1) Tarih Bilimine Giri

Tarihin Tanm nsan topluluklarnn gemiteki yaaylarn, kltr ve uygarlklarn, sosyoekonomik yaplarn neden-sonu ilikisi ierisinde yer ve zaman gstererek inceleyen, elde ettii bulgular, belgelere dayanarak objektif bir ekilde aklayan sosyal bilim dalna tarih denir. Tarihi Olaylar ncelenirken Uyulmas Gereken Kurallar 1. Olaylar, neden-sonu ilikisi ierisinde incelenmelidir. 2. Olayn getii yer ve zaman belirtilmelidir. 3. Olayda rol olan kiilerin katklarnn doru olarak deerlendirilebilmesi iin olayn getii gnn artlar gz nnde bulundurulmaldr. 4. Olayn getii yerde aratrma yaplmaldr. 5. Olaylar objektif olarak deerlendirilmelidir. Objektifliin salanmas iin aadaki artlara uyulmaldr : * Olayn zerinden belli bir sre gemelidir. * Olay, meydana geldii gnn deer yarglar gz nne alnarak incelenmeli, gnmzn deer yarglar ile yorumlanmamaldr. * Kaynak taramas yaplmaldr. Tarih ncesi Devirler nsanlarn yeryznde faaliyet gstermeye balamasndan M.. 3000 yllarnda Smerler tarafndan yaznn bulunmasna kadar geen dneme Tarih ncesi Devirler denir.

Tarih ncesi devirlerle ilgili bilinmesi gereken baz zellikler unlardr : * Tarih ncesi devirlerle ilgili yazl belgeler olmadndan insan topluluklarnn brakt kalntlar kullanlarak bilgi toplanabilmitir. * Tarih ncesi devirler, insanlarn kullandklar ara ve gerelere gre dnemlere ayrlmtr. * Tarih ncesi devirlerin balama ve bitileri blgelere gre farkllklar gstermitir. * Tarih ncesi devirler Msr hari normal seyrini izlememitir. Bunun nedeni gler sonucunda uygarlk alannda ileri toplumlarn dier topluluklar etkilemesidir. Ta Devirleri 1. Eski Ta Devri (Paleolitik) Yontma Ta Dnemini iine alan Paleolitik Devirde insanlar; * Kk gruplar halinde avclk ve toplayclkla hayatlarn devam ettirmilerdir. retim faaliyetleri balamamtr. * Tatan, aatan ve kemikten ilk defa ara - gere yapmna balamlardr. * Atei bularak snma, piirme ve aydnlanmada kullanmlardr. * Maaralarda yaamlar ve duvarlara eitli resimler yapmlardr. 2. Yeni Ta Devri (Neolitik) Cilal Ta Devri diye de adlandrlan Neolitik Devirde tarmsal faaliyetler balamtr. Bu gelime sonucunda insanlar; * retici duruma gemiler, toplayclktan kurtulmulardr. * Gebelikten yerleik hayata gemilerdir. Su kenarlarnda kyler kurarak toplumsal hayat balatmlardr. * Ticaret faaliyetlerini balatmlardr. * Hayvanlar evcilletirmilerdir.

* Keten, kenevir gibi bitkiler yetitirmiler ve dokumaclk faaliyetlerini balatmlardr. * Yiyecek ve ieceklerini korumak iin topraktan kaplar yapmlardr. Topraktan ev eyas yapmlar ve seramik sanatn balatmlardr. Maden Devirleri Maden Devirleri Bakr, Tun ve Demir Devirleri eklinde e ayrlr. Atein bulunmas madenlerin kullanlmasna ortam hazrlamtr. Demirin bulunmas ve ilenmesi, insanlk tarihinde ok nemli gelimelere ortam hazrlamtr. Demirin yksek sda ilenmesi sanayinin gelimesine neden olmutur. Tun Devrinde nce ehir devletleri sonra da byk devletler kurulmu, Demir Devrinde ticaret hzlanm ve toplumlarn birbirleriyle ilikileri artmtr. Tarih alar M.. 3000li yllarda Smerlerin yazy bulmalaryla balayp gnmze kadar devam eden dneme Tarih alar denilmitir. Tarihin alara ayrlmasnda toplumlar etkileyen nemli sosyal ve ekonomik gelimeler dikkate alnmtr. Tarih alar lka (M.. 3000 - 375), Ortaa (375 1453), Yenia (1453 - 1789), Yakna (1789 - .....) eklinde ayrlmtr.

2) lka Medeniyetleri

Anadolu Medeniyetleri Anadolu, g ve ticaret yollarnn zerinde bulunmas, Asya ile Avrupay birbirine balamas, topraklarnn verimli olmas ve ikliminin insanlarn yaayna uygun olmas gibi nedenlerden dolay zengin ve yksek kltrlerin beii olmutur. Karlkl kltr al - verileri Anadoluda uygarlklarn gelimesini hzlandrmtr. M.. II. Binden M.. VI.Yzyla Kadar Trkiye Hititler Hititler, M.. 2000 yl balarnda Kafkaslardan Orta Anadoluya gelerek Kzlrmak kvrm iine yerlemilerdir. Hititler, M.. 1400 yllarnda imparatorluk haline gelmilerdir. Bu dnemin en nemli gelimesi, Hititler ile Msrllar arasnda yaplan Kade Sava Antlamasdr. M.. 1296da yaplan Kade Antlamas tarihte bilinen ilk yazl antlamadr. Hitit Devleti, M.. 1200 yllarnda batdan gelen kavimler tarafndan paralanmtr. Ege glerinden sonra ehir devletleri halinde yaayan Hititlere M.. 700 yllarnda Asurlular son vermilerdir. Asurlulardan sonra Trkiyede Pers egemenlii kurulmu ve Hitit halk tamamen Pers hakimiyetine girmitir. Frigyallar Frigler, Ege gleri srasnda Anadoluya gelerek M.. 800 yllarnda Gordion (Polatl) merkezli bir devlet kurdular.

Kafkaslar zerinden gelen Kimmerlerin egemenlii altna giren Frigyallara Persler son vermilerdir. Lidyallar Lidyallar, Frigyallar gibi M.. 1200lerde Anadoluya gelerek, bugnk Gediz ve Kk Menderes vadileri arasnda kalan blgede Kral Giges tarafndan Sard (Salihli) merkezli bir devlet kurmulardr. Pers saldrlarna dayanamayan Lidya Devleti, M.. 546 yllarnda yklmtr. yonyallar Dorlarn basks sonucunda Akalarn bir ksm Yunanistandan Bat Anadoluya g etmiler ve zmir evresindeki yerli halkla kaynaarak ehir devletleri kurmulardr. Bu ehir devletleri arasnda siyasal birlik salanamamtr. yon ehir devletleri arasnda en tannmlar Efes, Milet, Foa ve zmirdir. n Asyadan gelen ticaret yollarnn bitim noktasnda bulunan yonyallar, ksa zamanda ileri bir medeniyet kurmular ve kolonicilik faaliyetleriyle zenginlemilerdir. Urartular Urartu Devleti, Dou Anadoluda Asya kkenli Hurriler tarafndan kurulmutur. Urartularn merkezi Tupa (Van)dr. Blgenin en gl devletlerinden biri olan Urartular, M.. 600lerde Medler tarafndan yklmtr. M.. II. Binden M.. VI. Yzyla Kadar Trkiyede Kltr ve Medeniyet Devlet Ynetimi lkalarda Trkiyede kurulan devletler krallkla ynetilmitir. Btn yetkiyi elinde bulunduran krallar, ayn zamanda bakomutan, ba yarg ve ba rahiptir. 5

Bu durum krallarn siyasi askeri ve dini yetkileri kendilerdinde topladklarn ve glerini arttrdklarn gstermektedir Balangta Hitit Krall, feodal beyliklerden oluuyordu. Daha sonralar bu beylikler kaldrlarak yerlerine merkezden valiler atanmtr. Byle bir deiiklikle Hititler merkezi otoriteyi glendirmeyi amalamlardr. Hititlerin ilk zamanlarnda kraln yetkileri soylulardan oluan Panku Meclisi tarafndan snrlandrlmtr. Ancak imparatorluk dneminde Panku Meclisinin yetkileri azalrken kraln yetkileri artmtr. Dolaysyla soylular ynetimden uzaklatrlmtr. Devlet ynetiminde kraldan sonra en yetkili kii Tavananna ad verilen kralieydi. Tavananna, dini trenlere ve bayramlara bakanlk yapar, kral savaa gittiinde lkeyi ynetirdi. Hatta Kade Antlamasnda Hitit kralnn yannda kralienin de imzas yer almtr. Bu durum Hititlerde kadnlarn devlet idaresinde etkili olduunu gstermektedir. Hititlerde Panku Meclisi'nin bulunmas merutiyete benzeyen bir ynetim varln ve krallarn yetkilerinin bir dnem kstlandn gstermektedir. Ordu Trkiye; topraklarnn verimli olmas ve ticaret yollar zerinde bulunmas sebebiyle sk sk istilalara uramtr. Bu durum Anadoluda kurulan devletleri askerlie nem vermeye zorlamtr. Ticaret faaliyetleriyle zenginleen Lidyallar, Anadolu da cretli askerlik sistemini kurmulardr. Ancak bu askerler arasnda dil ve taktik birlii olmad gibi vatan millet sevgisi de yoktu. Sadece para iin savaan cretli askerlerin baar kazanmasn zorlatrmtr. Bu durum Lidyallarn yklmasnda etkili olmutur.

Hukuk Anadoluda lka hukuku, komu medeniyetlere gre yumuak bir karakter tamaktadr. Anadoluda yaplan kanunlarda komu medeniyetlerin nemli etkisi ve katks olmutur. Hititler, kanunlarn Mezopotamyadan almakla beraber, ilaveler ve dzeltmelerle Anadoluda ilk kanunlar yapmlardr. Medeni hukuk ve ceza hukuku byk gelime gstermitir. Hitit kanunlar, hr vatandalara olduu kadar klelere de mlkiyet hakk tanyordu. lka devletlerinin temel geim kayna tarm ve hayvanllk olduu iin tarm ve hayvanl korumaya ynelik ar cezalar ieren kanunlar yapmlardr.rnein;Frigyallarda kz kesene lm cezas verilmitir Hititlerde kralln buyruklarna kar gelmek develete ba kaldrmak byk su saylm ve lmle cezalandrlmtr Bu da Hititlerin merkezi otoriteye nem verdiklerini gstermektedir Din ve nan lkalarda Trkiyede ok tanrl bir din anlay hakimdi. Bu nedenle Anadolu iin Bin Tanr li denilmitir. Anadolunun batsnda kurulan medeniyetler Yunan tanrlarndan, douda kurulan medeniyetler ise, Mezopotamya tanrlarndan etkilenmilerdir. Bu durum, Trkiyenin corafi konumundan doan tabii bir sonutur. lka insanlarnda ura alanlarndaki gelimeler inanlar zerinde etkili olmutur.rnein tarm faaliyetlerine nem veren Frigyallarda en byk tanr olarak bereket tanrs Kibele'yi kapul etmeleri gibi Sosyal ve ktisad Hayat Anadoluda halk sosyal snflara ayrlmt. En st snf olarak kabul edilen kral ve ailesi devletin ynetimini stlenmitir. Anadoluda asillerden baka rahipler, sanatlar, askerler, memurlar ve kleler gibi snflar da bulunuyordu. 7

Anadolu'da bu snflarn bulunmas Trkiye'de yaayan insan topluluklarnn arasnda eitsizliin olduunu gstermektedir. Ticarete byk nem veren Lidyallar, bu amala Efesten balayarak Mezopotamyaya kadar uzanan Kral Yolunu yapmlardr. Bu yolun yaplmas sonucunda; * Lidyallar zenginlemitir. * Dou - Bat kltrleri arasnda etkileim artmtr. * Takas usulnn gelien ticareti karlayamamas zerine M.. 700 yllarnda Lidyallar ilk paray kullanmlardr. Lidayallarn paray icat etmeleri;alverii kolaylatrm ekonomik hayat canlandrm sermaye birikimine ve finans sektornn olumasna ortam hazrlamtr. Parann kullanlmasna balanmasndan sonra dei doku(takas) uygulamas ortadan kalkmtr. Denizci bir medeniyet olan yonyallar, Akdeniz ve Karadenizde koloniler kurarak ticaret faaliyetleriyle zenginlemilerdir. Bir devletin ekonomik, siyasal ve sosyal nedenlerden dolay, kendi snrlar dnda ele geirip ynettii lkeye veya topraklara koloni denir. Kolonilerin kurulmasnda; * Hammadde ihtiyalarnn karlanmas * retim fazlas mallar iin pazar bulunmas * Askeri gcn artrlmak istenmesi * Dier devletlere askeri, siyasal ve ekonomik alanlarda stnlk salama dncesi etkili olmutur. Yaz ve Edebiyat Anadoluya yazy Mezopotamya medeniyetlerinden Asurlular getirmitir.

Hititler ve Urartular, Asurlulardan aldklar ivi yazsn kullanmlar, ayrca Hititler kendi icatlar olan hiyeroglif yazsn da kullanmlardr. Frigyallar, Lidyallar ve yonyallar Fenikelilerin alfabesini kullanmlardr. Hititlerden kalan en nemli yazl eserler anal ad verilen yllklardr. Hititler anallarla (yllklar) Anadoluda tarih yazcln balatmlardr. Hitit yllklarnda krallarn,zaferi kadar yenilgilerininde yllklara yazdrlmas tarafsz bir tarih anlayna sahip olduunu gstermektedir.Bu yllklar ,lka Anadolu tahihinin aydnlanmasnda nemli rol oynamlardr. Bilim ve Sanat Anadolu medeniyetleri iinde her ynden en ileri olan yonyallardr. yonyallar zgr dncenin ve pozitif bilimlerin ncs olmalar ynyle nem tarlar. Felsefe, matematik ve tp bilimlerinin temeli yonyada atlmtr. Hitit sanat, Mezopotamya sanatnn etkisinde gelimitir. Heykelcilik ve kabartmaclk gelien balca sanatlar olmutur. Hititlerin en nemli kabartmalar Yazlkaya ve vriz kabartmalardr. Frigyallarda dokumaclk, maden iilii, kaya mimarisi, Lidyallar da dokumaclk, mlekilik, dericilik ve madencilik, Urartular da maden ilemecilii, su mimarisi, yonyallarda ise, saray ve tapnak mimarisi gelimitir. skender mparatorluu M.. 337de tahta geen skender, nce Yunanistandaki btn ehir devletlerini, sonra da Anadolu, ran, Irak, Suriye ve Msrda Perslere ait tm topraklar kendine balamay baard. Byk skenderin Asya seferinin sonucunda Hellenizm uygarl domutur. Byk skender, 33 yanda ld (M.. 323). skenderin lmnden sonra kazanlan topraklarda bamsz devletler kurulmutur.

Roma mparatorluu Romallar; disiplinli, planl ve tekilatl hareket ederek ksa srede btn talyay Romaya balamlardr. Bu gelimelerden sonra Romallar, Dou Akdenize ynelmilerdir. skender mparatorluu paralandktan sonra Selevkoslar Kralln yenerek Trkiye topraklarnn tamamna hakim olmulardr. Roma mparatorluunun siyasal tarihinde; Krallk Cumhuriyet ve mparatorluk dnemleri yaanmtr. Merkezi ynetimin zayflamas, eyaletlerin glenmesi, Hristiyanln yaylmas, Kavimler Gnn meydana getirdii kargaa, i savalara katlan ordularn snrlar ihmal etmesi gibi nedenlerden dolay Roma mparatorluu, Dou ve Bat olarak paralanmtr (395). Bunlardan Bat Roma 476da, Dou Roma ise 1453te yklmtr. Romada patricilerle (soylular) plepler (Romaya sonradan gelen halk) arasnda atmalar olmutur. Romallar Yunan kanunlarndan yararlanarak 12 Levha Kanunlarn yapmlardr. Patrici-Plep mcadelesi 12 Levha Kanunlarndan sonra da devam etmitir. Gmmz Bat dnyasnda uygulanan hukuk kurallarnn temeli Roma hukukuna dayanr. Bu hukuk kurallar baz deiikliklerle Bizans hukuku adyla Dou Roma 'da yrrlkte kalmtr Romallar ticareti gelitirmek amacyla Anadoluda yeni yollar yapmlar ve ihtiya duyduklar rnleri Anadoludan gtrmlerdir. Romallar; Fenikeliler, yonyallarn ve Yunanllarn gelitirdii alfabeye son eklini kazandrmlar ve Latin Alfabesini oluturmulardr. Msrdan aldklar Gne yl esasl takvimi, Sezar ve Papa XIII. Gregor dnemlerindeki dzenlemelerle bugn kullandmz ekle getirmilerdir. Mezopotamya Medeniyetleri Smerler birbirinden bamsz birok kk ehir devletiklerinden oluan bir uygarlk kurdular. 10

ehir devletleri arasnda sava eksik olmuyordu. Kuvvetli prensler, yaknndaki dier ehirlere de sz geirerek byk krallklar kuruyordu. Mezopotamyadaki ilk medeniyet olan Smerler, ayn zamanda tarihte bilinen ilk yazy da kullanmlardr. M.. 3000lerde kullanlmaya balanan yaz sayesinde kltr aktarm kolaylamtr. Aa Mezopotamyada bulunan Smerlerin kral Urugakina tarafndan ilk yazl kanunlar yaplmtr (M.. 2375). Bu kanunlarn cezalandrma yntemi genel olarak fidye yani bedel sistemine dayalyd. ok tanrl dine inanan Smerlerin krallar rahip - kral olarak bilinirdi. ncelikle dini amal yaptklar Ziggurat denen tapnaklar ayn zamanda rasathane ve souk hava deposu olarak kullanlmtr. Bilimde ilerlemi olan Smerler drt ilemi kullanmlar ve dairenin alann hesaplamay baarmlardr. Edebiyat alannda gnmze kadar ulaan en nemli eserleri Yaradl, Tufan ve Glgam destanlardr. Akadlar tarihte bilinen ilk byk imparatorluu, ilk dzenli ve srekli ordular kurmular, bunun sonucu olarak Smer uygarln n Asyaya yaymlardr. I. Babil Devletinin krallarnn en nemlisi olan Hammurabi ilk anayasa olarak kabul edilen Hammurabi Kanunlarn yapmtr. Bu kanunlar yaplrken daha nce uygulanan kanunlardan yararlanlmtr. Urugakina Kanunlarna gre daha sert cezalar vardr. Baz sulara ksas cezalar verilmitir. Babil Kral Hammurabi rahip-kral anlayn reddederek gcn dinden deil askeri kuvvetten almtr.Mutlak Krallk sistemi Hammurabi ile balamtr. M.. 2000 yllarnda Asurlular, Anadoluda ticaret kolonileri kurarak hem ticareti gelitirmiler, hem de Anadoluda yazl devirleri balatmlardr. Kayseri yresindeki Kltepede ticaretle ilgili Asurca birok tablet bulunmutur.

11

Msr Medeniyeti Msr Medeniyeti, Nil nehrinin evresinde kurulmutur. Etrafnn llerle evrili olmas, dier medeniyetlerle daha az etkilemesine neden olmutur. Msrllar ldkten sonra dirilmeye inanmlar ve bu nedenle dier yaamlarnda kullanabilmek iin baz eyalarn mezarlarna koymulardr. Msr sanat dini arlkldr. Yeniden dirileceklerine inandklarndan cesetlerin bozulmamasna dikkat etmiler ve Msrllarda mumyaclk milli sanat haline gelmitir. Mumyaclk faaliyetleri insan vcudunun yakndan tannmasn ve Msrda tp biliminin gelimesini salamtr. Msrllar, resim yazs denilen hiyeroglif yazsn kullanmlardr. Gk cisimlerini incelemek iin rasathaneler kurmular ve astronomide olduka ilerlemilerdir. Bugn kullandmz Miladi takvimin ilk dzenli eklini Msr medeniyeti oluturmutur. Msr ekonomisinin temelini tarm rnlerinden salanan gelirler oluturuyordu. Msrda canl bir ticaretin olduu bilinmektedir. Fenikeliler Fenikeliler, Lbnan dalar ile Akdeniz sahili arasnda kalan ky eridine yerlemilerdir. Arazilerinin tarma elverili olmamas ve Msrdan Anadoluya ulaan ticaret yolu zerinde bulunmalar Fenikelilerin ticaret alannda ilerlemelerini salamtr. Fenikeliler ehir devletikleri halinde yaam ve krallkla idare edilmilerdir. Fenikeliler kurduklar kolonilere sadece ticari amalarn gerekletirmek iin gittiklerinden dolay askerlie nem vermemiler ve kolonilerini yurt edinmemilerdir. Bu nedenle kolonilerini kaybetmilerdir.

12

Tarihe en nemli katklar gnmz Latin alfabesinin temelini oluturan 22 harfli ilk alfabeyi bulmalardr. Denizcilik ve ticaret faaliyetleriyle gelime gsteren Fenikeliler Dou lve n Asya uygarlklarndaki gelimeleri Batya tayarak kltrler aras etkileimi salamlardr. braniler Tarihte ilk defa tek tanrl bir dine inanan braniler, Musevilik dininin sadece kendi kavimlerine ait olduunu kabul ederek dier toplumlarda yaylmasn engellemilerdir. Bu durum dnyann deiik yerlerine dalan Yahudilerin milli birliklerini korumalarn ve varlklarn srdrmelerini salamtr. Yunan Medeniyeti Dorlar taarfndan Yunanistanda kurulan ehir devletiklerine polis ad verilmitir. Yunanistan da snflar arasndaki mcadeleler sonunda snf farklar kaldrlm ve demokrasi ynetimi benimsenmitir. Yunanistanda Halk gelirine gre, Drtyzler Meclisi veya Halk Meclislerinde ynetime katlma olana elde etmitir. Yunanistanda yaplan kanunlarla demokratikleme yolunda nemli bir adm olmasna ramen asillerin yetkileri ellerinden alnd iin dier snflar arasnda mcadele yine devam etmitir.

13

3) slamiyetten nceki Trk Tarihi

Trk Gleri ve Sonular Glerin Nedenleri * klim koullarnn deimesine bal olarak meydana gelen kuraklk, artan nfusa mevcut topraklarn yetmemesi ve bu gelimelerin sonucunda blgede geim skntsnn ortaya kmas * Trk boylar arasndaki siyasal anlamazlklardan dolay ortaya kan savalar * D basklardan (in, Kitan ve Mool) dolay Trklerin bamszlklarn kaybetmek istememeleri * Salgn hayvan hastalklar ve otlaklarn yetersiz hale gelmesi Glerin Sonular * Orta Asya kltr ve medeniyeti dnyann deiik yerlerine yaylmtr. * Orta Asyada kalan boylar Hunlarn ynetiminde ilk Trk devletini kurmulardr. * Farkl blgelerde Trk devletleri kurulmutur. * Batya giden Trkler, Kavimler Gn balatmlardr. * Trkler deiik kltr evreleriyle etkileim iine girmilerdir. * Trklerin ok eitli blgelere yaylmas, Trk tarihinin bir btn halinde incelenmesini engellemitir. Trklerin at evilletirmeleri ve tekerlei kullanmalar ok uzak blgelere g etmelerine yardmc olmutur.

14

lk Trk Devletleri 1. Asya Hun mparatorluu Kurulduklar tarih kesin olarak bilinmeyen Hunlar hakknda inlilerin verdii bilgiler M.. I. Bin yln balarna kadar uzanr. M.. III. yzyln ikinci yarsnda Hunlar, inlilere kar byk bir g haline gelmilerdir. inliler, Hun aknlarna engel olabilmek iin kuzey snrlarnda bir duvar rmeye balamlardr. Bugn in Seddi diye bildiimiz bu duvar M.. 214 ylnda tamamlanmtr. inlilerle mcadele eden Mete Hann asl dncesi, ini etkisiz hale getirmekti. ini yllk vergiye balayan Mete, gcnn sembol olarak inli bir prensesle evlenmitir. Kalabalk in nfusu ierisinde Trklerin asimile olmasndan ekinen Mete, inlilerle antlama yapm ve onlarla dost kalmay tercih etmitir. Mete Handan sonra Hunlar zayflamtr. Bu dnemde, inlilerin propagandasyla Hun beyleri birbirine dmtr. Metenin lmnden sonra zayflayan Hunlar, nce Dou ve Bat olarak sonra da Gney ve Kuzey olarak paralanmlardr. Kavimler G Aral gl evresinde toplanan Hun boylar Orta Asyadaki in basks ve kuraklk yznden IV. yzyln ortalarndan itibaren batya doru g ederek barbar kavimleri Roma mparatorluu zerine saldrmalar sonucu Kavimler g olmutur (375). Kavimler Gnn Sonular * Roma mparatorluu ikiye ayrlmtr (395). * Bat Roma mparatorluu yklmtr (476). 15

* Avrupada yeni milletler ortaya km ve yeni devletler kurulmutur. Bylece Avrupann gnmze kadar gelen etnik yaps olumutur. * lkan sonu Ortaan balangc kabul edilmitir. * Feodalite (Derebeylik) rejimi ortaya kmtr. * Avrupada Hun Devleti kurulmutur. * Hristiyanlk barbar kavimler arasnda yaylmtr. 2. Gktrk Devleti (552 - 630) Gktrkler Trk adyla kurulan ilk devlettir. Bakentleri tken, ilk hkmdarlar Bumin Kaandr. lkenin batsn yneten stemi Yabgu bat ynnde fetih hareketlerinde bulunmu, Akhunlara kar Sasanilerle birlemi ve bu devletin topraklar Gktrkler ile Sasaniler arasnda paylalmtr. inlilerin Gktrk Devletini iilerine karmas sonucunda 582 tarihinde lke ikiye ayrlmtr. Dou Gktrkleri 630 ylnda, Bat Gktrkleri ise 659 ylnda in egemenliine girerek yklmlardr. 3. Kutluk Devleti (682 - 745) Kutluk Devletinin en gl olduu dnemler Bilge Kaan ve kardei Kl Tiin dnemleri olmutur. Vezir Tonyukuk ise danman olarak Kutluk Devletinin siyasetinde nemli rol oynamtr. Bilge Kaan ldkten sonra Kutluk Devletinde i karklklar balamtr. Basmil, Karluk ve Uygur Trkleri Kutluk Devletine son vermilerdir. 4. Uygur Devleti (745 - 840) Dou Trkistana yerleen Uygurlar, dier Trk boylarn egemenlikleri altna aldlar. Uygurlarn en nemli zellii yerleik hayat benimseyen ilk Trk toplumu

16

olmalardr. Bu nedenle tarm, sanat ve ticarette ilerlemilerdir. Mani dinine ait tapnaklar yaparak mimaride gelime gstermilerdir. Uygurlar, XIII. yzylda Cengiz Hann egemenliini kabul etmilerdir. Bundan sonra Moollar Uygur Trklerini nemli grevlere getirmilerdir. Uygur yazs, Moollarn da yazs olmutur. Uygurlar, dier Trk topluluklar ile birlikte Moollarn Trklemesinde nemli rol oynamlardr. aatay ve zbek Trkleri bu ekilde ortaya kmtr. lk Trk Devletlerinde Kltr ve Medeniyet Devlet Ynetimi Trklerde hkmdarlar lkeyi trelere, gelenek ve greneklere gre ynetirlerdi. Hkmdarlarn grevi dank boylar toplamak, halkn ihtiyalarn gidermek, toplumda adalet ve eitlii salamak, halkn huzur ve gvenini salamakt. Trklerde iktidar ve hkmdar kontrol eden, sava ve bar gibi konularda devleti ilgilendiren nemli konular gren ve kurultay ad verilen bir meclis bulunuyordu. Baz Trk hkmdarlar kurultayn ald kararlarn bir ksmn uygulamamtr. Bu durum kurultayn danma meclisine benzediini gstermektedir. Eski Trklerde, devlet ynetme grevinin Hkmdarlara tanr tarafndan verildiine olan inan halkn Hakana mutlak balln salamtr. Osmanllara kadar Trk devletlerinde lke topraklar hkmdar ailesinin ortak maldr. anlay devam etmitir. Bu uygulamann sonular unlardr: * Aile yeleri arasnda sk sk taht kavgalar yaanmtr. * Trk devletleri ksa srede paralanm ve yklmtr. Ayrca irili ufakl birok devletin kurulmasna neden olmutur.

17

* mcadeleler Trk devletlerinin zayflamasna ve d mdahalelere ortam hazrlamtr. Ordu Trk devletlerinde hemen her Trk savaa hazr durumda olduundan, askerlik zel bir meslek saylmazd. Trk ordusunun temeli, atl askerlerden meydana gelmitir. Dzenli ve disiplinli ilk Trk ordusunun kurucusu Mete Handr. Mete Han, Trk ordusunu onlu sisteme gre tekilatlandrmtr (Onba, Yzba, Binba ve Tmenba gibi). Hukuk Eski Trklerde yazl hukuk yoktu. Trklerin det, gelenek ve greneklerinden oluan yazsz hukuka tre (tre) denilirdi. Bununla beraber, trenin anayasa niteliinde, adalet, eitlik ve iyilik gibi deimez ilkeleri vard. Uygurlarla birlikte hukuk daha salam ve ekilci bir nitelik kazanmtr. Ticaret hayatnn gelimesi, kiiler arasndaki ilikilerin kantlanabilir nitelikte olmasn gerektirdiinden yazl ve tankl szlemeler nem kazanmtr. Trklerin ceza ilerinin kesin hkme balanmas ve devlet tarafindan takip edilmesi toplumda ''kan gtme'' geleneinide engellemitir. Din ve nan Trklerde en eski din Gktanr dinidir. Gkten baka baz da, rmak, vadi gibi varlklarda bir takm gizli glerin bulunduuna inanlrd. Bu arada gne ve ay kutsal saylmtr. Eski Trklerde tanr, sonsuzdur ve herhangi bir ekle sokulamaz. Bundan dolay Trklerde putuluk olmad gibi putlar korumak iin yaplan tapnaklar da yoktur. ldkten sonra dirilmeye inanan Hunlar, llerini gnlk eyalaryla birlikte gmerlerdi. Trklerdeki tek Allah inanc ve yeniden dirilme dncesi Trklerin slm dinini kolaylkla benimsemelerinde etkili olmutur. Trkler Maniheizm, 18

Budizm, Nasturizm (tabiatlk), Musevilik, Hristiyanlk ve Mslmanlk gibi inanlar kabul etmilerdir. Sosyal ve ktisadi Hayat Hunlar ve Gktrkler dnemlerinde gebe bir hayat sren halk adrlarda yayordu. Trklerin yaadklar corafi artlar hayvanclk faaliyetlerini ne karmtr. Trkler Uygurlar dneminde yerleik hayata gemilerdir. Bu gelimeler sonucunda Trklerde mimari gelimi, ehircilik ve ehir kltr ortaya kmtr. Trk devletlerinde sosyal hayat snfszd. Baarl olan bir kii en st grevlere kadar kabilirdi. Ayrca Trklerde klecilik anlay yaylmamtr. Elverili blgelerde tarm faaliyetleriyle uralmtr. Trkler arpa, buday ve dar gibi tahllar yetitirmilerdir. Yenilgiye uratlan ve egemenlik altna alnan lkelerden alnan yllk vergiler ve halktan toplanan vergiler Trk ekonomisine destek olmutur. Trkler yakn komularyla youn ticari ilikilerde bulunmular, ticaret yaptklar lkelere canl hayvan, konserve et, deri, ksele, krk ve hayvani gdalar satmlardr. Trklerin yaad topraklardan geen pek ve Krk Yollar Trk devletlerine nemli lde gelir salamtr.

19

4) slm Tarihi

slmiyetin Douu ve Hz.Muhammed Dnemi Hz. Muhammed, 610 ylnda 40 yandayken peygamberlikle grevlendirilmi ve slam dinini yaymaya balamtr. Mekkeden Medineye Hicret (622) Hicretin Nedenleri Mekkelilerin Mslmanlara kar basklarn artrmalar ve slmiyetin Mekkede yaanamaz hale gelmesi Hz. Peygamberin slmiyeti deiik yerlere yaymak istemesi Hicretin Sonular * Medinede slm site devleti kurulmutur. * Muhacirlerle Ensar karde ilan edilmitir. Bylece Mslmanlar arasnda sosyal dayanma artmtr. * Mslmanlarn Medineye yerlemeleri Mekkelilerin kulland am ticaret yolunu tehlikeye sokmutur. * Mslmanlarla Yahudiler arasnda savunma ittifak kurulmutur. Bu vatandalk antlamas slm tarihinin ilk anayasas kabul edilmitir. * Mslmanlar Mekkelilerin ikence ve basklarndan kurtulmutur. * slmiyet Medinede daha hzl bir yaylma gstermi, ksa zamanda * Mslmanlar byk bir siyasal g haline gelmilerdir. Bedir Sava (624)

20

Medineye hicret eden Mslmanlarn Mekkedeki mallarnn yamalanp amda satlmas zerine Hz. Muhammed buna bir misilleme olarak amdan dnen kervann Medine yaknlarnda yolunu kesmek istemitir. Bu gelime zerine Mekkelilerle Mslmanlar arasnda Bedir Sava yaplmtr. Bedir Savayla; * Mslmanlar siyasi ve dini ynden daha gl hale gelmitir. * Hz. Muhammede olan gven artmtr. * slm hukukunun temelleri atlm, elde edilen ganimetler paylatrlmtr. * am ticaret yollar Mslmanlarn kontrolne gemitir. Uhud Sava (625) Bedir Savanda malup olan Mekkeliler, bu yenilginin acsn karmak iin Medine zerine yrdler. Uhud da eteklerinde yaplan sava Mslmanlar kaybettiler. Bu olay en ok Yahudileri sevindirmiti. Hz. Muhammed Uhud Sava srasnda nceden yaplan anlamaya uymayan Yahudileri ehir dna srgn etmitir. Hendek Sava (627) Yahudilerin maddi destek vererek Mekkelileri kkrtmas ve Mekkelilerin Mslmanlarn gelimesini engellemek istemeleri Hendek Savana neden olmutur. Hendek Savann Sonucunda; * Mslmanlarn kuvvetlerinin artt ve malup edilemiyecei Kureyliler tarafndan anlalmtr. * Kureyin malup olmasyla etraftaki kabileler arasnda slmiyetin yaylmas hzlanmtr.

21

* Yahudiler Medineden karlarak ieriden gelebilecek tehlikeler nlenmi, bylece Medine tamamen Mslmanlarn denetimine gemitir. * Hendek Sava Mslmanlarn son savunma sava oldu. Bu savatan sonra Mekkeliler savunmaya ekilmitir. Hudeybiye Antlamas (628) Medineye hicret eden Mslmanlar Mekkeye gidip Kabeyi ve akrabalarn ziyaret etmek istediler. Mekkeliler Hz. Muhammedin nderlik yapt bu grubu Mekkeye sokmadlar. ki taraf arasndaki grmeler sonucunda antlama imzalanmtr. Hudeybiye Baryla; * Mslmanlarn siyasi bir varlk olarak imzaladklar ilk antlamadr. Bylece Mekkeliler Mslmanlar hukuken tanmtr. * Mslmanlarla Mekkeliler arasnda kaynama olmu, slmiyet Mekkeliler ve etrafndaki kabileler arasnda yaylmtr. * Taraflar arasnda sert davranlar yumuam, buna paralel olarak ticaret faaliyetleri artmtr. Hayberin Fethi (629) Mekkeden gelecek saldr tehlikesini nleyen Hz. Muhammed, Hendek Savann yaplmasnda nemli rol oynayan Yahudilerin oturduu Hayberi fethetti. Yahudilerin vergi demeleri artyla burada yaamalarna izin verildi. Bylece am ticaret yollarnn gvenlii salanmtr. Mute Sava (629) Arap olmayan uluslarla Mslmanlarn ilk mcadelesi Mute Savayla balamtr. Mslmanlar bu savata Bizans ordusuna kar kesin bir baar salayamamtr. Bizans ile Mslmanlar arasnda ilk sava yaplmtr.

22

Mekkenin Fethi (630) Hz.Muhammed, Hudeybiye Antlamasna uymayan Mekkeliler zerine 10.000 kadar askerle sefere kt. Glenen ordu ehri kuatm, ciddi bir direnme grmeden Mekkeyi fethetmitir. Mekkenin fethinden sonra Mriklerle Mslmanlar arasnda Huneyn Sava yaplm ve Taif kuatlmtr. Bizans Ordusuna kar yaplan Tebk seferi srasnda Gassani Araplar Mslmanl kabul ettiler. Tebk seferi Arap Yarmadasnda siyasal birliin nemli lde kurulduunu gstermektedir. Tebk Hz. Muhammedin son seferi olmutur. Hz. Muhammed, Tebk Seferinden Medineye dndkten bir yl sonra hac yapmak amacyla Mekkeye gitmitir. Veda Haccndan sonra Hz. Peygamber rahatszlanarak 8 Haziran 632de 63 yandayken vefat etmitir. Drt Halife Devri (632 - 661) Hz. Muhammed, vefat srasnda fertlerin seme haklarna saygl davranmak amacyla yerine kimseyi tayin etmemitir. Mslmanlar Kureyin ileri gelenlerinden Hz. Ebubekir halife setiler. Drt Halife Devrinde Halifeler seimle belirlendii iin bu dneme Cumhuriyet denilmitir. 1. Hz. Ebubekir Dnemi (632 - 634) Olaylar Hz. Muhammedin vefatndan sonra zekat vermeyen ve dinden dnenlerle mcadele edilerek dzen salanmtr. * Yalanc peygamberler ortadan kaldrlmtr. * Kuran- Kerim ayetleri toplanarak bir kitap haline getirilmitir.

23

Kuran- Kerimin kitap haline getirilmesinde; * Hz. Muhammedin vefat etmesi * Yalanc peygamberlerin ortaya kmas * Hafzlarn savalarda ehit olmalar * Ayetlerle hadislerin birbirine karmasnn nlenmek istenmesi * Kuran ayetleri arasna rivayetlerin girmesinin nlenmek istenmesi * Kurann yazl olduu malzemenin (deri, ta, aa gibi) korunmasndaki zorluklar etkili olmutur. D Olaylar * Hz. Muhammedin hazrlad ordu Hz. Ebubekir tarafndan Suriyeye gnderilmitir. Bu seferle Arap Yarmadas dnda ilk fetihler balamtr. 2. Hz. mer Dnemi (634 - 644) Siyasal Gelimeler * Suriye, Filistin, ran, Irak, Msr, Azerbaycan fethedilmitir. * slm kltr ilk kez bu dnemde farkl kltrlerle karlamtr. Bizans ve Sasani kltrleri slm kltrn olumlu ynde etkilemitir. Tekilatlanma Alanndaki Gelimeler Hz. mer zamannda topraklarn genilemesiyle yeni dzenlemelere gidilmitir: * Hicretin 20. ylnda daha ok mali problemleri zmlemek iin ilk divan rgt kurulmutur. * Vilayetlere gnderilen valilerin yanna adalet ilerinden sorumlu kadlar gnderilmitir.

24

* Fetih edilen yerler ilk defa ynetim birimlerine ayrld. Bylece lke byk illere blnmtr. * lk defa Hz. mer dneminde stratejik nemi olan yerlere daimi ordugahlar (cndler) kurulmutur. Bu ordugahlar yaplan fetihlerde nemli rol oynamtr. kta sistemi, ilk defa bu dnemde uygulanmtr. 3. Hz. Osman Dnemi (644 - 656) * rann fethi tamamlanm, Trablusgarp ve Tunus fethedilmitir. Kafkaslara giren slam Ordular Hazarlara yenilerek Kafkaslarn gneyine ekilmitir. * am da ilk kez donanma kurulmu, Kbrs bu donanmann seferleri sonucunda vergiye balanm, Rodos fethedilmitir. Kuran Kerimin oaltlmas Drt Halife dneminde snrlarn genilemesine paralel olarak deiik uluslar slmiyeti benimsemiti. Farkl dil ve iveleri kullanan toplumlarda Kuran Kerimin deiik okuma ekilleri ortaya kt. Bu durumu nlemek amacyla Hz. Osman dneminde bir heyet kurularak Kuran oaltlmtr (651). Karklklarn Balamas Hz. Osman dneminde; * nemli grevlere Emevi ailesinden kiilerin getirilmesi * Yahudi asll Abdullah b. Sebenin ve slmiyeti kabul etmi gibi grnp gerekte benimsemeyen (mnafk) kiilerin almalar * Ganimet gelirlerinin azalmas ve orduda memnuniyetsizlikler isyanlar balatmtr. Hz. Osman dneminde yaanan bu olaylar sonucunda; * slm dnyasnda ilk defa anari faaliyetleri balamtr.

25

* slm dnyasnda balayan gr ayrlklar; karklklara ve fetihlerin durmasna neden olmutur. 4. Hz. Ali Dnemi (656 - 661) Hz. Alinin halife seilmesinden ksa bir sre sonra, Hz. Osmann katillerinin bulunmasnda yava davranldn syleyen Hz. Muaviye ve Hz. Aie, Hz. Alinin halifeliini tanmadlar. Bu nedenle Hz. Aienin nderliindeki Mekke grubu ile Hz. Ali grubu arasnda Cemel Sava yaplmtr (656). Mslmanlar arasnda yaplan bu ilk sava Hz. Ali kazanm ve slm dnyasnda herhangi bir ayrlk olmamtr. Hz. Muaviyenin ban ektii am grubu ile Hz. Ali grubu arasnda Sffin Sava yaplmtr (657). Hakem Olayndan sonra Mslmanlar, siyasal gruba ayrlmtr. Hariciler; 661de sadece Hz. Aliyi ehit etmilerdir. Drt Halife dnemi bitmi, Emeviler dnemi balamtr. Emeviler Devleti (661 - 750) Muaviye Dnemi (661 - 680) Muaviye dnemde, i dzen yeniden salamlatrldktan sonra fetihler yeniden balatlmtr. Douda Maverannehire girilmi, stanbul iki kez Mslmanlar tarafndan kuatlm, fakat baar salanamamtr. Muaviye dneminin en nemli olaylarndan birisi de kendisi lmeden olu Yezidi veliaht ve halife ilan etmesidir. Bylece halifelik babadan oula geen saltanata dnmtr. Yezid Dnemi (680 - 685) Yezid dneminin en nemli gelimesi Kerbela Olaydr. Hz. Peygamberin torunu Hz. Hseyin, halifeliin babadan oula geemeyeceini ve seim yaplmas gerektiini syleyerek Kfeye doru yola kt. Fakat Yezidin komutan 26

Ubeydullah, Hz. Hseyini ve yanndakileri Kerbelada durdurdu. Bir mddet sonra Hz. Hseyini ve yanndakileri kltan geirdi (10 Muharrem 680). Bu olay Mslmanlarn; iiler ve Snniler eklinde kesin olarak gruplara ayrlmasna neden olmutur. Kerbelada Hz. Peygamberin torununun ehid edilmesi slm dnyasnda Emevilere kar isyanlarn kmasna ve dmanln artmasna neden olmutur. Abdlmelik Dnemi (685 - 705) Arapann resmi dil olarak kabul edilmesi ve ilk slm parasnn bastrlmas Abdlmelik dneminde gerekletirilmitir. Velid Dnemi (705 - 715) Tark b. Ziyad komutasndaki slm ordular 711de spanyann fethine balamtr. Daha sonra buraya Endls ismi verilmitir. Mslmanlar 732de Puvatya Savanda Franklara yenilinceye kadar ilerlediler. Puvatya Sava sonucunda Avrupadaki son snr Pirene dalar olarak kalmtr. Emevilerin Yklnda; * Arap milliyetilii yapmalar ve dier milletlere deer vermemeleri * Fetih hareketlerinin durmas * Emevilerin Hz. Muhammedin soyundan gelenlere iyi davranmamalar * Arap kabileleri arasndaki rekabetin savalara dnmesi * Emeviler Devleti, Horasan valisi Ebu Mslim Horasaninin isyan ve Emevi halifesi Mervann ldrlmesiyle sona ermesi gibi nedenler etkili olmutur.

27

Abbasiler Devleti (750 - 1258) 751de Talas Sava yaplmtr. Bu savata Trklerin Karluk, Yama ve iil boylar Abbasilere yardm etmi, savatan sonra da slmiyeti kabul etmilerdir. Halife Mansur dneminde ilk kez eski Yunan ve Hellenistik medeniyetine ait eserler tercme edilmeye balanmtr. Abbasilerin en parlak dnemi Harun Reidin halifelii srasnda yaanmtr. Bu dnemde halkn yaam standart ykselmi, kltr ve mimari alanda almalar yaplmtr. Harun Reid dneminde Bizans snrnda Avasm eyaleti kuruldu. Anadoluda Tarsustan dou ynne uzanan bir hat boyunca kurulan bu ehirlere Trkler yerletirilmitir. Harun Reidin oullarndan Memun zamannda Trkler devlet kademelerinde ve orduda yer aldlar. Sadece Trkler iin kurulan Samerra ehri ksa bir sre devletin ynetim merkezi olmutur. Abbasilerin Dalmas ve Yeni Devletlerin Kurulmas IX. yzyln ikinci yarsndan itibaren Abbasi halifelerinin otoritesinin zayflamas nedeniyle eyaletlerdeki askeri valiler (Emirl mera) bamszlklarn ilan etmeye balamlardr. Bylece Abbasi snrlar giderek daralmtr. Abbasilerin Genel zellikleri * Abbasiler Arap olmayan uluslara hogryle yaklam ve slmiyetin daha fazla yaylmasn salamlardr. * Bu dnemde Emevilere gre bilim kltr alannda daha ok gelime gzlenmitir. * Trkler ilk kez bu dnemde slmiyeti kitleler halinde benimsemilerdir. * Abbasilerin denizcilie nem vermemeleri ticari ve askeri alanda gelimelerini engellemitir. 28

5) Trk Dnyas
Trklerin slmiyeti Kabul ve Hizmetleri 1. Talas Sava Mslman Araplarla inliler Talas rma yaknlarnda karlatlar. Trk boylarndan Karluklar bu savata Mslman Araplar destekleyerek sava kazanmalarn saladlar (751). Bu savan sonucunda; * Orta Asya inlilerin egemenliine girmekten kurtulmutur. * Trklerle Mslman Araplar arasndaki ilikiler iyilemi, savalarn yerini dostluklar almtr. Trklerle Mslman Araplar arasnda ticari ilikiler gelimitir. * Trkler kitleler halinde slmiyeti kabul etmeye balamtr. Talas Sava Trk slm tarihinin balangc kabul edilmitir. * Dnya kltr tarihi bakmndan nemli kabul edilen kt, inin dnda yaylmaya balamtr. 2. Trklerin slmiyete Girmeleri Trklerin Mslman olmalarnda; * Mslman tccarlarn faaliyetleri * Trklerde tek tanr inancnn yaygn olmas * Trklerdeki cihan hakimiyeti anlaynn slmiyetteki fetih anlayna benzemesi * slm dini ile eski Trk inanlar arasnda benzerlik bulunmas (ahiret, cennet, cehennem, kurban kesme ....) * etkili olmutur. * Trkler slmiyeti kabulleriyle;

29

* slmiyeti daha geni bir alana yaymlardr (Pakistan, Afganistan, Banglade ve Hindistann bir ksm ile Balkanlar). * slm dnyasndaki ayrlklar etkili bir ekilde ortadan kaldrarak Halifeyi korumulardr. Trk slm Devletleri 1. Karahanllar (840 1212) Karahanllar Devleti, Uygurlarn dalmasndan sonra Karluk, Yama ve iil Trkleri tarafndan Dou ve Bat Trkistanda kurulmutur (840). Karahanl hkmdarlarndan Satuk Bura Hann etkisiyle Karahanllar arasnda slmiyetin yaylmas hzlanm ve Karahanllar Orta Asyada ilk Mslman Trk devleti haline gelmitir. Trklerin slmiyete geilerinde ve Trk kltryle slm kltrnn kaynamasnda etkili olan Karahanllarn paralanmasnda taht kavgalar etkili olmutur. Kltr ve uygarlk alannda ilerleyen Karahanllar; * Trkeye nem vermiler ve resmi dil olarak kullanmlardr. Trk dilini ve kltrn devam ettiren Karahanllar ilk Trk slm eserlerini ortaya koymulardr. En nemli eserleri, Yusuf Has Hacibin Kutadgu Bilig ve Kagarl Mahmutun Divan Lgatit Trk adl eserleridir. * Trk slm tarihinde ilk medreseleri kurarak eitime nem vermilerdir. * Trk tarihinde ilk kervansaraylar kurarak ticareti gelitirmilerdir. 2. Gazneliler (963 1187) Gazneliler Devleti, Afganistandaki Gazne ehrinde Samanoullarnn Herat valisi Alp Tiin tarafndan kurulmutur (963). Gazneliler en parlak dnemlerini Sultan Mahmut zamannda yaamlardr.

30

Sultan Mahmut dneminde Gazneliler, Hindistana 17 sefer dzenleyerek Kuzey Hindistana hakim olmular ve slmiyeti yaymlardr. Dandanakan Savan kaybeden Gazneliler dalma srecine girmiler ve eski glerini kaybetmilerdir. Gazneliler, Afganl bir kavim olan Gurlular tarafndan yklmtr (1187). Gazneliler birok ulusu (Trkler,ranllar,Hindular,Gurlular...)bnyesinde bulundurmalar paralanmarnda ve yklmalarnda byk rol oynamtr. 3. Byk Seluklular (1040 1157) Byk Seluklu Devletinin Kuruluu ve Genilemesi Turul ve ar Beylerin ynetimindeki Seluklular Maverannehire girdikten sonra Karahanllarla ve Gaznelilerle savalar yaptlar. Seluklularn Horasana girmek istemesi Seluklu - Gazneli savalarn hzlandrmtr. ki taraf arasnda yaplan Dandanakan Savan Seluklular kazanmtr (1040). Bu savatan sonra; Byk Seluklu Devleti, btn kurumlaryla bamsz hale gelmitir. Turul Bey Dnemi (1040 1063) Seluklu ordular Pasinler Savanda Bizans ve Ermeni kuvvetlerini malup etti (1048). Bylece Dou Anadolu nun kontrol Seluklularn eline gemitir. i Bveyhoullar Abbasi halifesini esir edince, Turul Bey Badat Seferine karak halifeyi esaretten kurtarmtr (1055). Bu gelime zerine halife Turul Beyi, Dounun ve batnn hkmdar ilan etmitir. Badat Seferinden sonra Byk Seluklu Devleti slm dnyasnn siyasal liderliini stlenmi, Abbasi halifesi ise dini liderliini devam ettirmitir. Alp Arslan Dnemi (1040 1063) Alp Arslan dneminin en nemli gelimesi Bizans ile yaplan Malazgirt Savadr. Trklerin Anadolu zerine dzenledii seferlerin artmas zerine Bizans, Trkleri 31

Anadoludan atmaya karar verdi. ki ordu arasnda Mu yaknlarnda yaplan Malazgirt Savan Byk Seluklular kazanmtr (1071). Malazgirt Savann sonucunda; * Trkler Anadoluya yerlemeye balam ve Anadolu Trk yurdu haline gelmitir. * slm dnyas zerindeki Bizans basks sona ermitir. * Trklerin bat ynnde ilerlemesi ve Bizansn kkrtmalar sonucunda Trk slm dnyas zerine Hal Seferleri balamtr. * Anadolunun fethini hzlandrmak ve Trklemesini salamak iin ilk beylikler kurulmutur. Melikah Dnemi (1072 1092) Byk Seluklu Devleti Melikah dneminde en geni snrlarna ulam ve en parlak dnemini yaamtr. Trk slm byklerine kar suikastler dzenleyen Batnilere kar balatlan mcadele Melikahn lm zerine sonulandrlamamtr. Byk Seluklu Devletinin Paralanma Nedenleri Byk Seluklu Devletinin yklmasnda; * Hkmdar ailesi arasnda taht kavgalar kmas ve Seluklu prenslerinin ayaklanmalar * Devlete kstrlen Ouzlarn ayaklanmas * i Fatimilerin ve Batnilerin zararl faaliyetleri * Merkezi otoritenin zayflamasndan yararlanan atabeylerin ayaklanarak bamszlklarn ilan etmeleri gibi nedenler etkili olmutur.

32

Trk - slm Devletlerinde Hakimiyet Anlay Trklerin hakimiyet anlayna gre, tanr yeryzn ynetme yetkisini (Kut) Trk hkmdarlarna vermitir. Kut anlayna gre, lke topraklar hanedan yelerinin ortak mal kabul edilmitir. Bu sisteme gre sk sk taht kavgalar km ve Trk devletleri ksa srede paralanmtr. Atabeylik Sistemi Seluklu ehzadelerini eiten, iyi bir ynetici ve komutan olarak yetimesini salayan bilgili, tecrbeli grevlilere Atabey denilmitir. ehzadelerin yannda nemli bir etkinlie sahip olan atabeyler, merkezi otoritenin zayflad dnemlerde bamszlklarn ilan ederek devletin paralanmasna neden olmulardr. kta Sistemi Gelirleri hizmet ve mal karl olarak komutanlara, askerlere ve devlet memurlarna verilen topraklara ikta denir. ktalarn faydalar unlardr: * Toprak gelirleriyle memur maalar karlanm ve iktalarda savaa hazr askerler yetitirilmitir. * retim kontrol altna alnarak artrlmtr. * Tarada devlet otoritesi salanmtr. * Gebe Tkmenlerin yerleik hayata gemesi salanmtr.

33

6) Ortaada Avrupa
Kilise ve Papalk Ortaada Katolik Kilisesi siyasal, dinsel ve ekonomik alanlarda glenmitir. Katolik Kilisesinin glenmesinde; * Papann Avrupa krallarna ta giydirerek krallklarn onaylamas * Siyasal yapnn paralanmas * Skolastik dncenin yaygnlamas * Kilisenin kiileri dinden karma (aforoz), bir blgede yaayanlar dinsel faaliyetlerden men etme (enterdi) ve para karlnda gnah karma, cennetten yer satma (endljans) yetkileri bulunmas etkili olmutur. Ortaada kurulan devletlerin bir ounda hkmdarlar egemenliklerini dine dayandrmlardr. Ortaya kan laik olmayan devlet anlaynda din adamlar devlet ynetiminde etkili olmulardr. Fedoalite Siyasal ve askeri gc elinde bulunduran, topran mlkiyetine veya imtiyazna sahip olan bir senyrler (derebeyler) snf ile bu snfa baml kleler snfnn oluturduu idari dzene feodalite denir. Feodalite Rejiminin zellikleri * Feodalite rejimin kurulmasndan sonra Avrupada siyasal birlik bozulmu, kk ynetim birimleri ortaya kmtr. Derebeylik ynetimi, IX. yzylda Fransadan btn Avrupaya yaylm ve btn Ortaa boyunca devam etmitir.

34

* Feodalite rejiminde, halk arasnda eitlik yoktu. Avrupada halk; soylular, rahipler, burjuvalar ve kyller diye snflara ayrlmtr. Bu nedenle Ortaada Avrupada sosyal adalet salanamamtr. * Topraklarn mlkiyeti soylularn elinde toplanmtr. Ortaada kapal bir ekonomik politika izlendii iin halk sermaye birikimine sahip olamamtr. Feodalite Rejiminin Zayflamas Derebeylerinin zayflamasnda; * Hal Seferleri srasnda derebeylerin lmesi veya ordularn kaybetmesi * Barutun ateli silahlarda kullanlmaya balanmas * Avrupada srekli ordularn kurulmas * Yenia balarnda Corafi Keiflerin yaplmasndan sonra ticaretin gelimesi ve tarmsal faaliyetlerin gerilemesi * Papa ile krallar arasndaki mcadelenin krallar lehine sonulanmas * gibi gelimeler etkili olmutur. Hal Seferleri (1096 1270) Hristiyan Avrupallarn birleerek XI. yzyln sonlarndan itibaren Anadolu, Suriye ve Filistine dzenledikleri seferlere Hal Seferleri denir. 1. Hal Seferlerinin Nedenleri a. Dinsel Nedenler * Hristiyanlarn, Mslmanlarn elinde bulunan kutsal yerleri (Kuds) geri almak istemeleri X. yzylda Fransada ortaya kan Kluni tarikatnn Hristiyanlar Mslmanlarla savamak iin kkrtmas * Katolik Kilisesinin Ortodoks Kilisesine hakim olmak istemesi

35

b. Ekonomik Nedenler * Alk ve yoksulluk iinde bulunan Avrupallarn, ekonomik dzeyi yksek olan Trk ve slm lkelerini ele geirerek zengin olmak istemeleri * Avrupallarn doudan gelen ticaret yollarna hakim olmak istemeleri * Toprak sahibi olamayan soylularn toprak kazanmak iin yapt almalar c. Siyasal Nedenler * Malazgirt Savandan sonra ksa zamanda Anadoluyu ele geiren Trkleri durduramayan Bizans mparatorluunun Avrupallardan yardm istemesi * Avrupallarn dou lkelerinde derebeylik sistemini kurmak istemeleri * Avrupallarn Trkleri denizlerden ve n Asyadan uzaklatrmak istemeleri 2. Hal Seferlerinin Sonular a. Dinsel Sonular * Katolik Kilisesi zayflam ve din adamlarna olan gven sarslmtr. * Papa ve kilisenin basks kalknca bilim, edebiyat ve sanat alanlarndaki gelimeler hzlanm, skolastik dnce zayflamtr. * Avrupa dnda misyonerlikler kurularak Hristiyanlk dini Asya ve Afrikada yaylmaya allmtr. b. Ekonomik Sonular * Dou Bat arasndaki ticaret faaliyetleri gelimi ve Akdeniz limanlarnn nemi artmtr. * Seferler srasnda gerekli mali destein salanmas iin krallklarn talya bankerlerinden bor para almalar, bankacln gelimesine ortam hazrlamtr. * Hallarn deniz yoluyla tanmas gerei gemiciliin gelimesinde etkili olmutur. Ayrca Avrupallar kat, cam, deri ileme ve dokuma sanayisini renmilerdir.

36

* Anadolu, Suriye ve Filistindeki ehirler zarara uram ve blgedeki Trk devletleri ekonomik ynden olumsuz etkilenmilerdir. c. Siyasal Sonular * Seferlere katlan derebeylerinin bir ksm ld, bir ksm da ordularn ve eski topraklarn kaybettiler. Bu durum derebeylerinin zayflamasna, mutlak krallklarn glenmesine yol amtr. * Trklerin bat ynndeki ilerleyileri bir sre durmutur. Dolaysyla Hal Seferleri Trklerin Balkanlara geiini geciktirmitir. * Trklerin elinde bulunan topraklarn bir ksm istilaya uram, Bat Anadolu Bizansn eline gemitir. Trkiye Seluklular Orta Anadoluya ekilmitir. * Trkler, Hal saldrlarna kar slm dnyasn korumular, bu durum Trklerin Mslmanlarn yaad blgelerde nemini artrmtr. d. Sosyal Alandaki Sonular Feodalite rejiminin zayflamas sonucunda Avrupada kyller yeni haklar elde ettiler. iftilerin sosyal etkinlii artmtr. Ayrca ticaret ve sanatla uraan burjuva snf zenginlemi ve nem kazanmtr. e. Bilim ve Teknik Alandaki Sonular * Avrupallar Trk ve slm dnyasn daha yakndan tanma olana bulmulardr. * Avrupallar, Mslmanlardan pusula, barut, kat, matbaa, eker, tarn ve ipek ilemeciliini renmilerdir. Avrupallarn bu teknolojik bulular renmeleri, hayatlarnda nemli deiikliklere neden olmu, Yeniada Avrupann her alanda ilerlemesine ortam hazrlamtr. * Skolastik dncenin yerini zgr dnce almaya balam, halk okullar alm, Mslman bilginlerin eserleri tercme edilmitir. Dolaysyla Avrupada kltrel ve bilimsel hayat canlanmtr.

37

Magna Charta (Byk art) (1215) ngilterede halkn kiisel haklarnn tanndn belirten ilk siyasal belgedir. 1215 ylnda ngiltere Kral Jan (John) ile soylular arasnda imzalanmtr. ngiliz demokrasisinin temeli saylan Magna Charta (Byk art) krala zorla kabul ettirildi. Bu ferman ile; * ngilterede kraln yetkileri snrlandrlmtr. * Anayasa niteliindeki bu ferman bir sre sonra ngilterede parlamento ynetiminin kurulmasna ortam hazrlamtr. ngiltere Mutlak Krallk ynetiminden Meruti Krallk ynetimine gemitir. * ngilterede demokratikleme sreci balamtr.

38

7) Trkiye Tarihi

1. Trkiye Seluklu Devletinin Kurulu Dnemi Malazgirt Zaferinden sonra; * Bizansn Anadoludaki etkinliini kaybetmesi * Trkmenlerin gruplar halinde Anadoluya g etmesi * Anadolu halknn ar vergiler ve adaletsizlikten dolay, Bizans mparatorluundan ve Anadoluya gnderdii memurlardan memnun olmamas * Anadolu Trk beyliklerinin kurulmas Anadolunun Trklemesini hzlandrmtr. Trkiye Seluklu Devletinin kurucusu Sleymanah. Melikah dneminde zniki ele geirerek bamszln ilan etti (1077). I. Kl Arslan tahta getikten sonra devleti yeniden dzenlemeye ve Anadoluda birlii salamaya almtr. Birinci Hal Seferine katlan ordular durduramayan Anadolu Seluklu Devleti, Bat Anadoluyu boaltarak merkezini Konyaya tamak zorunda kalmtr. 2. Trkiye Seluklu Devletinin Genileme ve Ykseli Dnemi lI. Kl Arslan dneminde, Bizans mparatoru Manuel, Trklerin glenmesinden ve topraklarn geniletmesinden rahatszlk duymu ve Trkleri Anadoludan atmak amacyla farkl uluslardan oluan byk bir orduyu Anadoluya gndermitir. Miryokefalon Sava diye bilinen mcadeleyi Trkiye Seluklular kazanmtr (1176). Bu savan sonucunda;

39

* Anadolu kesin olarak Trk vatan haline gelmi ve Trklerin Anadoludan atlamayaca kantlanmtr. * Trkler taarruza, Bizans ise savunmaya gemitir. I. Gyaseddin Keyhsrev hkmdarl srasnda; askeri hareketlerini ekonomik ve ticari karlar dorultusunda dzenlemitir. Bu amaca ulamak iin I. Gyaseddin Keyhsrev, Karadeniz ticaret yolunu amaya alm, dier taraftan Antalyay fethederek Akdenizi Trk ticaretine amtr. I. zzeddin Keykavus, Trabzon Rum mparatoruna hakimiyetini kabul ettirdi. Sinopu alarak ticaret merkezi haline getirdi (1214). Seluklu hakimiyetinden km olan Antalyay geri alarak Akdeniz ve Karadenizdeki ticaret yollarnn gvenliini salad. I. zzeddin Keykavus dneminde Kbrs Krall ve Venediklilerle ticaret anlamalar yaplm, Trabzon Rum mparatorluu ve ukurova Ermenileri vergiye balanmtr. I. Alaeddin Keykubat dneminde, Anadolu Seluklu Devleti en parlak dnemini yaamtr. I. Alaeddin Keykubat, Asyada byk bir tehlike haline gelen Moollara kar tedbirler ald. Bu tedbirler erevesinde doudaki kale ve surlar tamir edilmi ve komu devletlerle ittifaklar kurulmutur. I. Alaeddin Keykubat, Akdenizde nemli ticaret merkezlerinden biri olan Alanyay (Alaiye) topraklarna katt (1223) ve Alanyada tersane kuruldu. Bu durum Seluklularn denizcilikte byk bir gelime gstermesini salamtr. Seluklular Akdenizden sonra Karadenizde de faaliyet gsterdiler. Mool tehlikesine kar Cengiz Han ile iyi geinmek isteyen I. Alaeddin Keykubat, Moollardan kaarak Seluklu snrlarna gelen Harzemahlara da iyi davranmtr. Ancak Celaleddin Harzemahn Seluklulara ait Ahlat alarak tahrip etmesi ilikilerin bozulmasna neden olmutur. Erzincan yaknlarnda yaplan Yassemen Savan Alaeddin Keykubat kazanmtr (1230). Bu savatan sonra Harzemahlar kesin olarak yklmtr (1231). Harzemahlarn yklmasyla Trkiye Seluklularyla Moollar arasndaki tampon blge ortadan kalkmtr. I. Alaeddin Keykubatn lmyle Trkiye Seluklular eski gcn kaybederek ykl srecine girmitir. 40

3. Trkiye Seluklu Devletinin Zayflamas ve Mool stilas I. Alaeddin Keykubatn lmnden sonra yerine olu II. Gyaseddin Keyhsrev gemitir. Vezir Saadettin Kpekin etkisi altnda kalan hkmdar babas kadar yetenekli deildi. Baba shak syan (1240) XIII. yzylda Asyadaki Mool istilas pekok Trkmenin Anadoluya g etmesine sebep olmutur. Dou ve Gneydou Anadoluya gelen Trkmenler yer ve otlak darl nedeniyle sknt ekiyordu. Blge halknn sosyal ve ekonomik skntlarn deerlendiren Baba shak isimli bir kii isyan balatt (1240). Trkmenlerin desteini alan Baba shak isyan ksa srede yayld. Eski gcn kaybeden Anadolu Seluklular bu isyan bastrmakta zorlanm, ancak iki yl sonra isyan bastrabilmitir. Anadolu Seluklularnn Yassemen Savan kazanmalar Moollarn Anadoluya geliini geciktirmitir. Ancak Baba shak isyannn glkle bastrlmas, Seluklularn zayfladn ortaya karm ve Moollar Anadoluyu istila etme konusunda cesaretlendirmitir. Kseda Sava ve Sonular Anadolu Seluklularnn dou snrlarna dayanan Moollar, Baba shak isyanndan sonra Anadoluyu istilaya karar verdiler. Sivasn dousunda yaplan Kseda Savanda Anadolu Seluklu ordusu malup olmutur. Bu savan sonucunda; * Anadolu Moollarn hakimiyetine girmi ve Trkiye Seluklular Devleti Moollara bal hale gelmitir.

41

* Trabzon Rum mparatorluu ve Ermeni Krall Seluklu hakimiyetinden km, Anadolunun bat ksmlarnda bamsz Trk beylikleri kurulmutur. Bylece Anadoluda kurulan Trk siyasal birlii bozulmutur. * Anadoluda can ve mal gvenlii kalmam, ticaret faaliyetleri durma noktasna gelmi ve retim azalmtr. Bu durum Anadolu halknn ekonomik hayatn olumsuz ynde etkilemitir. * Anadoludaki nemli bilim, sanat ve ticaret merkezleri tahribata uram, kltrel gelimeler durmutur. * Moollarn basksndan kurtulmak isteyen Trkmenler Anadolunun batsnda younlamlardr. Trk kltr Anadolunun batsnda da yaylmtr. * Merkez otoritesini kaybeden Anadolu Seluklular dalma ve yklma srecine girmitir. Ularda Hayat ve Beylikler 1243 Kseda Savandan sonra Anadolu Seluklu Devletinin Mool hakimiyetine girmesi zerine, uc beyleri serbest hareket etmeye ve Anadolu Seluklu sultanlarn tanmamaya baladlar. Anadolunun batsnda younlaan beyliklerin nfus ve askeri gcn Moollarn basksndan kaan Trkmenler oluturuyordu. Moollarn hakimiyetini kabul etmek istemeyen uc beyleri ve airet beyleri bamszlklarn ilan ederek Trkiyede Beylikler Dneminin balamasna neden olmulardr. Anadoluda St ve Domani evresinde Osmanllar, Konya ve evresinde Karamanoullar, Ktahya ve evresinde Germiyanoullar, Balkesir evresinde Karesioullar, zmir ve Aydn evresinde Aydnoullar, Manisada Saruhanoullar, Sinop ve Kastamonuda Candaroullar, Mulada Menteeoullur, Marata Dulkadiroullar ve Adanada Ramazanoullar beylikleri kurulmutur. Anadolu Trk Beyliklerinin Genel zellikleri * Trkiye Seluklularnn zayflamasndan sonra Anadolunun batsnda kurulan beylikler, Anadolu Trk tarihinin kesintisiz olarak devam etmesini salamlardr. 42

* Orta Anadoluda younlaan Seluklu kltr ve sanatn Anadolunun u blgelerine tayarak yaygnlamasn ve devamn salamlardr. * Her beylik kendi snrlar iinde bayndrlk hareketlerine nem vermi ve beylik merkezleri birer kltr merkezi haline gelmitir. Anadoluda Sosyal Hayat Malazgirt zaferinden sonra, Orta Asyadan gelen konar - gerler Anadoluya yerletirilerek Anadoluda Rum ve Hristiyanlara kar nfus stnl salanmtr. Trkler Anadoluda yaayan Hristiyan unsurlarla birlikte (Rumlar, Ermeniler, Sryaniler) yaamlarn srdrmtr. Seluklu sultanlar Hristiyan ahaliye adaletli ve hogrl davranm, karlnda onlarda Seluklu idaresini benimsemilerdir.

Anadoluda Ekonomik Hayat Tarm ve Hayvanclk Anadolu Seluklu sultanlar ve beyler, kylleri topraklarda tutabilmek amacyla belirli zamanlarda vergi aff veya vergilerin hafifletilmesi gibi tedbirler almlardr. Anadolu Seluklu Devleti, tarm ve hayvancln gelimesine yardmc olmu, bunun sonucunda Anadoluda alnan rnlerin ihtiya fazlasn (tarm ve hayvan rnlerini) darya satmtr. Ticaret Anadoluda ticaretin gelimesi iin Trkiye Seluklular dneminde u tedbirler alnmtr : * Ticarette kullanlmak zere yollar yaplm ve bu yollarda gvenlik salanmtr. * Ticaret yollar zerine tccarlarn konaklamas ve ihtiyalarnn karlanmas amacyla kervansaraylar yaplmtr. II. Kl Arslan dneminde balayan Kervansaray yapm, daha sonra gelen Seluklu sultanlar tarafndan devam 43

ettirilmi ve kervansaraylar komu lkelerden tccarlarn Anadoluya gelmesinde nemli rol oynamtr. * Tccarlarn korsan, ekiya ve tabii afetlerden dolay urayaca zararlar karlamak zere bir eit devlet sigortas yaplmtr. * Byk ticaret merkezlerinde hanlar ve kapal arlar yaplmtr. * Ticareti gelitirmek amacyla Akdeniz ve Karadenizde fetihler yaplmtr (Antalya, Alanya, Sinop, Sudak). * Kbrs Krall ve Latin (talyan) Cumhuriyetleriyle ticaret anlamalar yaplmtr. * Gmrk vergileri hafifletilmitir. * Ticari nemi olan merkezlere Trk ve Mslman tccarlar yerletirilmitir. Anadolunun Dou Bat, Gney Kuzey ticaret yollarnn zerinde bulunmas ve ktalar birbirine balamas, blge ticaretinin gelimesine ortam hazrlamtr. Trkiye Seluklular dneminde Anadolu uluslararas ticaret merkezi haline gelmitir. Ahilik Tekilat Ahilik, Trkiye Seluklu Devleti dneminde (XIII. yzylda) ortaya km, esnaf ve zanaatkarlarn ticari hayatn ekillendiren sosyal bir tekilattr. Bu tekilat; * Esnaflar arasnda dayanmay salamtr. * Mesleki eitim sonucunda rak, kalfa ve usta yetitirerek bunlara diploma vermitir. * yelerinin dini, ahlaki ve dier alanlarda bilgilerinin artrlmasna almtr. * retim kalitesinin artrlmasna ve fiyatlarn ayarlanmasna almtr. * Mool istilasndan sonra Anadoluda huzur ve gvenlii salamaya almtr.

44

8) Osmanl Devletinin Kurulu Devri

Osmanl Devletinin Kuruluu lhanllarn zayflamasndan faydalanan Osman Bey, bamsz hareket ederek Osmanl Devletini kurmutur (1299). Osman Gazinin, Ahi eyhlerinden Edebalinin kzyla evlenmesi Anadolu halk tarafndan kabullenilmesini ve desteklenmesini salamtr. Osmanl Devletinin Ksa Srede Gelimesini Salayan Etkenler Osmanl Devletinin ksa srede gelimesinde; * Anadoluda ve Balkanlarda siyasal birliin bulunmamas * Merkeziyeti bir devlet anlay benimsenerek hakimiyetin tek elde toplanmas * Devletin Bizans snrnda kurulmas, ticaret ve g yollar zerinde bulunmas * Doudan gelen youn Trkmen gleriyle nfus stnlnn salanmas ve asker ihtiyacnn karlanmas * Dzenli ve gl ordularn kurulmas gibi faktrler etkili olmutur. Balkanlardaki Gelimeler Trklerin Rumeliye Geii Bizans mparatoru, Osmanl Devletinden ald yardmlara karlk Osmanl Devletine Geliboludaki impe Kalesini verdi. Bylece Trkler Rumelide toprak sahibi olmular ve Balkan fetihlerinde bu kaleyi s olarak kullanmlardr.

45

Osmanl Devletinin Rumelide Uygulad skan Siyaseti Osmanllarn Balkanlarda takip ettikleri iskan politikasnn temel amac; yeni fethedilen topraklara Anadoludan getirilecek Trk halk yerletirmek, bunun iin zellikle konar-gerleri tercih etmek ve fethedilen yerdeki yerli halktan ayaklanma karma ihtimali bulunanlar baka yerlere g ettirmekti. Anadoludan Rumeliye gtrlen halk, byk yollar zerinde bulunan ve askeri ynden nemli ehir ve kasabalara yerletirilmitir. skan politikasnn sonucunda; * Balkanlarn Trklemesi ve blgede Trk kltrnn yerlemesi salanmtr. * Geride dman kuvveti braklmad iin Osmanllarn Rumelide gvenle ilerlemesi salanmtr. * Anadoludaki yurtsuz Trkmenlere yeni yurtlar bulunmutur. Osmanllar Balkanlarda ele geirdikleri yerlerde halka hogrl ve adaletli davranmlar, halkn inanlarna, geleneklerine, dillerine ve kutsal saydklar deerlere dokunmamlardr. Osmanl Devletinin bu ekilde davranmas Balkanlara yerlemesini ve ele geirdii topraklarda tutunmasn kolaylatrmtr. Osmanl Devletinin Balkanlarda Genilemesi ve Hal Seferlerinin Balamas XIV. yzyln ikinci yarsndan itibaren Trklerin Balkanlara yerlemeye balamas zerine Balkan uluslarnn birleerek Osmanl Devletiyle yapt savalara Hal Savalar denilmitir. XIV. ve XV. yzyllarda Hal Seferlerinin dzenlenmesinde; * Trklerin Balkan topraklarndan atlmak istenmesi * Papann Hristiyan dnyasn Trkler zerine kkrtmas * Trkler karsnda baarsz olan Bizans mparatorluunun Hristiyan dnyasndan yardm istemesi gibi nedenler etkili olmutur.

46

Osmanllarla yaplan Hal Savalarna Macarlar, Srplar, Bulgarlar, Eflakllar, Bosnallar gibi uluslar katlmtr. Osmanl Devletinin Anadoluda Trk Siyasal Birliini Salamas Osmanl Devleti, Orhan Bey dneminde Karesi Beyliini, I. Murat dneminde Germiyanoullarnn topraklarnn bir ksm eyiz yoluyla Osmanl Devletine katlmtr. Ayrca, Hamitoullar Beyliinden satn alma yoluyla toprak kazanlmtr. Germiyanoullar ve Hamitoullarndan sava yapmadan toprak alan I. Murat dneminde Karamanoullar Beyliiyle savalar yaplmtr. Anadoluda siyasal birlii salayan asl faaliyetler Yldrm Bayezid dneminde balamtr. Anadolu beyliklerinin Osmanl Devletine katlmasyla; * Anadoluda Trk siyasal birlii kurulmutur. * Marmara, Ege, Akdeniz ve Karadeniz sahillerinin bir blm Osmanllarn eline gemi, Osmanl denizcilii glenmitir. Adalar Denizindeki gaza faaliyetlerini Osmanllar stlenmitir. Ankara Sava (1402) Ankara Savann yaplmasnda; * Topraklarn kaybeden Anadolu beylerinin Timura snarak Osmanl Devletine kar kkrtmalar Yldrm Bayezidin Timurdan kaan Badat ve Karakoyunlu hkmdarlarn himaye etmesi in zerine sefere kmaya hazrlanan Timurun arkasnda gl bir Osmanl Devletinin kalmasn istememesi * Dou - Bat ticaret yollarn ele geirmek isteyen Timurun Anadoluya girerek Erzincan ve Sivasta katliam yapmas

47

gibi nedenler etkili olmutur. 1402 ylnda Ankara yaknlarnda yaplan sava Timur kazanmtr. Ankara Savann Sonular * Sava kazanan Timur, Anadolu beyliklerinin topraklarn tekrar eski sahiplerine geri vermitir. Bylece, Yldrm Bayezidin Anadoluda nemli lde kurduu siyasal birlik Timur tarafndan bozulmutur. Timur bu davranyla Anadoluda gl bir devletin bulunmasn engellemeyi amalamtr. * Osmanl Devletinin bat ynndeki ilerleyii bir sre durmutur. Dolaysyla Bizans mparatorluunun yklmas gecikmi ve Balkanlarda Osmanl hakimiyeti sarslmtr. * Timurun Anadoludan ekilmesinden sonra Osmanl Devletinde Yldrm Bayezidin oullar arasnda taht kavgalar balamtr. Osmanl tarihinde Fetret Devri olarak bilinen ve 11 yl sren bu dnemde Osmanl Devleti dalmakla kar karya kalmtr. Fetret Devri (1402 1413) Osmanl tarihinde Ankara Savandan sonra padiahsz geen 11 yla (1402 1413) Fetret Devri denilmitir. Fetret Devrinde yaanan taht kavgalar Osmanl Devletini maddi-manevi zarara uratmtr. Ancak, Osmanl Devleti kurmu olduu salam devlet rgt ve gl sosyal kurumlar sayesinde tamamen paralanp dalmaktan kurtulabilmitir. Balkanlarda Sarslan Hakimiyetin Pekitirilmesi Osmanl Devletinin taht kavgalarna ve zayflamasna ramen Balkanlarda tutunabilmesinde; * Tmar sisteminin ve planl ekilde iskan politikasnn uygulanmas * Timurun Osmanl ordusunu tamamen imha edememesi 48

* Osmanllarn Balkanlarda takip ettii hogrl ve adaletli politikann Balkan halkn memnun etmesi gibi nedenler etkili olmutur. Osmanl Devleti, 1440 1444 yllar arasnda Balkan uluslar karsnda zor duruma dm ve st ste malubiyetler almtr. II. Murat, bu gelimeler zerine Osmanllarn aleyhine olan Edirne Segedin Antlamasn imzalamak zorunda kalmtr (1444). Balkanlardaki baarszlklardan dolay II. Murat tahttan ekilerek yerine 12 yandaki olu II. Mehmeti tahta karmtr. Bu durumdan faydalanarak Trkleri Balkanlardan atmak isteyen Balkan uluslar yeni bir Hal ordusu hazrlayarak Osmanl Devletine saldrdlar. Hallarla Osmanl Devleti arasnda yaplan Varna Sava Trklerin galibiyetiyle sonulanmtr (1444). Osmanl Devletinin Varna Savan kazanmas, Ankara Savandan nceki gcne ulatn ve Balkanlardaki baarszlklara son verdiini gstermektedir. Macar Kral Hnyadi Yano liderliinde kurulan yeni bir Hal ordusu hem Varna Savann intikamn almak hem de Trkleri Balkanlardan atmak amacyla saldrya geti. Yaplan II. Kosova Savan Osmanl Devleti kazanmtr (1448). Bu savatan sonra; * Trkler Balkanlara kesin olarak yerlemitir. Bylece Trklerin Balkanlardaki hakimiyeti pekitirilmitir. Hallar uzun yllar Osmanl Devletine saldrmaya cesaret edememiler ve Trklerin Avrupadaki hakimiyet alanlar srekli genilemitir.

49

9) Osmanl Devletinin Ykselme Devri

stanbulun Fethi (1453) stanbul un fethinde; * stanbula hakim olan Bizansn Osmanl toprak btnln bozmas * Bizans mparatorluunun Anadolu beyliklerini kkrtmas ve Osmanl ynetimine kar ayaklanan ehzadeleri desteklemesi * Bizansn Hristiyan dnyasn kkrtarak Hal Seferlerine neden olmas * stanbulun kara ve deniz ticareti bakmndan nemli bir corafi konuma sahip olmas * Hz.Muhammedin Mslman komutanlar stanbulun fethi iin tevik etmesi etkili olmutur. stanbulun Fethinin Trk ve Dnya Tarihi Bakmndan nemli Sonular * Osmanl Devletinin Asya ile Avrupa topraklar birlemi, bylece toprak btnl salanmtr. * Karadeniz ile Akdeniz arasndaki su yollar Osmanl Devletinin eline gemitir. stanbulun fethinden sonra Kuzey ve Dou Avrupadan gelen ticaret yollar btnyle Trklerin denetimine girmitir. Boazlarn savunulmas kolaylam ve Osmanl Devleti tabii bakentine kavumutur. Roma mparatorluunun son kalntsnn ortadan kalkmas ile Trk sultanlar byk bir itibar ve saygya ulamtr. * Osmanl Devleti merkeziyeti, mutlak bir imparatorluk haline gelmi ve devlet Ykselme Devrine girmitir. * Karadeniz, Akdeniz ve Ege ticaretinin Trklerin eline gemesi, Avrupa devletlerini Corafi Keiflere yneltmitir. * Bizans mparatorluu yklm, ticari karlar elden giden Venediklilerle Osmanllarn aras bozulmutur.

50

* stanbulun fethi surlarn yklabileceini gstermitir. Bu durum Avrupada feodalitenin yklmasna ve merkeziyeti devletlerin kurulmasna ortam hazrlamtr. * stanbulun fethi Ortaan sonu, Yenian balangc kabul edilmitir. * stanbuldan talyaya giden Bizansl bilginler burada Rnesans hareketlerinin balamasna katkda bulunmutur. * Trkler stanbulu fethettikten sonra halka din ve vicdan hrriyeti tanmlar ve Ortodoks Kilisesini koruma altna almlardr. Bylece; Hristiyan dnyasnn birlemesinin engellenmesi, Katolik Kilisesine kar g oluturulmas ve halka hogrl davranldnn kantlanmas amalanmtr. Balkanlarda Fetihlerin Devam Etmesi Osmanl mparatorluunun Balkanlar zerine yrmesinde; * Balkan devletlerinin her frsatta tek tek veya birleerek saldrya gemeleri * Balkan uluslarnn stanbulun fethinden sonra Trklerin Avrupa ilerine ilerlemelerini engellemek amacyla Hal ordusu kurmaya almalar ve Fatihin bu birlemeyi engellemek istemesi * Trklerin Avrupada genilemek ve nceden fethedilen yerlerde hakimiyetlerini pekitirmek istemeleri gibi nedenler etkili olmutur. Anadoluda Hakimiyet Mcadelesi Fatih dneminde Anadoludaki faaliyetlerin temelinde; * Anadoludaki Trk siyasal birliinin salanmas * Anadolunun tamamna hakim olunarak yabanc glerin (Amasrada Cenevizliler, Trabzonda Pontus Rumlar vs.) Anadoludan atlmak istenmesi gibi nedenler etkili olmutur.

51

Anadolu daki seferler sonucunda Cenevizlilerden Amasra alnm, Trabzon Rum mparatorluuna son verilmi, Candaroullarndan Sinop, Karamanoullarndan Konya alnm, Akkoyunlular Otlukbeli Savanda malup edilerek Dou Anadolu egemenlik altna alnmtr. Denizlerdeki Gelimeler Osmanl Venedik Savalar (1463 1479) Osmanl Venedik ilikilerinin bozulmasnda; * Fatihin Balkanlar ve Adalar Denizinde yrtt fetih hareketlerinin Venediklileri rahatsz etmesi * Osmanl mparatorluunun dou ticaret yollarna hakim olmasndan sonra Venedikliler ve Cenevizlilerin ticari karlarn nemli lde kaybetmeleri * Osmanl mparatorluunun kylarnda ve hakimiyet alanlarnn yaknlarnda gl denizci devletlerin etkili olmasn istememesi gibi nedenler etkili olmutur. Osmanl mparatorluu, Venediklileri igal ettikleri yerlerden karm ve kara ordularn bozguna uratmtr. 1479da Osmanl mparatorluu ile Venedikliler arasnda stanbul Antlamas imzalanmtr. Bu antlamaya gre Venedikliler, igal ettikleri yerleri boaltmay, Osmanl mparatorluuna sava tazminat ve vergi demeyi kabul etmilerdir. Osmanl mparatorluu, Hristiyan birliini paralamak ve doudan gelen ticaret mallarn Venedikliler araclyla Avrupaya pazarlamak amacyla Venediklilere kapitlasyonlar vermitir.

52

Krmn Osmanl mparatorluuna Balanmas 1475te Krma dzenlenen sefer sonucunda; * Cenevizlilerden Kefe, Menkp ve Azak gibi ehirler alnmtr. Bylece, Karadenizde Cenevizlilerin hi kolonisi kalmamtr. * Krmdaki taht kavgalar sona ermitir. * Karadeniz Trk gl haline gelmi ve pek Yolu tamamen Osmanl Devletinin eline gemitir. 1478den itibaren Krm Hanl Osmanl mparatorluuna bal bir devlet haline gelmitir. Krmn Osmanl hakimiyetine girmesiyle, devletin sahip olduu topraklar Lehistan ve Rus snrna kadar genilemitir. Fatihin vefat etmesinden sonra Osmanl tahtna II. Bayezid kmtr (1481 1512). II. Bayezid, Osmanl tahtna ktktan sonra kardei Cem Sultan isyan etmi, kardeler arasnda taht kavgalar balamtr. Yaplan savalarda baarl olamayan Cem Sultan, Balkanlara gemek isterken Rodos valyelerine esir dmtr. Papa ve Fransa kral, Cem Sultan Osmanl mparatorluuna kar kullanmaya almlarsa da baarl olamamlardr. Bu gelimeden sonra Cem Sultan Papa tarafndan zehirletilerek ldrlmtr. Cem Sultann isyan etmesi; * Osmanl Devletinin pasif bir politika takip etmesine neden olmutur. * spanyada yaayan Mslmanlara gerekli yardm yaplamamtr. slam Dnyasnda Birlii Salama almalar Osmanl ran likileri Yavuz Sultan Selim dneminde rana sefer dzenlenmesinde;

53

* ah smailin Osmanl Devletinin Anadoludaki topraklarna hakim olmasn engellemek * Safevilerin Anadoluda propaganda yapmasn ve isyanlar karmasn nlemek * slm dnyasnda birlik ve beraberlii salamak gibi nedenler etkili olmutur. Osmanl kuvvetleriyle Safevi kuvvetleri aldran Ovasnda karlat. Taraflar arasnda yaplan aldran Savan Osmanl Devleti kazanmtr (1514). Bu savan sonucunda; * Dou ve Gneydou Anadolu tamamen Osmanl mparatorluunun egemenlii altna girmitir. * Safevilerin Anadolu iin oluturduklar tehdit nlenmi ve randan geen ticaret yollarnn denetimi Osmanllarn eline gemitir. aldran Savandan dnen Osmanl ordusu, Mara, Elbistan ve Malatya evresine hakim olan Dulkadiroullarn Turnada Savanda yenerek bu beylii topraklarna katmlardr (1515). Bylece, Anadoluda kesin olarak Trk siyasal birlii salanmtr. Osmanl Memlk likileri Yavuz Sultan Selim, Anadolu Trk birliinden sonra slm dnyasn da birletirmeyi amalyordu. Bu nedenle Osmanl Devleti iin tehlikeli grd Memlklere kar hazrlk yaparak Msr Seferine kmtr (1516). Msr Seferinin sonucunda; * Suriye, Filistin ve Msrn tamam Osmanl mparatorluunun hakimiyeti altna girmitir. Kutsal yerler (Hicaz) Osmanl Devletine balanmtr. 54

* Osmanl mparatorluu, slm dnyasnn en byk siyasal gc haline gelmi ve Mslman uluslarn koruyuculuunu stlenmitir. * Memlkler Devleti yklm ve Baharat Yollar Osmanllarn hakimiyeti altna girmitir. Ancak Avrupallarn Corafi Keifleri yapmalar Osmanllarn bu yollardan gerektii gibi yararlanmasn engellemitir. * Halifelik Osmanl mparatorluuna gemi ve kutsal emanetler stanbula getirilmitir. Bylece, Osmanl mparatorluu teokratik bir karakter kazanmtr. * Kuzey Afrikada fetihler balam, Kbrs, Girit ve Rodos adalar dnda Dou Akdeniz, Osmanl egemenlii altna girmitir. Osmanllar Zirvede Osmanl Macar likileri Moha Meydan Sava (1526) Kanuni Sultan Sleyman; * Macaristan ile aralarndaki sorunlar zmek * Alman mparatoru alkene esir den Fransa Kral I. Fransuvay kurtararak Avrupada Hristiyan birliini bozmak amacyla Macaristan zerine sefere kt. ki devlet arasnda yaplan Moha Sava, Osmanllarn galibiyetiyle sonuland (1526). Bu savatan sonra; * Macaristan sorunu zlm ve Macaristan Osmanl mparatorluuna balanmtr. * Macaristann alnmasndan sonra Osmanl - Avusturya savalar balamtr. * Fransa Kral I. Fransuva Almanyann esaretinden kurtarlm ve Osmanl mparatorluu ile Fransa arasnda dostluk dnemi balamtr. Osmanl Avusturya likileri Kanuni dneminde Osmanl Avusturya ilikilerinin temelinde Macaristana hakim olma istei yatyordu. Bu nedenle Avusturya Aridk Ferdinand Macaristana girdi. Kanuni, hem Avusturyallar Macaristandan karmak hem de Alman

55

mparatoru alkenin Avrupadaki stnln sona erdirmek amacyla sefere kt. Kanuninin Almanya ilerine kadar ilerlemesinden sonra Osmanl mparatorluu ile Avusturya arasnda stanbul Antlamas imzalanmtr (1533). Osmanl mparatorluu stanbul Antlamasyla; Avusturyaya stnln kabul ettirerek yaptrm gc elde etmitir. Bylece, Orta Avrupada Osmanl mparatorluu hakim g haline gelmitir. Osmanl Fransz likileri 1535 ylnda iki taraf arasnda ticaret ve dostluk antlamas imzaland. Bu antlama iki hkmdar yaad srece yrrlkte kalacakt. Eit haklar zerine kurulan bu antlama ile Osmanl mparatorluu; * Corafi Keiflerin etkisiyle lkede snklemeye balayan ticaret faaliyetlerini canlandrmay * Avrupa devletleri arasna girerek dengeleri kendi lehine evirmek ve Trk dnyasna kar kurulmaya allan Hristiyan birliini paralamay amalamtr. 1535te yaplan antlama ile Franszlara ticari, ahsi, adli ve idari alanlarda imtiyazlarla seyahat, ikamet, ibadet ve kazan elde etme serbestiyeti verilmitir. Ticari imtiyazlarla Franszlara, Osmanl limanlarn kullanma ve dk vergi deme hakk verilmitir. Ayrca, dier Avrupa devletlerinin sadece Fransz bayra altnda Osmanllarla ticaret yapabilmesi kararlatrlmtr. Adli imtiyazlarla yabanclarn iledikleri sulardan dolay, Osmanl Devleti tarafndan deil, uyruu olduu devletin konsoloshanesi tarafndan yarglanmas kabul edilmitir.

56

Franszlar, Osmanllarla yaknlamadan dolay elde ettikleri karlardan vazgeemedikleri iin kendilerini Trk dostu olarak gstermilerdir. Fakat zaman zaman Osmanl Devletine kar Avrupa devletleriyle anlaarak ikili politika izlemilerdir. Hereye ramen Osmanl Fransz ilikilerinde nemli sorunlar kmamtr. Bunu da Osmanl Devleti srekli tavizler vererek salamtr. 1535 ylnda imzalan dostluk ve ticaret anlamas,d,n ayrlklarnn devletin karlar szkonusu olduunda ne kadar nemsiz olduunu oktaya karmtr. Akdenizde stnlk Salanmas Preveze Deniz Zaferi Osmanl donanmasyla Hal donanmas Preveze Krfezinde karlatlar. Yaplan deniz savan Osmanl donanmas kazand (1538). Preveze Deniz Savann sonucunda; * Akdeniz egemenlii btnyle Osmanllarn eline gemi ve Trk gl haline gelmitir. Kbrsn Fethi (1571) Osmanl mparatorluu; * Akdeniz ticaretinin ve Anadolu sahillerinin gvenliini salamak * Kbrsta stlenen Hristiyan valyelerin ticaret gemilerine saldrlarn engelleyerek Akdeniz hakimiyetini pekitirmek * Venedikleri Kbrs adas iin dedikleri vergileri kestiklerinden dolay cezalandrmak gibi nedenlerden dolay adann alnmasna karar verdi. Kbrsn fethinden sonra;

57

* Venedikliler Dou Akdenizden karlm ve buras tamamen Osmanl hakimiyeti altna girmitir. * Anadolu sahilleri ile Msr ve Suriye deniz yollarnn gvenlii salanmtr. * Konya ve evresindeki illerden Trk aileler Kbrsa yerletirilmitir. Ayrca, Kbrs merkeze bal bir eyalet haline getirilmitir. Kbrsn fethi Avrupallar harekete geirmi, Papann kkrtmalar sonucunda spanya, Malta, Venedik, Ceneviz ve dier talyan devletleri birleerek bir Hal donanmas kurmulardr. Hal donanmas nebaht Krfezinde Osmanl donanmasn yakmtr (1571). Osmanl donanmasnn nebahtda yanmas, Akdenizde Osmanl hakimiyetinin sarslmasna neden olmutur. Sokullunun Kanal Projeleri Don Volga Kanaln Ama Giriimi II. Selim dneminde Sokullu kanal projesini gerekletirmek iin harekete geti. Osmanl mparatorluu, Don Volga kanaln amakla; * Ruslarn gneye yaylmasn, glenmesini ve Trk hanlklarna verdii zararn nlenmesini * Karadenizden karlacak donanmay Hazar Denizine geirerek ran kska altnda tutmay * pek Yolunun canlanmasn salamay * Orta Asyadaki Trklerle iyi ilikiler kurmay ve gerektiinde yardm yapmay * Kafkasyann btnne hakim olmay amalamtr. Don ile Volga nehirleri arasnda kanal alamamtr. Svey Kanal Projesi Osmanl Devleti Svey Kanal Projesiyle; * Hindistan kylarn Portekizlilerin basksndan kurtarmay 58

* Akdeniz ticaretini canlandrmay * Gney Asyadaki Mslmanlar Avrupallara kar korumay amalamtr. 1568de gndeme gelen proje gereklememitir. Hint Okyanusunda stnlk Salama Mcadeleleri Kanuni dneminde; * Hint deniz ticaret yolunu amak ve denetimini ele geirmek * Portekizlileri Hint Okyanusundan atmak * Mslman devletlere ve tccarlara yardm etmek gibi amalarla Hindistana drt defa deniz seferi yaplmtr. Seferler genellikle Osmanllarn baarszlklaryla sonulanmtr. Hint deniz seferlerinin baarszlkla sonulanmasnda; * Portekizlilerin zenginlemelerini borlu olduklar Hindistan blgesinin ekonomik deerini kavramalar ve savalara iyi hazrlanmalar * Hindistandaki Mslman devletlerin Osmanl mparatorluuna gerekli yardm yapmamalar ve Portekizlilerle anlamalar * Osmanl gemilerinin okyanus koullarna uygun olmamas * Kanuninin gayretlerine ramen blgenin ekonomik deerini anlayamayan devlet adamlarnn seferlere gereken nemi vermemeleri gibi nedenler etkili olmutur.

59

10) Osmanl Kltr ve Medeniyeti

Osmanllarda Devlet Anlay I. Murat dneminde devlet ynetiminin hkmdar ve oullarna ait olduu kural haline gelmitir. Fatih dneminde devletin btnln korumak iin padiahlara kardelerini ldrme izni verilmitir. Bu kanunname ile Osmanl mparatorluu merkeziyeti ve mutlakiyeti bir karakter kazanmtr. XVI. yzyl balarnda halifeliin Osmanl padiahlarna gemesinden sonra Osmanl Devleti, mutlakiyeti ve teokratik bir imparatorluk haline gelmitir. XVII. yzyl balarnda I. Ahmetten sonra veraset sisteminde deiiklik yaplarak Ynetimin hanedann en yal yesinin hakk olduu kabul edilmitir. Merkez Tekilat Divan- Hmayun Bugnk Bakanlar Kuruluna benzeyen Divan- Hmayunda devletin nemli siyasal, sosyal, ekonomik, hukuksal sorunlar grlrd. Divan her milletten ve dinden vatandalara akt. Fatihten itibaren Divan yelerinin fikirlerini rahata syleyebilmesi iin padiahlar Divan toplantlarna katlmamtr. Bu uygulamadan sonra Divana sadrazamlar bakanlk yapmaya balamtr. Bylece; * Sadrazamlk makamnn nemi artm ve sadrazamlar siyasal ynden glenmitir. * Divan- Hmayun karar organ olmaktan ok danma kurulu eklinde almaya balamtr.

60

Toprak Ynetimi r ve Haraci topraklar zel mlkiyeti olan topraklardr. Bu topraklarn sahipleri mlklerini satabilir, vakfedebilir veya miras brakabilirdi. Miri topraklar ise devlete aittir. Devlet bu topraklar idaresine alr ve ekip bimek kouluyla halka datrd. Bu tr topraklar ekip bienler kirac durumunda olup topraklar satamazlard. Topran yl st ste bo brakanlardan retim faaliyetlerini aksattklar iin iftbozan akesi adyla vergi alnrd. Miri araziler yirmibe ksma ayrlmtr. Balcalar unlardr: 1. Dirlik Asker yetitirmek veya devlet memurlarnn maalarn karlamak amacyla ayrlan devlet topraklarna dirlik denir. Miri arazilerin en nemli blm olan dirlik arazilerini ileyenler demeleri gereken vergileri devletin gsterecei memurlara veya sipahilere verirlerdi. Dirlikler gelirlerine gre; Has, Zeamet ve Tmar olmak zere e ayrlmtr. Tmar sisteminin Osmanl Devletine; * Devletin vergi toplama yk azalmtr. * Osmanl ordusunun byk bir blmn oluturan tmarl sipahiler srekli savaa hazr tutulmutur. * retimin art ve devletin iktisad ynden glenmesi salanmtr. * lkede gvenlik salanmtr. gibi faydalar salamtr.

61

2. ltizam Sistemi Osmanl mparatorluunda XVI. yzylda baz eyaletlerin vergi gelirlerinin ak artrma yoluyla belirli bir bedel karlnda ahslara satlmasna iltizam sistemi denilmitir. Bu kiilere de mltezim ad verilmitir. ltizam sisteminin uygulanmas sonucunda; * Devlet eyaletlerin vergi gelirlerini pein alarak nakit ihtiyacn karlam, alnan paralarla ynetici ve askerlerin maalarn karlamtr. * Mltezime braklan topraklarda asker yetimemi, tmarl sipahilerin nemi azalmtr. * Osmanl Devletinin zayflamas ve gerekli denetimlerin yaplmamasndan dolay halktan fazla vergi alnarak zor duruma drlmtr. Ekonomik ve Sosyal Hayat Tarm ve Hayvanclk Osmanl nfusunun byk blm kylerde ve mezralarda yaad iin ekonomik hayatn temeli tarmsal faaliyetlere dayanyordu. Osmanl mparatorluu geni topraklarndan ve farkl iklim koullarndan faydalanarak deiik rnler yetitirebilmitir. Tarm rnleri dnya ekonomisinin artlarnda byk deiimler olduu XVIII. yzyl balarna kadar genellikle Osmanl nfusuna yeterli olmutur. Ancak, zaman zaman susuzluk, ekirge salgnlar ve dier afetler yznden ktlklar yaanmtr. Bu gelimeler dnda devlet, nlemler alarak toplumun skntya dmesini engellemeye almtr. Hayvanclk, tarm ekonomisinin nemli unsurlarndan biridir. Osmanl Devletinde ulam, tamaclk ve bata tarm olmak zere insan gcnn stnde kuvvet kullanlmas gereken btn retim dallarnda hayvanlardan yararlanlmtr.

62

Ticaret Fatih dneminde, lke snrlarnn genilemesi ve doudan gelen ticaret yollarnn Osmanl Devletinin eline gemesi ticaretin gelimesini salamtr. XV. ve XVI. yzyllarda Trk tccarlar uluslararas alanda grlmeye balamtr. Osmanl Devleti, ticaret faaliyetlerini tevik etmi, vergileri dk tutmu, Avrupal devletlere ticari imtiyazlar vermi, nemli ticaret ehirlerine kapal arlar, bedestenler ve hanlar yaptrmtr. Bu almalarn yannda devletin doudan gelen ticaret yollarn ele geirmesi lkede ticari canll artrmtr. Sanayi Osmanl Devletinde esnaflar, Lonca ad verilen tekilatlara ye idi. Her esnaf kendi alma alanyla ilgili bir loncaya ye olarak koruma ve denetim altna girerdi. Osmanl ehirlerinde ekonomik hayatn temeli durumunda olan loncalarn dnda esnaflk ve zanaatkarlk yapmak mmkn deildi. Loncalarn balca grevleri; * rnlerin kaliteli yaplmasn salamak ve fiyatlar belirlemek * Esnaflarla hkmet arasndaki ilikileri dzenlemek * yelere kredi salamak ve zararlarn karlamak * Mesleki eitim vermek idi. Mslmanlar ile dier dinlere mensup olan halk arasnda ayrm yaplmamtr. Osmanl lkesinde gayrimslimler diledikleri ilerde alrlar, ibadetlerini serbeste yaparlar, kendi dillerine ve dinlerine gre eitim grrlerdi. Btn halk ayn huzur, gven ve varlk ortamn paylaarak bar iinde beraberce yaarlard. Gayrimslimler askere alnmam, bunun yerine askerlik yapabilecek erkekler devlete cizye adyla vergi demilerdir. Ticaret hayatnda srekli ve istikrarl bir 63

faaliyet gsteren gayrimslimler zenginliklerini artrmlar ve Osmanl lkesinde ticari hayata hakim olmulardr. Osmanl Devletinde Hukuk Osmanl Devleti fethettii yerlerdeki halkn Osmanl ynetimine uyum salamasn kolaylatrmak amacyla yrrlkteki kanunlar bir sre kaldrmamtr. Osmanl Devletinde hukuk; eri ve rfi hukuk olmak zere iki temele dayanyordu. rfi hukukun eri hukuk kurallarna ters dmemesine zen gsterilmitir. Eitim ve retim Medrese Osmanl tarihinde ilk medrese Anadolu Seluklular rnek alnarak Orhan Bey dneminde znikte kurulmutur (1331). Daha sonraki dnemlerde bata Bursa, Edirne ve stanbul olmak zere birok ehirde medrese kurulmutur. Osmanl medreseleri Tanzimata kadar lkenin bilim, adalet ve ynetim hayatnda etkili olan kiileri yetitirerek XIV. yzyldan XIX. yzyla kadar geen dneme damgasn vurmutur. Enderun Devlet memuru, idareci, komutan ve sanatkar yetitirmek amacyla kurulan saray okuluna Enderun denilmitir. lk defa II. Murat tarafndan Edirne saraynda kurulan bu okul, baz dzenlemeler yaplarak ve ismi deitirilerek 1910 ylna kadar devam ettirilmitir.

64

11) Yeniada Avrupa

Corafi Keifler Siyasal Nedenler Feodalitenin yklmasndan sonra Avrupada glenen krallar, ticari alanda birbiriyle mcadeleye baladlar. Orta Avrupa lkeleri arasnda mcadeleler devam ederken, Bat Avrupa lkeleri ise, mcadelelerini daha ok deniz ar alanlarda younlatrmlard. Amalar; in ve Hindistan gibi zengin lkelere ulamak ve buralardan alacaklar mallar Avrupaya tamakt. Avrupal krallar dardan gelen mallarn kontroln ele geirerek zenginlemeyi amalyordu. Bu nedenle Portekizliler ve spanyollar yeni yollarn bulunmas iin denizcileri desteklemilerdir. Jeopolitik Nedenler XV. ve XVI. yzyllarda Osmanl mparatorluu pek ve Baharat Yollarnn sona erdii limanlar ele geirmiti. Osmanl mparatorluunun amac, doudan gelen ticaret yollarna hakim olarak Avrupa devletlerini ekonomik ynden kendisine baml hale getirmekti. Osmanl mparatorluunun Karadeniz ve Akdenizi Trk gl haline getirmesi, Avrupa lkelerini Akdeniz ticaretinden uzaklatrarak Akdenizin batsna itmesi ve Kuzey Afrikay ele geirmesi Avrupa lkelerini yeni egemenlik alanlar ve ticaret sahalar bulmaya zorlamtr. Bu nedenle Avrupallar yeni yollar ve zenginlik kaynaklar aramaya balamlardr. Sosyo Ekonomik Nedenler * XV. yzyln ikinci yarsnda Avrupada ticaret gelimi, yeni pazar ve hammadde kaynaklarna ihtiya duyulmutur. Ticaretin gelimesi parann esas olan altn ve gm gibi deerli madenlere ihtiyac artrmtr. Bu durum fiyatlar drmtr. Avrupallar bu sorunu zmek iin deerli madenlerin bol bulunduu Asya ve Afrikaya ulamay amalamlardr.

65

* Uzak Doudan Avrupaya gelen ipek, baharat, inci, porselen, fildii ve kuma gibi mallar pek ve Baharat Yollaryla ulayordu. Bu yollara Venediklilerin, Msrllarn ve Trklerin hakim olmas maliyetleri artryordu. Ayrca, sk sk kan savalar nedeniyle yollar kapanyor ve mal akm kesintiye uruyordu. Bu nedenler yeni zenginlik kaynaklar arayan Avrupal devletleri Uzak Douya ulaabilmek iin yeni yollar aramaya yneltmitir. * Avrupallar Dounun zenginliklerine ulamay amalamann yannda Hristiyanlk dinini Avrupa dnda yaymay da hedeflemilerdir. Corafi Keiflerin Sonular Sosyal ve Ekonomik Sonular * Yeni ticaret yollar bulunmu, pek ve Baharat Yollar nemini kaybetmitir. Bu gelimeler sonucunda Akdeniz limanlar ve ticareti nemini kaybederken Atlas Okyanusu limanlarnn nemi artmtr. * Yeni kefedilen yerlerden Avrupaya bol miktarda deerli maden tanmtr. Bu durum Avrupada temel zenginlik ls olan topran yerini altn ve gmn almasna neden olmutur. * Avrupallar ekonomik ynden zenginlemilerdir. * Kara ticaret yollar deniz ticaret yollaryla rekabet edememitir. * Uluslar aras ticaret faaliyetleri gelimitir. Avrupada ticaretle uraan burjuva snf zenginlemi ve soylularn topraklarna sahip olmulardr. Bylece, siyasal denge bozulmaya balamtr. * Avrupadan kefedilen yerlere gler olmutur. * Kefedilen yerlerde smrgeler kurularak zenginlik kaynaklar Avrupallar tarafndan yamalanmtr. Ayrca, Avrupa rnleri yeni pazarlar bulmu ve daha sonra gerekleecek Sanayi nklabna ortam hazrlanmtr. * Uzak smrgelerden mallarn deniz yoluyla getirilmesi, Avrupadaki liman ehirlerinin nemini artrmtr. Bunun sonucunda ehirleme faaliyetleri ve ehirlerin nfuslar artmtr. ehirleme yeni sosyal gruplarn domasna, hayat seviyesinin ykselmesine ve yaam tarznn deimesine neden olmutur. * Kefedilen lkelerin halklar ya soykrma kurban gitmi, ya da kleletirilmitir. Keiflerden sonra kle ticareti artmtr. 66

Siyasal Sonular * Yeni kefedilen topraklar, keifleri yapan devletlerin kendi mallar haline gelmi ve buralarda smrge imparatorluklar kurulmutur. * Avrupal devletler arasnda smrge rekabetinden dolay savalar kmtr. Smrgeci Avrupa devletleri dier devletlere siyasal ve ekonomik alanlarda stnlk salamlardr. * Zenginleen Avrupal krallar sava sanayisine daha fazla yatrm yapmaya balamlardr. * Okyanuslara alacak durumda olmayan Osmanl mparatorluu, tartmasz durumdaki siyasal stnln daha donanml ordu ve donanmaya sahip olan Avrupa devletleri karsnda kaybetmeye balamtr. Bilimsel ve Kltrel Sonular * Yeni ktalar, rklar, uygarlklar, hayvanlar ve bitkiler tannm, insanlarda merak ve aratrma istei artmtr. * Avrupann bilim ve dnce hayatnda nemli deiiklikler meydana gelmitir. Keiflerin etkisiyle Avrupada gelimeleri engelleyen durumlar ortadan kaldran Rnesans ve Reform hareketleri balamtr. * Ktalar aras ticaret ve tamaclk sayesinde zenginleen Avrupallar yeni bir hayat tarz benimsediler. Bunlar kltr ve sanat faaliyetlerini destekleyerek gelimesini salamlardr. Yeni kefedilen yerlerdeki uygarlklar sndrlmtr. Rnesans Hareketleri Rnesansn balamasnda; * Kdn ucuzlamas ve matbaann kullanmnn artmasyla yeni bulu ve dncelerin geni alanlara yaylmas * Avrupadaki kltr ve sanat faaliyetlerini destekleyen, bilim adamlar ve sanatkarlar koruyan varlkl kiilerin ortaya kmas 67

* Eski Yunan ve Romaya ait edebiyat, felsefe, bilim ve sanat eserlerinin incelenmesi ve bunlarn akademilerde okutulmas * Avrupallarn spanyadaki Endls Emevi Devleti ve Sicilya aracl ile slm uygarln tanmas Corafi Keiflerle Avrupa halknn zenginlemesi ve yaam seviyesinin ykselmesi etkili olmutur. Rnesansn Sonular * Avrupada hr dnce ve yeni bir sanat anlay ortaya kmtr. * Avrupada bilim alannda deney ve gzleme dayanan pozitif dnce yaylm ve skolastik dnce yklmtr. * Hmanistler insan ve doay konu alan, insann n plana kt eserler ortaya koymulardr. * Avrupada eitim retim faaliyetlerine nem verilmitir. * Bilimsel alandaki almalar endstrinin gelimesine ortam hazrlamtr. * Avrupada soylularla halk arasndaki ekonomik, sosyal ve kltrel alanlardaki elikiler artmtr. * Pozitif dncenin gelimesiyle Hristiyanlk dininin kutsal kitab ncil ve din adamlar eletirilmitir. Bunun sonucunda Avrupada Reform hareketleri balam ve kilisenin gc azalmtr. Reform Hareketleri Avrupada Reform hareketlerinin balamasnda; * Bozulan Katolik Kilisesinin baz zmrelerin karlarna uygun hareket etmesi ve dini ticarete alet ederek Endljans adl af belgesi sayesinde zenginlemesi * Hmanizm sayesinde Hristiyanln kaynaklarna inilerek temel ilkelerin ortaya karlmas * Kat ve matbaa sayesinde iletiimin gelimesi

68

* Rnesans dneminde yetien zgr dnceli aydnlarn Katolik Kilisesini tenkid etmeleri * Din kitaplarn ulusal dillere evrilmesi ve matbaa sayesinde bol miktarda baslmas etkili olmutur. Reformun Sonular * Avrupada mezhep birlii paralanmtr. Katolik ve Ortodoks mezhepleri yannda Protestan, Kalvenizm ve Anglikanizm mezhepleri ortaya kmtr. * Papa ve din adamlar saygnlklarn kaybetmilerdir. Katolik Kilisesi yeni dzenlemeler yapmak zorunda kalmtr. * Eitim ve retim, kilisenin elinden alnarak laik eitim anlay yaygnlamtr. * Katolik Kilisesinden ayrlan lkelerde kilisenin topraklarna ve mallarna el konulmutur. * Papa engizisyon mahkemeleriyle Katolik Kilisesinin otoritesini devam ettirmeye almtr. * Protestan krallar ve prensler egemen olduklar blgelerde din ilerinin mutlak hakimi haline gelmitir. * Reform hareketleri sonucunda Avrupada oluan siyasal ayrlklar, Osmanllarn Avrupa ilerine ilerlemesini kolaylatrmtr. Rnesans ve reform hareketleri Avruba' da gelimei nleyen engelleri oratadan kaldrmtr. Avrupada yaanan Reform hareketleri Osmanl lkesinde etkili olmamtr. Osmanl Devleti, hakimiyeti altnda yaayan Hristiyan halka din ve inan ynnden geni haklar tanmtr. Osmanl Devletinin Hristiyan halk kilisenin suistimaline kar korumas mezheplerin ve savalarn kmasn engellemitir.

69

12) XVII.Yzylda Osmanl mparatorluu

Osmanl mparatorluunun Duraklama Nedenleri Merkezi Ynetimin Bozulmas Osmanl merkezi ynetiminin bozulmasnda; * XVII. yzyldan itibaren tahta kan padiahlarn devlet ilerine ilgisiz kalmalar ve ordunun banda seferlere kmamalar * ehzadelerin sancaklara gnderilmemesinden dolay, devlet ilerinde yeterli bilgi ve tecrbeye sahip olmadan devletin bana gemeleri * Padiahlarn tecrbesizliinden yararlanan saray kadnlarnn ve aalarnn devlet ynetiminde etkili olmalar * nemli makamlarn liyakata baklmadan rvet ve iltimas yoluyla datlmas gibi nedenler etkili olmutur. Devlet ynetiminde otoritenin sarslmas, halkn devlete olan gveninin azalmasna ve i isyanlarn kmasna neden olmutur. Ekonominin Bozulmas * XVI. yzyln sonlarndan itibaren Osmanl ekonomisinin bozulmasnda; * Corafi Keiflerin etkisiyle ticaret yollarnn yn deitirmesi ve gmrk gelirlerinin byk lde azalmas * XVII. yzylda Avusturya ve ran ile yaplan savalarn ykl harcamalara yol amas * hracatn azalmas, ithalatn artmas ve kapitlasyonlarn giderek Avrupal devletlerin smr arac haline gelmesi * Smrgelerden Avrupaya ykl miktarda altn ve gmn gelmesi, bu madenlerin bir miktarnn Osmanl lkesine girmesi ve parann deerini drerek enflasyonu artrmas

70

* Vergilerin ykseltilmesi zerine kylerde yaayan insanlarn vergilerini deyemeyerek tarmsal retimi brakmalar * Saray masraflarnn artmas gibi nedenler etkili olmutur. Askeri Sistemin Bozulmas * III. Murat dneminden itibaren kapkulu ocaklarna kanunlara aykr asker alnarak saylarnn artrlmas * Yenierilerin geim skntsn ileri srerek askerlik dnda ilerle uramalar * ltizam sisteminin yaygnlamas zerine tmar sisteminin nemini kaybetmesi ve eyaletlerde asker yetitirilmemesi * Denizcilikle ilgisi olmayan kiilerin donanmann bana getirilmesi * Avrupada meydana gelen harp teknolojisindeki gelimelerin takip edilmemesi gibi etkenler Osmanl askeri sisteminin bozulmasna neden olmutur. Sosyal Alandaki Bozulmalar Tmar sisteminin bozulmas, nfusun artmas ve Anadoluda kan Celli isyanlar halkn devlete olan gvenini sarsmtr. XVII. yzylda bata stanbul olmak zere byk ehirlerin nfuslar hzla artm, bu durum ehirlerde isizlie ve gvenliin bozulmasna neden olmutur. Eitim Sisteminin Bozulmas * Osmanl eitim sisteminin temelini oluturan medreselerin an gerisinde kalmas ve Avrupada eitim alannda meydana gelen yeniliklerin takip edilmemesi * Pozitif bilimlerin medreselerin mfredatndan karlmas * Medrese renimi grmemi pek ok kiiye ilmi rtbeler verilmesi * Yeni domu ocuklara mderrislik nvannn verilmesi ve beik ulemas diye adlandrlan bir snfn ortaya kmas

71

D Etkenler * Corafi Keiflerle zenginleen ve ekonomilerini glendiren Avrupa devletleri, Rnesans ve Reform hareketleriyle dnce ve bilim hayatnda nemli atlmlar yapmtr. Osmanl mparatorluu Avrupadaki teknolojik ve bilimsel gelimelere ayak uyduramam, Avrupann gerisinde kalmtr. * XVII. yzylda Osmanl mparatorluu doal snrlarna ulamtr. Snrlarn llere, okyanuslara ve gl devletlere dayandran Osmanl Devleti duraklama srecine girmitir. * Avrupallarn Hal anlayyla Osmanl mparatorluuna hep birlikte saldrmalar duraklamaya neden olmutur. XVII. Yzylda Osmanl Avusturya likileri 1593 1606 Osmanl Avusturya Savalar Sokullu Mehmet Paa dneminde imzalanan antlama taraflarn karlkl saldrlaryla bozulmu ve iki devlet arasnda savalar balamtr. ki devlet arasndaki sava Avusturyann isteiyle Zitvatorok Antlamas imzalanarak sona erdirilmitir (1606). Zitvatorok Antlamas ile Osmanl Devleti; * Avrupadaki stnln kaybetmitir. * Avusturya kral Osmanl padiahna denk hale gelmitir. Bylece, Osmanl Devletinin Avrupa devletleriyle hukuki eitlik dnemi balamtr. Viyana Kuatmas ve Osmanl - Avusturya Sava Avusturya, Orta Avrupada gcn artrmak iin Macaristana egemen olma politikas izlemitir. Macarlara yardm etmeyi kabul eden Sadrazam Merzifonlu Kara Mustafa Paa sefere karak Viyanay ikinci defa kuatmtr (1683). Osmanl ordular Viyana nlerinde bozguna urayarak geri ekilmitir. Trklerin Viyana nlerinde bozguna uramas, Avrupada byk bir sevin meydana getirmi ve Papann gayretleriyle Trkleri Avrupadan atmak amacyla 72

Kutsal ttifak kurulmutur (1684). Bu ittifaka; Avusturya, Lehistan, Venedik, Malta valyeleri ve sonradan Rusya katlmtr. 16 yl devam eden savalarda Osmanl Ordusu yenilmi, kutsal ttifak devletleriyle Osmanl Devleti arasnda Karlofa Antlamas imzalanmtr (1699). Karlofa Anlamas'yla; -Osmanl Devleti Batda ilk kez toprak kaybetmitir. -Osmanl Devleti Orta Avrubadaki egemenliini kaybetmitir -Avruba devletleri savunmadan saldrya gemi ve askeri bakmdan stnlkleri ortaya kmtr. Karlofa Antlamasndan sonra Rusya ile Osmanl Devleti arasnda stanbul Antlamas imzalanmtr (1700). stanbul Antlamasyla; * Osmanl Devleti, Karlofa ve stanbul Antlamalaryla kaybettii topraklar geri alabilmek amacyla XVIII. yzylda Avusturya, Venedik ve Rusya ile savalar yapmtr. syanlar ve Sonular stanbul syanlar stanbul isyanlar kapkulu askerlerinden yenieriler ve sipahiler tarafndan karlmtr. stanbul isyanlarnn kmasnda; * Devlet ynetimindeki otorite boluundan yararlanan yenieri aalar ve saray kadnlarnn ynetimi olumsuz ynde etkilemeleri * Kapkulu sisteminin deimesi ve ocaa askerlikle ilgisi olmayan kiilerin alnmas 73

* Kapkulu askerlerinin maalarnn zamannda denmemesi veya ayar dk paralarla denmesi * Yenierilerin clus bahii almak iin sk sk padiah deitirmek istemeleri * Devlet ynetiminde etkin olmak isteyen devlet adamlarnn yenierileri kkrtmas * Yenieri ve sipahilerin karlar dorultusunda hareket etmeyen padiah ve devlet adamlarn grevden uzaklatrmak istemeleri * Kapkulu askerlerinin disiplin altnda tutulamamas gibi nedenler etkili olmutur. stanbul isyanlar devlet dzeni deitirmeye olmayp, ynetimi ahslara kar yaplmtr. stanbul isyanlar sonucunda; * syanclar, daima isteklerini yaptrmay baarmlar ve Osmanl merkezi idaresi zerinde kapkulu (zellikle yenieriler) askerlerinin etkisi artmtr. * syanclar, padiah ve devlet adamlarn grevden almlar, hatta ldrmlerdir. * syanlar stanbulda asayiin bozulmasna, halkn zor durumda kalmasna, ehirde yangnlarn kmasna ve yamalamalarn yaplmasna neden olmutur. Celli syanlar XVII. yzylda Anadoluda kan isyanlara Celali syanlar denilmitir. Celli isyanlarnn sonucunda; * Eyaletlerde devlet ynetiminin bozulmas ve vergi toplamada adaletsiz davranlmas * Dirlik sisteminin bozulmas ve dirliklerin datmnda hakszlklarn yaplmas * XVII. yzylda savalarn uzun srmesi ve yenilgiyle sonulanmasndan dolay askerden kaanlarn Anadoluda ekiyala balamas * Devirme asll devlet adamlarnn Anadolu halkyla kaynaamamalar 74

* Merkezi otoritenin zayflamas * Kad ve sancak beylerinin kanunlara aykr davranarak halk zor duruma drmeleri * Osmanl ran ve Osmanl Avusturya savalar gibi nedenler etkili olmutur. Celli isyanlarnn sonucunda; * Anadoluda devlet otoritesi sarslmtr. * Anadoluda huzur ve gvenlik bozulmu, birok ehir ve kasaba harap olmutur. * retim faaliyetleri azalm, ekonomi bozulmutur. * Vergiler toplanamam ve devletin gelirleri azalmtr.

75

13) XVIII.Yzylda Osmanl mparatorluu

Osmanl Rus likileri Prut Sava ve Sonular Osmanl Devletiyle Rusya arasnda Prut Savann balamasnda Osmanl Devletinin; * stanbul Antlamasyla kaybettii yerleri geri almak istemesi * Krm Hanl ve sve Kralln Rusyaya kar korumak istemesi gibi nedenler etkili olmutur. Sadrazam Baltac Mehmet Paa komutasndaki Trk ordusu, Prut nehri yaknlarnda Rus ordusunu kuatt ve Rusya ar I. Petro bar istedi (1711). Rusya ile Osmanl Devleti arasnda imzalanan Prut Antlamasyla; Osmanl mparatorluu Azak Kalesi ve evresini alarak Ruslar Karadenizden uzaklatrmtr. Osmanl Devleti Karlofa ve stanbul Antlamalaryla kaybettii yerleri geri alma konusunda mitlenmitir. Ayrca, Prut Sava sonunda Osmanl sve ilikileri glenmitir. Osmanl Venedik ve Avusturya Savalar XVIII. yzyl balarnda Osmanl mparatorluu ile Venedikliler arasnda savalarn balamasnda; * Osmanl Devletinin Karlofa Antlamasyla kaybettii Mora Yarmadasn geri almak istemesi * Venediklilerin Karadallar Osmanllara kar isyana kkrtmalar gibi nedenler etkili olmutur.

76

Osmanl Devleti, Venediklilere sava aarak Mora Yarmadasn ele geirmitir (1715). Bu gelime zerine Karlofa Antlamasnn bozulduunu ileri sren antlamann garantr devleti Avusturya, Osmanl Devletine sava at (1716). Osmanl Devleti, Avusturyaya yenildi. Osmanl Venedik ve Avusturya savalar Pasarofa Antlamasyla sona ermitir (1718). Pasarofa Antlamasnn sonucunda; * Osmanl Devleti; kaybettii topraklar geri alamayacan anlam ve bar bir politika takip ederek elinde kalan topraklar korumaya almtr. * Osmanl Devleti Avrupal devletlerin stnln kabul ederek, Avrupadaki gelimelerin paralelinde slahatlar yapmtr. Lale Devriyle balayan Avrupann etkisi gn getike artmtr. * Balkanlarn kaps durumundaki Belgradn Avusturyaya kaptrlmasndan sonra blgedeki g dengesi Avusturyann lehine bozulmutur. Osmanl - Rusya ve Avusturya Savalar (1736 - 1739) Osmanl Devleti ile ran sava halindeyken Rusya, Avusturya ile Osmanl topraklarn paylamak amacyla gizli bir ittifak kurdu. ki byk Avrupa devletiyle savamak zorunda kalan Osmanl Devleti, iki cephede de nemli baarlar kazanmtr. Osmal ordularnn Gerileme Devri'de Avruba'nn iki gl devletini malup etmesinde,Humbarac Ahmet Paa'nn slahatlar ve sava planlar etkili olmutur. Fransann araya girmesiyle nce Avusturya, sonra Rusya ile ayr ayr Belgrad Antlamas imzalanmtr (1739). Belgrad Anlamalarnn sonucunda; * Osmanl Devletinin Karadenizdeki stnl kesinlemitir. 77

* Ruslarn Boazlar tehdidi bir sre engellenmitir. * XVIII. yzylda Osmanl Devletinin imzalad en krl antlama olmu ve Avrupada uzun sren bar dneminin balangc olmutur. * Antlamann imzalanmasnda arabuluculuk yapan Fransa, Osmanl Devletinden yeni imtiyazlar elde etmitir; kapitlasyonlar srekli hale getirilmi ve Kudsteki kutsal yerlerin ynetimi Katolik olan Fransaya braklmtr. Bu gelimelerden sonra Fransa mallar, Osmanl lkesinde iyi bir pazara kavumutur. 1768 1774 Osmanl Rus Sava Ruslarn Lehistan n i ilerine karmas Osmanl - Rus savann balamasna neden olmutur (1768). Sava srasnda Ruslar zmir eme limannda Osmanl donanmasn yakmlar, Rus Ordular karsnda baarsz olan Osmanl Devleti bar istemitir. Kk Kaynarca Antlamas ve nemi 1. Krm Hanl bamsz bir devlet olacak; sadece dini konularda Osmanl halifesine bal kalacaktr.Bu madde ile; * Osmanl Devleti ilk defa halk Trk ve Mslman olan bir toprak parasn kaybetmitir. * Osmanl Devleti siyasal ilikilerde ilk defa halifeliin dinsel gcnden yararlanmtr. Bylece, Krm ile dini ve kltrel balarn devam ettirilmesi amalanmtr. Ayrca, askeri ynden Rusyay durduramayan Osmanl Devletinin halifeliin gcnden yararlanmaya almas zayfladn gstermektedir. 2. Osmanl lkesinde yaayan Ortodokslarn himayesi Rusyaya verilecektir. 3. Rusya, Osmanl lkesinde istedii her yerde konsolosluk aabilecek ve stanbulda srekli eli bulundurabilecektir. 2. ve 3. maddelerle;

78

* Rusyann Osmanl Devletinin i ilerine karmasna ortam hazrlanmtr. * Osmanl lkesi Rusyann etkisine ak hale gelmitir. * Osmanl lkesinde yaayan Ortodokslarn isteklerini Rusyaya iletme imkan domutur. 4. Rusya dier Avrupa devletlerinin yararland kapitlasyonlardan faydalanacaktr. 5. Rusya Karadenizde donanma bulundurabilecek ve Rus ticaret gemileri Karadeniz ve Akdenizde serbeste dolaabilecektir. Bu madde ile; * Karadeniz Trk gl olma zelliini kaybetmitir. * Rusya tarihinde ilk defa stanbul ve anakkale Boazlarn geerek scak denizlere kma imkan elde etmitir. Osmanl Fransa likisi (1798 1801) Fransann Osmanl Devletine ait olan Msr eyaletini igal etmesinde; * Orta Douya egemen olarak ngilterenin smrgelerine giden yollar ele geirmek ve blgedeki ngiliz karlarna darbe vurmak istemesi * Fransann Yedi Yl Savalarndaki kayplarn telafi etmeye almas * Msrn stratejik ve ekonomik ynlerden nemli bir konumda bulunmas gibi nedenler etkili olmutur. Franszlarn blgeye (Akdenize) yerlemesi karlarna ters den ngiltere ve Rusya ittifak yaparak Osmanl Devletinin yannda yer aldlar. Donanmas yanan Napolyon Osmanl Devletini bara zorlamak amacyla Suriye zerine yryerek Akka kalesine kadar ilerledi. Burada Cezzar Ahmet Paa

79

komutasndaki Nizam Cedit ordusuyla yaplan sava Napolyon kaybetti (1799). Bir sre daha devam eden sava El Ari Antlamasyla sona ermitir (1801). Bu antlama ile; * Msr yeniden Osmanl idaresine girmitir. * ngiltere, dou ticaret yolunu tehdit eden Fransay etkisiz hale getirerek Akdenizde stnlk salamtr. Osmanl Devleti varln devam ettirrebilmek iin denge politikasn izlemeye balamtr.

80

14) XVII. ve XVIII. Yzyllarda Islahat Hareketleri

XVII. Yzyl Islahatlar ve zellikleri II. Osman Osmanl tarihinde ilk kkl slahat giriimleri II. Osman dneminde (1618 1622) balamtr. II. Osman dnemi yenilikleri unlardr: * II. Osman, saray dndan evlilik yaparak saray halka amtr. * eyhlislamn fetva vermek dndaki yetkilerini elinden ald. Bylece ilmiye snfnn devlet ilerine karmas engellenmitir. * Zamann ihtiyalarna gre yeni kanunlarn yaplmas planlanmtr. * II. Osman Hotin Seferinde yenierilerin durumunu grnce Yenieri Ocan kaldrmak istedi. Ancak, Gen Osman dncelerini zamansz aa vurduundan ve slahatlar srasnda kendisine yardmc olacak tecrbeli devlet adam olmadndan slahat planlar gerekletirilememitir. IV. Murat * Yenieri ve sipahi zorbalar ortadan kaldrld. Bu durum stanbulda asayi ve gvenliin kurulmasn salamtr. * Bte ann saray masraflarnn okluundan ve lzumsuz hediye ve bahilerden kaynaklandn grnce bunlar azaltmaya almtr. * Mali yln btesini nceden hazrlamtr. * Divan yeleri ve dier yneticilerden hazineye para aktarmtr. * Hazineye borcu olan kiilerden bu borlar tahsil etmitir.

81

Kprl Mehmet Paa Kprl Mehmet Paa; * Memleketin i durumunu ele ald. Dini ynden fikir ayrlna den stanbul ulemasn deiik yerlere gndererek kargaaya son vermitir. * Maliyeyi dzene sokan Kprl Mehmet Paa, Kuyucu Murat Paa ve IV. Murat gibi bask ve iddet kullanmtr. Onun lmnden sonra, kendi tavsiyesiyle olu Fazl Ahmet Paa sadrazamla getirilmitir. * Ordu ve donanmay ele ald. anakkale Boazn ablukaya alan Venedik donanmasn buradan uzaklatrp, Venedik tarafndan igal edilen Limni, Bozcaada ve Gkeaday geri alarak Akdeniz yolunu am ve Girit Adasna yardm gndermitir. * Erdel Beyi Rakoi ve Halep Valisi Abaza Hasan Paann isyanlarn bastrarak asayii salamtr. * Tmarlar eskiden olduu gibi savalarda yararllk gsterenlere verilmitir. Anadolu ve Rumelideki tmarl sipahilerin gerek mevcudunu renmek iin yoklamalar yaplmtr. Hakszlk ve zorbalk yapan devlet memurlar engellenerek kanun hakimiyeti kurulmaya allmtr. * Devletin duraklamasnn ve kt gidiatn durdurulmas iin neler yaplmas gerektiine ilikin devlet ileri gelenlerinden raporlar alnmtr. XVII. yzyln nemli ahsiyetlerinden biri olan Koi Bey, devletin Kanuniden sonra dt skntlar, kurumlarn nasl bozulduunu anlatt Koi Bey Risalesi adl raporunu IV. Murata takdim etmitir. * ran zerine iki defa sefer dzenlendi. Bu seferler srasnda Anadoludaki Celliler ortadan kaldrlm, emniyet ve gvenlik salanmtr. * Uyuturucu maddelerin ve ttnn kullanm, gece sokaa klmas yasaklanmtr. Tarhuncu Ahmet Paa Tarhuncu Ahmet Paa mali alanda slahatlar yaparak devletin gelir gider dengesini salamaya almtr. Tarhuncu Ahmet Paa;

82

* Baz illerin gelirinin iltizama verilmesini, dirlik sahiplerinin gelirlerinin bir ksmnn da hazineye aktarlmasn salamtr. * Bte ann saray masraflarnn okluundan ve lzumsuz hediye ve bahilerden kaynaklandn grnce bunlar azaltmaya almtr. * Mali yln btesini nceden hazrlamtr. * Divan yeleri ve dier yneticilerden hazineye para aktarmtr. * Hazineye borcu olan kiilerden bu borlar tahsil etmitir. XVIII. Yzyl Islahatlar ve zellikleri Lale Devri * lk kez Avrupann nemli merkezlerinde geici elilikler ald (Paris, Viyana, Moskova ve Lehistan). Osmanl Devleti, elilikleri kurmakla; Avrupadaki teknik, bilimsel ve sosyal gelimeleri takip etmeyi ve Avrupa devletlerinin politikalarn renmeyi amalamtr. * Said Efendi ve brahim Mteferrika tarafndan ilk Trk matbaas kuruldu (1727). brahim Mteferrikann evinde kurulan bu ilk Osmanl matbaasnda dini kitaplar hari tarih, corafya ve edebiyata ait baz kitaplar baslmtr. Matbaada baslan ilk eser Vankulu Lgati adl szlktr. Osmanl Devletinde binlerce insan hattatlk yaparak geimlerini salyordu. Bu insanlar madur etmemek amacyla devlet nceleri matbaada dini kitaplarn basmn yasaklamtr. * Yenierilerden oluturulan bir itfaiye rgt kurulmutur (Tulumbaclar). * Yalovada bir kat imalathanesi kurulmutur. * stanbulda bir kuma ve ini imalathanesi almtr. * lk defa iek hastal iin a bulunmutur. * Ktphaneler almtr (En nemlileri Enderun ve Yeni Cami ktphaneleridir). * Askeri alanda esasl bir slahat grlmemi, snrlarda baz kaleler ve istihkamlar yaptrlmtr. Ayrca stanbul surlar onarlmtr. * Dou klsiklerinden baz eserler Trkeye tercme edilmitir. 83

* Resim, minyatr, edebiyat ve az da olsa bilim alannda gelimeler gzlenmitir. * Avrupadan Rokoko ve Barok tarz mimari rnek alnarak eitli eserler yaplmtr. * Osmanl mimarisinin Avrupa mimarisinin etkisinde kalmas sonucunda sivil mimari n plana kmtr. Osmanl Devleti bu dnemde sadece Douda ranla savamtr. * Lle Devri Patrona Halil syan ile sona ermitir. I. Mahmut * l. Mahmut orduya dzen vermenin ve Avrupa ordular gibi savaa hazrlanmann lzumunu anlam ve bu ii Fransz asll Humbarac Ahmet Paaya (Kont d Boneval) vermitir. Ahmet Paa; * Osmanl ordusundaki Humbarac ve Topu snfn slah etmitir. * Ordunun slah iin raporlar hazrlamtr. * Subay yetitirmek amacyla Kara Mhendishanesini kurmutur (1734). Bylece Avrupa tarznda ilk teknik okul almtr. * Emrindeki ktalar Avrupa ordularnn dzenine gre rgtlemi, blk, tabur ve alay rgtlerini oluturmutur. III. Mustafa Bu dnemin slahatlarn Sadrazam Koca Ragp Paa ve Baron d Tot yapmtr: * III. Mustafa lzumsuz masraflar keserek maliyede slahat yapt. lk defa bu dnemde i borlanma sistemi (esham) uygulanmtr. * Franszcadan matematik ve astronomiyle ilgili kitaplar tercme edilmitir. * Fransadan getirilen Baron d Tot topu ve istihkam askerlerini slah etmitir. * Srat Topu Oca kuruldu. Bu ocak Avrupa tarznda yetitirilmitir. * Tophane slah edilmitir. * Deniz subay yetitirmek amacyla Deniz Mhendishanesi kurulmutur. 84

* eme faciasndan sonra tersane slah edilerek yeni bir donanma kurulmutur. I. Abdlhamit Devrin ileri gelen slahat devlet adamlar Halil Hamit Paa ve Cezayirli Hasan Paadr. * Halil Hamit Paa, Srat Topu Ocan genileterek mevcudunu artrmtr. * stihkam Okulu ald. Lamc ve Humbarac ocaklarnn gelimesi saland. Kara ve deniz kuvvetlerini slah etmek iin Avrupadan ok sayda mhendis ve uzman getirilmitir. * Yenierilerin saym yapld. Tmar sisteminde dzenlemeye gidildi. Ulufe alm satm yasakland. Halil Hamit Paa maliyeyi dzeltmek iin almalar yapt. Ancak baarl olamad. III. Selim III. Selim dneminde yaplan slahatlara Nizam- Cedit ad verilmitir. Bu dnem slahatlarnn arlk merkezini askeri slahatlar oluturmutur. * Nizam- Cedit Ordusu kuruldu. Bu ordu yenierilerden seilen ve Anadoludan getirilen askerlerden kurulmutur. Avrupa tarznda eitilen bu ordu ilk askeri baarsn Akkada Franszlara kar kazanmtr. Ordunun giderleri yeni kurulan rad- Cedit hazinesi tarafndan karlanmtr. * III. Selim donanmaya nem vermi ve tersaneyi slah etmitir. * Mhendishane-i Berr-i Hmayun (Kara Mhendishanesi) ve Mhendishane-i Bahr-i Hmayun (Deniz Mhendishanesi) adyla okullar geniletilmitir. * Avrupadaki gelimeleri takip etmek ve Osmanl Devleti hakkndaki dncelerini renmek amacyla Avrupann nemli merkezlerinde srekli elilikler kurulmu, Paris, Londra, Viyana ve Berline eliler gnderilmitir. * lke parasnn deerini korumak iin yerli mal zendirilmitir. * Resmi devlet matbaas kurulmutur. * lmiye snfnn slah iin alld. Yeni kitaplar tercme edilmi ve Franszca devletin ilk resmi yabanc dili haline getirilmitir. 85

III. Selim tarafndan yaplmak istenen slahatlar; yenierilerin tepkisi, devlet adamlarnn lks ve israfa dalmalar, rad- Cedit hazinesi iin konulan vergilerin toplumda meydana getirdii huzursuzluk ve yabanc elilerin aleyhte propaganda yapmalar gibi nedenlerden dolay baarl olamamtr. Kabak Mustafa syanyla III. Selim ldrlm (1807) ve Nizam- Cedit slahatlar ortada kalmtr. XVIII. Yzyl Islahatlarnn Genel zellikleri * Osmanl Devleti, Avrupann gerisinde kaldn anlam ve Avrupay rnek alarak yenilikler yapmtr. * Islahatlar padiah ve devlet adamlar tarafndan yaplm, halkn slahatlar konusunda bir istei ve destei olmamtr. * Savalarn yenilgiyle sonulanmas ve toprak kayplarnn devam etmesi, slahatlarn askeri alanda yaplmasna neden olmutur. * Islahatlar, gsterilen tepkiler yznden (zellikle yenierilerin) devaml olmamtr. * XVII. yzyl slahatlarna gre daha esasl slahatlar yaplmtr. Ancak, slahatlarla amalanan hedefler gerekletirilememi ve devlet kntden kurtarlamamtr.

86

15) XIX. Yzylda Osmanl mparatorluu

XIX. Yzyl Siyasal Olaylar Milliyetilik Hareketleri ok uluslu bir yapya sahip olan Osmanl mparatorluu, Fransz htillinin getirdii ulusuluk akmndan en fazla etkilenen devlettir. XVIII. ve XIX. yzyllarda Rusya bata olmak zere ngiltere ve Fransa Osmanl Devleti iinde yaayan uluslar kkrtmlardr. Bu kkrtmalar sonucunda Balkanlarda Srplar ve Yunanllar ayaklanmtr. Srp syan Osmanl mparatorluuna kar ilk milliyetilik isyan Srplar tarafndan balatlmtr. Srplarn isyan etmesinde; * Rusya ve Fransa gibi Avrupa devletlerinin kkrtmalar * Osmanl merkezi otoritesinin zayflamas * Toprak dzeninin bozulmas * Sava alan haline gelen Srbistan topraklarnn sk sk el deitirmesi * Srbistanda grev yapan memurlarn ve yenierilerin halka kar sorumsuz davranlar * Milliyetilik dncesinin Srplar arasnda yaylmas gibi nedenler etkili olmutur. 1806 1812 Osmanl Rus Savalar sonucunda imzalanan Bkre Antlamasyla Osmanl Devleti Srplara baz ayrcalklar vermitir (1812). Bu ayrcalklarla yetinmeyen Srplar, bamszlk yolunu aacak imtiyazlar isteyerek ayaklandlar. Osmanl Devleti, Ruslarn olaya karmasn engellemek iin Srplara yeni haklar tanmtr (1815). Yunan isyannn balamasndan sonra yeniden

87

ayaklanan Srplar Edirne Antlamasyla zerk bir devlet haline gelmitir (1829). Bylece, i ilerinde serbest hale gelen Srplar, Ruslarn Osmanl Devletine basklar sonucunda Berlin Antlamasyla bamsz olmulardr (1878). Yunan syan Osmanl mparatorluunda dier uluslardan daha fazla imtiyaza sahip olan Rumlarn ayaklanmasnda; * Milliyetilik akmnn Rumlar arasnda yaygnlamas * Rusya, ngiltere ve Fransa gibi Avrupa devletlerinin Rumlar isyana kkrtmalar * Yunanllarn eski Bizans mparatorluunu yeniden kurmak istemeleri * gibi nedenler etkili olmutur. * Ticaret faaliyetleri yapan Rumlarn zenginlemeleri * Rumlarn okullar ve cemiyetler kurarak yapacaklar isyan hareketlerine ortam hazrlamalar (Bu cemiyetlerden en nemlisi Etniki Eteryadr.) * Rumlarn Divan Hmayun elilik tercmanl gibi devletin nemli memurluklarnda grev almalar * Rumlarn Avrupal devletler tarafndan desteklenmesi * Osmanl Devletinin Yanya valisi Tepedelenli Ali Paann isyan etmesi ve devletin isyan bastrmak iin uramas gibi gelimeler Yunan isyannn kmasna, yaygnlamasna ve baarya ulamasna ortam hazrlamtr. Avrupal devletlerin Rumlarla yakndan ilgilenmesinde; Rumlar eski Yunan uygarln meydana getirenlerin torunlar olarak grmeleri ve ayn dinden olmalar etkili olmutur.Avrupallarn Yunanllar desteklemeleri, XIX yzyl Avrupa diplomasisinde din unsurunun etkili olduunu gstergesidir. Yanya valisi Tepedelenli Ali Paann isyanndan yararlanan Rumlar Morada isyan balattlar (1821). Osmanl Devleti ksa srede yaylan isyan bastramad. Padiah II. Mahmut, Girit ve Mora valiliklerinin kendisine verilmesi artyla Msr valisi Mehmet Ali Paadan yardm istedi. brahim Paa komutasnda Moraya gelen 88

Msr kuvvetleri ksa srede isyan bastrd. Fakat bu gelime Rusya, ngiltere ve Fransann tepkisini ekmi ve bu devletler birleerek Navarin Limannda Osmanl ve Msr donanmalarn yakmlardr. (1827). Navarin facias sonucunda; * Yunan isyan yeniden balamtr. * Dou Akdenizde Ruslara kar deniz gc kalmamtr. * Rusya, Osmanl Devletine sava amtr. mparatorlukla ynetilen Avusturya ,Yunan isyannda Osmanl Devleti,'ni desteklemitir.Avusturya Avusturya'nn Yunan isyann desteklemesinde ; -Birok ulustan meydsana gelen bir devlet yapsnda olmas -Ruslarn Balkanlara yerlemesini istemesi gibi nedeler etkili olmutur. Osmanl Rus Sava (1828 1829) Ruslar Rumeliden ilerleyerek Edirneyi, Dou Anadoluda ise Erzurumu ele geirdiler. Avrupa devletlerinden destek alamayan Osmanl Devleti zor durumda kalm ve Edirne Antlamasn imzalayarak savaa son vermitir (1829). Osmanl Devleti asndan nemli sonular douran Edirne Antlamasyla; 1. Milliyetilik isyanlar baarya ulam ve Yunanistann bamsz olmas imparatorluk iindeki dier uluslara rnek olmutur. 2. Osmanl Devleti geni toprak kaybna uramtr. 3. Devlet ekonomik sknt ierisine girmi ve yaplacak slahatlar aksamtr. 4. Yunanistann bamsz olmas zerine Rum isyan srasnda Msr valisi Mehmet Ali Paaya verilmesi kararlatrlan Mora Yarmadas kaybedilmitir.

89

Mehmet Ali Paann Mora yerine Suriye valiliini istemesi padiah ile Mehmet Ali Paa arasnda anlamazla ve Msr isyannn kmasna neden olmutur. Msr Sorunu Yunan isyannn bastrlmasnda etkili olan Mehmet Ali Paaya Girit valilii verildi. Ancak, Yunan isyan sonrasnda Mora Osmanl Devletinin elinden kt iin Mehmet Ali Paaya verilemedi. Mehmet Ali Paa II. Mahmuttan Moraya karlk Suriye valiliini istedi. Bu istein kabul edilmemesi zerine Mehmet Ali Paa Suriyeye gl bir ordu gnderdi (1831). brahim Paa komutasndaki Msr kuvvetleri zerlerine gnderilen Osmanl ordularn malup ederek Ktahyaya kadar ilerlediler (1833). II. Mahmut Osmanl Devletinin dman Rusyadan yardm istedi. Rusyann gnderdii bir filo stanbul Boazn geerek Bykdere nlerine geldi. ngiltere ve Fransa, Rusyann Akdenize inmesini istemediklerinden dolay padiah II. Mahmut ile anlamas iin Mehmet Ali Paaya bask yaptlar. Sonuta; Msr sorunu i sorun olmaktan km, Avrupa sorunu haline gelmitir. Avrupal devletlerin basklarna dayanamayan Mehmet Ali Paa Osmanl Devletiyle Ktahya Antlamasn imzalamtr (1833). Bu antlamaya gre; Mehmet Ali Paaya Msr ve Girit valiliklerine ek olarak Suriye valilii, olu brahim Paaya da Adana valilii verilmitir. Bylece, Ktahya Antlamasyla Msr sorunu geici olarak zmlenmitir. Kendini gvence altnda hissetmeyen II. Mahmut Rusya ile arasnda sekiz yl srecek Hnkr skelesi Antlamas imzalamtr (1833). Hnkar skelesi Antlamasyla; * Rusya, Karadenizde tam gvenlik salamtr. * Osmanl Devleti, Mehmet Ali Paann herhangi bir hareketine kar Rusyann desteini salamtr. ngiltere bu antlamaya tepki gstermi ve Boazlar sorunu ortaya kmtr. * Osmanl Devleti, Boazlar zerindeki egemenlik hakkn son defa tek bana kullanmtr. 90

Osmanl Devleti, Rusyann himayesi altna girmitir. Osmanl Devleti Mehmet Ali Paaya kar ngilterenin desteini salamak iin Balta Liman Antlamasyla ekonomik imtiyazlar vermitir. Msr sorununu zmlemek iin byk devletler Londrada bir konferans dzenlediler. Londra Szlemesine gre; * Msr zerk bir eyalet haline gelmitir. * Msr sorunu zmlenmitir. * Msr isyan, Osmanl Devletinin bir valisine sz geiremeyecek kadar zayfladn ortaya koymutur. Msr sorununun zmlenmesinden sonra Avrupal devletler Boazlar sorununu ele aldlar. Yaplan grmeler sonucunda Londra Boazlar szlemesi imzaland (1841). Boazlar szlemesine gre; * Boazlar, uluslararas bir stat kazanmtr. * Rusya, Hnkr skelesi Antlamas ile elde ettii imknlar kaybetmitir. * ngiltere ve Fransa bu antlamadan krl kmtr. * Osmanl Devletinin boazlar zerindeki mutlak egemenlii sona ermitir. Krm Sava Krm Savann Nedenleri * Rusyann tarihi emellerini gerekletirerek scak denizlere ulamak istemesi * Rusyann kutsal yerler sorununu gndeme getirmesi * stanbula gelen Rus elisinin protokol kurallarna uymamas ve devlet adamlarna bask yapmas zerine Osmanl Devletinin eliyi lkesine gndermesi 91

* Rusyann Osmanl Devletine Ortodoks Kilisesinin kutsal yerlerle ilgili isteklerini onaylattktan sonra, Osmanl snrlar iindeki btn Ortodokslarn Rusya tarafndan himaye edilmesini istemesi 1853 ylnda Rusyann Eflak ve Bodan igal etmesi zerine Krm Sava balamtr (1853). Rusya ksa bir sre sonra Sinopa baskn yaparak Osmanl donanmasn yakt. Bunun zerine ngiltere ve Fransa, Osmanl Devleti ile bir ittifak antlamas imzalayarak Rusyaya sava ilan ettiler (1854). Mttefikler Krmda Sivastopolu ele geince Rus ar bar istemek zorunda kald. Yaplan grmeler sonucunda Paris Antlamas imzaland (1856). Paris Antlamas ve nemi 1. Osmanl Devleti Avrupa devleti saylacak, devletler genel hukukundan yararlanacak ve toprak btnl Avrupal devletlerin garantisi altnda olacaktr. * Osmanl Devleti, Avrupal devletlerin garantisi altna girmekle, kendini koruyamayacak kadar zayf bir devlet olduunu kabul etmitir. * ngiltere ve Fransa, karlarnn tehlikeye girmesine seyirci kalmayacaklarn gstermilerdir. 2. Karadeniz tarafsz hale getirilecek, sadece ticaret gemilerine ak olacak; Osmanl Devleti ve Rusya, Karadenizde sava gemisi bulunduramayacak ve tersane kuramayacaklardr. * Osmanl Devleti savata galip gelmesine ramen, yenik bir devlet durumuna drlmtr. * Rusyann Osmanl Devleti zerindeki emelleri bir sre iin engellenmitir. * ngiltere ve Fransa, Akdenizdeki gvenliklerini korumulardr. 3. Boazlar konusunda 1841 tarihli Londra Boazlar Antlamas geerli olacaktr.

92

* Boazlar zerinde uluslararas stat devam etmitir. 4. Eflak ve Bodann sahip olduklar haklar ve ayrcalklar geniletilecek, bu beyliklerin ve Srbistann haklar antlamay imzalayan devletlerin ortak garantisi altnda bulunacaktr. * Avrupal byk devletler Osmanl Devletinin iilerine karmlardr. * Osmanl Devletinin egemenlik haklarna mdahale edilmitir. * Byk devletler Balkan uluslarnn bamszlna ortam hazrlamlardr. 5. Avrupa devletleri Islahat Fermann memnunlukla karlamlar ve Osmanl Devletinin iilerine karmamay kabul etmilerdir. * Islahat Fermannn antlamada yer almas Avrupal devletlerin Osmanl Devletinin iilerine karmalarna zemin hazrlamtr. * Islahat Ferman Avrupal devletlerin basksyla hazrlanmtr. Osmanl mparatorluunun Dalmas Panislavizm Hareketleri Slav asll topluluklar (Rus, Srp, Hrvat, Slovak, Bulgar, Ukrayn, Sloven, v.s.) siyasal ve kltrel bakmdan birletirmek isteyen harekete Panislavizm denilir. Rusya Panislavizm politikasyla; Osmanl Devletinin i ilerine karmay ve bu devleti ykmay, Balkanlara egemen olmay ve Balkanlar zerinden scak denizlere ulamay amalamtr. Balkanlarda Ayaklanmalar Rusya, tarihi emellerine ulaabilmek amacyla Balkan uluslarn Osmanl mparatorluuna kar kkrtt. 1876da Bulgarlar, arkasndan Karadallar ve Srplar ayaklandlar. Osmanl tarihinde bu gelimelere Balkan Bunalm denilmitir. 93

1877 1878 Osmanl Rus Sava Avrupal Devletler stanbulda konferans dzenleyerek uluslarna zerklik verilmesini istemiler, bu teklifleri Osmanl Devleti kabul etmemitir. Bunun zerine Osmanl Devletine sava aan Ruslar Osmanl ordular karsnda byk baarlar kazanmlar ve Edirneyi alarak stanbul yaknlarndaki atalcaya kadar ilerlemilerdir. stanbulun Ruslarn eline gemesinden ekinen Osmanl Devleti bar istedi. Bar grmeleri Ayastefanosta (Yeilky) yapld (Mart 1878). Rusyann ok glenmesi menfaatlerine ters den ngiltereyi harekete geirdi. Avusturya, Balkanlara yaylmay amaladndan antlamaya tepki gsterdi. Almanya da bu devletlere katlnca Ayastefanos Antlamas uygulanmamtr. Rusya, yeni bir sava gze alamadndan Berlinde bir kongre toplanmasn kabul etti. Berlin Kongresine Osmanl Devleti, Rusya, ngiltere, Avusturya, Fransa, talya ve Almanya katld. Grmeler sonunda Berlin Antlamas yapld (1878). Bu antlamaya gre; * Osmanl Devletinin tek kr Dou Beyazt olmu, ancak Kbrs ngilizlere s olarak vermitir. * Ermeni sorunu, Berlin Antlamasyla uluslararas politika konusu haline gelmitir. * Bulgaristann paralanmasyla Rusyann Balkan egemenlii ve Ege Denizine inmesi engellenmitir. * Osmanl Devleti, Berlin Kongresinde Avrupal devletlerin hedefi haline gelmitir. Bunun sonucunda kongre Osmanl Devletinin paylam pazarl haline gelmi, Osmanl Devletinin dalmas hzlanmtr.

94

* Bu dnemde ngiltere de Osmanl Devletinin paralanmas giriimlerine katlmtr. Osmanl Devletinin denge politikasnda ngilterenin yerini Almanya almtr. * Osmanl Devleti Anadoluda ve Balkanlarda geni toprak kaybna uramtr. Rumelideki Trkler gvenli yerlere g etmiler ve Rumelide Trk nfusu azalmtr. Dalmay nleme abalar Osmanl Devletinin dalmasn nlemek ve siyasal varln srdrmek amacyla baz dnce akmlar ortaya kmtr. Osmanlclk Osmanlclk fikri Tanzimat dneminin sonlarna doru ilk defa Gen Osmanllar ad verilen aydnlar tarafndan ortaya atlmtr. Osmanlclk fikrini savunan Gen Osmanllar, devletin snrlar ierisinde yaayan bireyler arasnda dil, rk ve din bakmndan hi bir ayrm gzetmeksizin ayn haklara sahip olduklar kabul edilirse, Osmanl toplumu iinde bir kaynama ve dayanma salanaca dncesindeydiler. Ancak; * Aznlklarn bamsz olmak istemeleri ve ulusuluk akmnn yaygnlamas * Avrupal devletlerin aznlklar kkrtmalar ve korumalar * Balkanlarda isyanlarn kmas ve Anadoluda Ermeni olaylar Osmanlclk dncesinin gereklemesinin mmkn olmadn gstermitir. slmclk slmclk dncesiyle; imparatorluk iindeki Mslman unsurlar arasnda birlik ve beraberlii salamak ve imparatorluk dndaki Mslmanlarn Halifelik kurumunun dini gc etrafnda birletirilerek beraber hareket edilmesi amalanmtr. 95

II. Abdlhamit, slmclk dncesini, resmi bir politika olarak benimsemitir. Birinci Dnya Savanda Araplarn ngilizlerle birlikte hareket ederek Trk askerlerine saldrmalar, slmclk grnn Osmanl Devletinin btnln korumada baarl olamadn gstermitir. Trk Birlii (Turanclk) Trklk akm, bir kltr hareketi olarak balam, ancak daha sonra siyasal bir karakter kazanmtr. Turanclk dncesinin amac, Trkleri bir lkede, bir ynetim ve bayrak altnda toplamakt. Turanclk, ttihat ve Terakki Partisinin programnda yer alm, devlet ynetimine yanstlmtr. Osmanl Devletinin I. Dnya Savanda yenilmesi, Turanclk hareketini zayflatmtr. Trklk Osmanl Devleti, Balkan Savalarnn olumsuz sonular nedeniyle kendisini ykan gelerden birinin milliyet ve millet kavram olduunu anlamt. Osmanlclk ve slmclk anlaynn terkedilmesiyle lkede, Trklk akm n plana karld. Bu akmn nclerinden Ziya Gkalp, almalaryla Trklk akmna toplumsal bir ierik kazandrmtr. Batclk Batclk, II. Merutiyet dneminde bir dnce akm haline geldi. Bu gr, devletin Batllamasyla kurtulabileceini ve bunun iin eitli alanlarda slahatlar yaplmas gerektiini savunmutur.

96

16) XIX. Yzyl Islahatlar

II. Mahmut Dneminde Yaplan Islahatlar Sened-i ttifak (1808) Bu senet II. Mahmut ile ynlar arasnda imzalanmtr. yanlarla II. Mahmut arasnda Sened-i ttifakn yaplmasnda Alemdar Mustafa Paa nemli rol oynad. Sened-i ttifak ile Osmanl Devleti yanlarn varln ve haklarn tanmtr. Askeri Alanda Yaplan Yenilikler Nizam- Ceditin yerine Sekban- Cedit ismiyle yeni bir ocak kurdu. Ancak yenierilerin isteiyle Sekban- Cedit Oca kaldrld. Sekban- Ceditin kaldrlmas yenierilerin marmasna neden oldu. II. Mahmut yenierilerden Ekinci adyla yeni bir ocak kurdu. Bu ocak Avrupa tarznda eitim yapacakt. Yenieriler eitim istemeyiz diyerek, ayaklandlar. Buna karlk halk, esnaf, medrese rencileri, topu birlikleri padiahn yannda toplanarak Yenieri Ocan kaldrdlar (1826). Bylece; * Padiahn devlet ynetimindeki otoritesi yeniden glenmitir. * Yeniliklere engel olan bir kurum ortadan kaldrlmtr. Yenieri Ocann kaldrlmasndan sonra yerine Asakir-i Mansure-i Muhammediye adyla yeni bir askeri rgt kuruldu. Bu ordu ada nitelikli merkez ordusu olarak kuruldu (Blk, tabur, alay, eklinde dzenlenmitir).

97

Hkmet ve Ynetim Alannda Yaplan Yenilikler * XVIII. yzyldan itibaren nemini kaybeden Divan rgt kaldrlarak yerine bugnk anlamda bakanlklar (nazrlklar) kuruldu. * Devlet memurlar dahiliye ve hariciye diye ayrlmtr. Tmar ve zeamet kaldrlarak devlet memurlarna maa balanmtr. * Grevden alnan veya len devlet adamlarnn mal varlna el koymak demek olan msadere usul kaldrld. Bylece II. Mahmut, mlkiyet hakknn gvence altna alnmasn amalamtr. * Osmanl uyruundaki herkese tam bir din ve mezhep zgrl tannmtr. * ller merkeze balanm ve yanlklar kaldrlmtr. * Anadolu ve Rumelide ilk defa askeri amal nfus saym yaplmtr (1831). Eitim ve Kltr Alanlarnda Yaplan Yenilikler * Medreselerin yannda Avrupa tarznda eitim kurumlar ald. Bu dnemde lkretimin zorunluluu kabul edildi. II.Mahmut dneminde Avruba tarznda sivil tarznda okullarn almas Osmanl lkesinde kltr atmasna neden oldu. Eitimde doan bu iki ballk Cumhiriyet dnemine kadar devam etti.Tevhid-iTedrisat Kanunu'yla ikilik oratadan kaldrlmtr. * lk defa bu dnemde Fransaya renci gnderilmi, yabanc dil bilen Mslman evirmenler yetitirilmitir. Ekonomi Alannda Yaplan Yenilikler * Vergilendirmede adalet esaslar gz nne alnm ve baz vergiler kaldrlmtr. * Yerli mallarn kullanlmas tevik edilmitir. Osmanl parasnn darya kn nlemek iin yabanc kumatan elbise yaplmas yasaklanmtr.

98

* Yeni kurulan ordunun elbise ve ayakkab ihtiyacnn karlanmas iin Bakrkyde bez, Eypte iplik, zmitte uha ve Beykozda deri fabrikalar kurulmutur. * Osmanl tccarlarnn yabanc tccarlarla rekabet edebilmesi iin gmrk vergilerinde kolaylk salanmtr. Tanzimat Dnemi (1839 - 1876) Tazminat Ferman Tanzimat Fermannn ilan edilmesinde; * Osmanl Devletinin varln kendi kuvvetiyle koruyamayacan anlamasndan sonra Avrupal devletlerin desteini salamak istemesi * Rusyann Hristiyan halka yeni haklar verilmesi iin yapt basklarn nlenmek istenmesi * Osmanl Devletinin kanunlarda baz dzenlemeler yapmak istemesi gibi nedenler etkili olmutur. 1. Mslman ve Hristiyan btn halkn rz, namus, can ve mal gvenlii devletin gvencesi altnda olacaktr. Bu hkmle; din ve mezhep ayrm gzetilmeksizin halka eitlik ve devlet gvencesi verilmitir. 2. Vergiler herkesin gelirine gre dzenli bir ekilde toplanacaktr. Bu hkmle; vergilerin toplanmasndaki eitsizlik ve hakszlklar ortadan kaldrlmaya allmtr. 3. Askerlik ileri dzene konulacak, askere alma ve terhis ileri salam esaslara balanacaktr.

99

Bu hkmle; * Askerlikte ocak usul ortadan kaldrlm, askerlik vatan grevi haline getirilmitir. * Hristiyanlarn askerlik yapmas zorunlu hale getirilmitir. 4. Mahkemeler ak olarak yaplacak ve hi kimse haksz yere idam edilmeyecektir. 5. Herkes mal ve mlkne sahip olacak, miras brakabilecek ve msadere kaldrlacaktr. Bu hkmle; ahslarn mlkiyet hakk devlet garantisi altna alnmtr. Bylece sermaye birikimine ortam hazrlanmtr. 6. Rvet ve iltimas kaldrlacaktr. 7. Herkes kanun nnde eit olacaktr. Bu hkmle; tm Osmanl vatandalar arasnda eitliin salanmas istenmi, bu durum Osmanlclk fikrine esas olmutur. Patiah Abdlmecit Tanzimat Ferman'yla aklanan hkmlere uyaana,fermana dayanarak yaplacak btn yasalar uygulayacana yemin etmitir.Bylece patiah; - Yetkilerini kendi rzasyla kstlamtr. - Kendi gc zerinde konun gcn kapul etmitir.

100

Islahat Ferman Islahat Fermannn balca maddeleri unlardr: 1. Din ve mezhep zgrl salanacak, okul, kilise ve hastane gibi binalar tamir ve yeniden inaa edilebilecektir. Bu hkmle; Hristiyanlara tam bir dini serbestiyet getirilmi, alan okullar milli isyanlarn artmasna neden olmutur. 2. Hristiyan ve Musevilere kar kk drc szler ve deyimler kullanlmayacaktr. Bu hkmle; gayrimslimlerin isyanlarnn nlenmesi ve Mslman Hristiyan atmasnn ortadan kaldrlmas amalanmtr. 3. Hristiyan ve Museviler devlet memuru olabilecek, eitli okullara girebilecektir. Bu hkmle; Hristiyanlarla Mslmanlar arasndaki en nemli ayrlk giderilmitir. 4. kence, dayak ve angarya kaldrlacaktr. 5. Vergiler herkesin gelirine gre toplanacak ve iltizam usul kaldrlacaktr. 6. Askerlik iin nakdi bedel kabul edilecektir. Bu hkmle; Hristiyanlar para deyerek askerlik grevinden muaf tutulmutur. 7. Hristiyanlarn il meclisine ye olmalar kabul edilecektir. Islahat Fermnndan sonra Hristiyanlarn ounlukta olduu yerlerde yerel ynetim Hristiyanlarn denetimine geti. Bu da devletin paralanmasn hzlandrmtr.

101

8. Yaplacak antlamalarla yabanc uyruklular vergilerini vermek artyla mal ve mlk sahibi olabileceklerdir. Bu hkm, yabanc sermayenin lkede yatrm yapmasna olanak salamtr. 9. Mahkemeler ak yaplacak, herkes kendi dinine gre yemin edecektir. 10. Patrikhanede yeni meclisler kurulacak, bu meclislerin ald kararlar Babali tarafndan tasdik edildikten sonra yrrle girecektir. Bu hkm, Balkanlarda yeni Hristiyan devletlerin kurulmasna yol amtr. 11. Tarm ve ticaret ileri dzenlenecek, herkes irket ve banka gibi ticari nitelikli kurumlar aabilecektir. Merutiyet Dnemi 1. I. Merutiyetin lan ve Kanun Esasi I. Merutiyetin ilan edilmesinde; * Yeni Osmanllarn Merutiyetin ilan edilmesi iin almalar * stanbul Konferansnda Osmanl Devleti aleyhine karar alnmasnn nlenmek istenmesi * mparatorluk iindeki uluslarn isyan etmelerinin nlenmek istenmesi etkili olmutur. Kanun Esasinin nemli Maddeleri 1. Saltanat ve hilafet hakk ve makam Osmanoullar soyunun en byk erkek evladna aittir. Bu madde Osmanl Merutiyetinin monarik karakter tadn gstermektedir. 102

2. Devletin dini slamdr. Yasalar dini hkmlere aykr olamaz. Bu madde Osmanl anayasasnn teokratik arlkl bir yapya sahip olduunu gsterir. 3. Yasama grevi; yan Meclisi ve Mebusan Meclisine verilmitir. 4. Ayan Meclisi yeleri padiah tarafndan lnceye kadar tayin edilebilecekti. Mebusan Meclisinin yeleri drt ylda bir yaplan seimle her ellibin Osmanl erkeinin seecei milletvekillerinden oluacaktr. Osmanl Devletinde parlamenter sisteme geilmitir. 5. Yrtme yetkisi; banda padiahn bulunduu Bakanlar Kuruluna (Heyet-i Vkelaya) verilmitir. 6. Kanun teklifini sadece hkmet yapabilecektir. Bu maddeler Mebuslar Meclisinin etkinliini azaltm ve bir danma meclisi durumuna drmtr. 7. Bakanlar Kurulunun bakan ve bakanlarn padiah seer, atar ve gerektiinde azleder. 8. Mebuslar Meclisinin bakan ve iki yardmcs Meclisin gsterdii adaylar arasndan padiah tarafndan seilir. 9. Meclisi amak ve kapatmak padiaha aittir. 10. Hkmet Meclise kar deil, padiaha kar sorumlu olacaktr. Bu madde, padiahn yetkilerinin milli iradenin stnde olduunu gstermektedir.

103

11. Anayasada kii zgrl, retim ve renim zgrl, mlkiyet hakk, din zgrl, basn zgrl, konut dokunulmazl, vergi eitlii, yasal eitlik ve dileke hakk gibi temel haklar yer almtr. Osmanl Devletinde kiisel haklar ve zgrlkler genilemi ve anayasa gvencesine alnmtr. 12. Padiah, devlet gvenliini bozduu gerekesiyle polis aratrmas yaptrabilecek ve sonunda sulu grlen kiileri srgne gnderebilecektir. * Kanun- Esasi Trk tarihinin Avrupa tarzndaki ilk anayasasdr. * Halk ilk defa Padiahn yannda ynetime ortak olmu ve I. Merutiyet Dnemi balamtr. (1876 - 1908) II. Merutiyetin lan II. Abdlhamitin Mebuslar Meclisini kapatmas ve anayasay yrrllkten kaldrmas merutiyet yanllarn yeniden harekete geirdi. Merutiyet yanllar 1889 ylnda ttihad Osmani Cemiyetini kurarak rgtlendiler. Ahmet Niyazi Bey Manastrda kendilerine bal birliklerle ayaklandlar. Rumelide Merutiyet isteiyle gsterilerin artmas sonucunda II. Abdlhamit Merutiyetin yrrle girdiini ilan etmek zorunda kald (23 Temmuz 1908). II. Merutiyet Dneminde Kanun- Esaside Yaplan nemli Deiiklikler 1. Padiah Mebuslar Meclisinde anayasaya ballk yemini edecektir. Kanun stnl ilkesi pekitirilmitir. 2. Padiah Bakanlar Kurulunun yalnzca bakann semekle ykmldr. 3. Bakanlar Kurulu Mebuslar Meclisine kar sorumludur.

104

Padiahn yrtme ile ilgili yetkileri kstlanm, millet iradesi yrtme organ zerinde denetim hakk elde etmitir. 4. Mebuslar Meclisi bakann kendisi seer. 5. Ekonomi, ticaret ve bar antlamalar Mebuslar Meclisinin onayndan sonra yrrlle girer. 6. Mebuslar Meclisi ve yn Meclisi padiahtan izin almadan yasa nerme hakkna sahiptir. 7.Padiah, veto ettii bir yasa tasars deimeden yeniden mecliste kabul edilirse bu tasary onaylamak zorundadr. 5. 6. ve 7. maddeler padiahn yasama yetkisinin kstlandn gstermektedir. 8. Padiahn meclisi feshetme yetkisi olduka zorlatrlmtr.

105

17) XX. Yzyl Balarnda Osmanl mparatorluu

Trablusgarp Sava Savan Nedenleri Trablusgarp Savann kmasnda; * Smrgecilik yarnda ge kalan talyann sanayisi iin hammadde ve pazar aray * Osmanl Devletinin Trablusgarp koruyamayacak durumda olmas * Corafi konumu itibariyle talyaya yakn olan Trablusgarpn ticaret yollar zerinde bulunmas ve zengin petrol kaynaklarna sahip olmas gibi nedenler etkili olmutur. Osmanl Devleti, Balkan Savalarnn balamas zerine talya ile Ouchy (Ui) Antlamasn imzalad (18 Ekim 1912). Bu antlama ile Trablusgarp Sava sona ermitir. Savan Sonular * Osmanl Devleti, Kuzey Afrikadaki son topran da talyanlara brakarak bu ktadan tamamen ekilmitir. * Rodos ve Oniki Aday ele geiren talya, Ege Denizinde etkin bir g haline gelmi, Osmanllarn Egedeki hakimiyeti sarslmtr. * Osmanl Devleti, Balkan Savalarndan malup ktndan talyaya braklan adalar geri alacak gce sahip deildi. Bu nedenle talya adalar geri vermedi. Oniki Ada, II. Dnya Savann sonuna kadar talyada kald. Savata malup olan talya, adalar Yunanistana brakmtr (1947).

106

Balkan Savalar Balkan Savalarnn Nedenleri * Rusyann tarihi emellerine ulaabilmek amacyla Balkan uluslarn Osmanl Devletine kar kkrtmas * Balkan uluslarnn iyice zayflayan ve yklmakta olan Osmanl Devletinin Balkanlardaki topraklarn ele geirmek istemeleri * Balkanlarda Panislavizm politikas takip eden Rusyann milliyetilik fikirlerinden yararlanarak Balkan uluslarnn aralarnda uzlama salamas * Osmanl Devletinin Almanyaya yaklamasndan rahatszlk duyan ngilterenin Reval Grmesi (1908) sonucunda Rusyay Osmanl topraklar, Boazlar ve Balkan politikasnda serbest brakmas * Avrupal byk devletlerin kendi politikalar dorultusunda Balkan uluslarn desteklemeleri * Osmanl Devletinin politik blnmlk ierisinde bulunmas ve askeri birliklerinin bir ksmn terhis etmesi Birinci Balkan Sava Karadallarn saldrsyla I. Balkan Sava balamtr (8 Ekim 1912). Bu sava srasnda Bulgaristan, Yunanistan, Srbistan ve Karada devletleri Osmanl Devletine kar aralarnda ittifak yapmlardr. I. Balkan Savanda; * Balkanlardaki Osmanl ordusunun dzensiz durumda bulunmas ve askerlerinin bir ksmnn terhis edilmesi * Orduda particilik ve ikiliin kmasndan dolaysyla disiplinin bozulmas gibi nedenler, Osmanl Devletinin malubiyetine sebep olmutur.

107

I. Balkan Savann Sonular * Osmanl Devleti, Edirne ve Krklareli dahil Balkan topraklarndan ekilmitir. Midye - Enez hattnn dousundaki topraklar Osmanl Devletinin elinden kmtr. * I. Balkan Sava srasnda Arnavutluk bamszln ilan etmitir. Arnavutluk, Osmanl Devletinden ayrlan son Balkan devletidir (28 Kasm 1912). * Londrada grmeler devam ederken ttihat ve Terakki Partisi I. Balkan Savandaki yenilgiden dolay ypranan Kamil Paa Hkmetini Babali Baskn ile devirerek iktidar ele geirmitir. (23 Ocak 1913). * I. Balkan Sava sonunda Bulgaristan Ege Denizine ulamtr. * Birinci Balkan Savandan sonra Osmanlclk fikrinin baarl olamayaca grlm ve milliyetilik cereyan glenmitir. Balkanlarda Trk aznl meselesi ortaya km, Osmanl Devletinin elinden kan Balkan topraklarndan birok Trk ve Mslman Anadoluya g etmek zorunda kalmtr. kinci Balkan Sava Londra Antlamasna gre en fazla topra Bulgaristan ald. Byk bir Bulgaristan Devletinin ortaya kmas ve topraklarn Ege Denizine kadar geniletmesi, Yunanistan ve Srbistann tepkisine neden oldu. Sonu olarak Osmanl Devletinden alnan topraklarn paylam Balkan uluslar arasnda kinci Balkan Savana neden olmutur. Bu durumdan faydalanmak isteyen Osmanl Devleti harekete geti. Kurmay Yarbay Enver Bey komutasndaki Trk ordusu Londra Antlamasnda belirtilen Midye-Enez snrn geerek Krklareli ve Edirneyi geri almtr.

108

Birinci Dnya Sava (1914 1918) Savan Nedenleri Savan kmasnda etkili olan genel nedenler; Fransz htilalinin getirdii ulusuluk akm ve Sanayi nklabnn getirdii smrgecilik yardr. Birinci Dnya Savann en nemli nedeni devletler arasndaki ekonomik yartr. Birinci Dnya Savann kmasnda; * Almanya ile ngiltere arasndaki hammadde ve pazar rekabeti * Fransann Almanyaya kaptrd Alsas Loren kmr havzasn geri almak istemesi * Rusyann dnya ticaretinde pay sahibi olmak amacyla scak denizlere ulamak ve Balkanlarda otoritesini artrmak iin Slav topluluklar kendi idaresi altnda birletirmek istemesi * Smrgecilik yarna ge katlan talyann Akdenizde etkinliini artrmak ve yeni smrgeler elde etmek istemesi * Avusturya Macaristan mparatorluunun lkesindeki ulusuluk hareketlerini engelleyerek birliini korumaya ve Balkanlarda gcn artrmaya almas * Avusturya ile Rusya arasnda Balkanlara hakim olma yar * Almanyann Osmanl topraklarndaki emellerine ulama konusunda Rusyay engel olarak grmesi * Avusturya Macaristan veliahtnn Saraybosnada bir Srp tarafndan ldrlmesi gibi zel nedenler etkili olmutur. Avusturya Macaristan veliahtnn ldrlmesi, Birinci Dnya Savan fiilen balatmtr. Osmanl Devletinin Savaa Girmesi Osmanl Devletinin savaa girmesinde; * Devlet adamlarnn sava Almanlarn kazanacana inanmalar 109

* XIX. yzyln sonlarnda ve XX. yzyln balarnda kaybedilen topraklarn geri alnmak istenmesi * ttihat ve Terakki Frkasnn Alman hayranl ve askeri slahatlarda Almanyadan faydalanlmas * Ege adalarnn geri alnmak istenmesi * Osmanl Devletinin kapitlasyonlar ve Duyun-u Umumiye borlarndan kurtulmak istemesi * Osmanl Devletinin siyasi yalnzlktan kurtulmak istemesi * Osmanl devlet adamlarnn Almanyann desteiyle lkenin kalknabileceine inanmalar gibi nedenler etkili olmutur. Osmanl Devletinin Birinci Dnya Savana girmesi sonucunda; Yeni cepheler alm ve sava alan genilemitir. ngiltere Kbrs topraklarna kattn aklamtr. Osmanl Devleti tek tarafl olarak kapitlasyonlar kaldrdn ilan etmitir. Osmanl Devleti birok cephede birden savamak zorunda kalmtr. Osmanl topraklar tilaf Devletleri arasnda yaplan gizli antlamalarla paylalmtr. Osmanl Devleti I. Dnya Savanda Kafkasya, anakkale, Irak, Suriye-Filisten, Yemen-Hicaz, Kanal, Galiya, Romanya ve Makedonya Cephelerinde savamtr. Birinci Dnya Savann Genel Sonular * Osmanl, Almanya ve Avusturya - Macaristan mparatorluklar ile Rus arl paralanmtr.

110

* Polonya, ekoslovakya, Yugoslavya, Litvanya, Macaristan ve Trkiye gibi yeni devletler kurulmutur. * Dnya barn korumak amacyla Cemiyet-i Akvam (Milletler Cemiyeti) kurulmu, smrgeciliin yerini manda ynetimi almtr. * Snrlarn izilmesinde milliyetilik ilkesine dikkat edilmemesi aznlklar sorununa neden olmutur. * Cumhuriyet rejimleri arlk kazanm baz lkelerde rejim deiiklikleri olmutur. Almanya, Trkiye, Bulgaristan ve Avusturyada Cumhuriyet Rusyada ise sosyalist ynetimler kurulmutur. * Osmanl mparatorluunun yklmas, Almanya, Avusturya - Macaristan ve Rusyadaki deiiklikler Orta Dou ve Avrupada dengelerin bozulmasna ve otorite boluuna neden olmutur. * ngiltere ve Fransa en nemli rakipleri Almanyay safd ettiler. Savatan en krl kan devlet ngiltere olmu, Almanya gcn yitirmitir. * mmetilik anlay sona ermi, Araplar Osmanl Devletinden ayrlmtr. * lk kez kimyasal silahlar, denizalt ve tanklar bu savata kullanlmtr. Kimyasal silahlarn ve uaklarn kullanlmas sivil savunma tekilatnn kurulmasnda etkili olmutur. * Sava sonunda Almanyaya ok ar artlarda antlama imzalatlmas ve talyaya sava ierisinde vaadedilen topraklarn verilmemesi kinci Dnya Savana neden olmutur.

111

18) Mondros Atekesi ve Sonrasndaki Gelimeler

Mondros Atekes Anlamas 1. anakkale ve stanbul Boazlar alacak, Karadenize serbeste giriin salanmas yannda, buralardaki istihkamlar mttefikler tarafndan igal edilecektir. * Osmanl Devletinin siyasi varl ve stanbul tehdit aldna girmitir. * Anadolu ve Rumeli topraklarnn balants kesilerek Osmanl Devletinin toprak btnl bozulmutur. 2. Snrlarn korunmas ve i gvenliin salanmas iin gerekli grlecek askerlerin fazlas terhis edilecektir. Askeri kuvvetin says Osmanl Devleti ile tilaf Devletleri arasnda yaplacak grmelerden sonra kararlatrlacaktr. Osmanl Devleti, askeri ynden savunmasz bir duruma getirilmitir. Bu durum tilaf Devletlerinin igallerini kolaylatrm ve Trk halknn silahlanarak direnie gemesine neden olmutur. 3. tilaf Devletleri gvenliklerini tehdit edecek bir durum ortaya ktnda herhangi stratejik bir noktay igal edebilecektir. * Atekesin en tehlikeli maddesidir. * tilaf Devletlerinin istedikleri takdirde btn Anadolu topraklarn ve stratejik noktalar igal edebileceklerini gstermektedir. * tilaf Devletleri igalleri bu maddeye dayanarak yapmlar ve Wilson lkelerine de ters dmekten kurtulmulardr. 4. Hkmet haberlemeleri dndaki btn haberleme istasyonlar (telsiz, telgraf ve kablo) tilaf Devletlerinin denetimine verilecektir. Bu maddeyle;

112

* tilaf Devletleri btn haberleme hatlarn ele geirerek kendilerine kar yaplabilecek organize hareketleri zamannda renmeyi ve direnileri bastrmay amalamlardr. Ayrca, btn istasyonlarn tilaf Devletlerine braklmas Anadolu topraklarnn btnyle igal edilebileceinin belirtisidir. * tilaf Devletleri haberleme aralarn ellerinde bulundurarak igaller karsnda tepkilerin genilemesini nlemek istemilerdir. 5. tilaf Devletleri btn liman ve tersanelerden faydalanabileceklerdir. 6. Toros tnelleri, demiryollar ve deniz iletmeleri tilaf Devletlerine braklacaktr. 7. Denizcilie, askerlie ve ticarete ait maddelerin ve malzemelerin tahribi nlenecektir. 5. 6. ve 7. maddelerle tilaf Devletleri, ar ekonomik ykmllkler koyarak Osmanl Devletinin ekonomik bamszln elinden almtr. Bylece, ayakta duramayacak olan Osmanl Devletini kendilerine baml hale getirmeye almlardr. Vilyat- Sittede (Erzurum, Van, Diyarbakr, Elaz, Sivas, Bitlis) herhangi bir karklk ktnda tilaf Devletleri bu illeri igal edebileceklerdir (Atekesin 24. maddesi). 24. maddenin ngilizce metninde alt vilayet Six Armenian Vilayets alt Ermeni vilayeti olarak gemektedir. Bundan hareketle bu ehirlerin Ermenilere verilecei ve blgede Ermeni Devletinin kurdurulaca sezilmektedir. Ermeniler korunarak ileride kurulmas planlanan Ermeni Devletine ortam hazrlanmaya allmtr. Osmanl devleti,Mondros Atekesi'ni imzalayarak kaytsz artsz tilaf Devletleri'ne teslim olmu ve fiilen sonra ermitir.Bu durumda Osmanl Devleti km ,galip devletlerin hakknda verecei klarara raz olmu ve Anadolu'nun isgalini kapulenmitir. ngiltere ise,tek bana atekesi imzalayarak Fransa ve talya'ya stnlk salamtr.

113

gallerin Balamas tilaf Devletleri, Mondros Atekesinin hemen ardndan Birinci Dnya Sava srasnda imzalanan gizli antlamalar yrrle koymak iin igallere baladlar: 13 Kasm 1918de 60 paradan oluan tilaf Devletlerinin donanmas stanbula geldi. Bylece Osmanl Devletinin bakenti fiilen igal edildi ve Osmanl Hkmeti, tilaf Devletlerinin denetimine girdi. tilaf Devletleri bir yandan da Boazlar igal ederek bu blgeye yerletiler. Osmanl Devletini Paylama Tasarlar Birinci Dnya Savann devam ettii yllarda, Osmanl Devletinin yklmak zere olduunu gren tilaf Devletleri, aralarnda yaptklar gizli antlamalarla Osmanl topraklarn paylatlar. Birinci Dnya Savanda tilaf Devletleri arasnda yaplan gizli anlamalar Rusya'daki Bolevikleri dnya kamuoyuna duyurdular.Bu nedenler gizli anlamalarn uygulanmas zorlat. Rusya 'nn savatan ekilmesinden sonra paylam planlar deiiklie uramam,tilaf Devletleri,Rusya'ya braknlan yerlerden Boalar ortak ynetmeyi ,Dou Anadolu'^yu paralayp buralarda yeni devletler kurmay ve Ermenilere toprak vermeyi kararlatrmlardr. Gizli anlamalarla en byk tepki Wilson lkelerinin yaynlanmasdr.Mondros'tan sonraki igaller gizli anlamalarn sonucudur. zmirin gali ve Sonular Yunanllar tilaf Devletlerinin koruyuculuu altnda 15 Mays 1919dan itibaren zmiri igale balamtr. Rumlarn lgn tezahratlar arasnda zmire giren Yunan kuvvetlerine ilk kurunu atan gazeteci Hasan Tahsin, Bat cephesinde ilk Trk direniini balatmtr. Yunanllar zmire girdikten sonra birok insan ldrmler, subay ve sivil memurlar tutuklamlar ve halka kt muamele yapmlardr.

114

zmirin galinin Sonular 1. Yunanllara kar silahl direni balam, Redd-i lhak Cemiyetinin almalaryla Kuvay- Milliye tekilatlar kurulmutur. 2. zmire asker karan Yunanllar blgede igallere ve katliamlara balamlardr. 3. Yerli Rumlarn taknlklar artm ve ehir Rumlar tarafndan yamalanmtr. 4. Anadolunun deiik yerlerinde zmirin igalini protesto iin mitingler yaplmtr. 5. zmirin igal edilmesi tehlikenin ne kadar byk ve yakn olduunu ortaya koymu ve Kurtulu Savann balamasn hzlandrmtr. Milli Cemiyetler Trakya Paaeli Cemiyeti 2 Aralk 1918de Edirnede kurulmutur. Amac mtarekeden sonra aznlklarn taknlklar ve igaller karsnda Trakyada yaayan Trklerin haklarn koruyup, direnii salamak ve gerekirse silahla kar koymakt. zmir Mdafaai Hukuku Osmaniye Cemiyeti 2 Aralk 1918de kurulmutur. Cemiyet zmirin Yunanllara verilmesini engellemeye, zmirin Trkl hakknda propaganda yoluyla dnya kamuoyunu inandrmaya ve haklarn korumaya almtr. zmir Redd-i lhak Cemiyeti zmirde kurulan bu cemiyetin ilk ad Mdafaa-i Vatan Heyeti dir. zmirin igalinden bir gn nce Redd-i lhak Cemiyeti adn almtr. Cemiyetin amac; zmirin haksz olarak Yunanistan tarafndan igalini nlemek, zmir ve evresinin Trklere ait olduunu dnyaya duyurmakt. zmirin igalinden sonra silahl direnie geen Redd-i lhak Cemiyetinin almalaryla Kuvay- Milliye birlikleri kuruldu. Ayrca cemiyet Balkesir ve Alaehir Kongrelerinin toplanmasnda etkili olmutur. 115

ark Vilayetleri (Dou Anadolu) Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Cemiyet ilk nce Dou illerindeki Mslman halkn haklarn korumak amacyla stanbulda kuruldu. 10 Mart 1919da Erzurum Mdafaa-i Hukuk ubesi ald. Erzurum Mdafaa-i Hukuk ubesi, Dou Anadolunun Ermenistana verilmesini engellemek amacyla hzla rgtlenmeye ve evre illerle iliki kurmaya balad. Ayrca cemiyet Ermenilerle mcadele etmek, Dou illerinde Trklerin Ermenilere sayca stn olduu kadar tarih, kltr ve uygarlk ynyle de stn olduunu kantlamak iin Franszca Le Pays, Trke Hdist ve Albayrak gazetelerini karm, bu blgeden g edilmemesi, bilim, iktisat ve din alanlarnda tekilatlarn kurulmas, blgenin saldrlara kar korunmas, blgenin haklarnn savunulmas gibi kararlar almtr. Trabzon Muhafaza-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti Trabzon ve yresine ynelik Rum Pontus Devletinin kurulmasn engellemek ve Ermeni iddialarna kar blge halknn haklarn savunmak amacyla Trabzonda kuruldu. Kilikyallar Cemiyeti Fransz ve Ermenilerin Adana ve evresindeki emellerine ve igallerine kar 21 Aralk 1918de Ali Fuat Paann giriimleriyle stanbulda kuruldu. Cemiyet, Adanann Fransz igaline kar savunulmasnda etkili olmutur. Milli Kongre Cemiyeti II. Merutiyet dneminde Trklk fikrini ve Trk milliyetilii hareketini Milli Eitim vastalaryla yaymak amacyla kurulan Milli Talim ve Terbiye Cemiyeti yeleri tarafndan 29 Kasm 1918de stanbulda kuruldu. Partiler st bir cemiyet olarak kurulan Milli Kongre Cemiyetinin amac; Trkler hakknda dnyada yaplm ve yaplmakta olan propagandalara yayn yoluyla kar koymak ve Trk milletinin 116

haklarn, tarihi vazifelerini, medeni vasflarn belirtmekti. 1919 ylnda Milli Kongre Trkler hakknda tannm yazarlarn szlerini, dnya kamuoyunda Trklerin durumu ve Ermenilerin Mslmanlara yaptklar zulmler hakknda vesikalar ve Franszca eserler yaymlayarak etkili olmutur. Sivas Kongresi'ne kadar birbirlerindn kopuk ve bamsz hareket eden Milli Cemiyetker, Sivans Kongre'sinde Anadolu ve Rumeli Mdafa-i Hukuk Cemiyetleri adyla tek at altnda birletirilmilerdir.

117

19) Kurtulu Savana Hazrlk Dnemi

Kuvay- Milliye Hareketinin Balamas ve Bat Cephesinin Kurulmas Kuvay- Milliye birliklerinin kurulmasnda; * Osmanl Devletinin Birinci Dnya Savandan yenik kmas ve Mondros Atekes Anlamas uyarnca Trk ordusunun terhis edilmesi * Osmanl hkmetlerinin Trk halknn can ve mal gvenliini koruyamamas * tilaf Devletlerinin Mondros Atekes Anlamasnn hkmlerini tek tarafl uygulayarak Anadoluyu yer yer igal etmeleri gibi nedenler etkili olmutur. gallere kar ilk silahl direni hareketi Gney Cephesinde (Drtyolda) Franszlara kar balad. Kuvay- Milliye birliklerinin kaldrlmasnda; * galleri kesin olarak durduramamalar * Hukuk devleti anlayna ters davranarak sulu grdkleri yelerini kendileri cezalandrmalar * htiyalarnn karlanmasnda zaman zaman halka bask yapmalar * Anadolunun kesin olarak igallerden kurtarlmak istenmesi gibi nedenler etkili olmutur. Kuvay- Milliyenin Milli Mcadeleye Salad Yararlar ve zellikleri 1. Yunan ordularnn Anadoluda rahata ilerlemelerini engellemilerdir. 2. Trk kylerini Rum ve Ermeni etelerin saldrlarna kar korumulardr. 3. ayaklanmalar bastrmlardr.

118

4. Dzenli ordunun kurulmas ve tekilatlanmas iin zaman kazandrmlardr. 5. Kuvay- Milliye birlikleri arasnda iliki az olup, kendi blgelerini kurtarmaya almlardr. Ayrca, Milli Mcadelenin ilk silahl direni gc olmulardr. 6. Ulusal bilincin uyanmasn salamlardr. Genelgeler ve Kongreler Havza Genelgesi 28 Maysta mlki ve askeri amirlere gnderdii genelgeyle; * Byk ve heyecanl mitinglerle igallerin protesto edilmesi * Gsteriler srasnda dzenin korunmasna dikkat edilmesi ve Hristiyan halka kar saldr ve dmanlk yaplmamasna nem verilmesi * Byk devletlerin temsilcilerine ve stanbul Hkmetine uyar telgraflarnn ekilmesi gibi isteklerde bulunmutur. Havza Genelgesinden sonra Anadolunun birok yerinde igalleri ve igalcileri protesto eden mitingler dzenlendi. Bu durum Havza Genelgesinin etkili olduunu gstermektedir. Amasya Genelgesi ve Esaslar 1. Vatann btnl, milletin bamszl tehlikededir. Bu maddeyle; * Kurtulu Savann gerekesi belirtilmitir. * Resmi bir belgeyle vatann iinde bulunduu kt durum millete duyurulmutur. * Blgesel kurtuluu are olarak gren vatanseverlere uyar yaplmtr. * Vatann kurtuluu iin millete birlik ve beraberlik iinde almalarn yaplmasnn gerei ortaya konulmutur. Bylece Trk milleti ulusal bamszlk ve egemenlik mcadelesine arlm, igal glerine kar klmtr. 119

2. stanbul Hkmeti zerine ald sorumluluu yerine getirememektedir. Bu durum milletimizi yok duruma drmektedir. Bu maddeyle; * stanbul Hkmetine ilk defa kar klarak grevini yerine getiremedii millete duyurulmutur. * Kurtulu Savann gerekelerinden biri de stanbul Hkmetinin millete kar grevini yerine getirememesi olarak aklanmtr. 3. Milletin bamszln yine milletin azmi ve karar kurtaracaktr. Bu maddeyle; * Kurtulu Savamzn yntemi belirtilmitir. * Ynetim eklinin deitirilecei ima edilmitir. * Millet egemenliinden ilk defa Amasya Genelgesinde bahsedilmi ve milli egemenlik iin ilk adm atlmtr. * Kurtarc olarak padiah, halife ve manda ynetiminin yerini milliyetilik duygusu almtr. * Trk inklbnn evrensel bir nitelik tad ortaya konulmutur. * Hem padiaha hem de igalci glere isyan edilmitir. 4. Ulusun durumunu ve davrann gz nnde tutmak ve haklarn duyurmak iin her trl tesir ve kontrolden uzak ulusal bir heyetin oluturulmas gereklidir. * Kurtulu Mcadelesi kiisellikten karlarak kurumsallatrlmaya allmtr. * Mustafa Kemal Paa, yeni bir parlamentonun (TBMM) toplanmasn ve bu kurulun kesinlikle ulusu temsil etmesini istemitir. Ancak Osmanl hanedannn lkede tek egemen g olduunu kafalarndan atamayan kiiler Osmanl anayasasna gre seim yaplmasn ve padiahn emriyle Mebuslar Meclisinin toplanmasn istemilerdir. Nitekim TBMMnin almasndan nce Osmanl Mebuslar Meclisi toplanmtr. 120

5. Anadolunun her bakmdan en gvenli yeri olan Sivasta milli bir kongre toplanacaktr. * Milli bir kongre toplanarak milli birlik ve beraberlik salanmak istenmi, ulusal cemiyetlerin birletirilmesi dnlmtr. * Trk milletinin geleceinin Anadolunun her tarafndan gelecek delegelerle belirlenmesi dnlmtr. * stanbul Hkmetine kar milli bir hkmetin kurulmasna ortam hazrlanmtr. Nitekim, Sivas Kongresinde Temsil Heyetinin yetkileri geniletilerek hkmet grevini stlenmesi bunun bir sonucudur. 6. Btn sancaklardan halkn gvenini kazanm delegenin olabildiince abuk Sivasa yetiebilmesi iin hemen yola karlmas gerekmektedir. Sivas Kongresine katlacak temsilciler Mdafaa-i Hukuk, Redd-i lhak ve Belediyelerce seilecektir. * Kararlarn halkn istekleri dorultunda alnmas amalanmtr. Ayrca ulus iradesine saygl olunaca ortaya koyulmutur. * Milletin gvenini kazanm, Milli Mcadele taraftar kiilerin seilmesine allmtr. * Milli cemiyetler ve yerel idareler etkin duruma getirilmitir. 7. Herhangi bir kt durumla karlalabilecei dnlerek bu genelge ulusal bir sr olarak tutulmal, delegeler gerekli grlen yerlerde deiik adlarla yolculuk yapmaldr. Bu karar ile Milli Mcadele balama aamasnda tilaf Devletleri, aznlklar ve stanbul Hkmetinden saklanmaya allmtr.

121

Erzurum Kongresi Dou Anadolu Mdafaai Hukuk Cemiyeti tarafndan dzenlenen Erzurum Kongresinin toplanmasnda; * Mondros Atekesinin 24. maddesine gre; dou vilayetlerinin tilaf Devletlerinin tehdidi altna girmesi * Dou blgelerinde kurulmas planlanan Ermeni Devletini engellemek gibi nedenler etkili olmutur. Erzurum Kongresi Kararlar ve nemi 1. Milli snrlar iinde vatan bir btndr, asla paralanamaz. * Erzurum Kongresinin bu maddesi Misak- Millide de yer almtr. lk defa milli snrlardan bahsedilmitir. * Trk vatannn blnmez bir btn olduu ilan edilerek topraklarmz igal etmek isteyen glerin emperyalist olduklar belirtilmitir. * Btn Trk ulusunu ve memleketlerini ilgilendiren ulusal bir karar alnmtr. 2. Her trl yabanc igal ve mdahalesine Osmanl Devletinin dalmas halinde millet birleerek kar koyacaktr. Bu kararla; igalci glere kar g oluturmak iin Dou illerindeki yararl cemiyetler Dou Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin bnyesinde toplanmtr. 3. Osmanl Hkmeti vatann bamszln salayamaz ve koruyamazsa geici bir hkmet kurulacaktr. Bu hkmet milli kongre tarafndan seilecektir. Kongre toplanm deilse, bu seimi Temsilciler Kurulu yapacaktr. * lk defa yeni bir hkmetin kurulmasndan bahsedilmitir.

122

* Herhangi bir ekilde Dou Anadolunun gzden karlmas halinde douda kurulacak geici hkmet, yrrlkteki yasalara gre devlet ilerini srdrecek asker-sivil tm makamlar ve memurlar bu geici ynetime bal olacaktr. * Anadoluda ulusal bir devletin yrtme gc olan ulusal bir hkmet kurma konusundaki niyet ve inan ortaya konulmutur. 4. Osmanl lkesinin btnlnn ve ulusal bamszlnn salanmas, saltanat onurunun ve hilafetin korunmas iin milli kuvvetleri etkili, milli iradeyi hakim klmak temel ilkedir. * Millet egemenliinin koulsuz olarak gerekletirilecei belirtilmitir. * Kuvay- Milliye adn tayan teekkllerin milli iradeyi hakim klaca aklanmtr. * Padiahn korunmas kongrede kabul edilmitir. 5. Her trl topraklar ele geirme Rumluk ve Ermenilik kurulmas amacna ynelik saylacandan topluca savunma ve toplumsal dengemizi bozacak ekilde Hristiyan aznlklara yeni birtakm ayrcalklar verilmesi kabul edilmeyecektir. Ancak Osmanl yasalaryla lkemizdeki aznlklara verilen mal, can ve namus gvenliine tamamen saygl kalnacaktr. 6. Manda ve himaye kabul olunamaz. Bu maddeyle, Mondros Atekesinden sonra Anadoluda ve stanbulda baz evreler Amerikan, baz evreler de ngiliz mandasn istemekteydi. Manda ve himaye fikri ilk defa Erzurum Kongresinde reddedilmitir. Herhangi bir devletin himayesinin kabul edilemeyecei ve Trk ulusunun koulsuz bamsz olaca belirtilmitir. 7. Ulusal irade ve toplanan ulusal gler padiahlk ve halifelik makamn kurtaracaktr. Ulusal egemenlik anlayna ters den bu kararn alnmasnn temel nedeni ortamn byle bir deiiklie hazr olmamasdr. 123

8. Mebuslar Meclisinin derhal toplanmasna ve hkmetin yapt ilerin millete kontrolne allacaktr. * Bu karar ulus egemenliine nem verildiini gstermektedir. * Mebuslar Meclisinin almas istenmi ve stanbul Hkmetinin faaliyetleri denetim altna alnmaya allmtr. 9. Ulusal bamszlmza saygl ve lkemizi ele geirme amac tamayan herhangi devletin teknik, sanayi ve ekonomik yardm kabul edilebilir. Bu maddeyle; Erzurum Kongresinde yalnzca i politikay ilgilendiren ilkeler deil, baz d politika ilkeleri de belirlenerek ilan edilmitir. Bu da Erzurum Kongresinin meclis gibi hareket ettiini gstermektedir.

Sivas Kongresi ve nemi 1. Erzurum Kongresi kararlar baz deiiklik ve ilavelerle kabul edilmitir. Bu maddeyle; Erzurum Kongresi kararlar milli bir kongre tarafndan onaylanarak btn ulusa maledilmitir. Erzurum Kongresi kararlar blgesellikten kmtr. 2. Ulusal direnmeyi gerekletirmek iin kurulan dernekler Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti adyla birletirilmitir. * Ulusal gler birletirilerek ynetimi tek elde toplanmtr. Yine bu kongrede Milli Mcadele liderini (Mustafa Kemal Paa) bulmutur. * Sivas Kongresine katlan Trk ulusunun temsilcileri igalcilere kar ayr ayr yaplan savunma yerine millete savunma ve direnme karar almtr. 3. ABD veya ngilterenin koruyuculuu (mandas) reddedilmitir.

124

Amerikan mandas Sivas Kongresinde en fazla tartlan konu olmutur. Kongreye katlan 38 yeden 25i manda sistemini istemitir. Ancak manda ynetimi ulusal bamszla ve egemenlie ters dmesinden dolay Erzurum Kongresinden sonra bir daha reddedilmitir. 4. Devletin ve milletin bamszl, vatann btnl zedelenmemek kaydyla herhangi bir devletten ekonomik yardm alnabilecei kabul edilmitir. 5. Temsilciler Kurulunun yetkileri btn vatan temsil edecek ekilde geniletilmitir. * Milli Mcadelenin yrtme yetkisi, lke iinde ve dnda siyasi ve idari kararlar alabilme grevi Temsilciler Kuruluna verildi. Temsilciler Kurulu yrtme yetkisini ilk olarak Ali Fuat Paay Bat Anadolu Kuvay- Milliye Kumandanlna tayin ederek kullanmtr. * Sivas Kongresinden sonra Temsilciler Kurulu stanbul Hkmetine bal olmadn gstermek iin Anadoluya atanan komutan ve valileri kabul etmemi, ynetim asndan ilikileri ve haberlemeyi kesmitir. 6. Osmanl Mebuslar Meclisinin toplanmas iin almalara devam edilmesi kararlatrlmtr. Bu maddeyle; Osmanl ynetimi ulus iradesiyle birletirilmeye allmtr. Meclisin almasna allmas kongrenin ulus egemenliine verdii nemi gstermektedir. Sivas Kongresi'nin sonucunda; * Sivas Kongresi lkenin eitli yerlerinden seimle gelen delegelerin katlmasyla toplanm milli bir kongredir. Damat Ferit Hkmetinin stifa Etmesi Sivas Kongresinden sonra harekete geen Temsilciler Kurulu, Damat Ferit Hkmetiyle mcadeleye karar verdi. Anadolu ile stanbul arasndaki ilikiler ve haberleme kesildi (12 Eyll 1919). Bu gelimeler karsnda aresiz kalan Damat 125

Ferit Paa Hkmeti istifa etti (30 Eyll 1919). Yeni hkmeti Milli Mcadeleye kar lml olan Ali Rza Paa kurdu (2 Ekim 1919). Yeni hkmette grev alan kiilerin Trkiyenin btnln ve bamszln isteyenlerden olumas Milli Mcadelecilerle ilikilerin artmasna ve gr alveriine ortam hazrlamtr. Ali Rza Paa Hkmetiyle Temsilciler Kurulu Arasndaki likiler ve Amasya Grmeleri 20 - 22 Ekim tarihleri arasnda yaplan grmelere Temsilciler Kurulu adna Mustafa Kemal Paa, stanbul Hkmeti adna Bahriye Nazr Salih Paa katld. ki taraf arasnda u konularda karara varld: 1. Trk vilayetleri dmana terk edilmeyecek, hibir ekilde manda ve himaye kabul edilmeyecek, Trk vatannn btnl ve bamszl korunacaktr. 2. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti, hukuki bir kurulu olarak stanbul Hkmetince tannacaktr. 3. Meclis-i Mebusann stanbulda toplanmasnn gvenlik asndan uygun olmad kabul edilecektir. Amasyada anlamaya varlamayan tek konu, yaplacak seimlerden sonra Meclisi Mebusann nerede toplanaca idi. Mustafa Kemal Paa stanbulda toplanacak Mecliste ulusal iradenin hr olarak ortaya konulamayaca ve milli kararlarn alnamayaca inancndayd. Mustafa Kemal Paann hakll stanbulun tilaf Devletleri tarafndan resmen igal edilmesiyle ortaya kmtr (16 Mart 1920). Son Osmanl Mebusan Meclisinin Toplanmas ve Misak Milli Kararlar Hazrlklar tamamlandktan sonra 12 Ocak 1920 stanbulda Osmanl Mebuslar Meclisiinde toplanarak almalarna balad. 28 Ocak 1920 de Meclis-i Mebusan gizli oturumda Trk milleti iin ok nemli olan Misak- Milliyi kabul etmitir.

126

Misak- Milli Kararlar 1. Osmanl Devletinin Mondros Mtarekesini imzalad 30 Ekim 1918 tarihinde dman ordularnn igali altnda bulunan Arap memleketlerinin durumu, halkn serbeste verecei oya gre belirlenmelidir. Bu mtareke hududu iinde Trk ve slm ounluu bulunan topraklarn tm, hibir ekilde ayrcalk kabul etmez bir btndr. * Vatann blnmez btnl Mebuslar Meclisinde kabul edilerek belirlenen snrlar iindeki topraklar igal eden devletlerle mcadele edilecei ortaya konulmutur. 2. Halkn oylar ile anavatana katlan sancakta (Elviye-i Selase: Kars, Ardahan, Batum) gerekirse halkoyuna bavurulmaldr. 3. Trkiye ile yaplacak bara braklan Bat Trakyann hukuki durumunun tespiti de halkn tam bir zgrlkle verecei kararlara uygun olmaldr. 4. Hilfet merkezi ve Osmanl Devletinin bakenti olan stanbul ile Marmara Denizinin gvenlii her trl tehlikeden korunmaldr. stanbul ve anakkale Boazlarnn dnya ticaret ve ulamna almas konusunda bizimle dier ilgili devletlerin birlikte verecei kararlar geerlidir. 5. tilaf Devletleri ve baz ortaklar arasnda kararlatrlm olan anlama esaslar dairesinde aznlklarn haklar, komu memleketlerdeki Mslman halkn ayn haklardan yararlanmalar artyla tarafmzdan kabul edilecektir. * Devletlerin ve milletlerin eitlii ortaya konulmutur. Trkiyedeki aznlklara verilebilecek haklarn ls belirtilmitir. * Komu memleketlerde kalan Mslman halkn haklar korunmaya allmtr. 6. Milli ve iktisadi gelimemizi salamak amacyla tam bir serbestiyet salanmas, siyasi, adli ve mali gelimemize engel olan snrlamalarn kaldrlmas gerekir. Hissemize decek borlarn denmesi de bu esasa aykr olmayacaktr. 127

* Osmanl Devletinin Avrupal devletlere vermi olduu siyasi, adli, mali imtiyazlara (kapitlasyonlara) ilk defa kar klmtr. * Trkiyenin gelimesi ve glenmesini engelleyen faktrler ortadan kaldrlmaya allmtr. Son Osmanl Mebusan Meclisinin Misak Milliyi kabul ve ilan etmesi, stanbulun ulusal hareketi benimsediini ve Meclis kararyla bunu hukuken salamlatrdn ortaya koymutur. stanbulun Resmen gali ve Mebusan Meclisinin Datlmas Osmanl Mebuslar Meclisinin almasna ses karmayan tilaf Devletleri, Mebuslar Meclisinin almasyla hkmet ve padiahn ynetime egemen olacan umuyorlard. Ancak kendi istek ve grlerinin dnda kararlarn kmas zerine tilaf Devletleri, tavrlarn deitirerek mdahaleye baladlar. tilaf Devletleri 15 Martta 150 kadar aydn tutukladktan sora 16 Mart 1920de stanbulu resmen igal ettiler. stanbulun Resmen galinin Sonular * stanbulun igali Mustafa Kemal Paay grlerinde hakl karmtr. * tilaf Devletlerinin stanbulu resmen igal etmeleri, Mustafa Kemal Paaya Ulusal Mcadeleyi padiah adna yrttn syleme olana salamtr. * stanbuldan kaan aydn, asker ve milletvekilleri Milli Mcadeleye ve daha sonra alacak olan TBMMye katldlar. stanbulun igali Anadolu hareketine katlmlar artrmtr. * Padiah drt ay sonra tekrar seim yapmak zere Meclisi 11 Nisan 1920de feshetti. * tilaf Devletlerinin Mebuslar Meclisini kapattrmalar milli iradeyi yok etmeyi amaladklarn gstermektedir. * Osmanl Mebusan Meclisinin kapanmas, Mustafa Kemal Paaya Ankarada TBMMyi ama olana salamtr.

128

20) TBMM Dnemi

Trkiye Byk Millet Meclisinin Almas Mebuslar Meclisi Misak- Milliyi ilan edince Anlama Devletleri stanbulu igal ederek Meclisin almalarn engellediler (16 Mart 1920). Mustafa Kemal Paa, Mebuslar Meclisinin bu ekilde sona erebileceini tahmin ediyordu. Derhal kapanan meclisin yerine yeni bir meclisin almas iin almalara balad. 19 Mart 1920'de bir genelge yaynlayarak Ankarada olaanst yetkilere sahip bir meclisin toplanacan, bunun iin hemen seimlerin yaplmasn, her sancaktan be yenin seilerek 15 gn ierisinde Ankaraya gnderilmesini istedi. Mustafa Kemal Paa Meclisin yetkileri ve hkmetin kurulmas konusundaki grlerini bir nerge eklinde TBMMye sundu. 24 Nisan 1920'de kabul edilen nergeye gre; 1. Hkmet kurmak gereklidir. 2. Geici kaydyla bir hkmet reisi tanmak veya padiah kaymakam atamak doru deildir. 3. Mecliste toplanm milli iradeyi vatann geleceine hakim klmak temel ilkedir. TBMMnin stnde g yoktur. 4. TBMM yasama ve yrtme yetkisine sahiptir. Meclisten ayrlacak bir heyet Meclise vekil olarak hkmet ilerini grr. Meclis bakan bu hkmetin de bakandr. 5. Padiah ve halifenin durumu bulunduu baskdan kurtulduktan sonra Meclis tarafndan belirlenecektir. nemi : * 23 Nisan 1920'de TBMMnin almasyla yeni Trk Devleti kurulmutur. * TBMMnin stnde g olmad belirtilerek stanbul Hkmeti yok saylmtr (3. madde). * Geici bir hkmet reisi tanmak doru deildir. maddesi ile Meclisin bamszl ve devamll belirtilmitir (2. madde).

129

* lk TBMMde gler birlii ilkesi ve Meclis Hkmeti sistemi kabul edilmitir (4. madde). * Trkiye Byk Millet Meclisi adnn kullanlmas kurulan yeni devletin milliyeti bir karakter tadn ve Trk milletine dayandn ortaya koymaktadr. * TBMM, Mustafa Kemal Paay meclis bakanlna seti. * Milli Egemenlik ilkesinin gerekletirilmesi yolunda nemli bir adm atlmtr. * ounluu padiah ve halifeye bal olan bu insanlar birletiren temel ama Misak- Millinin gerekletirilmesi idi. Mustafa Kemal Paa inklplar sonraya brakarak, ncelikle vatann kurtarlmasn amalam, bylece milli birliin korunmasn salamtr. * 30 Nisanda Mustafa Kemal Paa, Avrupa devletlerinin dileri bakanlarna; TBMMnin kurulduunu, yabanc hkmetlerin, stanbul Hkmeti ile yaptklar ve yapacaklar antlamalarn Trk milletinin gerek temsilcisi olan TBMM tarafndan tannmayacan bildirmitir. 1921 Anayasasnn Kabul (Tekilt- Esasiye) 20 Ocak 1921 tarihinde Tekilat- Esasiye Kanunu adyla Trk Devletinin ilk anayasas olarak kabul edilmitir. 1921 Anayasasnn nemli Maddeleri 1. Egemenlik kaytsz artsz milletindir. 2. Yasama ve yrtme gc TBMMye aittir. 3. Trkiye Devleti, Byk Millet Meclisince ynetilir ve TBMM Hkmeti adn alr. 4. eri hkmlerin yerine getirilmesi TBMMye aittir. 5. Byk Millet Meclisi bakan, hkmetin de bakandr. 6. Kanun-u Esasinin Tekilat- Esasiye ile elimeyen hkmleri geerlidir. 7. Milletvekilleri seimi iki ylda bir yaplr. Eski Meclisin grevi yeni Meclis toplanncaya kadar devam eder. nemi * Yeni Trk Devletinin kuruluunun hukuki ve siyasal bir belgesi olmutur. 130

* Olaanst artlardan dolay abuk karar almak ve hemen uygulayabilmek iin gler birlii ilkesi kabul edilmitir (2. madde). * Ulusal egemenliin tekliine dayanarak stikll Mahkemeleri meclis iinde kurulmutur. Bylece TBMM yarg gcn de kullanmtr. * Dnemin artlar iinde ulusal birlii zedelememek iin devletin rejimi belirtilmemitir (1. ve 3. maddeler). * Meclis hkmeti sistemi kabul edilmitir. * eriat hkmlerinin yerine getirilmesi grevinin TBMMye verilmesi devlet ynetimini tek organda toplamay amalamtr. Bu durum 1921 Anayasasnn laik olmadn gstermektedir (4. madde) 1921 Anayasa'snda en nemli deiiklikler 29 Ekim 1923 tarihinde gereklemitir.Bu tarihte Cumhuriyet ilan edilerek devletin ynetim ekli belirlenmi''Meclis Hkmeti'' sistemi yerine ''Kabine'' sistemine geilmitir. Sevr Antlamas ve nemi * Osmanl Devleti bu antlama ile baka devletlerin gdm ve ynetimine braklmtr. * Bu antlama ile I. Dnya Savann galipleri Osmanl topraklarn paylamlardr. * Trklere hayat hakk tannmad gibi, aznlklar ok geni haklara sahip olmulardr. * Osmanl Anayasasna gre bar antlamalarnn mutlaka Mebuslar Meclisi tarafndan onaylanmas gerekliydi. Mebuslar Meclisi datldndan Sevr Antlamas onaylanmad. Bu yzden Sevr, hukuki bakmdan geerli deildir. Sevr Bar Anlamas'na TBMM'nin tepkisi ok sert oldu. Meclis bu bar tanmadn aklad.Sevr'i imazalanlar ve onaylayanlar vatan haini sayld. :Trk milleti,yapt Kurtulu sava'yla Sevr'in geerliliini nlemi ve Sevr yerine Lozan Bar Anlamas yaplmtr.

131

21) Kurtulu Sava

Dou Cephesi 22 Haziran 1920'de Yunan saldrsnn balad srada, Douda da Ermeni saldrlar srekli artyordu. Bu srada Kzlordunun nnde Kafkasya yolu almt. Ruslarn Kars ve evresini igali an meselesiydi. Kzlordunun Kafkasyaya girmesi zerine TBMM Hkmeti taarruza karar verdi. 24 Eyll 1920'de Ermenilerin saldrya gemesi zerine Trk ordusu da kar taarruza balad. Trk ordusu Misk- Milli snrlarna ulanca ilerleyiini durdurdu. Bylece Kzm Karabekir komutasndaki Trk ordusu amacna ulat. Trk ordusunun kazand baarlar Ermenilerin bar istemelerine neden oldu. Grmeler sonunda Gmr Antlamas imzaland. Gmr Antlamasyla, * Yeni Trk Devletinin uluslararas ilk siyasi baars Gmr Antlamasdr. * Misak- Millinin bir ksm gereklemitir. * Ermenistan, TBMMnin siyasal varln kabul ederek antlama yapan ilk devlet olmutur. * Ermeniler, Sevri tanmadklarn belirterek, Trk topraklarndaki iddialarndan vazgemilerdir. * Gmr Antlamas, d ilikilerimizi canlandrmtr. Grcistan ve Rusya ile ilikilerin kurulmasnda etkili olmutur. Gney Cephesi skenderun, Kilis, Antep, Mara ve Urfa ngiliz, Mersin, Osmaniye ve Adana Fransz igaline urad (Ocak 1919). ngilizlerin ekilmesinden sonra Antep, Urfa ve Mara Franszlar tarafndan igal edildi. Franszlar, Msr ve Suriyeden getirdikleri Ermenileri rgtleyip Trkler

132

zerine saldrlar dzenlettirdiler. Bu durum Franszlara kar byk bir tepkinin domasna neden oldu. Halk yaad yerleri korumak amacyla rgtlenmeye balad. Sivas Kongresinde Gneydou illerinde de Kuvay- Milliye kurulmasna karar verildi. Franszlar, halkn direnii karsnda Urfa, Antep ve Mara elde tutmann mmkn olmadn anladlar. TBMMnin ardarda kazand askeri zaferlerle gerei anlad. Sakarya Savandan sonra Ankara Antlamasn imzalayarak Anadoluda igal ettikleri yerleri geri verdiler (20 Ekim 1921). talyanlara kar bir direni olmam ve cephe almamtr. Bunun nedeni talyanlarn Ege blgesinin Yunanllara verilmesinden dolay krgnlk iinde bulunmalar ve Kuvay- Milliye hareketini desteklemeleridir. talyanlar ileride ekonomik adan smrebilmek iin halkla iyi geinmeye altlar. II. nn Savann kazanlmasndan sonra igal ettikleri yerleri terkettiler (5 Temmuz 1921). Bat Cephesi Birinci nn Sava (6 - 10 Ocak 1921) Savan Nedenleri; * Trk ordusunun glenmesini engellemek * erkez Ethem Ayaklanmasndan yararlanmak * TBMM Hkmetine Sevr Bar Antlamasn kabul ettirmek istemilerdir. Yunanistan ile yeni Trk devleti arasnda yaplan sava, yeni kurulan Trk dzenli ordusu kazanmtr. Savan Sonular 1. Trk milletinin dzenli orduya olan gveni artmtr. 2. TBMM, bu zaferden sonra Londra Konferansna davet edilmitir. 133

3. Zaferden sonra Afganistanla dostluk ve yardmlama anlamas, Rusya ile Moskova Antlamas imzalanmtr. Londra Konferans (23 ubat-12 Mart 1921) I. nn Savann kazanlmas zerine ngilizler de TBMM gereini kabul etmek zorunda kaldlar. tilaf Devletleri, stanbul Hkmetini Londra Konferansna davet ettiler. stanbul Hkmetinin gnderecei delegeler arasnda M. Kemalin ya da M. Kemalin yetki verdii birisinin de yer almasn istediler. Bu davranlaryla TBMM Hkmetini tanmadklarn gstermek istemilerdir. Londra Konferansnn Sonular * tilaf Devletleri, TBMM Hkmetini konferansa armakla onun varln hukuken tanmlardr. * Sevr Bar Antlamasnn eitli hkmleri tartma konusu yaplmaya balamtr. * TBMM Hkmeti, bu konferanstan nemli sonular beklemiyordu. Fakat konferansa katlmakla Trkler bar grmelerine yanamyorlar, sava uzatyorlar eklindeki propagandann nlenmesi salanmtr. * Londra Konferansnn baarszlkla sonulanmas zerine Anadoluda Yunan saldrs yeniden balad. Bu durum II. nn Savana neden olmutur. * Londra Konferans sonrasnda TBMM temsilcisi Fransa, ngiltere ve talya ile ikili antlamalar yapt. Fakat bu antlamalarda devletlerin eitlii ilkesine uyulmamtr. Yaplan antlamalar TBMM tarafndan onaylanmadndan yrrle girmemitir.

134

Moskova Antlamas (16 Mart 1921) I. nn Savanda Yunanllara kar kazanlan baar ve TBMM temsilcisinin Londra Konferansna arlmas zerine Moskova Antlamas imzaland (16 Mart 1921). Moskova Antlamasyla; * lk defa byk bir devlet TBMMyi tanmtr. * Sovyet Rusya, Misak- Milliyi tanyan ilk Avrupa devleti olmutur. * Sovyet Rusya, Sevr Antlamasn tanmadn ilan etmitir. * Her iki devlet de kendilerinden nceki dneme ait antlamalarn geersiz olduunu bildirmitir. * Batum Grcistana, dolaysyla Sovyet Rusyaya brakld. Buna karlk Sovyetler, Kars ve evresinin yeni Trk Devletine ait olduunu kabul ettiler. Dnemin olaanst artlarndan dolay Batum Grcistana braklmtr. Bu durum Misak- Milli snrlarndan verilmi ilk tavizdir. II. nn Sava (23 - 31 Mart 1921) I. nn Savandan ksa bir sre sonra Yunanllar yeniden saldrya getiler. Yunan saldrsnn balamasnda: * Londra Konferansndaki bar tekliflerinin TBMM Hkmeti tarafndan kabul edilmemesi * ngilizlerin yeni bir saldr konusunda Yunanllar tevik etmeleri * Yunanllarn Trk ordusunun tekilatlanmasna frsat vermeden Eskiehir ve Afyonu almak, Ankara zerine yryerek TBMMyi datmak istemeleri * Sevr Antlamasnn TBMMye kabul ettirilmek istenmesi etkili olmutur.

135

II. nn Savann kazanlmasyla: * Halkn Trkiye Byk Millet Meclisine olan gveni artmtr. * talyanlar, Anadoluda igal ettikleri yerleri boaltmaya balamlardr (5 Temmuz 1921). * M. Kemal Paa, smet Paaya bir telgraf ekerek tebrik etmi ve; Siz orada yalnz dman deil, milletin ters alnyazsn da (makus talihini de) yendiniz. demitir. Eskiehir - Ktahya Savalar (10 - 24 Temmuz 1921) Yunan saldrsnn amac; TBMM Hkmetini datarak kesin sonucu elde etmekti. Btn gleriyle hazrlanan Yunan ordusu geni bir cephe zerinde saldrya geti. Bu cephe nnden Afyona kadar uzanyordu. Trk ordusu henz II. nn Savann yorgunluunu zerinden atamadndan Yunan kuvvetleri karsnda baarl olamad. stn kuvvetlerle yaplan Yunan saldrs karsnda Trk kuvvetleri yenilgiye urad. Bu gelimeler zerine M. Kemal Paa, smet Paaya Sakaryann dousuna ekilmesi tavsiyesinde bulundu. Bunun zerine Trk ordusu Sakarya nehrinin dousuna ekildi. Bakomutanlk Kanununun karlmas * TBMM, Meclisin sahip olduu yetkileri ahsnda toplamak ve Meclis adna uygulamak zere M. Kemal Paaya ay sreyle Bakomutanlk yetkisi veren kanunu kabul etti (5 Austos 1921). Bakomutanlk Kanununun karlmasyla M.Kemal Paa; * TBMMye ait olan yasama ve yrtme yetkilerini dorudan kullanmaya balad. * stikll Mahkemelerinin de kendisine balanmasyla yarg yetkisine de sahip oldu. * Erzurum Kongresinde askerlik mesleinden ayrlan M. Kemal Paa, milli irade ile bakomutan oldu. 136

Teklif-i Milliye Emirleri (7 8 Austos 1921) Mustafa Kemal Paa bakomutan olduktan sonra Trk ordusunu yaplacak yeni savaa hazrlamak amac ile almalara balad. Ordu asker says olarak yetersiz olduu gibi silah ve tehizat bakmndan da ok zor durumda idi. Bundan dolay Mustafa Kemal Paa, Tekalif-i Milliye Emirlerini yaynlad. kartlan kanun ile Trk ordusunun ihtiyalarnn karlanmas ve sava gcnn artrlmas amalanmtr. Sakarya Meydan Sava (23 Austos - 12 Eyll 1921) Yunan kuvvetleri 22 Austos 1921'de Sakarya nehrini geerek Trk kuvvetleriyle karlatlar. 22 gn gece ve gndz devam eden sava 13 Eyll 1921'de Trk ordusunun zaferiyle sona ermitir. Sakarya Savann Sonular * 1683 Viyana bozgunu ile balayan Trk gerileyii Sakaryada sona ermitir. * Trk ordusu ilk defa savunma durumundan taarruz durumuna gemitir. * TBMM ile Kafkas Cumhuriyetleri arasnda Kars Antlamas yaplmtr (13 Ekim 1921). * Kars Antlamas ile Trkiyenin Dou snr kesinlik kazand. * Franszlarla Ankara Antlamas imzalanmtr (20 Ekim 1921). * Yunanllar taarruz gcn kaybettikleri gibi, ngiltere desteinden de mahrum kalmlardr. * tilaf Devletleri TBMMye atekes ve bar teklifinde bulunmulardr. tilf Devletlerinin Bar Teklifleri 2 Mart 1922 tarihinde tilf Devletleri Dileri Bakanlar Trk ve Yunan taraflarna atekes teklifinde bulundular. Yaplan teklifte, iki taraf arasnda askersiz blge braklmas, her iki tarafn asker ve silah bakmndan glenmemeleri, askeri 137

adan Trk tarafnn tilf Devletlerinin denetimi altnda bulunmas ve arpmalarn ay sreyle durdurulmas yer alyordu. Bylece Trk ordusunun taarruz hazrlklar durdurulacakt. Bu teklifler Yunanllar tarafndan hemen kabul edildi. Trk taraf ise bamszlk anlayna ters den askeri denetim teklifini kabul etmediini bildirdi. Atekesin ancak memleketimizdeki yabanc kuvvetlerin kmasyla yaplabilecei belirtildi. Byk Taarruz 26 Austos 1922'de taarruz balad. 27 Austostan itibaren Trk ordusunun stnl eline geirmesi zerine Yunan kuvvetleri geri ekilmeye balad. Aslhanlar blgesinde yaplan bu savaa Dumlupnar Meydan Sava denilmitir. 30 Austos 1922 tarihinde de Yunan kuvvetlerinin tamamen yok edildii ve Bakomutan Mustafa Kemalin dorudan ynettii savaa Bakomutanlk Sava denilmitir. Yunan kuvvetlerinin yeni bir sava hatt oluturmalarna engel olmak amacyla M. Kemal Paa, Ordular, ilk hedefiniz Akdenizdir, leri! emrini verdi. Yunan kuvvetleri zmire doru kaarken Trk ordusu 6 Eyllde Balkesir, 8 Eyllde Manisa, 9 Eyllde zmire girdi. 17 Eyllde ise Bandrmaya ulat. 18 Eyll 1922 tarihinden itibaren Anadoluda artk hibir Yunan kuvveti kalmamtr. Byk Taarruzun Sonular * Milli mcadele baarya ulamtr. * Anadoluda talyan ve Fransz igalinden sonra Yunan igali de sona ermitir. * Kurtulu Savann askeri safhas baaryla tamamlanmtr. * Trk ordusu anakkale ve zmit civarnda ngiliz kuvvetleri ile kar karya gelmitir. * te milli birlik ve btnlk salanmtr. Mudanya Atekes Anlamas (11 Ekim 1922) Mudanya Atekes Anlamasna gre: 1. Trk - Yunan kuvvetleri arasndaki sava sona erecektir. 138

2. Yunan kuvvetleri Meri nehrine kadar olan Dou Trakyay 15 gn iinde boaltacaklardr. 3. Dou Trakya TBMMnin jandarma kuvvetlerine braklacaktr. Ancak bu kuvvetler 8.000'i gemeyecektir. 4. stanbul, Boazlar ve evresinin ynetimi TBMM Hkmetine braklacaktr. tilaf Devletleri bar yaplncaya kadar stanbulda kuvvet bulunduracaklardr. 5. Bar antlamas yaplncaya kadar Trk silahl kuvvetleri anakkale ve zmit yarmadasnda belirlenen izgiyi geemeyeceklerdir. Mudanya Atekes Anlamasyla: * Trk Kurtulu Savann askeri safhas sona erdi. * Yeniden silahl atmaya girilmeden diplomatik baarlarla Dou Trakya ve stanbul kurtarld. * stanbul, Boazlar ve evresinin TBMM Hkmetine braklmas ile Osmanl Devleti hukuken sona erdi. Lozan Antlamas Lozan Konferansnda Alnan nemli Kararlar Snrlar Suriye Snr : 20 Ekim 1921 tarihli Ankara Antlamasnda belirlenen snrlar kabul edilmitir. Irak Snr : Musul-Kerkk sorunundaki anlamazlktan dolay snr belirlenememitir. Snrn daha sonra TBMM ile ngiltere arasnda yaplacak ikili grmelerle belirlenmesine karar verilmitir. Boazlar * Boazlarn idaresi, bakanln bir Trkn yapaca uluslararas komisyona braklmtr. 139

* Boazlarn her iki yakasnda 20'er kmlik askerden arndrlm blge oluturulmutur. * Oluturulan askersiz blgeye olaanst bir durum yaandnda Trkiyenin asker sokabilecei kararlatrlmtr. * Boazlardan ticaret gemilerinin serbeste gemesine karar verilmitir. Sava gemilerine ise tonaj snrlamas getirilmitir. * stanbuldaki igal glerinin ehri bir buuk ay ierisinde boaltmalar kararlatrlmtr. Kapitlasyonlar Lozann en ok tartlan konusu, hi taviz verilmeden zlm ve kapitlasyonlar kesin olarak kaldrlmtr. Ermenistan Sorunu Sevr Antlamas ile Dou Anadoluda kurulmasna karar verilen Ermeni Devletinin kuruluundan vazgeilmi ve blgenin Trk topra olduu kabul edilmitir. Adalar Oniki Ada talyanlara, Bozcaada ve Gkeada anakkale Boazn kontrol ettii iin TBMMye, dier Ege adalar ise Yunanistana verilmitir. Yunanistann Anadolu kylarna yakn olan adalar askeri amalar iin kullanmas yasaklanmtr. Borlar * Duyun-u Umumiye (Genel Borlar daresi) kaldrlacaktr. * Osmanl Devletinden ayrlan devletlere Osmanl borlarndan hisse verilecektir. * Osmanl borlarnn byk blmn TBMM deyecektir. * Borlar Trk liras olarak ve taksitler halinde denecektir.

140

Aznlklar XIX. yzyl balarndan beri Trkiyenin ban artan aznlklar sorunu Trkiyedeki btn aznlklarn Trk vatanda kabul edilmesi ile zmlenmitir. Aznlklara, Trk vatandalarna tannan tm haklar tannm, ayrcalklar ise kaldrlmtr. Trkiyedeki en kalabalk aznlk durumunda bulunan Rumlarn stanbuldakiler hari Yunanistana gnderilmesi kararlatrlmtr. Buna karlk Bat Trakya hari Yunanistanda yaayan Trklerin Trkiyeye gnderilmesine karar verilmitir. Yabanc Okullar Trkiyedeki yabanc okullarn bal bulunacaklar rejim Lozanda bir esasa balanmtr. Buna gre yabanc okullar Trk kanunlarna ve dier okullarn bal bulunduklar tzk ve ynetmelik hkmlerine uyacaklardr. Trk Hkmeti bu okullarn renimini dzenleyecektir. Sava Tazminat Kurtulu Savann en byk sorumlusu durumunda bulunan, Anadolunun byk bir blmn tahrip eden ve Trk milletini iki yl boyunca sava felaketi ile kar karya brakan Yunanistan sava tazminat olarak Karaaa Trkiyeye brakmtr. Patrikhane I. Dnya Sava ve Kurtulu Sava boyunca aznlklar ve d glerle birlikte hareket eden Fener Patrikhanesinin, yabanc kiliselerle iliki kurmamas art ile Trkiyede kalmas kabul edilmitir.

141

22) nklplar
Atatrk nklplarnn Amalar 1. Trkiyeyi musr medeniyet seviyesinin zerine kartmak 2. Modern Avrupa devletleri ile Trkiyeyi btnletirmek 3. Osmanl Devletinden kalm ve halkn ihtiyalarna cevap vermeyen messeselerin yerine ada messeseler kurmak 4. Trkiyede milli egemenlik ilkesini yerletirmek eklinde sralanabilir. Saltanatn Kaldrlmas (1 Kasm 1922) Saltanatn kaldrlmasyla; * TBMM, Abdlmecid Efendiyi halife seerek, halifeliin devam ettirilmesini salamtr. * Milli egemenliin gereklemesi yolunda nemli bir adm atlmtr. * Saltanatn kaldrlmasyla devletin liklii konusunda ilk aama gerekletirilmitir. * tilf Devletlerinin Lozan Konferansnda ikilik karma planlar sonusuz kalmtr. Cumhuriyetin ln 29 Ekim 1923'te TBMM anayasa deiikliini kabul ederek yeni Trk Devletinin bir Cumhuriyet olduunu onaylad.

142

Cumhuriyetin ln Edilmesinin Sonular * Yeni Trk Devletinin ynetim eklinin Cumhuriyet olarak belirlenmesiyle 1921 Anayasasnda esasl deiiklikler yaplmtr. Trkiyenin hkmet eklinin Cumhuriyet, dininin slm, resmi dilinin Trke olduu eklindeki madde Anayasaya konulmutur. * Cumhuriyetin ilan ile devlet rejiminin ad belirlenmi, bu konudaki tartmalar sona erdirilmitir. * M. Kemal Paa, Trkiye Cumhuriyetinin ilk Cumhurbakan seilmitir. Cumhurbakan, ilk Cumhuriyet hkmetini kurma grevini smet Paaya vermi, Fethi (Okyar) Bey de TBMM Bakanlna seilmitir. * Cumhurbakannn seilmesiyle devlet bakanl sorunu zme kavumutur. * Meclis hkmeti yerine kabine sistemi getirilerek, yrtme ilerinin gecikmemesi salanmtr. * Milli Mcadelenin bandan beri amalanan ulusal egemenlik dncesi baarl olmu, adalama yolunda da nemli bir adm atlmtr. * Cumhurbakan seimini Meclisin yapaca kesinlemitir. Halifeliin Kaldrlmas Halifeliin Kaldrlmasnn Nedenleri * Saltanatn kaldrlmas ve Vahdettinin lkeyi terketmesinden sonra TBMM, Abdlmecit Efendiyi halife seti. nk kamuoyu henz halifeliin kaldrlmasna hazr deildi. Halbuki, Cumhuriyetin iln ve devlet bakannn seilmesi ile halifeliin rol kalmamt. * Saltanatn kaldrlmas ve Cumhuriyetin ilanndan sonra eski rejim taraftarlarnn snabilecekleri tek g olarak halifelik kalmt. * Baz TBMM yeleri, halifeyi milletin zerinde grmeye balamlar, TBMM Halifenin, Halife de TBMMnindir. eklinde propagandalara girimilerdi. * Trkiye, adalama yolunda olduuna ve laiklii amaladna gre halifeliin byle bir rejimde yeri yoktu. 143

Btn bu sebeplerden dolay 3 Mart 1924 gn alnan bir kararla halifelik kaldrld. Ayn gn; * eriye ve Evkf Vekleti kaldrld. Bylece lik devlet yolunda nemli bir adm atld. Daha sonra yerine Diyanet leri Bakanl ve Vakflar Genel Mdrl kuruldu. * Erkn- Harbiye-i Umumiye Vekleti Kaldrld. Bylece Genelkurmay Bakanlnn hkmet ve siyaset dna kmas saland. * Osmanl Hanedannn Trkiye Cumhuriyeti snrlar dna karlmas kararlatrld. Halifeliin Kaldrlmasnn Sonular * Halifeliin kaldrlmas laiklie geiin en nemli aamas olmutur. * Halifeliin kaldrlmas Trkiyede inklp srecini hzlandrm ve inklplar iin elverili bir ortam hazrlamtr. * Trkiyede mmetilik araylar sona ermitir. ok Partili Hayata Gei Denemeleri Mdafaa-i Hukuk Grubu ve Halk Frkasnn Kurulmas (9 Austos 1923) TBMM 1 Nisan 1923'te tarihi grevini tamamlayarak seimlerin yenilenmesini kararlatrd. M. Kemal Paa da seimlerden sonra Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin yerine Halk Frkasn kurdu. Trkiye Cumhuriyetinin ilk siyasi partisi olan Halk Frkasnn bakanlna M. Kemal Paa seildi. Bu arada yaplan seimlerle, ikinci grup mensuplar meclisten tamamen uzaklatrlm oldu. Ordunun Siyasetten Ayrlmas Mustafa Kemal Paa, daha II. Merutiyet dneminde ttihat ve Terakki Partisinde grd ordu ile ibirliini tenkit etmiti. Bu tecrbelerin nda nce 3 Mart 1924'te o zamana kadar hkmette yer alan Genelkurmay Bakanl politika 144

dnda brakld. Ardndan komutanlarn milletvekili olmalarnn kaldrlmasyla ordunun siyasetten ayrlmas saland. Ordunun siyasetten ayrlmas ile meclisteki rekabetin i atmaya dnmesi nlenmitir. Terakkiperver Cumhuriyet Frkas Mustafa Kemal Paada mecliste demokrasinin yerleebilmesi iin yeni bir partinin kurulmasn gerekli gryordu. Cumhuriyet rejiminin yerleebilmesi iin baka partilerin varl ve hkmetteki partinin denetlenmesi gerekiyordu. Muhalif milletvekilleri hazrlklarn tamamladktan sonra 17 Kasm 1924'de Terakkiperver Cumhuriyet Frkasn kurdular. Partinin bakanlna Kazm Karabekir getirildi. eyh Sait syan syann Nedenleri * Yenilik hareketlerinin hzlanmas * ngilterenin kkrtmalar * Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn almalar * Hilafet ve Saltanat geri getirme dnceleri eyh Sait Ayaklanmas 13 ubat 1925'te Diyarbakrda balad. syanclarn amac Trkiye Cumhuriyetini ykmak ve Osmanl devlet dzenini geri getirmekti. syan ksa srede Erzurum, Elaz, Mu, Bitlis gibi dou illerinde yayld. Ali Fethi Okyar Hkmeti isyann bastrlmasnda baarl olamaynca istifa etti. Yeni hkmeti kuran smet Paa ald askeri ve siyasi nlemlerle isyan bastrd. eyh Sait Ayaklanmasnn Sonular * Dou Anadolu Blgesinde bozulan huzuru salamak amac ile Takrir-i Skun Kanunu kartld (4 Mart 1925). Bu kanun 1929 ylna kadar yrrlkte kalmtr.

145

* Trkiye Cumhuriyeti yprand iin ngiltere Musul sorununun kendi lehine zlmesinde byk avantaj salamtr. * Trkiye Cumhuriyetini ykmaya ynelik ilk isyan bastrlmtr. * Terakkiperver Cumhuriyet Frkas isyanda rol olduu gerekesi ile kapatlmtr (5 Haziran 1925). * Trkiyede ok partili hayata gei iin yaplan ilk deneme baarszlkla sonulanmtr. * eyh Sait isyan, Trkiyede ok partili hayata gei iin ortamn uygun olmadn ve henz demokrasinin tam anlamyla uygulanamayacan gstermitir. Serbest Cumhuriyet Frkas ve Menemen Olay Mustafa Kemal Paann onayyla kurulan Serbest Cumhuriyet Partisini kurdular (12 Austos 1930). Bir sre sonra tekiltlar oluturmaya balad. te bu esnada inklplara kar olanlar partiye girmeye baladlar. Bir sre sonra inklplar, hkmet ve liklik aleyhine gsteriler ortaya kt. Fethi Beyin kontrolnden kan olaylar, kendisini Mustafa Kemal Paa ile kar karya getirdi. 18 Aralk 1930'da Serbest Cumhuriyet Frkas kendi kendini feshetti. Bylece lkemizde Cumhuriyetin ilnndan sonraki ok partili hayata geiteki ikinci deneme de baarl olamad. Bundan sonra Atatrk dneminde bir daha giriimde bulunulmad. lkemizde ok partili hayat ancak 1946'da balayabilmitir. Serbest Cumhuriyet Frkasnn kendi kendini feshetmesinden sonra Menemen Olay meydana geldi. Dervi Mehmet ve adamlar 23 Aralk 1930'da Menemen kasabasnda isyan ettiler. syan bastrmaya gelen Astemen Kubilay ldrld. Menemen Olay sratle bastrld. Bu olay, Serbest Frkann kapatlmasnn ne kadar yerinde bir davran olduunu gstermitir.

146

Hukuk Alanndaki nklplar Hukuk nklbnn Nedenleri * Milliyet, din, mezhep ve tarikat farkllklarndan dolay lkede hukuk birliinin salanamamas * Halkn evlenme, boanma ve miras gibi konularda kendi dini kurallarn uygulamas * Ceza hukukunun ahslarn gvenliini salamada yetersiz kalmas ve modern ceza hukukuna uymamas * Mahkemede tek yargn (kad) bulunmas * Kadn haklaryla ilgili kanunlarn yetersiz kalmas * ktisadi ve ticari hayat dzenleyen kurallarn yetersiz kalmas * Mslman olmayan aznlklarn kiisel hukuk ve aile hukukuna ait sorunlar kendi dini kurallarna gre zmeleri * Eski hukuk sisteminin an gelimeleri karsnda yetersiz kalmas * Trkiye Cumhuriyetinin Bat medeniyetine katlmay hedeflemesi * Devletin lik bir karakter kazanmasnn gereklilii Medeni Kanunun Kabul TBMM, 17 ubat 1926'da yeni Medeni Kanunu kabul etti. Bu kanun 6 Ekim 1926'da yrrle girdi. Medeni Kanunun Kabulnn Sonular * Kadnlarla erkekler arasnda toplumsal ve ekonomik alanda tam bir eitlik salanmtr. Kadnlara istedii meslee girme hakk tannmtr. * Evlilik, devlet kontrol altna alnarak resmi nikh zorunluluu kabul edilmitir. * ok kadnla evlenme yerine tek kadnla evlilik kararlatrlm, Medeni Kanun ile modern Trk ailesi kurulmutur. * Mirasta kz ve erkek ocuklar arasnda eitlik salanmtr. * Boanmada serbestlik kaldrlarak belli artlara balanmtr. * Toplumsal hayat ada gelimelere gre dzenlenmitir. 147

* Kabul edilen kanunlar, Trkiye Cumhuriyetinin btn vatandalarna uygulanr hale getirilmitir. Bylece hukuk bakmndan vatandalar arasnda din ve mezhep fark gzetilmemitir. * Trkiyedeki Mslman olmayan topluluklar, Lozan Antlamasnn kendilerine tandklar haktan vazgetiklerini ve Trk Medeni Kanununa uymak istediklerini bildirdiler. Hkmete de bu istein kabulyle Avrupa devletlerinin mdahaleleri ortadan kalkmtr. Patrikhane ve konsolosluklarn mahkeme kurma yetkileri de sona ermitir. * Hukuk birlii salanmtr. Trk Kadnlarna Siyasal Haklarn Verilmesi 1930 ylnda kabul edilen Belediye Kanunu ile kadnlarn belediye seimlerine katlmalar saland. 5 Aralk 1934'te kadnlara milletvekili seme ve seilme hakk tannd. Bylece Trk kadn hukuk alannda tam olarak erkeklerle eit oldu. Avrupa devletlerinden ou, kadnlara bu imknlar salayamadan, Trk nklbnn kadnlara siyasal haklar vermesi Atatrkn kadnlara verdii deeri gstermektedir. Eitim Alanndaki nklplar Tevhid-i Tedrisat Kanunu (3 Mart 1924) Tevhid-i Tedrisat Kanunuyla; * Btn eitim kurumlar Milli Eitim Bakanlna balanmtr. * Aznlk ve yabanc okullarn dini ve siyasi amalarla retim yapmalar nlenmitir. * Yabanc okullarn ders programlarna Trke kltr dersleri konmu ve bu derslerin Trk retmenler tarafndan okutulmas salanmtr. * Devlet eitimin her eidiyle uramaya balam, Milli Eitim Bakanl btn eitim ve retim ilerinin tek sorumlusu haline gelmitir. * Medreseler kapanmtr. * Eitimin liklemesi alannda nemli bir adm atlmtr. 148

Ltin Harflerinin Kabul (1 Kasm 1928) Meclis, 1 Kasm 1928'de yeni harflere dair kard kanunla Arap harfleri yerine Ltin alfabesini kabul etmitir. Ltin harflerinin kabulyle; Bat dnyas ile yaknlama yolunda nemli bir adm atlmtr. adalamada nemli bir engel oluturan yaz meselesi zmlenmitir. Okuma-yazma oran srekli artarken, baslan kitap saysnda da byk bir art meydana gelmitir.

Yeni Tarih Anlay Atatrk, Trk tarihinin sadece slm ve Osmanl tarihleriyle snrl olmasn kabul etmiyordu. Bu nedenle tarih konusunda aratrmalar yapmak zere Trk Tarih Kurumunu kurdu (15 Nisan 1931). Trk Tarih Kurumunun kurulmasyla milli tarih anlay yolunda nemli bir gelime kaydedildi. Trk Dilinin Gelitirilmesi Atatrk, dil almalarnn planl bir ekilde yaplmasn salamak amacyla Trk Dil Kurumunu kurdu (12 Temmuz 1932). Dil inklbyla ; * Trkeyi, Osmanllarn halk tarafndan benimsenmemi kelime ve kurallarndan arndrmak * Yabanc kelimeler yerine halk arasnda kullanlan ya da yazl kaynaklarda yer alan yeni kelimeler tretmek * Trkenin zenginliini ortaya koymak * Trkenin bilim dili konusunda da gelimesini salamak 149

amalanmtr. Trk Tarih Kurumu ve Trk Dil Kurumu'nun kurulmas milliyetcilik ilkesi dorultusunda yaplmtr. Toplumsal Hayatn Dzenlenmesi Tekke, Zaviye ve Trbelerin Kapatlmas (30 Kasm 1925) 30 Kasm 1925 tarihinde karlan bir kanunla tekke, zaviye ve trbeler kapatlmtr. Bylece Trk toplumunun adalamas ve liklemesi yolunda nemli bir adm atlmtr. Yine ayn kanunla eyhlik, dervilik, dedelik, seyyitlik, elebilik, trbedarlk gibi nvanlar kaldrlmtr. Klk - Kyafetin Dzenlenmesi 25 Kasm 1925 tarihinde apka Kanunu karlmtr. Bu kanunla Trk erkeklerinin balk olarak apka giymesi kararlatrlmtr. 1934 ylnda karlan bir kanunla da hangi din ve mezhebe mensup olursa olsun din adamlarnn mabetler ve ayinler haricinde dini kyafetle dolamalar yasakland. Sadece Diyanet leri Bakan, Rum ve Ermeni Patrikleri, Hahamba her zaman dini kyafet giyebileceklerdi. Klk-Kyafet dzenlenmesi almalar adalama ile igilidir. ller ve Takvimde Deiiklik Batl devletlerle olan mnasebetlerini gelitirmesi iin takvim ve llerin de dzenlenmesi gerekiyordu. 26 Aralk 1925 tarihinde karlan bir kanunla ada dnyann kulland Mildi Takvim kabul edildi. 1 Ocak 1926'dan itibaren de uyguland. Yine ayn tarihte uluslararas saat kabul edilerek gn, gece yarsndan balatld ve yirmidrt tane saat birimine ayrld. Osmanl lkesinde uzunluk ve arlk lleri de geleneklere gre dzenlenmiti. Okka, arn, endaze, kile vb. yrelere gre deien llerin kullanlmas ekonomik hayatta baz karklklara neden oluyordu. 1931 ylnda kabul edilen bir kanunla 150

metre ve kilo sistemi getirilerek ticaret ve ekonomi alanlarnda ilemler kolaylatrld. Yurdun her tarafnda dzenli bir l sistemi kuruldu. Batl lkeler pazar gn tatil yapmaktayd. Trkiyenin bu lkelerle ekonomik ilikileri gelimekte olduundan hafta tatilinin yeniden dzenlenmesi gerekiyordu. 1935 ylnda alnan bir kararla pazar gn hafta tatili olarak benimsendi. Soyad Kanununun Kabul (21 Haziran 1934) Kiilerin toplumsal hayatta kolaylkla tannmalar amacyla 21 Haziran 1934'te Soyad Kanunu kabul edildi. Bu kanuna gre her aile bir soyad alacak, soyadlar Trke olacak, rtbe, memurluk, yabanc rk, millet adlar ile ahlka aykr ve gln kelimeler soyad olarak kullanlamayacakt. Soyad Kanununun kabulnden sonra TBMM Trk milleti adna, M. Kemale Atatrk soyadn vermitir. 1934 ylnda karlan dier bir kanunla aa, hac, hoca, hafz, hocaefendi, bey, paa, hanm, hanmefendi gibi eski toplum zmrelerini belirten nvanlar kaldrld. Ayn kanunla, eski Osmanl idarecilerinin verdii tm nian ve rtbeleri tamak yasakland. Ekonomi Alanndaki Gelimeler zmir ktisat Kongresi (18 ubat - 4 Mart 1923) zmir ktisat Kongresinde; 1. Hammaddesi yurt iinde yetien veya yetitirilebilen sanayi dallarnn kurulmas 2. Kk imalattan sratle fabrikaya geilmesi 3. zel sektrce yaplamayan teebbslerin devlete gerekletirilmesi 4. zel teebbse kredi salayacak bir devlet bankas kurulmas

151

5. ilerin durumunun dzeltilmesi gibi kararlar alnmtr.

Milli Ekonominin Kurulmas Tarm Osmanl mparatorluu dneminde kyl, ar vergiler altnda eziliyordu. zellikle r vergisi kyller iin byk yk haline gelmiti. r vergisi genel bte gelirinin % 40'n oluturuyordu. Yeni Trk Devleti byle bir gelirden vazgeti. 17 ubat 1925'te karlan bir kanunla r vergisi kaldrlarak yerine arazi vergisi konuldu. Bylece kylnn rahatlamas salanmtr. Kylye yardm etmek amac ile tohum slah istasyonlar, numune iftlikleri kuruldu. Traktr kullanlmas tevik edilerek ucuz alet ve makina datld. Tarm Kredi Kooperatifleri kuruldu. Yksek Ziraat Enstitleri alarak tarmla ilgili bilimsel aratrmalar yaplmasna imkn hazrland. Tarm faaliyetlerini gelitirmek ve iftilere kredi kolayl salamak amacyla Ziraat Bankas gelitirilerek kredi imkanlar artrld. Sanayi Kurtulu Savann sonunda stanbul, zmir ve Adanada birka dokuma fabrikas ile stanbulda bir askeri fabrika lkenin sanayi gcn meydana getiriyordu. Halbuki, kalknmak iin sanayilemenin gereklemesi gerekiyordu. Sanayi kurulularn tevik amacyla 28 Mays 1927 tarihinde Tevik-i Sanayi Kanunu karld. Bu kanunla zel teebbse yatrm yapmada pek ok kolaylklar salanmtr. 1929 ylndan itibaren gmrk tarifelerinin ykseltilmesi de, memleketimizdeki sanayii d rekabette korumay amalamtr. Yeni devletin kuruluundan 1933'e kadar geen dnemde sanayileme istenilen seviyede gereklememitir. Bu durumda;

152

* Gelir seviyesinin ok dk olmas * zel sektrn yetersiz olmas * Teknik bilgi yetersizlii * 1929'a kadar sanayinin da kar himaye edilememesi * zel sektrn Tevik-i Sanayi Kanununa ramen yapabildii yatrmlarn miktar ve eit itibariyle yeterli olmamas 1929 dnya ekonomik bunalmnn olumsuz etkileri gibi nedenler nemli rol oynamtr. lkemizde 1934 ylnda ilk defa planl ekonomiye geildi. 1934 - 1939 yllar arasnda Birinci Be Yllk Plan uyguland. Hazrlanan bu plana gre, zel sektrn gerekletiremeyecei yatrmlar devlet eliyle yaplmaya baland. Pln dorultusunda dokuma, demir, kt, cam ve kimya alanlarnda 1937'ye kadar onalt fabrika kuruldu. Fabrikalarn iletmeye almasyla dardan alnan mallar yzde elli orannda azald. kinci Be Yllk Pln ise kinci Dnya Savandan dolay uygulanamad. Fakat, 1945 ylna kadar sren sava esnasnda Trkiye, darya muhta olmadan kendi ihtiyalarn karlayabilmitir. Smerbankn almasyla elde edilen baar, yeni kurulularn almasn tevik etmi ve maden ileri ile uraacak Etibank ve Maden Tetkik Arama Enstits kurulmutur (1935). Bylece sanayide devletilik ilkesi iyice yerlemitir. Yeni dnem, sanayi alanndaki hizmetlerin dorudan devlet tarafndan gerekletirildii Devletilik politikasnn uyguland bir dnem olmutur.

153

23) Atatrk Dnemi 'nde Trkiye 'nin D Politikas

Atatrk Dneminde Trk D Politikasnn Temel lkeleri Atatrkn d politikasnn temel ilkeleri; * Milli snrlarmz iinde kalmak ve gerekletiremeyeceimiz emeller peinde komamak * Bamszlmza ve snrlarmza sayg duyan devletlerle iyi ilikiler kurmak, dier devletlerin iilerine karmamak ve kendi iilerimize karlmasna frsat vermemek * Devletleraras sorunlar hukuka dayal olarak bar yollardan zmlemek * Ulusun hayat tehlikede olmadka savaa girmemek * Milli snrlarmz iinde hereyden nce kendi kuvvetimize dayanarak varlmz devam ettirmek * D politika ve diplomaside bilim ve teknolojiyi yol gsterici olarak kullanmak ve dnyadaki gelimeleri gz nnde tutmak eklinde zetlenebilir. Atatrk Yurtta sulh, cihanda sulh vecizesiyle i ve d politikada bar benimsediini ortaya koymutur. Trkiye ngiltere likileri Trkiye ile ngiltere arasndaki ilikilerin normallemesini engelleyen en nemli neden, Trk Irak snrnn tesbiti anlamna gelen Musul sorunu olmutur. Musul blgesindeki zengin petrol yataklarn brakmak istemeyen ngiltere, Irakta manda ynetimi ilan etti. Lozan Konferansnda Trkiye - Irak snr grlrken Trk heyeti, Halkn ounluunun Trk olmas nedeniyle, Musul ve Sleymaniye blgelerinin Trkiye snrlar ierisinde kalmas gerektiini ne srd. Irak adna mandater devlet olan ngiltere ise, Musulun Irak snrlar iinde kalmasnda direndi. Bunun zerine Trkiyenin blgede bir halk oylamas yaplmas istei yine ngiltere tarafndan reddedildi.

154

Trkiye, snrlarn ve bamszln korumak iin her trl tedbire bavuracan aklayarak ngilterenin askeri hareketini nlemitir. Bu dnemde ortaya kan eyh Sait isyan Trkiyeyi olumsuz ynde etkilemitir. Dolaysyla eyh Sait isyan bir lkenin ierisinde yaanan olumsuzluklarn d politikay olumsuz ynde etkilediine kant olarak gsterilebilir. kili grmeler sonunda zlemeyen Musul meselesi, Milletler Cemiyetine gtrld. Musul meselesini incelemek amacyla oluturulan komisyonun nerisiyle Milletler Cemiyeti, Musulun Iraka katlmas gerektiini belirtti. Trkiye Milletler Cemiyetinin kararna uyarak ngiltere ile Ankara Antlamasn yapt (5 Haziran 1926). Bu antlamayla; * Musul ve Kerkk Iraka brakld. * Irak Hkmeti, Musula karlk petrol zerine konulan verginin % 10unu 25 yl sreyle Trkiyeye vermeyi kabul etti. Trkiye Fransa likileri Fransa ile Trkiye arasnda yaanan sorunlarn en nemlisi Osmanl Devletinden kalan borlarn denmesi konusunda yaanmtr. Alacakl lkeler iinde en fazla pay sahibi olan Fransayd. Bu konuda 13 Haziran 1928de Pariste Trkiye ile alacakl devletler adna Duyun Umumiye daresi arasnda bir antlama imzaland. Bu antlamayla denecek borlarn miktar ve deme ekli belirlenmitir. Ancak, 1929da balayan dnya ekonomik krizi borlarn denmesini gletirmiti. Bunun zerine Trkiye, borlarn ertelenmesini istemi ve 22 Nisan 1933te Pariste yeni bir bor szlemesi imzalanmtr. Son antlama Trkiye lehine olmu ve borlarla ilgili sorun zmlenmitir.

155

Lozan Antlamasna gre yabanc okullar, Trk kanunlarna ve dier okullarn bal bulunduklar ynetmeliklere uyacaklard. Bu durum Fransa ile anlamazlklara neden oldu. Trkiyede bizim okullarmzn sahip olmadklar ayrcala, yabanc okullarn sahip olmas kabul edilemez. diyen Atatrk, yabanc okullarn Trk kanunlarna uymasn istemitir. Ynetmeliklere uymayan baz okullar kapatlmtr. Yabanc okullar meselesi Fransa ile iyi ilikilerin kurulmasn geciktirmitir. Trkiye Yunanistan likileri Lozan Antlamasndan sonra Trkiye ile Yunanistan arasnda en nemli sorun nfus mbadelesi (deiim) hakkndaki szleme ve protokoln uygulanmas konusunda yaanmtr. Lozan Antlamasnda, stanbuldaki Rumlarla Bat Trakyadaki Trkler dnda Trkiyedeki Rumlarla Yunanistandaki Trklerin karlkl deitirilmeleri kararlatrlmtr. 30 Ocak 1923te imzalanan protokolle deiime tabi tutulacak kiilere ait artlar belirlenmitir. Tarafsz devletlerin temsilcilerinin de katld mbadele komisyonu kurulmu, ancak Yunanistann srekli anlamazlk karmas yznden bir sonu alnamamtr. Bir sre sonra Trk - Yunan ilikileri gerginleti. Anlamazlk silahl bir atmaya yol amadan gergin hava yumuatld ve 10 Haziran 1930 tarihinde anlama yapld. Bu antlama ile yerleme tarihlerine ve doum yerlerine baklmakszn stanbul Rumlar ile Bat Trakya Trklerinin hepsi etabli (yerleik) saylmtr. Trkiyenin Milletler Cemiyetine Girmesi Milletler Cemiyeti, Birinci Dnya Savan kazanan devletler tarafndan savatan hemen sonra uyumazlklar bar yollardan zmek, uluslararas ibirliini gelitirmek, bylece bar ve gvenlii koruyarak yeni savalar nlemek iddiasyla kurulmutu.

156

Trkiye Cumhuriyetinin d politikasnn temeli bar esaslara dayanyordu. Trkiye komu lkelerle dostluk ve iyi ilikiler kurmutur. Trkiyenin bar giriimleri dier lkeler tarafndan memnuniyetle karland. 1930dan sonra milletleraras ibirliinin nem kazanmas, Milletler Cemiyetine ilgiyi artrmtr. 1932 Temmuzunda spanyann teklifi, Yunanistann desteiyle Trkiye Milletler Cemiyetine ye olmutur (18 Temmuz 1932). Balkan Antant Trkiye Milletler Cemiyetine girdikten sonra Balkan uluslaryla yaknlat. 1933ten sonra Almanya ve talya silahlanarak dnya barn tehdit etmeye baladlar. Bu gelimeler sonucunda Trkiye, Yunanistan, Yugoslavya ve Romanya devletleri arasnda Balkan Antant imzalanmtr (9 ubat 1934). Arnavutluk, talyann basksndan dolay, Bulgaristan ise, Makedonya konusunda Yunanistan ve Yugoslavya ile anlamazlk nedeniyle antanta katlmadlar. Balkan Antantyla Trkiye bat snrlarn gvence altna alm ve Trkiye iin Balkanlarda bar dnemi balamtr. Boazlar Sorunu ve Montr Szlemesi Lozan Konferansnda imzalanan Boazlarla ilgili hkmler Trkiyenin boazlar zerindeki egemenlik haklarn snrlandrmaktayd. Trkiye, boazlarla ilgili bu hkmleri, gvenlik konusunda Milletler Cemiyetinin etkili olacan ve Avrupada silahszlanmann gerekleecei umuduyla kabul etmiti. 1933ten sonra talya, Almanya ve Rusya silahlanmaya balad. Milletler Cemiyeti bar tehdit eden bu gelimeleri nleyemedi. Bu gelimeler zerine kendi gvenliini garanti altna almak isteyen Trkiye, 10 Nisan 1936da Boazlar zerindeki snrlamalar kaldrmak amacyla Lozan Antlamasn imzalayan devletlere birer nota gndererek Boazlarla ilgili hkmlerin dzeltilmesini 157

istemitir. Trkiyenin bu istei ilgili devletler tarafndan olumlu karlanm ve svirenin Montreux (Montr) ehrinde Montr Boazlar Szlemesi imzalanmtr (20 Temmuz 1936). Montr Szlemesine gre; Lozan Antlamasnda kurulan Boazlar Komisyonu kaldrlarak btn yetkileri Trkiye Cumhuriyetine devredilecektir. Lozan Antlamas ile Boazlarn iki yannda askersiz duruma getirilen yerlerde, Trkiye asker bulundurabilecek ve tahkimat yapabilecektir. Ticaret gemilerinin her iki ynde Boazlardan geii serbest olacaktr. Sava gemilerinin geii ise zaman ve arlk bakmndan snrlandrlacaktr. Trkiye, savaa girer veya bir sava tehlikesi ile karlarsa Boazlar istedii gibi ap kapatabilecektir. Montr Boazlar Szlemesiyle; * Trk Devletinin egemenlik haklarn snrlayc hkmler kaldrlmtr. * Boazlarda asker bulundurulmas ile Trkiyenin Dou Akdenizde nemi artm ve Trkiye milletleraras dengede nem kazanmtr. * Trk Sovyet ilikilerinde ayrln ilk adm atlm, szleme Sovyet Rusya tarafndan yetersiz bulunmutur. Sadabat Pakt Trkiye, ran, Irak ve Afganistan arasnda Tahrandaki Sadabat Saraynda drtl bir pakt oluturuldu (8 Temmuz 1937). Bu pakt, talyann dou lkelerini hedef olan istil politikasndan kaynaklanmtr. Orta Douya yaylmaya alan talyaya kar ortak bir savunma sistemi kurularak yaylmac politikalara tepki gsterilmitir.

158

Hatayn Trkiyeye Katlmas II. Dnya Savann yaklamas zerine Fransa 1936 ylnda Suriyeyi boaltma karar ald. Bu arada Fransa, Hatay Suriyeye brakt. Sorunlar bar yollarla zmlemek isteyen Trkiye, Milletler Cemiyetine bavurarak ounluunu Trklerin oluturduu Hatayn Trkiyeye verilmesini istedi. Hitlerin Avusturyay ilhakndan sonra, Avrupada gler dengesi bozulmaya balad. Fransa, Hatay konusundaki tutumunu yumuatmak zorunda kald. Yaplan seimler sonunda bamsz bir devlet olarak Hatay Cumhuriyeti kuruldu (2 Eyll 1938). Hatay Cumhuriyeti ile Trkiye arasnda yakn ilikiler gelitirildi. 23 Haziran 1939da Fransa ile Trkiye arasndaki bir antlama ile Hatayn Trkiyeye katlmas kabul edildi. Bylece Atatrkn lmnden sonra Hatay meselesi Misak- Milli ilkeleri dorultusunda Trkiyenin lehine zmlenmitir.

159

24) Atatrk lkeleri

Cumhuriyetilik Cumhuriyet, ynetimin millete ait olduunu ortaya koyan bir rejimdir. Cumhuriyette temel ilke, seimdir. Devlet hizmetlerinin hibir kademesinde veraset usul olmayp, yerine seim ve tayin vardr. Cumhuriyet, devlet bakanlnda ve dier kademelerde hayat boyu kalmaya kar kar. Seim sonucunda iktidara gelen kiiler bile mr boyunca devlet bakanl mevkiinde kalamaz. Cumhuriyetin Trk Toplumuna Salad Faydalar * Cumhuriyet, btn vatandalara devlet ynetimine eit ekilde katlmay salamtr. * Trk toplumunun gelimesini ve adalamasn salamtr. Milliyetilik Milliyetilik, millet gereinden hareket eden bir fikir akm ve amzn en geerli sosyal dncelerinden biridir. Trk milletinin geleceini belirlemede temel ilke olan milliyetilik, milleti huzur ve refaha ynelten en gl badr. Atatrke gre bir insan topluluunun millet saylabilmesi iin Zengin bir hatra mirasna, birlikte yaamak hususunda samimi olmaya, sahip olunan mirasn korunmasn birlikte srdrebilmek konusunda ortak ama olmasna, sevinte ve zntde beraber olmaya ihtiya vardr. Atatrkn millet anlay rk veya din esasna dayal deildir. Yine Atatrkn millet anlay aklc ve insancldr. Trk milliyetiliinin amac, Trkn her alanda ykselmesidir.

160

Milliyetiliin Trk Toplumuna Salad Faydalar * Kurtulu Savamzn kazanlmasn salamtr. * Milletimizin i ve d tehditler karsnda btnlemesini salamtr. * Trk toplumunu din, mezhep, rk, ve snf kavgalarndan koruyarak milli birlik ve beraberliimizi glendirmitir. Halklk Bir milleti oluturan, eitli mesleklerin ve toplumsal gruplarn iinde bulunan insanlara halk denir. Halklk ilkesi, hem cumhuriyetiliin, hem de milliyetiliin zorunlu bir sonucu olarak ortaya kmtr. Halklk ilkesi, toplumda hi kimsenin dierlerinden stn olmamas ve kanun nnde kesin eitliin kabul anlamna gelmektedir. Hibir toplumsal grubun ve zmrenin ayrcal yoktur. Halk her bakmdan birbirine eit kiilerden oluur. Halkln Trk Toplumuna Salad Faydalar * Halklkla Milli egemenlik tam olarak gereklemi ve demokrasinin yerlemesine katkda bulunulmutur. * Toplumda bar ortamnn kurulmas salanmtr. * Bu ilke ile Trk toplumu ynetime katlma, kanunlar nnde eit olma ve devletin imkanlarndan eit olarak faydalanma olanana kavumutur. * Halklk, kalknmay hzlandrm, zayf bir ekonomik mirastan bugnk Trkiyeyi oluturmutur.

161

Devletilik Devletilik, Trkiyede ekonomik, sosyal ve kltrel kalknmann zelliklerini gsteren siyasi uygulamalardr. Devletilik anlayna gre devlet; ekonomik, sosyal ve kltrel kalknmann temel faktrdr. Devlet bu alanlardaki geni faaliyetleri yrtmekle grevli, gl ve geni yetkilere sahiptir. Ancak daha dar anlamda devletilik, devletin ekonomik alanda dorudan doruya mdahalesini ngren bir sistemdir. Devletiliin ekonomik alandaki grnm, karma ekonomi eklinde olmutur. Devletilikte asl uygulama alan ekonomide grldnden, devletilik ve karma ekonomi e anlamda kullanlmtr. Atatrkn Devletilik lkesinin Trk Toplumuna Salad Faydalar * Bu ilke sayesinde Trkiye ilk defa plnl ekonomiye gemitir. * Devlet eliyle nemli yatrmlar gerekletirilmitir. * Teknik eleman eksikliinin giderilmesi salanmtr. * Ekonomik kalknmada blgeler aras farkllklarn giderilmesinde nemli rol oynamtr. * Trk iftisine rnlerini en iyi ekilde deerlendirme frsat salamtr. Liklik Trk ve yabanc bilim adamlar Atatrk devrimlerinin en nemli gesi olarak liklii kabul etmilerdir. Lik devlet anlay, Trk inklbnn en nemli esas olarak 1937 ylnda 1924 Anayasasna girdii gibi, 1961 ve 1982 Anayasalarnda da 2. maddede yer almtr. Liklik, devlet dzeninin ve hukuk kurallarnn dine deil, akla ve bilime dayandrlmasdr. Ancak kiinin dini inancna ve vicdan hrriyetine karmaz.

162

Devletin egemenlik gc de ilhi kaynaklar yerine millet iradesine uygun olarak dzenlenmitir. Trk Devleti, aamalar halinde liklii gerekletirirken, slmiyetin inan ve ibadete dayanan kurallarna mdahale etmemitir. Liklik, Batllamann da bir aamas olarak ortaya kmtr. Trkiyenin Batl olmas, ancak lik bir devlet ve lik bir toplum anlay ile mmkn olabilir. Liklik, kii hrriyetini, vicdan hrriyetini ve salad gibi dnce hrriyetini salamtr. Laiklik lkesinin Trk Toplumuna Salad Faydalar * Bu ilke ile din ve mezhep farkllklar ortadan kaldrlarak toplumsal alanda kaynama salanmtr. * Trkiyede hukuk birliinin salanmasnda etkili olmutur. * Toplum hayatnda dine ve insana sayg gelmitir. * Laiklik ilkesi sayesinde yabanc devletlerin aznlklar bahane ederek iilerimize karmas engellenmitir. * Trkiyenin adalamas hzlanmtr. * Din ve vicdan hrriyeti salanmtr. * Likliin kabul edilmesiyle Trkiyede akla, bilime, geree ve zgrle dayanan bir toplum ve devlet sistemi kurulmutur. nklplk nklplk; inklplar benimsemek, korumak, onu medeni ve insani yaayn gerei olarak savunmaktr. Bylece, ileriye ynelmek, yaanan gelimeleri izlemek ve lkemizde de uygulamak zorunlu bir duruma gelmektedir. nklplk, batllama ve adalama yolunda daima ileriye, ada uygarla ynelmektir. nklplk, sadece inklplar savunmay deil, inklplar gelitirmeyi, ada hayatn gereklerine uydurmay da iine alr.

163

nklplk lkesinin Trk Toplumuna Salad Faydalar * Trk toplumuna her ynden gelime ve ilerleme yolunu amtr. * Kiisel egemenlie son verilerek millet egemenlii kurulmutur. * Trk Devleti, yeni kurumlar ile ada ve dinamik bir yapya kavumutur. Btnleyici lkeler * Milli Egemenlik * Milli Bamszlk * Milli Birlik ve Beraberlik, lke Btnl * Yurtta Bar, Dnyada Bar * Aklclk ve Bilimsellik * adalk ve Batllama * nsan ve nsanlk Sevgisi

164

25) Milli Gvenlik Bilgisi

Milli Gvenliin Tanm Milli gvenlik; devletin anayasal dzenini, milli varln, btnln, uluslararas alanda siyasal, sosyal, kltrel ve ekonomik btn karlarn ve uluslararas antlamalarla belirlenen haklarn her trl i ve d tehditlere kar korumas ve kollamasdr. Milli Gvenlik Kurulunun Grevleri * Devletin milli gvenlik siyasetinin tayini, belirlenmesi ve uygulanmasyla ilgili konularda gr tespit etmek. * Milli hedef, pln ve programlarn gerekletirilmesine ilikin nlemleri belirlemek. * Milli g unsurlarnn milli hedefler ynnden glenmesini salayacak temel esaslar belirlemek. * Devletin varl, bamszl, lkenin btnl ve blnmezlii, toplumun huzur ve gvenliinin korunmasyla ilgili nlemleri tespit etmek. * Anayasal dzeni koruyucu, milli birlik ve btnl salayc, Trk milletini Atatrk dnce dorultusunda, milli lk ve deerler etrafnda birletirerek milli hedeflere ynlendirici nlemleri belirlemek. * Olaanst hal, skynetim, seferberlik ve sava hali iin gr tespit etmek. * Topyekn savunma, milli seferberlik ve dier konularda kamu ve zel kurum ve kurululara, vatandalara decek hizmet ve ykmllkler ile bu hususlarda yaplacak planlara temel tekil edecek esaslar tespit etmek. * Milli gvenlik kapsamna giren konularda yaplan ve yaplacak milletleraras antlamalar hakknda gr tespit etmek. Milli G Bir ulusun, hedeflerine ulaabilmek amacyla kullanlabilecek maddi ve manevi kaynaklarnn toplamna Milli G denir.

165

Milli G Unsurlar Siyasi G : Bir devletin milli hedeflerine erimek, eriilenleri koruyup gelitirmek ve milli menfaat salamak amacyla kulland siyasi kuvvetlerin toplam verimidir. Askeri G : Ulusal politikann uygulanmasnda ve ulusal hedeflerin elde edilmesinde kullanlan fiziki gce askeri g" denir. Ekonomik G : Milli gcn tm unsurlarnn geliip glenmesi iin gereken maddi ve parasal ihtiyalar, ekonomik g tarafndan karlanr. Nfus (Demogratik) G : Bir lkede yaayan insanlarn says nfus gcnn balca etkenlerinden biridir. Corafi G : Bir devletin corafyasna ait canl veya cansz, doal ve yapay, gerek ve nispi (greli) tm deerler onun milli gcnn corafi unsurunu oluturur. Bilimsel ve Teknolojik G : Gnmzde bilim ve teknoloji alanlarnda etkin ve yeterli bir dzeye ulaamayan devletler byk topraklara, zengin doal kaynaklara sahip olsalar bile byk ve gl devletler arasnda saylmazlar. Psiko - Sosyal ve Kltrel G : Psiko - sosyal ve kltrel g toplumun sahip olduu ve tarihten gelen maddi ve manevi deerlerin topluma salad gtr. Buna ksmen moral g de denilebilir. Komularmz ve Tarihsel Hedefleri Yunanistann Hedefleri * Trkiyenin i gvenliini tehdit eden unsurlara destek vermektedir. * Trkiyenin Bat ile btnleme yolundaki abalarna engel karmaktadr. * Trkiye ile sorunlar olan dou ve gneydou lkeleriyle savunma ve ibirlii anlamalar imzalamaktadr. 166

* Trkiyenin ilgi sahas olan Balkanlar, Karadeniz, Orta Asya gibi blgelerde etkinliini azaltmaya almaktadr. Ermenistann Amac Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra bamszlna kavuan Ermenistan tarihte var olduuna inand Byk Ermenistan kurmak amacndadr. u anda bulunduu topraklar ile Azerbaycan, Dou Anadolu ve gney illerimizin bir ksmn iine alan bir devlet kurmak peindedir. Bu amala da bata blclk olmak zere Trkiyeyi ypratc tm hareketlere destek vermektedir. Trkiyenin tirak Ettii nemli Uluslararas Siyasi Organizasyonlar Uluslararas Organizasyonlarn nemi lkeler arasnda meydana kacak anlamazlklarn bar yollarla zlmesi amacyla tm lkelerin, uluslararas gvenlik konularnda veya lkelerin kendi aralarndaki anlamazlklar hususunda, konular tartabilecekleri, ortak zme ulaabilecekleri uluslararas platformlara ihtiya vardr. Uluslararas organizasyonlar, lkeler arasndaki sorunlar ve sava tehlikesini azaltmtr. II. Dnya Savandan sonra eitli organizasyonlarn olumas dnya barna katkda bulunmutur. Bu katk siyasal sistem farkllklarnn azalmasyla artmaktadr. Trkiye nin ye Olduu ttifaklar Birlemi Milletler (BM) Kurulu Amac ve Tarihesi : Dnyada bar ve gvenlii korumak, eitlik ve kendi kaderini belirleme ilkeleri temelinde dostluk ilikilerini gelitirmek, ekonomik, sosyal, kltrel ve beeri sorunlar azaltmak ve zmek iin uluslararas ibirliini salamak amacyla kurulmutur. ye says 180'i gemitir.

167

Avrupa Birlii (AB) Kurulu Amac ve Tarihesi : Avrupa Birlii, II. Dnya Savann byk lde ykt Avrupann mmkn olan en geni ve en etkin ibirlii erevesinde birleip btnlemesini amalamaktadr. Trkiyenin Stats ve Trkiye Asndan nemi Trkiye tam yelik ngren bir ortaklk iin 9 Temmuz 1959 tarihinde giriimde bulunmu, 12 Eyll 1963'te Trkiye - Avrupa Birlii ortaklk antlamas imzalanmtr. Avrupa Birliine tam ye olmay amalayan Trkiye 14 Nisan 1987'de tam yelik bavurusunda bulunmutur. 10 Aralk 1999'da Helsinki Zirvesinde Trkiyenin tam yelik iin adayl kabul edilmitir. Trkiye ile Avrupa Birlii arasnda 1 Ocak 1996 tarihinden itibaren "Gmrk Birlii uygulamas balatlmtr. Trkiye lik - demokratik bir ynetim eklini benimsediinden Avrupa ile yaknlama ve btnleme politikas izlemektedir. Trkiyenin Avrupa Birliine tam ye olmas bu konuda atlacak en nemli adm olacaktr. NATO Kurulu Amac ve Tarihesi Nato; Birlemi Milletler Antlamas erevesinde yelerinin gvenliini salamak ve istikrarn gelimesine yardm etmek amacyla kurulmutur. Trkiyenin Stats ve Trkiye Asndan nemi Trkiyenin NATO yelii ittifak ile karlkl kar esasna dayanmaktadr. Trkiye bu yelik sayesinde hem demokrasisini glendirmekte hem de kendisine ynelebilecek tehdit ve saldrlara kar gs gerebilmektedir.

168

Seferberlik Seferberliin Tanm Devletin btn g kaynaklarnn bata askeri g olmak zere, savan ihtiyalarn karlayacak ekilde hazrlanmas, toplanmas, tertiplenmesi ve kullanlmasna ilikin btn faaliyetlerin uyguland, hak ve hrriyetlerin kanunlarla ksmen veya tamamen snrland durumdur. Seferberliin nemi Sava tehlikesi her an var olduundan devletler milli gleri orannda silahl kuvvet bulundurmak zorundadr. Devletlerin kendilerini en etkili ekilde savunabilmeleri silahl kuvvetlerini ok iyi eitmelerinin yannda ksa zamanda gerekletirebilecekleri etkin bir seferberlik sistemine sahip olmalaryla mmkndr. nk gnmzde bar zamannda ordularn %90, %100 orannda personel mevcudunun korunmas ekonomik nedenlerle terk edilmektedir. Bu yzden seferberlie dayanan bir sistemle ksa srede toplanabilen ve eitilmi personelle seferberliini tamamlayan ordular hem daha baarl olacaklar, hem de lkelerinin ekonomik kalknmasna yardmc olacaklardr. Sivil Savunmann Tanm Sivil Savunma dman taarruzlarna, doal afetlere ve byk yangnlara kar halkn can ve mal kaybnn en aza indirilmesi, hayati nem tayan her trl resmi ve zel tesislerin korunmas ve faaliyetlerinin srdrlmesi iin acil onarm ve slah, savunma gayretlerinin sivil halk tarafndan azami surette desteklenmesi ve cephe gerisindeki halkn moralinin korunmas amacyla alnacak her trl silahsz koruyucu ve kurtarc tedbir ve faaliyetleri kapsar. Sivil Savunma Tekilatnn Grevleri * Sava zamannda halkn can ve mal gvenliini salamak * Doal afetlerde can ve mal kurtarmak 169

* Byk yangnlarda can ve mal kaybn azaltmak * Savata ve doal afetlerde yok olmalar, almaz hale gelmeleri, toplum yaamn byk lde etkileyecek, ordunun sava gcn azaltacak mahiyetteki nemli resmi ve zel messese ve tesisleri (fabrika, trafo merkezi, su tesisleri vb.) korumak, almalarnn srekliliini salamak, ivedi onarmlar yapmak * Sava zamannda her trl savunma gayretlerinin sivil halk tarafndan azami derecede desteklenmesini salamak * Savata cephe gerisindeki halkn moralini kuvvetlendirmek * Btn bu ileri silahsz olarak bilinli bir ekilde yapmak

170