelenebilen haritalar, deien dnyann tan olarak nemli ilevler gryor. BB Atatrk Kitapl Harita Koleksiyonu kullanm younluu ve bykl asndan Trkiyede en geni harita arivi olma zelliini tayor. 10.000e yakn haritadan oluan ve byk ounluu elle izilen bu haritalar stanbulun tarihsel topografyasnn nasl deitiini gzler nne seriyor.

132

Atatrk Kitaplnda bulunan harita koleksiyonu, kullanm younluu ve bykl asndan Trkiyedeki ktphaneler arasnda nemli bir yere sahiptir. Kitapln Harita Koleksiyonunda 10.000e yakn harita bulunmaktadr. Bugne kadar 4 cilt olarak yaynlanan Haritalar Katalounda 6812 harita tantlmtr. Haritalar asndan zengin bir arive sahip olan Atatrk Kitaplnda hazrlanan kataloglar sayesinde aratrmaclar, ehir planlamaclar ve mimarlar yaptklar iin mahiyetine gre koleksiyonumuzdan nemli lde yararlanmaktadrlar. Son yllarda gerek Bykehir Belediye Bakanl, gerekse ile belediyeleri tarafndan yaplan imar planlarnn hazrlanmas, ehir planlarnn yaplmas, restorasyon faaliyetlerinin yrtlmesinde ktphanemiz harita koleksiyonunun da kaynak olarak ele alnmakta olmas, yaymlanacak eserlerin nemini bir kat daha artrmaktadr. Bu iin bilincinde olan mdrlmz kataloglarn yaymlanmasnn yannda eski haritalarn zarar grmemesi iin digital ortama aktarlmasna hz vermi ve koleksiyonun te ikisi bilgisayar ortamna aktarlmtr. Aratrmaclar ve konu uzmanlarnn youn istekleri dorultusunda bu haritalarn tpkbasm gndeme gelmi ve ilk olarak Beyolunun Sultan Abdlaziz Dnemi ilk kadastral planlar Cadastre De La Ville De Constantinople - VI. Cercle Municipal adnda Trke Franszca olarak yaynlanmtr. 1839 ylnda Tanzimat Ferman ile ilan edilen ve idari sistemde yeni dzenlemelerle balad kabul edilen XIX. yzyl modernleme srecinin nemli kurumlarndan biri olan VI. Daire Belediyesinin, ilk olarak kurulduu 1857 senesi ile belediyeler kanunun k olan ve

Cadastre de la Ville de Constantinoplen kapa ve i sayfalarndan biri.

133

Beyoluna ait genel plan

bu kurumun ayrcalkl statsnn sonu olarak kabul edilen 1876 ylna kadar geen srete srekli olarak zerinde alt konulardan biri blgenin olduka detayl kadastral plannn hazrlanmasdr. Bu kurum yirmi seneye yakn bir sre iinde nce kendi bnyesinde oluturduu, daha sonra da merkezi bir kimlik kazanacak olan teknik brosu ile Karakyden Taksim meydanna kadar olan blgenin ilk detayl kadastral almasn gerekletirmitir. Sultan Abdlaziz dneminde VI. Daire Belediyesindeki deiiklikleri de ieren son aamasn 1876 ylna kadar srdrm olduu anlalan kadastral planlarn izleyebildiimiz ve Cadastre de la Ville de Constantinople - VI. Cercle Municipal adl atlasn ktphanemizde bulunan drt cildinin yannda koleksiyonumuzda olmayan dier ciltlerinin youn almalarmza ramen maalesef ulaamadmz bu alma, Beyolunun gnmzde de ksmen varln srdren mimari ve kentsel dokusunu ve nceki durumunu bizlere aktaryor olmasndan dolay olduka eski ve nemli bir kaynak olarak tanmlanmaktadr.

Beyolu blgesinin kentsel ve mimari dokusu konusundaki almalara nemli bir kaynak oluturan bu kadastral planlar, VI. Daire Belediyesinin snrlar iinde bulunan alan belli blgelere ayrmak suretiyle oluturulan ciltlerde bulunmaktadrlar. Bu ciltlerin ilk sayfalarnda kadastrosu yaplan alann 1:2000 genel plan bulunmaktadr. Bu plan zerinde oluturulan kadraj zerinde enlem ve boylamlar belirtilmitir, ayrca binalar, yap malzemelerine gre (krgir, ahap), baheler ve bo alanlarda farkl renklerde olmak zere boyaldr, sokak, cadde ve kmazlarn da isimleri bu planlarda bulunmaktadr. Olduka detayl bu ilk genel plandan sonra, 1:200 lekli paftalar gelmektedir. Bu planlarda ise her parselde bulunan binann yap malzemesi, bahesi veya bo alanlar farkl renklerde boyanarak belirlenmi ayrca sokak-cadde-kmaz isimleri ve bu yollar zerindeki lm rperleri gsterilmektedir. Bunlarla beraber, parsellerin kenar uzunluklar, yaplarn plan dzlemindeki boyutlar, parsellerin koordinatlar, bina ve bahelerin alan lmleri de bulunmaktadr.

Tp geit projesi, ad mail olarak gelecek tekrar

134

Bu yaynlarmz XXII. Uluslararas Mimarlar Kongresinde youn bir ilgiyle karlanm ve bu yndeki yaynlara hz verilmesi gereklilii vurgulanmtr. Bu kapsamda stanbul - Rumeli Ciheti Saryer, stinye, Arnavutky, Bebek, Tarabya, Beikta, Kthane haritalar baslmtr. Ayn ciddiyetle ve zerine ald sorumlulukla bu tr yaynlara bir yenisi daha eklenmi ve Alman Mavileri - 1913 - 1914 I. Dnya Sava ncesi stanbul Haritalar ad ile 3 cilt olarak yaynlanmtr. Alman Mavileri diye n yapm olan bu haritalar 1914 I. Dnya sava ncesi Almanlarn Deutsch Syindikat fr Staebaliche Arbeiten adl irketi tarafndan yaplm tm surii stanbulunun yannda Eypsultan, Beyolu, Beikta, Kadky, skdar gibi yerleim merkezlerini de iermektedir. Bu haritalar hakknda ksaca malumat vermek gerekirse: stanbulun kent planlamasna temel oluturacak harita alm iin ilk adm stanbul ehremanetince, Halil Edhem Beyin (ELDEM)

ehreminlii dneminde (20 Temmuz 1909 - 6 Ocak 1910) atlmtr. Bu haritalarn oluturulmas iin gereken Nirengi sistemi kurma ii Fransz Toporafya Cemiyetine ihale edilmitir. Fransz planclar Galata Kulesi merkezli bir nirengi sistemi kurarak, lmlerini 1911 ylnda tamamlamlardr. Nirengiye dayanan harita alma ii 1913 ylnda Deutsch Syindikat fr Staebaliche Arbeiten firmasna ihale edilmitir. Bu firmann lmlerinden elde edilen bilgiler Almanyaya gnderilerek izimleri Almanyada gerekletirilmitir. Daha sonra Trkiyeye geldikten sonra Osmanlca kopyalar yaplmtr. Her paftas 66x100 cm. boyutunda, renkli, 1/1000 ve 1/500 lekli olarak hazrlanan bu haritalarda mahalle veya semt adlar, sokak ve cadde, yap adlar, saraylar, elilik binalar, karakol, itfaiye, belediye vb. resmi binalar; cami, tekke, medrese, mezarlk, hazire, trbe, kilise, sinagog vb. dini yaplar; kule, duvar, sur, kla, jandarma karakolu, tersane, atlye, levazm deposu vb. askeri yaplar; hastahane, iskele, demiryolu, gar, istasyon tr kamu yaplar; adlar ve

135

gabarileriyle gsterilmitir. Semt, mahalle, cadde, sokak ve bina isimleri Trke isimlerin Franszca telaffuz edili ekliyle yazlmtr. rnein cami yerine djami, kmaz sokak yerine tchikmaz sokak yazlmas gibi. Ad geen bu yaplar zellikle 1/500 lekli haritalarda plan dzleminde tm d konturlarnn lleriyle gsterilmesine karn; yap malzemesinin cinsi belirtilmemitir. Alman Mavilerinde ada ve parsel bilgileri ilenmemi, birka istisna dnda hamamlar ve konutlar izilmemitir. Konutlar ada etrafnda dnen yaklak 0,5 cm. kalnlnda gri bir glge ile gsterilmitir. 1/1000 ve 1/500 lekli, tek yap leine kadar inen haritalar 19131914te izilmesine karn, 1/2000 lekli haritalar daha ziyade rehber nitelikli haritalar olup hangi paftann hangi blgeye ait olduunu gstermek amacyla yaplm ve 1918 - 1921 yllar arasnda izilmitir Bu haritalar teknik adan incelediimizde: - Dikdrtgensel koordinat ebekesi Galata Kulesinin merkez koordinatlar tarafmzdan bilinmemekle birlikte kuzey ve bat ynnde ele alnmtr. Koordinatlarn gsterici rakamlar ebekenin kenarnda yazlmtr. 100 m.ye 100 m.lik simetrik kareler ve 10000 m2lik ayn alanlar halinde oluturulmu koordinat ebekesinin yardm sayesinde plan zerindeki btn uzaklklar ve alanlar llebilir ve hesaplanabilir. Kuzeye doru ynlenmi olan ebeke aadan yukarya doru bir izgi halinde gney-kuzey ynnde olup, sadan sola doru olanlar ise dou-bat ynndedir. - nemli ykseklik kotlar: Kotlar santimetre cinsinden Hali seviyesinden verilmitir. - E ykselti erileri: Hali su seviyesinin 2er metre zerinden verilmi olan ykseltiler mahalleye gre yazlmtr. 10, 20, 30, 40 m.lik eriler dierlerine gre daha byk gsterilmitir. - Kesin iaretlerin eitletirilmesi (Ykseklikler milimetre cinsinden Hali seviyesinden verilmitir.) aretler (rperler) yatay olarak yerletirilmi olup, sivil ve ant eserlerin duvarlarna ya da kaldrmlarn deme tana ve geni merdivenlere ilenmitir.

- 1/1000 lekli haritalar ehrin genel plannn numaralandrlmas ve alm. - 1/500 lekli haritalar ehrin genel plannn numaralandrlmas ve almn gstermektedir. 1925 ylnda Harita ve Kadastro Genel Mdrlnn kurulmasyla stanbulun kadastral haritalar yaplmaya balanldnda Alman Mavileri altlk olarak kullanlmtr. stanbul ve bilad- selase (Surii ve Eyp, Galata, skdar), Beikta, Hali ve evresini detayl bir ekilde gsteren bu haritalarn lejand mevcuttur. Alman Mavilerinin Osmanlca harfleriyle yazlm paftalar da daha sonraki yllarda yaplmaya balanm, bu durum 1926 ylna kadar devam etmitir. Almanyada izilen ve Alman Mavileri adyla anlan bu haritalara neden bu adn verildii bilinmemekle birlikte; havuz, dere, gl ve deniz gibi su elerinin bu haritalarda mavi renkle gsterilmesinden dolay haritalarn bu isimle anlmas bir tahminden teye gitmemektedir. Arivimizde aratrmaclarmz tarafndan en sk kullanlan bu haritalar, 3 cilt olarak tasarlanmtr. 1. ciltte skdar, Kadky, Beiktan bir ksm yer almaktadr. 2. ciltte Beyolu, Eminn ve Fatihin ok az bir blm yer almaktadr. 3. ciltte ise Fatih, Eypsultan blgelerini kapsamaktadr. Planlarda aranlan yerleri rahat bulabilmek iin kitabn bana bir anahtar pafta konulmutur. Ayrca cilt ve pafta numaralarnn yer ald yaklak 14.000 adet semt, cadde, sokak ve bina dizini yer almaktadr. Alman Mavilerini youn olarak kullanan mimarlar, ehir planclar, avukatlar, tarihiler ve dier aratrmaclar iin bu kitap byk bir eksiklik giderilmi olacaktr. Harita koleksiyonumuzda ayrca stanbulun en eski haritalar yer almaktadr. XIV. yy.dan balayarak XX. yzyln balarna kadar stanbul genel grnmn yanstmas bakmndan da neme haizdir. Yangn haritalarmz stanbul topografyasn izleme ve geliimini tespit etme bakmndan esiz bir koleksiyondur. XIX. ve XX. yzyllarda stanbulun bana bir bela gibi reklenen stanbul yangnlar kentin ehircilik anlamnda yapsn yok ettii gibi kltrel birikimi de kl etmitir. Muntazam bir surette yaplan yangn haritalar yangn ncesi ve sonraki deiimleri tespit etmek ve ehir planlarndaki uygulamalara yardmc olmas son zamanlarda en ok bavurulan kaynaklar arasnda yerini almtr. Haritalar zerindeki kotlamalarla birlikte maalesef elimizde olmayan yangn haritalarna ilenmi ve muhteem deerde bir kaynak oluturmutur. Haritalarn grsellikleri de kayda deer bir ayrntdr. Harita adlar

136

stanbul - Feuille No J 8 1913 - 1914, Alman Mavisi Harita No, 2662

gzel bir hatla yazlm ve harita zerindeki iaretler el yapm haritalarn en gzel rneklerini bize sunmaktadr. stanbul imar iin yaplan kimi planlarda koleksiyonumuzun deerini ortaya koyma bakmndan nemlidir. Bunlardan bir iki rnek verecek olursak bu konuyu daha iyi aydnlatm oluruz. Bunlardan birincisi G.DOstoyann haritasdr. Bu harita Byk Beyolu yangnndan [5 Haziran 1870] nce hazrlanmas nemini bir kat daha artrmaktadr. 1858-1860 yllar arasnda hazrlanm olan bu harita lan Gnral de Galata, Pra, Pancalti ad ile anlmaktadr. Galatadan Taksime Azapkapdan Dolmabaheye kadar uzanan geni bir yelpazede tam bir Beyolu haritas grnm vermektedir. Haritann 1/2.000lik byk lekli bir harita olmas ayrntlar en iyi ekliyle ortaya koymaktadr. Haritada blgenin mimari zelliklerini tespit etmek mmkn olmaktadr. Kgir ve ahap yaplamann youn olduu blgeler gsterilmekte ve bu yaplanma hangi yelpazede dalm gstermekte olduunu tespit etmek mmkndr. Gnmzde varln koruyan ve ayn zamanda yok olan birok yapnn yeri yap adlaryla harita zerinde yer almaktadr. Galata Kulesi, Yeni Camii, Bedesten, Zincirli Han, Kurunlu Han, Havyar Han, Halil Paa Han, Arap Cami, Yeralt Camii, St. Pierre Kilisesi, St. Benoit, Ermeni Kilisesi [Surp Grigor Lusavori Kilisesi], ngiliz konsolosluk brosu, Fransz telgrafhanesi, kydaki gmrk binalar, ounlukla saray adyla btnletirilen elilik binalar; Mevlevihaneden Taksime doru srasyla sve Saray, Rus Saray, Avusturya Saray, Fransz Saray, Hollanda Saraydr. Yeil alanlar ve mezarlklar ayrntlaryla gsterilmitir. Bu babda Galata Mevlevihanesi geni bir klliye iersinde yeillikler ve ahap yaplaryla haritada yerini almtr.

Blgenin bundan sonra daha detayl planlar yaplm ve sigorta haritalar da dediimiz ve Joseph Pervititchin izmi olduu haritalarn yannda Beyolu ciheti haritalar ve Suat Nirvenin izmi olduu planlar ile istikamet, ifraz, istimlak haritalaryla da Beyolu sokak sokak izilmitir. kinci olarak kesin tarihi ve kimin zamannda yapld bilinmemekle birlikte Sultan Abdlmecit veyahut II. Abdlhamit dneminde yaplm olabilecei kaynaklarda gsterilen bu proje, mhendis S. Prault tarafndan Avant - Projet Dun Pont-Tunne mmerge, brevete par le Gouvernement mperial Ottoman: Traversant le Bosphore entre Constantinople et Scutari pour le roccordement des voier ferres dEurope a celles DAsie adyla anlan ve Avrupa ile Asya demiryollarn birbirine balayacak bir projedir. Koleksiyonumuzda yer alan dier bir harita gurubu Erkan- Harbiye-i Umumiyenin izmi olduu haritalardr. Bu haritalarda belirlenen blgeler pafta pafta yer almakta vilayet, kaza, bucak ve kyler gsterilmektedir. Bunun yannda dereler, yaylalar gibi doal alanlarn yannda mandra ve iftlik gibi nemli saylabilecek yerler gsterilmektedir ki bunlarda yerel tarih almalarnda ve yer tespitlerinde ska kullanlmaktadr. Arivimizin bu derece zengin olmasnn zerimize ykledii misyon ve sorumluluk gerei koleksiyonumuzun eksikliklerini gidermek ve stanbul zerine yaplm haritalar toplamak amacyla 2005 ylndan itibaren nadir harita almlaryla birlikte arivimiz Trkiyenin en geni tarih harita arivi olma zelliini de kazanmtr. Tasnif almalar tam anlamyla bittiinde stanbulun tarihsel topografyasnn nasl deitiini grmek tam manasyla mmkn olacaktr. * Atatrk Kitapl Nadir Eserler Ktphanecisi

137

Fadime GELE *

stanbul Bykehir Belediyesi Ktphane ve Mzeler Mdrlnn koleksiyonlarnda bulunan hazineler ierisinde kent kltrne ait geleneksel Eyp Oyuncaklar, tarihin az var dili yok tanklar olan kuklalar kltrel aratrmalara kaynak oluturan nadir rnekler iermesi asndan byk nem tayor.

138

139

Bir Klasiktir Eyp Oyuncaklar

Araba

Oyun, ocuk kltrnn en nemli alan, oyuncak ise bu kltrn en nemli aracdr. Oyuncan eskilere dayandn tarih iinde gzlemlemekteyiz. Pompei, Sus, Lala antik kent kaz buluntular arasnda, toprak malzemeden yaplm minyatr ev eyalar, hayvancklar, arabalar, askerler gibi oyuncaklar bunu kantlamaktadr. Yunanistanda kollar, bacaklar hareket edebilen bebekler ve ilk oyuncak toplar, nceleri kilden yaplm, sonralar ise saz malzeme kullanlmtr. Yine eski inde ocuklar demir bilyelerle oynarken, daha sonra Almanya, Hollanda, ngiltere ve ABD de akik, ta, mermer, kil ve renkli camdan bilyeler retilmeye balanmtr. Ortaada, at ba taklm sopalar ocuklarn gzde oyunca iken, zamanla drt tekerlek ve eerin eklenmesi ile oyuncak atlar gelitirilmitir. lkemizde ise, Osmanllar dneminde stanbulda Eyp semti oyuncak retim merkezi olmu, oyuncaklar da Eyp Oyuncaklar olarak isimlendirilmilerdir. Bu isim, bir zele indirgeme ve yresellik arm yapmakla birlikte, geleneksel oyuncaklmzn retimi, sat tm stanbul ve Anadolu iin bu merkezden yaplmtr. Eyp Sultan Trbesine giden skele caddesi zerinde Oyuncak kmaz denilen sokakta karlkl iki sra dkkanlarda yzyllarca oyuncak retilmi ve satlmtr. Evliya elebi Seyahatnamesinde 17.yyn ilk yarsnda 100 dkkan ve 105 nefer olarak Oyuncak Esnaf belirtmitir. Dier kaynaklarda da buradaki oyuncak retimi iin 18. yy. tarihlendirmesi yaplmakla birlikte, daha 17. yy. balarnda 100 oyuncak dkkan olmas, retimin tarihleme asndan daha eskiye dayandn dndrmektedir. stanbul Bykehir Belediyesi, Ktphane ve Mzeler Mdrlnn koleksiyonlarnda bulunan, kent kltrne ait geleneksel Eyp Oyuncaklar, oyun ve oyuncak zerine yaplan almalara kaynak oluturan nadir rnekler iermesi asndan byk nem tamaktadrlar. Eypte retilen oyuncaklar, eitlilik olarak olduka geni bir yelpazeyi kapsar. 20.yy bana kadar retimi srdrlen, ember, tahta araba, dnme dolap, toprak testi, ddk, def, dmbelek, frldak, top, topa, akak, kaynana zrlts, aynal beik, vb. dnda, tel dolap, sandalye, beik gibi ev eyalarnn minyatrleri de yaplmtr. Malzeme olarak incelendiinde; ana malzeme olarak tahta ve toprak, yan malzeme olarak deri, kat, teneke, ivi, boncuk kullanld grlmektedir. Bezeme olarak toprak boya ile ve sar yaldzla, yine ocuklara hitap edecek, dikkat ekici renkler (krmz, mavi, yeil, beyaz) kullanlm olup, stilize, fazla karmak olmayan, yumuak dalgal eritler, benek be lts zemeler, nsal ve basit izzr ana n gilerle yzeylerin hareketKay lenmesi salanmtr. Bu oyuncaklar kendi arasnda u ekilde gruplandrlabilir: -tilen, ekilen oyuncaklar; Tahta tekerlekli ve nden ip taklarak ekilen, ocua izleme, yrmeyi retmesi asndan faydal, ayrca kas geliimine katklar olan arabalarla, yine ayn zellikteki, iki itme kolu olan nden tek tekerlekli el arabas bu guruptaki oyuncaklardr.

-Hareketli oyuncaklar; tilip ekilme zellii gsterebildii halde ivi, tel, teneke malzeme balantlar ile mekanik zellikler kazandrlm oyuncaklardr. Bir tekerlein ya da parann baka bir paray harekete geirmesi, dndrmesi ile hareket, dnme, ses karma gibi ocuun ilgisi canl tutulmakta, boyama renklerinin de canl olduu gzlemlenmektedir. Bu tr oyuncaklardan biri olan kaynana zrlts, deiik kltrlerde (Hindistan, talya, Fransa) ve bizim kltrmzde de gezgin dervilerin doadaki hayvanlar, kard sesle rktme ve uzaklatrmada kullanlan nefirin ocuk dnyasna yansyan modelidir. -Mzik aletleri; Oyuna elence katmak, dinleme becerisi, mzik kula gelitirerek ve ritim duygusu kazandrmakla ocuk geliimine katkda bulunan oyuncaklardr. Tef, semai kahvelerindekilerin minyatr, davul Halep in kil kutularnn formundan uyarlamadr. El davulu ise, alttan sapl, iki yandan kordonlu ve dndrlerek deriye arptrlmas ile ses karan Orta Asya Tapnak ayinlerinde de kullanlm (in e Trklerden gitmi) olan Lama davullarnn 20.yy balarna kadar oyuncak kltrmze kaynak oluturan rneklerdendir. -Minyatr ev eyalar; ocuk, doumundan yetikinlie nesneleri, sesleri, hareketleri, kendi fiziksel zelliklerine uygun byklkte olan ve byklerin dnyasna ait objelerle alglayp, kurgulayarak tanmaya alr. Tel dolap, sandalye ve beik gibi objeler bu amaca ynelik oyuncaklardandr. Mini minnack bir oyuncak, ocukluk tarihi, kltr tarihi (giyim-kuam, yeme-ime, mimari, sosyal yaam, aile yaam) eitim, sanayi gibi birok aratrmada, ok byk bir aratr. Toplumsal belleimiz olan bu objelerin ocukluk tarihi mzesi, ocuk mzesi ya da oyuncak mzesi oluumlar ile halkn ve ocuklarn eitimine, aratrmaclarn da hizmetine sunulmas gereklilii gz ard edilemeyecek bir gerekliktir. Geleneksel Gsteri Sanatlarmzn Renkli Simalar; Kuklalar Tahta oyuncaklarn gnmze kadar gelememi olmalar, dayanksz malzemeden yaplm olmalarna, kendinden sonra gelen kardelerce de kullanlmalarna, geleneksel komuculuk ilikilerimizden kaynaklanan, dier ocuklara verilmesi ve en byk neden olarak da, retimin teknolojiye yenik dmesine balanlabilir.

140

Katip

Rum Doktor

eytan

Dnyann her yerinde insanlar, ahaptan, tatan, topraktan, maden ve bezlerden faydalanarak basitten balayp gnmze uzanan zenginlik iinde kuklalar yapmlardr. Bunlara hareket ve konumalar eklenerek de gsterimler oluturulmutur. Kuklaclk, Trk orta oyunu ve karagzden daha eskilere dayanmakta, dierleri gibi oluumundan ok sonralar bugnk adlandrlmalar ile anlmaya balanmtr. Kaynaklarda XVI. yzylda Trkiyeye girmi olan orta oyunu iin XIX. yzyl, ok daha eskiye dayanan kukla iin de XVII. yzylda bu adlandrmalarla karlalmaktadr. Glge oyunu terimleri arasnda kargaaya urayan bu sanatmzn, karagz kadar tannp sevilmi olamamasnn en byk nedeni, zerinde yeterince durulmam olunmasndandr. Aksi takdirde minyatrlerdeki enlik betimlemelerinden de anlald zere, tiplemelerin ekici grnleri ve renkli kimlikleri ile geleneksel yapmz yanstan scakl ok gzel hissedilebilmektedir. Orta Asya Trklerinde, henz glge oyunu bilinmedii zamanlarda kukla gelenei bulunmaktadr. Trke bebek anlamna gelen ve bugn Anadoluda yaayan korak, kudurcuk, kucak, kavur, kabarcuk, kavurcak, gourcak szckleriyle glge oyunu arasnda ve ayrca Orta Asya Trklerinin kukla oyunlar olan adr Hayal ve Kol Korak ile glge oyunu arasnda bir ilinti kurulmak

istenmi olmasndan kar. Karkla yol aan bir baka unsur da perde kullanm olmutur. Glge oyununda figrler perde arkasnda, kukla oyununda ise kuklay oynatanlar perde arkasn kullanmlardr. Bu yanlsama iki kukla trn bilmemekten, tanmamaktan ve adr Hayaldeki hayal szcn glge oyunu zannetmekten km, oysa hayal szc birok kaynakta daha ok kukla iin kullanlmtr. adr Hayal; ipli kukla, Kol Korak ise el kuklasdr. Kagarl Mahmudun Divan-u Lugat-it Trknde kudurcuk bebek-kukla kelime karl olarak kullanlm olup, bu da tarih olarak 11.yzyl iaret etmektedir. Trkiyede kukla zerine geni bilgiler glge oyununda olduu gibi yine 16.yy.dan balamaktadr. 1582deki enliklere tank bir Almann izlenimlerini aktarm yledir: Kk bir kulbe kurulmu, onun iinde kuklalar konuup sramlar, zarif neeli bir biimde dansetmiler, bir dn canlandrlm, bu dnde Trk olanlar ellerinde alparalarla dansetmiler, bunlar oynatann yardmcs kulbenin nnde sanki bunlar canl insanm gibi bunlar elendirmek iin oyunlar yapyormu... kuklalar oynarken bir oyuncu onlarla dardan syleiyormu.

Dansz

Kyl Kz

Hoca

141

rtkanlar

142

Yine bu enliklerle ilgili bilgiler ieren ve Topkap Saraynda bulunan yazmada; kukla oynatcs olarak suret-bazan, bir kukla oyunu iin ya da yalnz saraylarda oynatlan bir oyun iin hayal-i has, adr-hayal (ipli kukla) trn artran cemaat-i piyade adrlar gibi deyimler yannda kaytlarda ismin nnde Pehlivan mahlasnn bulunmas ise, bu sanatla uraan ustalarn ayn zamanda baka meslek ve uralarnn olduu varsaymn glendirmektedir. Bu kaynakta geen ayak kuklas 18.yy airi Kaninin bir beyitinde geen yer kuklas gibi bugn Anadoluda kylerde rastlanan oynatm tarz ile bu oyunu oynatan usta adlarnn da getii grlmektedir. Bunlardan birka benzeen iskemble kuklas gibi talyan, Dou Avrupa, Yugoslavya, Yahudilerin spanya ve Portekizden getirdikleri etkiler iermektedir. Eski enliklerin betimlendii minyatrlerde kuklann, Osmanl dneminde eit olarak zengin ve yaygn bir elence arac olduu anlalabilmektedir. Trkiyeye Bat kuklasnn girii 18. yzyldadr ve trde yaygn bir elence arac olmutur. Bunlardan iskemble kuklas; sokaklarda oynatlan, gslerinden yatay olarak gemi iplerin ekilerek mzik eliinde dans ettirilmesi eklindeki kukla eididir. Eski stanbul yaam ile ilgili yazlar ile tannan edebiyat Ahmet Rasim, kuklay uygulama yaygnlndan dolay alafranga kukla(ipli kukla) ve alaturka kukla(el kuklas) olarak nitelendirmitir. PL KUKLA: Hareket ettirmek iin arkalarndan balanan ipler kullanlr. Bu tr kuklann stanbulda yaygnlamas ngiliz kuklac Thomas Holden tarafndan salanmtr. EL KUKLASI: Giysiden ieri sokulan elin iaret parma ile ba, ba ve orta parmakla kollarn hareket ettirilmesi ile oynatlmaktadr. Bu kuklalarn gvdeleri bezden, kol ve balar tahta ya da mukavvadan oluturulmutur. El kuklas ipli kuklaya gre, daha ucuz ve kullanmnn basitliinden dolay daha fazla tercih edilmitir. Konularn Orta Oyunu, Karagz, ak hikayeleri, masal ve efsanelerden alan kukla oyunlarnda bol dayak sahneleri, takma isimler, yaktrmalar ve ikinci kiilerle, iyi ve kt mcadeleleri, yergiler, toplumsal olaylarn iinden her an karlalabilecek tiplerle canlandrlm olduu grlmektedir. Birincil tipler bi ve htiyardr. bi; htiyarn ua ve sadakatinden dolay sadk denilmektedir. htiyarn dzenbaz ve kt kahyas tiran, kadnlar gaca dierleri ise eytan, cadaloz, Arap, dalkavuk, efe, Yahudi, Laz gibi ok kullanlan ve sevilen tiplemelerdir. 19.yy stanbulunda Tepeba, Sultanahmet ve Direklerarasnda birok tiyatro ve kukla tiyatrosu nda gsteriler yaplp, oyunlar oynatld bilinmektedir. Dnyada birok kukla koleksiyoneri, mzesi, tiyatrosu bulunmasna ramen, Osmanl bakenti ve kltr merkezi olan stanbulun; az var dili yok bu tanklarndan, gnmze korunarak tanabilen en zengin koleksiyon Ktphane ve Mzeler Mdrlmz mze eyalar arasnda bulunmaktadr. * Mze Uzman

143

Unutulmaz Kartpostallar
ve Albmler
Deniz ALIIR *

BB Atatrk Kitaplnn nemli ve deerli arivlerinden biri olan Grsel Ariv, ktphanenin koleksiyonlarnda yer alan gravr, kartpostal, fotoraf vb. grsel malzemelerden oluuyor. Bu ariv Kartpostal Koleksiyonu ve Albm Koleksiyonu ve olarak iki farkl blmde hizmet veriyor.

Atatrk Kitapl balar, dnyann pek ok yerinden ziyaretleri srasnda aldklar, uzaktaki dostlarnn gnderdii, nemli bir belge olarak grdkleri toplumsal olaylarn ansna baslan kartpostallar toplayarak zengin bir grsel birikimin Kartpostal Koleksiyonunda bir araya gelmesine katk salamlardr. Balar arasnda adet ve kalite olarak yapt katk nedeniyle Talat Albayrak ismi n plana kmaktadr. Yaplan aratrma ve sorgulamalar sonucunda ne yazk ki bu deerli kii ile ilgili bir bilgi edinilememitir. Ad yalnz kartpostaln arkasndaki bir damgada koleksiyon bas olarak yaamaya devam etmektedir. Talat Albayrakn bann katks dneminin grsel panoramasnn eksik paralarnn tamamlanmasnda ve aratrmaclarn zihinlerinde yeniden kurulmasnda ok nemlidir. Atatrk Kitapl Albm Koleksiyonunun kataloglarn hazrlarken dosyalarn iinde bulduumuz suluboya re-

simler, bu resimlerin kartpostal ve gravrlerden kopyalar olmas ve Talat Albayrak damgas ahsn grsel belgeye olan ilgisini bizim iin biraz da olsa aydnlatmtr. Her ne kadar resme ok yetenei olmasa da grsel olana tutkusu hayranlk uyandracak derecededir. Kartpostallar grsel birer belge olmann yan sra, zerlerinde gnderen ve gnderilen kii ilgili zel koullar ve anlarn yazl izini tamas ile sosyal tarihiler, biyografi yazarlar iin nemli bir kaynaktr. Bu adan yeniden deerlendirildiinde nemli bilgi ve balantlarn ortaya karlacan dnyoruz. Kartpostal Koleksiyonunun koleksiyon bnyesinde yer alan yaklak 10.000 adet kartpostal kataloglanarak tasnif edilmi ve konu balklar verilerek aratrmacnn hizmetine sunulmutur.

Othmar Pferschynin yeni cumhuriyeti tantc kitaplarda kullanlmak zere ektii fotoraflardan Galata Kulesini gsteren bir kare.

144

Eminn yakasndan Galata Kprs

Osmanlda Fotoraf ve Fotoraflk

Kartpostallar

1891 ylnda iletiim arac olan kartpostalarn n yzne fotoraf Fotoraf icat edildikten ksa bir sre sonra Osmanl mparatorlubaslarak resimli kartpostallar Cartes Postales Illustes ortaya una girerek Osmanl kentlerini, gndelik hayat ve nemli olaylakt. Osmanl mparatorluunda kartpostal yaynclna 1890rn grsel belgelerinin kayt edilmesinde kullanlmtr. Ceride-i 1915 Grand Rue de Pera (Beyolu)nda at dkkannda M. FruchHavadisin 17 Temmuz 1842 tarihi saysnda Msy Daugerin termann nclk etmitir. J. Ludwingsohn, Sarrafian Kardeler, rencisi Msy Kompann geldii ve fotoraflar ektii aklanmakRmmler-Jonas, A. Zellich Fils, Au Bon March ve Papantoine stantadr. Fotoraf tekniindeki gelimeler, i mekanda fotoraf ekbuldaki dier kartpostal yaynclardr. Konyada karpostal yaynmeye izin verir hale gelince fotoraf stdyolar almtr. Yine Cecl yapan Solakian Anadolu karpostal yaynclnn nemli temride-i Havadis gazetesinden rendiimize gre Carlo Naya 1845 silcisidir. Bu dnemde kent grnmleri, antlar, cami ve binalarn ylnda bir stdyo amtr. nl fotoraf Vien Abdullah Rebach fotoraflar, nemli ahslarn portreleri, nemli olaylarn fotorafstdyosunda yetimitir. Saray fotoraflna kadar ykselen Vilar (lk Meclis-i Mebusann al, Kl alay, Cuma selaml, dam en, Hovsep ve Kevork kardeler, Abdullah Frres ad altnda yeni grnmleri, Yeilky Ayastafanos antnn yklmas vs.), hatra bir stdyo amtr. Bunlara ek olarak Berggren, Kargopoulo, Ankartpostallar (II. Merutiyet), sosyal hayata ait grnmler, mesdromenos, Seabah and Joaillier gibi pek ok sayda stdyoyu salekler, stdyoda dzenlenen daha ok eitli rklara ait insan ve yabiliriz. Fotoraflk mesleine aznlklar rabet gsterirken sgiysi fotoraflar belli bal konular olarak saylabilir. Osmanl mtanbulun ilk Trk fotoraf stdyosu Rezna Bahaeddin Bediz tarafndan 1910 ylnda kurulur. Fotorafln Anadolu topraklarnda yaygnlamasnda fotorafn gerei kayt ve belge deerini gren II. Abdulhamitin rol byktr. Osmanl topraklarnda grevlendirdii fotoraflar corafyay, kentleri, insanlar, hayvanlar, bitkileri, gemileri, fabrikalar vs. grsel kayt altna almlardr. Cumhuriyet dneminde Othmar Pferschy yeni cumhuriyeti tantc kitaplarda kullanlmak zere fotoraflar ekmitir. Bu dnem iinde Sebahattin Gizi de anmak gerekir. Osmanl ve gen cumhuriyetin grsel konstrksiyonunu hafzalarmzda yeniden kurmamza byk katklar olan bu sanatlar gerek fotoraflar gerek sonradan baslan kartpostallarda kullanlan grselleri ile Atatrk KiOthmarn Sleymaniye tarafndan ektii stanbul karesi. tapl Koleksiyonunda yer almaktadrlar.

145

E. F. Rochatn Ayasofya Camiini tasvir ettii gravr.

146

skdar semt pazar

paratorluunun ok kimliklilii ve renklilii kartpostal yaynclarnn da dikkatini ekerek belgelenmitir. Kitapln Albm Koleksiyonu Atatrk Kitapl Albm Koleksiyonu ise daha geni bir yelpazede seyahatnameler, nadir bask kitaplar ve albmlerin iinde yer alan gravr, fotoraf ve kartpostal gibi grsel malzemeden olumaktadr. Albm Kolekisyonunda kaytl malzeme ktphanenin tm koleksiyonlar taranarak belli kriterler dorultusunda yaplan seim ile belirlenmitir. Aratrmaclarn ncelikle dikkatini ekeceini dndmz, yaadmz corafyay iine alan, Osmanl ile ilikili ve ok eski tarihli nadir rnekler zellikle tercih edilmitir. 15.775. adet grsel kartpostal koleksiyonu ile ortak sistem dorultusunda kataloglanarak tasnif edilmi, konu balklar ve detayl anahtar szckler verilerek aratrmaclarn hizmetine sunulmutur. Atatrk Kitapl yaklak 25.000 arivlenmi grsel malzeme ve bu malzemenin eitlilii ile olduka nemli bir birikime sahiptir. Kitapln sahip olduu zengin grsel birikim, koleksiyonlarda yer alan nadir rnekler ile tantlmaya allacaktr. Grsel malzemenin youn olarak kullanld kitaplar zellikle seyahatnamelerdir.

Gezginler gittikleri yerlerin doal doku, ehir, kyafet, yaam biimi gelenek ve greneklerini yaz ile ifade etmenin yan sra kendileri veya yanlarnda gtrdkleri sanatlara resimlerini yaptrmakta, bu desenler gravr ustalar tarafndan kaznmakta, baskclar tarafndan oaltlmaktadr. Bir gravrn altnda bazen 3-4 ismin yer almas bu kolektif alma ile ilgilidir. Gravrlerdeki grntler sanatsal deerlerinin yan sra nesnel bir belge olarak nem

Osmanlda esnaflara rnek olarak berberler ve seyyar satclar

147

148

149

stanbul Panoramas / Atatrk Kitapl Belediye Yabanc Dil Koleksiyonu No: O. 3219

tasa da; bazen n yargl ya da eksik bilgilendirilmi sanatnn zihnindeki zahir grnty bize sunmaktadr. Nadir yazma eserlerde gravrn 15. yydan itibaren kullanlmaya balandn gryoruz. lk olarak ahap bask gravrler, daha sonra bakr zerine kaznarak yaplmtr. 19. yyda elikin gravrde kullanlmas kazma kalplarn bask saysnn artmasna neden olmutur. nk, kalp ne kadar uzun srede ypranrsa o kadar ok bask yaplabilmektedir. 19. yyda stanbulu grntleyen Allom ve Bartlettin gravrlerinin hala orjinallerinin bu kadar ok bulunma nedeni de elik zerine kazma olmasdr. 18. sonunda kefedilen ta zerine yaplan kazma teknii litograf olarak adlandrlmaktadr. Bu teknikte tan dokusu nedeni ile kat zerine yaplan baskda daha serbest ve soft grnmler elde etmeniz mmkn olmaktadr. Mezzotint teknii ton ve yarm tonlar daha kullanarak

k-glge ve dokuyu daha baarl ifade edebilmenize yardmc olmaktadr. Teknik olarak zor olmamasna ramen iyi kalitede bask almak zordur. 1760larda Fransada ilk olarak kullanlan akuatint basklarda daha net ve parlak bir etki elde edilebilmektedir. Jean-Baptiste van Mour, Cornelis de Bruyn, J.B. Hilaire, Antoine Ignace Melling, Eugene Flandin, Thomas Allom, William Bartlett, Gaspare Fossati, Louis-Franois Cassas, Joseph Schranz, Amadeo Pireziosi gibi sanatlarn gravrleri, Atatrk Kitapl koleksiyonunda yer almaktadr. Albm Koleksiyonuna kayd yaplan en erken tarihli seyahatname; 1650 tarihli Histoire des Turcs isimli 2 ciltlik kitaptr. Bu kitapta nl Bizansl tarihisi Chalcondylein yazlar vardr. Kitabn grseller arasnda Osmandan balayarak I. brahime kadar olan Osmanl sultanlarnn portreleri, yenieriler, derviler ve stanbulun bir grnm yer almaktadr. ngiliz gezgin George Sandysin A relation of a Journey Begun An: Dom: 1610, Foure Bookes, Containing a Description of the Turkish Empire, of Egypt, of the Holy Land, of the remote parts of Italy, and Islands adjoyning isimli seyahatnamesi erken tarihli rneklerden biridir. Sandys 1610 ylnda Fransa, talya, Venedik, stanbul oradan Msr, Sina Da, Filistin, Kbrs, Sicilya, Napoli ve Romaya yapt seyahat sonucunda hazrlad kitabn ilk olarak 1621 ylnda bastrr. Bu kitap 1621deki ilk basmndan sonra 17. yy.da pek ok kere yeniden baslmtr. Atatrk Kitaplndaki nsha Philip Chetwin basmevinin 1670 tarihli yeni basmdr Seyahatnamenin iinde grseller Osmanl imparatorluu ve talyay gsteren haritalar ile balamakta stanbul, Msr, Filistin, kutsal toprak-

Kanuni Sultan Sleyman / Atatrk Kitapl Talat Bayrak Koleksiyonu No: 7

150

lar, Malta ve talya betimlemeleri ile devam etmektedir. Grelot, Relation nouvelle dun voyage de Constantinoplein 1680 tarihli ilk basks olduka nemlidir. Greolt Ayasofya, Sultan Ahmet ve Sleymaniyenin detayl planlarn da izen ilk kiidir. stanbul antlarnn grnmlerine kitabnda yer vermitir. Atatrk Kitapl koleksiyonunda Cornelis de Bruynun Osmanl mparatorluuna yapt seyahatin 1698 tarihli Flemenkce basks ve 1702 tarihli ngilizce basks yer almaktadr. Ressam ve seyyah Bruyn 1674 ySadabat Saray / Muallim Cevdet Yabanc Dil Koleksiyonu No: 3418 lnda Hollandadan talyaya gitmek iin ayrlr. Oradan zmire etmitir. Seyahatnamenin ikinci cildi lmnden sonra 1822 ylngeerek Osmanl topraklarnda seyahat eder. Panoramik kent gda iki ayr blm olarak basld. rnmleri olduka baarldr. Atatrk Kitaplnda 18. yyda hazrlanan pek ok sayda albm vardr. Bunlardan birka nemli rnee deinirsek: Tournefort, 1718 tarihli seyahatinde A voyage into the Levant, vol.I Ege adalarndan balayan seyahatinde Trabzon, Sinop, Tokat, Ankara, Tiflis vs. ziyaret ederek kent ve insan tasvirlerine yer vermitir. Perrynin 1743 tarihli A view of the levant: particularly of Constantinople, Syria, Egypt and Greece isimli seyahatnamesi 1730 ylndaki Yenieri ayaklanmas ile ilgili nemli bir grseli de ierir, Patrona Halilin portesi. Msr ile ilgili zengin bir kaynaktr. Guer, ilk cildi 1746 ikinci cildi 1747 tarihli Moeurs et usages des Turcs, leur religion, leur gouvernement civil, militaire, et politique, avec un abreg de lhistoire Ottomane, ouvrage enrichi de figures, entailles douce isimli seyahatnamesinde gndelik hayat ve Osmanldan eitli mesleklere, giysiler ve karakteristik portrelere ncelik vermitir. Choiseul-Gouffier Voyage pittoresque de la Grce (1782) in 1776 ylnda ressam J.B. Hilaire ile birlikte yaptklar Ege adalar ve ana kara gezilerinden olumaktadr. 1784 ylnda stanbul Byk eliliine getirilen Choiseul-Gouffier 1792 ylna kadar grevine devam Dier nemli bir eser de DOhssonun 1787 tarihli Tableau gnral de lEmpire Othoman, divis en deux parties, dont lune comprend la lgislation Mahomtane; lautre, lhistoire de lEmpire Othoman isimli seyahatnamesidir. Atatrk Kitaplnda 19. yy.da hazrlana pek ok sayda albm vardr. Bunlardan birka nemli rnee deinirsek: Olivier, Atlas pour servir au voyage dans lEmpire Othoman lgypte et la Perse, fait par ordre du gouvernement, pendant les six premieres annes de la rpublique, 1801-7, seyahatnamenin iinde Ege adalar ile ilgili zel grseller yer almaktadr. 1792de rana grevlendirilen Olivier Fransa tarafndan 1795 ylna kadar eitli nedenlerle rana gidememi, Ege adalar, stanbul ve Msra seyahatler yapmtr. Albm harita, plan, giyisi, hayvanlar ve bitkiler hakknda bilgi ve grsel iermektedir. Forbinin 1819 tarihli Voyage dans le Levant en 1817-1818 albm Louvre Mzesi iin eser satn almak zere kt yolculuun grsel hikayesidir. Milos adasndan balar, Atina, stanbul, Efes, Suriye, Filistin ve Msra uzanr. 19. yydan dier iki rnek ise Allom ve Bartlettin gravrlerinin kullanld Miss Julia Pardoe ve Walshn kitaplardr. Ktphane koleksiyonlarnda yer alan tm bu grsel malzeme aratrmaclarn titiz ve gerek ilgileri ile grsel tarihi yazmna olduka nemli katklar salamaktadr.
KAYNAKA Arslan, Nejla Gravr ve Seyahatnamelede stanbul (18. yzyl sonu ve 19. yzyl) stanbul, Bykehir Belediyesi Kltr leri Dairesi Bakanl Yaynlar no ; 9, 1992. Eken, Ahmet, Kartopstallarda stanbul, stanbul, stanbul Bykehir Belediyesi Kltr leri Dairesi Bakanl Yaynlar no ; 10 , 1992
Erzurum - Hasankale / Belediye Yabanc Dil Koleksiyonu No: O. 3150

* Dr., .T.. Mimarlk Fakltesi, Mimarlk Blm.

151

nan Dnyamzn
Gizemli Objeleri
Yasemin MASARACI *

Kt etkilerden koruyan ve ans getiren bir mesaj ya da sembol tayan nazarlklar; zerine vefkler, koruyucu eitli kelimeler, dua, sure veya ayet kaznm bir tr muska zellii olan tlsml mhrler; ierisinden su ien insanlar ve hatta hayvanlarn yakaland hastalktan kurtulmasn saladna inanlan ifa taslar nan dnyamzn bu gizemli objeleri Yasemin Masaracnn satrlarndan bugne yansyor

nsann en ilgin ve belki de gl ynlerinden birinin inanmak olduu sylenebilir. Her dnemde insanlar, eski yzyllardan kalma inanlar, onlarn niin olutuklarn, nereden ktklarn bilmeden nemsemilerdir. Kaynaklar ok eski kltrlere, silinip gitmi yaam biimlerine dayanan ve onlar yanstan baz inanlar, kk deiikliklerle gnmzde de geerliliklerini korumulardr. Bununla birlikte doumdan lme kadar belirsizliklerle, bazen de srprizlerle dolu yaam ierisinde insan saran gerilimlerin, endielerin bir da vurum biimi olarak deerlendirilmilerdir. nsanlar kantlanmas olanaksz eylere de inanmlar, her ne kadar mantkla ve gerekle badamyor olsa bile yanll ispat edilene kadar, mit veren hereyi yaam ve yaatmlardr. eitli inanlar, binlerce yldan beri srdrlegelen bir adet, ou zamanda alkanlk haline gelmitir. Baklardaki G ok yaygn olan ve balangc yazsz tarihe kadar uzanan evrensel nitelie sahip inanlardan biri de Nazardr. Arapa da bakmak ya da bak anlamna gelen nazar szc Trkede bir halk inancn ve bu inanca bal olarak yaplan uygulamalar kapsar. Yalnz bu bak, gz atar veya manzara seyreder gibi bir bak deil de kskanmay, imrenmeyi ksacas olumsuz duygular ieren bir baktr. Ancak inan odur ki kskanln yan sra ar sevgi, beeni ve hayranlktan doan baklar da nazara neden olabilmektedir.

Hasan M.El.Shamynin Folktales of Egypt kitabnda anlatlan ve nazar hakknda bilinen tek efsane olma zelliini tayan bir efsaneyle devam edelim konumuza: Eski Msr tanrlarndan Atum, kaybolan iki tanray aramak iin, gzlerinden birini grevlendirir. Tanralar arayan gz uzun zaman gemesine ramen gelmeyince Tanr Atum onun yerine parlak ve gzel bir gz yaptrp koyar. Ancak bir sre sonra geri dnen ve yerini yeni bir gze kaptrdn renen Atumun eski gz byk bir hiddete kaplr. lkede yaayan insanlar iin ktlk ve felaket planlar yapmaya balar. nsanlara zarar vermeye kararldr. almay istemektedir. Ancak iyi tanr Toth, Tanr Atumun eski gzn, bu dncesinden vazgeirmeyi baarr. Ve onun verecei zarar sadece bireysel olarak kalr. Bu mitten sonra, meydana gelen zararl olaylar bir nedene balanamadnda, ksaca Nazar dedi deyimiyle aklanmtr. Nazar szcne yklenilen anlam, baz insanlarn baklarndaki zararl g olarak tanmlanr. Bu gcn sonucu olarak da bir kiiye, bir hayvana veya bir nesneye bakmakta olanlar zerinde olaanst bir etki oluturmay anlatr. Nazar, canllar zerinde hastalk, sakatlk ve lm gibi sonular olutururken, nes-

Di ve die bal zerinde Lailaheillallah dier tarafnda Kulvallah yazl bir puldan yaplm nazarlk

152

ne zerinde ise krlma, paralanma vb. olumsuz etkiler oluturmaktadr. Canllar arasnda nazardan en ok korunmas gereken ocuklardr. nk onlar korunmasz olduklarndan bu gten daha ok etkilenmektedirler. Yeni domu ocuklarn yzlerinin rtlmesi, baz kimselere gsterilmemesi bu inantan kaynaklanmaktadr. rnein salkl bir bebek aniden hastalandnda Nazar dedi, Gze geldi denilmesi de yine nazar inancna olan ball vurgulamaktadr. Baz zamanlarda ise, kiinin istemeden nazar dedirdiine inanlsa da, ancak genel inan nazarn ekememezlikten kaynaklanyor oluudur. Beenilen bir zellii vmekten kanarak Nazar demesin, Allah nazardan saklasn gibi ifadeler kullanma alkanl da yine bu inan dorultusunda kullanlan szcklerdir. Nazar demesi daha ok gzlerle balantlandrlr. nk kkeni Smerlere, Babillere, Eski Msra dein uzanan inana gre, insann iindeki kt dnceler ruhun dar ald gzlerden baklarla dar kar, bu vurucu bir gtr. Gzde k yolunu bulan bu vurucu gc nlemenin ve onun getirecei zararlardan korunmann ilk aresi de gze gzle kar koyma dncesini dourmutur. Bu nedenle rengi, biimi gz andran her nesne, nazar yani kt bak ya da kt dnceyi uzaklatrc bir savunma arac olarak kabul edilmitir. Kltrmzde bunlarn saysz ve ilgin rnekleri bulunur. Anadoluda nemli olan ilev ve yararllk olmann yan sra dekoratif amalarla retilen ve bu zellikleri tayan eitli nazarlklar yaplm, kullanlm ve gnmzde de kullanlmaktadrlar. Binbir eit Nazarlk nsanlar neredeyse var olduu gnden beri nazardan korunmak iin bir ok yola bavurmu ve buna kar eitli nlem nesneleri retmiler. Nazarn olumsuz etkilerine kar bavurulan en etkili yntemlerden biri eitli nesnelerin olumlu yada olumsuz bir g ile ykl olduuna ilikin inanla oluturulan nazarlklardr. Bu dnce balamnda ok

Karnca boynuzu, ekirdek, boncuklardan olumu bir el, minik akik altgen biimli tan birlemesiyle yaplm nazarlk

zengin bir tablo oluturan doal ve yapay koruyucularn arasnda bulunan eitli hayvanlarn sahip olduu g, cesaret, eviklik, iyi grme gibi bir takm zellikleri kendine aktarma dncesiyle oluturulmu onlarn di, boynuz, kemik vb. gibi uzuvlarn veya salyangoz, kaplumbaa, karnca, deniz bcei gibi hayvanlar kullanlarak yaplm nazarlklar insanlarn bedeninde, aracnda veya evinde bulundurulmutur. Ayn yaklam biimiyle, koruyucu gcyle birlikte salk ve ans getirdiine inanlan baz talarda (akik, firuze, mercan, turkuvaz vb. ) nazarlklarda, bazen tek olarak, bazen de birka eidi bir araya getirilerek kullanlmlar. Kullanlan malzemeler saymakla bitecek gibi deildir. Ceviz, kestane, zerlik, sarmsak, hindistan cevizi, rek otu gibi bitkisel malzemelerle oluturulan nazarlklar, koruyucu zelliklerinin yan sra doal gzellikleriyle de cazip grnm olsalar gerek... Hem kt etkilerden koruyan, hem de ans getiren bir mesaj ya da sembol tayan tlsml nesneler olarak nitelendirebileceimiz nazarlklar, bazen ayet, sure, dua gibi dini elerle de desteklenerek glerinin arttna inanlr. Maallahlar, muskalar, ifa mhrleri bunlara verilecek rneklerden

Nazarlk (Kolye ucu) akik tan ayn zamanda vcuda enerji verdiine ve bir ok hastalktan koruduuna inanlr.

Toplumlarn sosyolojik ve folklorik zelliklerine gre biimlenen nazardan korunma yntemleri, Trkler de Orta Asya ve

153

Muska, gm zeri telkari sslemeli, boncuktan yaplm pskl sallamal.

Nazarlk (Kolye ucu) Mavi ta, hayvan kabuunun gme monte edilmesi ile yaplmtr.

amanizm kkenli olup, eitli din ve kavimlerin etkisiyle bu gnk eklini almtr. slamiyette ise nazara kar en gl olgu okumaktr. Bir hadiste Nazar gerektir, zira deveyi kazana, insan mezara sokar denirken, Hz. Muhammedin sahabeleriyle bir mezarlktan geerken, Bu mezarlkta ka kii yatyorsa, mutlaka yarsndan ou nazardan lmtr. eklindeki szleri de nazardan nasl korkulduunun gstergesi olarak karmza kmaktadr. Kurun dkme, ate sndrme, tuz patlatma da nazardan korunma yntemleri arasnda yer alyor olsalar bile, nazarlklar her an kullanlma zellikleri asndan daha da yaygn bir zellik tamaktadrlar. Nazar yaamn her alannda kendini gstermi, trklere arklara atlara kadar girmitir. Elemterefi, Kem gzlere i, zerlik patlasn, Nazar eden atlasn tekerlemesini bilmeyen yok gibidir. Alim gitme pazara uratrlar nazara diyen halk trksnde , Gzemi Geldik diye seslenen arkda hep nazar korkusu gndemdedir. lk alardan bu yana, bunca bilimsel, teknolojik gelimeye karn Nazar inancnn gnmzde de geerliliini korumas, en beklenmedik kiilerde bile olmas, bu inanla oluan ve gelien nazarlklara, muska-

lara nem vererek insanlarn yaamnda yer vermesi ve bunlar mutluluk araylarnn aralar olmalarn salamalar, belki de artc bir gerek olarak karmza kmaktadr. stelik bunlara inananlar kendilerini koruduuna, yardmc olduuna ylesine inanmlardr ki aksini sylediinizde size ierleyecek, belki de sizden uzaklaacaklardr. ster inanalm ister inanmayalm tm yaammzn bir paras nazar boncuklar, inanan inanmayanlarn kolunda boynunda. Olduka kapsaml olan Nazar ve Nazarlk konusunu, gizemli olarak nitelendirebileceimiz bu dnyann sr perdesini 20.yy. ortalarna tarihlendirdiimiz nazarlk rnekleriyle biraz olsun aralamaya altk. Gnmzde de hala nazara inanma orann yksek olduunu bilmekteyiz. Yaplan aratrmalarda Nazara inanrmsnz sorusuna toplumun yzde otuzunun evet yant verdii grlm, nazara inanmada ya, eitim, ekonomik ve sosyal durum gibi unsurlarn bu konuda pek etkili olmad saptanmtr. Gelecekte bu gn halen yaayan inanlarn ne kadarnn unutulacan, bunlardan baka nasl yeni inanlar gelitirileceini bilememekteyiz. Fakat imdilerde bir mze koleksiyonunda bile nemli bir yere sahip olmay baarabilen, maddi ve sanat deerinden ok geleneksel deerleriyle de ne kmay baarm olan bu eserler, yzyllardan bu yana pek fazla ey deimemi olduunu bize yanstmaktadrlar.

Hayvan dii, boncuk ve ap paralarndan nazarlk

154

Tlsml Mhrler slamiyetin ilk yllarnda hastalklarn tedavisi ve onlardan korunma, genellikle ruhi ve manevi yolla yaplm, tlsmlar bu yolda nemli bir ilev stlenmilerdir. Hz.Muhammedin, byy yasaklamakla birlikte, muska kullanlmasna, nazara, ylan ve akrep sokmasna ve genel olarak hastalklara kar nefes etmeye (okuyup flemeye) izin verdii bilinir. Tlsmlar yzyllar boyu ou insann aresizliine are olmu, gszlne g vermi, belki de kimilerinin yalnzlna dost aramak iin snp nefes ald koruyucu gcnn altnda kendini gvende hissettii bir korunak grevi stlenmitir. Tlsml mhrler, zerine vefkler, koruyucu ve uur getirici olduuna inanlan eitli kelimeler, dua, sure ve ayet de kaznm bir tr muska zelliindedirler. Bunlarn ounda da gerek yardm ve ifann Allahtan gelecei ile ilgili ayet, hadis ve ifadelere rastlanmas her ne kadar olaanst gler harekete geirilecekse

de, istenen sonuca ulamann ancak Allah yardm ile olabileceinin unutulmamasnn istenmesindendir. Bir baka sylemle; dinden g alnarak dine kar olunmad, aksine dini elerle de desteklenerek glerinin artt sonucuna varlabilir. Formlar bakmndan eitlilik gsteren tlsml mhrlerde; besmele, nazar ayeti, Allahn kimi sfat ve isimleri, drt byk melek, Ashab- Kehfin isimleri ska karlalan unsurlar olmasnn yan sra harfler, rakamlar, cin adlar ve zel iaretler de zerlerinde kullanlanlar arasnda bulunmaktadrlar. Yine bu mhrlerin zerlerindeki ayn dzenlemelerin seri retimle yapld gz nne alnrsa da, bir anlamda matbaann yaygnlamad dnemde tlsmlarn oalmasnda nemli birer grev stlenmi olduklar grlmektedir. Evliya elebi Seyahatnamesinde, stanbul mhrc esnafndan sz ederken mhr kazclarn blmde anlatmakta. ifa ve tl-

155

sm iin mhr kazyanlar nc blme girmekte olup, Evliya elebi bunlara Esnaf- mhrknan- sim heykel nvan vermekte. Yine onlar hakknda bunlar mhr tlsmat kazr, baka bir esnaftr. Akik-i yemeniyi kazmazlar diye bize tanmlamaktadr. Hastalk lac ifa Taslar Taslar, genellikle iinden iilen eyin veya kullanm zelliine gre isimlendirilip bylece anlrlar. orba tas, hamam tas vs. gibi. Burada bu ekilde isimlendirilmeyen baka bir tas trnden sz edeceiz. Bunlar geni anlam ile ifa tas diye tanmlanan eitli kaplar. Tp ilminin gelimedii veya eitli nedenlerle giremedii yrelerde insanlar, hastalklara kar kaytsz kalamamlar. Bu nedenle belli dnemlerde, bilimsel teknik tedavi yntemleri yerine, ilerinde bulunduklar toplumun inan ve geleneklerine gre mistik, ilkel yntemlerle hastalklarla mcadeleye girimilerdir. te ifa taslar bu tarz ruhsal, moral tedavi yntemlerinden birini gerekletirmek zere kullanlmlardr. Bunlar, koruyucu ve iyiletirici etkisi olduuna inanlan eitli ayet, dua, tlsml dzenlemeler (vefkler, rakamlar ve yazlar), semboller, gezegen ve zodyak kua tasvirleri ile bezenmi, genellikle madenden (bakr, pirin veya bronz) ve bazen de pek az olarak topraktan yaplm su taslardr. nanca gre, bu tastan su ien insanlar ve hatta hayvanlar (koyun, kei ) yakaland hastalktan kurtulmaktadr. iek hastalnda kullanldnda iek tas, korkudan olumu (kekemelik gibi) hastalklarda kullanldnda ise korku tas olarak isimlendirildikleri bilinmektedir. ounlukla lkemizde yaplm olmalar, gerek biim ve gerekse iine ve dna yazlan yaz teknikleri bakmndan aka anlalmasyla birlikte, bazlarnn Mekke ve Medineden geldiinin phesiz olduunu yine taslarda kullanlan biim ve yaz teknii bakmndan ayrt etmekteyiz. Bu taslarn zerlerinde tarih olanlarn dndakilere ya belirlememiz olduka zor. Baz efsanelere gre bunlarn balangc Mslmanln ilk yllarna kadar inebilmekte. Bu efsanelerden birisi ise yle: Gayrimslimler Peygambere sihir yapmlar ve peygamber bu sihirle gitgide zayflamaya balam, Mescid-i Saadete oturup hastaln dnrken Allah Cebrail araclyla Peygambere Ey Muhammed sen hastalna ok zlyorsun, ama hastaln pek

nemli deil, dmanlarn sana sihir yaptlar. Bir tasa yaz yazp su iilmeyen bir kuyuya atn. Bunu oradan tekrar karp ve u ayetleri temiz bir su zerine okuyarak o suyu i, sihir bozulacaktr. Peygamber denilenleri yaparak iyi olmutur. te o zamandan bu yana ayetler bir tas zerine yazlmaya devam etmi ve gnmze kadar gelmi. Bu efsaneden bir tarih karmak bize bir yarar salamayacak olsa bile, gerek olan bir ey varsa o da Kurandan alnan ayetlerin taslar zerine yazlmas. Bu da bu taslarn slamiyetten sonra ortaya ktn gstermeye ciddi olarak bize ispatlamakta. ifa taslar form bakmndan Trk hamam, dolaysyla Gordionda bulunan Frig taslarna ok benzerler. Aralarndaki fark ise ifa taslarnn ilerinin iek veya dier ekillerle sslenmi olmayp, ayetlerle bezenmi olmas. Bu taslarn ortasnda genellikle bir gbek ksm bulunmakta, bu gbek iine konan suyun etrafa sramamasn salad gibi, tas elle tutarken parman kavrayaca yer grevini de yapmakta. Yine ifa taslarna benzeyen sebil, hamamlarda kullanlan taslar olsa da bunlarn ierlerinde ayetler yazl olmad gibi, ounun dibi dzdr. Gelelim ifa tas kullanrken nelere dikkat edileceine. Bunun da kendine gre kurallar var elbette, bir kere su herhangi bir su olmayacak, kbleye kar akan bir emeden gn domadan nce su alnacak, su alnrken kpeklerin grmemesine dikkat edilecek. Alnan suyun bir damlas bile yere dklmeyecek. Ve son olarak da ayn ilk aramba gn su alnrsa, sonucun daha kesin olacana inanlm. Kimi zaman bu taslara normal suyun yan sra, yamur suyu hatta bal ve pekmez erbeti de konulduu olurdu. Bal erbeti konulmasnn sebebi ise Kurandaki onda-balda-insanlar iin ifa vardr anlamndaki ayet olsa gerekti. Tabi ki bu arada yntemler yrelere gre de deiikler gstermekteydi. Toplumlarn geleneksel inanlaryla kout giden bu uygulamalarn tmnde bilgelik aramak ne denli sakncal ise onlar bsbtn geersiz saymakta o denli yanl olabilir. Bu inanlarn bir ksm belki de sala hibir katkda bulunmaz ama nemli bir zarar da vermezler. Hatta kimi zaman o hastalk iin bir eyler yaplm olma duygusu rahatlama getirir. Tabi ki bu rahatlamann ancak yaplabilecek tbb tedaviyi geciktirmedii srece zararsz olduunun da gz nnde bulundurulmas ve her durumda bilimsel kukuculuun elden braklmamas kaydyla...

KAYNAKA ACAR inasi, Tlsmlarn Gizemleri, Antik Dekor, Say:62, st. 2001 AKSOY Osman, ifa Taslar,Trk Etnografya Dergisi, Say:14 Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ank.1974 BAYRI M.H, st.da Doum ve ocukla lgili Adet ve nanmalar, Mart 1941 Dnden Bugne stanbul Ans., C.6,Kltr Bak.ve Tarih Vakf Yay. st.1994 EYBOLU .Zeki , Anadolu nanlar Anadolu Mitolojisi, , Geit Kitabevi st.1987 HANERLOLU Orhan, nan Szl, st.1975 MASARACI Yasemin, Halk Sanatnda Nazar ve ifa nanc, Sanat ve nan Sempozyumu, Mimar Sinan niversitesi,st.2000 OUZ Burhan, Trkiye Halknn Kltr Kkenleri 2, Dou Bat Yay., st.1980

* stanbul Bykehir Belediyesi Ktphane ve Mzeler Mdrl ehir Mzesi Yneticisi.

156

Osmanl ini Sanat aheseri

Edirne Muradiye Camii
Dr. Hatice AKSU

Zaviyeli bir camii olan Muradiye Camii, arka arkaya iki kubbe ve yanlarda birer kubbeli eyvandan ibaret, iyice sadeletirilmi bir ters T plan gsterir. Renkli sr tekniinde ve mozaik rnekleri taklit eden 6.35*3.85m. boyutlu ini mihrab, esiz gzelliktedir. stalaktitli (sarktl) yamak, kenar suyu ve yazlar ile Bursa Yeil Camiinden sonra Osmanl sanatnn en grkemli inili mihrabdr.

Cemaate ikram edilmek zere erbet datma gelenei Osmanlda , ilk defa Muradiye Camii'nin musluklarndan aktlarak yaplmaya balanmtr. Padiah II. Murat'n, tarihi kaynaklara gre 1426 ylnda vakfiyesine gre 1436 ylnda yaptrd belirtilen Muradiye Camii, Sarayii'ne bakan bir tepe zerinde ve ehrin kuzey dousunda yer almaktadr.

Caminin mimar ne yazk ki bilinmemektedir. Cami, mevlevihane, dervi hcreleri, aevi, eyh evi, mektep olmak zere be birimden oluan yaplar topluluundan bugn sadece cami kalmtr. Bu yaplar topluluunun etrafn ykseke bir duvar evrelemektedir. Muradiye imareti aevi Edirne'nin 9 imareti iinde varln en uzun srdrenlerden biridir. maret Balkan ve Birinci Dnya savalar 1935 ylna kadar bamsz olarak ayakta kalabilmitir. III. Murat Engrs seferine karken Edirne'de Muradiye diye bilinen cami-i erif ve imareti yapmak iin ferman buyurmulard. Sefer dn sava ganimetlerinden kendi payna den hissesini bu cami ve imaret iin harcamtr 1439(H.843). Zaviyeli bir camii olan Muradiye Camii, arka arkaya iki kubbe ve yanlarda birer kubbeli eyvandan ibaret, iyice sadeletirilmi bir ters T plan gsterir. (lk rnei 1330 ylnda znik'te grlen bu cami plannn birok Osmanl kentinde,

157

16. Yzyl sonuna dek yaplan camilerde sklkla kullanld grlr.) Ters T camii planndan farkl olan bir zellii ise caminin mihrap ksmyla giri ksmnn ayn dzeyde tutulmu olmasdr. Ortada yksek bir kubbe, yanlarda ise ar payeler zerine oturan orta kubbe daha byk olup, aydnlk feneri vardr. Kubbeli sofayla bu sofaya alan iki tabhane hcresi bulunmaktadr. Kuzey cephede payelere oturan ve tuladan yaplm be sivri kemerin oluturduu giri reva vardr. Edirne Muradiye Camii'nde, giri reva kemerlerindeki tula malzeme dnda tamamen dzgn kesme ta kullanlmtr. Ta kapnn sve ve kemeriyle, iki katl olarak yaplan pencerelerden alt kattakilerin kiri ve svelerinde beyaz mermer kullanlmtr. Arka arkaya iki byk kubbe ve yanlarda birer kk kubbe olmak zere kubbesi vardr. ki byk kubbe arasnda kemerlerde kalemii sslemeler vardr ve zerleri sva ile kapanmtr. Hcre duvarlarnda ise iek demetlerinden oluan kalemii sslemeler bulunmaktadr ve bu eski kalemileri ilk kez 1930 ylnda svalar kaznarak ortaya karlmtr. Mihrap blmnn bat ve dou duvarlarn kaplayan iniler ve byk kemerin i yz ile duvarlarn yukarsnda meydana karlan eski kalem ileri bakmndan Bursa Yeil Camii ile ayn guruba girer. Renkli sr tekniinde ve mozaik rnekleri taklit eden 6.35*3.85m. boyutlu ini mihrab, esiz gzelliktedir. stalaktitli (sarktl) yamak, kenar suyu ve yazlar ile Bursa Yeil Camiinden sonra Osmanl sanatnn en grkemli inili mihrabdr. Bursa Yeil Cami inilerinin imalatnn Yeil Cami Klliyesinin yaknnda kurulan frnlarda yapld dnlmektedir, yaplan znik kazlarnda renkli sr teknii ile tek bir ini para kmamtr. Dolaysyla Edirne Muradiye Cami inilerinin imalatnn ayn usta tarafndan bu frnlarda yapld dnlmektedir. Mihrabn sa ve solunda rlyef, yldz ekilleri ve dier motiflerle ssl, sar renkli gzel inilerle delidir. Teknik ve slp bakmndan da Bursa'ya balanmaktadr. Mihraptaki iniler, renkli sr ve sralt tekniinin en baarl rnekleri arasnda yer alr. Yan duvarlardaki iniler znik mavi beyaz inilerin kalitesini gstermektedir.. Esiz mihrabn tasarmlar 15. yzyln zelliklerini yanstmaktadr. Mihrapta rumi ve bitkisel kompozisyonlar dengeli biimde dalmaktadr. Rumilerde Anadolu Seluklu zelliklerini grmekle birlikte 15. yzyln yeni araylarn da hissederiz. Dilimli rumiler mnhani motifini hatrlatmakta hurde rumiler ise ayr bir hat zerinde kompozisyon oluturmaktadr. Hurde rumiler beyaz, zeminleri ise yeil renklidir. Saryla renklendirilmi zencerek kompozisyon mihrapta batan baa dolamaktadr. Ke sslemeleri evreleyen iplik rumi bordr yer almaktadr. Bu bordr takiben, sa-

r zemin zerinde bitkisel tasarml bir desen grlmektedir. Daha sonra ise olduka kaln sekizgen keli geometrik bir tasarm bulunmakta ve ilerinde rumi motifleri yer almaktadr. Mihrabn orta ksmnda ise rumilerden ve geometrik gemelerden bir tasarm bulunmaktadr. Geometrik gemeler beyaz, rumiler sar ve siyah hurdelidir. Mihrapta zemin ise mavi ile renklendirilmitir. Genel olarak kullanlan renkler sar, beyaz, patlcan moru, turkuaz, yeil ve eflatundur. Mihrabn i ksm mavi beyaz inilerle sslenmitir. Mavi beyaz motiflerde hatai, pen ve yapraklardan oluan sslemeler bulunmaktadr. Osmanl inilerinde dier bir yenilik, sr alt teknii ile yaplan mavi-beyaz inilerdir. Camii iindeki yan duvarlarda 37 deiik rnekli altgen iniler bunlarn en gzel rnekleridir. Beyaz zemin zerine birbirinden ok farkl desenlerle koyu ve ak mavi dekorlu altgen iniler, aralarn dolduran firuze gen inilerle bir yldz meydana getirmitir. Bu inileri am'da Tavrizi trbesi inilerine ve Londra Victoria Albert mzesinde Emeviye Camiinden geldii sylenen inilere bakarak Suriye'ye balamak fikri ileri srlm, dier taraftan burada, ranl ustalarn alt kabul edilmek istenmitir. Fakat ne inilerin hamuru ne de kalitesi, slubu byle grlere imkan brakmaz. Caminin i meknnda bulunan ini sslemelerin Bursa Yeil Camide altklar bilinen Trk ini ustalar tarafndan yaplm olduklar kuvvetle muhtemeldir. Bursa Yeil Camii inilerini yapan usta nakka Ali bin lyas'tr. Timurla birlikte 1402'de Semerkand'a gitmi orada teknik incelikleri renerek Bursa'ya gelmi ve daha kaliteli eserler retmitir. ran'da Safaviler devrine kadar bu kalitede ve zenginlikte eser yaplmamtr. Yeil Camii ve klliyesindeki inilerin hemen yaknlarnda bulunan frnlarda hazrlandn sylemitik ve Edirne Muradiye 15.yzyln ilk yarsnda, Osmanl ssleme sanatnn en cana yakn eserlerindendir. Ta ssleme, caminin takapsnda, giri reva kemerleri yastklarnda ve pencerelerin alnlk kemerlerinde grlmektedir. Kuzey cephe ortasna yerletirilen takap, dikdrtgen bir ktle olarak duvardan ok az knt yapmaktadr. Takap i ve d bkey yarm daire profilli silmeyle taraftan erevelenmitir. Kavsara balangcndan zemine kadar olan blmn, silmelerle uzunlamasna dikdrtgen panoya blnd grlmektedir. Takap nii yanlardan birer stunceyle bitirilmitir.Yedi sra mukarnas dizisinden oluan yamak bir sivri kemerle erevelenmitir. Takap'nn yan nileri kelidir ve zerinde herhangi bir ssleme bulunmamaktadr. Niler yedi sra mukarnasl bir yamaa sahiptirler. Son cemaat yeri drt keli 6 stun zerine be gzl olup, bu alan da be kk kubbeyle rtldr. Camiye giri kapsnn bask kemerinde, krmz ve beyaz talarla elde edilmi renkli ta ssleme vardr. Payelere oturan kemerlerin yastklar, i ve d b-

158

key yarm daire profilli iki silmeyle sslenmitir. Pencereler camide iki katl olarak, duvardan 5 santim kertilmi bir yzeye yerletirilmilerdir.Yzeylerde bir iki sra silme dnda ssleme bulunmamaktadr. Alt kat pencerelerinin kiri ve sveleri beyaz mermerdendir. Sivri kemerli pencerelerin alnlklar da yaln braklmtr. Pencerelerin kemerlerinden bazlarnda krmz-beyaz renkli ta kullanlarak renk geileri elde edilmitir.

Mevlevihane olarak yaplr(1426). Ancak ksa sre sonra Mevlevi Derviler arasnda kan ve kanla sonulanan kavgalar, Sultan II. Murat'n burasn kapatarak Camiye dntrmesine yol aacaktr. Sultan II.Murat, Mevlana Slalesinden 5. kuak Celalettin ile altncs Cemalettin elebi'leri Edirne'ye getirterek, Muradiye yannda ayrca yaptrd Dergaha yerletirmitir. Gemi yllarda Muradiye Cami'ne Mevlevihane Camisi de denmitir. Muradiye Camii ile birlikte yaptrlan imaret kullanlmaynca harap hale dnm ve Cumhuriyet'in ilk yllarnda Mevlevihane ile birlikte yktrlmtr. Muradiye Camisi'nin geni haziresinde Edirne airlerinden Enis Recep Dede, air Neati, Hac Eref'in ve genellikle Mevlevi'lerin mezarlar da bulunur. Ayrca ngilizlerin kinci Dnya Sava sonrasnda Edirne'ye srgn ettikleri eyhlislam ve Trk Bilginlerinden Musa Kazm'n da mezar buradadr.

Evliya elebiye dayanarak Mevleviler tarafndan kullanld belirtilen Tire Yeil marette olduu gibi, Muradiye Camii'nde de i mekn, renkli duvar resimleriyle sslenerek deta bir cennet bahesi imaj yaratlmtr. Sultan II. Murad ryasnda Hz.Mevlana'y grr ve Hz. Mevlana ondan bir Mevlevihane yaptrmasn ister. te Muradiye Cami bylelikle bir

159

160