OSMANLI MPARATORLUUNUN GERLEY VE K

Giri Osmanl mparatorluunun gerileyiinin ve knn tarihinin yazlmas deta bir ideolojik sava alandr. Bu alanda, yazarn politik tercihleri k yksnn seilmesi asndan belirleyici nem tar. Birinci Dnya Savann sona eriinden bu yana hkim olan tarih versiyonu, bilinli bir biimde veya farknda olmakszn ulusdevletin perspektifini benimsemitir. Osmanl mparatorluunun knn tarihi de, genellikle, ulusun kendi kaderini belirlemesinin kanlmaz bir sre olduu varsaymna dayanarak yazlmtr.1 inde bulunduumuz dnemde ise, ulus-devlet modelinin yol at hayal krkl giderek artmakta, milliyeti paradigmann dndaki tarih anlatlar aray da buna paralel olarak glenmektedir. Bu alternatiflerden biri, devlet oluumu yksn anlatma giriiminden vazgeerek ulusalt madun [subaltern] gruplarn tarihine arlk vermek,2 bir dier alternatif de, imparatorluklarn k dneminde mevcut olan ihtimalleri aratrmak suretiyle ulusdevlet oluumunu sorunsallatrmaktr.3 Benim bu almada izleyeceim yol, bu ikinci tip sorunsallatrma biimine tekabl etmektedir. Bu perspektifin domasnda rol oynayan unsurlar, imparatorluklarn yklmasnn ardndan kurulan devletlerin yol at karamsarlk ve bkknlk, imparatorluk tarihinin kar-olgulara dayal olarak iyimser bir okumas4 ve gereklememi alternatiflere ilikin bir nostaljidir. Sz konusu yaklam yle zetlenebilir: Btn uyruklarn eit vatandalk haklarnn bulunduu, etnik ve blgesel otonominin tannd anayasal bir dzen imparatorluklar yok olmaktan kurtarabilirdi, bylece dnya milliyetilik ve ulusdevletin arlklarn yaamak zorunda kalmazd. Bu yaznn ilk blmnde, Osmanl mparatorluunun dalma srecinde birbirinden farkl iki dinamiin mevcut olduunu gstereceim. Bunlardan ilki, devletin patrimonyal niteliinin bir rndr; ikinci, yani ulusal ayrlk dinamik ise, Avrupa kapitalizmiyle karlamas sonucu ortaya kmtr. Bu dinamiklerin niha olarak, imparatorluun sosyo-politik
1

Milliyetiliklerin tarihlerinin son zamanlarda yeniden yazlmasnn bu tercihi fazla deitirdii sylenemez. Bu yeniden yazma giriimlerinde, ulusal idealin ina edilmi olduuna veya sonradan hkim duruma geen bir ideolojinin balangtaki yabanclna dikkat ekerek, milliyetiliin kendine zg tarihinin kurgusunu bozarken, anlat yine de ulus-devletin oluumu zerinde younlamaya devam etmektedir. Bu versiyonda, kitleler, milliyeti kimlii veya ulusun kaderine olan inanc doalar gerei tayan gruplar olarak izilmemektedir, dolaysyla milliyeti projeye gnll katlmlar sz konusu deildir; bunun yerine, devlet inas hedefi olan bir elitin kendi projelerini yaygnlatrmay nasl baard ne karlr. Ulusun inas srecinin kanlmaz olarak ilerleyiinde temel rol, halktan milliyeti entelektellere kaydrlr, ama tarihsel alternatifler inceleme d kalmaya devam eder. 2 Gyan Prakash, Writing Post-Orientalist Histories of the Third World: Perspectives from Indian Historiography, Comparative Studies in Society and History, c. 32, no. 2, 1992. 3 Bu adan slmc yazarlar, sekler aratrmaclardan daha ileri admlar atmt. slmc yazarlarn Osmanl mparatorluunun yklmasyla ilgili analizleri devletin slm znn ortadan kaldrlmas zerinde younlar. Bylece sulu, milliyetilik deil, Avrupal ve Hristiyan efendilerin emirlerine gre hareket eden reformist brokratlar olmaktadr. Sz konusu brokratlarn hatas, yabanc ynetim biimlerini taklit ederek imparatorluun altn ann dengelerinin bozulmasdr. Baka bir deyile, bu yaklama gre, modern dnyada varln srdrp gcn koruyacak bir slm imparatorluk alternatifi daima mevcuttu. 4 Bu terimi Arthur Mendel, On Interpreting the Fate of Imperial Russia, T. Stavrov, ed., Russia under the Tsar, University of Minnesota Press, 1969. 1

yapsndan kaynakland sylenebilir. Yaznn ikinci blmnde ise, Birinci Dnya Sava ncesindeki yllar inceleyerek, kar-olgulara dayal iyimser okumann bsbtn dayanaksz olmadn gstermeye alacam. zl Dinamikleri Osmanl mparatorluunun knn yapsal nedenlerinin anlalmasna ynelik olarak kullanlan iki temel model, btn imparatorluklar iin varolan makrososyolojik alternatifleri iermektedir. Bu modellerin ilki patrimonyal kriz modelidir; klasik bir imparatorluun, temelde tarmsal bir yap olduu ve lkenin evre blgelerinde vergi toplayan devlet grevlileri kullanan gl bir merkez tarafndan ynetildii varsaymna dayanr. Bu modelden karlabilecek kriz eilimleri, imparatorluun evre blgelerini idare eklinin barndrd merkezka potansiyelle ilintilidir. Modele gre, taradaki grevliler vergilerin bir ksmna kendileri iin el koyabilir, bunu yaparken yerel erafla ibirlii yapabilirler. ayet yerel eraf ile bu grevliler arasnda bir uzlama olursa, bu, pekala baarl bir ittifaka dnebilir, bylece imparatorluk merkezi, bir eyaletin (ve tabi buradan toplanan gelirin) kontroln kaybedebilir. mparatorluk merkezinin gelir toplama potansiyeli, youn deil, yaygn bir nitelie sahip olduu iin, bu kayplar imparatorluun topraklarn koruma yeteneinin azalmas anlam tar. Yeniden merkezleme olasl her zaman vardr. in hanedanlar tarihinin dngsel modeli tam da bu alternatife dayanarak ina edilmitir: Merkeze kar gelip zerk bir tavr sergileyen bir eyalet valisi, zamanla yeni, glenmi bir merkez hanedannn ilk hkmdar olarak tahta kabilir. Osmanl tarihi, hem merkez kontrolnden kurtulma yolunda baarl hareketlere, hem de hanedan deitirerek yeniden merkezlemeye ynelik baarsz bir giriime sahne olmutur. 18. yzyl boyunca stanbul karsnda zerkliini artran bir yan snf gelimiti. Bunlarn bazlar kken olarak devletin atad yerel yneticilerdi, zaman iinde belli bir blgede iliki alaryla konumlarn salamlatrdlar ve yerel dzeyde ekonomik ve sosyal yaamn belirleyici bir paras haline geldiler. Bazlar belli bir yrenin ileri gelenleriydi, ou tccar olan bu kiiler, ekonomik ve politik konumlarn iyiden iyiye glendirerek stanbulu, kendilerini nce mltezim yapmak, daha sonra valilik, mutasarrflk gibi yneticilik makamlarna tayin etmek zorunda braktlar. stelik bu makamlarn fiilen kendi soylarna geebilmesini saladlar. Merkezin zayflad bu dnemde, Osmanl padiahlar, eyaletlerden asker toplamak ve vergiden pay almak iin, yeni ortaya kan yerel yanla mzakere ve pazarlk etmek zorunda kald.5 Ama, 19. yzyln ilk yarsnda Osmanl Devleti, nispeten baarl bir yeniden merkezletirme projesini hayata geirdi, bylece imparatorluun hi deilse esas topraklarnda, yani Anadoluda ve Balkanlarn stanbula yakn kesimlerinde merkez kontrol yeniden kurdu.6 Bu srete Msr bir istisna tekil etti. Msr, yeniden merkezletirme hamlesinden btnyle kurtulabilen ve merkezden fiilen kopabilen bir eyaletti, bu nedenle merkezka dinamiin paradigmatik rneidir: yandan ok
5

Bkz. Halil nalck, Centralization and Decentralization in Ottoman Administration, T. Naff ve R. Owen ed., Studies in Eighteenth Century Islamic History, Carbondale: Southern Illinois University Press, 1977; Andrew G. Gould, Lords or Bandits? The Derebeys of Cilicia, International Journal of Middle East Studies, c. 7, no. 4, 1976. 6 Osmanl mparatorluunda yeniden merkezleme ve yann geliimi konusundaki daha kapsaml bir deerlendirme iin bu kitaptaki u yazya bkz. Msr Deneyimi Inda Trk Burjuvazisinin Kkeni. 2

gl bir kimse bu lkede kendi nispeten zerk devletini kurmutur. Osmanl Devletinin, idarecileri yerel balar olmayan vilayetlere atama geleneine uygun olarak, Makedonya kkenli olan Mehmet Ali Paa Msr valiliine atanmt. Ne var ki, Mehmet Ali Paa ksa srede, eski iltizam yapsn ortadan kaldrarak bamsz bir idare kurdu, ardndan, kendi idaresi etrafnda kar ilikileri ana dayal gl bir yap yaratt. Dolaysyla Mehmet Ali Paa, imparatorluun patrimonyal kriz dinamikleriyle dalmasnn en mkemmel tarihsel rneidir. Msr rneinin klasik imparatorluklarn kriz dinamikleri kategorisine uyduunu, Mehmet Ali Paann tarihte daha sonra oynad rol de gstermektedir. Mehmet Ali Paa, zayflam bir merkez karsnda bamszln kazanan yerel bir idarecinin tipik hareket izgisine uygun olarak, merkezi, yani stanbulu ele geirmeye alt. Yeni ve glenmi bir hanedanla patrimonyal dngy tamamlayacakt. Gelgelelim, burada sz konusu olan yaltlm bir in mparatorluu deildi. Osmanl mparatorluu, Dvel-i Muazzama (Byk Devletler) arasndaki g dengelerinde ok nemli bir yer tutuyordu. Mehmet Ali Paayla mcadeleye giritii srada, Osmanl Devleti modernleme reformlarna balamt ve serbest ticarete dayanan emperyalizm asndan gayet uygun ve vaatkr bir yapyd. Bundan dolay, Osmanl tahtnda gz olan Mehmet Ali Paann kaderini tayin eden, ngiltere ile Rusya arasndaki pazarlklar oldu.7 Mehmet Ali Paa, Msrda otonomi kazanm ve hdivliini ilan etmiti, ama yeni bir Osmanl hanedan kurmasna izin verilmeyecekti. Osmanl mparatorluunun 19. yzyln ilk yarsnda yeniden merkezletirilmesi, ilk idar modernleme hamlelerini beraberinde getirmiti.8 Aslnda 1839da balayan ve 19. yzyl boyunca -Abdlhamitin istibdat idaresine ramen- devam eden Tanzimat reformlar, daha gl bir devlet yaratma ve ynetimde etkinlik salama hedeflerine ynelikti.9 Ne var ki, devletin modernletirilmesi konusundaki baar farkl tepkilere yol amtr. Anadoludaki ve Balkanlarn stanbula yakn kesimlerindeki yan bundan ciddi biimde zarar grrken, Arap vilayetlerindeki yerel elit gruplar asndan bu merkezletirme fazla bir ey deitirmedi.10 Aksine am, Halep, Beyrut ve Kudsn yerel sekinleri, Osmanl merkezinin glenmesini snrl dzeyde tutmaya ynelik giriimlerini srdrdler. Devletin evre vilayetlerden talepleri snrl bir egemenlie tekabl ettii srece, sz konusu elitler Osmanl mparatorluunun ats altnda yaamay kabul edilebilir buluyordu. mparatorluun Balkan topraklarnda bu tarih farkl bir seyir izledi. 18. yzyldaki kresel ticarleme ve parasallama dalgas, yerel yann ekonomik g birikimine olanak tanm, ayn zamanda -zellikle Avrupa byme alanna daha yakn olan
7

Osmanl mparatorluunun Dvel-i Muazzamayla (Byk Devletlerle) ilikisini, ngiliz Dileri Bakanl perspektifinden ele alan yararl almalar iin bkz. Allan Cunningham, The Sick Man and the British Physician, Eastern Questions in the Nineteenth Century, Collected Essays, c. 2, Londra: Frank Cass, 1993, s. 72-107 ve Stratford Canning and the Tanzimat, ad geen eser, s. 108-129, 8 Bkz. Haldun Glalp, Capitalism and the Modern Nation-State: Rethinking the Creation of the Turkish Republic, Journal of Historical Sociology, c. 7, no. 2, 1994, s. 155-176. 9 Roderic Davison, Reform in the Ottoman Empire, 1856-1876, Princeton: Princeton University Press, 1963; Stanford J. Shaw ve Ezel K. Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, c. II Reform, Revolution and Republic, Cambridge: Cambridge University Press, 1977. 10 Bu konudaki klasiklemi alma Albert Houraninin eseridir: Ottoman Reform and the Politics of Notables, W. R. Polk ve R. L. Chambers ed. , Beginnings of Modernization in the Middle East: the Nineteenth Century, Chicago: University of Chicago Press, 1968, s.41-68. 3

blgelerde- tccar gruplarn, yeni kentlilerin ve eitimli orta snflarn ortaya kmasnn nkoullarn da yaratmt.11 mparatorluktan ayrlmay hedefleyen eitli ulusal hareketlerin domasna yol aacak olan faktr, bu gelimelerdi. Dolaysyla, Osmanl Devletinin Balkan topraklarnda kontrol yeniden ele geirmesi sz konusu deildi. Patrimonyal zlme modeli, imparatorluk dinamiklerinin tarihten bamsz bir erevesine dayanr, bu erevede yaltlm i dengelerin ileyiini belirler. Buna karlk milliyeti ayrlma modeli, imparatorluk, imparatorluun prekapitalist dnyas ve genileyen bir kapitalist ekonomi arasndaki ilikileri n plana karr. Osmanl mparatorluu, temel hedefi, topraktan elde edilen gelirleri vergilendirmeye dayal bir sistemi srdrmek olan tarmsal bir patrimonyal imparatorluktu. Dolaysyla, klasik Osmanl sisteminde, zel kiilerin servet birikimine olumlu baklmamtr. Btn topraklarn padiaha ait olduu ideolojik kurgusuna dayal bir hukuk ereve, sistemin srdrlmesi asndan kilit faktrd. Toprak mlkiyeti veya ticaret yoluyla salanan servet birikimi bir gvence oluturmuyordu, nk bu servete, hkmdarn gcnn ve siyasetinin deimesiyle kolayca el konabilirdi. Bu keyfilik, kapitalizmin gelimesi iin uygun bir ortam deildi. Tanzimat dnemindeki modernleme ise, genileyen Avrupann kapitalist mantna imparatorluun dahil olmasn amalyordu. Gelgelelim, 19. yzyln reformlar daha kk salmadan, Balkanlarn byk bir blmnde, merkezin prekapitalist mant dayatacak kadar gl olmamas sayesinde, kapitalist birikim sreci kendi zerk alann yaratmt. Baka bir deyile, 19. yzyln balarna gelindiinde, farkllama ve snf oluum sreci oktan ivme kazanmt. Bu eitsiz gelimenin ekonomik boyutu 18. yzylda balam, merkez karsnda belli bir bamszlk kazanm olan iftlik sahipleri, Orta Avrupadaki ticaret alaryla balantlar sayesinde zerkliklerini glendirebilmilerdi. 19. yzyl boyunca Balkanlar daha da zenginleti; yeni, eitimli orta snflar ortaya kmaya balad ve blgenin Avrupaya yaknl, milliyeti hedeflere ynelik siyasal gelimeyi hzlandrd. Balkanlarda yeni zenginleen bu gruplarn byk ounluunun gayri Mslim olmas, eitli Avrupal devletlerden himaye, tevik ve destek grmelerini salayan nemli bir etkendi. Bu Avrupal devletler, kritik nem tayan diplomatik ve asker yardm salamann yannda, siyasal ve entelektel olarak milliyeti davann hazrlanmasna yardmc oldular. Bu anlat, Yunan, Srp ve Bulgar milliyetilikleri asndan geerlidir. Btn bu rneklerde milliyetilik, ticaret burjuvazisinin geliiminin bir sonucuydu, ayn zamanda imparatorluun ana blgelerindeki ekonomik ve politik deiimin yava ilerlemesi karsnda gsterilen bir tepkiydi. Balkan vilayetleri, Avrupa piyasasnn ekonomik ekim alanna giderek daha fazla girdi; Balkanlardaki tccarlar, kapitlasyon rejimi sayesinde Avusturya, Rusya, Fransa ve ngilterenin salad himayeden yararlanyorlard12 ve bamszlk talepleri konusunda uluslararas destek de grdler. Osmanl mparatorluunda siyasal ve hukuk reformlar ok ge geldi ve bu talepleri karlayacak nitelikte de deildi. Bu reformlar daha erken tarihlerde yaplm ve kararl bir ekilde uygulanm olsayd, acaba milliyetiliin yol at dalma sreci farkl bir seyir izleyebilir miydi?
11

Bu konularn neredeyse tamamn ele alp yorumlayan ok nemli bir makale iin bkz. Kemal H. Karpat, The Transformation of the Ottoman State, 1789-1908, International Journal of Middle East Studies, c. 3, no. 3, 1972, s. 243-281. 12 Roderic Davison, Nationalism as an Ottoman Problem and the Ottoman Response, W. W. Haddad ve W. Ochsenwald ed. , Nationalism in a Non-National State: The Dissolution of the Ottoman Empire, Columbus: Ohio University Press, 1977. 4

mparatorluun btn uyruklarnn eit statye sahip vatandalar olarak tannmasna ynelik siyasal reform, hem milliyeti ayrlkl zayflatabilir, hem de Avrupa ekonomisi tarzndaki birikim kalbyla uyumlu ekonomik etkinliklere imkn tanyabilirdi. Dahas, eer siyasal ve hukuk deiim daha erken gerekletirilmi olsayd, imparatorluun gelien dnya kapitalizmiyle btnlemesi cazip bir seenek olarak ortaya kabilirdi: rnein Balkan kkenli bir ticaret burjuvazisinin, imparatorluk genelinde snf hkimiyeti salama perspektifiyle byle bir projeyi desteklemesi bu ortamda mmkn olabilir, sonra da bu durum, milliyeti ayrlkla neden olan politik ve ekonomik faktrlerin bir blmn ortadan kaldrabilirdi. Balkan milliyetilikleri, byk miktarlarda toprak kaybna neden olan 1877-78 RusOsmanl savayla doruk noktasna ulat. Bu dnemde Osmanl mparatorluu topraklarnn te birinden fazlas kaybetti. Gayri Mslim nfusun ounluu oluturduu vilayetlerde kaybedilen topraklar bu orann en byk blmn kapsamaktayd. Bu tarihten sonra, sosyal ve ekonomik koullar deiti. mparatorluun paralanma nedenleri de, artk, bu tarihten nceki nedenlerle ayn deildi. Bu farklln iki nemli boyutu vurgulanmaldr. Bunlarn ilki yle zetlenebilir: 1878den sonra imparatorluk snrlar iinde kalan, yegne kalabalk gayri Mslim gruplar, Rumlar ve Ermenilerdi -iki grup toplam nfusun bete birinden fazlasn oluturuyordu.13 mparatorlukta bu etnik gruplarn ounlukta olduklarn ileri srebilecekleri belli bir blge yoktu. Ermeni nfusun yardan fazlas Anadolunun dou illerindeydi (fakat burada da aznlktaydlar);14 geri kalan ise ukurovada ve Anadolunun batsnda (stanbul dahil) yayordu. Rum nfus ise daha ok Anadolu batsnda, stanbulda, Trakyada ve Karadeniz kylarnda idi; ama bunun yannda, i blgelere ve Kapadokyaya da dalm durumdayd. Baka bir deyile, ayrlk hareketler iin artk coraf bir gnderge bulmak mmkn olamayacakt. kinci olarak, Tanzimat reformlar eski dzeni ykacak byk bir dnm geirilmesi anlamna geliyor, vatandalk ve birikime ynelik ekonomik etkinlik temelinde modern bir ortam tanmlamaya balayan politik ve hukuk deiimler getiriyordu. Bu erevede, bireylere yurttalk haklar, dinsel zgrlk ve etnik zerklik tanyan ve hzla modernleen bir devlet ngrmek mmkn hale gelmiti. mparatorluun 1838 ylnda serbest ticarete almasndan bu yana grlen arpc ekonomik byme de byle bir ngrde bulunmak iin uygun zemin hazrlamt. Dnya ekonomisinin genilemesine paralel olarak, ticaret, dnm ve metalamann motoru olarak ilev grd: Osmanl mparatorluunun krsal kesimlerinin hemen hemen tamamnda yzyllardr sren dk dzey retim dengeleri, yerini teknolojik deiim ve bymeye brakt. Birinci Dnya Sava arifesinde, Osmanl nfusunun drtte biri ehirlerde yayordu. Krsal alan ise artk sadece geimlik ekonomiden ibaret deildi; ekonominin rettii toplam haslann belki de %15 kadar ihra edilmekteydi.15
13

Kemal H. Karpat, Ottoman Population, 1830-1914: Demographic and Social Characteristics, Madison, Wisconsin: University of Wisconsin Press, 1985. 14 Bkz. Richard G. Hovannisian, Armenia on the Road to Independence, Berkeley: University of California Press, 1967, s. 37. 15 Vedat Eldem, Osmanl mparatorluunun ktisadi artlar Hakknda Bir Tetkik, stanbul: Bankas Yaynlar, 1970. Bu kitap, imparatorluun son dneminde yaanan ciddi ekonomik bymeye dikkat eken ilk almadr. Ticaret ve yabanc yatrmn etkisinin nicel olarak deerlendirildii ana kaynak ise evket Pamukun almasdr: The Ottoman Empire and European Capitalism, 1820-1913: Trade, Investment, and Production, Cambridge: Cambridge University Press, 1987. 5

Msrn tersine, ne Anadoluda ne de Suriyede, bazlarna yabanc yatrmclarn sahip olduu byk iftlikler krsal alana hkimdi.retim alan esas olarak kk reticilerden olumaktayd, bunlarn rettikleri kk miktarlardaki artklar tccarlar, ve dier orta snf araclar piyasaya aktaryordu. Baarl kk meta reticilerinden bazlar Rum ve Ermeniydi; ama daha da nemlisi, araclarn ezici ounluu bu Hristiyan gruplara mensuptu:16 Sz konusu araclar, reticilerin pazarn talep ettii rnlere ynlendirilmesi, artn toplanmas, retimin finansman, desteklenmesi ve satlmas ilevlerini yerine getiriyorlar, ayrca ithal mallarn pazarlanmas ve perakende sat ilerini de yrtyorlard. 19. yzyln sonuna gelindiinde, Anadolu ve Arap vilayetlerindeki ehir ve kasabalar, zellikle hzl bir nfus art yaayan liman ehirleri nemli bir canlanma sergilemeye balamt.17 mparatorluk genelinde, Hristiyanlar ekonomik frsatlardan daha iyi yararlanmlard. Bu durum zellikle Anadoluda iyice kutuplam bir grnm yaratyordu. Bu dnemde byyen ehirlerde, kulp, dernek ve basnyla kentsel bir kamusal alan yaratmaya alan varlkl, eitimli, faal bir Rum ve Ermeni orta snf ortaya kt. Bu snf, imparatorluun ve vilayetlerin ynetimine katlma konusunda artan bir isteklilik sergiliyordu. Yeni ortaya kan ve mevcut koullar altnda serpilen byle bir burjuvazi iin, ayrlk bir milliyetilik ok da cazip deildi. Bir gayri Mslim burjuvazinin ortaya kna ve gelir ve tketim kalplarnda giderek artan bir farkllamaya yol aan koullar, tepkisel bir proje de yaratt. Bu proje sarayda domu, halk katmanlarnda da etkili olmutu. II. Abdlhamit, 1876 Anayasasnn resmen yrrle girmesinden ok ksa bir sre sonra, 1878 ylnda, parlamentoyu kapatarak otokratik bir ynetim kurdu. Ancak anayasann yrrlkten kaldrlmasna karn, Tanzimat reformlarndan kopu, ierikten ziyade biimle ilintiliydi. niter bir imparatorluk iin hukuk ve idar bir ereve oluturan 1839 ve 1856 ruhu varln koruyordu.18 II. Abdlhamit dneminin sosyal ve ekonomik politikalar otoriter bir ekonomik liberalizm olarak tanmlanabilir. Asl byk deiim politik sistemde kendisini gsterdi: Yerlemekte olan hukuk devletine dayanak oluturacak ve uzun sredir beklenen anayasal ve parlamenter yapnn ileyii Abdlhamit tarafndan donduruldu, bu da Avrupallarn ve Jn Trklerin, padiah ilerlemeye en byk engel olarak grmesine neden oldu. Buna karlk Mslman kitlelerin nezdinde Abdlhamitin itibar giderek artt. 1876da alan ilk Osmanl parlamentosu, yelerinin eitlilii bakmndan son derece arpcdr, farkl etnik gruplar barndran imparatorluklar tarihinde belki bir benzeri daha bulunamaz: Parlamentonun 125 yesinden 77si Mslman, 44 Hristiyan ve 4 de Yahudiydi.19 Parlamentonun kapatlmasndan sonra da, gayri Mslimler, gerek merkez ve tara brokrasisinde, gerekse gerek iktidar merkezi olarak giderek

16

Daha ayrntl bir deerlendirme iin bkz. Keyder, State and Class, [Trkiyede Devlet ve Snflar] blm 2. 17 Osmanl mparatorluunun liman ehirlerindeki 19. yzylda meydana gelen deiimlerin genel bir deerlendirmesi iin bkz. alar Keyder, Eyp zveren ve Donald Quataert ed., Port-Cities in the Eastern Mediterranean, Review, zel say, K 1993 [Trkesi: alar Keyder, Eyp zveren ve Donald Quataert ed., Dou Akdenizde Liman Kentleri (1800-1914) ev.: Gl aal Gven. stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1994]. 18 Bkz. lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, stanbul: Hil Yaynlar, 1983. 19 mparatorluun deien nfus kompozisyonunu 1908 parlamentosuna da yansmt: 234 Mslman (147 Trk, 60 Arap ve 27 Arnavut), 50 Hristiyan (26 Rum, 24 Ermeni) ve 4 Yahudi parlamenter bulunuyordu. Bkz. Shaw ve Shaw, s. 278. 6

Bblinin yerini alan sarayda gl bir biimde temsil edilmeyi srdrdler.20 Asker personel ve devlet memuru yetitirmek zere stanbulda kurulan yksek renim kurumlar byd ve imparatorlukta yasayan btn etnik gruplara cazip gelmeye balad.21 Eitim ve kariyer alanndaki hayat tecrbeleri Osmanllk olarak bilinen ortak bir perspektifi paylaan birleik bir Osmanl elitini oluturuyordu: Sz konusu olan, nfusun etnik ve dinsel eitliliini yanstan bir imparatorluk elitiydi. Bu elit, Badatl, Suriyeli ve Filistinli Araplarn, Krtlerin ve Trklerin yan sra, Arnavutlar, Makedonlar, Rumlar, Ermenileri, Rus mparatorluundan gelen eitli Mslman gruplar bnyesinde barndryordu. Bylece Osmanl mparatorluu tarihinde ilk kez, gerekten etnik eitlilie dayanan bir grnm sergilemeye balamt. Ama ayn dnemde, ynetilenler dzeyinde kendini gsteren ve pek de olumlu saylamayacak sonulara gebe grnen bir paralel gelimeyi gzlemlemek de mmknd. mparatorluun Avrupa ve Kafkaslardaki topraklarnn byk bir ksmn kaybettii 1877-78 sava srasnda, saylar bir milyona ulaan Mslman, yerlerinden edilmi ve ge zorlanmt. Bunlarn ou Anadoluda gvenli merkez blgelere g etmiti. Bu, toplam nfus iindeki oran byk olan ve etnik dengeleri radikal bir biimde deitirecek bir kitlenin lkeye gelmesi anlamna geliyordu. nk, daha sonra Trkiye Cumhuriyetini oluturan topraklarda yaayan nfus zaten 10-12 milyon civarndayd.22 Ayrca, g eden nfus, ekonomik olarak daha fazla piyasa ve teknoloji tecrbesi olan daha gelimi blgelerden geliyordu ve Anadoludaki Mslmanlara kyasla daha eitimliydi. lkeye yeni gelenler etnik olarak kapal gruplar oluturmad -hem ok farkl corafyalardan gelen kesimler arasnda, hem de zellikle kentsel kesimlerde yerel nfusla evlilikler gayet yaygnd. Gnmz Trkiye nfusunun gzden kaan bir boyutu, ok karmak etnik karmdr: Bugn Rusyada, Kafkas cumhuriyetlerinde, Balkanlarda yer alan eski Mslman blgelerinden g edenler, Rusyann Trke konuulan kesimlerinden gelenler ve farkl kkenlere sahip olan Anadoludaki nfus i ie geti ve Trkleti. Bu anlamda, Trk nitelemesi, Trk dili ve Mslmanlk temelinde asimile olmaya iaret etmektedir. Buna karlk, Hristiyan ve Mslman nfus arasnda evliliklere ok nadir olarak rastlanyordu. Hatta dil bir engel oluturmad zaman bile, rnein Anadoluda yaayan ve Trke konuan Rum Ortodoks cemaati ile Mslman Trkler arasnda evlilikler grlmez. 19. yzyl ncesinde daha az akkan toplumsal yapda eitli cemaatler, birbirinden izole kylerde veya ehirlerin snrlar iyi izilmi ve birbirinden ayrlm mahallelerinde yayordu. Dolaysyla, madd ve toplumsal yaam koullarndaki farkllklar bir sorun yaratmyordu. Ekonomik deime ve kentlemenin ivme kazanmas sonucu etnik gruplar arasnda etkileim gelitike, toplumsal huzursuzluklar da grnrlk kazand. Farkllama, sadece dinsel hayatta deil, ayn zamanda okul ve cemaat rgtlenmesinde, tketim rntlerinde ve Batllama dzeyinde, madd kltr ve yaam tarzlarnda da giderek belirginlik
20

Mesrob K. Krikorian, Armenians in the Service of the Ottoman Empire, 1860-1908, Londra: Routledge, Kegan Paul, 1978 21 Selim Deringil, Legitimacy Structures in the Ottoman State: The Reign of Abdulhamid II (18761909), International Journal of Middle East Studies, c. 23, no. 3, 1991, s. 345-359 ve Rashid Khalidi, Society and Ideology in Late Ottoman Syria: Class, Education, Profession and Confession, John P. Spagnola ed., Problems of the Modern Middle East in Historical Perspective, Essays in Honour of Albert Hourani, Reading: Ithaca Press, 1992, s. 119-131 22 Justin McCarthy, Foundations of the Turkish Republic: Social and Economic Change, Middle Eastern Studies, Nisan 1983. 7

kazanyordu. Yukarda sz edilen ekonomik gelime btn Hristiyanlar iin geerli olmasa da, kltr, eitim ve misyonerlik faaliyetleri yava yava etnik bilinci uyandrarak btn bir nfusu etkisi altna ald.23 19. yzyln sonlarnda Osmanl mparatorluunda her renkten ve milliyetten dinsel ve sekler misyonerlerin yrtt faaliyetler iyiden iyiye younluk kazanmt. Mslmanlar genellikle gz ard eden bu faaliyetlerin hedef kitlesi Hristiyanlar ve Yahudilerdi, eitim hizmetleri, sosyal yardmlar ve vaazlar onlara ynelikti. Bu durum karsnda Mslman nfus, yaad hzl greli gerileyii hissetmeye balad. arlk Rusyas ve Balkanlardaki daha gelimi blgelerden gelen gmenler, hafzalarnda anlar taze olan iddet olaylar ve atmalar dolaysyla, bu bilincin pekimesinde zellikle etkili oluyordu. Yine de, Abdlhamitin slmclk politikasna ynelmesinin ardndaki temel faktrn, Mslman nfusun giderek artan etnik huzursuzluk olduu kesin deildir. Abdlhamit, Osmanl topraklar zerindeki emperyalist rekabetten yararlanmak amacyla Byk Devletlere kar denge diplomasisi izleyen, temkinli bir hkmdar izlenimi vermektedir. zellikle, gayri Mslimlerin ekonomik ykselilerinin snrlanmas iin saltanat dneminde hibir giriim olmamas ve ekonomik liberalizmden farkl bir politikay tercih ettii ynnde hibir gsterge bulunmamas nedeniyle, Abdlhamitin slmcl, temel olarak imparatorluun Arap nfusunun sadakatinin pekitirilmesine ynelikti. Zaten 1838 serbest ticaret antlamasnn, kapitlasyonlarn ve 1881de kurulan Dyun- Umumiyenin oluturduu girift kontrol mekanizmalarnn herhangi bir politika deiikliine imkn brakmad da sylenebilir.24 Padiahn niyetlerinden bamsz olarak slmclk, geleneksel dengelerin hzl dnmnden kaynaklanan etkilerle ve toplumsal sarsntlarla baa kmaya alan Mslman nfusun byyen ayrmln byk lde glendirdi. Ulus-Devlet Kanlmaz myd? Jn Trkler, 1908de padiah merutiyet ilan etmeye zorlamalarndan ksa bir sre nce, Avrupa siyaset sahnesinde grnrlk kazanp nemli bir yer edinmiti.25 ttihatlar, rnein Rus devrimcilerinin entelektel zenginliinden yoksundu. Aslnda, Abdlhamit muhaliflerinin byk bir ounluu, lke iinde deerlerinin bilinmediini dnerek yurtdna gnll srgne gitmiti ve padiahla anlamaya varr varmaz devlet hizmetine girmeye hazrd. Jn Trkler, Osmanl elitinin eylemci ve radikal kanadyd, devlet hizmeti iin elit yetitiren okullarda renim grmlerdi ve reformla ilgili perspektifleri daha etkin bir devlet idaresi talebiyle snrlyd. Bu grup, ekonomiyle ilgili konularda artc bir biimde bilgisizdi ve benzeri nc Dnya devrimci hareketleri iinde en az anti-emperyalist nitelik tayan hareketti. Jn Trkler, kendilerini, Avrupann dayatmalarndan duyulan rahatszl ortaya koyan milliyetiler olarak deil, Avrupa sahnesinin oyuncular olarak gryorlard. Bu nedenle, baarlar Avrupa bakentlerinde herhangi bir kaygya neden olmuyordu. Tam tersine, merutiyetin ilan, Avrupadaki son otoriter rejimin de yklmas saylarak gayet olumlu karlanmt.
23

Bu faaliyetler iin rnein bkz. Uygur Kocabaolu, Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika: 19. Yzylda Osmanl mparatorluundaki Amerikan Misyoner Okullar, stanbul: Arba Yaynlar, 1989. 24 Pamuk, Ottoman Empire and the World Economy, ayrca, Roger Owen, The Middle East in the World Economy, Londra: Methuen, 1981. Dokmanlar iin bkz. Charles Issawi, The Economic History of Turkey, 1800-1914, Chicago: University of Chicago Press, 1980. 25 ttihat ve Terakki Cemiyeti iin klasik bir kaynak iin bkz. Ernest Edmondson Ramsaur, The Young Turks, Prelude to the Revolution of 1908, Princeton: Princeton University Press, 1957. 8

Selnikte rgtlenen ttihat ve Terakki Cemiyeti, kendilerine en yakn sorunlu blge olan Makedonya tecrbesinden esinlenmiti. Blgede Rumlar, Bulgarlar, Srplar ve Makedonyal milliyetiler arasnda zorlu bir mcadele yaanyordu. Osmanl ordusu bu atmalar kontrol altna almay baaramyordu. Makedonya, ayrca Avusturya ile Rusya arasnda iddetli bir emperyalist rekabetin yapld bir aland, bu rekabette ngiltere Rusyann, Almanya ise Avusturyann safnda yer alyordu. Anlalan, eitli milliyeti etelerin faaliyetlerini dizginleme konusunda umutsuzlua den ttihat subaylar, kamu yarar iin alan bir parlamentoda btn grlerin ifade edilecei bir hrriyet ortamnn denenmeye deer bir seenek olduuna karar verdiler ve padiahn istibdat idaresine kar ayaklandlar. Abdlhamit, anayasann tekrar yrrle konmasn ve parlamentonun almasn kabul etti. Birka ay iinde, varolan etnik gruplarn eitliliini oransal olarak temsil eden seilmi bir parlamento topland.26 ttihat ve Terakki tarihinin yaygn kabul gren deerlendirmesi u teze dayanr: ttihatlar, Osmanlc olarak yola km, ama daha sonra koullarn zorlamasyla Trk milliyetisi haline gelmilerdir. Bu yorumla ilgili sorun, cemiyetin bu hareket milliyeti izgiyi benimsemeden nce dahi esas itibaryla merkeziyeti olduu gereini gz ard etmesidir. Baka bir deyile, bu hareketin ncleri, imparatorluu, evrensel hukuk normlarna ve yurttalk haklarna dayal, laik ve niter bir ulusdevlete, bir Yakndou Japonyasna dntrebileceklerine inanyorlard.27 Millet sistemiyle somutlaan etnik grup ve mezhep ayrmlarna dayanan bir yapyla kyaslandnda bu, radikal bir programd. Gerek imparatorluktaki etnik gruplar aras ilikilerin tarihi gerekse artan etnik bilin, bir hukuk dzeninin srdrlmesini gerekli klyordu, ama etnik gruplara ve mezheplere belli bir zerklik tannmas da zorunluydu. Gayri Mslimlerin byk bir ounluu ve Trk olmayan Mslmanlarn birou, eitlik ve zgrlkten cemaat iin zgrl ve cemaatler aras eitlii anlyorlard, ayrca merkez ynetimin glenmesinde ve mdahalesinin artmasnda deil, cemaatlerinin haklarnn korunmasnda ve vilayetlerin idar otonomisinin pekimesinde karlar olduunu dnyorlard.28 Olaylar, milliyeti taraf, yani ttihatlar glendirdi. Merutiyetin ilann izleyen aylar iinde Avusturya, Bosna-Herseki ilhak etti, Bulgaristan bamszln ilan etti ve Yunanistan Girit adasn topraklarna kattn duyurdu. Nisan 1909da bir kardevrim giriimi yapld (31 Mart Vakas), ama isyan ordu tarafndan bastrld. Bu frsat kullanan ttihatlar kontrol btnyle ele geirerek Abdlhamiti tahttan indirdiler. ki yllk bir skn devrinin ardndan, Arnavutlukta bir isyan kt ve talya Trablusgarp igal etti (Eyll 1911). Nihayet imparatorluun sonunu getirecek olaylar dizisinin ilk halkas olan Balkan Sava (Kasm 1912) patlak verdi. 1909 sonbahar ile Mart 1912 seimleri arasndaki dnemde, koullar elverdii takdirde eitli etnik gruplar barndran bir imparatorlukta politikann alabilecei istikamete dair iaretler ortaya kmt. Parlamentonun iyi iledii, anayasann yrrlkte olduu ve umutlarn hayli yksek olduu bir dnemdi bu. Ayn dnemde, Jn Trk hareketinin bir baka kanad olan liberaller, ttihat ve Terakki Cemiyetine
26

Feroz Ahmad, The Young Turks, the Committee of Union and Progress in Turkish Politics, 19081914, Oxford: Oxford University Press, 1968. 27 Ad geen eser ve ayrca Feroz Ahmad, The Late Ottoman Empire, Marian Kent ed., The Great Powers and the End of the Ottoman Empire, Londra: George Allen and Unwin, 1984, s. 5-30. 28 Albert Hourani, Arabic Thought in the Liberal Age, 1798-1938, Cambridge: Cambridge University Press, 1983 (1962), s. 281. 9

kar bir g oluturmaya balamt. Liberal kanadn entelektel nderi Prens Sabahattindi. Bu grubun program, politik ve ekonomik liberalizm ile idar adem-i merkeziyetilie dayanyordu.29 ttihat ve Terakki Cemiyetinin devleti merkeziyetiliinden ok farkl olan Prens Sabahattinin federalizmi, daha 1908 ncesinde, kendileri de Avrupada faal olan Rum ve Ermeni gruplarn dikkatini ekmiti. Parlamentonun almas ve basn ve yayn zgrlnn salanmasyla birlikte, aralarnda eitli slmc gruplarn da bulunduu Arap, Rum ve Ermeni nde gelenleriyle, saylar giderek artan bir grup parlamenter ve entelektel de liberal kesime destek vermeye balad. Bunlarn, ttihat ve Terakkinin niter devlet tasarlar karsnda duyduklar kayg giderek artyordu: Liberal kanat iinde yer alan eitli kesimlerin endieleri arasnda, ttihat ve Terakkinin ekil verecei niter devletin, Trk milliyetisi ya da militan seklarist olmas ve eitim gibi farkl etnik gruplarn zerk olduu alanlarda tek bir program dayatmas yer alyordu. te yandan, ttihat ve Terakki Cemiyetine destek veren kesimler, gayri Mslim burjuvazinin ykseliinden rahatszlk duyan, devleti ve aktivist nitelik tayan Trk entelektelleri ile tara tccarlaryd -yani milliyetilii destekleyen kesimlerin klasik kompozisyonuna uygundu. Cemaatlerin temsili ve federalizm, en azndan ksa vadede, imparatorluun toprak btnlnn korunmas iin dier olaslklara kyasla daha fazla umut vaat ediyordu. O dnemde Hrriyet ve tilaf Frkasnda toplanan liberallerin, Avusturya-Macaristan mparatorluunda atomize (bireylere dayanan) vatandalk ve organik (gruplarn greli zerkliine dayanan) vatandalk alternatifleri hakknda o srada yrtlen tartmalardan haberdar olduunu gsteren hibir iaret yoktur.30 Hrriyet ve tilaf Frkas program, cemaate dayanan bir organik vatandalk versiyonunu savunuyordu. Bu programn -adem-i merkeziyetiliin yan sra- ikinci temel ilkesi teebbs- ahs idi. Hrriyet ve tilaflar, etnik gruplarn parlamentodaki nisp temsilini talep ediyordu ve Rum merutiyetiler ve Ermeni Hnaklarla kilise zerklii ve farkl dinsel okullarn resm olarak tannmas temelinde formel anlamalar yaptlar. Arap ve Hristiyan politik gruplarn ve Trk slmclarn yan sra, Osmanl Sosyalist Frkas da ttihat ve Terakkiyi milliyetiliinden dolay sulam ve tilaflarn programna destek vermiti.31 Seimlere aibe kartrlmam olsayd, Hrriyet ve tilafn 1912 seimlerinden galip kp kmayaca belli deildir. Suriye, Beyrut ve Halep vilayetleri ile Kuds sancan temsil eden 30 mebusun 24 tanesi Hrriyet ve tilafn safna gemiti. ttihat ve Terakki Cemiyeti, kampanyay ynlendirmek iin devlet kaynaklarn kullanmaya balamadan nce, kentsel kesimlerdeki semen desteinin Hrriyet ve tilaf Frkasn parlamentoda ounluk partisi yapacak dzeye ulat anlalyor.32
29

Bu konuda kapsaml bir alma: Ali Birinci, Hrriyet ve tilaf Frkas, stanbul: Dergh Yaynlar, 1990. Ayrca bkz. Nezahat Nurettin Ege, Prens Sabahaddin, Hayat ve lm Mdafaalar, stanbul: Gne Yaynevi, 1977. 30 Uri Raanan, Nation and State: Order out of Chaos, U. Raanan, M. Mesner, K. Ames ve K. Martin ed., State and Nation in Multi-ethnic Societies. The Breakup of Multinational States, Manchester ve New York: Manchester University Press, 1991. 31 Birinci, Hrriyet ve tilaf, s. 141. 32 Rashid Ismail Khalidi, The 1912 Election Campaign in the Cities of Bilad al-Sham, International Journal of Middle East Studies, c. 16, no. 4, 1984, s. 461-474 ; Hasan Kayal, Elections and the Electoral Process in the Ottoman Empire, 1867-1919, International Journal of Middle East Studies, c. 27, no. 3, 1995, s. 265-286.

10

Ne var ki, ttihat ve Terakki Cemiyeti, baz adaylara gzda vermi, zellikle krsal kesimlerde semenleri tehditlerle rktm ve iktidarn arkasnda birleilmesi iin talyayla devam eden sava propaganda malzemesi olarak kullanmt. Ayrca, Hrriyet ve tilaf Frkasnn parlamentoda Hristiyanlarn temsil orann artrmaya kalkaca yolundaki kayglar da ttihatlarn zafer kazanmasna katkda bulundu. ttihat ve Terakki Cemiyeti imparatorluun baka yerlerinde de sopaya bavurmakla ve devlet grevlilerini kullanmakla itham edildi. 1912 seimlerinin temsil edici nitelik tamayan bir parlamento ortaya kard iddias byk yaygnlk kazand. Hrriyet ve tilaf Frkasnn seimlerden zaferle kmas halinde ne gibi sonular doaca sorusuna cevap ararken, Rum ve Ermeni cemaatlerin 1908 sonrasnda Osmanl Devletine ynelik tutumlar kritik nem kazanmaktadr. 1920li yllarda bir Trk ulus-devleti ortaya kmadan nce, imparatorluun eitli etnik gruplar barndran bir yap olarak ayakta kalp kalmamas, devlet ile Trk olmayan unsurlar arasndaki ilikilere balyd. Bu gruplar arasnda Rumlar kritik bir yer tutuyordu. Bunun nedeni sadece Rumlarn stanbul nfusu iindeki byk bir oran temsil etmesi ve ekonomik nemi deildi, ayn zamanda Yunanistann bamszlk kazanmas karsnda duyulan husumet ve bu tarihten itibaren Yunan devletiyle yaanan savalard. Dolaysyla, Osmanl Rumlarnn temel sorunu, Yunan devletiyle aralarna nasl mesafe koyacaklaryd. stanbuldaki Rum Ortodoks Patrikhanesi de ayn kaygy paylayordu ve bu konuda bir alternatif gelitirilebildi. Patrikhane yle bir yol izlemeliydi ki, bir yandan Osmanl Devleti kendisinin Yunan devletinin bir uzants olarak hareket etmedii konusunda ikna olsun, bir yandan da Osmanl Rumlarnn kendisinden yabanclamasna neden olmasn.33 Atina ise daha karmak bir siyaset izliyordu. Yunan devleti aktif biimde Osmanl Rumlar zerindeki etkisini artrmaya alyordu. Bamszln kazanlmasndan ksa bir sre sonra, Yunan konsoloslarna, btn Osmanl Rumlarna (hepsinin bir ekilde Yunan bamszlna katkda bulunduu dnlyordu) vatandalk nerisi gtrme talimat verildi. Bylece bir beinci kol oluturuldu, bu grup Yunan irredantizminin kulland balca aktr haline getirildi. Yunan devleti, ayrca Osmanl Rumlarna etnik kimlik kazandrmak iin de aba gsterdi, bu srete zellikle Yunan milliyetilerinin eitli Rum okullarnda retmenlik yapmak zere Osmanl mparatorluuna gnderilmesi etkiliydi. Bu politikalarn bir dereceye kadar ie yarad ve milliyeti bir bilincin yava yava ortaya kt konusunda kuku yoktur. Yine de, Osmanl Rumlarnn byk bir ounluunun u noktay kavrad anlalyor: Osmanl Rum nfusunun coraf dalm, belirli blgelerin Yunanistana ilhaknn pek anlaml bir seenek olmadn gsteriyordu, dolaysyla kendilerinin, imparatorluk iinde yeni merutiyet rejiminden yararlanacak baka politikalara ihtiyalar vard. Bu kritik yllarn niteliini aydnlatan bir gelime, etkili bir siyasal rgtn kurulmasdr. Bu rgt, siyasal bir parti deil, politik tartma forumu olarak hizmet edecek bir etnik dernekti. Konstantinopolis rgt (bu rgtn ad Konstantinopolis Cemiyeti olarak da geer) 1908de stanbulda kuruldu ve Balkan Savann balamasna kadar, Rum elitleri arasnda nemli bir yer tuttu -1912 sonlarnda Balkan Sava patlak verince rgtn program anlamn yitirdi.34 Osmanlclk ateli bir
33

Evangelos Kofos, Patriarch Joachim III (1878-1884) and the Irredentist Policy of the Greek State, Journal of Modern Greek Studies, c. 4, no. 2, 1986, s. 107-120. 34 Paschalis Kitromilides, Imagined Communities and the Origins of the National Question in the Balkans, Martin Blinkhorn ve Thanos Veremis ed. , Modern Greece: Nationalism and Nationality, Atina: Sage-Eliamep, 1990, s. 23-66, zellikle, s. 44-51. 11

ekilde savunan rgt, stanbuldaki Rum burjuvazisinin karlarn yanstyordu. stanbulun Rum burjuvazisi, gayri Mslim burjuvazinin mutabakatyla pekiecek gl bir Osmanl Devletine destek verme konusunda son derece hevesliydi.35 Merutiyet rejiminin kurulmasna katkda bulunan politik sekinler de bu gr paylayordu. zmirli bir Rum mebus, Osmanl Rumlarnn mill fikrinin, imparatorluun medenlemesi iin kendi milletlerinin btn madd ve manev sermayesini seferber etmek36 olduunu ileri srmtr. Bu rgtn ortama ilikin deerlendirmesi u ekildeydi: Rumlar Mslmanlarla bir arada yaamay ve Osmanl anayasasnn bunun iin yeterli bir ereve saladn kabul etmeliydi: Yeni bir dnem balamt, en sonunda Trklerle tam bir eitlik, hatta belki de imparatorluun ortak idaresi mmkn olacakt.37 Rumlar, brokrasideki konumlarn korumak iin yeni hukuk ereveden yararlanmal ve niha olarak imparatorluk ynetimine tam anlamyla katlmay hedeflemeliydi. Sz konusu Rum rgt ile bu program destekleyen Rum parlamenterler doal olarak Hrriyet ve tilaf Frkasnn ekim alanna girmiti, nk bu frka, liberalleme vaadini farkl milletlerin kltrel kimliklerinin korunmasyla birletiriyordu.38 Bu rgtn nemi milliyetilie bir alternatif yaratmasnda bulunmaktadr -geri uygun frsat ancak ok ksa bir sre bulabilmitir. Bylece, Osmanl Rumlarnn Yunan devletine ve irredantist politikalarna meydan okuyarak bir araya gelebilecei politik ve entelektel bir platform olumutur. Daha nemlisi, imparatorluun fiil burjuvazisi olan stanbulun Rum eliti, ayrmclk peinde komaktansa Trklerle birlikte yaamay karlar iin uygun buldu. Bu farkllama, imparatorluk paralandktan ve Aydn vilayeti Yunan igali altna girdikten sonra bile kendi gsterdi: zmirin Rum sekinleri ile igal kuvvetleri arasndaki, daha nemlisi Osmanl Rumlarna yaknlk duymaya balayan Yunan vali Stergiadis ile Atina arasndaki gr ayrlklar dikkat ekicidir. Bu dnemde Osmanl Rumlar Yunanistan tarafndan ilhak edilmek yerine bamsz bir yonya devleti kurma seenei zerinde duruyorlard.39 Yunan igal kuvvetleri Anadoludan karldktan sonra, mbadeleyle Yunanistana g etmek zorunda kalan Anadolu Rumlar, bugne kadar, yerli Yunanistan halkyla sosyal ve kltrel farkllklarn korumu ve uyum salamakta glk ekmitir.40 nce 1912 seimleri, ardndan da Balkan Savann patlak vermesi, bu liberal ara dnemin sonunu getirdi. Bulgar ordusunun atalca nlerine gelmesi, Selnikin
35

Konstantinopolis rgtnn tarihi iin bkz. Gerasimos Augustinos, Consciousness and History: Nationalist Critics of Greek Society, 1897-1914, East European Quarterly (Boulder, Colorado, 1979) ve T. Veremis, From the National State to the Stateless Nation, Blinkhorn ve Veremis,ed., Modern Greece, s. 9-22. 36 [DKKAT: ARAYA BR DPNOT GRD] Thanos Veremis, From the National State to the Stateless Nation, Blinkhorn ve Veremis ed., Modern Greece: Nationalism and Nationality, s. 9-22; s. 18deki alnt. 36 Alntnn yapld kaynak: Alexis Alexandris, The Greek Minority of Istanbul and Greek-Turkish Relations, 1918-1974, Atina: Center of Asia Minor Studies, 1983, s. 39. 37 Gerasimos Augustinos, Consciousness and History: Nationalist Critics of Greek Society, 1897-1914, Boulder: East European Quarterly, 1977, s. 131. 38 Ad geen yerde. 39 Bu ilgin dnem zerine yaplan ve ne yazk ki baslmam olan bir doktora tezi iin bkz. Victoria Solomonides, The Greek Administration of the Vilayet of Aidin, 1919-1922, University of London, 1984. 40 rnein bkz. Renee Hirschon, Heirs of the Greek Catastrophe: the Social Life of Asia Minor Refugees in Piraeus, Oxford: Clarendon Press, 1989. 12

Yunanistann eline gemesi ve eski payitaht olmasyla simgesel nem tayan Edirnenin Bulgaristan tarafndan igali zerine, ttihat ve Terakki politikalarnda ngrlen milliyetilik kendisine geni bir taraftar kitlesi buldu. Osmanl topraklarna yine byk bir mlteci akn oldu. Bu mlteciler, yeni yaanan olaylarn etkisiyle Hristiyanlara kar kin besliyordu. Ayrca, Edirnenin 1913 yaznda geri alnmas, ttihat ve Terakkinin iddialarn dorular bir baar olarak grld ve byk bir sevince yol at. Bu sralarda, muhtemelen stanbuldaki yneticilerin verdikleri rtk onay sonucunda, bat Anadoludaki Rum kylerine kar dzenlenen saldrlarla, Trk ve Rum kylleri arasnda ilk ciddi atmalar ba gsterdi. Bu atmalar etnik sava ve kymlarn habercisiydi -nce 1915te Ermeni tehciri yaplacak, daha sonra 19191922 yllar arasnda Yunan ordusuna kar bir sava yrtlecekti. Artk, bir resm politika olarak Osmanlclka dn mmkn olamazd. Resm milliyetiliin evrimi, bu milliyetilie verilen tepkiyi de belirledi. Yeni Trk milliyetiliine kar tepki olarak, Ermeni milliyetilii glendi, Arap, Arnavut ve Krt milliyetilikleri politik bir olgu olarak ortaya kt.41 Arap milliyetiliinin tarihyazmnda, ttihatlarn Hrriyet ve tilaf Frkas karsndaki seim zaferi ve Balkan Savalar birer dnm noktas olarak deerlendirilmitir, bu tarihten itibaren entelekteller Osmanlclktan uzaklam, Arap milliyetiliini gelitirmenin yollarn aramaya balamtr. Arap siyas milliyetilii sz konusu olduunda, bu milliyetilii ateleyen temel faktrn, Jn Trklerin ulus ve rk politikalar olduu rahatlkla ileri srlebilir.42 Yeni Trkiyenin temellerinin hangi politikaya dayandrlmas gerektii konusunda ttihatlarn herhangi bir kukusu varsa, bu kuku [Balkan] savalar[y]la birlikte sona ermiti.() Birinci Dnya Sava arifesinde, bu yeni Trk milliyetiliinin Arap ve Mslman aleyhtar ruhu kendisini, aka ve iddetli bir biimde ortaya koydu.43 Osmanl mparatorluunun dalmas 1913ten sonra kanlmaz hale gelmiti. mparatorluk mozaiinde yer alan farkl unsurlarn bir Nationalittenstaat [eitli uluslarn ynetimde sz sahibi olduu bir devlet] yaratmak zere liberal bir program etrafnda topland konjonktr gemiti: Bunun nedeni, hem Trk milliyetiliinin imparatorluk iinde glenmesine yol aan d saldrlar, hem de Jn Trk devriminin, yukardan aaya modernleme hedefine ulamak iin merkeziyetilii esas alan gruplar tarafndan gerekletirilmi olmasyd. Trk milliyetiliinin ykselii, sz konusu koullarda teki milliyetlerin de benzer tepkiler vermesine yol aacakt. Milliyetilikler insanla byk aclar ektirmitir ve Trk milliyetilii de bu adan bir istisna deildi. Trk milliyetiliin devlet oluturma srecindeki toprak talepleri byk bir etnik temizlie giriilmesi sonucunu dourdu. Balkan Savalarn izleyen on yl iinde imparatorluk paraland, dnya Wilson prensiplerine uygun olarak ulusdevlet temelinde yeniden biimlendirildi. Milliyeti ideolojilerin hegemonyas altnda imparatorluklarn sona erdiine zlen ya da tarihin farkl bir seyir izlemesi halinde ne gibi sonular doacan dnen kiilere de pek rastlanmaz oldu.

41 42

Hourani, Arabic Thought, s. 282. Zeine N. Zeine, The Emergence of Arab Nationalism, Delmar, NY: Caravan Books, 1973, s. 82. 43 Ad geen eser, s. 99. 13