T.C.

ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS KAMU YNETM VE SYASET BLM/SYASET BLM ANABLM DALI

FEMNST PERSPEKTFTEN KRT KADIN KMLN ZERNE NTELKSEL BR ARATIRMA

Doktora Tezi

Handan alayan

Ankara-2006

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS KAMU YNETM VE SYASET BLM/SYASET BLM ANABLM DALI

FEMNST PERSPEKTFTEN KRT KADIN KML ZERNE NTELKSEL BR ARATIRMA

Doktora Tezi

Handan alayan

Tez Danman Prof.Dr. Tlin ngen

Ankara-2006

ii

TEEKKR

Tez almas boyunca sabrla bana yol gsteren ve tezin ortaya kmasnda byk katks bulunan danmanm Prof. Dr. Tlin ngene, youn almalar arasnda deerli zamann ayrarak eksikliklerimi gidermemi salayan Do. Dr. Helga Rittersberger-Tla ve ihtiya duyduum zamanlarda akademik ve moral desteklerini esirgemeyen Do. Dr. Glay Toksz, Do. Dr. Yksel Akkaya ve Prof. Dr. Kadir Cangzbaya en iten teekkrlerimi sunarm. Ayrca HADEPli kadnlarla ilgili bilgileri toplamama yardm eden HADEP Ariv grevlisi Gzel Baza, anket formlarnn bilgisayar ortamna aktarlmasna yardm eden Yrd. Do. Dr. Fatma Yldrm-Akkayaya ve kardeim Ali Yksele, Diyarbakrda yaptm grmeler iin balantlar salayan kadn rgtlerine ve btn kadnlara teekkrlerimi sunarm.

NDEKLER Teekkr........................................................................................................................i indekiler.....................................................................................................................ii Tablolar.........................................................................................................................x GR ...........................................................................................................................1 1. BLM YEN SOSYAL HAREKETLER, ETNK KMLK VE TOPLUMSAL CNSYET...................................................................................................................8

1.1.Yeni Sosyal Hareketler...........................................................................................9 1.1.1. Kolektif Kimlik, Kolektif Eylem ve Aktr.................................................16 1.1.2. Sosyal Hareketlerde Kltrel ve deolojik erevelendirme......................20 1.1.3. Maduriyet, Gnlk Yaam Deneyimleri ve Sosyal liki Alarnn nemi..............................................................................................20 1.1.4. Etnik Hareketlerin Yeni Sosyal Hareketler inde Deerlendirilebilirlii.....................................................................................23 1.2. Etnik ya da Ulusal Kimliin Cinsiyetlendirilmi nas .....................................25 1.2.1. likisel Bir Kavram Olarak Etnisite..........................................................26 1.2.2. Etnik ya da Milliyeti Kurgularn Toplumsal Cinsiyet likileri Asndan rdelenmesi.....................................................................................................27 1.2.3. Kadnlar Sadece Kurban ya da Pasif Semboller midir?......................36 1.2.4. Aktrler Olarak Kadnlar ...........................................................................39 1.2.5. Ataerkil Pazarlk ve Alt Politika.................................................................44 1.2.6. Deneyim ve Glen(diril)me (Empowerment)..........................................46

ii

2. BLM KADIN ALIMALARI VE ARATIRMA YNTEM........................................49 2.1. Kadn Aratrmalar Perspektifi...........................................................................51 2.2. Szl Tarih ve Biyografi......................................................................................56 2.3. Szl Tarih Grmeleri......................................................................................60 2.3. 1. Grmeler in Diyarbakrn Seilmesi..................................................60 2.3. 2. Grlen Kadnlarn Seilmesi................................................................62 2.4. Anket Uygulamas.............................................................................................63 2.5. Aratrmann Kapsad Zaman Dilimi ve Alannn Snrlandrlmas................63 2.6. Varsaymlar..........................................................................................................65

3. BLM TOPLUMSAL CNSYET LKLER PERSPEKTFNDEN KRT

KADINININ KONUMU.........................................................................................67 3.1.zc Olmayan Bir Betimleme erevesinin Oluturulmas................................67 3.2. Krtlerde Kadnn Konumuna likin Genel ereve ve Szl Tarih Anlatmlarnn Bu ereve ile Karlatrlmas.............................................70

iii

3.3. Cinsiyet Hiyerarisine Gre Kadn Mekanlar ile Erkek Mekanlarnn Ayrlmas ve Bu Konudaki Grme Bulgular...............................................................79 3.4. Kadn Emei ve Bu Konudaki Grme Bulgular.............................................81 3.5. Evlilik Dzenlemeleri ve Kadnlarn Anlatlarndaki Evlilik ykleri..............84 3.6. Kadn Bedeninin Ataerkil Kontrol, Namus ve Kadnlarn Bu Olguya likin Anlatmlar........................................................................................................89

4. BLM ERKEN DNEM MLLYET DEOLOJDE KADINLARIN YER .................94 4.1. Politik Frsatlar Asndan Erken Dnem Krt Hareketinin ve Krt Kimliinin Ataerkil Bileenleri: Airet, Tarikat ve eyhlik.....................................................96 4.2. deolojik erevenin ve Krt Kimliinin Tanmlanmasnda Belirleyici Olan Aydnlarn zellikleri.............................................................................................98

4.3. zgr, Sava ve Lider Kadn mgesinin Kaynaklar................................102

4.4. zgr, Sava ve Lider Kadn mgesinin Krt Kimliinin nasndaki levi......................................................................................................................104 4.5. An Kitaplarnda Kadnlar: Milliyeti Tahayyln Toplumsal Cinsiyet Kurgusu.................................................................................................................107

iv iv

5. BLM YEN BR KMLK NASI BALAMINDA 1980 SONRASI KRT HAREKET VE KADINLAR: ANALAR, YOLDALAR ve TANRIALAR.................114

5.1. Politik Frsatlar Balamnda 1980 Sonras Krt Hareketinin Sosyo-Ekonomik ve Politik Temelleri ..................................................................................................114

5.2. Mobilizasyon Stratejileri Asndan Kadn Sorununun Yeniden Kefi: Arasal Bir Yaklam Olarak Kadnlar zgrletirmek..................................123

5.3. Toplumsal Cinsiyet Kurgusu Asndan Yeni Kimliin nas.........................126 5.3. 1.Kadimlik ve Yeniden Yaratma: Dirili Tamamland Sra Kurtuluta ..126 5.3.2.Yeni Kimliin Toplumsal Cinsiyet Matrisi: Eski Aile, Eski Erkeklik ve Eski Kadnlk karsnda Yeni Aile, Yeni Erkeklik ve Yeni Kadnlk....128 5.3.3. Harekete Geirme Mekanizmalar Asndan Namus Kavramnn Yeniden Tanmlanmas: Kadn Bedeninden Vatan Sathna........................................130 5.3.4. Kadnlarn Aktrler Olarak Katlmlarnn Yeni Kadn Kimlii Kurgusuna Etkisi .........................................................................................131 5.3.5. Cinsiyetsiz Tanralar: Yeni Kadn Kimliinin zellikleri ve Bu Kimlii Kazanmann Koullar...................................................................................135 5.3.6. Akn Koulu: Savaan zgrleir, zgrleen Gzelleir, Gzelleen Sevilir..........................................................................................................136 5.4. Demirci Kawa Efsanesinden, Tanra tara:Politik Frsatlar Yapsndaki Deiiminin ve Kadnlarn Aktrler Olmalarnn Krt Kimliinin Mitolojik Kaynaklar zerindeki Etkisi................................................................................137

5.5. Kadnlarn Aktrler Olmalarnn rgtsel Yap zerindeki Etkisi..................140 v v

5.6. Kimlik Syleminin oklu Yzeyleri ve Olaan elikileri Balamnda Kadnlatrlm Halk Nitelemesinin rdelenmesi ........................................142

5.7. Ataerkinin zel Formundan Kamusal Formuna..............................................145

6. BLM

KADINLARIN YASAL SYAS PARTLERDE AKTRLER OLARAK YER ALMALARI VE POLTKACI KADIN KML ................................................147 6.1. Krt Hareketi Balamnda HEP-DEP-HADEP-DEHAP Gelenei ve Kadnlarn Katlm ................................................................................................................147

6.2. Partilerin Kadn Politikalar ve Zaman indeki Deiimi................................150 6.2. 1. Parti Program ve Tzklerinde Kadn Sorununa Yaklam................150 6.2. 2. Partilere Bal Kadn Birimleri..............................................................157 6.2.3. Seimlerde Kadnlar.................................................................................160 6.3.Kadnlar Dlayc ve Ayrmc Uygulamalar..................................................164 6.4. Kadn Aktivistlerin Profili/HADEPli Kadn Kimlii: Analar, Modern Politikaclar..........................................................................................................168

vi

6.4.1. Aktivistlerin Sosyo-demografik zellikleri.............................................169 6.4.2. Yaam Koullar........................................................................................170 6.4. 3. Siyasal alma Koullar.......................................................................171 6.4.4. Aktivistlerin Politik almalarna Verdikleri Anlam ve eitli Konulardaki Tutumlar ................................................................................174 6.4.5. HADEPli Kadn Kimliinin Yap Talar: Model Kadn Kahramanlar..177

7. BLM KADINLARIN YAAM ANLATILARINA GRE KR KADIN KMLNN OLUUMU, BLEENLER VE DNAMEKLER ...............................................181 7.1. Kadnlarn Politik Mobilizasyonu: Cinsiyete Dayal Rol ve Mekan Hiyerarisinin tesine Aralanan Kap .........................................................................................182 7.2. Politik lgi ve Aktiviteler Hangi Kaynaklara Dayandrlyor: Maduriyetler ve Haklara Dair Sylem.............................................................................................187 7.2.1 1980 ncesi Sol Politik Atmosferden Dolayl Etkilenme.......................187 7.2.2. 12 Eyll Sonrasnda Aile yeleri ve Yakn evre Dolaymyla Katlm..........................................................................................................189 7.2.3. Kitlesel Mobilizasyon Srecinde Kadnlarn Katlm.............................190 7.2.4. Gen Kadnlarn Aktif Katlmlarnda Kimlik Aray, Gnlk Yaamlarndaki Sosyal Kstlamalardan Kurtulma ve tibar Grme gibi Beklentilerin nemi......................................................................................194 7.3. Kadnlar Kendilerini Nasl Tanmlyorlar: Ben Kimim Sorusunun oklu Yantlar ve Yzeyleri..........................................................................................197

vii vii

7.3.1. Kolektif Eylemin Maduriyet erevesi ve Hak-Eitlik Aray Olarak Kimlik.........................................................................................................202 7.3.2. Kimliin teki ile liki inde nas: Biz ve Onlar ...................204 7.3.3. fke ve yknme: Trde Kimlik Algsnn Amazlar..........................210

7.4. Kadnlarn Aktrler Olmalarna likin Yorumlar ............................................213 7.4.1. Aslan Aslandr, Kadn ya da Erke Olmas Fark Etmez.........................214 7.4.2. Kamusal Alana kn Cinsiyetsizletirme Yoluyla Olumlanmas:BacKardelik ve Kutsal Dava Sylemi..........................................................215 7.4.3. Kadnlar Cinsiyetsizle(tiril)meyi Neden Benimsiyorlar.........................219 7.4.4 Bedenin Yeni Deneyimleri ......................................................................222 7.4.5. Yeni Krt Kadn Kimliinin Snrlarn hlal Etmenin Yaptrmlar........224 7.4.6 Sava Kadn mgesinin Kadnlar zerindeki Etkisi..........................226

7.5. Kolektif Eyleme Katlmn Kadnlarn Glen(diril)mesine Etkisi...................228 7.6. Krt Hareketinin Maduriyet erevesinin ve Haklara likin Syleminin Kadn Kimliinin Oluumuna Etkisi ...........................................................................232 7.6.1. Aile indeki Konuma likin Farkndalk ve Mcadele Stratejileri.........233 7.6.2. Siyasi Partilerde ve Dier rgtlerde Farkndalk ve Kadn Bak Asnn Geliimi.........................................................................................................236 7.6.3. Kota Tartmalar ve Kadn rgtleri ile liki........................................241 7.6.4. Kadnlar in Kadnlarla Birlikte Bir Protesto: Kadn Cenazeleri.......242

SONU...............................................................................................................244 EKLER .....................................................................................................................262 Ek 1...........................................................................................................................262

viii viii

Ek 2...........................................................................................................................265 Ek 3...........................................................................................................................268 Ek 4...........................................................................................................................272 ZET .......................................................................................................................274

ABSTRACT..............................................................................................................275

KAYNAKA............................................................................................................276

ix

ix

TABLOLAR Tablo 1: HADEP Kadn yelerinin Ya Gruplar...................................................265 Tablo 2: HADEP Kadn yelerinin Eitim Durumu...............................................265 Tablo 3: Aktivistlerin Parti Organlarndaki Grevlerine Gre Dalm.................265 Tablo 4: Kadn Aktivistlerin Yaa Gre Dalm....................................................169 Tablo 5: Kadn Aktivistlerin Eitim Dzeyine Gre Dalm.................................169 Tablo 6: Kadn Aktivistlerin Mesleklerine likin Beyanlar...................................266 Tablo 7: Kadn Aktivistlerin Hanesine Giren Aylk Gelir Toplam.........................170 Tablo 8: Evde Kalan Kii Says...............................................................................266 Tablo 9: Kadn Aktivistlerin Sosyal Gvenlik Kurumlarndan Yararlanma Oranlar.........................................................................................................171 Tablo 10: Aktivistlerin Partiye ye Olma Ylna Gre Dalmlar........................266 Tablo 11: Parti almasna Ayrlan Gnlk Zaman................................................266 Tablo 12: Ev lerine Kimlerin Yardm Ettii..........................................................267 Tablo 13: Siyasi alma Yrtrken Karlalan Glkler..................................173 Tablo 14: Kadnlarn Partide almasna Kimlerin Engel Olduu.........................267 Tablo 15: Parti inde Karlalan Glkler..........................................................267 Tablo 16: Partide Kadn ve Erkek Olmaya likin Tutum........................................174 Tablo 17: lke Sorunlar ve Toplumsal Cinsiyet Eitsizliine likin Tutumlar.....176

GR

Kadnlarn etnik ya da milliyeti hareketlere katlm yeni bir olgu deildir. 19. yzyln sonlar ile 20. yzyln balarndaki smrge kart hareketlerde kadnlar aktif olarak yer almlardr. Halen de benzer hareketlerde yer almay srdrdkleri bilinmektedir (West, 1997). Bu alana ilikin tarihsel ya da gncel aratrmalar, kadnlarn etnik ya da milliyeti hareketlere katlmnn elikili doasna ve sonularna iaret etmektedir. eliki, bu tr hareketlerde merkezi bir nem tayan kolektif kimliin inasnn ounlukla geleneksel cinsiyet rollerinin ve hiyerarilerinin yeniden retilmesine yol aarken, mobilizasyon srelerinin tersi ynde etkide bulunmasndan kaynaklanmaktadr. Bir yandan etnik ya da milli kimliin inas ve pekitirilmesinde, biz ve teki ayrmnn oluturulmasnda ya da snrlarn belirginletirilmesinde kadnlara sembolik roller verilmekte, topluluun biyolojik ve kltrel yeniden retimi iin kadnlarn geleneksel cinsiyet rolleri n plana kartlmaktadr (Yuval-Davis, 1997); zellikle askeri sreler eril kltrn daha da pekimesinde rol oynamaktadr (Enloe, 2000; Siagol, 2000). te yandan ise mobilizasyon stratejileri ve sreleri kadnlarn aktr olmalarna, toplumsal ve politik alanda yeni roller stlenmelerine yol amaktadr. Topluluu harekete geirme stratejileri kamusal ve zel alan arasndaki ayrm ilevsizletirmekte ve/veya kadnlarn geleneksel cinsiyet rollerinin kamusal alanda yeni politik kimliklere dnmesine yol amaktadr (Yuval-Davis, 1997; Enloe, 2003; Jayawardena, 1994; Kandiyoti, 1997; Moghadam, 1994; West, 1997; McClintock, 2001; Mazurana, 2004). 20. yzyl balarndaki smrge kart ulus-devlet ina srelerine ilikin tarihi almalar bu elikili sreci ve sonularn gstermektedir. Kadnlar kapatlm olduklar zel alandan kamusal alana km, buna karn kadn zgrl hareketin gndeminde yer almamtr. Kandiyotinin (1997: 72) ifadesiyle kadnlar eski balardan belki kurtulmu ama zgrlememilerdir. te yandan hareketin politik projelerinin izdii snrlar dahilinde kalm olsa bile kadnlarn evden kmalar ve

yaadklar yeni toplumsal-politik deneyimlerin glendirici etkilerde bulunduu gzlenmitir (West, 1997). Kadnlarn etnik toplumsal ve siyasal mobilizasyon balamnda kamusal alana kmalar olgusu 1980li yllarn sonundan itibaren Trkiyede de grlen bir olgudur. zellikle 1990l yllar boyunca ok sayda kadn, Krt kadn kimlii ile sokak gsterilerine, mitinglere katlm, eitli yasal partilere aktif katlm gstermi, kitlesel gzalt ve tutuklanmalar yaamlardr. Bu tezin konusunu da genel olarak sz edilen dnemde kadnlarn aktr olmalar ve kadn kimliinin oluum sreci oluturmaktadr. Konuya ilgi gsterilmesine yol aan ilk etken, bu srecin kadnlar tarafndan nasl yaand ve anlamlandrld sorusuna yant bulmann gl olmutur. Bu konuda kadnlarn politik ve toplumsal hareketliliklerine ilikin farkl yaklam ve deerlendirmeler bulunmaktayd. rnein Krt siyasal evreleri bu olguyu Krt kadnlarnn zgrlemelerinin gstergesi olarak sunmaktaydlar. Kamusal alanda dolama giren yazl, grsel kaynaklarda kadnlar renkli ve parlak giysileriyle Krt kltrnn tayclar, cezaevi nlerindeki grntleriyle maduriyetin ve hak talebinin sembolleri ya da askeri giysileriyle kurtuluun simgeleri olarak temsil edilmekteydiler. te yandan bu olguya kar akademik alanda tam bir sessizlik hali sz konusuydu. Ayn dnemde benzer bir mobilizasyon iindeki slamc kadn kimlii zerine kayda deer almalar yaplmasna karn (Gle, 2004; lyasolu, 2000) Krt kadnlarna benzer bir ilgi gsterilmemitir. Bu grmezden gelmede konunun politik hassasiyetlerinin rol oynam olmas muhtemeldir. Akademik alan dndaki kadn hareketinin benzer bir tutum sergilemesininse, Krt kadnlarnn hareketliliinin, kadn gndemi yerine, hareketin genel politik gndeminden kaynaklanmasyla balants olabilir. Nitekim Krt kadnlar zaman zaman milliyeti erkeklerce seferber edilen pasif unsurlar olarak nitelenmilerdir. Pasif unsurlar ya da zgrleen kadnlar eklindeki deerlendirmelerin gerekliin dinamik ve ok boyutlu yapsn karlamada yzeysel kald varsaylmaktadr. lki, kadnlar toplumsal srelerin kurbanlarna indirgerken, ikincisi kamusal alana kmay zgrleme olarak niteleme yanlgsn sergilemektedir. Fakat daha da

nemlisi, Krt kadnlarna ilikin kurban ile zgrlemi kutuplar arasnda yer alan farkl temsillerin ve deerlendirmelerin hi birinde kadnlarn kendi sesleri ya da yorumlarnn yer almamasdr. Spivakn (1988) terimleri ile ifade edilecek olursa bu deerlendirmelerde Krt kadnlarnn sesi duyulmamaktadr1. Bu aratrmann k noktasn da kadnlarn sesinin duyulmad saptamas oluturmutur. Bu dnce aratrma konusunun yan sra kuramsal yaklamn ve metodolojinin oluturulmasnda da belirleyici olmutur. Aratrma, Krt kadnlarnn 1980li ve 1990l yllardaki toplumsal ve politik hareketliliklerinin kaynaklarn, mobilizasyon srelerini ve etkilerini kadnlarn perspektifinden, onlarn deneyimlerine ve bak alarna dayanarak, baka bir ifade ile onlara sz hakk vererek incelemeyi hedeflemitir. Aratrmann temel varsaymn, kadnlarn pasif unsurlar ya da srecin kurbanlar olarak grlemeyecei oluturmutur. Bu varsaym kadnlar harekete geiren etkenler zerinde younlamaya yol amtr. Bu dorultuda u tr sorular sorulmutur: ounluu siyasal katlmn gerektirdii formel kaynaklardan yoksun olan kadnlarn, evlerinin ve geleneksel cinsiyet rollerinin izdii snrlarn dna kp kamusal alanda politik aktrlere dnmeleri nasl mmkn olmaktayd? Daha da nemlisi kadnlar niin katlm gstermekteydiler. Onlarn bu tr etkinliklere katlmlarnda hangi isel ya da dsal etkenler rol oynamaktayd? Onlar zel alana hapseden ve kat bir ekilde denetleyen mekanizmalar ortadan kalkm myd? Yoksa sadece biim mi deitirmekteydi? Bu deiim hangi ihtiyatan kaynaklanmaktayd ve ne tr mekanizmalarla gereklemekteydi? rnein namus olgusu etrafnda gelitirilmi olan deerler sistemi, zel alandan kamusal alana geerken nasl bir dnm geirmekteydi? Politik hareketin merkezinde yer alan Krt kimliinin inas ile kadn kimlii arasnda nasl bir ba bulunmaktayd? Krt kadn kimlii hangi elerden olumaktayd ve gerisinde ne tr toplumsal, politik ve kiisel tecrbeler yatmaktayd? Bu kimliin snrlarn kim, neye gre izmekteydi? Bu

Spivak, Gramsciden ald subaltern nitelemesini elit olmayan veya ikincil durumdaki sosyal gruplar nitelemek iin kullanmtr. Subalternin konuamadn sylerken esas olarak imtiyazllar tarafndan grnmez olduklarna ve seslerinin duyulmadna vurgu yapmtr (Spivak, 1988; Landry ve Maclean, 1996; Guha ve Spivak, 1988)

oluumda hangi semboller kullanlmakta, Krt kadn kimlii, kadnlar iin hangi ykmllkleri dourmakta ve onlara neyi vaat etmekteydi? Kadnlar bunu nasl stlenmekteydiler? Daha da nemlisi neden stlenmekteydiler; Kandiyotinin (1997) ifadesi ile ataerkil pazarlklar neydi? Bu kimlik oluturma/edinme sreci kadnlarn glen(diril)mesi asndan nasl bir anlam tamaktayd ve toplumdaki verili cinsiyet ilikilerini deitirici bir etkide bulunma olasl var myd? Bu sorularn iaret ettii ok boyutlu dzlemleri ve sreleri bir arada ve etkileim halinde incelemek iin sosyal hareketler, etnik kimlik ve toplumsal cinsiyet ilikilerini ieren bir kuramsal ereve oluturmak gerekmekteydi. Bunun iin yeni sosyal hareketler yaklam ile etnik ya da milliyeti kurgu ve srelerin toplumsal cinsiyet ilikileri asndan analiz edildii almalardan yararlanlmtr. Kimliklerin Halln tanmlad gibi birer sosyal ina olduklarndan (Aktaran: Stephen, 2005: 66) hareket edilmi ve ina sreleri ile sergiledikleri btnln altndaki oklu etkenlere younlalmtr. Bu yaklam, kolektif kimliin ve ierdii iktidar ilikilerinin deiebilecei ngrsn kazandrmtr. Foucaultnun (2000: 75, 235236) iktidar kavramlatrmas, bu balamda kadnlarn kendilerini tanmlayan ve pozisyonlarn belirleyen srelere direnebileceklerini ve bu sreleri dntrmelerinin mmkn olabileceini dndrmtr. Bu ereve, aratrma esnasnda, bylesi bir direnmenin koullarnn neler olduunun izlerinin aranmasna yol amtr. Kadnlarn aktr olmalarn, Krt kimlii ile kadnlarn bireysel kimliklerinin etkileim halindeki inasn, zel ve kamusal alan kesen iliki alarnn ilevini incelerken yeni sosyal hareketler kuramnn kolektif kimlik, kolektif eylem, aktr, gnlk yaam deneyimleri, sosyal iliki alar gibi kavramlarndan yararlanlmtr. Toplumsal cinsiyet yaklam, kadnlarn uyum ve glenme stratejilerini aramaya ynlendirmitir. Bu balamda Kandiyotinin (1997) ataerkil pazarlk kavram ile Scottun (1995) alt politika kavramlarna bavurulmutur. Kadnlarn kadn kimliini nasl kurguladklarn, tepkilerini ve direnme mekanizmalarn Aratrmam incelerken kadn glen(diril)me kavramndan yararlanlmtr. zgl

deneyimlerine dayanm olmasna karn toplumsal cinsiyet yaklamna ba

vurulmutur. Bunun nedeni, kadn kimliinin, toplumdaki cinsiyete dayal iktidar ilikileriyle ve Krt hareketinin ideolojik erevelendirilmesiyle etkileim halinde ina edildiinin varsaylmasdr. Metodolojinin oluturulmasnda grlmeyenlerin, sesi duyulmayanlarn

grlmesini ve seslerinin duyulmasn salamak amacyla niteliksel aratrma yntemi tercih edilmi ve kadnlarn kendilerine sz hakk vermek iin yaam anlatlarna bavurulmutur. Bunun yan sra yazl kaynaklarn incelenmesi ile anket teknikleri de kullanlmtr. Szl tarih grmelerine ve anket uygulamasna ilikin bilgiler, aratrma ynetiminin anlatld ikinci blmde yer almaktadr. Aratrma kefedici bir nitelik tamaktadr. 1980 sonras dnemde Krt kadn kimliinin oluumu zerine gerekletirilen ilk akademik aratrmadr. Dolaysyla bir ilk almann tayabilecei eksiklikleri ve snrllklar tamaktadr. Btn eksikliklerine ve snrllklarna karn kadn hareketine baz katklar sunaca umut edilen tezin ilk blm, yukarda sz edilen kuramsal tartmalara ve kavramsal ereveye ayrlm bulunmaktadr. Kuramsal ve kavramsal ereve oluturulduktan sonra, ikinci blmde aratrmann metodolojik erevesi izilmektedir. Bu blmde aratrma yntemi ve kullanlan teknikler anlatlmakta, aratrmada feminist perspektifin benimsenmesinin ve niteliksel aratrma yntemine arlk verilmesinin gerekeleri sunulmaktadr. Szl tarih grmelerine ve anket almasna ilikin bilgi verildikten sonra da tezin varsaymlar ifade edilmektedir. Etnik ya da ulusal kimlik ile toplumsal cinsiyetin karlkl kuruluu zerine yrtlen tartmalar, etnik ya da ulusal kolektif kimliklerin inasnda, toplumdaki cinsiyet ilikilerinin, kadn ve erkek rollerine ilikin modellerin nem tadn gstermitir. Toplumdaki verili cinsiyet ilikileri, kadnlarn kamusal alana kmalar ve kolektif eyleme katlmlar asndan da nemli bir balam oluturmaktadr. Bu nedenlerden dolay tezin nc blmnde Krtlerde toplumsal cinsiyet ilikileri ve

kadnn konumuna ilikin genel bir betimleme erevesi oluturulmaya allmtr. Grme bulgularna da bu ereve ile karlatrmal bir ekilde yer verilmitir. Aratrmann odakland zaman dilimi 1980 sonras dnemdir. Bununla birlikte, yapsal koullardaki deiimin ve ortaya kt balamn, hareketin biimi ve kadnlarn katlm zerindeki etkisinin grlebilmesi asndan erken dnem Krt hareketi ve Krt kimliinin incelenmesine de gerek duyulmutur. Erken dnem nitelemesi esas olarak 19 yzyln sonlar ve 20. yzyln balarnda ortaya kan Krt hareketlerini nitelemek iin kullanlmtr. Bunun yan sra bu blmde 1950li yllardan itibaren ortaya kan ve 1980 sonras Krt hareketinin ideolojik ve politik kaynaklarn oluturan oluumlara da deinilmitir. Beinci blmde 1980 sonras Krt hareketi, kadnlarn katlm balamnda incelenmektedir. Bu blmde hareketin temel metinleri kronolojik bir sistem iinde ele alnarak, kadnlarn aktrler olarak katlmnn kolektif kimlik tanm ve hareketin ideolojik sylemi zerindeki etkisi ortaya karlmaya allmaktadr. Hareketin syleminin, kadnlara seslenme biimlerinin ve onlara ykledii misyonun zmlenmesinde, ideolojik erevelendirmesine ve mobilizasyon stratejilerine baklmtr. Altnc blm Krt kadnlarn aktrler olarak etkinlik gsterdikleri nemli politik alanlardan birisi olan yasal siyasi partilere katlm deneyimlerini incelemektedir. Yasal partilerin kurumsal yaplarndaki ve sylemlerindeki deiimler kadnlarn katlm ile etkileim halinde ele alnmtr. Kurumsal yapnn incelenmesinde parti program ve tzklerine, partilerin rgtsel yaplarna, kadn rgtlenmelerinin oluumuna ve geliimine baklmtr. te yandan parti ii yazmalar, rgt yneticileri ile bu partilerde aktif olarak yer alm kadnlarla yaplan grmelere dayanlarak da gelimeler nda zihniyet rntlerinde meydana gelen deiimler izlenmeye ve bu deiimin yol at gerilimler ortaya kartlmaya allmtr. Yedinci blmde Krt kadn kimliinin eleri, Krt kimliinin eitlik ve hak aray, temsil talebi ekseninde tanmlanmasnn kadn kimliinin oluumundaki

etkileri kadnlarn anlatmlarna dayanarak analiz edilmektedir. Kolektif kimlik, kolektif eylem ve bireysel kimlik oluum sreleri birbirleriyle etkileim halinde ve kadnlarn blmnde perspektifinden ise, incelenmeye allmaktadr. ortaya almann kan sonu bulgular zmlemeler sonucunda

deerlendirilmektedir.

1. BLM YEN SOSYAL HAREKETLER, ETNK KMLK VE TOPLUMSAL CNSYET Bu blmde almann iki ana tartma alann ieren kuramsal ereve oluturulmaya ve bununla ilgili temel kavramlar tanmlanmaya allmaktadr. lk tartma yeni sosyal hareketlerle ilgilidir. Bu yaklamn zellikle kolektif kimlik, kolektif eylem, aktr, alttan rlm (submerged) alar gibi kavramlar ile gnlk yaam, etkileim ve sosyal ilikiler vurgusunun aratrma konusu asndan nem tad dnlmekte; Krt hareketi, Krt kimlii ve Krt kadn kimliinin etkileim halindeki inasn analiz etmek iin uygun bir ereve oluturmas beklenmektedir. kinci tartma ise etnik (ya da ulusal) kimlik ina srelerini toplumsal cinsiyet ilikileri asndan ele alan kuramsal yaklamla ilgilidir. Bu tr almalar etnik (ya da ulusal) kimliklerin, toplumsal cinsiyet kurgusu zerinden ina edildiine dikkat ekmektedirler. Tartmalarn bir ksm topluluk adna sz syleme ve onu temsil etme konumunda olanlarn erkekler olmas ile ilgilidir. Bu balamda, topluluun snrlarnn belirlenmesinde, tekilerden farknn belirginletirilmesinde ve kimliin kltrel belirleyenlerinin kuaktan kuaa aktarlmasnda kadnlara rol verildii dile getirilmekte, bunun kadnlar nesneletirdiine dikkat ekilmektedir (Yuval-Davis, 1997). te yandan kadnlarn bu tr srelerin basit birer sembolleri ya da kurbanlar olmadklarna, sesleri duyulmasa bile bu srelerin inasnda aktif olarak yer aldklarna da dikkat ekilmektedir (Chatterjee, 2002). Bu tartmalarn, Foucaultnun (2002) iktidar-zgrlk ilikisi yaklamndan yararlanarak aratrma konusuna uyarlanabilecei dnlmektedir. Bu yaklamn, Krt kimliinin ina srecini kadnlar asndan tek tarafl bir belirleme ve iktidar ilikisi olarak grmekten alkoymas ve yol at direnme olanann grlmesini salamas beklenmektedir. Yeni sosyal hareketler yaklamnn terimleriyle ifade edilirse, kadn kimlii ile Krt kimliinin etkileim halindeki oluumu ve kadnlarn aktrler olmalarnn, her ikisi zerindeki etkisi incelenmeye allmaktadr.

1. 1. Yeni Sosyal Hareketler 1960l yllardan itibaren, zellikle gelimi sanayi lkelerinde ortaya kan, etnik, kadn, evre, genlik hareketi gibi kolektif hareketler amalarndan, kullandklar semboller, rgtlenme stilleri ya da snfsal kkenlerine kadar eitli alardan ncekilerden farkllk gstermektedir. Yeni bir olgu olarak nitelenen bu tr sosyal hareketlerin yeni olan ynlerini, farkllklarn, dinamiklerini ve zelliklerini aklamaya dnk ok sayda kuramsal ve ampirik alma gerekletirilmitir. Bu konuda en az hareketlerin gsterdii eitlilik kadar yaplan deerlendirmelerin de eitlilik tad belirtilmelidir. Ancak, hareket aktrlerinin klasik sosyal atma aktrlerinden farkl zellikler gsterdikleri; taleplerinin ekonomik etkenlerden ziyade bilginin retimi ve dolamyla, kamusal mdahaleye kar birey ve gruplarn zerklik alanlarnn savunusuyla, bireysel ve kolektif kimliklerin tannmas ve temsil haklaryla ilgili olduu; kltrel ve sembolik unsurlar ile gnlk yaamn hareketin ortaya kt balam asndan nem tad ve kreselleme srelerinin bu hareketlerin ortaya kmasn kolaylatrc rol oyna gibi hususlar genel olarak vurgulanmaktadr (Della Porta ve Diani, 1999: 44). Yeni sosyal hareketleri aklamaya ynelik olarak gelitirilen yaklamlar iki ana teori zerinde temellenmektedir. Bunlardan birisi kaynaklar harekete geirme (resource mobilization) teorisi, dieri de yeni sosyal hareketler(new social movements) teorisidir. ki teori sosyal hareketlere ilikin pek ok nermeyi paylamaktadr. Her ikisi de klasik kolektif eylem teorilerinin aksine, atmac kolektif eylemi sosyal yaamn normal bir durumu olarak kavramakta, sosyal hareketleri zerk yaplar iinde rgtlenmi ve yksek iletiim biimleriyle donatlm meydan okumalar olarak grmektedir (imek, 2004: 4). Farkl teorik geleneklerden olsalar da sosyal hareket kuramclar, sosyal hareketlerin ortaya k ve geliimine ilikin etken setinin nem tad konusunda hemfikirdirler. Bunlardan ilki hareketlerin karsndaki politik frsatlar ve engellerdir. kincisi rgtlenme biimleridir. ncs ise frsat ve eylem arasnda araclk eden kolektif yorumlama, davran ve sosyal ina sreleridir. Bir baka ifadeyle, politik frsatlar, harekete geirme yaplar ve ereve oluturma sreleridir. (McAdam vd., 1996: 2).

Kuramclar bu etkenlerden hangileri zerinde durduklarna gre ayrmaktadrlar. Kaynaklar harekete geirme teorisyenleri daha ok ilk iki etken seti zerinde durmu, bir sosyal hareketin nasl ortaya kt ve nasl ekillendii zerine odaklanmlardr (McCarthy, 1996). Buna karn yeni sosyal hareketler yaklam daha ok nc etken seti zerinde odaklanmtr. Yeni sosyal hareketler yaklamnn temsilcilerinden Meluccinin (1994) esas zerinde durduu konu hareketin objektif koullarn oluturan politik frsatlar ile eylemin ortaya k arasndaki subjektif etkenlerdir. Birinci yaklam nasl sorusu zerinde odaklanrken, ikincisi niin sorusu zerine odaklanmtr. leride deinilecei gibi bu aratrmada daha ok yeni sosyal hareketler perspektifi tercih edilmi olmakla birlikte kaynaklar harekete geirme yaklamnn yapsal koullarn nemine ilikin vurgusu da gz ard edilmemitir. Yeni sosyal hareketler yaklamnn kolektif ve bireysel kimliklerin etkileim halindeki sosyal inasna yapt vurgu, kadnlarn kimlik oluumu asndan nemlidir. te yandan 1980 sonrasnda kadnlarn aktrler olabilmelerini veya kolektif kimliin toplumsal cinsiyet kurgusundaki deiimi aklayabilmek iin politik frsatlar yapsnn gz nnde bulundurulmas gerektii de aktr. Bu nedenle hem erken dnem hem de 1980 sonras Krt hareketlerinin toplumsal cinsiyet kurgusu asndan Krt kimliini tanmlama biimleri ve kadn kimliine ilikin sylemleri incelenirken, bu hareketlerin ortaya kmalarndaki politik frsatlar yaps gz nnde bulundurulacaktr. Kaynaklar harekete geirme teorisi Amerika kaynakl bir teori iken, yeni sosyal hareketler teorisi Avrupal entelekteller tarafndan benimsenmektedir. (Maheu,1995:4). Aralarndaki fark ABD ve Avrupa entelektel gelenekleriyle ilgili olduu kadar inceledikleri nesnelerle de ilgilidir. Della Porta ve Diani (1999: 2-3) bu fark, Amerikadaki sosyal hareketlerde pragmatizmin, rekabetin ve karlarn n planda olmasna karn, Avrupada uzun ve kkl ii hareketinin, bata ideoloji vurgusu olmak zere eitli zelliklerinin buradaki hareketlere yansm olmasna balamaktadr. Yeni sosyal hareketleri aklamaya ynelik almalar, esas olarak bu hareketlerin ortaya klarn ve sergiledikleri zellikleri ulusal ve uluslar aras dzeyde ortaya

10

kan yapsal deiimler balamnda incelemeye almaktadrlar. Yeni sosyal hareketlerin ortaya kmasna neden olan makro dzeydeki deiimlere ilikin dile getirilen etkenler u ekilde zetlenebilir: Yeni sosyal hareketlerin ortaya kmasnda sosyo-ekonomik dzeydeki deiimler rol oynamtr. Bunlar 1960l yllardan itibaren retimin yapsndaki deiimlerle ilgili olgulardr. Fordist retimin yerini post-fordist retimin almas, refah devletinin kmesi ve yatrm, retim ve pazara ilikin olarak kreselleme srelerinin yol at etkilerle birlikte sosyal atmann odakland alanlar, aktrler ve atma dinamikleri de deiim geirmitir. Sosyo-ekonomik deiimler baz aktrlerin kolektif eylem kapasitesini zayflatrken kadnlarn yeni aktrler olarak ortaya kmalarnda olduu gibi bazlar asndan kolaylatrc etkide bulunmutur (Della Porta ve Diani, 1996; Roche, 1995; Tarrow, 1996; Eder, 1995). Sosyo-ekonomik dzeydeki deiimlerin de etkisiyle politik dzeyde ulus alt ve ulus ar sreler ve oluumlar gndeme gelmitir. Bunlar ulus devlet politikalarn ve sosyal atmann alanlarn etkilemektedir (Roche, 1995: 204). te yandan kapitalist kreselleme sreleri, topraklarn, kltrel kimliklerini ve geleneksel yaam biimlerini korumak isteyen yerel halklarn direni hareketlerine de yol aabilmektedir (Nash, 2005: 1). Ulus devletlerin politik kurumlar ve sreleri ile bunlara temel oluturan evrensel kimlikler eitli nedenlerle sorgulanmaya balamtr. Ulus-devletlerin homojen ulusal kimlik ina srelerinde dlanm veya bastrlm olan kimlikler yeniden canlanmaya balamtr. Yaanan deiimler modern toplumlardaki klasik temsil kanallarna olan gveni sarsc etkiler yapmtr. Endstriyel kapitalizmin merkezi kurumlarnn krizi olarak isimlendirilen bir durum ortaya kmtr (Melucci, 1995a; Touraine, 1997; Maheu, 1995). Bu olgu, yurttalk haklarnn yeniden kavramlatrlmas (Roche, 1995: 189), insan haklar (Touraine, 1997: 22,60; Nash: 2005), iktidarn snrlandrlmas (Touraine, 1997:23), sivil toplum ve oulculuk (Pakulski, 1995) gibi temalarn gncellemesine yol amaktadr.

11

Bilgi ve iletiim teknolojilerindeki gelimeler, kltrel alanda ve gnlk yaamda dntrc etkide bulunurken, atmann odakland alanlar da deitirmitir. Bilgi retimi, iktidar arac haline gelmitir ve sosyal mcadeleler de maddi zeminden ziyade bilginin retildii sembolik ve kltrel alanlara kaym bulunmaktadr (Touraine, 1997; Melucci, 1995a; Eder, 1995). Bu almada yeni sosyal hareketleri btn ynleriyle ele alan bir teorik erevenin izilmesi hedeflenmemektedir. 1980 sonras Krt kadn kimliinin oluumunu anlamay kolaylatracak bir ereve oluturduu ve aratrma iin gerekli kavramlar sunduu lde yeni sosyal hareketler literatrnden yararlanlmaktadr. Sosyal hareketlere ilikin n plana kan ve zerinde durulan hususlara gemeden nce belki sosyal hareketin kendisine ilikin bir tanm vermekte yarar olabilir. Yeni sosyal hareketler teorisyenlerinden Maheunun tanm yledir: Sosyal hareketler her eyden nce birer inadrlar; gerekli kaynaklarn, deerlerin ve ideolojilerin oluturduu eylerdir. Kaynaklar, deerler ve ideolojiler, maduriyetleri ve atmal hususlar sosyal eylem biimlerine tercme ederler. Kolektif eylemin aktrlerinin sosyal olarak ina ediliyor olmas, hareketlerin kamusal alana olduu kadar zel alana da yaylmasna yol aar. Sosyal hareketler, eylem yoluyla, sembolik ve kltrel srelerle ortaya karlar, kendilerini ve dnyayla ilikilerini anlamlandrdklar bir ereve iinde bizi ina ederler (1995: 11-13). Bu tanmn kapsad hususlarn her biri deien nem ve arlkta olsa da sosyal hareketlere ilikin tartmalarn gndeminde yer almaktadr. Yeni sosyal hareketlere ilikin yaplan tartmalarn bir ksm sosyal atmann aktrlerine ilikindir. Sosyal hareketlerin yeni aktrleri, kadnlar, evreciler, etnik gruplar, nkleer enerji kartlar olarak ortaya km bulunmaktadr. Onlar bir araya getiren eyin ncelikle retim srecindeki konumlar zerine ekillenmi snfsal kimlikleri olmad aktr. Bu olgudan hareketle Tourainein (1997) yapt gibi sosyal hareketler aratrmasnda, atmann maddi kaynaklar ve snfsal faktrleri tmyle gz ard eden bir eilim bulunmaktadr. Fakat bu genel bir eilim deildir. Sosyal hareketlerin ortaya klarn ve sonularn, snf ilikilerinden ayr deerlendirmeyen kuramclar da bulunmaktadr (Maheu, 1995: 10; Della Porta ve

12

Diani: 1999). Yeni sosyal hareketlerin daha ok orta snf zellikleri gsterdii ynnde deerlendirmeler de bulunmaktadr (Eder, 1995: 33; Pakulski, 1995: 70). Snfsal boyut, bu almann kapsam dnda bulunmaktadr. Bununla birlikte Tourainenin, maddi ve snfsal faktrleri gz ard eden yaklamnn aratrma konusu asndan aklayc bulunmadn belirtmekte fayda grlmektedir. Yeni sosyal hareketlere ilikin kuramsal ve ampirik almalar bir btn olarak deerlendirildiinde, hedefleri, talepleri, ortaya kt alanlarn ve katlmclarn snfsal konumlarnn farkll ile snfsal konumun katlm iin birincil etkeni oluturmamas nedeniyle bu hareketlerin, sanayi toplumlarnn klasik snf ayrmlar ve atma modelleriyle karakterize edilemeyecei sonucu kmaktadr. Ancak bu durumun, gncel sosyal atmalarn snfsal boyutlarnn olmayaca anlamna gelmedii dnlmektedir. ngenin (1996: 136-137) de vurgulad gibi snfsal, cinsel, rksal ve etnik belirlenimler birbirinden soyutlanacak gereklikler deildir. Bunlar toplumsal formasyon dzeyinde birbirleriyle eklemlenmi olarak var olurlar ve yine byle bir eklemlenme sonucunda kendilerini var ederler. Bu nedenle 1980 sonras Krt hareketinin, kadnlarn katlmn da olanakl klan zelliklerinin Trkiyenin sosyo-ekonomik yapsnn zaman iindeki deiiminden bamsz olmad dnlmektedir. Krt hareketinin ortaya knn dorudan retim ilikilerine ya da kaynaklarn dalmna indirgenerek aklanmas zordur. Bu olgunun Trkiyenin modernleme, merkezileme srecinin zellikleriyle ilgisi bulunmaktadr. Fakat bu durum, hareketin zelliklerinin biimlenmesinde retim ilikilerindeki deiimin roln grmeyi engellememelidir. rnein erken dnem Krt hareketinin temel zelliklerini airet, eyhlik gibi pre-kapitalist unsurlar olutururken, 1950lerden itibaren yeniden biimlenmesinde Trkiyedeki kapitalist geliimin yol at toplumsal deiimin ve 1970li yllardaki snf hareketinin etkisi olmutur. Bu zemin, tezin beinci blmnde grlebilecei gibi, 1980 sonras Krt hareketinin ideolojisinden, mobilize ettii toplumsal kesimlere kadar bir ok adan deiime yol amtr. Gnmze yaklatka kimlik vurgusunun n plana kmasnda da retim ilikilerinde ulusal ve uluslar aras dzeyde ortaya kan deiimin etkilerini grmek mmkndr. te yandan yeni sosyal hareketlerin orta

13

snf zellikleri gsterdii saptamasnn, aratrma konusu asndan geerliliinin tartlabilir olduu dnlmektedir. Kimlik vurgusu sadece gnmzdeki sosyal hareketler iin geerli deildir, daha nceki hareketlerde de yer almtr. Buna karn Larana vd. (1994: 6-8) kimliin eskiden olduu gibi ekonomik boyutlarndan ziyade kltrel ve sembolik boyutlarnn n plana ktna dikkat ekmekte ve bunun zellikle etnik veya milliyeti hareketler asndan geerli olduunu belirtmektedirler. Yeni sosyal hareketlerde neyin yeni olduu konusunda Meluccinin yaklam aklayc nitelikte olup yeni aktr, eski aktr tartmalarna ya da sreklilik konusuna btncl bir bak sunmaktadr. Melucciye (1995a: 52) gre yenilik ampirik dzeyde deil analitik dzeydedir. Yazarn tanmlad haliyle kolektif kimlik kavram yeni sosyal hareketler yaklam iinde yeni ya da eski tartmasn ortadan kaldrmaktadr. Bu kavram, dikkatleri, ekmektedir. Nashn (2005b: 5) yeni sosyal hareketlerde dile getirilen taleplere ilikin saptamalarnn, aratrma alan asndan da geirli olduu dnlmektedir. Bu talepler kiisel ya da kamusal zerklik talebi, insan haklar, adalet, tannma ve temsil talebi ile evrenin korunmas istemi eklinde sralanmaktadr. Krt hareketinde n plana kan talepler, insan haklar, tannma ve temsil talepleri olmutur. Beinci blmde grlebilecei gibi 1990l yllarn ikinci yarsndan itibaren yaanan ideolojik ve stratejik deiiklikle bu nitelik daha belirgin bir hal almtr. imek (2004: 3) bu hareketlerin ounlukla modernizasyon ya da ulus-devlet ina srelerinin eletirisi olarak ortaya ktklarna dikkat ekmektedir. Krt hareketinin bu balamda deerlendirilebilecei zaten belirtilmi bulunuyor. Kimlik vurgusunun n plana kmasnda, retimin yapsndan kaynakl etkenlerin yan sra, bilgi retiminin ve kontrolnn giderek nem kazanmasnn da rol bulunmaktadr. Yeni sosyal hareketler kuram, gnmz toplumlarnda atmann ekonomik-endstriyel sistemden kltrel alana hareket ettiini ne srmektedir. Bu aktrlerin eski ya da yeni olmalarndan uzaklatrp onlarn alglar, temsilleri ve deerleri ile ilgili bir alana

14

yaklama gre nceki toplum yaplarnda gelime maddi kaynaklara bal iken, gnmzde bilginin nemi artmtr2 (Melucci, 1994: 109-112). Bilgi, hem kontrol kodlar hem de bunlarn zlmesi ile alakaldr. Bilgi yaplar, ilikileri, balantlar ve hiyerarileri kurmaktadr. Bir yandan iletiim ve enformasyon sistemlerinin gelimilii birey ve gruplara zerklik olanaklar salamakta, te yandan bu toplumlarn uyum ve btnletirmeye ilikin uygulamalar baskya yol amaktadr. Yazara gre gncel toplumlarda bu iki eilim arasnda srekli bir atma potansiyeli bulunmaktadr. Touraine (1997: 9) bu gerilimi modernizm eletirisi balamnda ifade etmektedir. Bu eletiri, iktidarn birey ve gruplar sistemle btnletirmek iin bilgi ve iletiim teknolojileri araclyla zel alana nfuz ettii noktasnda odaklanmaktadr. Bu alan bireylerin ve gruplarn kendilerine ve yaptklarna ilikin anlamlar rettikleri bir alan olduu iin iktidarn mdahalesi, saldr nitelii tamaktadr. Della Porta ve Dianiye (1999: 37-38) gre bu uygulamalar, kamusal ve zel alan arasndaki snr da etkilemektedir. eitli standardizasyon mekanizmalaryla zel alann brokratikletirilmesi ve standartlamas eilimi ortaya kmtr. Bu yolla normallie karar verme lt kamusal mdahale alanna girmitir. Nitekim Touraine (1997: 154) Jrgen Habermasa atfla devletin sosyal alan smrgeletirdiini vurgulamakta ve Foucaultnun terimleriyle bizler devletin sigorta ya da dekont yoluyla bizi oldurduu bizleriz demektedir. Atf yaplan yazarlarn deerlendirmeleri gnlk yaam ve kimlik vurgusunun kaynana iaret etmektedir (Keyman, 1993). Bu tartmalarn aratrma konusu asndan nem tayan yn, kamusal alan ile zel alan arasndaki snrlarn mulaklamasyla ilgili saptamalardr. ktidarn, bilgi retimi ve kontrol araclyla zel alana nfuz ettii saptamas, sosyal hareketlerin knda da dikkatleri bu alana eker. Krt hareketinde kadnlarn aktr olmalarnn ve kimlik oluumlarnn da bu ekilde, zel alan ile kamusal alan kesen bir sre iinde gerekletii dnlmektedir. Aada nce kolektif kimlik, kolektif eylem ve aktr arasndaki etkileime ilikin tartmalara yer verilmekte, ardndan da bu etkileim iindeki inann, kamusal alanda ortaya kmadan nceki boyutlarna deinilmektedir.
Bu balamda kullanlan bilgi kavramnn eletirel bir deerlendirmesi iin bkz. K. Cangzbay (2000: 205-220)
2

15

1. 1. 1. Kolektif Kimlik, Kolektif Eylem ve Aktr Kimlik kavram sklkla zclk eletirisine maruz kalmaktadr. rnein feminist kuramn nemli teorisyenlerinden Judith Butler (1992), kadn, erkek, cinsiyet gibi kavramlar da sorgulamaktadr. Buna karn bu aratrmada Stephenin (2005) sosyal hareketleri incelemek iin kolektif kimlik kavramnn yararl olduu ve zcle dmeden de bu kavramn kullanlabilecei saptamas paylalmaktadr. Stephen, kimlikleri Stuart Hallun nerdii gibi yapskme uratlm biimi iinde dnmemizin, zclk problemini amay salayaca grndedir. Hall, esas olarak kimliin oluum srelerine odaklanmay ve kimlik oluumunun asla tamamlanmayacak bir sre olarak kavranmasn nermektedir. Koullara bal bir sre olmalar, kimlikleri bir eklemlenme, diki (sturing) sreci olarak kavramay gerektirir. Bu sre farkllklara kar ileyen yani tekinin tanmlanmas ile ilgili ilikisel bir sretir (2005; 66). Halln kimliklerin birer sosyal ina olduu yaklam kadn almalarnda da genel olarak benimsenmekte ve kadn kimliini zcle dmeden kullanma olana bulunmaktadr (Stanley ve Wise, 1996: 83). Melucciye (1995a: 48) gre kolektif kimlik btnlkl ve sreklilii olan bir benlik ihtiyacndan kaynaklanmaktadr. nsanlarn birbirleri arasnda hissettikleri ba, sadece ortak karlar paylamalarndan kaynaklanmaz, ayn zamanda ne yaptklarna anlam vermek iin de bu baa ihtiya duyarlar. Dayanma bireyleri birbirine balar ve bu, onlar eylemlerinin zneleri olarak glendirir. Yukarda deinilmi olan sosyal deiimler ile bilginin alabildiine fazlalam olmas, kltrel alternatiflerin okluu ve buna karlk sistemin kendini tanmlamay salayacak kltrel alternatifleri sunmada yetersiz kalmas gibi faktrler, kimlik arayn tevik etmektedir. Kreselleme srelerinin de etkisiyle, kiiler, yeni kolektivitelerin aray iindedirler ve gnlk yaam tarzlarnn, sosyal kimliklerinin deneyimlenecei ve tanmlanabilecei yeni sosyal alanlarn aray iindedirler3 (Larana vd., 1994: 10-11).
Bu deerlendirme 1980 sonrasnda, Krtlerde etnik kimlik bilincinin geliimi asndan da aklayc bir ereve sunmaktadr. rnein zal hkmetleriyle uygulanmaya balanan neo-liberal ekonomi politikalaryla bir yandan retim sreci paralanm, dier yandan sosyal devlet kltlmtr. Artan ileitim olanaklar, g, enformel sektrn yaygnlamas gibi etkenlerin, Meluccinin yukar szn ettii btnlkl ve sreklilii olan bir benlik ihtiyacn glendirici etkide bulunduu dnlebilir.
3

16

Kolektif kimlikler, genel olarak aidiyet duygusu yaratmakta ve aktrlerin gemile gelecek arasnda iliki kurmalarn salamaktadr. Kolektif kimlik kavram, grup snrlar, grup yelii, dayanma ve gnlk yaamn rgtlenmesi gibi kavramlarla yakndan balantl olarak ele alnmaktadr. Kolektif kimlik kavram, grup iinde yeliin, snrlarn ve eylemin tanmlanmasnda hemfikir olmay vurgular. Paylalan bir tanmn olumas etkileim, mzakere ve atma sreleriyle gerekleir ve bu tanmn olumasyla yeler kolektif bizi ina ederler. Bu ekilde tanmlama yaklam, kimlie ilikin hususu iermektedir: Birincisi, grubun kolektif kimlii ile katlmcnn bireysel kimliinin srekli i ie getiini ngrmesidir. kincisi, kolektif kimlik duraan deildir. Hareket halinde bir hedeftir. Hareketin farkl aamalarnda farkl ekillerde tanmlar hakim hale gelebilir. nc olarak da donmu, zaman ve mekan iinde sabit bir kimlikten sz edilmemektedir. Kimliin srelere dayal bir nitelii bulunmaktadr ve snrlar deikendir. Kolektif kimliin normatif bir boyutu da bulunmaktadr. Kolektif bir kimlii paylamak, sadece oluumunda yer almak anlamna gelmemektedir. Ayn zamanda bir eyleri yapma ya da yapmama ynnde kurallara uyma anlamna da gelmektedir. Bu adan grup iinde ve dndaki davranlarn kurallarn ierir. Bu nedenle yapmak ile olmak arasndaki baa vurgu yaplmaktadr (Larana vd., 1994: 15-16). Kimlikler homojen bir zellik gstermezler, ok merkezlidirler. Kimliin hareket iinde liderlerin vurgulad resmi imajyla bireyler arasnda tam bir rtme olmayabilir. Della Porta ve Diani (1999: 100) bireylerin bir harekete katlmlarnn ardnda yatan motivasyon ve beklentilerin, gerekte hareketin sunduklarndan/temsil ettiklerinden daha zengin olduunu vurgulamaktadrlar. nsanlar, kendi ilgilerine, istemlerine yant aray ile harekete katlrlar. Bu nedenle bir grubun kimlii homojen deildir, heterojen temsillerin, gereksinimlerin ve tarihlerin buluma noktas olarak grlmelidir. Paylalan tanmlar, bireyler arasndaki etkileimle gerekleir ve aktrleri ortaya karan da budur (Klandermans,1994:168). Kolektif kimliin ierdii tanmlar,
12 Eyll sonrasnda gelien insan haklar ihlallerinin ve politik sistemin kapallnn da Krt hareketinin kimlik syleminin etkili olmasnda rol oynad dnlmektedir.

17

hareket iinde aktrleri eitli konumlara yerletirir, kimlerin ne yapmalar ya da yapmamalar gerektiine iaret ederler (Scott vd. 1994: 169). Melucci (1995a: 44) kolektifi etkileim, paylam ve sre terimleri eliinde bir sosyal ina olarak nitelemektedir. Bu almada da nemli bir yeri bulanan kolektif kimliin bu ekilde bir sosyal ina sreci olarak tanmlanmasnn analitik adan salad kolaylklar bulunmaktadr. rnein Meluccinin (1995a: 52-57) vurgulad gibi kolektif kimlik, kolektif eylemde dikkatleri tepeden tabana evirir. Sadece liderlerin sylemi ya da grnen eylemi incelemez, en az grnen veya gizil biimlere bakar, en sessiz sesleri duymaya alr. Yazarn iaret ettii bu ynyle kolektif kimlik kavramnn Krt kadnlarn grnmez aktr olma srelerinin grlmesini salayaca dnlmektedir. Bu kavramlatrmann kimliin oklu yzeylerine iaret etmesinin yan sra salayaca baka bir kolaylk da Klandermansn (1994: 169) iaret ettii zaman iindeki deiebilirliine vurgu yapmasdr. Kolektif kimliin ilikisel bir ina olmas zaman iinde deiimini de gndeme getirir. Katlmclarn kolektif kimlii srmekte olan bir ilikidir. Deiimde nemli olan hususlardan birisi aktivistlerin zaman iinde deien kompozisyonudur. Hareketin deien aamalarna paralel olarak, aktivist profili de deiir. Kolektif kimliin etkileim iinde yaratlan, ina edilen bir ey olmas, farkl aktivistlerin katlmnn, paylalan inanlarla ilgili yaplandrmay da deitirebilir. Kolektif kimliin zaman iinde deiebilir bir sosyal ina olarak tanmlanmas da, onu bu aratrma asndan nemli bir kavramsal ara konumuna getirmektedir. zellikle Klandermansn bu vurgularnn tezin ana sorunsalna ilikin zmlemelerde yol gsterici olmas beklenmektedir. rnein bu saptamalar nda, 1980li yllardan itibaren kadnlarn aktrler olarak Krt hareketine katlmalarnn, hareketin Krt kimlii tanmnda etkide bulunup bulunmad ya da ne tr bir etkide bulunduu sorusunu sormak anlaml hale gelmektedir. Hareketin 1980li yllarn sonundaki syleminde ilenen dren kadn imgesinin yerini 1990larn sonunda gvenilecek kadn, kahraman kadn, yeni toplumun kurucusu kadn gibi imgelerin alm olmasnn bu balamda

18

deerlendirilebilecei dnlmektedir. te yandan kolektif kimlik ile bireysel kimliin karlkl etkileim iinde bir ina olduu gz nne alndnda, bu ilikinin ok ynl ele alnabilecei sonucu da kmaktadr. Aktrler olarak katlmalarnn, hem kadnlarn bireysel kimlik ina srelerinde etkili olduu hem de Krt kimliinin tanmnn bu katlmdan etkilendiini dnmek daha yerinde olacaktr. Yukarda sralanan zellikleriyle kolektif kimliin bir ina olduu yolundaki yaklam, kolektif aktrlerin ortaya kn da aklayc niteliktedir. Sosyal ina sreci yaklam, eylem ile kimlik arasndaki ilikiyi de gndeme getirmektedir. Kolektif eylem basite yapsal n koullarn veya deer ve inanlarn etkisi olarak tanmlanamaz. Bireyler kolektif olarak eylemde bulunarak, birlikteliklerine, hedeflerine anlam vererek eylemlerini ina ederler. Aktrler homojen bir btnlk arz etmez. Kolektif eylem farkl ynelimlerin, oklu aktrlerin ve bunlar ilikilendiren bir anlam sisteminin rndr. Aktrler kolektif eylemi, kendilerini ve evreyle ilikilerini bu yolla tanmladklar iin retirler. Aktrlerin homojen bir btnlk oluturmamas yaplan tanmlarn da birden fazla eilimin rn olarak ortaya kmasna yol aar. Ortak tanmlar farkl eilimlerin, farkl ynelimlerin mzakere edilmesiyle hatta bazen atmasyla retilir ve deiime aktr (Melucci, 1995a :43-44). Bu husus, Krt kadn nn birden fazla tanmn bulunmasn da aklamaya yaramaktadr. Krt kadnnn kamusal imaj tek bir ekilde temsil edilmemektedir. Daha nce belirtildii gibi ana, eylemci, politikac gibi farkl temsiller sz konusudur. Grmeler esnasnda kadnlarn da Krt kadn kimliini farkl ekillerde algladklar ve stlendikleri grlmtr. Bu farkllk yukarda belirtilen aktrlerin homojen olmamas olgusuyla balantl olarak ele alnmtr. Kolektif eylem ve kolektif kimlik ilikisi, sradan Krt kadnlarnn aktrler olarak ortya kmasn aklayc bir nitelik tamaktadr. Kimliin retilmesi kolektif eylemin nemli bir unsurudur. Ama bu durum, kimliin eylemden nce var olan sabit, deimez bir olgu olduu anlamna gelmemektedir. Aksine kimlik eylem aracl ile glenmektedir. Kolektif eylem ve kolektif kimlik birbirini reten srelerdir (Della Porta ve Diani, 1999: 94). Eylem ve kimlik bilinci arasndaki bu ba, kolektif eylemi sosyal hareketin praksisi haline getirmektedir (Maheu, 1995:

19

6). Kolektif eylemi lobi faaliyetlerinden ya da temsil politikalarndan ayran ve Krt kadnlarnn kimlik oluumunun incelenmesinde nemli klan zellii de budur. Kolektif eylem, dntrcdr ve Tarrowun (1999: 3) vurgulad gibi sradan insanlar aktrler haline getiren bir sretir. 1. 1. 2. Sosyal Hareketlerde Kltrel ve deolojik erevelendirme Kltrel ve ideolojik ereve oluturma (framing) sreleri sosyal hareketlerin ortaya kmasnda nemli bir rol oynamaktadr. Kolektif eylemin yrtlmesi kolektif eylemi hakl kartan erevelere dayanr ve ideolojiler byle bir ilev grr (Tarrow, 1999: 21). Kimliin ina edilen bir ey olarak ele alnmas, kolektif eylemin anlam ile balantsn da gndeme getirir. Scott vd. (1994: 190) oluturulan anlam erevesinin sadece gereklii tanmlamayla snrl kalmadn, ayn zamanda hareketin yaratmay arzulad deiimle alakal olarak, sorunun tanmlanmas, kimin/neyin sorumlu tutulaca ve aktrlerin ne yapmalar gerektii gibi konular arasnda balant kurduunu belirtmektedir. McCharty (1994: 134), sosyal hareket asndan etkili olabilecek bir anlam erevesinin boyutuna dikkat ekmektedir. Bunlar; tanmlanan sorunun zmnn bireysel deil kolektif yollarla mmkn olabilecei vurgusunu iermesi, biz ve onlar tanmlarn ortaya kartmas ve ancak kolektif eylem araclyla dzeltilebilecek bir adaletsizlie iaret etmesidir. Yeni sosyal hareketler yaklam, bu srelerin ideolojik dzeydeki etkisinden ziyade, gnlk yaam iine yaylm srelere ve zellikle adaletsizlik ya da maduriyet durumunun gnlk yaam iinde tecrbe edilen halinin nemine dikkat ekmektedir. 1. 1. 3. Maduriyet, Gnlk Yaam Deneyimleri ve Sosyal liki Alarnn nemi Yukarda belirtildii gibi sosyal hareketler iin bir anlam erevesi yaratmada adaletsizlik ve maduriyet durumu nem kazanmaktadr (Zald, 1996). Adaletsizlik ve maduriyet, politik temalarn erevelendirilmesinde ve mobilizasyonun

20

yaratlmasnda merkezi bir rol oynar. Sosyal hareketler yaklam, adaletsizlik ve maduriyetin gnlk yaam iinde deneyimlenmesinin nemine dikkat ekmektedir. Kolektif kimliin inasnda ideolojinin rol gz ard edilmemekle birlikte, gnlk yaam deneyimlerinin kimliin inasnda daha etkili olduu belirtilmektedir. iler, kadnlar, etnik ya da baka gruplar asndan maduriyet ve ideolojinin yorumlanmas esas olarak gnlk yaam iine yaylm bulunmaktadr. E.P.Thompsonun (1968) ngiliz ii snfnn snf kimliinin oluumunu, i yerinden ziyade, aile ilikilerine ve kltrel deerlerine bakarak, yaadklar maduriyet ya da adaletsizlii gnlk yaamn sosyal alar iinde deneyimlemeleri balamnda inceledii almas, maduriyet durumunun gnlk yaam iinde tecrbe edilmesinin, kolektif kimliin oluumundaki nemine dikkat eken klasik bir almadr. Maduriyet ve adaletsizliin gnlk yaam iinde yaanmas, aratrma konusu asndan nem tamaktadr. Krt kadn kimliinin inasnda, maduriyet ve adaletsizlik deneyiminin, zerinde durmaya deer bir arlk tad dnlmektedir. Johnston (1994: 276-277), bir adaletsizlikle kar karya olduklar algsnn, buna ilikin bir anlam erevesinin ortaya kmasnn, daha nceden balant iinde bulunmayan insanlarn kolektif hareket etmelerine yol aabileceini dile getirmektedir. Yazar, ulusal kimlik asndan ele ald kendi karlatrmal analizinde, ulusal maduriyetin ulusal dayanmaya tahvil edilebileceini; kiinin sosyal kimlii ile ulusal bilin arasnda gl bir birlik yaratlabileceini gstermektedir. Maduriyetin tarihsel dayanaklarnn bulunabilecei ya da politik sorunlarn bunlarn yorumlanmasnda nemli rol oynadna fakat, kolektif kimliin inasnda adaletsizliin gnlk yaam iindeki yansmalarnn daha nemli olduuna dikkat ekmektedir. Paylalan bir adaletsizlie ilikin paylalan ortak bir erevenin kurulduu ve sarihletii alan, esas olarak gnlk yaam olduu iin kolektif kimliin inasnda gnlk yaam deneyimleri nemlidir. Adaletsizliin gnlk yaamdaki tezahrlerine dayanarak ina edilen kimlik gl zellikler tamaktadr. Kiilerin gnlk yaam iinde karlatklar tehditler, mevcut statlerini sarsc adaletsizlikler, kolektif kimlii glendirmektedir.

21

Bu saptamalar aratrma alanndaki kadnlarn kolektif kimlik oluumunda 1980 sonrasnda yaanan ve gnlk yaamlarn olumsuz etkileyen iddet, g, insan haklar ihlalleri gibi olgularn etkisini gz nnde bulundurmay gerektirmektedir. Fakat bu yeterli deildir. Gnlk yaamdaki adaletsizlik ve maduriyetin, ne ekilde ve ne tr aralarla kolektif bir maduriyet olarak alglanmaya balad da nemli grlmektedir. nk kolektif kimliin oluturulmas da kadnlarn kolektif eyleme katlmalar da byle bir dnmn gereklemesiyle mmkn olabilir. Yeni sosyal hareketler yaklam, kiilerin yaadklar maduriyeti ve adaletsizlii grup etkileimi ve enformel alar sayesinde kolektif bir maduriyet olarak alglamaya baladklarna dikkat ekmektedir. Bu husus, politik katlmn formel kaynaklarndan yoksun olan Krt kadnlarnn kolektif kimlik oluumunu ve kolektif eyleme katlmn aklayc nitelikte bulunmaktadr. Sosyal hareketler yaklamnn teorisyenleri (Melucci, 1994; Mueller, 1994; McAdam, 1994) kolektif kimliin, kolektif eylem ortaya kmadan nce, kamusal alanda grnmez olan alanlarda ve daha ok gnlk yaam iinde, yz yze ilikilerde ekillendiine vurgu yapmaktadrlar. Melucci bu gnlk yaam iinde yz yze iletiime dayal iliki alar iin alttan rlm alar (submerged networks) kavramn kullanmakta ve bu alarn kurucu bir ilev grd saptamasnda bulunmaktadr. Ona gre, sosyal ilikiler, kolektif kimlik ve kolektif eylem asndan iki sreci bir araya getirirler. Sosyal ilikiler, insanlarn gnlk yaamda kiisel olarak deneyimledikleri olumsuzluklar, kolektif bir adaletsizlik olarak tanmlamalarnda ve bu adaletsizlii dzeltmek iin kolektif eylemde bulunmay amalamalarnda birletirici bir unsurdur. nsanlarn gnlk yaamlarndaki olumsuz koullar, kolektif eylem yoluyla dzeltilmesi gereken bir adaletsiz olarak grmelerine yol aan ey grup sreleridir. Yeni kolektif kimlikler, bireylerin yeni kltrel kodlar ve iliki biimleriyle, dnyay alternatif bir ekilde alglamaya balamalar ve deneyimlerinin etkileimiyle ina edilmektedir. nsanlar alttan rlm (submerged) alar iinde etkileime girmekte ve bu etkileim sayesinde durumlarna ilikin yeni bir tanma ulamaktadrlar. Bu durumu, gnlk hayatn olaan etkileiminin rn olanlardan farkl klan ey, ortak maduriyet ve adaletsizlik algsyla eyleme ynelmi bir ynnn bulunmasdr (Mueller, 1994: 236-237). Bu tartmalar, Krt kadnlarn kimlik oluumu ve

22

kolektif eyleme katlmlarn aratrrken nerelere bakmak gerektiine iaret etmektedir: Kadnlarn gnlk yaam deneyimleri, gnlk yaamda karlatklar maduriyet, bunu kolektif bir maduriyet olarak alglamalarna ve biz duygusunu gelitirmelerine olanak sunan iliki alar. Gnlk yaam iindeki enformel iliki alarnn nemi, sistemin resmi ve egemen tanmalarnn dnda, yeni tanmlarn ve anlamlarn yaratlabilecei bir alan olmasndan kaynaklanmaktadr. Bu alan aktrlerin ncelikli olarak gizil boyut denilen sosyal ilikiler a iinde kendilerini tanmladklar alandr. ktidarn sylemi bu alana nfuz ettii iin, ona kar meydan okuma bu alanda, egemen kltrel kodlarn zlmesi ve dnmn salanmasyla mmkn olabilir. Melucciye gre (1994: 109) sosyal eylemin anlam ve aktr, ilikiler ve etkileim yoluyla ina edilse de, etkileim her zaman aleni bir sre deildir. Sosyal alarn bir grnen bir de gizil ynleri bulunmaktadr. Sosyal alar, gizil denilen aamada daha ok alternatif anlamlarn ve yorumlarn ortaya kartlmasyla kltrel meydan okumay salamaktadr. Bu aamada baskn olan kltrel kodlar deifre edilmektedir. Bu yolla, kolektif eylem daha ortaya kmadan nce, yaanan kltrel dnm sayesinde meruiyetini kltrel dzeyde salamaktadr. Hareketin iliki a, kimliin olutuu ve yeniden, yeniden biimlendirildii alandr. Bu alanda farkl gruplar arasndaki mzakereler yoluyla kolektif kimlik ina edilir. Alar, bireyleri gnlk yaam iinde birbirine balayarak dayanma salar. Bu alarn politik kltre dahil olmasyla sosyal hareket tarihsel bir aktr, politik bir deiim ajan olarak ortaya kar (Mueller, 1994: 238-240) 1. 1. 4. Etnik Hareketlerin Yeni Sosyal Hareketler inde Deerlendirilebilirlii Kimliin sosyal ina olduu saptamas, yeni sosyal hareketler yaklamn etnik politikalarn ve etnik hareketlerin aklanmasnda kullanlabilir hale getirmektedir. Etnik hareketler kimi ynleriyle farkllasa da, genel olarak yeni sosyal hareketler iinde deerlendirilebilir. Kimliin kltrel ve sembolik boyutlarnn n plana kartlmas, inanlar, semboller, deerler ve farkl sosyal gruplara ait duyarllklarla balantl anlamlar setiyle birletirilmesi gibi zellikler, mevcut devletler iindeki etnik veya milliyeti hareketler asndan da geerlidir. Larana ve arkadalarna gre

23

(1994: 6) spanyadaki Katalan ve Bask, Amerikadaki spanik ve Asyan hareketler, eski Sovyetler Birliindeki etnik hareketler ve Filistin milliyetilii, modern dnyada ortaya kan yeni kimliklere rnektir. Tpk kadn hareketi gibi bu yeni kimliklerin tm, hem zel hem kamusal alan kesen bir ekilde ortaya kmakta veya eski ile yeni unsurlar bir arada bulundurmaktadr. Wieviorka (1995: 102) kltrel srelerin nem kazand gnmz koullarnda sosyal hareketler iinde etnisiteye yer aldn dile getirmektedir. Bununla birlikte yazar btn sosyal hareketler iin geerli olan bir kural anmsatmaktadr: Bu kural hareketin tmyle ayrlk olmamas gerektiidir. Wieviorkann ayrlk kavram, dierleriyle sosyal ilikilere girme arayndan ziyade fark vurgusunun n plana kmasn nitelemektedir. spanyadaki Bask hareketini ve Meksikadaki Zapatistalar inceleyen Nash (2005: 3) bu hareketlerin ayrlk talepler yerine, temsil ve yurttalk haklarnn hayata geirilmesi taleplerini ne srdklerine dikkat ekmektedir. Johnston (1994: 267, 283), ezamanl olarak yaygnlamaya balayan etnik hareketler ile yeni sosyal hareketlerin temel hedefleri bakmndan farkllamalarna ramen, ortaklatklar ynler de bulunduuna dikkat ekmektedir. Yazara gre yeni sosyal hareketlerde bireysel kimlik aray n plana karken, etnik hareketler, ikincil klnm (subordinate) topluluklarn kltrel ve politik istemlerine tercman olmaktadrlar. Bu farkllklarna ramen iki temel noktada ortaklamaktadrlar. Bunlardan birisi kolektif ya da bireysel de olsa kimlik vurgusudur. kincisi ise, katlm modellerinin gnlk yaam iinde odaklanm olmasdr. Yeni sosyal hareketlerde kimlik biimlenmesi esas olarak gnlk yaam iinde olurken, etnik hareketlerde ayrmclk ve basklarn rol n plana kmaktadr. Ulusal ya da etnik kimlikle tanmlanan bir topluluk olma duygusunun geliiminde maduriyetin nemli bir rol bulunmaktadr. te yandan bu kimlik yaygn bir ekilde paylalmakla birlikte, tek bana harekete geirici bir etken deildir. Bunun iin yeni sosyal hareketlerde olduu gibi grup ii etkileim anahtar rol oynar.

24

Etnik topluluklarn sahip olduklar alt kltrlerin harekete gemede kolaylatrc bir rol oynadna deinilmektedir (McAdam, 1994: 44). Johnston (1994: 270-276), milliyeti alt kltrlerin nemine ve bunun kuaktan kuaa aktarlmakta olduuna dikkat ekmektedir. Bu alt kltr aznlk olmayla balantl semboller, deerler ve inanlarn gelikin bir sistemi olarak gzlenmektedir. Kreselleme srelerinin, kimlie sabit ve tannabilir bir temel kazandrma amac gden etnik ve ulusal eylemleri yeniden canlandrdna dair genel bir kan bulunmaktadr. Meluccinin (1994: 111) ifadesiyle etnik-ulusal hareketler hem modernizasyon srecinin art hem de modernizasyonun geride kaldnn iaretidirler. Etnik hareketler hem ulus ina srelerinden kalan topluluk kimliini, hem de gnmzdeki karmak toplumsal sistemlerden kaynakl olarak ortaya kan kimlik gereksinimini yanstt iin sosyal hareketler erevesi iinde ele alnmaktadr (Johnston, 1994: 268). Bu saptamalar 1980 sonras Krt hareketini tanmlama asndan da anlaml bir ereve oluturmaktadr. imek in de (2004) vurgulad gibi bir yandan Trk modernleme ve ulusal kimlik ina srelerinin gnmze kadar uzanan etkilerinin rn olan bir tannma srar, te yandan 1980lerden itibaren kresel srelerin Trkiye zerindeki artan ok boyutlu etkilerinin rn olarak canlanan kimlik vurgusu, tannma ve temsil taleplerini tespit etmek g deildir. 1. 2. Etnik ya da Ulusal Kimliin Cinsiyetlendirilmi nas Etnisite ve milliyetilik yirminci yzyln son eyreinde yeniden sosyal bilimlerin ilgi duyulan konular arasna girmitir. Eriksenin (2002: 12) de vurgulad gibi etnisite ve milliyetilie duyulan mevcut akademik ilginin nemli bir nedeni, bylesi bir olgunun ou toplumda aka grnr hale gelmi olmasdr. Yzyln balarnda ngrlenin aksine modernleme ve sanayileme sonucu etnisite ve milliyetilik yok olmam, tersine tad siyasi nem gnmze yaklatka artmtr.

25

Konuya, btn zgl durumlar kapsayabilecek bir etnisite tanm yapmann gl belirtilerek balanabilir (Somersan, 2004). Bu durum etnisite olgusunun kendisinden kaynaklanmaktadr. nk etnisite, zsel sabit kategori olmad gibi standart bir lt de bulunmamaktadr. Etnik kimliin grelilii ve deikenlii konusunda genel bir fikir birlii mevcuttur. Bu duruma dikkat eken erken tarihli bir etnisite tanm Max Webere aittir. Weber etnisiteyi ortak kkenleri olduuna inanlarn znel inanc ve varsaylan kimlik olarak tanmlamtr (Aktaran: Somersan, 2004:2). 1. 2. 1. likisel Bir Kavram Olarak Etnisite Bu almada Eriksenin (2002: 24-35) etnisite kavramlatrmasndan yararlanlmaktadr. Eriksen, etnik grup teriminin temas ve etkileimi ima ettiini vurgulamaktadr. Tam bir yaltm iindeki bir etnik gruptan sz edilemez. Bu gruplar temas yoluyla yaratlrlar. Grup kimlikleri, her zaman olmadklar ey ile ilikili olarak tanmlanmaktadr. Etnisitenin ilk eylemi iindekiler ile dardakiler; Biz ve Onlar arasnda sistematik bir ayrm uygulamaktr. Bu tr bir ilke var olmazsa etnisite var olamaz. Bu ilikisel karakter, etnik gruplar iin snrlarn tanmlanmas ve inasn nemli hale getirir. Etnik grup snrlarla, vurgulanan dierleriyle olan ilikileri zerinden tanmlanr ve snr da deiken bir nemi olabilen ve zaman iinde deiebilen bir toplumsal rndr (Eriksen, 2002: 64) Eriksenin bu saptamalar yaygn olarak paylalmaktadr. Somersann (2004: 32) da vurgulad gibi, sosyal bilimlerde genel etnisite yaklam, onu mutlak biyolojikkltrel bir gereklik olarak ele almamaktadr. Bunun yerine, etnik aidiyet duygusunun znel olduu, koullardan etkilendii ve etkileim halinde bulunduu kabul edilmektedir. Bylece etnisitenin sembolik unsuru olan etnik kimlik de zsel bir gereklik olarak deil, koullara bal ve etkileim halinde bir sre eklinde ele alnabilmektedir. Etnisite ile milliyetilik kavramlar sklkla birlikte ele alnmaktadrlar. Bu alma asndan etnik ideolojiler ve hareket ile milliyetilik arasndaki ayrmn tanmlanmas nemli grlmektedir. Etnik ideolojiler daha ok tannma ve temsil

26

taleplerini dile getirirken, milliyetiliin ayrt edici zellii tanm asndan devletle olan ilikisidir (Eriksen, 2002: 18). Milliyetilik devlet zerinde egemenlik talebinde bulunur. imek in (2004) de belirttii gibi 1980 sonras Krt hareketinin eitlilik gsteren talepleri iinde n plana kanlar kltrel tannma ve temsil talepleridir. Bu almada politik taleplerinin farkl olmasnn milliyeti ve etnik hareketler arasnda her birini ayr deerlendirmeyi gerektiren nemli bir ayrla iaret ettii gz ard edilmemektedir. Bu farka ramen Ozlak n (2004: 666) da vurgulad gibi etnik ve milliyeti hareketler kesien pek ok temay, iddiay ve amalar paylamaktadrlar. En nemlisi ikisinin de belirli bir kolektif kimlik etrafnda organize edilen mitlerin kuruluuna dayanyor olmasdr. Etnik veya milliyeti hareketlerin iddialar belirli bir kimlie veya snrlara dayanlarak oluturulmutur. Snrlar ise, ancak snr belirleyiciler (marker) sayesinde tanmlanabilen eylerdir. Bu saptamadan hareketle ister etnik isterse de milliyetilik zerine odaklanm olsun, bu sreleri toplumsal cinsiyet asndan deerlendiren almalarn bir btn olarak Krt kimliinin toplumsal cinsiyetlendirilmi (gendered) inasn analiz etmek iin yararl bir ereve oluturaca dnlmektedir. Ayrca almada Krt hareketine tarihsel bir sreklilik iinde yaklalmaktadr. Milliyetiliin toplumsal cinsiyet kurgusuna dair kuramsal bir yaklamn, Krt hareketinin tarihsel seyri iinde bu tr bir kurgunun mevcudiyetinin, srekliliinin veya deiiminin izlenmesine yardm etmesi beklenmektedir. 1. 2. 2. Etnik ya da Milliyeti Kurgularn Toplumsal Cinsiyet likileri Asndan rdelenmesi Milliyetilie ilikin 20. yzyln son eyreinde gerekletirilen ve bu olguya ilikin kavray deitiren kimi almalarda (Anderson, 1993; Hobsbawm, 1993; Gellner, 1998), gelenein icad, hayali cemaatler gibi kavramlarla milletlerin sanlann aksine sabit zsellikler olmad, milliyetiliin, milletleri olmad yerde yaratt dile getirilmitir.

27

Bu alma asndan milletlerin hayal edilmi topluluklar olarak kavranmas, tahayyln kimler tarafndan ve hangi aralarla ina edildii sorusunu gndeme getirmektedir. Krt kimliinin hangi aktrlerce ve ne tr bir kurgu eliinde biimlendii, Krt kadn kimliinin incelenmesi asndan nemli grlmektedir. Bu konuya ilikin zengin bir tartma alan bulunmaktadr. Milletler ve milliyetiliin yukarda zikredilen yeni kuramclar, ina srelerinde aydnlarn ve brokrasinin rolne vurgu yapmlardr. Fakat bu yaklam feminist aratrmaclar tarafndan sz konusu ina srelerinde kadnlarn grnmez klnd gerekesiyle eksik bulunmutur. Eksikliin giderilmesi iin cinsiyet ve millet konusundaki sylemlerin kesime eilimlerini ve bunlarn birbirleri tarafndan kurgulanma biimlerinin incelenmesi gerektii vurgulanmtr (Yuval-Davis, 2003: 21-23). Bu aratrmada da benzer bir yaklam sergilenmekte ve Krtlerdeki toplumsal cinsiyet ilikileri ile Krt hareketinin sylemi bir arada incelenmektedir. Milliyetilik kuramlarnn toplumsal cinsiyet boyutunu gzden karm olmalarnn nedenlerine ilikin eitli grler ileri srlmtr. Bu gzden karma sorununu aklamaya yardmc olacak en dikkate deer alma, Carol Patemann (1988) toplumsal szlemenin cinsiyet kurgusunu inceledii almasdr. Pateman, bu almasnda toplumsal szleme kuramlarn inceleyerek, yurttalk hukukunun temelini oluturan toplumsal szlemenin, erkek kardeler aras bir szleme olduu sonucunu karr. Kamusal alandaki yurttalarn eitlii, zel alanda, kadn ile erkek arasnda eitsiz bir iliki kuran ikinci bir szleme ile mmkn olmaktadr. Birbirlerinden ayr olarak ina edilmi olsalar da kamusal alan mmkn klan zel alandr. Diilik ve erkeklik kurgularna dayal olarak zel ve kamusal alan blen suni ayrm, kadnlar zel alana hapsederken, politik alan, erkeklere zg klmaktadr. Kamusal alann kapsad kavramlar ve kurumlar erkee ilikin kavramlar ve kurumlardr. Tarihsel srece bakldnda kadnlar bu alandan dlanm olduklar iin ulus ya da devlet gibi siyasal alana ilikin almalarda da kolayca gzden kaabilmilerdir. Nagel (2000: 61), kadnlarn grnmezliklerinin olmadklarndan deil, rolleri belirleyenlerin kendileri olmadndan kaynaklandn dile getirmekte ve milliyeti siyasetin eril niteliine dikkat ekmektedir.

28

Etnik ya da ulusal kimliin ina srelerinin analizine toplumsal cinsiyet ilikilerinin analitik bir kavram olarak dahil edilmesi, kadnlar grnr klma abasndan ibaret deildir. Bu giriim, toplumsal cinsiyet ilikilerinin etnik ya da milli kimliklerin ve bunlara bal politik projelerin kurucu unsurlarndan birisi olmasndan da kaynaklanmaktadr. 1980li yllardan itibaren kullanlmaya balanan toplumsal cinsiyet kavram, yukarda sz edilen ina srelerinin incelenmesinde kadn kategorisine gre daha ilevsel olmutur. Kandiyoti (1997) bu kavramn yaygnca kullanlmaya balanmasnn sadece kadnlara deil, kadnlarla erkeklerin karlkl ilikilerine bakmann daha zmleyici ve kapsayc olmasna balamaktadr. Belirli bir zamanda belirli bir toplumda cinsler iin uygun varsaylan davranlarn kltrel tanm olan toplumsal cinsiyet, toplumsal ilikilerin kurucu unsurlarndan birisi olarak ele alnmakta ve cinsler aras g ilikilerini belirleyen temel bir kavram olarak kabul edilmektedir. Sabit bir kadn erkek farkndan ziyade, tarihsel ve kltrel kadnlk-erkeklik tanmlarn ve bunlar arasndaki ilikiyi ifade eden toplumsal cinsiyet kategorisi, ekonomi, ideoloji, aile ve politika gibi balca toplumsal kurumlarn paras haline getirilmitir (Berktay, 2001; akr, 2002; Altnay, 2000; Abadan-Unat, 1998). Etnik ya da ulusal kimlik inasna toplumsal cinsiyet ilikileri balamnda yaklamak, kimliin hangi benzetmeler yardm ile kurguland, snrlarnn ve tekinden farklarnn ne tr semboller yardmyla izildii, srekliliin salanmas grevinin topluluun hangi bireylerine verildii gibi konular aratrmann gndemine getirir. Bir ulustan sz edildiinde ska bavurulan yollardan biri, aile benzetmesidir. Ulus, ortak bir gemi tarafndan biimlendirildiklerine ve ortak kaderi paylamaya yazgl olduklarna inanan insanlar tarafndan oluturulan geni bir aile olarak ifade edilir. Bu kurgu rtk olarak, aile iindeki baba, anne, kz ve erkek ocuklarn grev ve sorumluluklarna ilikin roller, inanlar, semboller ve beklentileri ierir; onlar millet ve milliyetilik kurgusunun isel unsurlar haline getirir. Tm bunlarn aratrma konusu asndan dolayl bir nemi bulunmaktadr. Kolektif kimlik ile bireysel kimliklerin etkileim halinde ina edilmeleri, kolektif kimliin ne tr bir

29

kurgu eliinde oluturulduunu nemli hale getirmektedir. Konumuz asndan ifade edilecek olursa Krt kimliinin toplumsal cinsiyet kurgusu, kadn kimliinin inas asndan nemsenmektedir. West (1997), Ernest Renann milliyetiliin ykseliinin ataerkil airetilikten ulus devletlerin inasna doru gerekletii eklindeki deerlendirmesini irdeledii almasnda millet ve ataerkil aile ilikisine dikkat ekmektedir. Renann deerlendirmesinde milliyetiliin ykseliinin ncesinde ulus ncesi ataerkil airetler bulunmaktadr. Ulus, banda erkek-ef bulunan airet ya da aile benzeri ataerkil bir oluum olarak ekillenmitir. Aile iindeki aile reisine ilikin semboller devlete ilikin haklar ve grevlere dntrlmtr. Babaya ocuklarn ldrme hakk veren Roma Hukuku geleneinin hkm srd Batda bu eksende ekillenen milliyetilii ataerkil milliyetilik olarak tanmlayan West (1997), bu yaklamn smrgecilik yoluyla da da yayldn dolaysyla sadece Bat ile snrl olmadn dile getirir. Pateman (1988: 120) da benzer bir olguya iaret etmektedir. Yazar toplum szlemesi kuramna gre, ulus-devletin inas ile ataerkinin babann egemen olduu biiminden erkek kardeler aras (fraternity) biimine geildiini dile getirmektedir. Babann ailenin tm yeleri zerindeki tiranln sona erdirmi ve erkek kardeler arasnda hukuksal bir iliki ina etmi olsa da, yeni topluluk/ulus, kadnlarn tabiiyetini srdren ataerkil bir ekillenmedir. Nagel (2000), ou devlet kurumunda gemite olduu gibi gnmzde de erkeklerin egemen olmalar sonucunda hegemonik erkeklik kltr ve ideolojisi ile milliyetiliin birbirini beslemesine dikkat ekmektedir:
Bu, kadnlarn yurttalar, ulusun mensuplar, eylemciler ve liderler olarak devletlerin inasnda ve yklmasnda rol oynamadklar anlamna gelmez. Daha ok, bu rolleri belirleyen senaryolarn esas olarak erkekler tarafndan, erkekler iin, erkekler hakknda yazldklarn syleyebiliriz. (Nagel, 2002:

60-61) Bylesi bir alanda kadnlar nasl yer alrlar? Nagelin ifadesini kullanacak olursak, bu senaryolarda kadnlarn rolleri nelerdir? Yuval-Davis ve Anthias, etnik ya da

30

milliyeti ideoloji ve pratiklerde kadnlara verilen roller ve yklenen grevleri be balk atlnda toplamaktadrlar. Bunlar; - Etnik topluluun yelerinin biyolojik yeniden reticileri, anneler, - Topluluun ideolojik yeniden retiminde kltr aktarclar, - Etnik ve ulusal farkllklarn gsterenleri, yani, etnik ve ulusal kategorilerin dnm, yeniden retimi ve inasnda kullanlan ideolojik sylemlerin merkezinde yer alan semboller, - Etnik ve ulusal gruplarn snrlarnn yeniden reticileri ve - Ulusal, ekonomik, politik ve askeri mcadelelerde bizzat katlmclar eklinde sralanmaktadr (Aktaran: Yaln-Heckman; Van Gelder, 2000: 326) Kuramsal ve ampirik almalar nda bakldnda sz edilen srelerde bu ilevleri gzlemlemek mmkn olmaktadr. rnein belli dnemlerde, belli koullarda, kadnlar farkl ulusal projelere gre ocuk dourmaya ya da dourmamaya tevik edildikleri gibi, ulusun safl ya da srekliliine ilikin kayglar da kadn cinselliinin kontrol altnda tutulmas ynnde bask oluturmutur.
Ortak kken mitinin (veya gereinin) birok etnik ve milli topluluun kurulmasndaki rol ve bir cemaate onun iinde doarak katlnd dikkate alnrsa, etnik ve milli sylemlerde kadnlarn retken rollerinin esas nemi ortaya kmaktadr. (Yuval-Davis, 2003:62)

Kadnlarn milliyeti ideoloji ve projeler iin milletin biyolojik yeniden reticileri olmalarnn yan sra onlara kltrel yeniden reticilik rolleri de izafe edilmekte ve giyimleri ya da davranlaryla farklln gsterenleri, snr talar olmalar beklenmektedir. Tm bunlarn barndrd toplumsal cinsiyet ilikileri ise, kltrel ekillenmede merkezi bir rol oynar. Bu nedenle kadnlk ve erkeklik, evin ve anneliin inas, cinsellik ve iktidarn toplumsal olarak cinsiyetlendirilmi doas vb. kltrel srelerin incelenmesinde nem tamaktadr.

31

Biyolojik yeniden reticilik rollerinin uzants olarak kltrn yeniden retiminde ve yeni nesillere aktarmnda da kadnlara rol verilmitir. ocuklarn sosyalleme srecinin ilk nce evde balamas, anneyi kltr aktarcs olarak konumlandrr. Topluluun tekilerden ayr bir biz olarak tahayyln olanakl klan birok kltrel kodun, yemek, giyim, davran tarz, dil, masallar, oyunlar gibi, aile iinde ekillenip aktarlyor olmas, milletin kltrel olarak yaatlmasnda ev/yuvaya ve ondan bamsz dnlmeyen kadna zel bir konum atfeder. Ama Yuval-Davis ve Anthiasn vurguladklar gibi kadnlar, sadece kltr sosyalleme srelerinde yeni nesillere aktaranlar olmakla kalmazlar, milletin sembolik biimlenmesini de salarlar (Aktaran: Yaln-Heckman, 2000:328); milletaile benzeri bir sembolik ilikinin kadn/anne-vatan arasnda kurulmas gibi. Bengal milliyetilii zerine yapt analizinde Chatterjee (2002), bu milliyetiliin smrge kart bir kurgu ve pratik olarak ekillenmesinde evin ve kadnn stratejik konumunu ustaca gstermitir. Chatterjee (2002: 101), smrgecilik kart milliyetiliin, siyasi bir mcadele pratii olmadan nce, smrge toplum iinde kendi egemenlik alann yarattn savunur. Bu kltrel hegemonya oluturulmas srecinde aile ve ona yklenen misyon byk rol oynamtr. -d dikotomisinin, ev ve dardaki dnya/ maddi-manevi dnya dikotomisine dntrlmesi, Bengal milliyeti kurgusunun mihenk tan oluturmutur. Ulusal kltrn esas mekannn ev-yuva olarak tanmlanmasnn sonucunda bu kltr koruyup zenginletirme grevi de kadnlara verilmitir. Bu sre ayn zamanda kadnlar zerindeki ataerkil kontrol yeniden dzenleyen gelenein yeniden inas sreci olmutur:
Milliyetiliin savunduu yeni ataerki, kadnlara yeni bir toplumsal sorumluluk stlenme erefi verdi ve kadn zgrlemesi ni ulusal egemenlik tarihsel hedefinin iinde eriterek, kadnlar yeni, bir o kadar da meru bir ikincillik konumuna soktu. / Tahakkmn btn hegemonik biimlerinde olduu gibi, bu ataerki de zora dayal otoriteyi ustalkl bir ikna gcyle birletirmiti. (Chatterjee, 2002: 113)

32

kna sreci, kadnlarn tanra veya anne olarak yceltilmesiyle, mitolojik armlarla yrtlmtr. Bunlarn gcyle yeni kadnln baskn zellikleri olan yardmseverlik, dindarlk, vb. manevi deerlerin vurgulanmasn salamtr. Bu maneviyat kadnn ev dna kmasn engellememitir. Aksine kadnln tehdit altna sokmama kouluyla dnyaya almasn mmkn klarak bunu kolaylatrmtr. Aslnda kadna yklenen anne ya da tanra imgesi de evin dndaki dnyada kadnn cinselliinin silinmesini salamtr. Millete ve milletin zerinde yaamakta olduu topraa ilikin imgeler de ounlukla cinsiyetlendirilmi bulunmaktadr. Trke de kullanlan anavatan kavram, kadnn ulusu temsil ediinin bir rneidir ve sadece Trkeye zg deildir. Rusya Ana, rlanda Ana gibi deyiler yaygn olarak kullanlmaktadr. Vatann ana ya da kadn eklinde sembolletirilmesi, toplumsal cinsiyet rollerine ilikin duygu ykl devasa bir anlam evreni barndrr. Bu sembolizasyonla vatan, millet ve militarizasyon da dahil olmak zere milliyeti pratikler toplumsal cinsiyet ilikilerine gre kurgulanrken, gndelik kadnlk ve erkeklik rollerini de yeniden yaplandrarak pekitirir. Saigol (2000: 226), koruyucu ve gl erkek kategorisinin, ancak tam kart korunmaya muhta, zayf kadnlar yoluyla ina edilebileceini sylerken bu noktaya iaret etmektedir. Erkekler ulusu koruyacak etkin zneler olarak tanmlanrken, kadn, bedeni araclyla ulusu gsteren pasif bir unsur durumuna indirgenmektedir. Gl erkek, zayf kadn imgesi, vatan ve onu koruyacak olanlar arasnda yeniden retilmektedir. Vatann kadn bedeninde cisimlendirilmesinin arpc bir rneini de vatan akn ileyen iirler oluturmaktadr. inceleyen ran milliyetiliinin (2000: toplumsal olarak cinsiyetlendirilmesini Najmabadi 118-154); Andersonun

milliyetiliin paradokslarndan biri olarak ne srd milliyetiliin nasl olup da erkekleri (nadiren de kadnlar) uruna lmek ve ldrmek iin bylesine istekli klan siyasal (ve duygusal) bir g dourduu sorusunun, belki de toplumsal cinsiyet ile ulusun karlkl inas sayesinde biraz zlebileceini dile getirdii makalesinde, vatan aknn erotik bir ak olarak biimlendiriliini arpc bir ekilde gsterir. Yazarn anlatmyla bu biimlendirme erken milliyetilik dneminde, onu

33

evreleyen lkelerin arasnda ran corafyasnn, bir kadn bedeni olarak gsterilmesiyle balar. Ulusun corafi bedeni sadece haritaclk teknikleriyle deil, ak ve ayrlk iirleriyle izilir. Bylece vatan, sevilip aldanlacak, sahiplenilip koruncak, uruna lnp ldrlecek bir kadn bedenine dntrlr. randa vatann modernite ncesinde tad Farsi-slami anlamdan, modern bir corafi bedene dntrlmesi sreci, ksmen vatann sevilen kadn olarak tahayyl edilmesiyle salanmtr. Ulusal ya da etnik gerginlik ve atma dnemlerinde ulusu oluturduu varsaylan (erkek) kardeleri greve aran sylem, ounlukla aclar iinde, yardma ihtiya duyan bir anne, yabanclarn eline dme tehlikesi altndaki bir kadn olarak ilenmektedir. Yardma muhta anneye duyulan sevgi ve zlem ile yabanclarn ele geirme riskiyle kar karya olan kadna duyulan ak zaman zaman yer deitirir (Aduk-Gevrek, 2000; Najmabadi, 2000) Vatann anne olarak tasavvur edilmesinin, zellikle smrge kart milliyeti sylemlerde, gen kadnlara da vatann, yani bu aziz annenin hizmetini grecek vatan kzlar olarak hikayede yer bulma olana sunsa da , vatan genellikle erkeklerce korunmas gereken diidir. Erkein korumasndaki kadnn, yabanclarn tecavzne maruz kalmas, hem sembolik dzeyde hem de somut olarak, erkekleri ulusal proje dorultusunda harekete geirmede olduka ilevsel olmutur. Smrge kart mcadelelerde, Chatterjeenin (2003), kltrel dekolonizasyon sreci olarak niteledii srete cinsellik ve toplumsal cinsiyet ilikilerinin yeniden tanmlanmas merkezi bir temadr. Frantz Fanonun (2001) cinsel aalanmlkla, smrge olma durumu arasnda kurduu badan hareketle smrge erkei erkekliini geri almaya armas bunun bir rneini oluturmaktadr. Ashis Nandyye gre smrge syleminde, smrgeletirilmi erkek efemine olarak kurulmaktadr ve zgrleme ve muktedir klma yolu, bu iddiann inkar olarak grlmektedir (Aktaran: Yuval-Davis, 2003: 120). Bir ok kltrel sistemde (Tpk Trkede ve Krtede de olduu zere) iktidar ve erkeklik e anlamlym gibi dnlmektedir. Smrge erkei kadnlatrlmtr, dolaysyla erkekliini geri

34

almak smrge olmaktan kurtulmay art koar.

Milliyeti sylem, erkekliini

yeniden elde etmek iin erkekleri milli davaya katlmaya arr.

Bu tr bir perspektif, sadece bir ok anti-smrgeci ve siyah iktidar hareketlerinin ar mao tarzn merulatrmakla kalmam, ayn zamanda bu milli topluluklarda kadnn ikincil konumunu da merulatrmtr (Yuval-Davis, 2003: 120)

Milliyeti sreler ounlukla militarizmle i ie gemi bulunmaktadr (Enloe, 2002). Milliyetilik gibi militarizmin de erkeklik ile karlkl olarak yaplandrlm olmas aratrma konusu asndan nemli grlmektedir. Militarizme ilikin semboller son derece erkesidir. Ordularda askerlikle erkeklik zde tutulur. Popler kltr dzeyinde gerek erkek olmann eiklerinden biri ve en nemlisinin de askerlik yapmak olarak kodlanmas bu adan anlamldr. Yuval-Davis (2003: 188-189) hakl olarak, askerlik yapmak ile erkekleme zdeletirmesi karsnda kadnlarn bu tr bir tahayyle kolay dahil edilemeyeceini vurgular 4. Erkeklikaskerlik zdeletirilmesi, militarist dilde aka grlr. Gerek o ki askerlikle ilgili bir ok simge, ifade ve pratik, ak ya da rtk olarak ok fazla cinsel g imas iermektedir. Askeri kurumlarn ve eylemlerin cinselletirilme yntemlerinden birisi de dmann tanmlanma eklidir (Cohn, 2002). Yukarda da deinildii gibi, vatann kadn bedeni, dmann da tecavzc olarak tanmlanmas, kadn bedenini ulusal/etnik kimliin oda haline getirir. Bu yaklamla kadnn bedeni milliyeti saldrnn ve vatan savunusunun atma alan halini alrken, kadnlarn bedeni ve cinsellii bir kez daha kolektif bir politikann denetimine/tahakkmne girer. Militarizmi ekillendiren ve militarist srelerde yeniden ekillendirilen erkeklik, sembolik dzeyi aarak, ou atmada kadn bedenlerinin gerek atma alanlar haline gelmesine yol amtr. Tecavzn sadece milliyeti duygular harekete geirici bir risk temas olmad, militarist erkeklii pekitiren bir sembol olarak kalmad, kadnlarn bedenlerinin milliyeti atmalarn gerek alanlar haline geldii Balkanlar bata olmak zere bir ok rnekte trajik bir ekilde grlmtr.
Yuval-Davis (2003: 189-190) ayn eserinde bu durumun bir istisnasna da deinir: Kuvvetlerin hiyerarik ve rgtsel atsnn daha az resmi olduu milli kurtulu ordularndaki gl ortak bir ideolojik tutum, zellikle kadnlarn zgrlemesinin btn halkn zgrleimini simgeledii dnlen yerlerde bu gerilimlerden bazlarn amaya yardmc olabilir.
4

35

Milliyetiliin ve militarizmin cinsiyetlendirilmi doas, kadn bedeninin ulus adna ataerkil denetim altna alnmasn merulatrmaya yaramaktadr ve bu merulatrmada namus kavram nemli bir rol oynamaktadr. Klasik ataerkinin temel zelliklerinden birisi kadnn, ailenin onurunun sembol olarak grlmesi ve bu erevede de davranlar, giyimi ve cinsellii zerinde aile yelerinin kolektif denetim hakknn bulunmasdr (Kandiyoti; 1997). Ailenin namusu ve onurunun taycs kadn, milliyetilikle birlikte zerinde byk ailenin/ulusun kolektif denetim uygulad bir kategori haline gelmitir. Chatterjeenin (2002) ifade ettii gibi uluslama srecinde kadn bedenine yeni bir ataerkil dzen getirilmitir. Modernlemeci milliyeti projelerde ailenin kadnlarndan ulusun kadnlarna geite namus kavram kritik rol tar. Tarihsel ak iinde Filistinde milliyetilik ve feminizm ilikisini irdeleyen Berger-Gluck (1997), d tehlike nin boyutuna gre kadnlarn denetimlerinin derecesinin deitiine dikkat ekmektedir. Etnik ya da ulusal kurgularda ve projelerde kadnlara verilen rollere ilikin bu tartma alan, hem Krt kimliinin hem de kadn kimliin ina edildii anlam evreninin sorgulanmas asndan bir ereve oluturmaktadr. Bu tartmalarda dile getirilen hususlarn, Krt kimliinin ve kadn kimliinin oluumunda ne lde geerli olduunun sorgulanmas, aratrma konusunun benzer ve farkl ynlerinin ortaya kmasn da salayacaktr. 1. 2. 3. Kadnlar Sadece Kurban ya da Pasif Semboller midir? Yuval-Davis ve Anthiasn tanmladklar be durumun, etnik ya da milliyeti kurgularn cinsiyetlendirilmi doasn deifre etmede ilevsel olduu grlmektedir. Ancak yazarlarn bu emasna yaplan en byk eletiri etnik ya da milliyeti ideoloji ve sreler iinde kadnlar byk lde pasif semboller olarak ele alm olmalardr (Walby, 2000; West, 1997; Yaln-Heckman ve Van Gelder, 2000). Yuval-Davis ve Anthiasa ynelik eletiri yerinde bulunmaktadr nk sesleri hi duyulmam olsa ve kendilerini yeni bir ataerkil dzene tabi klm olsa da, kadnlar etnik ya da ulusal srelerin ekillenmesinde rol oynayan katlmclar da olmulardr. Farkl tarihsel ve toplumsal balamlara gre farkllk gsteren sessiz katlmlar, Kandiyotinin (1997)

36

ya da Chatejeenin (2002) gsterdii gibi kadnlarn ataerkil pazarlklarn oluturmutur. Dolaysyla bu srecin tek tarafl olarak kadnlar belirleyen, belirli konumlara yerletiren bir sre olarak dnlmemesi, aksine etkileim halinde bir sre olarak ele alnmas gerektii aktr. Bu tr ok boyutlu bir kavray, birden fazla yzeyi birlikte ele almay mmkn klacak bir yaklam gerektirir. Verili toplumlarda topluluk adna konuanlarn ve topluluu temsil edenlerin byk ounlukla erkekler olduu dorudur. Ama bu durum, duyulmasa bile baka seslerin olmayaca anlamna gelmemektedir. te yandan yeni sosyal hareketler yaklamnda da vurguland zere etnik ya da ulusal kimlik gibi kolektif kimliklerin ina sreci, toplumun ierdii iktidar ilikileriyle karlkl olarak birbirini yeniden yaplandrarak ilemekte olduu iin, son derece dinamik bir sretir. Bu nedenle kurgunun ierdii ve grnmez klmaya yarad iktidar ilikileri sabit ve deimez deildir, mcadeleyle kurulduklar gibi mcadeleyle deimeleri de mmkndr. Maddi ve zihinsel sreleri birlikte ele alan yapsalclk sonras yaklamlar, Sirmann (2002: 227) da vurgulad gibi bu dinamik ve etkileim halindeki srecin incelenmesini mmkn klmaktadr. Sz edilen yaklamla etnik ya da ulusal kimlik gibi kolektif bir kimliin inasnda grnmez klnan cinsiyete dayal iktidar ilikileri ile buna kar direni yzeylerinin grnr hale gelmesi salanabilir. Foucaultnun (2000: 75, 235-236) iktidarn kurulduu odaklarn ayn zamanda direnmenin de olanakl olduu alanlar olduu vurgusu, sz edilen srecin kavranmas iin uygun bir bak as sunmaktadr. Bu balamda kadnlarn kendi kendilerini temsil edemedikleri bir kolektif kimliin, onlar zerinde bir iktidar ilikisine yol at kabul edilebilir. Kolektifin ayr bir cemaat olarak tahayyln mmkn klacak farklarn belirlenmesi, snrlarn izilmesi ve/veya belirginletirilmesi, kimin, neyin ierilip neyin darda braklacann belirlenmesi anlamna gelir. Tm bunlara ilikin sylem Chatterjeenin (2002: 221) de anmsatt gibi genellikle kadnlar hakknda bir sylemdir. Sylem iinde zne konumlarnn kuruluu, bu kuruluun bir eylerin dlanmas, ierilenlerin dzenlenmesi ve nesnelerin tanmlanmas ile olutuu iin bir iktidar ilikisi nitelii tar. te yandan bu durum kadnlarn direnme ve mcadele potansiyellerini yok etmemektedir. nk iktidar, sabit duraan, kendiliinden var

37

olan, sahip olunabilen ve uygulanmay bekleyen bir olgu olmayp bir iliki biimidir. Bir ilikinin iktidar ilikisi olabilmesi iin bu ilikide bir tepki ve cevap alannn olmas gerekir. Foucaultnun (2000: 73, 75, 236) ifadesiyle;
... bir iktidar ilikisi, hakikaten bir iktidar ilikisi olacaksa ikisi de vazgeilmez nem tayan iki unsur temelinde eklemlenebilir ancak; tekinin (zerinde iktidar uygulanann) sonuna kadar bir eylem znesi olarak tannmas ve yle kalmas ile bir iktidar ilikisine kar btn bir karlklar, tepkiler, sonular ve muhtemel bulular alanna aabilmesi. ... ktidar yalnzca zgr zneler zerinde ve yalnzca onlar zgr olduklar srece uygulanr. ... Bu demektir ki, iktidar ilikilerinde mutlaka direni imkan vardr, zira hi direni imkan olmasayd iktidar ilikisi de olmazd.

Bu yaklam, hkmedilenlerin bile bir lde zerk olmak durumunda olduklarna, aksi takdirde iktidarn bir iliki olmaktan kacana ve artk mcadele ile oluturulamayacana dikkat ekmektedir. Sylem iinde iktidarn kurulduu odaklar, direnmenin de olanakl olduu odaklardr. nk anlam bir mcadele ile kurulmaktadr ve sabit deildir. Anlamn mcadele ile kurulmas onun akkanlna yol aar. Bata kimlik olmak zere etnik ya da milliyeti kurgular zaten sabitlenmi, zsel nitelie sahip deildir. Bu balamda ne kan etnik ya da milliyeti kurgu ve pratikler Altnayn (2000: 24) da altn izdii gibi , ayn toplum iinde olas farkl kurgular arasndaki mcadelede hegemonik hale gelenleri iaret etmektedir. Walby (2000: 35) de benzer ekilde bu tr projelerin dayand snfsal, toplumsal zeminin onun toplumsal cinsiyet kurgusunu da deitirebileceini dile getirmektedir. Kald ki milliyetilik alan daha bandan kadnlar ve toplumsal cinsiyet asndan isel elikiler barndran bir alandr. Kandiyoti (1997: 151), bu durumu, birisi geriye brs ise ileriye dnk iki bal bir varla benzetir; bir taraftan modernleme perspektifi, kadn haklar, dier tarafta otantiklik, milletin ruhunu ve kltrn temsil etme ykyle yeni bir ataerkil boyunduruk. Belirleyici olacak olan hangisidir ve bunu belirleyen nedir? Bu sorunun yant Yaln-Heckman ve Van Gelderin (2000: 312) de aada vurgulad gibi karmaktr.

38

 ... bir yandan mcadeleye davet bir yandan milliyeti sylem erevesinde karlarn ifadeye zorlama. Bir yanda modern projeler dier yanda otantiklik. Tm bunlar, akkan bir anlam alan aar. Sabit deil. Anlam siyasi aktrlerin atmalar sonunda ortaya kar; bunlar ulusu kimin neyin ina ettii konusundaki tanmlar ve ulusal birlik ve alternatif egemenlik iddialar kadar toplumsal cinsiyet ilikileriyle ilgili dnceleri de derinden etkiler.

Bu kuramsal yaklam ve saptamalar nda, kadnlar etnik sosyal hareketler iinde sadece pasif semboller ya da kurbanlar olarak deerlendirmenin mmkn olmad ortaya kmaktadr. Hareketin ideolojik sylemi, kolektif kimlik tanm ve bunlar ierdii toplumsal cinsiyet kurgusu duraan deildir. Kadnlar pasif sembollere indirgeyen bir sylemin bile deimez, sabit olmas mmkn deildir. Paylalan ortak tanmlar homojen bir btnln yansmas deil oklu aktrlerin etkileimlerinin, mzakerelerinin, hatta atmalarnn rn olarak ortaya kmaktadr ve bu nedenle deimez deildir. Kadnlarn aktrler olarak katlm deiim iin nemli bir etken olarak deerlendirilebilir. Bu adan bakldnda Krt kadnnn ne tr zelliklerle ve hangi imgelerle ina edildii nem kazanmaktadr. Krt kadnnn Krtlkn otantik znn taycs ve gelecek kuaklara aktarcs bir ana eklinde imgelenmesi ve zel alandaki rolleri balamnda ina edilmesiyle, politikac, sava vb. zelliklerle imgelenmesi, kamusal alandaki etkinlikleri balamnda ina edilmesinin, gnlk yaamdaki, kadnlarn benlik algs zerindeki etkilerinin bir olmas beklenemez. Dolama giren kadn imgelerinin kadnlarn benlik alglarn etkilemesinin yan sra, kadnlarn aktrler olarak katlm gstermeleri de bu imgelerin yeniden biimlendirilmesinde etkili olacaktr. Hangi imgenin baat hale gelecei, bir baka ifade ile kadnlarn daha ok pasif semboller olarak zel alandaki geleneksel cinsiyet rolleriyle mi yoksa toplumsal yaamdaki aktif katlmc rolleriyle mi tanmlanacaklar ise elbette ki kadnlarn yrtecekleri mcadele ile belirlenecektir. 1. 2. 4. Aktrler Olarak Kadnlar Kuramsal tartmalar deerlendirildiinde, kadnlarn etnik ya da milliyeti hareketlerle ilikisinin tek ynl bir belirleme ilikisi olmad sonucu kmaktadr.

39

Nitekim aada bir ka rneine deinilecek olan ampirik almalar da bunu dorulamaktadr. Bu almalardan birisi Jayawardenann klasiklemi eseridir. Jayawardena (1994) eitli nc Dnya lkelerine ilikin tarihsel incelemesinde smrge-kart hareketlerle feminizm arasnda balant bulunduunu saptamtr. ncelemeye gre feodal monarilere, smrc yerel yasalara ve geleneksel patriarkal ve dinsel yaplara kar gerekletirilen reformlarla emperyalizme kar yrtlen direni hareketleri, bu lkelerde kadn haklar mcadelesine de kaynaklk etmitir. Yapsal deiimlerin ve ulusal hareketlerin kadn hareketinin ortaya kmasn kolaylatrc olabileceini gsteren bu alma, srecin barndrabilecei eitli ikilemlere de iaret etmektedir. Temel ikilem, ulusal hareketlerin mobilizasyon stratejilerinin kadnlar evden karmay gerektirmesine n plana karn ideolojik erevelendirmelerinin geleneksel rollerini karmasndan

kaynaklanmaktadr. Chatterjeenin (2000) de saptam olduu bu ikilemi amak amacyla eski uygarl idealize etme yoluna gidilmitir. Bunu yaparken modernleme projesinin gereklerini gzeten bir seicilik sz konusu olmu, baka bir ifadeyle gelenein icadnda gncel gereksinimlere gre selektif ilke hayata geirilmitir. Ulusun kltrne vurgu yaplrken, modernleme projesinin gereksinimlerini karlamayan pratiklerin, kltrn zn oluturmad, ulusun mitolojik altn anda kadnlarn daha zgr olduklar gibi vurgular yaplmtr. Yaplmas gereken kltrel kklerine sahip karak bu zgrl yeniden elde etmektir. Bylece kadnlar milli kimliin taycs olurken, evden kmalarnn ve kamusal yaama katlmalarnn n almtr. leride grlecei gibi bu saptamalar Krt kadn kimliinin oluumu asndan da kimi aklayc ynler tamaktadr. Erken dnem Krt hareketinin politik argmanlar, Jayawardenann inceledii rneklerle kimi paralelikler tamaktadr. Erken dnem Krt aydnlar da sz edilen ikilemi amak amacyla eski uygarlk idealize etmiler ve kltrlerinin znde Krt kadnlarnn zgr olduklarn, liderlik nitelikleri tadklarn ne srmlerdir. 1980 sonras Krt hareketinin syleminde de mitolojik altn a vurgusu nemli bir yer tutmaktadr. Tezin beinci blmnde grlecei gibi uzak gemi kurgusu, hem hareketin ideolojik erevelendirilmesinde hem de kadnlarn harekete geirilmesinde nemli bir yer

40

tutmutur. Jayawardenann incelemesinin aratrma konusu asndan nem tayan ynlerinden birisi de, kadnlarn kamusal alana kmalarna olanak salayan ideolojik erevelerin ve pratik gereksinmelerin, zgrlklerinin snrn da izdiini gstermesidir. Bu olguyu Trk modernlemesi ve ulus devlet inas srecinde de gzlemlemek mmkndr. Berktayn (1998: 1) Trk ulusuluuyla Trk feminizminin el ele gittii saptamasnda doruluk pay bulunmaktadr. Trkiyede modernleme ve ulusal kimliin ina sreci devlet feminizmi olarak da nitelenen bir dnem iinde kadnlarn kamusal alana kmalarnn, modern eitim kurumlarna kabul edilmelerinin ve uzman mesleklere girmelerinin n almtr. Kukusuz bu durum modernleme projesinin kadnlara verdii rollerin sembolik boyutlarn gzden karmay gerektirmez. Nitekim cumhuriyetin kuruluu ve yeni kimlik ina srecine ilikin ok saydaki almann da gsterdii gibi (Durakbaa, 1998; F.Arat; 1998, Toska; 1998, Kadolu; 1998, Altnay; 2000c) Cumhuriyetin modernleme projesi bizzat bu projeyle ayrcalkl klnan elit kadnlar asndan dahi hayli gerilimli bir sre olarak yaanmtr. Cumhuriyetin ilk partisi Kadnlar Halk Fkrasnn kuruluuna, yaknda kurulacak olan Cumhuriyet Halk Frkasna ilgiyi azaltaca gerekesiyle izin verilmemi olmas ya da Trk Kadnlar Birliinin grevini tamamlad gerekesiyle kapatlmas bunun en iyi rneklerindendir (Durakbaa, 1998: 39). Kandiyoti (1997: 72) modernleme sreci ve kadnlarn konumu asndan kurtulmu ama zgrlememi nitelemesini kullanrken bu duruma iaret etmektedir. Buna karn zellikle kamusal alana kmalar ya da eitim kurumlarnn onlara alm olmasnn kadnlarn daha sonraki dnemlerde yrtecekleri zgrlk mcadelesi iin bir kaynak oluturmu olduu dnlebilir. Gncel toplumsal hareketlerde de kadnlarn kamusal alana kmalar ile kadn gndemlerinin olumas arasnda benzer balantlar bulunduu gzlenmektedir. Tpk yzyln bandaki gibi, bu durum kadnlarn kendileriyle ilgili taleplerini gelitirmeleri ve etnik veya milliyeti hareketin projelerinin toplumsal cinsiyet kurgusunu deitirebilmeleri iin uygun bir zemin yaratmaktadr. Lois A. Westin Feminist Milliyetilik (1997) derlemesinde yer alan ampirik almalar bu

41

saptamalara paralel sonulara iaret etmektedir. West kadnlarn etnik veya milliyeti taleplerle feminist talepleri birlikte ileri srebildiklerini ve bunun eliki oluturmadn, her iki talep kmesinin birbirini etkilediini ileri srmektedir. Roulstonun (1997) Kuzey rlandada kadn hareketinin yaklak yirmi yllk zaman dilimini kapsayan geliimi zerine yapt inceleme ulusal hareket ile kadn hareketi arasndaki iliki seyrini gstermektedir. 1960l yllarda kadn haklarna ilikin tutucu bir tavr sergilenen Kuzey rlandada sonraki yllardaki politik hareketlilik dneminde, kadnlar da kolektif eylemlere katlm, kampanyalar rgtlemilerdir. Kadnlar daha ok aile iindeki geleneksel rollerinden ve sorumluluklarndan yola karak harekete geirilmilerdir. Roulston geleneksel cinsiyet rolleri dolaymyla bile olsa, kadnlarn kamusal alanda grnr olmalarnn tutuculuun krlmasnda ve kadn sorununun toplumun gndemine girmesinde rol oynadn saptamtr. Filistin rneini inceleyen Berger-Gluck da (1997) benzer bir saptamada bulunmakta ve intifada srecinde kadnlarn geleneksel cinsiyet rolleri dolaysyla da olsa kamusal alana kmalarnn toplumdaki geleneksel snrlar dntrc etkide bulunduunu gzlemitir. Hareketlerin mobilizasyon srecinde aktifleen kadnlar, daha sonra kadn hareketinin gelimesinde etkili olmulardr. rnein rlandada yaanan mobilizasyon sreci Kuzey rlanda Kadn Haklar Hareketini dourmutur. Hareketin cinsiyet kompozisyonu da zaman iinde deimitir. Kadnlar hareket iinde geleneksel rollerinin dndaki roller ve sorumluluklar slenmeye balamlardr. rnein 1990l yllarda Sinn Fein iinde etkili bir kadn birimi olumutur. i snfnn youn olduu yerlerde kadn merkezleri alm, erkeklerin geleneksel davranlar iddetli eletirilere tabi tutulmutur. Parti organlarnda kadn temsili iin kota uygulanmaktadr. te yandan Roulston (1997) tm bunlarn toplumsal cinsiyet eitsizliine ilikin farkndalk yaratmasna, kadnlar lehine kimi olumlu gelimelere yol amasna karn snrl olduu grndedir. Siyasal alann eril yaps tmyle deimedii gibi ekonomik knt kadnlarn yaam koullarn arlatrmtr.

42

rlanda rnei, sosyal hareketlerde kadnlarn kamusal alana kmalarnn, toplumsal cinsiyet ilikileri asndan dntrc etkilerini gsterdii kadar, bunun snrlarna iaret etmesi asndan da nemlidir. Kadnlarn kamusal alana kmalar asndan aratrma konusu ile benzerlik tayan bu rnek, Krt kadnlarnn kamusal alana kmalarnn yol aaca dnm kadar, dnmn snrlar zerinde de dnmeyi gerektirmektedir. Nitekim kadnlarn mobilizasyon srelerinde kamusal alana kmalarnn dntrc etkisini gstermekle birlikte bunun snrlar bulunduunu da gsteren baka rnekler de bulunmaktadr. rnein Berger-Gluckun (1997: 101, 111) Filistin incelemesi, kadnlarn harekete geirilmesinin kamusal alan ile zel alan arasndaki snrlar mulaklatrdn gstermektedir. Kadnlarn salk hizmeti, gda datm gibi geleneksel cinsiyet rolleri ile ilgili ileri kamusal alanda ve politik saiklerle yerine getirmeleri, ev iindeki deersiz konumlarnn ve rollerinin nemli politik sembollere dnmesine yol amtr. Bu durum kadnlarn z sayglarn da arttrmtr. Fakat hareketin ideolojik erevelendirmesinin deimesi ya da igal sreci gibi etkenler, kadnlarn konumlar ve rollerine ilikin elikili durumlara da yol amtr. Filistin, farkl tarihsel dnemlerde, balamn deimesi ile kadnlarn harekete katlma doasnn ve dolaysyla kadn haklarna ilikin erevenin deimesinin arpc bir rnei durumundadr. Filistinli kadnlarn milliyeti taleplerin motive ettii etkinlikleri, yeni olmayp yzyln balarna kadar uzanmaktadr. Bu dnem, Jayawardenann tanmlad ereveye uygun olarak, kentli eitimli elit kadnlarn geleneksel cinsiyet snrlarn zorlayarak aktifletikleri dnemdir. Berger-Gluck (1997: 106), srail devletinin kurulmasyla kadnlar asndan farkl bir dneme gerildiini tespit etmitir. Farkl bir toplumsal, dinsel, kltrel siyasal oluum karsnda, Filistin toplumunda geleneksel deerler ve bunun bir uzants olarak geleneksel toplumsal cinsiyet ilikileri pekimitir. Kadnlarn giyimi, davranlar gibi namus konusunda da hassasiyetler artmtr srail devletinin varl, kadnlar zel alana kapatma ynnde etki yapm olsa bile, Filistindeki direni hareketinin program ve mobilizasyon stratejileri kadnlar evden

43

karma ynnde etkide bulunmutur. Bu durum, kadnlarn rolleri ve davranlar konusunda birbirine zt anlamlar tayan sembollerin bir arada dolama girmesine de yol amtr. Leyla Halid5in, milleti iin savaan gen kadn olarak sembolletii yllar, ayn zamanda mlteci kamplarndaki katliamlara kar kadnlarn daha fazla ocuk dourmaya tevik edildikleri yllar olmutur. Bir yandan militan kadn imaj poplerleirken dier yandan kadnlarn Filistin halknn ve kltrnn reticileri, tayclar olarak geleneksel rollerini oynamalar istenmitir (Berger-Gluck, 1997: 106). Gen kadnlarn siyasi ve askeri birimlerde yer almalar, bu kadnlarn hem ailelerinin hem birlikte altklar erkeklerin basklarna maruz kalmalarna ramen nemli bir deneyim yaamalarn salamtr. rlandada olduu gibi, harekete katlm kadnlarn bir ksm, daha sonra kadn rgtleri kurmulardr. Kadnlarn sosyal hareketlere aktrler olarak katlma sreleri ve bunun sonularna ynelik farkl dnemlerde ve farkl corafyalarda yrtlm olan almalarn ortak saptamalar, hangi tema ve taleplerle katlm olurlarsa olsunlar, eylemlilik srecinde yaadklar deneyimlerin, kadnlar glendirici etki yapt, kamusal-zel alan snrlarnn mulaklat ve geleneksel cinsiyet rollerinde eitli dzeylerde deiim yaand ynndedir. Bu blmde deinilen ampirik almalarn ortak vurgular, aratrmada kullanlacak baka bir kavram setine de iaret etmektedir: Deneyimglen(diril)me (empowerment), ataerkil pazarlk ve tabi gruplarn gizli senaryolar. 1. 2. 5. Ataerkil Pazarlk ve Alt Politika Ataerkil pazarlk kavram, kadnlarn kendilerini ezen eitsiz g ilikileri karsnda gelitirdikleri toplumsal uyum, savunma ve direni stratejilerine younlamak zere kullanlmaktadr (Kandiyoti, 1997). Btn egemenlik sistemlerinin olduu gibi erkek egemenlik sisteminin de hem koruyucu hem baskc eleri vardr ve bu sistem iinde kadnlarn da kendi g ve zerklik kaynaklar mevcuttur.

Filistin Kurtulu rgtnn uak karma eylemi ile adn duyurmu bir kadn yesi. 1970li yllarda Filistin direni hareketinin sembol haline gelmitir.

44

Ataerkil pazarln mant, kadnlarn haklarn savunmak iin benimsedikleri yollarn, bir lde iinde bulunduklar sistemin mantyla aklanabileceine dayanr. Bu ynyle kavram, Krt kadnlarnn mobilizasyonunun, ancak kendi zgn koullar iinde anlalabilecek bir mant bulunduunu ve bu koullar iinde incelenmesi gerektiini gsterdii iin nemsenmektedir. Krt kadnlarnn mobilizasyonunu ve kimlik oluumunu, onlar pasif unsurlar ya da kurbanlar olarak grmeden incelemenin bylesi bir yaklamla mmkn olabilecei dnlmektedir. Aslnda bu konu kadn hareketinin uzun zamandr zerinde durduu bir tartmayla da ilgilidir. Feminist hareket ve feminist talepler 1980li yllarn balarna kadar Bat merkezli bir ekilde geliim seyri gstermitir. 1980li yllardan itibaren Amerikadaki siyah kadn hareketi ile nc Dnya lkelerinde gelien eitli kadn hareketleri, kendilerini sadece madur ya da kurban olarak gren Bat merkezli feminist bak iddetle eletirmilerdir. Kadnlarn kadn olmalarndan kaynaklanan ortak sorunlar ve karlar bulunmasnn yan sra, kadnlk durumlarn snfsal, etnik, rksal vb. konumlaryla balantl bir ekilde yaamalarndan kaynakl farkllklarn da bulunduu dile getirilmitir. Bu farkllklarn gz ard edilmesinin kurban yaklamna yol at vurgulanmtr. Ataerkil pazarlklar bir takm karlkl beklentilerin yerine getirilecei varsaymna dayanr ve bu beklentilerin nitelii toplumdan topluma deiebilir. Aratrma konusu asndan bu kavramlatrmann nem tayan baka bir yn, Kandiyotinin (1997) de altn izdii gibi ataerkil pazarln normal dzeninin yan sra bir de dnyada neler olup bittiine ilikin yorumumuzu deitiren kriz dnemlerinin olmasdr. Kriz, rollerin ve beklentilerin yeniden tanmlanmasna elveren bir ana iaret ettii iin konumuz asndan nem tamaktadr. Yeni denge ve uyumun oluaca dzenek kadnlarn yeni uyum, direni stratejilerine gre belirlenecektir. Ataerkil pazarlk kavram, Krt kadn kimliinin kadnlarca stlenilmesinin ardndaki karmak etkenleri zmlemek iin elverili bir kavram olarak deerlendirilmektedir. J. C. Scottun (1995) alt politika kavram da ataerkil pazarlk kavramna benzer imalar iermektedir. Alt politika, tabi gruplarn gndelik olarak yrttkleri rtk

45

direni pratikleri ile ihtiyatl mcadelelerine iaret etmektedir. Scott (1995: 55) ynetenler ile tabi olanlar arasndaki ilikide iki farkl sylem dzeyinden sz etmektedir. Bunlardan birisi ynetenlerin kamusal sylemini ieren kamusal senaryodur ve bu sylem bir dereceye kadar tabi konumda olanlarn rzasn kazanmaya ynelik unsurlar ierir. Politik sylemin ikinci ve tamamen zt bir biimi ise, gizli senaryo ya da baka bir ifadeyle alt politikadr. Kamusal senaryo ile gizli senaryo arasnda diyalektik bir iliki bulunmaktadr; gizli senaryoyu yaratan tahakkm pratiidir (1994: 44, 55). Tabi olanlarn kendilerine gre politik stratejileri bulunduuna dikkat eken bu kavramlardan, kadnlarn gnlk olarak deneyimledikleri ataerkil iktidar ilikilerine kar gelitirdikleri direnme stratejilerini ve kamusal sylem olarak niteleyebileceimiz kolektif kimlik sylemini dntrebilme potansiyellerini incelemek iin yararlanlacaktr. 1. 2. 6. Deneyim ve Glen(diril)me (Empowerment) Glen(diril)me kavram 1985 ylnda Nairobide toplanan Dnya Kadn Konferans ncesinde gelitirilmitir ve toplumsal gcn ve kaynak denetiminin kadnlarn lehine iyiletirilmek zere yeniden datlmasna gnderme yapmaktadr. Gita Sen (1997: 5) glen(diril)menin her eyden nce kendi hayatlar zerinde fazla sz hakk olmayanlarn yararna olacak ekilde g ilikilerindeki deiim olduunu ifade etmektedir. Glen(diril)me kavramna ilikin tanmlar, kavramn ilikisel, dinamik, oklu ve subjektif boyutlarna vurgu yapmaktadr. rnein Page ve Czuba (1999: 2-3) gcn ilikiselliine vurgu yaparak glendirmeyi bir deiim sreci olarak kavramay nermekte ve insanlarn kendi yaamlar zerinde kontrol kazanmalarna yardm eden ok boyutlu sosyal bir sre tanmn yapmaktadrlar. Glen(diril)menin ok boyutluluunun kayna sosyolojik, psikolojik, ekonomik ve dier boyutlar iinde meydana geliyor olmasdr. Glen(diril)menin dinamik ve ilikisel bir kavram olduu grn paylaan Dixon-Mueller de (1998) bu kavramn subjektif boyutuna dikkat ekmektedir. Birey ya da grubun yaamn kstlayan d koullarla ilgili bir

46

farkndalk ve bilin gelitirmesi ve bu koullar deitirebilmek iin i gcn arttrmas ile ilgili aama tanmlamaktadr. Yazar daha ok haklar ile balantl olarak gelitirdii deerlendirmesinde glen(diril)me kavram eitli dzeylerde bilin geliimi ile ilikilendirilir; i) Bir adaletsizliin olduunun ve bunun nereden kaynaklandnn bilinci, ii)Daha eit ve iyi koullarn olabilecei bilinci, iii) Adaletsizlii douran noktalara kar meydan okuyup onu yenebilecei kapasitesine sahip olduu bilinci. Braumhl kadnlarn glendirilmesinin, her biri dierleriyle yakndan balantl pek ok dzeyi kapsadn, kendilik saygsn, duygusal olgunluu, bamszl, farkndaln artmasn, kiisel ve toplumsal gelime kaynaklarna ulaabilmeyi ierdiini dile getirmektedir. Moser de benzer bir tanmlama yaparak kadnlarn kendi balarna ayakta durabilmelerine ve i glerini arttrmaya iaret etmektedir (Aktaran: Wedel, 2001: 23). Glen(dir)menin kontrol sahibi olma sreci olarak deerlendirilebileceini dile getiren Sen (1997), bu balamda gcn kaynaklar ve ideoloji zerinde kontrol anlamna gelen iki merkezi ynne vurgu yapmaktadr. Bu anlamda g maddi ve maddi olmayan kaynaklarn denetimine sahip olma yoluyla, yaamdaki seenekleri ve deiimin ynn belirleyebilme hakk olarak tanmlamaktadr. Bu aratrmada, kadnlarn kolektif eylem deneyimlerinin etkileri, glen(diril)me kavramnn yukarda izilen erevesinde ele alnmaktadr. te yandan, kolektif eylem deneyiminin kadnlarn kendilerini hak sahibi zneler olarak tanmlamalarndaki etkisi, Scottun (1992: 26) znelerin deneyimler yoluyla ina edildii saptamas nda deerlendirilmektedir. Kolektif eylem srecinin kadnlarn glen(diril)mesi zerindeki etkisi aratrlrken, gcn hem kaynaklara ulama hem de isel bilinlenme, zgven art gibi ynleri birlikte ele alnmaktadr. Kadnlarn aktrler olarak yaadklar deneyimlerin, sosyal, psikolojik ve politik adan yaamlar zerinde kontrol sahibi olmalar, zgvenlerinin ve z deer duygularnn geliimi irdelenmektedir. Kavram zellikle Senin dile getirdii kolaylatrc ve destekleyici dsal etkenler ve Muellerin tanmlad dzeyli

47

bilin geliimi boyutlaryla kullanlmaktadr. Bylece hareketin mobilizasyon stratejilerinin ve ideolojik syleminin kadnlarn glen(diril)mesi iin kolaylatrc ve destekleyici evreyi oluturduu ama esas olarak da kadnlarn gndelik deneyimlerinin aile, toplum ve hareket iindeki konumlar ile ve bu konumlarn nasl deitirecekleri ile ilgili bilin gelitirmelerinde nem tad grlebilecektir.

48

2. BLM KADIN ALIMALARI VE ARATIRMA YNTEM Trkiyede kadn kimliine ilikin ilk incelemeler Trk modernlemesi ya da Trk milliyetilii erevesinde yrtlmtr. Modernleme ve Cumhuriyetin kadnlara kazandrd haklar balamnda gerekletirilen bu almalarda Cumhuriyetle birlikte oluan kadn kimliinin, olabilecek en ileri noktay tekil ettii ve toplumdaki dier kadn kimliklerinin de zaman iinde bu ideal kadn kimliine evirilecei varsaylmtr (lyasolu, 1998). Kadn kimliini Cumhuriyetin milliyeti, Kemalist modernleme projesinin iinde ele alan bu almalarda, akrn (2002: 30) da vurgulad gibi politik proje ile yeni cinsiyet ilikileri modelleri arasndaki sk ba zerinde durulmamtr. Bu konudaki eletirel almalar 1980li yllardan sonra gerekletirilmeye balanmtr. Bu eletirel incelemelerde yeni rejimin toplumsal cinsiyet kategorileriyle ilgili ideolojik sylem ve pratikleri analiz edilmi, modernleme projesi iinde cinsiyet politikalar irdelenmitir (Durakbaa, 1998; Arat, 1998). Kadnlarn ulus devletin inas projesinde ulusu ve modernlemeci nder (erkek) kadrolar tarafndan bir simge olarak kullanldklar ve zne olamadklar ne srlmtr (Berktay, 1998: 5). te yandan bu projeyi benimsemi ve iinde yer alm olan kadnlarn, benimsemi olduklar projeden dlandklar, tekiletirildikleri vurgulanmtr. Bu adan Aye Durakbaann (1998) Halide Edip zerine yapt alma nem tamaktadr. Durakbaa bu almasnda Cumhuriyetin kurulu srecine bizzat katlm olan Halide Edipin kadn olarak bu sreci nasl grdn incelemi ve Cumhuriyet ideolojisinin toplumsal cinsiyet politikalarn inceleyerek kadnlarn modernlik ile gelenek arasnda yaadklar gerilimi ortaya koymutur. Kandiyoti (1997) Trk modernleme projesinin ve Cumhuriyet ideolojisinin yeni kadn kimliini modernliin gstereni olarak ina ederken bir yandan da geleneksel cinsiyet rolleri ile tanmladn gstermitir. Serpil akrn (1996a) Osmanl Kadn Hareketi aratrmas Trkiyede kadn tarihi almalarnda nemli bir aamay oluturmutur. akr bu almasnda

49

Cumhuriyetin kadnlara verdii haklar ile Osmanl kadn hareketi arasndaki sreklilii gstermitir. Trkiyede son yllarda szl tarih almalarnda nemli bir ivme yakalanmtr. Kadn Eserleri Ktphanesi, Trkiye Kadn Szl Tarihi Pilot Projesini, stanbul niversitesi Kadn Sorunlar Aratrma Merkezi, Cumhuriyetin nc Kadnlar Projesini gerekletirmitir. Bu arivlerdeki kaytlarla kadnlarn kadn kimliini nasl kurguladklar, yaadklar elikileri, tepkileri, glenme mekanizmalarn, var olma srecinde yaadklar hayal krklklarn anlamlandrma ve sembolletirme tarzlar grnr klnmaya allmtr (akr, 2002: 33). Trkiyede kadna ilikin szl tarih almalarnn Cumhuriyetin nc kadnlar ile snrl kaldklar grlmektedir(Akgke vd., 2001: 263). Dolaysyla etnik, snfsal vb. alardan farkl kadn kimliklerine ve deneyimlerine ilikin zengin bir alan kefedilmeyi beklemektedir. Bu adan zlem ahin in (1999) ve Emel Akal n (1993) almalarnn kadn tarihine ilikin farkl damarlar yakaladklar belirtilmelidir6. 1980li yllarn sonlarndan itibaren kadn aratrmalar asndan da yeni bir alana iaret eden gelimeler yaanm, merkezinde kadn kimliinin yer ald sosyolojik ve politik adan yeni bir olgu ortaya km; modernleme projesi erevesinde tanmlanan kadn kimliinden farkl kadn kimlikleri kamusal alanda grnr olmaya balamlardr. 1980li ve 1990l yllarda kadnlar, slami ya da Krt kimliine bal taleplerle kamusal alana kmlardr. Farkl kaynaklara dayanan ama kadnlarn kamusal alanda artan bir grnrlk kazanmas asndan paralellik gsteren bu iki olgunun akademik alana paralel bir ekilde yansmad grlmektedir. slamc kadn kimlii zerine eitli akademik almalar yaplm bulunmaktadr. Bunlar arasnda Nilfer Glenin (2004) Modern Mahrem ve Aynur lyasolunun (2000) rtl Kimlik isimli aratrmalar saylabilir. Buna karn Krt kadn kimlii ve aktivitesi
zlem ahin 1938 ylnda Dersimden Bat Anadoluya srgne gnderilen bir grup kadnla szl tarih grmesi yaparak kadnlarn srgn deneyimini nasl yaadklarn ve bu srete gelitirdikleri dayanma alarn incelemitir. Akaln almas ise KD (lerici Kadnlar Dernei) deneyimi zerinedir.
6

50

zerine imdiye kadar kapsaml bir alma yaplm deildir. Yaln-Heckman ve Van Gelderin (2000) 90larda Trkiyede Siyasal Sylemin Dnmesi erevesinde Krt Kadnlar maj ile Sancarn (2001) Trkler/Krtler, Anneler ve Siyaset makaleleri bu alana ilikin kimi deinmeler ieren istisnalar olarak kabul edilebilir. Ayrca Akn (2002)1990l yllarda yaynlanan Krt kadn dergilerine ilikin analizi, Krt kadn kimliinin oluumu asndan nemli grlmektedir. Ancak Akn incelemesinde kadnlarn semboller ya da kurbanlar olduu yaklamnn etkileri n plana kmakta, kadnlarn sesine rastlanmamaktadr. Trkiyede Krt kadn kimliinin inasn kadnlarn kendi perspektifine dayanarak inceleyen ve bu aratrma iin de referans kayna oluturabilecek akademik almalar henz gerekletirilmi deildir. Bu nedenle Krt kadn kimliinin oluumuna ilikin incelemem, bu alanda kefedici nitelikte bir ilk olan kendi aratrma bulgularma dayanmaktadr. 2. 1. Kadn Aratrmalar Perspektifi Krt kadn kimliinin oluumu aratrmasnda, gerek konusu gerekse de temel alnan kuramsal yaklamla balantl olarak niteliksel aratrma yntemi benimsenmitir. Kadn kimliinin oluumu kadnlarn kendi perspektifinden incelenmeye allmaktadr. Bunu yaparken de kadn deneyimlerini daha ok aa karmay salayaca dnlen szl tarih ve biyografi yntemine bavurulmutur. Aratrma kadnlarn toplumsal deiim srelerinde pasif madurlar olmadklar, srecin ounlukla gzden kaan- znelerinden olduklarndan hareketle yrtlmtr. Berktayn (2001) da vurgulad gibi geleneksel aratrma yntemleri, bu gereklii ortaya karabilecek bir bak, ierik ve teknikten yoksun durumdadrlar. Geleneksel aratrma yntem ve tekniklerine yneltilen eletiriler, kadn aratrmalarnda yeni bir metodoloji gelitirilmesinin de kaynan oluturmutur. Bu konuda ilk gelime yerleik pozitivist bilim anlaynn felsefi dzeyde eletirilmesi sonucu gereklemitir (akr, 1996b: 305). Merkezinde pozitivizmin teori ile pratii yapsal olarak ayrtrmasna ve deerlerden arnmlk ilkesine yneltilen eletirilerin bulunduu smrgecilik ve yeni smrgecilik kart yaklamlar ile Avrupada Frankfurt Okulu teorisyenlerinin

51

yaklamlar, feminist metodolojinin kaynaklarndan birisini oluturmutur. kinci kaynak ise kadn hareketinin kendi deneyimlerinden elde ettii birikimler olmutur (Mies, 1996). 1970li yllar yaamn tm alanlarn sorgulayan feminist hareketin ykseliine sahne olurken, zel alan kamusal alan ayrm ve bilim yntemi ok boyutlu olarak ele alnmtr. Akl/duygu, evrensel/zel, ojektif/subjektif, aktif/pasif, biri/teki gibi kartlklara dayal kavram setleri eletirilmitir. Sistem kart hareketler, klasik bilim ynteminin objektiflik ve evrensellik gibi kavramlarn sorgulamakta olan kadnlar iin yol gsterici bir etkide bulunmutur. Bu tr gelimeler sonucunda objektiflikten kuku duyulmaya, bilimin gerek anlamda ilevi aratrlmaya balanmtr. Kadnlarn sorguladklar eylerin banda bilimin objektiflii ile erkek nyargs ve erkek merkezcilii kavramlar gelmitir (akr, 1996b: 307-308). Yeni bir metodoloji arayna yol aan temel varsaym, sosyal bilimlerde geerli olan teoriler ve metodoloji ile kadn hareketinin politik hedefleri arasnda eliki bulunmasyd. Aratrma znesi ile nesnesi arasnda egemenlik ilikisi kurduu varsaylan pozitivist metodolojinin kullanlmasyla kadn aratrmalarnn kendisinin de bir bask aracna dnecei dile getirilmitir. Mies (1996: 49) yeni arap eski ielere doldurulmamaldr ifadesiyle bu duruma dikkat ekmitir. Feminist aratrmaclar, geleneksel sosyal bilimin, kadnlarn bilen kiiler veya bilginin tayclar olabileceini sistematik olarak yok saydn, bilimin sesinin erkeksi olduunu iddia ederken, tarihin erkek (egemen snfn ve rkn) gzyle yazldn; geleneksel sosyolojik bir cmlede znenin her zaman erkek olduunun varsayldn ne srmlerdir. Bundan hareketle sorunlarn kadn deneyimleri asndan ele alnmasn, kadn deneyimlerinin sosyal zmlemeler iin bir kaynak olarak kullanlmasn nermilerdir. rnein Sandra Hardingin bilgi teorisi zerine yrtt tartmalar ve bak as (stand point) yaklam, kadnlar bilen zneler olarak kabul eden alternatif bir bilgi teorisi gelitirmeye ynelik olmutur. Buna gre epistemoloji kimin bilen olabilecei, neyin bilinebilecei, bilgiyi neyin oluturduu ve geerli kld, var olma ve bilme arasndaki ilikinin ne olduu ya da olmas

52

gerektii ile ilgilidir. Bu da epistemoloji ile ontoloji arasnda bir iliki var demektir (Harding,1996:36-40). Geerli olan aratrma metotlarnn yetersizlii, ncelikle kadn tarihi zerine allmaya balandnda daha ok hissedilmitir. rnein kadnlarn tarihe katksnn tarih kitaplarnda yer almad grlmtr (akr,1994). Aslnda kadnlar grnmez klan bu yaklama sadece tarih disiplini iinde deil, dier sosyal bilim disiplinlerinde de rastlanmaktadr. Bu nedenle kadnlar nce geerli olan aratrma metotlarn eletirmeye balamlardr. Bunlarn banda da erkek merkezci nyarglardan arnmam olduu dile getirilen anket metodu yer almtr. Tm bunlar kimin, nereye, nasl, nelerle bakt sorularn bir baka deyile kadn aratrmalarnda yntem sorununu gndeme getirmitir (akr,1996b:309) Bu tartmalardan kadn aratrmalarnn kadnlar iin, kadnlarn deneyimlerine dayanarak ve kadnlar tarafndan gerekletirilmesi gibi sonular kartlm (Harding,1996; Mies,1996) ve kadn aratrmalar iin kimi temel metodolojik ilkeler gelitirilmitir. Aada Miesin nerdii ilkeleri sralayp buna gre kendi yaklamm ifade etmeye alacam. 1- Aratrmac ve aratrma nesneleri arasndaki dikey iliki ve yukardan bak, yerini aadan baka brakmaldr. 2- Aratrma nesneleri ile ksmi zdelemeyle gerekletirilen bilinli tarafllk benimsenmelidir. Bu, deerlerden arnmlk ilkesinin seyirci bilgisi yaklamnn tam tersidir. Bilinli tarafllk, salt subjektivizm ya da basit empatiden farkldr. Snrl bir zdeleme temelinde aratrmac ile nesneleri arasnda eletirel ve diyalektik bir mesafe oluturur. 3- Kadn aratrmalar kadn kurtuluunun ayrlmaz bir paras olarak ele alnmaldr. 4- Aratrma sreci hem aratrma zneleri hem de aratrma nesneleri iin bir bilinlenme sreci olarak yaanr.

53

Krt kadn kimliinin oluumu aratrmasnda klasik pozitivist metodolojiye ve onun niceliksel aratrma tekniklerine ynelik feminist eletiri byk lde benimsenmekte ve toplumsal gerekliin ve deiimin kavranmasnda kadn deneyimlerinin nemi ve bunlarn aratrma srecine dahil edilmesinin gereklilii kabul edilmektedir. Aratrma esas olarak kadnlarn anlatmlarna dayanmaktadr. Grmelerde, soru soran konumda olmann zne olarak aratrmac ile aratrma nesneleri arasnda bir egemenlik ilikisi kurduunun bilinciyle bunu en aza indirme abas iine girilmitir. Bunun iin ncelikle grme yaplan kadnlara aratrma konusu ve yntemine ilikin ak ve doru bilgiler verilmitir. Grmelerde belli bir ynerge kullanlm olmakla birlikte kadnlarn konumalarna mdahale edilmemeye allmtr. Grmelerin yapld kente yabanc olmamak ve grlen kadnlara kltrel yaknlk, zellikle de ayn dili konuabiliyor olmak, yatay bir iliki kurulmas iin nemli bir avantaj oluturmutur. te yandan kltrel yaknln salad avantaj snfsal farkllama karsnda gcn yitirmitir. Snfsal konum ve sosyal stat asndan daha yakn durumda olan kent merkezinde oturan ve meslek sahibi ve/veya parti, dernek, toplum rgtnde alan kadnlarla greli olarak daha rahat ve eit bir iliki kurulmutur. Buna karn sra kentin uzak gecekondu semtlerinde, cretsiz amarhanelerde ya da i ve yardm bavurularnn kabul edildii belediye halka ilikiler brolarndaki grmelere geldiinde aratrmacnn giyimi, yapt i ve soru soran olmas grlenlerle arasnda bir mesafe olumasna yol amtr. te yandan gven ilikisinin domas iin harcanan aba ve empati duygusunun grmelerin tmyle i dkme, yandalk gelitirmeye dnmemesi iin de zen gsterilmitir. Bu konuda zaman zaman zorlanmalar yaanmtr. zellikle sevilen akrabalarn, kardelerin ya da elerin kaybedilmesi, zorunlu g ya da maruz kalnan iddete ilikin anlatlar, anlatan asndan olduu kadar dinleyen asndan da duygusal boyutu arlatrmtr. Yaplan yz yze grmelerin aratrmac iin son derece sarsc bir bilinlenme sreci olduunun da belirtilmesi gerekmektedir. Baka balamlarda ounlukla

54

yukardan bakla iliki kurulan kadnlarla dinleyici olarak karlamak, onlarn anlam evreni iinde dnmek ve aadan bakla iliki kurmak zenginletirici olduu kadar sarsc bir deneyim olmutur. Son olarak bu aratrmada kadn aratrmalarnn, pratie ynelik olmas ve kadnlarn glen(diril)mesine hizmet etmesi gerektii ynndeki politik hedeflerinin paylald da belirtilmelidir. Aratrma kadnlardan yana bir tarafllk ve ksmi bir zdeleme ile yrtlmtr. Aratrmacnn tarafll daha ok Spivakn (1988) dile getirdii sesi duyulmayanlarn sesinin duyulur klnmas balamnda deerlendirilebilir. Alttan bak bu aratrmann da merkezinde yer almaktadr. Kadnlarn kimlik oluumu gnlk hayattaki deneyimlerine dayanarak ve onlarn perspektifinden incelenmektedir; konuya ailesel, sosyo-ekonomik ve politik faktrleri ieren geni ve ok katmanl dinamik etkileimleri yakalayabilecek bir bak asyla bakmaya allmaktadr. te yandan alttan bak merkezde olmakla birlikte bununla snrl kalnmam, stten baka da bavurulmutur. Krt kimlii ile kadn kimliinin ina sreleri arasndaki etkileimi izleyebilmek, kadnlarn aktrler olmalarn etkileyen sosyo-ekonomik ve kltrel koullar ve sreleri, hareketin ideolojisini, mobilizasyon stratejilerini ve kadn kimliine ilikin sylemini irdelemeyi de gerektirmektedir ve bunun iin de stten baka da ihtiya bulunmaktadr. Bu balamda liderlerin konumalar, yazl belgeler, periyodik yaynlar, parti tzk ve programlar, rgtsel dokmanlar vb. de incelenecek metinler arasnda yer almaktadr. Ama esas olarak aratrmann merkezinde kadnlarn kendi deerlendirmeleri ve anlamlandrmalar yer almaktadr. Bunun iin de szl tarih ve biyografi yntemine bavurulmutur. Szl tarih grmelerinin yan sra bir grup HADEP kadn alanna kapal ulu, yar ak ve ak ulu sorularn yer ald bir soru kad uygulanmtr. aada yer verilmitir. Uygulanan ankete ilikin bilgilere bu blm iinde

55

2. 2. Szl Tarih ve Biyografi Gemii kiilerin belleklerinden szl ifadeleriyle toplamak (lyasolu,1996:323) ya da belli bir dneme ait ve/veya yaantlarn bellein derinliklerinden kartlp deerlendirilmesi yoluyla toplumlarn tarihlerinin inasna katkda bulunan bir aratrma yntemi (Danacolu,2001:133) eklinde tanmlanabilecek olan szl tarih, 1950li ve 1960l yllardan itibaren, tarihin konusunun deiip eitlenmesine paralel olarak kullanlmaya balanmtr. Aslnda sz ile tarihin ilikisi hi de yeni deildir. Szl tarih, tarihin kendisi kadar eskidir. Bununla birlikte tarihin 19. yzylda belge ve arive dayal bir disiplin haline gelmesiyle szl kaynaklar bu disiplinden dlanmtr. Tarih yazm uzun yzyllar boyunca ynetime ve siyasete odaklanm, iktidar etmenin geri plann hazrlayan bir ilev grmtr. Tarihin siyaset ve iktidar merkezli yaplan 19. yzylda da srm, toplum, vatanda, ulus kavramnn kefi tarihin konusunu deitirse de siyaset merkezli oluu devam etmi; tarih byk savalarn, byk devletlerin, byk komutanlarn yaam ykleri ya da onlarn ba rol oynad savalarn tarihi olarak sunulmutur (Danacolu,2001:1-2). Bu tarih sradan insanlara, kadnlara, yoksullara, iilere, gndelik yaama ve onun dnmne yer vermemitir. Thompson (1999:1-2) bu durumun dnemin tarih yazclarnn mensup olduklar snfla ve cinsiyetleriyle ilgili olduunu belirtmektedir. Ynetici snfa mensup olan tarihiler iilerin bak alaryla ya da kadnlarn deneyimleriyle ilgilenmemilerdir. Kald ki farkl bir tarih yazmak isteseydiler bile bunu baarmalar ok g olacakt. nk tarih yazclnn hammaddesi olan yazl belgeler yine ayn nceliklere sahip kiiler tarafndan saklanm ya da yok edilmiti. Tarihte grnmeyenlerin ayn zamanda en az yazl belge brakanlar olduklar bilinmektedir. Yazl olmayan kaynaklarn ise nesnellii ve belgeye dayanmay bilimselliin temel kstas haline getiren 19. yzyln potizitivist bilimsellik yaklamna gre hibir deeri bulunmamaktayd. Bylece tarihin bilime dnmesi sz ile balantsn koparmt.

56

20. yzylla birlikte bu yaklam nemli oranda deiime uramtr. Tarih giderek siyaset merkezli olmaktan toplum merkezli olmaya kaym, antropoloji, sosyoloji gibi disiplinlerin, Annales gibi akmlarn etkisi ile sosyal bilim merkezli bir dorultu iine girmitir. Aadan tarih, sessiz ynlarn tarihi, insanl tarih gibi anlaylarn gelimesi ile toplumsal tarih kavram ve tarihin demokratiklemesi olgusu gndeme gelmitir (Danacolu, 2001: 2; Thompson, 1999: 7). Liderlerin tarihi yerine sradan insanlarn gnlk yaamlarna eilen sosyal tarihin gelimesi, kadn tarihinin geliiminde de rol oynamtr (Scott, 2000; Akgke vd., 2001). Sosyal tarih tarihin ieriini deitirdii gibi tarih yazma srecinde de deiime yol amtr. rnein szl kantlar yeniden kullanlmaya balamtr. Szl tarihe ynelik ilk kurumsal adm Amerikada atlm olmasna karn, bu giriim alttan tarih yaklamnn aksine elitist bir yaklamla yrtlerek Amerikan tarihinde nemli rol oynam ahsiyetlerin anlar derlenmitir. Buna karn Avrupada szl tarihin ortaya kmas ok farkl dinamiklerle gereklemitir. 19. yzyldan itibaren derinlemesine mlakat, anket, katlmc gzlem gibi yntemlerle ii snfnn tarihi ve yoksulluk aratrmalar konusunda gl bir gelenee sahip olan ngiltere, szl tarih almalarnn itici gc olmutur. Kta Avrupasnda ise faizm, Yahudi soykrm ve spanya Sava zerine yaplan almalar szl tarihin ilk odakland alanlar olmutur. 1960l yllarn sonlarndan itibaren marjinal gruplarn, aznlklarn, gmenlerin, zencilerin, kadnlarn, baka bir ifade ile tarih yazlrken darda braklm olanlarn tarihe dahil edilmesine ynelik talepler szl tarihin kapsamn geniletmitir (Danacolu, 2001: 131-133). Leyla Neyzi (2004: 10-11) szl tarihle belgelere dayal tarih arasnda en nemli farklardan birisinin szl tarih grmelerinin bu tarihi olaylarn yaand dnemde deil de, daha sonra ve bellee referansla yaplmalar olduunu belirtir. Szl tarihin znel, gncel ve anlatya bal yaps, tarihin bireyler tarafndan gnmzde nasl anlaldn, yorumlandn ve yaandn anlamay salar. Neyzi ye gre szl tarih aslnda karma bir tr olarak grlmelidir. nk hem szl tarih anlatlar hem de bu anlatlarn yorum sreci, gerek gncel gerekse tarihsel kaynaklarn katkda

57

bulunduu bir sretir. Szl tarih almalar, szl tarihiyle grmecisi arasndaki ilikinin bir sonucudur. Szl tarih yaklam kadn aratrmalar asndan da yeni bir bak as oluturmutur. Balangta kadnlarn grnmezlii sorunu zerine odaklanan ve kadn tarihe dahil etmeye alan yaklam zamanla bunun tesine geerek tarihin yeniden inasna ynelmitir (Scott, 2000: 156). Tarihin nasl olutuu, yansd ve evrildiini anlayabilmek iin kadna ilikin tarihsel bilginin tarihsel aratrma iinde yer almas gerektii vurgulanmaya balanmtr (lyasolu, 1996: 318). Szl tarihin gizli kalm sesleri ortaya karmaya ynelmesi, zellikle kadnlar sz konusu olduunda nem kazanmaktadr. Biyografi yntemi, aratrmann merkezinde yer alan Krt hareketi iinde sesleri gizli kalm olan kadnlarn seslerine, tanklklarna, gndelik yaam deneyimlerine ve bu deneyimler ndaki anlam dnyalarna k tutacak bir yntem olarak grlmtr. akr (2002: 30) kiinin kendi bellei ile toplumda retilen semboller, anlamlar, alanlar arasnda nasl bir kpr kurulduunu yaam yklerinden izlenebileceini dile getirmektedir. Szl tarih ynteminin bu avantajnn, aratrma srecinde gerekliin hem bireysel hem de toplumsal yzeylerini bir arada kavramay salayaca dnlmektedir. Szl tarihe yneltilen eletiriler, znellik ve temsil sorunlaryla ilgilidir. Szl tarih almalarnn yapld gruplarn geneli temsil nitelii tamayaca ne srlmektedir. te yandan insanlarn yaarken de, anmsarken de olaylara, srelere, ilikilere kendi pencerelerinden bakmalar nedeniyle, szl tarih grmelerinin, tarihin meru kaynaklarndan saylamayaca dile getirilmektedir. Deneyimlere bilgi kayna olarak bavurulmasna ilikin olarak, gnlk yaam deneyimleri ile snrl kalma tehlikesine de dikkat ekilmektedir (Tosh, 1997: 199). Niceliksel aratrma yntemlerine gre biyografi ynteminin temsil sorunu ierdii kabul edilebilir. Buna karn biyografinin niceliksel yntemlerle elde edilmesi mmkn olmayan kapsamda ve derinlikte bilgi kayna oluturduu da baka bir

58

gerektir. Bu avantaj, temsil sorununa ramen niteliksel aratrma yntemini kullanmann gerekesini oluturmaktadr. zellikle de kadnlar ya da aznlklar gibi kamusal alanda grnmeyen kesimlere ynelik kefedici aratrmalarda bu yntemin yarar tartmaszdr. Bu aratrma da krk kadnla yaplan grmeye ve bir grup HADEP kadn aktivistine uygulanan soru kadna dayanmaktadr. Krk kadnla yaplan grme bulgularnn Krt kadnlarn tm iin geerlilik tad ne srlemez. Bununla birlikte yaplan derinlemesine grmelerin sunduu bilgilerin Krt kadnlarn geneline ilikin bir bak oluturabilecei, yeni almalar iin faydal bir zemin oluturabilecei belirtilebilir. znellik eletirilerine kar, znelliin baka herhangi bir tarihi belge asndan da geerli olabilecei ne srlmektedir. Neticede bir belge de onu kaleme alann rndr. Szl tarih, ancak yazl belge kadar gvenilir ya da gvenilmezdir (Danacolu, 2001: 134). Kald ki szl tarihe eletiri olarak yneltilen znellik, baka bir adan szl tarihin zenginlii olarak da deerlendirilebilir. Anlatlanlarn ounlukla gerek yaamn olduu gibi yanstlmasndan ziyade onun yeniden kurgulanmasna dair olduu bilinmektedir. Bununla birlikte bu durumun zgl bir kadn kimliinin oluumunu kadnlarn kendi perspektiflerinden incelemek iin yntemsel bir sorun oluturmad dnlmektedir. nk aratrmann odakland yn kadnlarn yaadklarndan ziyade bunlara verdikleri anlamdr. Bu ekilde hem Meluccinin sosyal hareketler yaklamnda n plana kard niin sorusunun yantn bulmann hem de lyasolunun da (Akgke vd., 2001: 266) vurgulad gibi kadn kimliinin nasl kurulduunu izlemenin mmkn olabilecei dnlmektedir. Scottun, deneyimi temel alan yknn gemite kadnlara (ve erkeklere) ne olduunu ve bunun nasl karlandn deil, kadn (ve erkek) kategorilerinin anlamlarnn bir kimlik olarak nasl kurulduunu gsterebilecei vurgusu, bu alma iin de yol gsterici niteliktedir (Aktaran: ahin, 1999). te yandan Neyzinin (2004: 15) vurgulad gibi bu ynyle szl tarihi yaratc bir sre olarak grmek mmkndr. Anlat, grmecinin bellek yoluyla gemite yaanm olaylar anmsarken, onlar bugnn gzyle ve bu gn iin

59

yorumlamasyla olumaktadr. Bu anda szl tarih bir yandan gemii aratrrken bir yandan da bugn irdeleyen yaratc ve karma bir tr olarak ortaya kmaktadr. Szl tarih almasnda dorudan gndelik deneyimlere saplanp kalma tehlikesine kar yaplan uyar nemsenmektedir. Bu tehlikeden saknmak iin anlatlarn daha geni bir balam iinde deerlendirmek gerekmektedir. Bu aratrmada da toplumsal olanla kiisel olann ve kadnlarn bireysel kimliklerinin inas ile kolektif kimlik ve eylem srelerinin birbiriyle balants ve tm bunlarn toplumsal, politik ve kltrel bir balam iinde etkileerek birbirlerini ve iinde yer aldklar balam dntrmeleri izlemeye allmtr. 2. 3. Szl Tarih Grmeleri 2. 3. 1. Grmeler in Diyarbakrn Seilmesi Grmeler iin Diyarbakr kenti tercih edilmitir. Bunun nedeni Diyarbakrn 1980-2000 yllar arasnda Krt sorunu balamnda yaanan olaylardan en fazla ve en yaygn bir ekilde etkilenen kentlerden olmasdr. Ayrca Diyarbakrn g zincirinde hem balang noktas, hem ara durak hem de dn noktasn tekil etmesi de bu kentin tercih edilmesinde etkili olmutur. Bilindii gibi g 1980li yllarla balam bir olgu deildir. 1960l yllardan itibaren ekonomik ve sosyal deiimin lke genelinde yaratmaya balad etkiyle, kylerde geim olanaklarnn eskisi gibi olmamas, kentlerin istihdam ve eitim olanaklar asndan daha ekici hale gelmesi gibi gerekelerle krlardan kentlere doru g hareketi balamtr. Grlen kadnlarn yaam yklerinde de rastlanlan bu nfus hareketinin, g edilecek yerde geim olanaklarn salamlatracak, terk edilen yerdeki birikimleri aktarmaya elverecek ekilde zincirleme bir g olgusu eklinde gerekletii gzlenmektedir. 1990l yllarda yaanan iddet olaylar ve buna kar benimsenen gvenlik konsepti sonucunda krdan kente g, kitlesel olmasnn yan sra ani olmas, birikimlerin aktarlamamas ve g edilen yere hazrlksz gelinmesi nedeniyle ncekilerden farkl bir hal almtr. Ayrca bu nfus hareketinde tek bir g halkas ile snrl kalnmamtr. Bu yeni g

60

hareketi kylerden, kasabalara, kasabalardan kent merkezine, oradan byk kentlere doru yaanm, bir sre sonra g edenlerin bir ksm kente geri dnm, aralarnda kylerindeki topraklar mevsimlik olarak ekip bimeye balayanlar olmutur. Diyarbakrn sz edilen g hareketinin merkezinde bulunmasnn kimlik oluturma/edinmede Trkiyenin byk metropollerine gitme ve geri dnme gibi nemli duraklarn izlerini srme olana sunmas asndan da yerinde bir tercih olaca dnlmtr. Nitekim grlen kadnlarn bir ksm sz edilen g aamalarn yaayp tekrar Diyarbakra dnm olanlardan olumaktayd. Ve bu srecin kimlik oluumu zerindeki etkileri irdelenmeye deer bulunmutur. 1990l yllardan itibaren gle birlikte Diyarbakr kent nfusunda ortaya kan eitlenmenin normal bir kent mekannn sunabileceinden daha fazlasn sunduu da belirtilmelidir. Diyarbakrda eski kent sakinlerinin yan sra 1960l yllardan itibaren olaan gerekelerle kylerden gelip kentin sakinlerine karanlar ya da 1990l yllardaki g hareketiyle gelip kentin hibir olanandan yararlanamayarak kentin kenar mahallelerinde yaam sava verenleri bulmak mmkndr. Bu farkl sosyo-ekonomik konumlarn ayn mekan ve zaman kesiti iindeki varl, farkl kltrel ekillenmelerin bir aradaln da mmkn klaca dnlmtr. Seilen alandaki eitliliin, kimlik oluumundaki deikenlie ilikin bir fikir verebilecei dnlmtr. Diyarbakrn tercih edilmesindeki baka bir etken de, bu kentte yaayan kadnlarn, aratrmann konu edindii zaman dilimi iinde kesintisiz bir politik hareketlilik gstermi olmalardr. Kadnlarn Krt kimlii ekseninde kamusal alana kp etkinliklerde bulunmalarnn yan sra ele alnan zaman diliminde hareketin sylemi ile yaamn olaan akn kesen olaan st olaylarn etkilerinin bir arada izlenmesine olanak sunmas da bu kenti szl tarih grmeleri iin uygun bir tercih haline getirmitir. Konusu ve benimsenmi olan niteliksel aratrma yntemi nedeniyle bu aratrma, snrlar belli bir kategoriyi- ki burada bu kategori Krt kadndr ve zaten bu btnn kendisi sorunlu durumdadr- temsil edici ve genelletirilebilir bir sonuca ulama iddiasnda deildir. Bu nedenle grmelerin aranan zellikler asndan

61

elverili tek bir kentte yaplmasnda saknca grlmemitir. Nitekim bu alma, niceliksel aratrma yntem ve teknikleri ile genele ilikin temsil edici bir rneklem zerinden yrtlmemitir. Sadece belli bir zaman kesitinde, belli toplumsal ve siyasal olaylar balamnda kadnlarn etnik, cinsel ve ok snrl da olsa snfsal kimlik oluumuna ilikin, baka zaman kesitlerinde ve balamlardaki yaananlar anlamaya da katk sunabilecek ok boyutlu bir fotoraf oluturulmaya allmtr. Bu fotorafn ayrntlarnn en net kabilecei kentin Diyarbakr olabilecei dnlmtr. 2. 3. 2. Grlen Kadnlarn Seilmesi Grmeler 2005 ylnn ubat-Mays aylar arasnda toplam 40 kadnla yaplmtr. Her bir grme ortalama iki saat srmtr. Yarm gn alan grmeler yapld gibi, bir saatten daha nce biten grmeler de olmutur. Grmeleri yapmadan nce kadnlarn bir ksmyla n grme yaplmtr. Grlecek kadnlara ulalmasnda kartopu yntemi uygulanm olmakla birlikte, yaanlan srele balantl toplumsal ve politik deneyimlerin farkll, cretli bir ite alp almadklar gibi hususlar bata olmak zere farkl kesimlerden, ya gruplarndan ve yaam tecrbelerinden kadnlarn seilmesine zen gsterilmitir. Bu eitlilii salamak amacyla grlecek kiilere ulaabilmek iin Diyarbakrdaki kadn rgtlerine ve belediyelerin eitli birimlerine bavurulmutur7. Kartopu yntemi ve eitli kurumlarn yardmna ramen grlecek kadnlarda istenilen eitlilie ulalmakta kimi alardan glk ekilmitir. Grlen kadnlar arasnda yaanlan olaylardan ve hareketin syleminden etkilenmemi olanlarn da bulunmas tercih edilmekteydi. Bu kadnlarla yaplacak grmelerin, yaanlan olaylardan ve hareketin syleminden farkl dzeylerde etkilenmi olan kadnlarn kimlik oluumu arasnda karlatrma yapma olana yaratmas beklenmekteydi. Ancak sz edilen kesimlerden kadnlarla balant kurma olana bulunamamtr.
Bu rgt ve birimler; DEHAP Diyarbakr Kadn Kollar, Selis Kadn Merkezi, Byk ehir Belediyesi Halkla likiler Brosu, DKASUM (Byk ehir Belediyesine bal Kadn Sorunlarn Aratrma ve Uygulama Merkezi), Balar Belediyesine bal Kardelen Kadn Evi, KAMER ve Yeniehir Belediyesine bal bir kadn merkezi olan EPDEMdir. Bunlarn iinde sadece KAMER bavurucular ile grme yaplmasna araclk edemeyeceini belirtmitir.
7

62

Yaanan olaylardan hibir eklide etkilenmemi olan kadnlar, iinde Krt sorununa ilikin dncelerinin de sorulaca bir grmeye scak bakmamlardr. rnein kiisel bilgilere ilikin sorularn ardndan Krt sorunu balamndaki sorulara geildii zaman grme yaplan iki kadn yant vermek istememi ve bu nedenle iki grmede, grme yarda kesilmitir. Gven ilikisi oluturmak amacyla tandklar birisinin araclna zellikle itina gsterilmi olmasna karn Krt sorununa dair olan ve teyp kaydnn da kullanld bir grme, kadnlara rktc gelmitir. Bu gln alamamas yznden grmeler arlkl olarak yaanlan sreten ve hareketin syleminden eitli derecelerde etkilenen kadnlarla yaplmak zorunda kalmtr. Sonuta grmelerde balangta hedeflenen eitlilie ulaamam, farkl eitim dzeylerinden, sosyo-ekonomik statlerden ve farkl ya gruplarndan olmakla birlikte daha ok hareketin etki alannda kalm olan ve Snni mezhepten kadnlarla gerekletirilmitir. Grlen kadnlara ilikin ayrntl bilgeler Ek III de, grmede kullanlan ynerge ise Ek IVte sunulmu bulunmaktadr. 2. 4 . Anket Uygulamas Aktif politik katlm gsteren kadnlarn profilini karmak amacyla 2002 ylnda HADEPin genel merkez ve yerel rgtlerinde grevli bulunan 122 kadna, iinde kapal, yar ak ve ak ulu sorularn bulunduu bir anket uygulanmtr. Anket, profesyonel olan ve blgesel dzeyde grev yapan Merkezi Kadn Kolu yelerince uygulanmtr. Karadeniz Blgesinde HADEP rgtnn bulunmamas, Anadolu Blgesinde de blge alanlarnn yantlar iletmemesi nedeniyle soru kad 5 blgede, toplam 21 ilde, 122 kadn aktiviste uygulanmtr. Uygulanan soru kad ve yantlardan derlenen tablolar Ek I ve Ek II de yer almaktadr. 2. 5. Aratrmann Kapsad Zaman Dilimi ve Alannn Snrlandrlmas Aratrma esas olarak daha nce de belirtildii gibi, 1980 sonras dneme odaklanm bulunmaktadr. Krt kimliinin oluum srelerinin ve Krt hareketinin bu zaman dilimiyle snrl olmamasna karn, 1980 sonras dnemin tercih edilmesinin eitli nedenleri bulunmaktadr. Bunlardan ilki, 1980 sonras Krt hareketinin, aratrmann kuramsal erevesini oluturan yeni sosyal hareketler

63

yaklam iinde deerlendirilebilecek zellikler gstermesidir. kincisi kadnlarn aktrler olarak kamusal alana kmalarnn 1980li yllardan itibaren gzlenen bir olgu olmasdr. Aratrmann esas olarak odakland dnemi 1980 sonras oluturmakla birlikte 19. yzyl sonlar ile 20. yzyl balarndaki Krt kimlik sylemi ile Krt hareketine ve 1980lere kadar olan srece de deinilecektir. Sosyoekonomik ve politik balamdaki deiimlerin, hareketin sylemi ve kadnlarn katlm zerindeki etkisinin gzlenmesi asndan bu deinme gerekli grlmtr. Bu ekilde kadnlarn zgl deneyimlerinin tarihsel, toplumsal bir balama oturtulabilecei ve aktrler olmalarn kolaylatrc objektif etkenlerin de ortaya karlabilecei dnlmtr. Krt kimliinin oluumu yer almaktadr; Etnik kimlik ile toplumsal cinsiyet ilikilerinin karlkl kuruluu Kadnlarn aktrler olmalar, kolektif eylem srecinde kimlik oluturmalar, kendi kendilerini ve yaadklar dnyay anlamlandrmalar, Kadnlarn Krt hareketi balamndaki deneyimleri ve bu deneyimleri iin oluturduklar anlam erevesi, Kadnlarn kendi benlikleri ile hareket balamnda retilen semboller, anlamlar ve alanlar arasnda nasl balantlar kurulduu Aratrma konusu, incelenen dnemdeki sosyo-ekonomik balamdan, siyasal ve toplumsal deiimden bamsz ele alnamayacandan bu boyutlar da konunun gerektirdii lde incelemeye dahil edilmitir. Benzer amala, Krt toplumundaki cinsiyet ilikileri ve kadnlarn toplumdaki yerleri de ele alnmtr. Kimlik oluumunun ilikisel bir sre olduu gz nne alndnda, hem 1980 sonras Krt kimliinin oluumu hem de Krt kadn kimliinin oluumunun incelenmesinde Cumhuriyetin kurulu yllarnda ina edilen Trk Kimlii sylemi ile Modern Trk Kadn imajnn da irdelenmesi gerektii aktr. Ancak byle bir ya da Krt hareketi kendi balarna bu aratrmann

konusunu oluturmamaktadr. Sz edilen olgular u alardan aratrma kapsamnda

64

irdelemenin aratrma kapsamn ok fazla geniletecei kaygsyla, yol aaca eksikliin bilinmesine karn bu boyut byk lde aratrma kapsamnn dnda tutulmutur. 1980 sonrasnda Trkiyede Krt kimliine dayal bir sosyal hareketliliin ortaya kmas sadece ulusal dzeydeki sosyo-ekonomik ve politik gelimelerle aklanamaz elbette. Byle bir olgunun kreselleme, uluslar aras kurumsal ve politik deiimler ve Ortadoudaki gelimeler gibi makro dzeydeki etkenlerle bir arada deerlendirilmesi gerektii aktr. Fakat bu aratrmada, esas olarak Krt sorunu ya da Krt kimliinin kendisi deil, Krt hareketi iinde kadn kimliinin oluumu incelendii iin yukarda sz edilen dzey gz ard edilmitir. 2. 5. Varsaymlar Birinci blmnde izilen kuramsal ve kavramsal ereve iinde ve bu blmde tanmlanan metodolojik yaklam ile yrtlen aratrma, daha nce de belirtildii gibi, kefedici bir nitelik tamaktadr. Seilen aratrma yntemi, snanabilir, somut varsaymlar ne srmeye elverili olmasa da, almay ynlendiren genel varsaymlar bulunmaktadr. Bunlar u ekilde ifade edilebilir: Kadnlar, toplumsal srelerin pasif unsurlar ya da kurbanlar deildirler. Kendilerini ikincil klan ve egemenlik uygulayan sistemlerin iinde de direnme ve glenme stratejilerini gelitirebilirler. Gelitirdikleri direnme ve glenme stratejileri, ancak yaadklar toplumdaki, toplumsal cinsiyet ilikilerinin mant iinde anlalabilir. Sosyal hareketlere katlmlar, kadnlarn farkndalklarnn artmasn ve glen(diril)melerini salar. 1980 sonras Krt hareketinin ideolojik, politik metinleri ile kadnlarn kendi anlatmlarna dayanarak, kadn kimliinin oluumunun incelendii aratrma alanna ilikin daha zgn varsaymlar ise unlardr: Kadnlarn kamusal alana kmalarnn ve Krt kadn kimliini stlenmelerinin, sadece yaadklar maduriyetin ya da hareketin ideolojik sylemiyle mobilizasyon stratejilerinin rn olmad, bunun ayn zamanda kendi tercihlerinin de rn olarak gerekletii varsaylmaktadr. Bu olgunun, Krt toplumundaki verili cinsiyet ilikilerinin gz nnde bulundurularak

65

anlalabilecei ngrlmektedir. Kadnlarn kolektif eylemlere katlmalarnn, kendilerini snrlandran ataerkil engellerin dna kmalarna ve yeni tecrbeler edinmelerine yol at ve glen(diril)melerinde etkili olduu varsaylmaktadr. Ayrca aktrler olmalarnn hem Krt kimliinin hem de kadn kimliinin tanmn etkileyecei dnlmektedir.

66

3. BLM TOPLUMSAL CNSYET LKLER PERSPEKTFNDEN KRT KADINININ KONUMU 1. zc Olmayan Bir Betimleme erevesinin Oluturulmas Bu blmde Krt toplumunda cinsiyet ilikileri ve kadnn konumuna ilikin genel bir betimleme erevesi oluturulmas amalanmaktadr. Bunun, kadnlarn znel deneyimlerini toplumsal bir balam iine yerletirmeye ve znel olanla toplumsal olan arasnda ba kurmaya yardm edecei dnlmektedir. Oluturulan genel ereve ile karlatrmal bir ekilde grme bulgularna da yer verilmitir. Kimliklerin birer sosyal ina olduu yaklam, Krt kadn gibi sabit zsel niteliklere gnderme yapan homojen bir kategoriye kukuyla yaklamay gerektirir. Herhangi bir etnik ya da ulusal grubun, tarih boyunca deimeyen niteliklere sahip homojen birimler olmalar gibi, Krt kadn kategorisi de kurgusal bir nitelik tamaktadr. Gerekte belli bir corafik alanda yaayan topluluklardaki kadnlara ilikin betimleyici zellikler, ncelikle bu alandaki sosyo-ekonomik yapya, kltrel dokuya ve bunlarn birbirlerini etkileyerek zaman iinde geirdikleri deiime bakmay gerektirir. Krt kadn iin betimleme erevesi olutururken de bu saptamadan hareket edilmitir. Bu erevenin temel unsurlarnn klasik ataerkillik ve slam ideolojisi ile Trkiyedeki kapitalistleme ve modernleme sreleri olduu dnlerek, bunlarn zaman iindeki deiimlerine baklmtr. Kukusuz burada bata snfsal konumlar ve kr ya da kentte yayor olmalar gibi birok adan farkllk gsteren bir grubun tm yelerini kapsayacak bir ereve sunulmas beklenmemelidir. Yaplan, blgede egemen olan sosyo-ekonomik ve kltrel yapnn zelliklerinden hareketle genel bir referans erevesinin oluturulmasdr. Trkiyede kadnlarn konumundaki deiimi kapitalist retim ilikilerinin evrimi balamnda inceleyen almalarn byk lde Krt kadnlar asndan da

67

tanmlayc

olduu

dnlmektedir8.

Bununla

birlikte

kimi

zgllklerin

bulunabileceinin de gzden karlmamas gerekmektedir. Ertrkn (1995) altn izdii gibi modernleme etkisi, dorusal bir yaylma eklinde gereklememekte, mevcut yaplarla eklemlenme eklinde ortaya kabilmektedir. Nitekim yreye zg prekapitalist yaplarn bir ksm modernleme srecindeki kurumlarla eklemlenerek mevcudiyetlerini srdrebilmektedir. Bu balamda, Cumhuriyet ncesinde gebeyar gebe airet topluluklar halinde yayor olmalar ve modernleme srecinin corafik ve politik nedenlerle yaadklar yrelere greli olarak ge yansmas, Krtlerin toplumsal yaam koullarnn zgl ynleri olarak deerlendirilebilir. Trkiyenin Ortadou ve Gneydou Asyann byk blmyle birlikte klasik ataerkil sistem iinde bulunduu kabul edilmektedir. Bu sistem zorunlu yerletirme ve gebe airetlerin zerkliklerini yitirmelerinden, kyl tarmnn pazara almasna kadar farkl ekonomik deime dinamiklerinin etkisi altnda kalarak dnm geirmektedir. Otoritenin, erkek soyundan gelen geni aile yaps ierisinde yal erkein elinde bulunduu klasik ataerkilliin zellikleri yle sralanmaktadr: Saygnlk kalplar yaa dayaldr; kadnlar ve erkekler iin farkl hiyerariler sz konusudur; cinslerin faaliyet alanlar ayrmtr; kadnlarn emeine ve reme kapasitelerine, evlenerek dahil olduklar erkek soyu tarafndan el konulur. Klasik ataerkilliin yeniden retimi, ayn zamanda tarm toplumlarndaki kylln yeniden retimi ile ilikili olan ata soylu geni hanenin ileyiine baldr. Bu sistemin maddi temelleri yeni piyasa gleri, krsal kesimde kapitalistleme ve yoksullama srelerin etkisi altnda kmektedir (Kandiyoti, 1997). 1950li yllardan nce Trkiyede nfusun ok byk bir blm (%80) kylerde yaamaktayd. Tarmda ounlukla kk aile iletmeleri geimlik retim yapmaktaydlar. Bu dnemde retim ve yeniden retim faaliyetlerinin birlikte ve ibirlii ile yrtlmekte olmasyla balantl olarak kadnlarn yapmas gereken iler ok fazla ve eitli idi. Ar i yk ve eitlilii dolaysyla kadnlar arasndaki i blm ayrntl kurallar iermekte ve ok aamal bir smr dzeni bulunmaktayd (zbay, 1995).
8

Trkiyede sosyo-ekonomik yapda belirgin bir deiimin

zbay, 1995; zbay, 2002; Ertrk, 1995; Kandiyoti, 1995; Kandiyoti,1997; Sirman, 1990

68

hissedildii yllar 1950li yllardr. Bu dnemin esas olarak tarmsal gelime yllar olduu sylenebilir (Boratav, 1990). yaygnlamaya balayan kapitalizm, Nitekim 1950lerin banda tarmda 1970lerin sonuna kadar geliimini

srdrmtr. Sosyal ve ekonomik yapdaki deiimlerle birlikte nfus art tarmsal retimde ailenin tm erkek yelerinin emeine ihtiyac azaltm, geni ailelerin eski dzeni de bozulmaya balamtr. Tarmda modernleme ve tarm d i olanaklarnn artmas, eitim ve g dolaym ile sosyal bir hareketlilik ortaya kmtr. Gn bir sosyal hareketlilik arac olmas yurt dna ii olarak gitme ile ivme kazanmtr (zbay, 1995). Eitim ile birlikte gn yol at sosyal hareketlilik erkeklerin tarmdan tarm d iktisadi faaliyet alanlarna gemesini salarken, kadnlarn sosyal hareketlilii, eitim olanaklarndan yeteri kadar yararlanamamas ve kentlerin kadnlar iin yeterli istihdam olana sunmamas nedenleriyle ayn ynde olmamtr. Ancak zbayn (1995: 146) da vurgulad gibi krsal kesimdeki ar i yk ile karlatrldnda, kentte ev kadn olmak, kadnlar iin istenilen ve tercih edilen bir stat olmutur. G ve eitim, ailede baba otoritesinin krlmasnda ve geni aileye dayal klasik ataerkil dzenin sarslmasnda nemli bir rol oynamtr. te yandan klasik ataerkil dzenin maddi temelleri kentleme ve modernleme srelerinin etkisiyle sarslsa da bu dzenin kadn bedeni ve cinselliinin denetlenmesine ynelik kltrel ve ideolojik etkileri, gnlk yaamda varln srdrmektedir. slam ideolojisinin bu denetimin merulatrlmasnda nemli bir rol oynad dnlmektedir. Aratn (1995: 105) da vurgulad gibi, slam ideolojisi ve hukuku, siyasal, ekonomik ve toplumsal hayat dzenlemekle kalmayp, zel hayat da dzenlemektedir. zel hayata ilikin dzenlemelerin merkezinde kadnlarn bedenlerinin ve sosyal hareketliliklerinin kontrol edilmesi yer almaktadr (r, 1989). slam hukukunda kadn bedeninin denetlenmesine ve sosyalliinin kstlanmasna ilikin dzenlemelerin kaynanda, kadn cinselliine ilikin yaklamlar bulunmaktadr. Fatma Mernissi (2003: 38-40) slamda kadn cinselliine ilikin biri ak dieri de rtk olmak zere iki ayr yaklam bulunduu tespitinde bulunur. Ak yaklamda, kadn cinselliinin pasif olduu varsaylmaktadr. Buna gre

69

erkekler doalar gerei kadnlardan stndrler. ktidar sahibi olmak isterler. Kadnlar ise, iktidara ynelik negatif bir arzu tarlar. Yaygn olan bu anlay, slam toplumlarnda kadn ve erkeklerin kendilerini alglaylarnda derin kkler salm bulunmaktadr. slami ideoloji ve hukuk dzenine kaynaklk eden esas yaklam olan rtk teori ise, kadn cinselliinin aktif olduu varsaymna dayanmaktadr9. Buna gre kadn avc, erkek ise kurbandr. Kadn kontrol edilemez bir cinsel gce sahiptir. Bu eytani gc erkei olduu gibi toplumu da tehdit ettii iin kontrol edilmelidir. ki teorinin kadnn cinselliine ilikin iki kart yaklam sunmakla birlikte, bir noktada birletikleri grlmektedir; bu nokta kadnn kurnazlk ve entrikayla erkekleri kandrma ve yenilgiye uratma gcne sahip olduudur. Ak teori, kadnn entrikaclk ve kurnazlk ieren gcn, aa konumunun sembol niteliindeki zayf yapsna balamaya alrken, rtk teori, kadnn cinsel gcne, toplum dzeni iin ykc olan bir eytanilik atfeder. slamda kadnn tecrit edilmesine ve kapatlmasna ilikin btn dzenlemeler, kadna atfedilen bu olumsuz gce, kurnazlk, entrikaclk ve eytanlkla fitne kartp toplum dzenini bozma potansiyeline dayandrlmtr. 3. 2. Krtlerde Kadnn Konumuna likin Genel ereve ve Szl Tarih Anlatmlarnn Bu ereve ile Karlatrlmas Yukarda izilen sosyo-ekonomik ve kltrel ereve Krt kadnlar asndan da geerlidir. Bu erevenin 1960l yllardan itibaren Trkiyede, Krtlerin yaadklar blgelerde gerekletirilen kimi sosyolojik ve antropolojik aratrmalarn bulgularyla ayrntlandrlabilecei dnlmektedir (Beiki, 1969; Bruinessen, 1992a; Yaln-Heckman, 2002; lkkaracan, 2003). Bu aratrmalar, klasik ataerkinin Krtlerde de benzer ekilde deneyimlendiini gstermektedir. Krtler, 20.yzyln balarna kadar gebe, yar-gebe ve yerleik ataerkil airetler halinde yaamaktaydlar. Ataerkil bir nitelik tayan airetler, sosyo-politik ve topraa dayal olmas nedeniyle ayn zamanda ekonomik birimlerdi (Bruinessen, 1992a: 72; Nikitin, 1986: 12). Zaman iinde gebelerin says giderek azalmtr(Bruinessen, 1992). Amir Hassanpour (2001: 258), Krtlerce deneyimlenen ataerkillii kltrel bir kurum, toplumsal bir rgtlenme biimi, slami bir yaam tarz, dnyevi bir erkek
9

Faik Bulut (1998) bu varsayma dayal tahayyln ulat artc boyutlar gsterir.

70

dzeni, bir snf iktidar biimi, airetsel, feodal ve ulusal geleneklerin bir birleme noktas olmas gibi unsurlardan oluan bir sistem olarak tanmlamaktadr. Barthn (2001) da iaret ettii gibi, kadnlk bu sistem iindeki en alt katmana tekabl etmektedir. Hassanpourun (2001) Krt dili zerine yapt inceleme, cinsiyete dayal hiyerariyi arpc bir ekilde gstermektedir. Krt dili, kadnlarn ve erkeklerin ait olduklar dnyalar, ierdikleri anlamlarla birlikte kat bir ekilde birbirinden ayrmtr. Kadnlarn da erkeklerin de bu snrlar amamas beklenir. Jin jin e, mr mr e(kadn kadndr, erkek de erkek). Krtedeki mr(erkek) ve jin ya da avret (kadn) terimleri birbirine zt iki anlam alan yaratr. Mrden tretilen mirov(insan) terimi ngilizcedeki human gibi hem erkekler hem kadnlar iin kullanlr. Gllk, korkusuzluk, gvenirlik, cesurluk, mr den tretilen erkeklik anlamna da gelen mrxasi ile ifade edilir. Bunun karsnda erkein zdd olarak afret, anlama kapasitesinin yetersizliini de ieren bir ekilde zayflk anlamna gelir10. Kadnn cesurluu da masklin terimlerle ifade edilir: nrejin(erkek gibi kadn). Kadnlarn kadn gibi yani edilgen, itaatkar ve snrlarnn farknda olmalar, erkeklerinse, erkek gibi yani kadn zerinde iktidar sahibi olmay bilmeleri gerekir. Erkein, jinrenge(kadn renginde/kadn gibi) olmas, kadn gibi davranmas utanlacak bir eydir. Kendisine izilen snrlar amaya alan kadnlar etkisizletirmeye yarayan ifadeler de bulunmaktadr. rnein ataerkil toplumun az konumasn ve biat etmesini ngrd kadn biraz srarc davrand zaman, zimandrej(dili uzun/ok konuan) diye nitelenir. Ya da erkeklerin alanna giren bir edimde bulunan kadn nr hayte(hayta erkek) olarak isimlendirilir11 (Hassanpour, 2001: 236-237).
Buna karlk jin in ayn zamanda yaam anlamna da geldii belirtilmelidir. Dilin bu cinsiyeti karakterinin istisnalar da bulunmaktadr. rnein ileride szl tarih grmelerinde de bahsedilecek olan er er er i jin e i mer e( arslan arslandr, erkek ya da kadn olmas fark etmez) atasz, cinsiyet eitliki bir ierik tamaktadr. Bunun yan sra Krte szl edebiyatn da toplumun kat ataerkil yapsna kar aykr bir damar oluturduu belirtilmelidir. Krt folkloru, ak ve romantizm arklar ve ykleri ynnden hayli zengindir. Zembilfro (sepet satcs) destannda olduu gibi bunlarn bazlarnda kadnlarn ve erkeklerin, aklar iin toplumun kurallarn inemeleri anlatlmaktadr.Szl edebiyatn ataerkiye direncinin rneklerinden birisi de, kadnlarn aklarn ve arzularn dile getirdikleri krsal arklar lavikler ve heyranlar- dr. Alakomun (1995) halk kltrnn ve szl edebiyatn bu tr rneklerini, kadnlarn hakimiyetinin gstergeleri olarak deerlendirmesine karn, Hassanpour (2001) onunla ayn fikirde deildir. Hassanpour yazl edebiyata gre, szl edebiyatn kadnlarn bu sanatn yaratlmasna katlmas asndan daha
11 10

71

ounluu tarmsal retim ve hayvanclk ura iinde olan Krtlerde, Krt diline de yansd gibi cinsiyete dayal kat bir hiyerari mevcuttur. Kadnlarn emei ve cinsellii zerinde ataerkil bir denetim uygulanmaktadr ve namus, bu denetimin kilit kavramn oluturmaktadr. te yandan 1950li yllardan itibaren yaanan sosyoekonomik deiim klasik ataerkilliin maddi koullarn nemli lde ortadan kaldrm bulunmaktadr. Byle olmasna karn, ataerkil rntlerin kltrel dzlemdeki varl devam etmekte ve kadnlarn yaamlarn etkilemektedir. Ailenin mal varl babann tasarrufundadr. Genellikle en yal erkek olan hane reisi, hanenin yabanclara ve zellikle de erkek cemaatine kar temsilcisidir. Ekonomik geim ve ailenin toplumsal ilikileri konusunda nemli kararlar o verir. Bir baka deyile, hane halknn namusundan sorumlu ve onlar zerinde farkl derecelerde kontrol sahibi olan kii odur (Yaln-Heckman, 2002: 217-218). Sadece erkeklerle kadnlar arasda deil, kadnlarla kadnlar arasnda da hiyerarik ilikiler bulunmaktadr. Yaln-Heckman (2002) Hakkari yresindeki gzlemlerinde kadnlarn arasnda da farkl statler bulunduunu tespit etmitir. Kadnlarn stats, medeni durumlarna, yalarna ve aileye katlm durumlarna baldr. Kadnlar arasndaki en yksek stat, gen kadnlarn emeini denetleyen yal kadnn stats olurken, en altta, aileye yeni katlan gen gelinler yer alrlar. Evin reisi erkek olmakla birlikte, hane iindeki yal kadnlarn da benzer bir stats bulunmaktadr. Kadn aile reisleri (kebani) ile erkek reislerin statleri ile i ykleri farkldr. Kadn aile reisinin sorumluluk alan, evin belli ilerinin idaresi ve daha da nemlisi, kadn emeinin denetlenmesidir. Kadnlarn i yk, onlarn serbeste dolamasna, toplumsal ilerle uramasna imkan vermez. Evin kadnlar arasnda ilerinin elverdii lde dar ile greli olarak iliki kuran kadn, kebanidir. Gelinlerin ve gen kzlarn dar ile ilikileri sk bir kontrol altnda bulundurulmaktadr. Kadn ancak yalannca, i ykn kzlarna ve gelinlerine devredebildii oranda toplumsallamak iin gereken zamana kavuur (Yaln-Heckman, 2002: 219).

demokratik olduunu kabul etmekle birlikte, feminist bir perspektifle bakldnda bu eserlerin kadn hakimiyeti olarak deerlendirilemeyeceini dile getirir.

72

Yukarda sz edilen yap, tarmn kapitalistlemesi ve g olgusuyla deimektedir. Trkiyede 1960lardan itibaren hzlanan krdan kente g sreciyle birlikte ounlukla tarm ve hayvanclkla uraan yar-gebe ky topluluklar halindeki Krtlerde de, kentlere doru g olgusu yaanmtr. Son yirmi otuz ylda kapitalist retimin egemen hale gelmesi ve byk baraj ve sulama projeleri dahil, devletin modernizasyon almalarnn blgede youn etkisi olmu, geleneksel sosyal ve ekonomik ilikiler zlme srecine girmitir. Bununla birlikte devlet tarafndan yrede uygulanan politikalarn, toplumsal cinsiyete duyarl olmamas, blgedeki sosyo-ekonomik deiimin kadnlarn lehine sonular yaratmasn engellemektedir. Merkezi brokrasinin yerel tekilatlar, airetler ve partilerin yerel rgtleri ibirlii halindedir. Bunlarn tm de erkek egemen karakter tamaktadr. Blgenin modernleme srecinin erkek egemen niteliine dikkat eken Ertrk (1995: 203) de, bu srecin kimi zaman kadnlarn aleyhine ileyebildiini belirtmektedir. Ulusal btnleme ve modernleme sreci, zellikle kyde yaayan kadnlar iin dil bilmeme ya da imam nikah ile evli olmalar gibi nedenlerden tr olumlu etkileme bir yana, onlar gittike marjinalletirmekte, devletin getirdii yeni kurum ve mekanizmalar karsnda savunmasz bir hedef durumuna drebilmektedir. lkkaracan ise (2003: 137) devletin yerel toprak sahipleri, eyhler ve aalar arasndaki militarist ibirliinin toplumun erkek egemen yapsn glendirici etkide bulunmasna dikkat ekmektedir. Tanmlanan Genel ereve ile Szl Tarih Anlatlarnn

Karlatrlmas Grlen kadnlarn anlatmlarnn da yukardaki genel ereve ile uyum iinde olduu grlmtr. Kadnlarn yaam dngs iinde, kuan bir arada yaad geni ataerkil aile yapsndan ekirdek aileye doru bir dnm yaand gzlenmektedir. Tarmn kapitalistlemesi ve kyde geim olanaklarnn azalmas ile geni aile paralanmaya balamtr. Anlatmlarda, eitim ya da istihdam amacyla kente g olgusuna da rastlanmtr. Anlatmlar, geni aileyi mmkn klan ekonomik yapnn sarslmasyla ekirdek aileye geie ilikin rnekler sunmaktadr. Erkeklerin evlenmelerinden bir sre sonra

73

kendi ailelerini byk aileden ayrmalar sancl olmutur. Bunda, tarmsal retimden elde edilen gelirin genilemekte olan aileye yetmemesine karn, geni ailenin reisinin, gen erkeklerin emek glerinden yoksun kalmaya yanamamas rol oynamtr. te yandan geni ailenin sadece kylere zg bir yap olmad grlm, kentte de 1970li yllara kadar, geni avlulu evlerde yaayan geni ailelere dair rneklere rastlanmtr. 1970li yllarda avlulu evlerin yerini apartmanlarn almasyla geni ailelerin mekansal koulu ortadan kalkmtr. Buna ramen, akrabalk ilikileri birincil ilikiler olma zelliini byk lde korumutur. Kylerde olduu kadar kentteki geni ailelerde de ailenin en yal erkek yesinin, kadn ve erkek btn aile yeleri zerinde tam bir hakimiyet sahibi olduklar, evlilik dzenlemeleri ya da kz ocuklarn okula gnderilip gnderilmemesi gibi konularda onlarn belirleyici olduklar grlmtr.

Grlenler arasndaki 24 ky kkenli kadnn anlatmlarnn, kadnlarla erkekler arasndaki ve kadnlarn kendi arasndaki hiyerari asndan da Yaln-Heckmann (2002) saptamalaryla benzer zellikler gsterdii grlmtr. Kadnlar, ocukluklarnda ve gen kzlk dnemlerinde ou ocuk denilecek yata evlendirilmiti- baba evinde kat ya da esnek denebilecek bir denetim iinde tutulmu ve emek srecine katlm olsalar da, asl bask, ezilme ve emek smrsn, gelin gittikleri evde yaadklarn dile getirmilerdir. Evlilik ba ile dahil olduklar bu yeni evde, sresi bir aydan, ayrldklar gne kadar deien srelerle gelinlik yapmlardr12. Gelinlerin konumlar hayli krlgan bir nitelik gstermitir13. Nurenin anlatm bu krlganln boyutu hakknda fikir vermektedir:
Gelinlikin, kadnn evlenerek geldii evde kaynpederinin ya da ailenin tm erkek yeleri ile yaa kendisinden byk olan kadnlarnn yannda konumamas, yemek yememesi, ilerin en arn yapmas, evin dna kmamas, ocuklarn kimsenin yannda kucana almamas vs. gibi bir dizi davran barndran marjinal stat olarak deerlendirilmesi mmkndr. 13 Ylmaz Gneyin Sr filmi gelinin Krt hanesi iindeki konumunu arpc bir ekilde ilemitir. Gneyin bu filminde izdii gelin rol, gelinlerin aile iindeki konumunu dramatik bir dille yanstmaktadr. Gelin film boyunca hi konumaz. Hastadr ama hastalnn ne olduunu ne istediini ya da ne istemediini, neden konumadn seyirci bilemez. Kendi adna sz syleme hakknn bulunmamasnn bir yansmas olarak de deerlendirilebilecek bu durum, Krtlerde eve gelen gelinin uzun sre evin reisi olan kayn pederinin yannda konumamas, mmknse evde sesinin hi duyulmamas kuralna da gnderme yapar gibidir. Ailesinin erkek yelerinin hatas karlnda
12

74

lk gittiim yl, kaynbabamn hayvanlar telef oldu. Kyller gelip kaynbabama gelin

uursuz geldi, bu gelin size olmaz dediler. Kaynbabam da byle dnd. Onlarn gznde deerim dt.

te yandan kimi istisnalarn olduu da belirtilmelidir. Kadnn kendi ailesinin stats, bazen gelin geldii evdeki statsne de yansyabilmektedir. Mehtabn annesine ilikin anlatm byle bir durumu ifade eder:
Bizim airette kadnlar biraz daha ne km. Annem muhtar kz, drt yl okul okumu. Babam okumam. Annemin bu durumundan dolay, babam ok fazla ey olamyor, klasik Krt erkei gibi. Babamn annemi dvdn hatrlamyorum.

Kydeki ataerkil hanenin esas hakimi kaynpeder olarak ortaya kmakla birlikte, kadnlarn gnlk yaamda kar karya kaldklar ve kendilerini denetleyen kiilerin kaynanalar olduu grlmektedir. Gelinler eitli uyum ve direnme stratejileri gelitirmilerdir. rnein gen gelinler, gerekmedike konumayp ortalkta grnmemi ve kendilerinden beklendii kadar ok ii en iyi ekilde yaparak yeni geldikleri evde yer edinmeye almlardr. Bir sre sonra ayrlarak kendi evlerine geebilecekleri beklentisi ile bu yaama katlanmlardr. Kadnlarn kendi ocuklar olduktan sonra, elerini ayrlma dorultusunda tevik etmeye baladklar grlmektedir. Gen kadnlar bylesi bir ataerkil pazarlk gelitirirken, yal kadnlar da ayrlmay mmkn olduu kadar geciktirerek gelinin ev iindeki emeinden yararlanmaya almtr.

Evlenince erkein ailesi ile birlikte oturma ve ardndan yaanan sancl ayrlma sreci ksmen kentte de gzlemlenmektedir. Bunda ataerkil rntler kadar, evlenen erkek evladn balangta ayr bir ev kurmak iin gereken maddi olanaklardan yoksun olmasnn da rol oynad grlmektedir.
tazminat olarak verildii evde, hep aileye yaplan ktln ans gibi durmakta, ailenin bir paras haline gelmesi bir trl gereklememektedir. Tm bunlara ramen gelinin adrnn nnde kk bir fidan suladn grr izleyiciler. Film boyunca iradesiyle yapt tek ey budur. Fidan yeermez. Kadn hi konumaz.

75

Grmeler kyde olduu gibi kentte de aile iinde cinsiyete dayal hiyerarinin srdn gstermitir. Zamanla etkisi azalmakta olsa bile bu olgu varln srdrmektedir. Grlen kadnlar ailelerinde erkek ve kz ocuklar arasnda ayrm yapldn, erkek ocuklara daha fazla nem verildiini ve ailenin kt olanaklarnn daha ok onlara sunulduunu dnmekteydiler.

Glizar:
Drt kz, alt erkek kardetik. Aramzda fazla fark yoktu ama kzlar evlenip evden ktklarnda haklar sona ererdi, bir haklar olmazd evde.

Makbule:
Biz kz olduk. Sonra bir erkek oldu. Babamla annem o ocuu ok seviyorlard. Hatta ona muska tr eyler yaparlard.

Emine:
O vard. Hani erkek ne bileyim ite miras ona kalr, evin soy srdrcs odur. E kz hani evlenir gider bakasnn eyidir. ... Annem retmen olan abimi ayr tutard.

Hasiye:
Mesela etli bir yemek pitii zaman ilk nce erkek kardeim yerdi. Kalrsa bizler yerdik.

Saadet:
lkokul mezunuyum. Maalesef dedemizin eyiyle kzlar ilk okula, aabeyler, erkek kardeler niversiteye. Okuma isteim vard, ilk okulu bitirdikten sonra dedem banzdan fazla dedi.

Kadnlarn anlatmlar, bir baka adan da sunulan genel betimleme erevesi ile paralellik gstermektedir. Yaam ykleri krdan kente doru yaanan olaan gte krsaln yukarda deinilen itici etkileri kadar, 1980li yllara kadar kentlerin sunduu istihdam ve eitim gibi ekici olanaklarn da rol oynadn gstermitir. 1960l 1970li yllarda kylerden Diyarbakra g eden ailelerden kendi iini kurabilecek

76

bir birikimi olmayanlar asndan genellikle yle bir sre yaanmtr: Erkek nce ailesini kyde brakarak kente gelmi, herhangi bir nitelii bulunmayanlar bir sre inaat iilii gibi vasfsz iler yaparak ailesini getirmesine elverecek olanaklar asgari dzeyde de olsa yaratm, ondan sonra ailesini kente getirmitir. Bu tr ailelerdeki erkeklerin zaman iinde Devlet Su leri, Ky Hizmetleri, Karayollar Blge Mdrl gibi kurumlarda kadrosuz ya da mevsimlik ii statsndeki ilere girdikleri, eitli kamu kurumlarnda hizmetli olarak i bulabildikleri dikkate deer bir olgudur. Gnmzde tasfiye edilmekte olan bu tr devlet kurumlar, o yllarda kyden gelen erkek igcn istihdam edebilmi, kyden gen aileler asgari de olsa bir gelir gvencesine ve sosyal gvenlie sahip olabilmilerdir. Kentte dnyaya gelen kuaklar ise profesyonel meslekler edinmelerine elverecek eitim imkanlarndan yararlanabilmilerdir. Bu adan ebeveynlerinden statsel olarak farkllamlardr. Bu tr bir g srecinde erkekler asndan izlenen iktisadi faaliyet alanndaki deiim seyrinin, kadnlar asndan benzer ekilde gereklemedii grlmektedir. Yukardaki grupta yer alan ailelerde yer alan kadnlar kente gelince cretli bir ie girmemilerdir. Kentin kadnlar iin bylesi bir istihdam olana sunup sunmad ve dil bilmemeleri vb. etkenler bir yana, bu kategoride yer alanlar, darda almay istenilir bir ey olarak grmemilerdir. Bu durum zbayn (1995) 1950li, 1960l yllarda kyden gen hanelerdeki kadnlarn eilimlerine ilikin gzlemleriyle uyumludur. zbayn da vurgulad gibi, kyn ar i yk ile kyaslandnda, kentte ev kadn olmak, kadnlar iin bir stat kayna olmutur. Bylece, kentin vasfsz kadn igcne dnk istihdam olanaklarnn kstll, Trke bilmeme ve kadnn ev dnda almasn engelleyen ataerkil rntlerin yan sra kydeki ar alma koullarndan kurtulmann kadnlar asndan bir stat kayna olarak grlmesi de kadnlarn darda alma istemlerinin gelimemesindeki etkenlerden olmutur. Ev dnda bir ite alma kentli kadnlarda ve daha ok genlerce arzu edilen bir durum olarak ortaya kmtr. 1980li yllara kadar yukarda dile getirildii ekilde istihdam olanaklar barndran kent, 1980li yllardan itibaren ve zellikle zorunlu g olgusunun yaand 1990l yllarda eskisi gibi i bulma olana sunmamaktadr. 1990lardaki zorunlu g,

77

nceki g olgusundan farkl, birden bire gereklemi ve buna genellikle ekonomik olanaklarn tmnn yitirilmesi elik etmitir14. Grmelerde kadnlarn eitim durumlarna ilikin olarak ortaya kan tablonun Trkiyenin modernleme sreciyle balantl bir eitlilik gsterdii grlmtr. Eitim dzeyi kylerden kentlere ve gemiten gnmze gelindike art gstermektedir. Ky kkenli olup otuz yan stndeki 18 kadnn on alts hi okula gitmemi olduunu belirtmitir. Okula gitmeme gerekeleri eitlidir. Bunlar arasnda dokuz kii tarafndan dile getirilen, kyde okul bulunmamas gerekesi nde gelmektedir. Anne-baba tarafndan gnderilmeme, kzlarn okula gitmelerinin ayplanmas, anneye yardm etme gerekesiyle gnderilmeme ve kan davas da dier gerekeleri oluturmutur. Otuz ya altndakilerin okuma-yazma oranlarnn ykselmesinde, okullarn kylere girmeye balamasnn etkisi bulunmaktadr. Bununla birlikte, anlatmlar, kzlarn okumalarna kar direniin srdn gstermitir. Kent doumlu olan 16 kadndan sadece hi okula gitmemiti ve bunlarn de krk yan stndeki kadnlard. Dier kadnlarn bei ilk renim, drd orta renim ve drd de yksek renim grmlerdi. Krsalla karlatrldnda kentte eitim olanaklarnn fazlasyla artt grlmtr. Bununla birlikte kzlarn okumas nndeki engeller, zellikle otuz ya stndekiler asndan etkisini srdrmtr. Kadnlarn eitimlerinin ilk okuldan sonra srdrememelerinde yoksulluun yan sra ataerkil aile yaps da etkili olmutur. Ferda:
Tabi ilk etapta ablam gndermemiler. Babam deil yani dedem gndermemi. Demi kzlar okula falan gitmiyor. Aabeyler okudu. Tabi onlardan sonra biz okula gittik yani.

TBMMnin konuya ilikin Aratrma Komisyon Raporunda (1997) da dile getirilmi olduu gibi, 1990l yllarn balarnda atma blgelerinde yer alan bine yakn krsal yerleim yeri gvenlik gerekesiyle boaltlmtr. Bu srecin ani ve kitlesel boyutta olmas g edenlerin ok zor duruma dmesine yol amtr. TMMOBun(1996), Barutun (1998), Ik ve Pnarcklolunun (2001), GDerin(2002), duygu ve Sirkecinin (1999) ve lkkaracan ve lkkaracann (1999) almalarnda bu gn olumsuz etkilerine geni bir ekilde deinilmitr.

14

78

Aadaki anlatm, kadnn, evdeki i yk nedeniyle kzn okula gndermek istememesinin kentlerde de rastlanan bir olgu olduunu dndrmektedir. Suzan:
Kzlar bizde okumu, bir tek ben okumamm. Yani okumamamn da nedeni, annemdi, o zaman ocuklar kkti, ocuklar okti tabi, eskiden byle akl yokti, evin by olduum iin ocuklara bakyordum.

Kzlarn okumasna, babalardan ok annelerin diren gstermi olmalar dikkat ekici niteliktedir. Annelerin, kz ocuklarn okula gnderilmesi karsnda gsterdikleri direniin, ar i yklerini kzlarla paylama gereksiniminden kaynaklandn dnmek mmkndr. 3. 3. Cinsiyet Hiyerarisine Gre Kadn Mekanlar ile Erkek Mekanlarnn Ayrlmas ve Bu Konudaki Grme Bulgular Airet toplumunun zelliklerini barndran Krtlerde, kadnlk ve erkeklik rollerinin ayrmasna paralel bir ekilde mekanlar da ayrmtr. Evin ii ve kapal alanlar kadnlarn mekanlar olurken, btn ak mekanlar erkek mekanlardr. Bu ayrma sadece hane ii ve d arasndaki blnme ile snrl deildir. Genel olarak mekanlar cinsiyete gre ayrlm durumdadr. Bu blnme, sosyal ve siyasal ilevler asndan da bir ayrma tekabl etmektedir ve kadnlar dnyasyla erkekler dnyasn birbirinden ayrmaktadr (Bruinessen, 1992a; Yaln-Heckman, 2002; Erdost, 1987). Bruinessenin (1992a: 106-107) aktard bir gzlem, toplumsal ve politik alann esas olarak erkekler alan olarak ina edildiine de iyi bir rnektir. Yazar akamlar erkeklerin uramak durumunda olduu ve yakn zamana kadar kyn erkekleri arasnda bir kontrol mekanizmas niteliindeki yle devam etmektedir;
Kyller her akam oray ziyaret etmek durumundaydlar. Biri bir akam gelmese erkesi gn neden gelmedii sorulurdu. Birka gn grnmeyince

divann nemine deinmekte ve

79

bir aa ve yallarca serte azarlanrd. Ne biim adamsn sen, kk karnn bo gevezeliini mi tercih ediyorsun. Burada konuulanlar seni ilgilendirmiyor mu? Erkek misin yoksa kadn m? Gerek erkeklerin, erkek sohbetlerini kadn sohbetlerinden daha ilgin bulmalar gerektii divanda nemle zerinde durulan bir konuydu ve bu baskya direnmek ok zordu. .
15

Hanenin kullanm ekli ve hane blmlerine yklenen anlamlar da, ya ve daha ok da cinsiyet hiyerarisine gre dzenlenmektedir. Evin toplumsal alannn kullanm ve bunun simgeledikleri, evin kadnlar ve erkekleri arasndaki hiyerariyi sergilemektedir. Evin byk odas erkek hane reisine ayrlmtr. Erkeklere ait alanlar byk ve iyi dzenlenmi byk oda ya da dardaki ak alanlar olurken, kadnlara ait alanlar daha az prestijli ve kapal alanlardr. Bu alanlar iinde kadnlkla en ok zdeleen alan yemeklerin yapld yerdir (Yaln-Heckman, 2002:199). Grme Bulgularnda Kadn Mekanlar ile Erkek Mekanlarnn Ayrlmas Grlen kadnlarn anlatmlar da, kadn-erkek mekanlar ayrmasna iaret etmi olmakla birlikte, bu ayrmann kylerden kentlere ve gemiten gnmze doru deimekte olduunu da gstermitir. Hane dzeyinde, en azndan hane yeleri arasnda ayr mekan kullanm ortadan kalkm gibidir. Toplumsal dzlemde ise, kamusal-zel alan ayrmna denk den mekanlarn cinsiyete gre ayrmas olgusunun, modernleme ve politik mobilizasyon etkenleriyle belirsizlemeye balad gze arpmaktadr. rnein eitim ve istihdam, gen kuak asndan kamusal-zel ayrmn geersiz klmaktadr. Eitimli ve meslek sahibi olmayan kadnlarn nemli bir ksm ise 1990l yllarda, politik gelimelerin yaamlarna girmesi sonucu kamusal alana kmlardr. Benzer srelerin kadnlar kamusal alanda grnr kld saptamasyla (Moghadam, 1994) uyumlu grlen bu olgu daha sonraki blmlerde irdelenmektedir. Kadnlarn kamusal alana kmaya baladklar baka bir balamn da gemite erkek tarafndan yaplmakta olan arpazar ilerinin kadnlarca yaplmaya balamasyla ortaya kt belirtilmelidir.

15

lhan-Erdost (1987) divan denilen bu odalara alt statlerden erkeklerin de izinsiz olarak giremediklerini dile getirmekte, bylece, snfsal stat farkna da iaret etmektedir.

80

Kylerde kadnlarla erkeklerin birlikte tarmsal retim faaliyetinde bulunduu durumlarda bile, yaamn alma dnda kalan alanlarnda kadn-erkek mekanlarnn ayr olduu dikkat ekmektedir. Nurhan:
Hani erkeklerin odas ayryd, kadnlarn ayryd. Bizim tarafmzda biliyorsun aypt kadnlarla erkeklerin birlikte oturmalar.

Yldz:
uraya buraya gitme denmiyordu. Ama sen kendin nereye gitmenin uygun karlanacan, nereye uygun karlanmayacan biliyorsun. Belli bir snr izilmi aslnda, sen o snrlar dorultusunda hareket ediyorsun.

Sadiye:
nceden, utanrdk, yani ayplardk. Babann yannda konumazdk. imdi, artk birlikte oturup, birlikte yiyoruz. Yani demokrasiyi kurmuuz.

3. 4. Kadn Emei ve Bu Konudaki Grme Bulgular Krtlerde kadn emeine ilikin aratrma bulgular daha ok airet topluluklar ile snrldr. Yukarda da belirtildii gibi airet ailesinde kadnlarn i yk erkeklere gre ok fazladr. Ky hanesinde esas i gcn kadnlar olumaktadr (Beiki, 1969; Erdost, 1987; Yaln-Heckman, 2002). Krt kadnlarnn hane iindeki ve civarndaki retim faaliyetlerinin neredeyse tmn yrtmekte oluu, Nikitin (1986) gibi daha nceki gzlemcilerin bulgular arasnda da vurgulanmaktadr. Dier yandan btn ar ilerin kadnlar tarafndan yrtlyor olmasnn, altnda ezildikleri i ykne karn, onlara hane iinde otorite kazandrdna dair grler de bulunmaktadr. Beiki (1969: 174) bu grteki aratrmaclardan olup, sradan Krt hanesinde kadnn sarf ettii youn emee paralel saygn bir yeri olduuna iaret etmektedir. Kadnlarn hane iindeki emeklerinin nemine vurgu yapan Yaln-Heckman (2002) ise kadnlarn saygn statlerinin dorudan kadn emeinden kaynaklanmadn dile getirmektedir. Ona gre kadnlarn saygn statleri,

81

emeklerinin yan sra kadnlar arasnda hiyerariler yaratan eitli stratejilerin rndr. Her iki aratrmacnn da kadn emeine ilikin olarak tanmladklar ereve, grmelerde ortaya kan eitlilii kapsayc nitelikte deildir. 1960l yllarda ve 1980 banda yar-gebe airet topluluklarna ilikin gzlemlerin, kentlerdeki deien ve eitlenen durumu aklamasnn beklenemeyecei gibi, aradan geen zaman iinde krsal yaam da deiim geirmitir. Bununla birlikte krsalda kadnn da retim faaliyetlerine katld durumlarda, bu faaliyetler ile yeniden retim ykmllklerinin kadnlar asndan youn bir emek sreci anlamna geliyor olmas halen geerliliini korumaktadr. Kentlerde ev d retim faaliyetlerine ilikin tablo ekonomik duruma, eitim dzeyine ve yaa gre deimekle birlikte, ev ii emek esas olarak kadn emei olmay srdrmektedir. Grme Bulgularna Gre Kadn Emei

Grlen kadnlarn kyde geirmi olduklar yaamlarna ilikin anlatmlar, krsal alandaki kadn emei hakknda bilgi vermektedir. Byk toprak sahibi ailelerden gelen kadnlar, evin dnda retim faaliyetlerine katlmam olduklarn belirtmilerdir. Bunun dnda kk lekli retim yapan, yarc ya da ortak konumunda bulunan ailelerde kadnlarn da erkeklerle birlikte tarmsal retim faaliyetine katldklar grlmtr. Bu ailelerden gelen kadnlar erkeklerle birlikte tarla bahe ilerine katlmalarnn yan sra, geleneksel olarak erkek ii saylan ev yapm, duvar rme gibi faaliyetlere de elik etmi olduklarn dile getirmilerdir. Erkeklerin ykmllkleri ev dndaki retim faaliyetleriyle snrl kalrken, yeniden retim faaliyetleri tmyle kadnlarn stne kalmtr. Kentte domu ya da en az 15-20 yl nce kente g etmi olan kadnlarn yaam ykleri de eitlilik gstermektedir. Birlikte yrtlen retim ve yeniden retim faaliyetlerinin ar i ykn 1970li 1980li yllarda arkalarnda brakarak kente g etmi olan kadnlarda, daha nce de belirtildii gibi ev dnda cretli bir ite alma eilimi bulunmad grlmtr. Bu durumun nedenleri arasnda kadnlarn kentte ev hanm olmay yeni ve kydekine gre daha yksek bir stat olarak alglamalar,

82

geleneksel aile ideolojisinin etkileri ve kentteki istihdam olanaklarnn erkeklerin ailelerini geindirmelerine elvermesi gibi etkenler yer almaktayd. Dolaysyla bu kategoride yer alan kadnlarn emekleri sadece yeniden retim faaliyetleri ile snrldr. Ailenin kendi geim standartlarnn altna dt kimi durumlarda evde kazak rerek, dantel ya da oya yaparak ev ii retim faaliyetleri ile aile btesine katk yapmaya almaktadrlar.

Kentli kadnlar iinde ev dnda gelir getirici bir ite alanlar ise iki kategoriye ayrlmaktadr. Birinci kategoride yer alanlar, ailelerinin sosyo-ekonomik durumlarnn ve eitim dzeylerinin uzants olarak retmenlik, avukatlk, esnaflk gibi iler yapmakta ve almalarn bir vn kayna olarak deerlendirmektedirler. alyor olmalarnn onlar zellikle elerinin ailelerine kar, almayan kadnlara zg pek ok kstlamadan ve ykten kurtarm olduu, aile iinde ve sosyal evrelerinde onlara stat kazandrd grlmektedir. kinci kategoride yer alanlar ise tmyle ekonomik zorunluluklardan kaynakl olarak almaktadrlar. Eitim dzeyinin yetersizlii ve Trke bilmeme gibi nedenlerle formel igc piyasasnda i bulma olana hemen hemen bulunmayan bu kadnlar gndelik temizlik ilerine gitmekte ya da mevsimlik tarm iilii yapmaktadrlar. Bu tr bir alma genellikle bir stat kayna olarak deil zorunluluk olarak alglanmaktadr. te yandan bu kategoride yer alan kadnlarn ev ii ykmllkleri onlar iin ikinci bir mesai olarak tmyle devam etmektedir. Oysa birinci kategoride yer alan kadnlarn ev ii ykmllkleri genellikle cretli yardmclara devredilmi bulunmaktadr.

cretli tarm iilii, Diyarbakrda dk gelir grubundan ailelerde ounlukla aile btesine katk getirmek zere yrtlen bir faaliyetken, 1990l yllardaki zorunlu gn ardndan kentte hibir gelir elde etme olana olmayan ailelerin temel gelir kaynana dnmtr. cretli tarm ii yapan ailelerde de retim faaliyeti kadn erkek ve ocuklarn katlm ile srdrlrken, yeniden retim yine kadn ve kz ocuklarnn asal ii olmaya devam etmektedir.

83

3. 5. Evlilik Dzenlemeleri ve Kadnlarn Anlatlarndaki Evlilik ykleri Evlilik ya krsal ve kentsel alanda deimektedir. Krsal alanda 15 ya alt evliliklere sk rastlanmaktadr, kentlerde ise kadnlar iin evlenme ya yirmilere kmaktadr. (lkkaracan, 2003b; Yaln-Heckman, 2002). Amca ocuklar arasnda evlilik yaygn bir uygulamadr. Kadn emeinin hane iindeki esas emek olmas, zellikle krsalda evlilik dzenlemelerine de yansmakta, evlilikler hanenin kadn i gcne duyduu ihtiyaca gre gerekletirilmektedir. Yaln-Heckman (2002: 294)n da gsterdii gibi, kzlarn evlendirilmesi ya da eve gelin getirilmesi nin evin kadn emei gereksinime sk skya baldr. Hanenin kadn emei ihtiyac ile evlilik dzenlemeleri arasndaki balanty gstermesi asndan, Nikitinin (1986: 200) aktard bir evlilik treni ayrnts arpc gzkmektedir. Yazarn aktardna gre, kadn, gelin gittii evde ocan etrafnda 3 kez dolandrlrken kendisine yle sylenir: Seni bu eve aldk; sen de bu eve lene kadar hizmet etmelisin. lkkaracann aratrmasnn da (2003b) gsterdii gibi, Krt kadnlar iin evlilik neredeyse bir zorunluluk durumundadr16. Evlilik ba seyrek olarak bozulmaktadr. Evliliklerin yarsndan fazlas, ailenin kararyla ve yars da kadnlarn istememelerine ramen gereklemektedir. Kadnlarn rzalarna bavurulduu durumlarda bile elerin birbirlerini tanmalarn engelleyecek ok sayda sosyal kontrol mekanizmas ilemekte, tanma gstermelik olmaktan teye gitmemektedir. Evliliin ounlukla grc usulyle ve nemli oranda zorla gerekletirildii sylenebilir (lkkaracan, 2003b: 142). Kadnlarn rzasn aramayan bu ataerkil gelenee direni anlamna gelen pratikler de yok deildir. Bunlardan birisi kamadr. Ailenin rzasn almann mmkn olmayaca durumlarda kadnlar, sevdikleri erkeklerden kendilerini karmalarn istemektedirler17.
16

lkkaracan (2003b) aratrmaya katlan 24 ya zerindeki kadnlarn %97sinin ve 34 yan zerindeki kadnlarn tmnn evli olduunu ya da daha nceden evlenmi olduunu dile getirmektedir. 17 lkkaracan (2003b) gibi Yaln-Heckman (2002) da kadnlarn bu yola bavurduklarn saptamlardr. Kama, kadnlarn evlenmesi konusundaki ataerkil gelenee kar bir direni pratii olmakla birlikte, Hassanpour (2001:248) hem kamaya ilikin terimlerin hem de kamadan sonra

84

Krtede evlilik iin kullanlan terimler, erkek egemenliini yanstmaktadr. Evlilik iin yaygn olarak jn anin(kadn getirmek) ya da buk anin(gelin getirmek) gibi deyimler kullanlr. Evlilik organizasyonun balangc da yine benzer ekilde ifade edilmektedir. Trkedeki kz istemek, kz vermek gibi deyimler Krtede de kullanlmaktadr. Kzlar evlilik dzenlemesine konu oluturmaktadrlar. Halen rastlanmakta olan jn b jn18 bir nevi kadn al verii anlamna gelen bir evlilik eklidir. Bu erkek karde veya babann eve getirecei kadna karlk evin kznn verilmesini ifade eder19. Baz durumlarda da kz bir nevi tazminat olarak bir aileye verilir. ki aile arasndaki husumeti gidermek iin, ldrlen bir kiinin diyeti olarak, ya da karlan bir kza karlk olarak kz verilir. Jin bi jin anin(kadn karl kadn/berdel) durumlarnda, evliliklerin birinin bozulmas durumunda dieri de bozulaca iin, bu tr evlilikleri bitirmek neredeyse imkansz gibidir (Hassanpour, 2001). mam nikahyla gerekletirilen evlilikler, Medeni Kanunda yasaklanm olsa da erkekler iin iki eli evlilii olanakl klmakta ve ounlukla kumalar ayn evi paylamaktadrlar (lkkaracan, 2003b: 141). Kuma getirme, Krtede ser jin anin(stne kadn getirmek), erkeklerin kadnlar zerindeki bir tehdit arac durumundadr (Hassanpour, 2001) Heq ir(st hakk) olarak ifade edilen balk paras yaygndr ve bu durum, erkein ve erkein ailesinin, kadn emei ve cinsellii zerindeki hakimiyetini pekitirmektedir. Bylece, balk paras, evlilik dzenlemelerinin, kadnlarn retim ve yeniden retim glerinin, aileler arasnda deiimi olduunu aka gstermektedir. Bu adan kadnlar babalar iin bir gelir kaynadrlar.

ailelerle ilikilerin dzenlenmesi srecinin ataerkiyi yeniden rettiini dile getirmektedir. Kama edimi, erkekler asndan jin hilgirtin(kadn kaldrmak, almak) eklinde ifade edilirken, kadn iin, du re ketin(ardna dmek) olarak nitelenir. Kaan iftin aileleri ile aralarnn dzelmesi iin, ya kz karlan eve onun yerine bir kz verilir ya da kan paras gibi bir deme yaplr. 18 Bu evlilik tr halen grlmektedir. lkkaracann (2003b) aratrmasnda yer alan her yirmi kadndan birisi bu ekilde evlendiini dile getirmitir 19 Hasanpour (2001) kadn alveriinin jin be jin anin- krsalda grlmekle birlikte kentlerdeki orta snflarda bunun grlmediini ve evliliklerinin daha karmak olduunu dile getirir.

85

Boanma nadir grlmektedir ve kadnlarn baba evi tarafndan hi ho karlanmamaktadr20. Einin lmesi sonucu dul kalan kadn artk nadiren grlmekte olan bir ekilde einin kardei ile evlendirilmektedir (lkkaracan, 2003b: 143). Anlatlardaki Evlilik ykleri

Grmelerde evlilik dzenlemelerini ilikin anlatlanlar yukardaki genel ereveye tmyle uymaktadr. Evlilik dzenlemelerinde, zellikle kylerde yakn zamana kadar kadnn rzas genellikle aranmam, ayrca kylerdeki evlilikler 15 yan altnda gereklemitir. Akraba evlilii yaygn olup, kadnlar evlenmekle miras haklarn yitirmilerdir. Krk yan stndeki kadnlarn ou, rzalar alnmadan evlendirilmi olmalarn doal karlam olduklarn dile getirmilerdir. Bu kategorideki kadnlarn byk bir ksm daha adet olmadan evlendirilmilerdi. Aadaki eitli alntlar, Trk Medeni Kanununun dzenlemeleri ile byk ztlklar ieren evlilik dzenlemelerinin ataerkil zelliklerini gzler nne sermektedir: Saadet:
Dedem kzlar dar vermezdi. Akrabadan olacak. Eim hem daymn, hem halamn olu. Annemle babam berdel ... mal darya gitmesin diye yani. Ancak ailenin iinde onu almam bunu almam derdin ama baka ansn yoktu. Dedem ldkten sonra o ey ykld yani.

Muazzez:
14 yandayken evlendim, grc usulyle. Grmemitim. Bana sormadlar, biz de ses kartmadk. Bizi zaten birisine verecekler, (glyor) niye ses kartalm daha. On drt yanda, adet olmusam da bir iki ay. ocuktum yani. Beni gtrdkleri zaman da ben diyordum beni eve gtrn.

Evden beyaz gelinlikle kan kzn baba evine ancak beyaz kefen iinde dnebilecei yaygn olarak dile getirilen bir kalp cmledir.

20

86

Fikriye:
14 yanda evlendim. Ben o zaman evlilikten bir ey anlamyordum ki. ... baktm bir gece babam anamla konuuyor, diyor valla ben Fikriyeyi Haci x gile verdim. Ayn odada yatyorduk, babam bu tarafta anam bu tarafta. Babam dedi valla ben istiyem, yani hatta gidip bakasnn hizmetini greceine gitsin halann bir de amcann hizmetini yapsn. Yani o zaman da byle bu artlar vardi yani anasi babasi bir kz verince kz zaten bir ey demez.

Makbule:
11 yanda beni verdiler. Benim haberim yoktu. Ben yle bir eyler bilmiyordum. Dediler seni vermiiz. Ben kendi kendime yle iimden alyordum ben nasl oyunu brakaym, nianldr diyecekler, ocuklar artk benimle oynamayacak. lk onu dndm. On drt yana girdim evlendirdiler. O on iki on yl benden bykt.

Zlfiye: 15 yana gelmemitim evlendim. Daha adet olmamtm. Sevmeyi falan bilmiyorduk,
nasl yani, daha ocuktuk ha. Daha 15 yanda bile deilken, insan sevmekten anlar m? ... Evlenmeden nce eimi grmedim. Nasl grseydim. Yani insann babas karar verdiinde tamamd.

Nure:
On drt yandaydm. Daha adet olmamtm. Evlendiim gne kadar da hi grmedim. Annem verelim dedi. Annemi ardm dedim verelim diyorsun. Bazlarn kzlarn grmeden veriyorlar, ihtiyar kyor. Sus dedi annem, nsann annesi ile babas insan kpee bile verse, insan burnunu onun tylerinin arasna sokar dedi. Dedim belki adet byledir. Balk 37 bin lira idi..

Medine:
Babamz annemiz ne karar verirse onu yapardk. Onlar bizim iin hayrlsn ister derdik. Evlendiimde 15 yandaydm. ... Birbirimizi grmemitik. Kader olmutu. Annemin akrabasyd. Evet ev stne gittim21. 10-12 yl yle kaldk.

21

Ayr eve kmadk, eimin ailesinin yannda oturduk anlamnda

87

Hikmet:
Grc usulyle. nan ki hi grmemiim. Bana hi sormadlar. Kydeyim, 13 yandaym, kardeim geldi dedi abla seni kocaya vermiler. ocuk halimle bile biliyordum bana hakszlk yaplm. Ben daha adet bile olmamtm. mam geldi, adet olmamtm diye nikahm kylmyordu. Ve kimse gnahtr demedi bu kza. Beni ayn gece ite, gerdek odasna soktular.

Zeri:
Beni berdel verdiler. Kardeime kz getirdiler. Bana sormadlar. Kimse sormad. Bilmiyordum. ihtiyard. O otuz yandayd, ben 12 yandaydm. Adet olmamtm. Dnden sonra geldi, lk attm, korktum katm. Daha evlendikten iki yl sonra adet oldum.

Mkrime:
13 yanda (evlendim). Kan davasyd. Kalktlar beni dman tarafna vereceklerdi.... onlardan da bir kz babama getireceklerdi. ... Annem kuma sahibi olacakt ... Babam kabul etmedi ... Bundan sonra babam kalkt beni o akrabamza verdi. Dn falan yaplmad. ... Daha ocuktum. Adet olmamtm. ... Hoca getirdi dedi nikahn ky. Hoca dedi buna karmayn, kktr. yle kalsn dedi. Dedi tamam.... yle kaldk, benle onun ocuklar beraber bydk.

Kylerde ve 40 yan stndekilerde durum bu iken, kentte evlenme yann ykseldii ve zellikle eitimli kadnlarda rzann arand grlmtr. Evli olanlar iinde 9 kadn kendi istedikleri kiiyle evlendiklerini sylemilerdir.

Evli kadnlarn byk blm evlilik yaamlarnn belirli bir dneminde ya da tmnde iddete maruz kaldklarn dile getirmilerdir. Boanma halen uygun karlanmamaktadr. Grme yaptm kadnlar arasnda boanmay dnm olanlar kiiydi. Bunlardan birisi, ei srekli kent dnda inaat iilii yapt iin yalnz kalan ve bundan bunalm olan Narin idi. Narin bazen eine boanmay dndn dile getirdiini ama her seferinde einin byle bir ey olduu taktirde

88

kendisini ldrmekle tehdit ettiini dile getirdi. Ei almad, alkol ald ve srekli kendisine iddet uygulad iin Diyarbakr Barosu Kadn Komisyonundan hukuki yardm talep eden ve boanma davas aan Fatmay ise kendi ailesi davadan vazgeirmiti. Ailesinin bu davrannda kadnn boanmasnn ayp karlanacandan ziyade, boand taktirde Fatmann be ocuu ile birlikte onlarn yanna tanacak olmasnn etkili olduu fark edilmekteydi. Genliinde einden youn iddet grmesi karsnda ailesinin boanma davas amas iin tevik ettii tek kii Kymet ti. Kymet ky kkenli idi ve ailesi benzer durumda olan ailelerden farkszd. Boanma konusunda kzlarn yreklendirmi olmalarnda etkisi bulunduu dnlebilecek tek anlaml farklar ise alevi olmalar idi22. 3. 6. Kadn Bedeninin Ataerkil Kontrol, Namus ve Kadnlarn Bu Olguya likin Anlatmlar Krt ailesinde, kadnlarn bedenleri, cinsellikleri ve davranlar, ayn kltrel corafyay ve kltr paylaan dier topluluklarda olduu gibi dorudan ailenin kolektif denetimine tabidir. Kadn bedeninin denetimi ataerkinin yeniden retiminde kritik bir noktadr. Kadnlarn bu denetimin kurallarna uymama ihtimali, evin erkeklerinin en nemli endie kaynadr. Evlilik andaki kadnlar, ne olursa olsun evdeki erkekler iin mesele tekil eder, nk hem kendi davranlar hem de bakalarnn onlara kar davranlar kolaylkla ailenin haysiyetine kar bir hakaret olarak yorumlanabilir. Gen kzlar daha kk yalardan itibaren erkeklerin gzetiminde tutulurlar. Kadnn namusunu koruma grevi, evlenene kadar babasna ve erkek kardelerine, gerektiinde amcas ve amca oullarna der. Evlenmesinden sonra cinselliinin kontrol ksmen kocasna geer. Koca evlilie son verme yoluyla bu sorumlulua son verebilecekken, baba ve erkek kardein sorumluluu sona ermez(YalnHeckman, 2002: 292).

Aile iindeki cinsiyet hiyerarisi ile kadnlarn toplumsallama olanaklarnn slamn farkl mezheplerine gre farkllk gsterebilecei dnlmesine karn, grme yaplan kadnlarn mezhep dalm bunun iin anlaml bir deerlendirme yapmaya elverili deildir. Grlen kadnlarn sadec birisi Alevi idi.

22

89

Kadnlarn yaamlar, cinsellikleri ve merkezi olarak da bekaretleri ekseninde yaplandrlmaktadr. Onur ve eref kodlar eitli olsa da en nemlisi evlenmemi kadnlar iin bekaretin korunmasdr. Evlenmemi kadnlar iin ke,keik (kz) kelimesi kullanlrken, evlendikten sonra jin (kadn) kelimesi kullanlr. Evlilik ncesi ya da evlilikte bir bakasyla cinsel iliki kadnlar iin mutlak bir tabu durumundadr ve iddetle cezalandrlmas gerekir(Hassanpour, 2001: 238). Lama Abu-Odehin (2003: 257-258), Arap toplumu iin dile getirdii, geni anlamyla kadn bekaretinin, kadnn toplumsal cinsiyetinin merkezi olmakla kalmayp ayn zamanda erkein toplumsal cinsiyetinin de merkezi olduu saptamas, Krtler iin de geerlidir. Ailenin erkekleri kzn bekaretinin korunmasndan sorumludur. Mernissinin (2003a) de vurgulad gibi erkekliin ls kadnlar zerindeki denetimlerine gre belirlenir. Eini ya da kzn gerektii gibi denetleyemeyen erkeklere sayg duyulmaz. Bu durumdan kurtulmann ve saygnln yeniden kazanmann yolu ise, gnmzde de uygulamalarna rastland gibi namusun temizlenmesidir. Erkeklerin namusu, ailedeki kadnlarn iffetini koruma mcadelesine dayanr ve bu durum, erkeklerin itibarn gvensiz bir biimde kadnlarn cinsel davranna baml klar.(Mernissi, 2003b: 261). Bu durum, erkeklii krlgan kld oranda, erkekleri ar bir ekilde hassaslatrr. Kolayca namus cinayeti ne yol aabilecek kat tutumun, erkekliin savunulmas konusunda iselletirilmi olan kat zorunlulukla balantsnn bulunduu aktr23. Kadna ynelik iddetin en ar namus saikyla ilenen cinayetler olmakla birlikte bunun dnda da eitli fiziksel ya da sembolik iddet uygulamalar bulunmaktadr (lkkaracan, 2000:229). Kadnlar toplumsal ve cinsel adan bask ve kontrol altnda tutmak iin bavurulan iddet yntemleri arasnda tala ldrme, burnunu kesme, san tra etme ve kurbann yzne kezzap dkme saylmaktadr24(Hassanpour, 2001).

Bu konu yklere ve filmlere konu olmutur. rnein Ylmaz Gneyin Yol filmi ile Bekir Yldzn Bedrana yks bu olguyu ustaca ilemektedir. 24 Kezzap dkme, 1990l yllarda, Diyarbakrda Hizbullah tarafndan, ba ak gezen kadnlara kar uygulanan bir yntemdi.

23

90

Kadn Bedeninin Kontrol ve Namus Olgusuna Yaklamla lgili Anlatmlar

Grlen kadnlarn byk ounluu anne-babalarndan dindar insanlar olarak sz etmilerdir. Bununla birlikte slamn gnlk yaamda kadn bedeninin kapatlmasna ilikin kurallarnn uygulama dzeyinin farkllat grlmtr. araf giyinme 1970li yllardan gnmze doru ortadan kalkmaktadr25. Yaplan grmelerin tm deerlendirildiinde, Hizbullah gibi politik rgtlerle balantl olanlar dnda, slamn gnlk yaam zerindeki etkisini zamanla yitirmekte olduu; kadnlarn giyimine ve davranlarna ilikin kstlayc pratiklerin daha ok ahlak ve gelenee dayandrld grlmtr. Melike:
Benden nce ailedeki btn kzlar araf pee giyerdi. Ablam bile araf pee giyiyordu. Ben giymedim. Bir trl bana giydiremediler. Uzunca bir sre giymemek iin evden kmadm.

Sabahat:
Kyde, yani zoraki ba kapattrma yoktu bizde. Ama ite aileden kaynakl, feodal yapdan kaynakl genelde ba kapatlr. Ama benden sonrakiler kapatmad, benden ncekiler kapatmt.

Narin:
(Eim) evden kma der. u ekilde yani diyor laf gelmesin. Kimse konumasn. Pazara tek bana gitme, bakkala tek bana gitme.

Selma:
O eski dnemde ey derlerdi bazen, pantolon giymeyin, kot giymeyin. te ne bileyim, etein altna pantolon giyin, ksa kollu giymeyin. Yani o tr eyleri ok yaadm da, ben uygulamadm ama, direniyordum ben byle kacam diye.

Sadece iki kadnn anlatmnn bu durumun istisnasn oluturduu grlmtr. Bunlardan birisi Ortaokulda Hizbullah ile iliki kurduktan sonra kapanm olduunu dile getirmi, dieri de einin lmnn ardndan kapanmay tercih ettiini sylemitir. Dier kadnlarn anlatmlar kadnlarn rtnmelerinin zaman iinde azalmakta olduu ynnde olmutur.

25

91

Ferda:
Annem halen arafl. Kzlara da ilk etapta oldu. nk aile rtlyd, yani her kes rtlyd. Bask oldu, tabi ondan sonra deiti, karmyorlar artk. Evde amcamlar dedemler ayn avluda otururduk. ... Dedem olsun babam olsun o yllar ok tutucuydu. ama bizden sonra deiti her ey.

Glsm:
Ablalarm araf giyiyorlard. Ben yedinci ocuktum. Bizde araf kalkt. ahlaken bir gelenek olarak vard. ... Yani bir kadnn nasl olmas gerekiyor konusunda kimi uyarlarla ahlaki eitim verilirdi. En banda erkee kar saknlma eitimi verilirdi.

Zelal:
Geleneklerden dolay ablamlar araf giyiyorlard. Sonra o gelenek kalkt. Benim en son (araf) giyen ablam imdi [daa] k yapan ablamdr.

Grmelerde, namus olgusunun kadnlarn bedenlerinin ve cinselliklerinin ailelerince denetlenmesini merulatrmakla kalmad, bunun bizzat kadnlarca da iselletirilmi olduu grlmtr. Namus konusunda topluma egemen olan kolektif zihniyet rntlerinin, zellikle krsal kkenli, formel eitim almam ve ev dna kmam kadnlar zerinde etkili olduu gzlenmitir. Grmelerin yapld esnada namus cinayetleri gndemdeydi ve kadnlara bu cinayetleri nasl deerlendirdikleri sorulmutu. Sz edilen grupta yer alanlar, kadnlarn ldrlmesi onaylamamakla birlikte namusa leke srmenin cezalandrlmas gerektii savunmulardr. Namus cinayetlerine yaklamn ya ve eitim dzeyinin yan sra politik hareketlilik iinde yer almaya gre deitii gzlemlenmitir. Orta ya altnda olan ve orta retim ve stnde eitim gren kadnlarn tm namus cinayetlerine iddetle kar kmlardr. Evli kadnlarn anlatmlar yaamlarnn eitli dnemlerinde eleri ve elerinin aileleri tarafndan iddete maruz kaldklarn gstermitir. Diyarbakrdaki yerel ynetimlere bal olan ya da Kadn Merkezi (KA-MER) gibi bamsz alan kadn merkezlerine yaplan bavurular da aile ii iddetin yaygn olduunu gstermesinin

92

yan sra kadnlarn sadece eleri ya da babalar tarafndan deil, elerinin kardeleri, kaynbabalar ve kaynanalar tarafndan da iddete maruz kaldklarna iaret etmekteydi26.

Krtlerde kadnn stats ve toplumsal cinsiyet ilikilerine dair atf yaplan eitli aratrma bulgular ile grlen kadnlarn yaam yklerinin byk lde uyumlu olduklar grlmektedir. Ortaya kan zellikler, Krtlerin yaamakta olduklar corafyay da kapsayan klasik ataerkinin (Kandiyoti, 1997; Moghadam, 1994) zellikleriyle benzerlikler tamaktadr. Tarmda kapitalistleme, krdan kente g gibi etkenler, klasik ataerkinin temel birimi saylan geni aileyi ortadan kaldrmaktadr. Kentleme ve ulam, iletiim ve eitim olanaklarnn yaygnlamasyla kadnlarn okullama oran artmakta, araf giyinme gibi uygulamalar zaman iinde ortadan kalkmaktadr. Kadn/erkek mekanlar arasndaki ayrm, tmyle yok olmamsa bile belirsizlemeye balamtr. Bununla birlikte zellikle alt sosyo-ekonomik kesimlerde toplumsal cinsiyet hiyerarisi belirgin bir ekilde devam etmektedir. Ailenin onurunu kadn bedeni ve cinselliinin kontrol edilmesine balayan kltrel kodlar, genel olarak varln srdrmektedir. Bu kltrel kodlar kadnlar tarafndan da benimsenmektedir.

26

Bknz.: KA-MER Acil Yardm Hatt 01.01.1997-28.02.2004 statistikleri

93

4. BLM ERKEN DNEM MLLYET DEOLOJDE KADINLARIN YER Bu blmde 19. yzyln sonlaryla 20. yzyl balarndaki Krt hareketinin kimlik sylemi ile politik projeleri, kadnlara verilen sembolik roller balamnda incelenmektedir. Mevcut kaynaklar bu dnemi kadnlarn katlm asndan ve onlarn perspektifiyle incelemeye olanak sunmamaktadr27. Buna karn dnemin milliyeti aydnlarnn politik argmanlar ve anlarna ilikin zengin bir kaynak bulunmaktadr. Bunlardan yararlanarak Krt kimliinin inas ve politik projelerin oluturulmas mmkndr. Bu kaynaklarn milliyeti projelerde kadnlara verilen sembolik roller ve toplumsal cinsiyet kurgular asndan iki kategoride ele alnabilecekleri dnlmektedir. Birinci kategoridekiler kadn kimliinin modern bir ulus kimliinin gstereni olarak ina edildii kaynaklardr. Bunlar Osmanl imparatorluunun son dnemlerinde ve Cumhuriyetin kurulu yllarndaki kltrel ve politik milliyetilik akmna paralel zellikler gstermektedirler. Jayawardenann (1994) ayn tarihsel dnem iindeki benzer hareketlere ilikin saptamalar ile uyumlu bir ekilde, kadnlarn toplum iindeki konumlarn hem otantik kltrn hem de ulusun modernliinin temsilcisi olarak ilemektedirler. Bu sylemde n plana kartlan zgr, lider, sava kadn imgesi, Krtlerin komu topluluklardan ayr bir ulus olduklarn gsterme abasnn yan sra modern olduklarn kantlama amacna da hizmet etmitir. kinci kategoridekiler ise ayaklanmalara ve bunlarn bastrlmasna ilikin an kitaplarndan olumaktadr. Bu kaynaklarda ise vatan, millet, maduriyet, sava gibi temalar, kadn bedeni zerinde ataerkil kontrol yeniden reten bir toplumsal cinsiyet kurgusu iinde ilenmektedir.
1919 tarihli Krt Kadnlar Teali Cemiyetinin tz dnda bu dneme ait dorudan kadnlardan kalan belgeye rastlanmamtr. Cumhuriyetin kuruluunu takip eden isyanlar ve bunlarn bastrlmas dnemine ilikin szl tarih kaynaklarna da henz ahin (1999) dnda bavuran olmamtr.
27

srelerinde

kadnlara

verilen sembolik

rollerin

incelenmesi

94

Bu kaynaklarn tm deerlendirildiinde erken dnem Krt hareketi ve Krt kimlik syleminin kadnlara verilen yer ve toplumsal cinsiyet kurgusu asndan ataerkil zellikler tad grlmektedir. Bu durum ancak sosyal hareketlere ilikin eitli yaplar ve sreler balamnda anlalabilir. Kuramsal tartmalar blmnde deinildii gibi bir sosyal hareketin ortaya kmasnda ve eklinin belirlenmesinde birbiriyle balantl faktrler bulunmaktadr. Bunlar; politik frsatlar, harekete geirme yaplar ve erevelendirme sreleridir (McAdam vd., 1996: 2). Erken dnem Krt hareketinin bu ataerkil zellii de ancak bu faktrler balamnda anlalabilir. Bir baka ifade ile erken dnem Krt hareketinin bu zellii, dnemin sosyal, kltrel ve politik yaps; konjonktrel koullar ve ideolojik ekillenmede nemli rolleri bulunan aydnlarn formasyonu balamnda deerlendirilebilir. Aada grlebilecei gibi bunlarn tm de ataerkil zellikler tamaktaydlar. Hareketin ortaya kmasnda airet yaps belirleyici olmutur. Harekete geirici semboller ve liderlik konusunda ise dinsel unsurlar n plana kmtr. Hareketin ve Krt kimliinin ideolojik kurgusunu gerekletiren aydnlar ise geleneksel Krt egemen snflar iinden kmlard ve ou Osmanl aydn gibi pozitivist bir dnce geleneinden gelmekteydiler. deolojik olarak Osmanlclk akmnn yerini Trklk akmmn almasna paralel bir ekilde Krt aydnlarnda da Krt kimliine dayal yaklamlar ortaya kmtr. Daha ok kltrel haklara vurgu yapan milliyeti temalar, I. Dnya Savann ardndan politik bir ierik de kazanmtr. I. Dnya Sava sonras dnemin siyasal konjonktr, siyasal taleplerin ulus olma ltne gre dile getirilmesini gerektirmekteydi. Bu nedenle aydnlarn ideolojik kurgular da farkl ve modern bir ulus kimlii ina etme ynnde olmutur. Cumhuriyetin tek etnik ekirdee dayal ulusal kimlik ina sreci ve ayn dnemde ulusal dzeyde olduu kadar uluslar aras dzeyde de rkln etkili olmas, dnemin etnik kimlik kurgularn ve siyasal taleplerini etkilemitir. Krt kimliinin inasnda, kadn kimliinin otantikliin ve modernliin gstereni eklinde ilenmesi, sz edilen bu olgularn etkileimiyle ortaya kmtr.

95

4. 1. Politik Frsatlar Asndan Erken Dnem Krt Hareketinin ve Krt Kimliinin Ataerkil Bileenleri: Airet, Tarikat ve eyhlik Ondokuzuncu yzyln sonlaryla yirminci yzyl balarnda ortaya kan Krt ayaklanmalarnn sosyal ve politik yaplarna ilikin almalar, bu ayaklanmalardaki dinsel ve airetsel elerin oynad role dikkat ekmekle birlikte, ayaklanmalarn Krdi mahiyetinin ilk ikisinden ayrlamayacann altn izmektedirler (Bruinessen, 1992a; Bruinessen, 1992b; Olson, 1992; McDOwall, 1997; McDowall, 2004; Jwaideh, 1999; Oran, 2002). Ayaklanmalar, airetsel ve dinsel faktrlerle, milli taleplerin karmak bir sentezi eklinde ortaya kmlardr. Dahas Mesut Yeenin (1999: 236) gsterdii gibi Krt kimlii, airet ve din kategorileri ile eklemlenme halinde ekillenmitir. Bu eklemlenmenin arka plannda, Krt milliyetilik ideolojisinin ortaya kmaya balad ondukuzuncu yzyl sonlarna kadar Krtlerin iinde yaadklar sosyo-ekonomik yap, Osmanlnn merkezileme abalaryla balayan ve Cumhuriyet Trkiyesinde de srdrlen merkezileme, modernleme ve ulus-devlet oluturma srecinin zelliklerinin bulunduu, sz edilen aratrmalarn paylatklar baka bir ortak yndr. Aada amlanaca gibi, bu arka plan 1980 ncesi Krt hareketinin olduu kadar Krt kimliinin ekillenmesinde de belirleyici olmutur. Sadece Trkiyedekiler deil ...Irak ve randaki eitli Krt isyanlar, Krt milliyetilii duygusunun iddetli ifadeleri olmakla birlikte, Krt hayat tarzn (italik bana ait h..) savunmak iin de kartlmt. (Jwaideh, 1999: 562- 563) Krt hayat tarz nn neyi ifade ettiinin bilinmesi nemlidir. nk Krt

kimliini de olanakl klan ve otoriter bir laikleme, merkezileme, millileme ve modernleme srecinde ortadan kalkacandan endie duyulan, dinci, airetsel tepkilerle milli taleplerin harmanlanmasna yol aan ey de bu hayat tarznn bileenleridir. Yeen (1999: 224) bunlar; hilafet, eyhlik, tarikat, geleneksel toplumsal yaplar ve tara ekonomisi eklinde sralamaktadr. Bu yaplar, ondokuzuncu yzyln sonlarnda ve yirminci yzyln ilk yarsna kadar gibi modern ncesi kategorilerin bilekesi olarak ekillenmi bulunmaktayd. Krt kimliinin zerinde kurulduu alanlar oluturmaktaydlar. Krt kimlii, airet, din

96

Jwaideh (1999), Krt milliyetiliinin balangcn ondokuzuncu yzyln ilk yarsnda yar otonom Krt prensliklerinin yklmasyla balad tespitini yapar ki, bu tespit Olson (1992) ve Bruinessen (1992a) tarafndan da paylalmaktadr. Mirlerin tasfiyesiyle, airetleri bir arada tutan siyasi otoritenin ortadan kalkm olmas, Bruinessenin (1992a) nitelemesiyle tam bir kaos haline yol am, ortaya kan boluk zaman iinde eyhler tarafndan doldurulmutur. Orann (2002: 874) altn izdii gibi, feodal tutunum ideolojisinin din olmas eyhleri doal lider konumuna getirmitir. eyhlerin ruhani otoriteleri, onlarn giderek airetler arasndaki otorite boluundan kaynakl ekimelerin, atmalarn giderilmesinde ilevsel olmalarn salamtr. Evlilikler yoluyla byk bey aileleriyle kurduklar ittifaklar28, ruhani otoritelerinin yan sra eyhlerin siyasi ve ekonomik g kazanmalarn da salamtr. Bylece eyhler siyaset sahnesindeki yerlerini almlardr. Bu durum eyhlerin Krt ayaklanmalarndaki liderlik konumlar ile dini, airetsel ve Krdi zelliklerin bir aradaln anlalr klmaktadr (Yeen,1999: 237) Ayaklanmalarda tarikatlar da kritik bir rol oynamtr. Olson (1992) ve Bruinessenin (1992b) de gsterdii gibi, tarikatlarn milliyeti fikirlerin Krtler arasnda yaylmasnda olduka etkin bir rol olmutur. zellikle Nakibendilik, eyhlerin otoritesinin yaygn kabul grmesinde nemli bir rol oynamtr. Gerekte tpk eyhler gibi tarikatlar da Krtler iin sadece dini unsurlar olmamlardr. Halifeliin kaldrlmas, Krt aydnlar asndan bir ey ifade etmese bile, tarada halkn iindeki esas politik figrler olan eyhlerin ve bunlarn etkisi altndaki tarikatlarn buna tepkileri byk olmutur. Osmanl Sultan, herhangi bir etnisiteye vurgu yapmadan, Anasr- Osmaninin birliini temsil ettii gibi, halifelik unvanyla da Mslmanlarn birliini temsil etmekteydi. Osmanlcln yerine Trklk akmnn gelimesi, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki iindeki Krt entelektellerinde huzursuzluk yaratmtr. Bu huzursuzluk Trkiye Cumhuriyetinin tek bir etnik ekirdee dayal homojenletirme politikalaryla artmtr. Halifeliin kaldrlmas, hilafet sayesinde salanan dini birlii ortadan kaldrmtr29. Bu gelimeler ideolojik
eyhlerin bey aileleriyle evliliklerine en iyi rneklerden birini eyh Saitin, Hamidiye Subaylarndan ve Azadi yneticilerinden Cibranl Halit Beyin kz kardeiyle yapt evlilik oluturmaktadr. 29 Mesut Yeene (1999) gre hilafet ... imparatorluk merkeziyle gevek bir tabiyet ilikisi ierisinde olmay temin ediyor olmakla, Krtlerin imparatorluun siyasi snrlar ierisinde kalarak
28

97

ve rgtsel yaps aydnlar tarafndan gelitirilen, eyhlerin liderliinde yrtlen ve harekete geirmek istenen kesimleri etkilemede dinsel sembollerin kullanld ayaklanmalar ortaya kartmtr. Bylece Krtlerin iinde bulunduklar toplumsal ve siyasal yap ile merkezi otoritenin dlayc bir Trk kimlii politikas bir arada eliindeki laik modernleme giriimlerinin kesitii noktada ortaya kan tepki airetsel, dinsel eler kadar etnik Krt kimliine ilikin eleri de barndrmtr. Ataerkil nitelii tartmasz olan airet yapsnn ve din ideolojisinin etkin olduu bir hareketin ve kimlik syleminin kadnlar ve airet d yoksul kyll zneler olarak kapsamas beklenemezdi. Buna karn erken dnem milliyeti ideolojinin kadnlar konusunda ketum olduklar dnlmemelidir. Chatterjeenin (2000) milliyeti sylemin kadnlara dair bir sylem olduu saptamas anmsanacak olursa, erken dnem Krt aydnlarnn milliyeti sylemlerinin de aslnda kadnlara dair bir sylem olduunu grmek zor olmayacaktr. Bu sylemde n plana kartlan tema ise zgr, sava ve lider Krt kadn olmutur. Toplumsal gereklik ile rtmeyen bu temann ilevi, aydnlarn sosyolojik ve entelektel zellikleri ile dneme egemen olan dnsel atmosfer deerlendirilmesinin ardndan tartlacaktr. 4. 2. deolojik erevenin ve Krt Kimliinin Tanmlanmasnda Belirleyici Olan Aydnlarn zellikleri Erken dnem Krt kimliinin tanmlanmasnda, bu kimlie dayal politik talepler gelitiren Krdistan Teali Cemiyeti, Azadi, Xoybun gibi rgtlerin kurulmasnda ve ayaklanmalarn rgtlenmesinde oynadklar kritik rollerden dolay aydnlarn toplumsal ve entelektel zelliklerinin nem tad dnlmektedir. Milliyeti ideoloji ve projelerin toplumsal cinsiyet kurgusunun ve kadnlara verilen rollerin biimlenmesinde etkili olduklar dncesi ile aydnlarn iinden ktklar sosyal doku ile yetitikleri dnsel ortam irdelenmeye deer grlmektedir.

yeniden rettikleri toplumsalln zerk kalmasna da imkan vermekteydi. ... Hilafetin ilgas, Krtln kurulduu toplumsal uzam olarak taraya, beyliklerin ilgasndan sonra, vurulan ikinci ciddi darbe oldu. (1999: 240)

98

Krt aydnlarnn iki kaynana iaret edilmektedir. Bunlar geleneksel Krt eitim kurumlar olan medreseler ile modern eitim kurumlardr. Medreseler daha lokal dzeyde olup toplumun orta ve alt tabakalarna da ksmen ak olmasna karn, modern eitim kurumlarnda yetienler geleneksel Krt egemen snfndan gelip, imparatorluun eitli ynetsel mekanizmalarnda da yer alan ve stanbuldaki Osmanl aydnlar ile ayn dnce yapsna sahip bulunan bir kesim iinden kmaktaydlar (Kutlay,1992). Eitimin Krte yaplmakta olduu medreseler, beyliklerin zerk ve yar zerk konumlarn srdrdkleri dnem boyunca Krt kltr ve eitim kurumlar olarak ilev grmlerdir. Bu adan Krt kimliinin korunmasnda ve yeniden retilmesinde nemli bir ileve sahip olmulardr. 19. yzyln balarna kadar medreseler beylerin oturduklar merkezlerde, onlarn korumas ve destei ile almalarn srdrmler, daha sonraki yllarda ise daha ok dini eitim arlkl kurumlar haline gelmilerdir (Ekinci, 1999: 157-158). Medreselerin, en azndan birinci basamak dzeyleri, yerelde ve toplumun yoksul kesimlerine de ak eitim kurumlar olmasna karn, modern eitim kurumlar, mparatorluk merkezinde bulunmaktayd ve feodal aristokrat ocuklarna ak olan ve ancak onlarn ulaabilecei kurumlard. mparatorluun bamsz siyasi birimler olarak tasfiye ettii bu kesimin baarl ve yetenekli genlerini mparatorluk merkezinde toplamas bir anlamda kontrol mekanizmas ilevini de grmekteydi. Krt aydn tabakasnn olumasnda ve milliyetilik ideolojisi ile tanmalarnda 1891de kurulan Hamidiye Alaylarnn ve Airet Mekteplerinin zel bir yeri bulunmaktadr. Abdlhamidin merkeziletirme, birlik, denge ve slahat siyasetinin (Olson, 1992: 30) bir rn olarak gelitirdii Hamidiye Alaylar ve Airet Mektepleri, baml da olsa bir Krt aydn tabakasnn domasna katk salamtr (Kk,1990). zellikle Balkan Savana katlm olmalar, mparatorlukta milliyeti hareketin gelitii bu corafyada bu akmdan etkilenmelerine yol amtr. te yandan Ermeni ve Trk milliyetilii hem model olma hem de yol atklar tepki itibariyle Krt milliyetiliinin gelimesinde etkili olmutur (Bozarslan, 2001: 55; Bozarslan, 2002: 845).

99

Bu dnsel geliimin sonucunda II. Merutiyetin sunduu ksa mrl zgrlk ortamnda Krt aydnlar da daha ok kltrel talepleri ieren rgtler kurmulardr. Aydnlarn kltrel talepleri ttihat ve Terakkinin baskc tutumlar ile Trk milliyetilik akmnn glenmesine paralel olarak zamanla siyasi bir ierik kazanmtr (Bozarslan, 2002: 846). Siyasal talepler esas olarak I. Dnya Savann ardndan ve Wilson lkelerinin verdii esinle kurulan rgtlerce dile getirilmeye balanmtr. Bu rgtler snfsal olarak daha ok merkeziletirme politikalaryla siyasi otoritelerini yitirmi olan geleneksel Krt egemenlerinin politik zlemlerini yanstmtr. Bu adan 1919 ylnda kurulan Krdistan Teali Cemiyeti (KTC)nin kurucularnn snfsal kkenleri bir gsterge olarak kabul edilebilir: KTCnin kurucular ounlukla geleneksel Krt egemen tabakalarndan ve ayn zamanda Osmanl devlet mekanizmasnn en st kademelerinde yer alanlardan olumutur30. Geldikleri sosyal taban yukarda ksaca zetlenen Krt aydnlar, Osmanl aydnnn bir paras olarak ortaya km ayn dnsel ve siyasal atmosferde ekillenmitir. Bu dnce sisteminin temel temalarn Batclk, medeniyetilik, ilerlemecilik/terakki ve elbette tm bunlar iin eitimin gereklilii oluturmaktayd. Dncenin ayrt edici zellii ise ttihat ve Terakkiye ve daha sonraki yllarda yeni Cumhuriyeti kuran ve ulusal kimlii ina eden kadrolara hakim olan pozitivizm idi. Bozarslan sosyal Darvinciliki de bu dnce yapsnn zelliklerinden birisi olarak saymaktadr (2002: 847). KTCnin kurucular da ttihat ve Terakkinin kurucular ile ayn dnsel zeminde yetimiler ve milliyetilii de bir lde onlardan renmilerdir (Oran, 2002: 874). 1919 ylnda yaynlanmaya balanan ve KTCnin yayn organ niteliini tayan Jin dergisinde, sk sk medeniyete varma, ilerleme gibi temalar ilenmitir. Politik konjonktr Wilson lkeleri ekseninde biimlenirken, Jin yazarlar da, Krtlere milli bir tarih yaratma, bir anlamda millet yaratma grevini stlenmilerdir (Bozarslan, 2002: 847).

Gldan (1992) bildirdiine gre, rgtn bakan, Seyyit Abdlkadir, eyh Ubeydullahn oludur, Ayan meclisi yesi olup ura-y Devlet Reislii yapmtr. Alt kiilik ynetim kurulundaki yeler de Bedirxan, Baban, Sekban gibi airetlerden, yksek tahsilliydiler ve aralarnda st dzey devlet brokrasisinde yer alanlar bulunmaktayd.

30

100

Jin dergisinde ilenen medeniyet temas, sava sonras dnemin yaygn temalarndan birisini oluturmaktayd. Uyan ve terakki ile birlikte medeniyete varma da en nemli hedefler arasnda saylmaktayd. ttihat ve Terakkinin kurucularndan olan ve Jin dergisinde de yazlar kan Abdullah Cevdet, bu fikirlerin Krt aydnlar arasnda yaylmasnda etkili olmutur. En nemli hedefler arasnda saylan medeniyete varma, kendi bana bir ama olmaktan ziyade millet olmann garantisi olarak grlmekteydi. nk sosyal Darvincilie gre ancak medeni milletlerin politik haklar olabilirdi. ou fen ve tp eitimi alm olan Krt aydnlar organik toplum anlayn ya da sosyal Darvincilii de kolayca benimsemilerdir31. Sosyal Darvincilie gre, ancak gemite medeniyete katkda bulunmu ve gnmzde asrilemi milletler yaama hakkna sahip olabilirlerdi. Bu balamda tpk Tanzimat aydnlar gibi Krt aydnlar iin de medeniyet, yaama hakknn garantisi olarak alglanmaktayd. Xoybunun kurucularndan hsan Nuri Paann (1991) Krtlerin Kkeni isimli eseri ya da Kadri Cemil Paazadenin (1969) Doza Kurdistan32 da bu adan tipik zellikler gstermektedirler. Her iki eser de Krtlerin binlerce yllk tarihe sahip olduklar, uzak gemite bir altn alarnn bulunduu ve dnya uygarlna katk yaptklar gibi klasik milliyeti temalar ilenmitir. KTC yelerinden Nuri Dersiminin ifadeleri ise sosyal Darvinciliin izlerini aka sergilemektedir. Dersimiye gre kimyann, bitkisel ve hayvansal alemin amansz kanunu olan sava, sosyal dnyann da kanunudur. Irk rkn, millet milletin kurdudur. Krtler, uygarln ortaya kt ok eski alardan beri yaamn srdrmeyi becerebilmi bir millet olarak, yaamlarn srdrmek istiyorlar, yleyse bu iradelerini dnya glerine kantlamalar gerekmektedir. (1952: 337) Erken dnem milliyeti aydnlarn kadn sorununun da tam olarak bu balamda ortaya kt belirtilebilir. Kleinin (2001: 26) vurgulad gibi Krt aydnlar iin kadn sorunu Krt Feminizminin balangc olarak ya da kadnlarn Krt politik yaamna dahil olmalar asndan deil, tam da yukarda sz edilen balamda gndeme gelmitir. 17. yzyl ve sonrasndaki oryantalist kaynaklara dayanan
Abdullah Cevdet de bir tp doktoruydu. Toplumsal sorunlar iledii ou makalesinde sk sk biyoloji terimlerini kullanmtr (nvar;2002). Krdistan Teali Cemiyeti yelerinden ve bu rgt tarafndan Kogiri Ayaklanmasnn rgtlenmek zere Sivasa gnderilen Nuri Dersimi de veterinerdi. 32 Krdistan Davas
31

101

zgr, sava, lider Krt kadn imgesi milliyeti aydnlarn, Krtlerin ayr ve medeni bir ulus olduklar tezini savunmalarnda ilevsel olmutur.

4. 3. zgr, Sava ve Lider Kadn mgesinin Kayna Krt kadnlardan sz eden eski kaynaklarn nemli bir ksm, Batl gzlemcilerce kaleme alnm oryantalist eserlerdir. Bu eserlerde aktarlm olan izlenimleri ele alrken, Edward Saidin (1999), bu eserlerin Douya ilikin olgusal izlenimleri yanstmaktan ziyade, eserleri kaleme alann zihnindeki Dou imgesinin temsili olduu saptamasn aklda tutmakta fayda vardr. Galletinin (2001) ve Alakomun (1995) kapsaml bir dkmn sunduu bu eserlerde genellikle Krt kadnlarn Mslman olan komu topluluklara gre daha serbest olduklarndan ve gl bir karakter tadklarndan sz edilmi; sava ve lider kadn figrlerine yer verilmitir. Krt toplumuna ilikin daha sonraki tarihli eserlerde de bu zelliklerden sz edilmitir. Bu eserlerde dile getirilen ve Krt kadnlarn konumunu komu toplumlarndakinden farkl kld ileri srlen zellikler zetle yle sralanabilir: Krt kadnlarn pee takmamas, yaadklar civarda ve daha uzaklarda serbeste dolaabilmeleri, yerli ve yabanc erkeklerle ekinmeden konuabilmeleri, elerinin yokluunda eve gelen konuklar aile reisi olarak karlamalar ve onlarla sohbet etmeleri, Krtlerde harem bulunmamas, airet reisleri ve benzeri konumdakiler dnda ok eliliin grlmemesi, fuhuun bulunmamasnn yan sra Krtede bunu niteleyen bir kelimenin de bulunmamas, dn ve benzeri enliklerde, kadnlarla erkeklerin birlikte dans etmeleri (Nikitin, 1986; Jwaideh, 1999; Jwaideh, 2002; Minorski vd.,1996). Sovyet Ordusuna siyasi danmanlk yapt srede Krt airetleri iinde yksek statlerde bulunan reis elerini tanma frsat bulan Nikitin (1986: 190), bu kategorideki kadnlara ilikin gzlemlerini genelletirerek Krt ailesini, komu halklardan ziyade Batdakine benzetmitir. Krt aydnlara oka esin vermi olan bu zelliklerin, gebe ya da yar gebe airet topluluklarnn sosyal yapsna zg genel zellikler olduu dikkat ekmektedir. Bununla birlikte kadnlarn airet toplumundaki etkin konumunu

102

anaerkil dnemin kalntlar eklinde aklama eilimi yaygndr. Nikitinin gzlemledii ve anaerkil dnemden kalma iaretler olarak deerlendirdii ritellerden birisi yeni doan ocuun isminin kadnlar tarafndan verilmesidir. Gen gelinin, kocasnn evine yerletikten birka gn sonra, bir sre iin yeniden kendi evine dnmesi de benzer bir adet olarak deerlendirilmitir (1986: 195, 202). Olaanst yetenekleri, gzellii ya da zekas gibi bir zellii ile toplumda ne kan kadnlarn ocuklarnn, babalarnn deil de annelerinin ismiyle anlmalar33 da, ataerkil toplum iinde anaerkil kalntlar eklinde yorumlanmtr. Alakom (1995), bu izlere tlbent atma geleneini de eklemektedir.34 . te yandan bu eserlerde lider konumuna gelmi ve liderlii baar ile yrtm kadnlardan ska sz edildiinin de belirtilmesi gerekir. Kadnlarn liderlik yapt rnekler Osmanl egemenliindeki Mirlik dzeninde ortaya kmtr; mirliklerin tasfiyesinden sonra da kimi airetlerin kadnlarca ynetildii grlmtr. Bu lider kadnlar arasnda 1920li yllarda Halepe ehrindeki Caf airetini ynetmi olan Adela Hanm, Bedirhanilerin mirlii zamannda Bakaleyi ynetmi olan Helima Hanma olamerg, Nehri eyhleri ailesinden olan ve einin 1909 ylnda lm ile 36 yanda airetin bana geen Meryem Hanm saylabilir (Jwaideh, 2002). Kukusuz lider kadnlar iinde en nls, daha dorusu oryantalist bir imge olarak ilenip n kazanan Fatma Re- Kara Fatmadr. Kara Fatmay nl klan Mara blgesindeki airetine reislik yapmasnn yan sra, Osmanl sultanna, Osmanl Rus Savanda 300 atls ile birlikte onun iin savamak istediini iletmi olmasdr (Alakom, 1998). Verilen rneklere dikkat edildiinde serbestlik konusunda gebe ya da yar gebe airetlerin sz konusu olduunu, kadn liderliinin ise st tabakadan kadnlar iin geerlilik tadn grmek zor deildir. Dolaysyla kadnlarn liderlii olgusunun
Bu durumun en nl rnei, Krt destan Evdal Zeynik olsa gerektir. Evdal Zeynik, Zeyniknin olu Evdal anlamna gelmektedir. Bu tr rneklere bu gn de rastlanmaktadr. Silik bir baba ile birlikte, yetenekli, giriken bir anne sahibi olan ocuklar babalarnn deil annelerinin ismiyle tannrlar. 34 Tlbent atma, bugn Trkiyedeki Krtler arasnda da hala rastlanmakta olan bir gelenektir. Erkekler arasndaki kavga ne kadar iddetli olsa da, bir kadnn araya girip tlbendini orta yere atmas ile kavga kesilir. Dman airetten bile olsa kadnlar ldrlmezler. Kadnlarn zaman zaman byk airet kavgalarnda bar saladklarna ilikin rnekler de bulunmaktadr.
33

103

tm toplum asndan genelletirilemeyecei aktr. Nitekim Barth, hakl olarak kadnn toplumsal ve siyasal alanda edinebildii nemli konumlarn, ailelerinin yksek statlerinden kaynaklandn dile getirmitir (Aktaran: Bayrak, 2002: 33). Bu saptama Bruinessen tarafndan da paylalmaktadr (2001: 98, 101). Bruinessene gre (2001: 103) Krtlerin bir kesiminde kadnlarn Ortadounun dier paralarndaki kadnlardan daha fazla hareket serbestisine sahip olduu dorudur, fakat bu kesinlikle karakteristik deildir. Krtlerin tm asndan bu zgrln derecesi, ailesini sosyal statsne baldr. Sonu olarak gereklikle pek rtmeyen zgr, sava kadn imgesinin

kaynanda oryantalizmin izlerinin bulunduu dnlebilir. Krtlere ilikin ilk gzlemlerde bulunan gezginlerin, diplomat ya da misyonerlerin bu imgeyi yaratmalarnda Gallettinin (2001) de vurgulad gibi Batl oryantalist erkekler olmalarnn rol byk olmal. Ancak konumuz asndan asl nemli olan bu imgenin, milliyeti Krt aydnlarnca, Krt kadnlarnn her zaman, her yerde ve her koulda geerli olabilecek bir genellemeyle zgr, serbest, eit vb. olduklar eklinde yorumlanmas ve ilenmesidir. Shahrazad Mojabn (2000: 89) ve Bruinessenin (2001: 103) hakl olarak vurguladklar gibi, Krt toplumunda kadnlarn ataerkil bask altnda olduu gereinin, zgrlk mitinin ardna gizlenmesinden baka bir anlama gelmeyen bu tutum, erken dnem Krt hareketinin stratejik erevesinin oluturulmas ve Krt kimliinin tanmlanmas balamnda aklanabilir. 4. 4. zgr, Sava ve Lider Kadn mgesinin Krt Kimliinin nasndaki levi Yukarda da belirtildii gibi I. Dnya Sava sonras uluslar aras siyasal dzen millet olma esasna gre ekillenmekteydi. Krt aydnlar da kendi toplumlarn hem ayr hem de modern bir millet olarak sunmak zorunluluu duymaktaydlar. Bu imge, aydnlarn Jayawardenann (1994) da szn ettii ikilemi amalar balamnda ilev grmtr. Kadnlarn hem otantik kltrn ve hem de modernliin gsterenleri olarak temsil edilmeleri bu ekilde mmkn olmutur. Jin yazarlarndan Memduh Selim Bey bir yazsnda zetle unlar sylemekteydi: Uygarln gsterenlerinden

104

birisi kadnn toplumdaki yeri ve kadnn toplumda elde ettii baardr. Uygar toplumlarda kadn gerekten ulusun yarsdr; erkee verilen her trl imtiyaz sayg ve nem, hatta daha da fazlas, kadna verilir (Klein, 2001: 28). Medenileme iin gerekli grlen reform projelerinin banda ise dneme egemen olan zihniyetin gerei olarak eitim gelmekteydi. Yayn organlarnda kadnlara karakterlerine uygun dmesi kaydyla eitim verilmesi gerei sk sk vurgulanmtr. Tartmalarda kadnlarn eitilmelerinin yan sra, ulusal uyan ve genel ulusal yaamn idamesinde oynamalar gereken eitimci rolleri zerinde de durulmutur. Kukusuz bu rol, anne sfatyla, ocuklara Krtln retilmesi rol olarak tanmlanmaktayd. Krt Kadnlarn Teali Cemiyetinin kuruluunu kutlamak amacyla, Memduh Selimin ve Aziz Yamulkinin Jin dergisinde yaynladklar yazlar, kadnlarn bu rollerini ak bir ekilde tanmlamaktaydlar: Ulusun gelimesi ve ilerlemesinde, ocuklarn iyi bir ekilde ve ulusal deerler ile yetitirilmesi byk nem tamaktayd ve bu konuda en byk rol annelere dmekteydi. Krt aydnlar, eitimin ulusun gelimesindeki roln tartrken, anadil eitiminin de nemini kefetmilerdi. 1919 ylnda basks yaplan Mem u Zinin sunu yazsnda bir Krt aydnnca ifade edildii gibi, medeni dnyada ulus olmann en nemli kant, o ulusun dili ve edebiyat olarak grlmekteydi. Bu dorultuda balatlan Krtenin yaz dili olarak kullanma uygun hale getirilmesi ve standardizasyonu tartmalarnda, Krt kadnlar bir kez daha aydnlar tarafndan, znesi olarak deil ama nesnesi olarak, tartmann odana yerletirilmilerdi. Ayr diyalektlerden oluan Krtenin standardizasyonu, hangisinin daha otantik zellikler tadna karar verilmesi gibi konularn tartlmas, politik bir boyut da tamaktayd. Otantiklik konusuna ilikin tartmalarda, Krt kadnlar, daha dorusu, yabanclarla fazla ilikisi bulunmayan kyl Krt kadnlar saf Ktln sembol olarak grlmtr (Klein, 2001: 34). Bylece, aydnlarn kltrel ve politik projelerinde kadnlarn rol ak bir ekilde tanmlanmtr: Yuval-Davisin tanmlad gibi (1997) otantik kltrn gsterenleri, tayclar ve yeni kuaklara aktarclar. Bunlarn yan sra kadnlarn modernliin

105

sembolleri

olmalar

da

beklenmekteydi.

Bu

ise

dier

rolleriyle

eliki

oluturmaktayd. nk otantik zn ancak kadnlarn kapal kalmasyla korunabilecei varsaylmaktayd ve bu varsaym kadnlarn eitimleri nnde engel oluturmaktayd. Dolaysyla zlmesi gereken ciddi bir sorun ortaya kmaktayd. Krt aydnlarnn kadn sorunu da denebilecek olan bu soruna, Kandiyotinin (1997) biri ileriye teki geriye bakan iki bal yarata benzettii haliyle, kadnlarn hem modern olmalarn, hem de Krtln sembol olarak kalmalarn salayacak bir zm forml bulmak gerekiyordu. Krt aydnlarnn bulduklar forml, Krt kadnlarnn Krt toplumu iinde zaten zgr, serbest ve hatta lider konumda olduklar argman olmutur. Bylece, Krt kadnlarnn toplum iindeki konumunu deitirecek, onu Krtln otantik znn sembol olmaktan uzaklatracak bir ey yapmaya gerek kalmamaktayd. 19. yzyl, oryantalist eserlerinde izilen zgr kadn imgesinin Krt aydnlarnca bu denli benimsenerek gelitirilmesinin kaynanda bu yatmaktayd. Dorusu bu forml birok ilevi birden yerine getirmekteydi. Krt kadnn zaten zgr olduu sav, Krtleri hem Mslman Ortadou toplumlarndan ayrmakta, ayr bir ulus olarak sunulmasn salamakta hem de bat toplumuna daha yakn hale getirmeye hizmet etmekte idi. Memduh Selim Beyin Jinde kan makalesine gre Krt kadnlar, znde

zgrdr ve ailenin reisidir. sosyal yaama katlrlar, erkekler arasnda saygn bir stat igal ederler (Klein, 2001: 38). Kamuran Bedirhann Hawar dergisinde yaynlanan makalesinde ise unlar yer almaktadr: [Krtler]... i yaamlarnda ok eski dnemlerden beri, kadnlarn haklarna ve
onurlarna kar anlayl davranmalaryla dikkat ekerler; kadn aile yaamnda sadk bir arkada, ekonomik ve hatta zel, toplumsal ve genel geliimlerinin siyasal bir faktr olarak deerlendirilir. (Aktaran: Bayrak, 2002: 236).

Kadnln hem otantik Krt kltrnn hem de modernliin sembol olarak ina edilmesi, sonraki Krt aydnlarn da etkilemitir. Geleneksel aristokratik aydnlar

106

kua ile yeni kuak arasnda bir kpr zellii tayan Krt siyaseti ve aydn Musa Anterin anlar (1990) bu etkilenmenin tipik rnei niteliindedir. Anterin anlarnda byk bir saygyla tasvir ettii ablalar yzyln bandaki ayaklanmalara katlm Bedirhan ailesi gibi kkl ailelere mensup aristokrat kadnlardr. Eitimleri, meslekleri ve dnya grgleriyle modernliin sembol olarak tasvir edilen bu kadnlar, ayn zamanda, evlerinde mkemmel Krte konumaktadrlar. Bir yz geriye dier yz ileriye dnk janus rneinde olduu gibi bu kadnlarn da bir yz Botan35a dier yz Batya dnktr. Krt hareketinin nceki kuann akrabalardrlar ve Anterin yesi bulunduu sonraki kuaa dnsel ve duygusal adan esin vermektedirler. Hareketin zneleri erkeklerdir. Onlar, yeni kuan Krt ablalar olarak bu alana dardan katk sunmaktadrlar. Nesrin Hanm rneinde olduu gibi, modern eitim almam olanlar da, Anter iin, hibir ey yapmadan, sadece kendileri olarak, giyimleri, Trke renmeyi reddetmeleri ve halay gibi geleneksel Krt kltrn gen kuaklara retmeleriyle, Krtln sembol olma ilevini yerine getirmilerdir. 4. 5. An Kitaplarnda Kadnlar: Milliyeti Tahayyln Toplumsal Cinsiyet Kurgusu Krdistan Teali Cemiyeti, Azadi ve Xoybun rgtlerince organize edilmi olan erken dnem Krt ayaklanmalarnn, organizasyon ve hazrlk srelerinde kadnlarn bulunmad bilinmektedir. Bununla birlikte kadnlarn da erkeklerle birlikte arpmalara katldklar airet gelenei gz nne alndnda, en azndan ayaklanmalarda lider konumundaki airetlerden kadnlarn atmalara katlm olmalar ihtimal dahilindedir. Gzlemcilerin dneme ilikin aktarmlar ile daha sonraki yllarda kaleme alnm olan an kitaplarnda byle bir olgudan sz edilmektedir. Bu kadnlar daha ok elerinin yannda ya da onlarn lm zerine katlm gstermilerdir (Alakom, 1995: 55-58). Nitekim Kogiri Ayaklanmasnda, ayaklanmann lideri olan Alier ile ei Zarifenin, bir nevi karargah olarak kullandklar maarada ldrldkleri gne kadar birlikte kaldklar; Dersim ayaklanmasnda, Seyit Rzann kk ei Besenin de atmalara aktif olarak katld bilinmektedir. Ar ayaklanmasnda, hsan Nurinin zmirde gz hapsinde
35

Bedirhanlarn hkm srm olduklar corafi blge.

107

bulunan ei Yaar Hanmn Xoybun tarafndan gizlice rana gtrlerek oradan Ar Dana getirildii de bu konuda gnmze ulaan bilgilerdendir. Yaar Hanm, ayaklanmaya katlmam, ancak ayaklanmann sonuna kadar hsan Nurinin yanndan ayrlmamtr. Ayrca Alakom (1995: 50-51), eyh Sait ve Ar ayaklanmalarnda yer alm olan sradan kadnlardan da sz etmektedir. ok geni alanlara yaylm olan ayaklanmalarda ve tenkil harekatlarnda bu az saydaki katlmc kadnn dnda kalan kadnlarn neler yaadklarna ilikin an kitaplar dnda kaynaklar bulunmamaktadr. Bu tr srelere ilikin an kitaplarnn objektiflii tartmaldr. Ayaklanmalarn etkisi henz scakln korurken aydnlarca kaleme alnan anlar, duygularn krmz nda36 yazlm ideolojik propaganda yn ar basan eserler durumundadr. Bu eserlerin olaylardan ziyade, olaylarn belli bir hedef dorultusunda yeniden kurgulanmasna dair kaynaklar olarak ele alnmas daha dorudur. Bu aratrma asndan da asl nemli grlen ey zaten bu eserlerin kurgusal yndr. nk bu kurgular hareketin ideolojik srelerini belirlemi olan aydnlarn millet tahayyllerini ve bu tahayyln toplumsal cinsiyet boyutunu analiz etmemize, kadnln nasl ina edildiini grmemize olanak sunabilir. 1940l-1950li yllarda kaleme alnan anlarn37 ortak zellii, Krtlerin binlerce yllk tarihini, kkl kltrn, corafyasn ve zengin dilini anlatmaya ayrlm bulunmaktadr38. Kitaplarda eski alara uzanan tarih kurgusuna ilikin giri blmlerinin ardndan, olaylarn ak propaganda amal bir kurgu eliinde sunulmaktadr. Kurgular aa yukar ortaktr39. Ancak ilerinde bu zelliin en

Bu nitelemeyi yazarlarn duygusallna vurgu yapmak iin Wirginia Wolftan aldm. rnein Dersim Ayaklanmas esnasnda, Nuri Dersimi bir olunu, erkek kardeini kaybetmitir. Anlarnda ayrca 14 yandaki kz Fatonun da kendisini ksor Uurumundan atan Dersimli kadnlar arasnda olduunu belirtmektedir 37 Ayaklanmalara ilikin hsan Nuri Paa(1986), Nuri Dersimi (1952), Hasan Hiyar ve Cemilpaazadelerden Znar Silopi(1969) an kitaplar yazmlardr. 38 Sz edilen yllar, Trk ulusal kimliinin Trk etnik ekirdeine dayanarak dlayc bir tutumla ina edildii yllardr. 39 Anlarn subjektifliini fark eden Kutlay (1998), bunu kaleme alndklar srgn koullarna ve yazarlarn gerekli objektif kaynaklardan uzak olmalarna balama eilimindedir. Oysa, Bozarslann (2002:851) da vurgulad gibi, sadece Krt milliyeti yaznnda deil, benzer btn rneklerde de onlara atfedilen benzer ilevden kaynakl olarak kurgu ve ilenen temalar ortaklk gsterir.

36

108

kristalize halini sergilemesi asndan en dikkate deer olan kukusuz Nuri Dersimiye ait olandr. Dersiminin anlar neredeyse, Enloenun (2003: 79) milliyetiliin erilletirilmi hafza, erilletirilmi kk drme ve erilletirilmi umuttan doduu yolundaki saptamasn hakl karmak amacyla kaleme alnm gibidir. Dersiminin kadna ilikin sylemi, kadnlara baz roller atfetmek ve ulusun erkeklerini yurtseverlie armak amacyla ina edilmitir Kadna ilikin anlatlaryla erkeklerin erkeklik gururlarna seslenen anlar, bir yandan da ulusun kadnn yeniden kurmaya hizmet etmektedir. Bu kadnlar okuyucunun karsna gl fizikleri ve karakter zellikleri ile ideal Krt kadnlar, elerini, erkek ocuklarn veya erkek kardelerini ulusal davaya sevkeden yurtsever kadnlar ya da kendilerini uurumlardan atan ulusun namusunun sembol durumundaki bakireler ve gelinler olarak kmaktadr. Dersiminin (1952: 279)40 Kogiri Ayaklanmasnn lideri Alierin ei Zerifeye ilikin anlatm, hem fizyonomik41 olarak ideal Krt kadn tipinin zelliklerine iaret etmekte, hem de bu kadnn milli davadaki grevini vurgulamaktadr:
Zarife dahi, kocas gibi krt milli davasna bal, ayn yksek gayeleri takip eden emsalsiz bir krt kz olduunu hayatta bilfiil ispat etmitir. Zarife, Krt kadnlar arasnda milli uyan iin emsalsiz bir propagandac olmu ve Alierin milli faaliyetinde onun sa kolu ve i arkada olmutur. ... Zarife, uzun boylu, iriyar ve her hususta bir Krt fizyonomisini haiz, simasnda bir erkek cesaret ve besaleti okunan emsalsiz bir Krt kz idi. her yl Dersime gider, milli gayeler hakknda nutuklar syler ve airetler arasndaki ihtilaflar ciddi bir hakim gibi hallederdi.

Dersimi (1952: 282), eini ldren kiiye engel olmak iin ate etmi fakat kendisi de ayn kiinin kurunlar ile yaamn yitirmi olan Zarifenin ansna ithaf ettii yazsnda iki olay aktarmaktadr:

Bu eserden yapacam alntlar, 1952deki orjinalinden kopya edilmi olan kitaptaki haliyle yaplacaktr. ok sayda olan imla bozukluuna karmadan olduu gibi alnt yaplacaktr. 41 Fizyonomik zellikler bahsi, dnemin ari rk yaklamnn etkisini gstermektedir.

40

109

ehit Alierin refikas Zarifenin kocasnn intikamn alrken ehit olmas dolaysyla, Krt kadnlarnn kahramanlklarna dair u iki canl hadiseyi de anlatmakszn geemeyeceim:/ 1- Bitlisli Avukat Kemal Fevzinin Diyarbekirde idam edildiini ... beyan etmitim. dama dair verilen karar, ... hkmden sonra gn bekletildi. ... hemiresi kendisini ziyarete geldi. Bu Krt kz; kalbinin aclarna ramen kardeini teselli etti ve Krt darb meseli olarak (Berkhe ner bona kr) Erkek kuzu bak iindir diye kardeinden ayrld.

kinci olay ise eyh Sait ayaklanmasnda ldrlen kardeinin ve olunun cenazelerini tehis etmesi istenen bir kadnn gsterdii tepkiye ilikindir. O srada kendisi de cezaevinde olan kadn olunun cenazesi karsnda lmn grmeseydim, kendisine stm haram ederdim. diyerek Bu benim Dersiminin tosunumdur, buna ben bu gn iin st verdim. Eer davas uruna bu surette ifadesiyle (1952: 283) Krt kadnlnn yksek seciyesini gstermitir. Dersiminin bize anlatt bu kadnlar da Zarife gibi milli davaya hizmet eden kadnlar olarak tasvir edilmilerdir. Kukusuz milli davann asl sorumlular ve bu uurda savaarak yaamlarn vermeleri gerekenler her iki rnekte de aka alt izildii gibi erkeklerdir. Fevzi Beyin kz kardeinin erkek kuzunun bak iin olduunu sylemesi, yine, Glnaz Hatunun atmada yaamn yitirmi olu iin ben ona bu gn iin st vermitim, bu ekilde lmeseydi ona stm haram ederdim szleri bunu aka gstermektedir. Kadnlarn milli davaya hizmetleri, bu ekilde savaarak lecek oullar yetitirmek, erkeklerin bu rollerini kabul ve takdir etmektir. hsan Nuri Paann (1986) anlarnda ise kadnlarn kimi zaman vatan ile zdeletirildii, kimi zaman da dman tarafndan snglenen milliyeti rahimler olarak ilendii grlmektedir:

Kn sonlaryd. Ar, henz zerindeki beyaz giysiyi karmamt. Kefene sarlm gibi bir hali vard. nsana, ap ak gsleri Rumi sngsyle deilerek, kurda kua yem yaplan Krt kadnlar ve ocuklarnn, cesetleri zerine rtlm bir kefeni hatrlatyordu. Arnn zerine km kapkara bulutlar, zaman zaman gz yalarn topraa dkyorlard.(hsan Nuri, 1986:8).

110

Baka bir pasajda ise, Ar/vatan topra, kendisini yukardaki dman sngsnden kurtarmak iin savamakta olan evlatlarn bir anne gibi korumaktadr:
Baharn ilk gnleriydi. ... Ar, ocuklarn korumak isteyen, bar yank bir ana gibi ocuklarn kucaklamt. (1986: 10).

Baka bir pasajda ise kadnlarn bedenlerini milliyeti savalarn alan olarak ina eden sylem asndan tandk bir tema ilenmektedir:

Meydan Kerbela gibi olmutu. ... hamile Krt kadnlarnn karnlarn sngleriyle deiyor, henz ana karnndaki ocuklar kartp paralyorlard. Dmann bu insanlk d zulm ve kadn ve ocuklarn feryad karsnda, erkekler emberi krarak, kadn ve ocuklar dmann iinden karmaya karar verdiler. (1986: 61)

Anlarda n plana kan temalardan birisi de kadnlarn namuslarn korumak iin intihar etmeleridir. Kadnlarn bedenlerinin lke ve ulus ile zdeletirilmesi, ulusun yeni kuaklarnn yetitii rahimler olarak kodlanmas, Nagelin (2000), Najmabadinin (2000) ya da Saigolun (2000) de dikkat ekmi olduklar gibi kadn bedeni zerinde ataerkil kontrol merulatrmaya da yaramaktadr. Kurulan zdelik, kadn bedenlerini ulusun namusunun sembolleri haline getirmektedir. teki Mslman Ortadou toplumlarnda olduu gibi, Krtlerde de kadnlarn bedenleri ailenin ya da airetin namusunun sembol olarak ina edilmi durumdadr. Milliyetilik, kadn bedeni zerindeki aile ve airet eliyle salanan ataerkil kontrol alann geniletmi, ulus dzeyine kartmtr. Bu durum Krt milliyeti tarih yazmnda airet kltrnn etkileriyle pekitirilmi halde ulusun namusu temasnn youn bir ekilde ilenmesini de anlalr klmaktadr. Bylece kadn

111

imgesi ulusun annesi olmann yan sra ulusun namusu olarak ilenmekte ve anlarda da namusunu korumak iin intihar eden kadnlar yceltilmektedir42. Dersimi de intiharlar, Krt kadnna yarar eref, kahramanlk temalar eliinde ilemitir43. Dersiminin anlatmnda kadn bedeni ile ulus arasnda kurulan ba, kadn bedenini milletin meselesi haline getirmeye yaramakta, kadnlar iin olduu kadar erkekler iin de grev sorumluluk alanlar tanmlamaktadr. yle ki, Dersimiye gre Krt kadnna yaplanlar, genliin ruhunda mutlaka intikam hissini yaratacaktr, daha dorusu yazarn son blmde genlie hitabesinde aka belirttii gibi yaratmaldr. Dersimi tm bunlar tam da bu duygular yaratmak iin yazmtr zaten. Milliyetilik bir kez daha erilletirilmi hafza ve erilletirilmi kk drme (Enloe, 2003: 79) balamnda ilenmektedir:
... bugnn, yarnn ve mstakbelin krt nesilleri bunu unutmayacak ....bugnn ve mstakbelin krtl;; baba toprann her zerresinde ... krt diyarnn uurumlarna ve rmaklarna baktka; namusu iin kendini lme atan on binlerce krt annelerinin ve
Burada erken dnem milliyeti Krt edebiyatnda nemli bir yer ayrlm olan Dmdm Kalesi olayna ksaca deinmekte fayda vardr. zerine bir roman yazlan(Ereb emo,2005), tiyatro eseri haline getirilen ve szl edebiyatta bir direni destan olarak anlatlan Kela Dmdme- Dmdm Kalesi olay, 1608-1610 yllarnda, Bradost aireti ve lideri olan Emirhann, ran ahna kar, trajedi ile son bulan bir kale savunmasna dairdir. Airetin kadnlar kale savunmasnda yer almlar, artk kurtulu yolunun kalmadn anladklarnda da, bata Emirhann ailesindeki kadnlarn tm olmak zere, airetin kadnlar toplu olarak intihar etmilerdir. Kela Dmdme henz bildiimiz anlamda milliyeti temalarn gelitii bir dnemin olay deildi. Burada kadn bedenleri, ulusun deil, fakat airetin namusunun simgeleri durumundayd. Daha sonraki yllarda olaya ilikin milliyeti sylem intiharlar ulusun namusunun simgeleri olarak yeniden anlamlandrmtr. Kadnlarn intihar etmeleri, dmann eline gememek, namusunu korumak gibi temalarla milliyeti Krt edebiyatnda zerinde en ok durulan konulardan olmutur. 43 Dersim bombardmanna katlan sava ua pilotu Sabiha Gkenin anlarnda ua dp de sa yakalanacak olursa namusunu korumas iin Atatrkn kendi silahn armaan ettii eklinde benzer bir temaya yer vermi olmas arpcdr. Altnay (2000c:254), bu olay, Sabiha Gkenin anlarndan derledii makalesinde aktarmaktadr. Gken anlarnda, Dersim bombardmanna katlmak iin Atatrk ikna ettiini, bunun zerine Atatrkn kendisine Madem ki bu kadar istiyorsun ben sana izin veriyorum ... Yalnz unu unutma, sen bir kzsn. Alacan grev olduka etin. Aldatlm bir ekya etesiyle kar karya kalacaksn. Onlarn da ellerinde bir takm silahlar var. Uan arza yapacak olursa mecburi inie geecek ve sonunda onlara teslim olacaksn. Bunun ne demek olduunu bana gelmedike bilemezsin. ... Bu taktirde ne yapacan dndn m? diye sorar. Gkenin yant: Hakknz var. ... ayet byle bir anszlk olursa, hi merak etmeyin, ben kendimi onlara canl olarak teslim etmem. Altnay bu szlerin Atatrkn bekledii szler olduunu, ok duygulandn ve Gkene kendi silahn verdiini aktarr. Arada geen konuma yledir: Umarm kt bir durumla karlamazsn. Fakat herhangi bir zamanda senin eref ve haysiyetine dokunacak bir olayla, bir durumla karlatnda hi tereddt etmeden bu silah ya karndakine kar ya da kendi beynine boaltmaktan asla ekinme . Gken, Atatrkn bu szlerini asla unutmayacan syleyerek silah perek bana koyar. Nitekim anlarnda bu olay anlatt blmn bal : Dersim Harekat ve Namusunu Koruyacak Silah tr.
42

112

bakirelerinin dilhra feryad kulanda uuldayacak[tr] (Dersimi, 1952: 330)

(italikler bana ait.h). Anlarn ithaf edildii genlie hitap blmnde, Dersimi kadnlarn intihar ederek koruduklar namusun aslnda ulusun yeni kuaklarnn namusu olduu dile getirmektedir:
... intikam gnnn maherini senin bklmez bazularndan mid eden Dersimli bir krt ocuunun sana ve yalnz sana mteveccih feryadna kulak ver! Ben sana, senin namus ve erefini lekelememek iin vatannn yaln kayalar, mdhi uurumlar zerinden kendilerini halaskar lmn kucana atan binlerce gelin ve kzlarmzn feryadn inliyorum... ntikam! ... krt namusuna srulen lekeyi temizlemek iin. ntikam!... Snglenen yzbinlerce krt yavrularnn feryadn dindirmek iin. ntikam!... Girdaplara atlan, atelerde yaklan gelin ve kzlarmzn ... afaknda ouldayan eninlerinin teskin iin... (1952:338-339) (italikler bana ait. h.)

Bir intikam ars niteliindeki genlie hitap ksmnda, namus ak bir ekilde, erkeklerin ancak intikam grevlerini yerine getirerek yeniden kazanabilecekleri bir ey olarak tanmlanmaktadr. Krt namusuna srlen lekeyi temizlemek bklmez bazulardan mit edilmekte, daha dorusu onlarn grevi olarak grlmektedir. Bylece Krt bakirelerin namusunun, ulusun gelecek kuaklarnn onuru olarak tanmlanmas; kadnlara kendilerini ldrme pahasnda korumak grevi verirken, erkeklere de onu yeniden kazanma, lekeyi temizleme grevi dmektedir.

113

5. BLM YEN BR KMLK NASI BALAMINDA 1980 SONRASI KRT HAREKET VE KADINLAR: ANALAR, YOLDALAR VE TANRIALAR Bu blmde 1980 sonras Krt hareketi, kadnlarn aktrler olarak politik katlm44 gstermeleri balamnda incelenmektedir. zel olarak hareketin ideolojik syleminin toplumsal cinsiyet kurgusu ile kadnlarn katlmnn bu kurgu zerindeki etkisi zerinde durulmaktadr. Kadnlarn katlm, politik frsatlar yapsndaki deiimin ve hareketin amalar, ideolojisi ile stratejik ihtiyalarnn rn olarak ele alnmaktadr. te yandan bunun tek boyutlu bir olgu olmad dnlmektedir. Kolektif kimlik ve aktrn etkileim halindeki inalar olduuna dair sosyal hareketler yaklam, kadnlarn katlmn ok boyutlu bir ekilde deerlendirmeyi gerektirmektedir. Bu yaklam hareketin amalarn ve eylem erevesini belirleyen ortak tanmlar bir kere belirlenmi ve artk deimeyecek bir olgu olarak ele almamaktadr. Bata kolektif kimlik olmak zere ortak tanmlar, aktrlerin deien profiline gre deiebilecek bir erevelendirme sreci iinde deerlendirilmektedir. 1980 sonras Krt hareketi, zaman iinde deien frsatlar yapsna paralel olarak farkl dinamiklerle ve farkl bir biimle ortaya kmtr. Sz edilen politik frsatlar yapsnn etkisiyle ortaya kan ve biimlenen yeni Krt hareketinin, konumuz asndan nemli bir zellii kadnlarn aktrler olarak yer alm olmalardr. 5. 1. Politik Frsatlar Balamnda 1980 Sonras Krt Hareketinin SosyoEkonomik ve Politik Temelleri Yeni Krt hareketinin yaps ve stratejilerinin yan sra ideolojik sylemini de ncekinden farkl klan yapsal etkenler, kapitalist geliim, modernleme,

Uysaln (1984) da vurgulad gibi politik katlm ile ilgili ortak bir tanm bulunmamakla birlikte, politik katlm terimi burada Baykaln (1970) tanmlad ekliyle kullanlmaktadr. Buna gre politik katlm oy vermekle snrl deildir. Siyasal olaylar izleme, siyasal olaylar hakknda tavr alma ve siyasal olaylarn iine katlmay ifade etmektedir.

44

114

Trkiyenin yasal kurumsal yapsnn zellikleri ve kresel sreler asndan deerlendirilebilir. 1950li yllardan itibaren Trkiyede modernleme sreleri ve kapitalist pazarn geliimiyle, toplumsal yapda da deiim meydana gelmitir. Kentleme ve zellikle de eitim ve istihdam amal g sonucunda yeni siyasal elitler ortaya kmtr. Airet yaps byk lde zlm, nceki Krt hareketinin ncln yapm olan airete dayal elitler, siyasal sisteme entegre olmulardr. 1960l ve 1970li yllarda dnyada ve Trkiyedeki sol genlik hareketleri, kentlerde toplanan yeni Krt elitlerinin Krt kimlik bilincini sol bir ereve iinde gelitirmelerine yol amtr. 1961 Anayasasnn greli zgrlk niteliine ramen ulusal dzeydeki politik sistem Krt kimliine ilikin talepleri karlayabilecek akl gstermemitir. 12 Eyllden sonra genel olarak siyasi partilerin kurulmas gletirilmi ve sk bir denetime tabi tutulmutur. Anayasann Krt kimliine dayal parti kurulmasn yasaklamasnn yan sra Krt kimliinin tannmas anlamna gelecek dncelerin ifade edilmesi de yasaklanm ve 1983 ylnda kartlan bir yasa ile Krtenin kullanlmas su saylmtr (Kirii ve Winrov, 2002). Daha sonraki yllarda Krte konuma ve yayn yapma yasa kaldrlm olsa dahi, Krt kimliine dayal parti kurma ve siyasi parti faaliyetlerinde Trke dnda dil kullanma yasa srdrlmtr. ok sayda dergi ve gazetenin yaynna Krtlk yaptklar gerekesiyle son verilmi, 1991 ylnda kurulan HEP (Halkn Emek Partisi) ayn gerekeyle kapatlmtr. HEPin ardndan kurulan partiler de benzer gerekeyle kapatlmlardr. Bu adan deerlendirildiinde 12 Eyll sonras Trkiyedeki hukuksal yapnn ve politik kurumlarn Krt kimliine dayal tannma ve temsil taleplerine kar kapal bir zellik gsterdikleri belirtilebilir. Buna karn 1980li yllardan itibaren Trkiyenin kresel srelere entegrasyonunun hzlanmas, kamusal alanda tannma ve hak talebinde bulunan dier dezavantajl gruplarla birlikte Krtlerin rgtlenmelerini de kolaylatrmtr. Trkiye daha 12 Eyll ncesinde ithal ikameci planl ekonomiden vazgemeye balam bulunmaktayd. zal dneminde hayata geirilen neo-liberal ekonomi politikalar ve iletiim teknolojisindeki gelimeler, Trkiyenin kresel srelere entegrasyonunu hzlandrmtr. Neo-liberal ekonomi politikalarnn sosyal devleti andrmas, tarmsal alandan kopan geni kitlelerin kentlere geldiklerinde istihdam

115

olanaklarndan yoksun kalmas ve kente entegrasyonlarn salayacak olanaklarn bulunmamas, enformel sektrlere ynelmeleri, kimlik arayn glendirici etkide bulunmutur. Krsal alandan kopu geleneksel yaam tarzn ortadan kaldrrken, kentlerde yaanan marjinalleme, Krt hareketinin dayanma ve aidiyet hissi veren etnik kimlik sylemini, bu kesimler zerinde etkili klmtr. Yaanan insan haklar ihlallerinin kolektif kimlik bilincinin olumasnda duygusal bir etkisi bulunmutur. te yandan 1980 sonras Krt hareketinin kresellemenin salad olanaklardan yararlanm olduu da belirtilebilir. Kreselleme sreleri, uluslararas kurumlarn kltrel haklara vurgu yapan dzenlemeleri, zelikle de Trkiyenin Avrupa Birlii ile girdii iliki, Krt hareketinin insan haklar, kltrel kimlik haklar ve oulculuk sylemi iin elverili bir ortam yaratmtr. Krt hareketinin ve Krtlerde kimlik bilincinin gelimesinde teknolojik gelimelerin de rol oynadn belirtmek mmkndr. rnein 1995 ylnda kurulan ve uygu araclyla geni bir alana yayn yapan TV kanallar bu adan deerlendirilebilir. imdi Krt hareketinin zetle tanmlanan bu ereve iinde ortaya kmas ve ekillenmesi zerinde durulabilir. Dersim Ayaklanmasnn bastrlmasndan, sol genlik hareketi etkisiyle yeni bir canlanmann balad 1960lara kadarki zaman dilimi, Kkn (1990: 40) ifade ettii gibi Krtlerin suskunluk iinde geirdikleri bir gei aamas olsa da, daha sonra geliecek hareketin karakterini de belirleyecek olan bir deiim sreci niteliindeydi. Kapitalist retim ilikilerinin ve modernlemenin geleneksel olarak Krtln kurulduu ve yaand toplumsal zeminin tasfiyesini de kapsayan geliim sreci, paradoksal olarak Krt hareketinin yeniden canlanmasnn koullarn da yaratmtr. Tarmda makineleme ve sanayileme etkisiyle doudan batya doru yaanan i g, krsalda geleneksel retim ilikilerinin zlmesi, buna bal olarak airet balarnn zayflamas, proleterleme, eitim, ulam ve iletiim olanaklarnn yaygnlamas, ok partili hayata gei gibi isel dinamikler bunda rol oynamtr (McDowall, 1997: 401-403). Sralanan bu koullar ve dinamikler Krt hareketinin iinden kaca yeni bir toplumsal zemini, Tarrowun (1996: 42) ifadesi ile grup zelinde frsatlar yaratmtr. Airet yapsndan bamszlam genlerin eitim veya alma amacyla byk kentlerde toplanmalar, Amerikada sivil haklar

116

hareketinin geliiminde Afrika kkenli Amerikallarn sava sonrasnda krdan kente g etmelerinin yaptna benzer bir etki yapmtr45. Kapitalist pazarn ulusal dzeyde geliimi, gnll bir asimilasyona yol amam46, aksine Krt kimlii ekseninde yeni bir politik srecin geliimini kolaylatrmtr. Ancak bu yeni srecin szcln artk geleneksel Krt egemen snflar yapmamtr. Yeni dnemin politik elitleri de nceki dneminkinden farkl bir snfsal yap iinden kmtr. Bunda tarmda kapitalistlemenin yeni snflar ortaya kartm olmasnn yan sra airete dayal geleneksel Krt sekinlerinin siyasal sistemle gelitirdikleri ittifakn ve patronaj ilikisinin rol olmutur. zellikle ok partili hayata geiin ardndan airet ve tarikatlar, geleneksel Krt egemenlerin ekonomik ve politik gcn arttracak ekilde politik sisteme entegre edilmi bulunmaktaydlar. Dayand snfsal koalisyon, geleneksel snflar ve komprador ticaret burjuvazisi olan Demokrat Parti iktidar ile birlikte, airet reisleri ve toprak aalar ile bu kesimlerin ekonomik ve politik gcn pekitiren bir iliki kurulmutur (McDowall, 2004: 527-533 ). Aa ve eyhler ile siyasi iktidar arasnda kurulan ve Bozarslann (2002: 285) ifadesiyle kr egemenlerini glendiren patronaj ilikisi, sosyo-ekonomik gelimeyi engelledii, ar bir yoksulluu kalclatrd gibi toplumun geleneksel yapya hapsolmasna da neden olmutur47. Gemite Krt ayaklanmalarna nclk etmi olan geleneksel Krt egemenleri bu ekilde sisteme entegre edilip, bir ksm dorudan parlamentoya tanrken, krsalda snflama ve kr yoksullarnn ezilmesi derinlemitir. Snfsal farkllamay yoksullar aleyhine derinletiren bu patronaj ilikisi, geleneksel Krt egemenlerini muhalif politika alanndan uzaklatrmtr. Bu olgu boluu dolduracak yeni bir sosyal yapnn ve yeni politik elitlerin ortaya kmasna yol amtr. Toprak mlkiyetinin adaletsiz dalm nedeniyle ou ortak, yarc olan
Tarrowun Amerikadaki sivil haklar hareketinin geliiminde Afrika kkenli Amerikallarn krdan kente g etmelerinin etkisini grup zelinde frsatlar kapsamnda deerlendirdii makalesi iin bknz: McAdam vd. 1996, sf:41-61 46 Kapitalist pazarn geliiminin farkl etnik gruplarn sisteme entegrasyonuna ve gnll bir asimilasyon srecine yol amas iin bu gruplarda ayr bir kimlik algsnn gelimemi olmas gerektiini vurgulayan Oran (2002:872) Krtlerde ayr bir kimlik bilinci gelimi bulunduuna dikkat eker. 47 1960l yllarda Dou sorunu tartmalarnn merkezinde bu tema yer almaktayd.
45

117

yoksul

kyller,

tarmda

makineleme

sonucunda

proleterleme

srecine

girmilerdir. Bu sre ayn zamanda, Krt toplumunda yeni bir olgunun, modern anlamda bireyin ortaya k sreci olmutur. Airet balarndan kopan, i ve eitim olanaklar arayndaki yoksul gen bireyler, almak ya da okumak iin geldikleri byk kentlerde ksa srede sol ve milliyeti akmlardan etkilenecek bir potansiyel oluturmulardr. Yeni etnik veya milliyeti ideolojinin yaratclar olan Krt aydnlar da arlkl olarak bu sosyo-ekonomik deiim koullarndan kmlardr (Bruinessen, 1992b:197-198). 1940l, 1950li yllarda kentlerde toplanan kk renci gruplarnn gei dneminin izlerini tamalarna karn48, 1960l yllardan itibaren Krt aydnlarn snfsal taban giderek eitlenmi, kent kk burjuvazisinden, zellikle renci genlik iinden, toplumun alt snflarndan gelen bir kategori ortaya kmtr. Politik tartmalar daha ok blgenin sosyo-ekonomik geri kalmlna, yerel egemenler ile siyasi iktidarn ilikisine odaklanan Dou sorunu ekseninde balamtr. Krt diasporasnn entelektel faaliyetleri49, Iraktaki gelimeler ile Cezayirdeki direni hareketi Krt genlerin politizasyonunda rol oynayan dier etkenler olmutur (Kutlay, 1998). Bu genlik hareketi, 1958 ylnda Iraktaki rejim deiikliiyle Krt partisi KDP (Krdistan Demokrat Partisi)nin yasallamasnn Trkiyede yol at gelimeler ve 49 Tevkifat50 ile politik bir mahiyet kazanm, Orann ifadesiyle (2002: 876)
McDowalln (1997:403) da vurgulad gibi 1950lerde ortaya kan Krtlk akm birbirinden kopuk dar arkadalk evrelerinden olumakta; yakn tarihi yeniden okuyarak ve Krte konuarak Krt olma bilincine varmalarn ifade etmekteydi. Bu tarz grup ilikilerini enformel arkadalk alar olarak nitelemek mmkndr. 49 Krt aristokrasisinin srgndeki entelektel faaliyetleri dolayl da olsa Trkiyedeki Krt genlerini etkilemitir. rnein Fransada Krt kltr, dili ve tarihi zerine almalar yrten Kamuran Bedirhann Krt Aratrmalar Merkezi Bltenini yaynlad tarihlerde, daha sonraki yllarda Krtlerin politik ve entelektel yaamlarnda yer edinecek olan Musa Anter, Remzi Bucak, Yusuf Azizolu, Ziya erefhanolu ve Faik Bucak tarafndan gizli Krt Talebe Cemiyeti kurulmutur. Benzer ekilde Krt Teali Cemiyeti yneticilerinden ve Kogiri ve Dersim Ayaklanmalarnda yer aldktan sonra Suriyeye kaan Nuri Dersiminin 1952 ylnda yaynlad anlarn gizlice Trkiyeye sokulduu ve genler arasnda heyecanla okunduu bilinmektedir (Bozarslan,2002:851, Kutlay,1998:44) 50 49lar Tevkifat, 1958 ylnda Iraktaki rejim deiikliinin ardndan Kerkkte Trkmenlerin ldrlmesi zerine, CHP milletvekili Asm Erenin parlamentoda Trkiyedeki Krtlere bilmukabele yaplp yaplmayacan sormasna Krt genlerin protesto gsterileri ile karlk vermesi zerine gerekletirilmitir. Aralarndan daha sonra etkili siyasetiler ve entelekteller kan
48

118

Krt milliyetilii derin dondurucudan kmtr. 49lar Davas, gen kuak Krt aydnlarnn Krtlk politik kimlik olarak alglamaya balamalarna yol amtr (Kutlay, 1994: 32-36). Ulusal ve uluslar aras politik konjonktr asndan bakldnda 1960l yllarn balarnda Krt kimliine dayal politik dnceleri besleyen iki politik kaynan bulunduu grlmektedir: Irakta KDP lideri Barzani nclnde balayan ayaklanma ve dnya genelini etkileyen sol atmosfere paralel bir ekilde Trkiyede gelien sol dinamizm. Zaman iinde ikincisinin baat hale geldii grlmtr51. KDPnin etkisinin dar bir alanla snrl kalmasna karn sol akmlar; TP (Trkiye i Partisi)52 ve sonra da Dev-Gen, Krtlerin hzla politize olduklar ve milliyetiliin sol bir ereve iinde yeniden ekillenecei platformlar haline gelmitir. Krtlere ilikin sosyo-ekonomik ve st kapal bir ekilde de olsa politik sorunlar ileyen TPin blgedeki rgtlenmesi, bir anlamda sol ile Krtln harmanlanmas ile mmkn olmutur53. Krtlerin TP deneyimi, aalk, beylik eyhlik gibi hibir
49 kiinin yargland 49lar Davas, McDowalln (1997:403) da vurgulad gibi zellikle Sait Elinin yapt siyasi savunma ile Krtler arasnda politik bilincin gelimesine yol amtr. 51 1961 ylnda balayan Iraktaki Krt ayaklanmas Trkiyedeki Krtler tarafndan ilgi ile izlenmitir. 1965 ylnda kurulan Trkiye KDPsi bu etkinin izlerini aka gsterir. Irak KDPsi gibi Trkiye KDPsinin liderleri de genellikle Krt muhafazakarlar, airet liderleri, tarikat eyhleri ve mritleri, esnaf ve tacirler iinden kmtr. KDPnin Trkiyede kentli kesimler arasnda kk salmamasnda McDowalln (1997:406) saptad gibi, bu partinin tutucu karakterinin etkisi olmutur. 52 Kutlay (1998:110) anlarnda bu gelimenin de etkisiyle zaman iinde sa bir Krt milliyetiliinin halk arasnda etkisizletiini dile getirmektedir: Krtlerin ou sa partilerdeydi. Genlere de yansyan bu durum, niversiteli Krtleri bylesi evrelerde tutuyordu. ... eyh Said Ailesinden Melik Frat da, Yassada ve Kayseri Cezaevinden ktktan sonra, ... bu izgideydi. Bu evrelerdeki Krtlerin araylarnda sol kartl vard. Krt solculuu clzd henz. ... etkileri de snrlyd. Hatta Krt saclar kendilerini ulusalc ve bu solcular da bir tr hain gryorlard. Ne var ki, bu Krt sa cephesi konumann tesine geemiyor ve ... Krt kelimesini bile azlarna alamyorlard.TP, ekinerek de olsa Trke konumayan vatandalarmz, etnik ayrlklar ve daha baz eyleri sylyordu. ... Bu amaz byle srp gidemezdi. Nitekim birka yl iinde bu sa cephe giderek zayflad ve evrelerindeki genler sola kayd. 53 Krtlk ile solun harmanlanlamasna yerel toplumsal zellikler de eklendiinde ilgin deneyimler ortaya kmtr. TPin Diyarbakrn Silvan ilesindeki rgtlenme deneyimi bu harmanlanmann tipik bir rneini oluturmaktadr. Sola kar zellikle dinsizlik propagandasnn yaygn olarak kullanld bu dnemde, ve dinsel tutuculuun youn olduu Silvan ilesinde bir grup gen din adam, TPe katlm ve ile rgt onlardan birinin bakanlnda kurulmu. O dnem Diyarbakr il bakan olan T. Ziya Ekinci (2001:100), dinsizlikle sulanan bir partiye, din grevlilerinin bu ekilde ilgi gstermelerini TPin merkez yneticilerinde kuku uyandrdn aktarmaktadr. Yerel parti yneticileri bu gelimenin nedenlerini irdelediklerinde katlmalarna yol aan iki etken bulunduunu tespit etmilerdir. Halkn iinden kan ve yaamlarn yakndan izlemekte olan gen din adamlar,

119

geleneksel gce ve statye sahip olmayan sradan insanlara da parti organlarnda ve yerel rgtlerde rgtlenerek g olma olana sunmutur (McDowall, 1997: 406). Bylece milliyeti dnceler dar bir entelektel grubun snrn ap, halk arasnda yaygnlamaya balamtr. Siyasetin toplumsal tabana yaylmas ve sol dnceler, aktrlerin profilini ve harekete geirme srelerini etkilemitir. O zamana kadar elitlerin uras olan siyaset, yoksul kesimler arasnda yaylm ve onlar harekete geirici bir etki yapmtr. Bozarslann (2002: 855) da vurgulad gibi bu gelime byk lde, sol bir sylem sayesinde mmkn olabilmi ve dar anlamda milliyetiliin almasn da beraberinde getirmitir. deolojik erevelendirmenin bu nitelii, ayn balam iinde ekillenmi olan 1980 sonras Krt hareketinin de, dar anlamda milliyeti bir hareketten ziyade Latin Amerikadaki popler direni hareketlerine benzer zellikler gstermesine yol amtr54. Sz konusu atmosfer ve rgtlenme, geleneksel Krt elitlerinin yrtt siyasal almadan farkl olarak, toplumun alt tabakalarna kendi glerini grme olana sunan 1992). Dou Mitinglerinden bir sre sonra Dev-Gen iinden kan bir grup tarafndan kurulan DDKO (Dou Devrimci Kltr Ocaklar)nun yaynlar, sol temalar ile Krt kimliine ilikin talepleri bir arada ilemitir. Bu rgtn 12 Mart sonrasnda mahkemeye sunduu siyasi savunmada Marksizm ile milliyetiliin badatrlmasna dnk entelektel aba devam ettirilmitir. Oran ezilen ulus milliyetilii kavramnn bu eklemlenmeyi mmkn kldn dile getirmektedir (2002: 876). Dou Mitinglerini ortaya kartmtr (Beiki,

aalarn yoksul halk zerindeki baskc ve smrc rolnn farknda olup ve TPin aalara kar syleminden etkilenmilerdir. Fakat bununla balantl olmakla birlikte daha belirleyici olan ikinci etken kendisi de medrese kkenli, sosyalist Krt airi Cigerxwinin iirleri olmutur. Toplumsal sorunlara snfsal bak asyla zm arayan ve politik grlerini etkili bir ekilde iirlerine yanstan Cigerxwinin iirleri, Silvandaki medreselerde rnek edebi yaptlar olarak okutulmakta ve bu gen mellelerce ezbere bilinmekteymi. Gen din grevlilerini TPe yaklatran, sosyalist air Cigerxwinin medreseler dnda bulunmas muhtemelen mmkn olmayan Arap alfabesiyle ve Krte olarak baslm haldeki iirleri olmu. 54 1980 sonras Krt hareketinin Latin Amerikadaki popler direni hareketleri ile karlatrmas iin bknz. smet, 1991

120

deolojik erevesi bu ekilde oluan 1980 sonras Krt hareketinin stratejisi ve mobilizasyon modellerinin kaynan da 1970li yllarda THKO (Trkiye Halk Kurtulu Ordusu) ve THKP (Trkiye Halk Kurtulu Cephesi)nin halk sava teorisi ve gerilla eylemleri oluturmutur. 1980 sonras Krt hareketini ekillendirecek ideolojik ve programatik ereve bu ekilde tamamlanmtr (Krk ve Duran, 1995: 200). 1980 sonras Krt hareketinin ideolojik erevesini belirleyenler de tpk yzyln bandakiler gibi, byk kentlere toplanm ve Krtlkle ilgili dncelerini bu kentlerdeki siyasal atmosferin etkisi ile formle etmi yksek renim genlii iinden kmtr. Ancak hareketin ortaya kt toplumsal ve ideolojik balam ncekilerden farkl bir aydn profili yaratmtr. Yukarda sz edilen sosyo-ekonomik deiimin ve politik atmosferin stratejilerini ve ideolojik sylemini deitirmitir. 1970li yllarn radikal politik ortamnda ok sayda radikal Krt grup ortaya kmtr55. 12 Eyll askeri mdahalesinin ardndan bu hareketler byk lde etkisini yitirmitir. Buna karn 12 Eylln 1980 sonras Krt hareketinin ortaya kmas ve ekillenmesinde 12 Eyll kolaylatrc rol oynad kabul edilmektedir (Oran, 2002) Tilly ve McAdam gibi politik sreler teorisyenleri sosyal hareketler ile kurumsal politikalar arasndaki balantya dikkat ekmektedirler. Politik sistemin akl veya kapall, devletin bask eilimi ve bask uygulama kapasitesi, sosyal hareketlerin ortaya kmas ve biimlenmesinde nemli etkenler olarak sralanmaktadr (McAdam vd., 1996: 3). Bu balamda 12 Eyll dnemi uygulamalarnn ve 1981 Anayasasnn yasak tutumunun, 1980 sonras Krt kimliine ilikin taleplerin yasa d yollardan ortaya kmasnda ve iddet yntemlerine ba vurulmasnda etkili olduu vurgulanmaktadr (Kirii ve Winrow,2002: 117-121; imek, 2004; Somersan, 2004). 1980 sonrasnda iddet eylemleriyle adn duyuran ve daha sonra eitli deiimler geirerek varln srdren en etkili rgt yasad radikal PKK (Partiya Karkeren Kurdistan/Krdistan i Partisi) olmutur. 1980li ve 1990l yllarda toplumun
55

1960l

yllardan itibaren belirgin bir hal almas (Oran, 2002) Krt hareketinin yapsn,

Bu gruplara ilikin ayrntl bilgi iin bknz: Ball,1991

121

eitli kesimlerini Krt kimliine ilikin taleplerle mobilize etmeyi baarm olan bu rgtn yaps ve eitli kentli tabakalar ve kr yoksullar ile birlikte kadnlar da mobilize eden stratejileri 1978 ylnda kaleme alnan kurulu programnda izilmitir. smet msetin verdii bilgilere gre (1991: 55-56) rgtn sol bir teorik ereve iinde kaleme alnan programnda, politik hedef, proleterya nclnde ve iikyl ittifakyla gerekletirilecek milli demokratik devrim olarak nitelenmitir. Smrgecilik ve bunun zorla ayakta tuttuu yar feodal yap, hedeflenen milli demokratik devrim nndeki engeller olarak nitelenmitir. Sz edilen parti programna gre ngrlen devrim milli bir karakter tamak zorundadr. Ancak demokratik yan, feodal komprador smrs, airetilik, mezhepilik, kadnn klece bamll gibi Ortaadan kalma elikileri temizlemeyi Burada dile getirilenler balamnda deerlendirildiinde hedef alr56. ideolojik rgtn

erevesinin milli devrim ve demokratik devrim olmak zere iki ana tema etrafnda oluturulduu grlmektedir. Bu programa gre sol bir Krt hareketi yaratmay hedefleyen rgtn politik

projesinin Krtlerin tmn kapsama iddiasnda olmad grlmektedir. Dounun maduriyetine dayandrlan snfsal taleplerle Krt kimliine ilikin talepleri eklemleyen yeni sylem, Krt egemen snflarn Ortaadan kalma, smrc ve ibirliki snflar olarak niteleyerek bu projeden ve yeni kimlik oluturma srecinden dlam, hatta ncelikli hedef olarak onlar semitir57. Programda saptanan milli demokratik devrim hedefini gerekletirmek iin uzun sreli halk sava stratejisi benimsenmitir58. Erken dnem Krt milliyetiliinin
Bu programda yer alan ilkeler hareketin airetlere kar tutumuna yansmtr. Daha kurulu aamasndayken bu partinin ncelikli hedefleri arasnda Urfa ve Batmandaki airetler yer almtr. Bruinessen (1992b: 363-364) airetlere kar yrtlen atmalarda belirgin bir snf mcadelesi yn bulunduuna dikkat eker ve airet sekinleri ile toprak sahiplerinin bu rgtte fazla etkili olamadklarn belirtir. 57 Bu tercih, kimi Krt aydnlar tarafndan Krt milliyetiliine uymad ynnde eletiri konusu olmutur (Bozarslan, 2002) Esasnda bu rgt balangta da milliyeti bir rgt olarak nitelenmemitir. mset (1993: 75-77) dnemin yerli ve yabanc istihbarat raporlarnda PKKnn banda Krt kkenli bir solcunun yer ald, Marksist Leninist bir rgt olduunun dile getirildiini aktarmaktadr. Nitekim rgtn kendisi de hibir zaman milliyeti nitelemesini kullanmamtr. 58 mset (1993:95-96) rgtn benimsedii uzun sreli halk sava stratejisinin Perunun Aydnlk Yol rgt ile THKP-C (Trkiye Halk Kurtulu Partisi-Cephesi)nin benimsedikleri stratejinin bir benzeri
56

122

aristokratik, dinsel ve airetsel doasnda halk kategorisine yer bulunmamaktayd. Oysa temel gcn ii-kyl ittifak olarak tanmlayan yeni hareket, politik hedefine, halk seferber ederek ulama yolunu benimsemitir. Halk yarsn kadnlarn oluturduu bir kategori idi. Bu durum kadnlar bir kez daha politik Krt elitlerinin ilgi oda haline gelmitir. Fakat bu kez sadece semboller olarak deil, aktrler olarak da. Krt toplumunda, onlar balayan ataerkil balarn okluu orannda kadnlar harekete geirmek iin daha fazla aba harcamak gerekmitir. Bata geleneksel Krt ailesi olmak zere, kadnlar kapatan, denetim altnda tutan ataerkil kurumlar iddetle eletirilmeye balanmtr. Bunda hareketin ideolojik erevelendirmesindeki demokratik devrim ilkesinin de rol bulunmutur, fakat esas olarak kadnlar harekete geirmeyi gerektiren mobilizasyon stratejisi etkili olmutur. 5. 2. Mobilizasyon Stratejileri Asndan Kadn Sorununun Yeniden Kefi: Arasal Bir Yaklam Olarak Kadnlar zgrletirmek 1980 sonras Krt hareketinin ideolojik ve politik metinlerde kadn sorununa ve zmne zaman iinde giderek artan bir ekilde nem verildii grlmektedir. Parti programnda sadece demokratik devrimin ortadan kaldrmakla ykml olduu kurumlar arasnda kadnn klece bamlleklinde deinilen ve 1980li yllarn balarnda daha ok klasik Marksist yaklamn tekrar niteliinde ilenen kadn sorunu, 1986 ylndan itibaren hareket iinde zerinde en fazla konuulan, yazlan ve tartlan konu haline gelmitir. Balangta daha ok aile zerinde odaklanmak zere kadn ve aile sorunu59 ad altnda yrtlen tartmalarda zetle u konular zerinde durulmutur: Krt ailesi, programn hem milli hem de demokratik hedefleri arasnda saylan Ortaadan kalma yar feodal yaplar iindedir ve onlarn temel dayanan oluturur. Bu haliyle insanlarn birey olmalarn engellemektedir. Ailenin bu durumu sosyalleme olanaklarnn bulunmamasndan kaynaklanmaktadr ve ayn
olduunu belirtmektedir. Latin Amerikadaki popler direni hareketlerinde ya da in vb. lkelerde benimsenen halk sava ile Trkiyede Mahir ayan ve arkadalarnn politik literatre kazandrdklar gerilla stratejisi, rgtn stratejisini ekillendirmitir. rgt szcleri, teorik ekillenmelerinde ve strateji belirlemelerinde 1970li yllarda yer alm olduklar sol genlik rgtlerinin belirleyici olduunu, Mahir ayan, Deniz Gezmi, brahim Kaypakkaya gibi genlik nderlerinden etkilendiklerini sk sk dile getirmilerdir (Krk ve Duran, 1995: 40-43; Belli, 1999:95) 59 bkz. Erdem (1992) Kadn ve Aile Sorunu

123

zamanda dngsel olarak sosyallemeyi engellemektedir. Kendilerini sosyal, ekonomik, politik vb. alanlarda gerekletirme frsat bulamayan yoksul Krtlerin ufuklar ailenin snrlar ile snrlanm ve bu da aile iinde insanlarn birbirlerini tketmelerine yol amtr. Kk yata evlilik kadn fiziksel ve ruhsal olarak tketmekte, erkei ise mr boyunca ailesini geindirmek iin zorlu koullarda almak dnda bir ey yapamayacak hale getirmektedir. Btn ezilmiliine ramen, erkek aile iinde sistemin temsilciliini yapmakta, toplumda kendisine dayatlan otoriteyi ailede kadna ve ocua uygulamaktadr. Namus bu aile yaps iinde feti haline getirilmitir. Kadnla erkein gerek anlamda ak yaama olana yoktur. Bunun iin ncelikle zgrlk gerekir.

Aileye ilikin bu sylem, hareketin mobilizasyon stratejisi ile yakndan alakalyd. Hareketin kadn ve aile sorunu, aslnda aile balarnn benzer btn geleneksel, yar-feodal topluluklarda olduu gibi bireyler zerinde sahip olduu etkinin fark edilmesiyle birlikte balamt. Geleneksel aile balar, rgtn ilk yllarda ulusal kurtulu, sosyalizm gibi soyut hedeflerle bireyleri katlmaya ikna etmesini gletirmitir. Halk sava stratejisi ise bu engeli amay zorunlu klmtr. Bu dorultuda aile yaps ve bireyleri toplumsallamaktan alkoyan engeller ile ailenin barndrd egemenlik ilikileri, sorgulanmaya ve eletirilmeye balamtr. Geni ataerkil ailenin btn iktidar pratiklerinin zerinde uyguland zeminin kadnlar olmas, teorik olduu kadar pratikte de kadnlar rgtn ilgi oda haline getirmitir. Ayrca maruz kaldklar ok katl basknn kadnlar daha ilgili ve kolay harekete geirilebilir kld dnlmtr. Halkla ilikilerin gelitirilmesinde de kadnlarn etkili olabilecei ngrlmtr:

Denebilir ki, her trl basknn ve smrnn en u noktasn kadn yayor. ... Smrgeciliin en olumsuz yansd bu zemin, ... Ulusal Kurtulu Mcadelesinin ileride en ok dayanabilecei veya ilenirse, rgtlenirse potansiyelinin ok gelikin olabilecei bir zemindir. (Erdem: 1992: 52-53) (talik bana ait h.)

Yukardaki ifade, kadnlarn mobilizasyon stratejisi asndan bir ara ve zemin olarak deerlendirildiini gstermektedir. te yandan bu ifade Chatterjeenin (2000)

124

milliyeti sylemde, kadnlarn konuan deil, zerinde konuulanlar olduu saptamasn dorular niteliktedir. Burada kullanlan dil rtk olarak konuan erkek olarak kodlamaktadr. Kadnlarn harekete geirilmesinde kamuoyu oluturmaya ynelik beklentiler de rol oynamtr. Filistin intifadasnn dnya kamuoyunda yaratt ilgi, gsterilerde kadnlarn oynayabilecei rol arpc bir ekilde gstermi bulunmaktayd:
Milyonlarca kadn sahipsiz, lmcl noktada, binbir klelik balar ile bal. O balar parampara edin, kadn zgrletirin, kadn derya olup aksn, bir alayan gibi alasn. Bizde kadn ldrlmtr. lk yapacanz ilerden birisi, girdiiniz her blgede kadn balayan balar bulup kesmektir. Kadn sosyal hayata bir alayan gibi katlsn. .../ Bugn Filistin ayaklanmasnda devrimi neredeyse kadnlar, ocuklar ve genler talarla yrtyorlar. Bundan alnmas gerek dersler vardr. ... bugn ihtiya duyduumuz en ok bu tip gelimelerdir. ... toplumun yarsndan fazlasn oluturan kadnlar sokaa dkldler mi, onlar ... kontrol etmesi mmkn deildir. ... Bu adan kitleyi, zellikle kent hareketlerini gelitirmemizde nmzdeki aamada mutlaka harekete gemeliyiz. ... Kesinlikle hepsi fke iindedirler. Hepsi a ve yoksuldurlar. Bunlar her trl yntemle ayaklanmaya kaldrmak mmkndr. (Erdem, 1992: 101-102, 253)

Kadn burada da zerine konuulandr, bir baka ifade ile sylemin znesi deil nesnesi konumundadr. Bu zgrletirilmenin kadnlarn gerek zgrlemesine katk sunup sunmad daha sonraki blmlerde irdelenecektir. Burada imdilik mobilizasyon asndan kendisinden bekleneni yerine getirdii belirtilmelidir. Nitekim gelimeler de bu ynde olmutur. 1988 ylndan itibaren gerekletirilen halk gsterilerinde kadnlar yer almlar ve bu kendisinden beklenen etkiyi yapmtr. 1988-1992 yllar arasnda youn halk gsterilerinin yaand sre, kamuoyunun ilgisinin harekete ynelmesine yol amtr. Kitlesel gzalt ve tutuklamalar, insan haklar ihlalleri de hareketin ideolojisini ve iddet yntemini benimsemeyen Krtler arasnda dahi sempati yaratmtr. Hareket balangta salamakta glk ektii kamuoyu ilgisini ve toplumsal destei, nemli lde kadnlar seferber ederek salayabilmitir. 1991 ylnda Irakn kuzeyinden bir buuk milyona yakn Krt mltecinin ran ve Trkiyeye gelmelerine yol aan gelimelerin yaratt duygusal

125

atmosferin de etkisi ile hareketin da kadrosu genilemitir. 1990-1992 yllar arasnda byk blm kentlerden ve niversitelerden olmak zere rgte youn bir katlm olmutur. Bu sre, rgtn cinsiyet kompozisyonunu da deitirmitir. niversitelerden, kentlerin varolarndan ve krsal alandan ok sayda gen kadnn da katlmas sonucu, 1993 ylnda rgtn da kadrosunun te birini kadnlar oluturmutur (zcan, 1999: 160).

Bu durum hareketin kadna ilikin sylemini deitirici bir etkide bulunmutur. 1980lerde kadnlar zgrletirilecek kleler olarak tanmlayan sylem, 1990l yllardaki politik mobilizasyon ve bunun yol at etkilerle ileride deinilecei gibi zgrletirecek kadn imgesini ilemeye balamtr. Kadnlarn aktrler olmalar ile sembolik evrende meydana gelen bu deiikliin yan sra, sylemin cinsiyet kurgusu da deimitir. Bu deiim, kadnlarn pratikte gsterdikleri aktif katlmn dolayl sonucu olarak ortaya kmtr. zellikle dadaki saylarnn ve etkinliklerinin artmas, onlar zgrletirilecek nesnelere indirgeyen sylemi olgusal olarak geersiz klmtr. Kadnlarn pratik dzlemde gsterdikleri aktif katlm bu ekilde sylemsel dzlemde de karln bulmutur.

5. 3. Toplumsal Cinsiyet Kurgusu Asndan Yeni Kimliin nas 5. 3. 1.Kadimlik ve Yeniden Yaratma: Dirili Tamamland Sra Kurtuluta Politik mobilizasyon sreci 1990l yllarn banda Krtler arasnda etnik kimlik bilincinin gelimesinde etkili olmutur. Krt kimliinin yeni tanm, sosyal hareketler literatrnn kolektif kimliin kolektif eylem iinde ve aktrlerin etkileimi ile tanmland vurgusuna paralel bir ekilde, bu mobilizasyon srecinde ve aktrlerin deien profiline gre oluturulmutur. Kolektif eylem srecinin hareket liderlerince dirili tamamland, sra kurtuluta (Krk ve Duran, 1995) eklinde ifade edilmi olmas, Krt kimliine atfedilen zellikler asnda zerinde durulmaya deer grlmektedir. Etnik ya da ulusal kimlie dayal politik sreler asndan dirili klasik bir imay ierir. Etnisitenin ya da milletin kadimlii imasdr bu. Mitolojik bir altn aa gnderme yapar; uzak gemiten bugne sreklilik iinde varln srdren bir ze, gnderme yapar. Ayrca rtk olarak, bu zn zaman iinde

126

tannmayacak hale getirildiini ima eder. Nitekim, diriltilmesi, daha dorusu kadimlik tahayyl eliinde, politik projenin kurgusu ve aralar ile yeniden ina edilmesi gerekmektedir.

Dirili tamamland slogannn ierdii imaya gre, Krtlk, uzak gemiten bugne kadar geen zaman iinde z varln srdrmekle birlikte, d dmanlar ve onlarn feodal, komprador ibirlikileri tarafndan kleletirilmi, drlmtr. Ortaadan kalma kurumlar ve ilikilere mahkum edilmilerdir. Buna gre yaplmas gereken, zgrl yeniden kazanrken modern kurumlar, modern ilikiler eliinde Krtl yeniden modern bir temelde ina etmektir(Aktaran: Belli, 1999: 10-12).

Konumuz asndan yeni kimlik inasnn hangi toplumsal mekanda, hangi sembollerle, hangi aktrlerce ve nasl bir srete gerekletirilecei nemlidir. Eski, drlm Krtln eletirel bir zmlemeye tabi tutulduu mekan aile idi ve onun merkezinde de kadnn konumu yer almaktayd. Yeni kimliin ina edilecei alan da aile olarak saptanmtr. Yeni Krt kiiliinin/kimliinin aileyi, kadn ve erkei dntrecek olan kolektif eylem srecinde ortaya kaca varsaylmtr. Yeni kimlik kurgusu eski aile, eski erkek ve eski kadn temsillerinin yerine yeni aile, yeni kadn ve yeni erkekin konulmas ile gerekletirilmitir. Scott ve arkadalarnn (1994: 169) kolektif kimliin, aktrler iin normatif boyutlar ierdii saptamas nda baklacak olursa, bir olumlama olarak erevesi izilen yeni erkek ya da yeni kadn kimliklerinin, kadnlar ve erkeklerin ona ulamalar iin yeni grevler, yeni sorumluluklar alanna da iaret ettii grlecektir. Tanmlanan yeni sorumluluklar yerine getirdikleri lde yeni kadn ve erkein Krt kimliinin modern niteliinin yaratclar ve belirleyicileri olaca ngrlmtr. Yeni kadn ve erkek kimliklerinin iaret ettii sorumluluklar ise hareketin stratejisine gre tanmlanmtr.

Yeni kimlik syleminin dolama girdii yllar 1990l yllardr. Bu yllarda olaan bir sre yaanmamakta, aksine iddetli ve yaygn atmalar tm toplumu

127

etkilemekteydi. Hareketin o dneme ilikin stratejisi, toplumun en geni kesimlerini mobilize etmeyi ngrmekteydi. Yeni kadn ve erkek kimliinin grev alannn belirlenmesinde bu olaan st koullarn gereklerini yerine getirmeye tevik edecek unsurlara yer verilmitir. Bylece yeni kimlik inasnda, eskinin eletirisi, militarizm, modernleme hedefi ile toplumu hareketin amalar dorultusunda mobilize etme abas bir arada rol oynamtr.

Melucci (1995a: 52-57) sosyal hareketlerin bir ok dzeyin ve oklu anlamlarn da vurumu olduunu belirtirken, kolektif kimlik kavramnn kolektif eylem iindeki oul dzeylerin varln grnr klabileceini dile getirmektedir. Kolektif kimlii Halln nerdii ekli ile kimlii koullara bal, asla tamamlanmayacak bir eklemlenme sreci (Aktaran: Stephen, 2005: 66) olarak kavramak, yukardaki koullar eliinde tanmlanan kimliin ierecei ok yzeylilii ve elikileri grnr klar. Yeni kimlik sylemi, modernlemeci ve homojen bir btnlk olma iddiasn tasa da, paral ve eklemlenmi bir zelliktedir. Bu zellii gerei tezat anlamlar ieren ifadeler bir arada dolama girmektedir. Bu durumun en ak rneklerinden birisi harekete kadnlar zgrletirici misyon da ykleyen modernlemeci sylemin, bizzat ibirliki, feodal olarak olumsuzlad bir toplumsal dzlemin kadna ilikin temel yaklam rntlerini barndrmasdr. Hareketin erken dnem metinlerinde ska yer alan dren kadn, entrikac kadn imgesi, slami ideolojideki fettan, eytan kadn imgesinden bakas deildir. Bir yandan kadnn kamusal alana kmas ve harekete geirilmesi hedeflenirken te yandan onu eve kapatan eytan/dren/entrikac kadn imgesi, yeni sylemin en nemli negatif imgesi olarak ilenmitir.

5. 3. 2.Yeni Kimliin Toplumsal Cinsiyet Matrisi: Eski Aile, Eski Erkeklik ve Eski Kadnlk Karsnda Yeni Aile, Yeni Erkeklik ve Yeni Kadnlk 60 Kamusal alan trdelik alan olduuna gre yeni ve farkl bir kimlik olarak Krt kimliinin ina edilecei sembolik alan, benzer rneklerde olduu gibi zel alan
60

Bu blmde hareketin konuya ilikin ideolojik kurgusu iin Sayn (1998), Erdem (1992), calan (1999), calan (2000), Serok (2001), Esen (2002) ile Yaamda zgr Kadn dergisinin eitli saylarndan yararlanlmtr.

128

olmu ve bu yeni kimlik de yine btn benzerlerinde olduu gibi aile metaforuyla ina edilmitir.

Eski-yeni dikotomisi eliinde oluturulan kimlik matrisinde, eski ailenin yerini yeni aile, eski-kle kadnn yerini yeni kadn, eski-sahte erkein yerini yeni (ve rtk olarak gerek) erkek; kadnslk ve erkeksiliin yerini, tanralamak ve erkei ldrmek almtr. imdi bunlar tek tek irdelemekte yarar grlmektedir. nceki blmlerde hareketin ideolojik erevesi, hedefleri ve mobilizasyon stratejileri balamnda gelitirilen eski aile, eski kadn ve erkek eletirilerine ksmen deinilmi bulunmaktadr. Verili haliyle bireylerin politik znelere dnmesini engelleyen ibirliki bir kurum olarak nitelenen eski ailenin yerine yeni aile modeli olarak ulus ailesi konulmutur. Bylece almas gerektii vurgulanan ailenin yerine nerilen yeni ve daha geni bir ailedir: ulus ailesi. Kuramsal tartmalar ksmnda deinildii gibi etnik ya da ulusal kimliin inasnda aile benzetmesine sk rastlanmaktadr. Vatan, yuva olarak sembolize edilirken, ulus da btn yeleri arasnda gemiten gelen balar bulunduuna inanlan byke bir aile olarak tahayyl edilmektedir. Bu benzetme aile balarnn ierdii doalln, doutan gelme niteliinin, ulusun da bylesi doal ilikiler btnnden olutuunu dndrmeye yarad lde ilevseldir61.

Eski erkeklik, byk ailenin kurulmas nndeki en byk engel olarak tanmlanmtr. Erkein kadn ve ocuk zerinde uygulad bask, tahakkm ve iddetin youn biimde eletiriye tabi tutulduu geni bir sylem alan yaratlmtr. Buna gre erkek toplumda grd her trl basknn, isiz gszln, insan yerine konmamann acsn evinde beylik taslayarak giderir. Bu da onu sisteme kar
Hareketin syleminde yer alan parti ailesine deinmek gerekir. Parti, byk ailenin, yani ulus ailesinin inasnda rol oynayan ve byk ailenin prototipi olarak nitelenen bir ara aile formu olarak nitelenmektedir. levi kk ve sorunlu aileyi yenip, byk aileyi yaratma servenine baarl bir ekilde katlmay salamaktr. Ulusun prototipi olarak nitelenmesi, parti ailesi iindeki cinsiyet ilikilerini de konumuz asndan nemli klar. nk kadn-erkek yelerince parti iinde gelitirilecek ilikilerin, byk aile ilikilerine model oluturaca ifade edilmektedir. rgt literatrnde sk sk eski aileden byk aileye gemek gereklilii ve parti ailesinin bundaki rolne vurgu yapld grlmektedir rgt literatrnde Biz bir ulus iin ev ina ediyoruz. Bir halk iin zgr bir aile kurmak istiyoruz ya da Parti bizi btn toplumsal ve ulusal yeniden kurulua gtren en sekin ailedir trnden saptamalara sklkla rastlanmaktadr (Erdem, 1992: 117,54)
61

129

gelmekten alkoyar. Bu nedenle erkeklik duygusunun yklmas gerektii vurgulanmtr62.

Sahte erkeklik nitelemesinin, rtk olarak gerek erkeklik imasn ierdii gzden kamamaktadr. Bu gizli ima ideolojik dzlemde aile iinde erkein despotizmine yaplan eletirinin toplumsal dzlemde aile ilikilerine demokratikletirici bir etki yapma ihtimaline karn, gerek erkekliin toplumsal cinsiyet hiyerarisindeki yerine dokunmamaktadr. Kimlik matrisindeki eski kadn yukarda da belirtilmi olduu gibi kle ya da drlm eklinde tanmlanmtr.

5. 3. 3. Harekete Geirme Mekanizmalar Asndan Namus Kavramnn Yeniden Tanmlanmas: Kadn Bedeninden Vatan Sathna Krtlerde kadnn konumunu belirleyen erevenin ilendii blmde, tm Ortadou toplumlarnda olduu gibi kadn bedeni zerindeki ataerkil kontroln anahtar kavramnn namus olduuna ve kadnlarn namusunun korunmasnn, ailenin erkekleri iin, erkekliin en nemli ve en krlgan ltn oluturduuna deinilmiti. Hareketin kk aile ve onun barndrd deerler sistemine ynelttii eletiri balamnda, namusa ilikin yukardaki yorum da iddetle eletirilmitir.

Eski aile eletirisi, namusu dar anlamda kadn bedeni zerinde odaklanmaktan kartm, anlam alannn genilemesine, vatan sathna yaylmasna yol amtr. Namusun yeni lt dar anlamda kadn bedenine yabanc elinin demesi balamnda deil, vatan toprann korunmas balamnda ina edilmitir. Buna karn feodal namus anlay tmyle terkedilmemitir. Toplumun yelerini hareketin

Devrimci siyasi-sosyal ilikilerde nder olmak yerine, ailede nder olmak gdkl politik ve sosyal nderlik kiiliinin geliimini dumura uratyor. Bizde nderlik duygularnn gelimemesinin bu gereklikle dorudan ba vardr... O halde erkeklik duygusunun yklmas nem tayor.(Erdem, 1992: 76)

62

130

tanmlad hedefler dorultusunda mcadele etmeye armak zere odakland mekan kaydrlmtr63.

Namus kavramnn yeniden anlamlandrlmasnn, sembolik dzlemde ve gndelik hayattaki etkileri elikilidir. Sembolik dzlemde, vatan topra rtk olarak da olsa kadn bedeni ile zdeletirilmektedir. Dipnotta aktarlan anonim anlatda, kadn bedeninin yerini toprak almtr. Bu ise dolayl olarak, namus ve erefin ( dar ya da geni anlamda) kadn bedeni zerinden tanmlanmasn yeniden retmeye yaramaktadr. Dier yandan, gndelik hayatta, dar anlamdaki namus anlaynn kadn eve kapatlmasna son verici etkide bulunmaktadr. Erkeklii, kadn bedenini yabancnn dokunuundan koruma ltne balayan kltrel kodlar zmekte, kadnlarn toplumsal hareketliliine olanak yaratmaktadr.

5. 3. 4. Kadnlarn Aktrler Olarak Katlmlarnn Yeni Kadn Kimlii Kurgusuna Etkisi Kadnlarn aktrler olarak etkinlik gsterdikleri 1990l yllarn balarndan itibaren dren kadn imgesi terk edilmi ve yeni kadn, kadnlara yeni sorumluluklar ykleyen ve bedenlerine yeni bir disiplin getiren, yeni ve pozitif imgelerle ina edilmitir. Hareketin metinlerinin kronolojik bir okumas, olumsuz imgelerin 1980li yllardan 1990l yllarn balarna kadar yaygn olarak kullanldn, 1992den sonraki metinlerde tmyle kaybolmu olmasa dahi yerini belirgin bir ekilde ne kan kadna gvenmek gerektii, kadnln iyi bir ey olduu trnden pozitif
Erkek cinsellikte tam bir hakimiyet arar. ... Kadn da ... cinsellii erkei elinde tutmada, kontrol etmede en byk silah olarak kullanr. ... te cinsellik burada tehlikeli bir namus anlayna da yol ayor. ... ki bizde temel ahlak normu da budur- ortaya kan ok tehlikeli bir sonutur. Vatan igal edilir, vatana bin defa tecavz edilir ama bunun iin kln kprdatmaz, namus ve onur diye bir tek duygu grlmez. (Erdem, 1992: 136-137) Hareketin bu ynl ideolojik sylemine, kimi popler anlatlar da elik etmitir. Bu anlam kaymas, 1990l yllarda halk arasnda yaygn olarak dolaan u sylencede aka grlmektedir: Sylenceye gre Batmann kylerinden birinde kadnlarn ounun gz altna alnmas zerine erkekler kyn imamna giderek , namuslarnn ayaklar altna alndn dile getirmi ve bu durumda ne yapmalar gerektiini sormular. Yurtsever olarak nitelenen imam onlar dinledikten sonra namusu yanl yerde aradklarn sylemi. Erkeklere az ilerideki makineleri iaret etmi. Bunlar petrol karmak iin srekli topraa girip kmakta olan sondaj makineleriymi. mam, siz namusu elerinizin bacaklar arasnda aryorsunuz ama asl namus bu topraktr ve onun namusunu nemsemeniz gerekiyor demi.
63

131

temalara terk ettiini gstermektedir. 1990l yllar, yukarda belirtildii gibi kadnlarn aktrler olarak katldklar yllardr ve sylemin deiniimde bunun etkisi olmutur. Dren kadn imgesi, erkekleri aile ve evlilik ilikilerinden vazgeerek harekete katlmaya tevik eden sylem balamnda ilev grmtr. 1980li yllar, hareketin syleminin hem rgt ii dzlemde hem de toplumsal dzlemde henz sadece erkeklere seslendii yllard. Kadnla ilikinin erkei drmesi ni rgtn diline tercme ettiimizde, erkein mcadeleden uzaklamasn kastettii anlalmaktadr. Daha nce de belirtildii gibi geleneksel namus anlay, evli erkein aileden kopmasn gletirmekteydi. Hareketin bu dneme ilikin sylemi, erkek yelerini aileden ve kadnlardan uzak tutmaya hizmet etmitir. Aadaki 1988 deerlendirme bu adan arpc niteliktedir:
Kadn kle gelir, zayftr, haddinden fazla donanmszdr ve bir de tehlikelidir. ... Yani, toplumu drmede kendi drlmln ustaca kullanr. Bunlar ulusal kurtulu srecine girdiimizde dikkat etmemiz gereken hususlardr. ... ounuzun tam devrimcileememenizin nemli bir nedeni, kadn gerei ile kurduunuz ilikidir. Duygular gelitirirken ilikilerde temel direni lleri veya sosyalizmin temel lleri bir tarafa braklmtr ve klelie gtrecek ilikiler gelitirilmitir. Bilir misiniz ki, hazrlanp konduumuz bir kadn ilikisi bir tuzaktr. Dman da bunun ok iyi kullanyor. (Erdem, 1992: 106)

Bu tema 1992 ylndan itibaren terkedilmitir. Kadnlarn aktr olarak katlmlarnn yaygnlat 1992 ylndan itibaren hareketin sylemi ayn zamanda kadnlara da seslenmeye balamtr. stelik kadnlarn katlmlar beklenenin zerinde etki yapmtr. Kadnlarn kitle gsterilerinde ve dada gsterdikleri etkinlikler hareketin kamusal imajn etkilemenin yan sra kadna ilikin de yeni bir sylem alan yaratmtr64. lk yllardaki zemin ve tuzak temalarnn yerini, kahraman kadn,
1990l yllar, zellikle ikinci yarsndan itibaren kadn kahramanlnn ok ilendii yllar olmutur. zgr Halk ve Yaamda zgr Kadn dergileri ile zgr Gndem gazetesi ya da eitli aralarla topluma ulatrlan rgt dokmanlar bu tr kahramanlk metinleri ile doludur. Kukusuz toplumu etkileme, erkekleri kahramanla arma, kadnlar tevik etme vb. saiklerle kahraman kadn sembolleri yaratld dnlebilir. Ancak, kadnlarn etkinlikleri de bu sembollerin yaratlmasnda rol oynamtr.
64

132

gvenilecek kadn, kendisini kuatan feodal balardan zgrletike toplumu da zgrletirecek olan kadn temalarnn almas keyfi bir tercihin sonucu olarak ortaya km deildir. Grld gibi kadnlarn aktif katlm gstermeleri sonucunda olanakl hale gelmitir. rgt liderinin 1990larn sonundaki konumalarnda aka ortaya kan bu deiim, kadnlarn yaamlar pahasna gsterdikleri katlm dolaymyla mmkn olmutur. nceden hareketin erkek elemanlarna kendilerini saknmalar salk verilen tehlikeli bir durum olan kadnlk, artk gvenilmesi gereken bir cins olarak ina edilmeye balanmtr. te yandan kadnlarn aktif katlmclar olmas, lke ve onu kurtarmaya ilikin klasik temalarn yeniden kurgulanmasna da yol amtr. Kuramsal tartmalar blmnde, etnik ya da ulusal kimlie dayal mobilizasyon srelerinde, topluluun erkek yelerinin acl anne ya da dmann eline dm sevgili gibi kadnlar nesneletiren sembollerin ilev grd belirtilmiti (Siagol, 2000; Najmabadi, 2000). Krt hareketinde de popler kltr dzeyinde lkenin acl anne ile zdeletirildiine dair ok sayda rnek bulunmaktadr. Bununla birlikte ideolojik dzlemdeki metinlerde lkeyi kurtarmak iin sadece erkeklere deil, kadnlara da seslenilmitir.

Kadnlarn da silahl birimlerde yer almalar, geni aileyi geleneksel cinsiyet rollerine gre kurgulama olanan vermemitir. Bu haliyle erkei tek tarafl kurtarc (elbette ki ayn zamanda ulus kurucu), aktif zne (modern yurtta) olarak kurmad gibi, kadn da kurtarlacak vatan toprana indirgenmemitir. Kadna ve erkee, uruna savamalar kouluyla, birlikte aktif kurucu misyon yklenmekte, dolays ile geni aileyi yaratma edimi, geni ataerkil ailedeki erkek kardeler aras bir toplum szlemesi eklinde tezahr etmemektedir. edilmilerdir. dzeyinde de olsa kadnlar yer almlardr. Bu szlemeye kadnlar da dahil Geni ailenin ve kimliin ekillendirilmesinde ideolojik sylem

133

Yeni aile modeli ya da yeni kimliin toplumsal cinsiyet kurgusu, kadn ve erkek arasnda, her eyden nce arkadalk ilikisinin kurulmasn ngrmtr. Buna gre sevginin n koulu arkadalktr.

Biz sevgiyi gelitirmek istiyoruz. ...15 ya alt evlilikler, dediim gibi tketiyor. ...Taraflarn siyasi, aydn ve sosyal olmalar gerekiyor. Aksi halde kadn erkee, erkek kadna nasl bakacak; ok kaba cinsel bir varlk gibi. ... Bu, iki insann bir araya gelii olmaz. nsan olmann snrlarn aar. ... Tabi insan bu deil; sosyal varlktr, siyasal varlktr, dnen varlktr. Bunun gereklerini yerine getirdiin zaman ycelme balar. Onun iin ne yapacaksn? Sosyallemekle, arkada olmakla balayacaksn. Derin bir arkada olacaksn. Arkada olmak, bizim rgt llerimizde yoldalktr. .../ Bizim devrim ayn zamanda bir sevgi devrimidir. Yeni bir toplum kurmak istiyoruz. Yeni toplumu, eitlii, zgrl, saygnl, sevgiyi nce kendi aramzda gerekletirelim.

(calan, 2000:102,104,105) (italikler bana ait)

Bu arkadalk ilikisi iinde kadnn, erkein glgesinde gelien geleneksel kadn zellikleri olan pasifliini, zgvensizliini amas, kendisine ait olmas, beklenmektedir. Verili toplumsal dzlemde kadnlarn nasl olmas gerektii konusunda ailenin erkeklerine hak ve yetki veren anlam evrenini tersine evirircesine, rgt iinde kadnlardan kendi llerini gelitirmeleri, erkekleri olduu gibi kabullenmemeleri, onlarn nasl olmas gerektii konusunda da dnsel bir aba iinde olmalar ve ilikilerine yeni llerini yanstmalar istenmektedir.

Nasl bir erkek sorunu sizin iin ok yakcdr. Fiziinden tutun duygularna kadar sizi ezmeyecek erkek aray nemlidir ... doru bir yaamn sekin ve mcadeleci bir taraftar olmalsnz. ...Yani bir tarafsnz; bana gre ayarlanmayn veya erkee gre ayarlanmayn, kendinize gre ayarlann. Salnz, zgrlnz, bir cins olarak kendi kaderinizi belirlemeniz iin ne gerekiyorsa onu yapn. (calan, 2000: 97,120)

Bu, yeni Krt kimliinin, kadn erkek kiiliklerinin ekillendirilmesinde kadnlarn etkin bir tutum almaya davet edilmesidir. Davet edenin kim olduu, bu sylemin en paradoksal ve harekete zg yann oluturmaktadr kukusuz. Kurulduu 1978

134

ylndan itibaren kesintisiz bir ekilde konuan, tanmlayan, snflandran, davet eden ve dlayan birinci ve en nemli aktr, kukusuz ki rgt lideridir. Onun konumunun yeni ulus ailesi iinde nasl bir role denk dt zerinde ayrca durmak gerekmektedir. 5. 3. 5. Cinsiyetsiz Tanralar: Yeni Kadn Kimliinin zellikleri ve Bu Kimlii Kazanmann Koullar Tanmlama bir iktidar ilikisi olduuna gre ina edilen bu yeni kadn kimliinin de ierdikleri ile dnda braktklarn ayracak snrlarnn, kurallarnn olmas kanlmazdr. Snrn ii ile d aradaki kritik eik ise, kadnlarn yerine getirmeleri gereken grevler ve ykmllklerle rlmt. Buna gre, kurucu zne ya da gvenilecek kadn olarak nitelenen kadn herhangi bir kadn deildir. Eii yani zayfln am, hareketin katlmcs olabilmi kadndr. Eii aamayanlar sradanlatrlrken, bu kadna hayranlk duyulmaktadr :
Gelimeye gvenin, kadnla da gvenin. Size cinsinizin gururunu verirken, sava da art olarak nnze koyuyorum. (Esen, 2002: 48).

Ben kadna gvenilmeli derken, bu noktada kendi kimliine sahip km, nce kendinin olmu, kendini .... canlandran, yaamsal klan, dnce gcyle, ... gerek rgt ve ynetim gcyle yaamay reten deerli yaklamlaryla kadndr; benim tandm zgr Kadn. Bu kadndan hi ekinmeye gerek yok. Bazlar byle kadn ok tehlikeli gryor. Tersine byle kadna hayranm (calan, 1999: 85-86).

Yeni kadn byle bir deerlendirme erevesinde tanmna kavusa da bunun somut gndelik sosyal yaam iinde karl bulunmamaktadr. Verili eski aile iinde yeni kadnn ortaya kmasnn imkansz olduu vurgulanmaktadr. Aile eletirisi, gndelik yaamda aileyi demokratikletirecek politika nerilerine yol amamaktadr; bunun yerine eletirilen ailedeki kadnlar ve erkekleri, yeni aileye katlmaya armaya hizmet edecek sembolik bir anlam tamaktadr. Yeni kadn da tpk gerek erkek olmak gibi gndelik yaamn olaan ak iinde ulalacak bir konum deildir; parti ailesine katlmakla ve byk ailenin yaratlmas iin gereken

135

etin savam vermekle ulalabilecek bir hedef niteliindedir. Yeni kadn konumu kolektif eylem iinde kazanlabilecek bir konum olarak tanmlanmtr. imdi birincisi negatif ikincisi ise pozitif anlam yklenmi olan iki ayr kadn kimlii zerinde biraz daha durmakta fayda vardr. Birinci durumda, eski-kle kadn imgesinin olumsuzluu, cinsellii etrafnda rlen negatif temalarla tanmlanmaktayd. Peki ikinci durumda; yeni kadnn cinsellii ne olacaktr?

Kadnlarn bedenleri ve cinselliklerine yklenen olumsuz anlam ortadan kalkmakta mdr? Kuramsal tartmalar blmnden, benzer durumdaki pek ok milliyeti ina srecinde, yeni toplumun sembol olarak ina edilen yeni kadn n cinsiyetsiz bir imge olarak ina edilmi olduu hatrlanmaldr. ncelediimiz rnekteki yeni kadn da cinsiyetsiz bir kimlik olarak ina edilmitir. te yandan ileride deinilecei gibi hareketin syleminde sk sk yer alan tanra, tanralamak gibi ifadeler, cinsiyetsizlemenin yan sra, kendini feda etmeye ynelik vurgular tamtr. Bu haliyle yeni kadn konumu, gndelik hayatta karl olan bir temsilden ziyade, byk fedakarlklarla ulalabilecek bir hedef olarak ina edilmitir. Bu yeni kimlik syleminde, kadnlarn ve erkeklerin eski kimliklerinden kurtulmak iin baarmalar gereken grevler eit arlkl deildir. Erkein, sahte erkeklikten kurtulmas iin harekete katlmas yeterli iken, kadnn tanralamas beklenmektedir. Tanra kimliinin yaarken edinilmesi olanakl deildir. 5. 3. 6. Akn Koulu: Savaan zgrleir, zgrleen Gzelleir, Gzelleen Sevilir Aile, kadn ve erkek zerine kurulan bu sylem ayn zamanda aka dair bir sylemdir. Nitekim, hareketin hedefledii devrimin aslnda bir ak devrimi olduu dile getirilmitir (calan: 1999). Aka dair sylem, kurgunun dier unsurlar ile btnlk iindedir. Bu kurguya gre eski aileiinde eski kadn ve eski erkek eklinde kalnarak ak yaamann olana yoktur. Akn koulu kadnlar ve erkekleri harekete katlmaya tevik edecek bir dolaym iinde tanmlanmtr. Bu koul, cinsel akn yerine, vatan akn koymaktr. Vatana akla balanlacak, bunun sava verilecek, zafer kazanlacak ve kadnla erkek ancak o zaman aka hak kazanacaktr: Savaan zgrleir, zgrleen gzelleir, gzelleen sevilir. Bu

136

iliki ak-zafer diyalektii eklinde kurulmaktadr. levi kadn ve erkekleri, sevilebilmek iin davay kazanmaya armak olan bylesi bir dolaym ile devrim, ak devrimi olmaktadr. Kukusuz akn koulu bu ekilde sk skya davaya balandktan sonra, bu davaya balanmayan ilikilerin tmn yoz, dkn olarak nitelemek kanlmaz hale gelmitir. Ak bir hedeftir. Gereklemesi zafer kouluna balanan bir idealdir. Kutsidir, dolaysyla gdlerle balantlandrlarak kirletilmemelidir.

5. 4. Demirci Kawa Efsanesinden Tanra tara: Politik Frsatlar Yapsndaki Deiimin ve Kadnlarn Aktrler Olmalarnn Krt Kimliinin Mitolojik Kaynaklar zerindeki Etkisi Uzak gemie ait bir altn a miti, etnik ya da milliyeti sylemin nemli unsurlarndandr. Ayn zamanda 19. yzyl smrge kart hareketlerde grld zere, insanlarn yitirilen zgrl yeniden kazanmak iin harekete geirilmesinde ilevsel olmutur (Jayawardena, 1994; Chatterjee, 2002). Erken dnem Krt milliyetiliinin iledii mitolojik altn a miti ile 1980 sonrasnda ilenen yk benzer zellikler gstermitir65. lenen temel konulardan birisi uygarln geliimine yaplan katkdr. Dieri ise Demirci Kawa nclnde gerekleen kurtulu yksdr. Bozarslann da (2002: 843) iaret ettii gibi, Demirci Kawa, Krtln kurucu efsanesidir. Hareketlerin politik temalar bu efsane sayesinde sreklilik iinde ilenebilmekte ve gncel hedeflere gnderme yaplabilmektedir. Genellikle yle bir kurgu yaplmaktadr: Onun sayesinde zgrleen Krtler daha sonra zgrlklerini korumak iin dalara ekilmilerdir. Dalara ekilmeyle yaratcs olduklar uygarlktan uzaklamlar ama zgrlklerini

20. yzyl bandaki Krt ayaklanmalarnn ideologlar ve yrtclerinden hsan Nuri Paann (1991), Nuri Dersiminin (1952) konuya ilikin ifadeleri ile, 1978 tarihli PKK kurulu manifestosunda ( mset, 1993) yer alan ifadeler neredeyse ayndr. Sadece politik projelerle snrl deildir bu ifadeler. rnein Krt tarihi Cemit Bender (1995), atlarn evcilletirilmesi, tarmsal hayata gei vb. pek ok buluun Krtlere ait olduunu dile getirmektedir. Benderin iddialar, Aksoy (1996) gibi kimi tarihilerce gne dil teorisinin ya da Trk tarih tezinin Krt versiyonu olarak eletirilmektedir. Bilimsellik tartmas bir yana, bu tr tezler ilevleri asndan kltrel dekolonizasyon gibi benzer bir amaca hizmet etmektedirler.

65

137

kaybetmekten de kurtulamamlardr. Yaplmas gereken tek ey uzak gemite Demirci Kawann yapt gibi mcadele etmektir66. Fakat zaman iinde, zellikle 1990l yllarn ikinci yarsnda ideolojik ve popler dzeydeki metinlerde Kawa efsanesinin yerini Tanra tarn aldna tank olmaktayz. Bu deiimi Klandermansn (1994: 169) aktrlerin deiiminin paylalan inanlarla ilgili yapy deitirebilecei saptamas nda deerlendirmek mmkndr. 1980li yllar boyunca popler olan Kawa efsanesinin yerini 1990l yllarda Tanra tarn almas iki etkenle aklanabilir. Bunlardan birisi hareket aktrlerinin cinsiyet kompozisyonunun deimesidir. Dieri de daha nce deinilmi olan frsatlar yapsndaki deiim ve buna bal olarak gerekleen ideolojik ve stratejik deiikliktir. 1993 ylnda ilan edilen atekes ile ayr devlet tezinden vazgeilmitir. (mset, 1993: 95). Yeni stratejinin ve ideolojik sylemin inasnda 1970li yllarda moral merkez olarak grlen Sovyetler Birlii ve Dou Bloku lkelerindeki rejim deiikliklerinin etkisi bulunmaktadr (calan: 1995). Bu dnemde, aada zetlendii haliyle snf eksenli klasik sol temalarn terk edildii gzlenmektedir. 5. Kongreye Sunulan Politik Rapor (1995), ideolojik deiime ilikin kimi ipularn vermektedir. Bu metinde reel sosyalizm eletirisi eliinde, snf, devlet, proleterya diktatrl gibi politik kategorilerin yerine ideoloji, moral vb. kltrel kategorilere arlk verilmeye balanmtr. Politik Raporda balatlan alt-yap st yap dikotomisi, determinizm ve ilerlemeci tarih anlay eletirisi, 2000li yllarda Gramscinin tarihsel blouna benzer bir emann ortaya kartlmas ile sonulanmtr. Ayrlma tezinin terk edilmesine paralel bir ekilde, sivil toplum alannda hegemonya mcadelesi olarak okuyabileceimiz, iktidar iin deil zgrlk iin mcadele tezi ortaya atlm; bu mcadele alannn sivil toplum alan/nc alan olduu ve znesinin ise kadn olduu dile getirilmitir. Ekolojik demokratik toplum sylemi, demokrasi, insan haklar, kadn haklar ve ekolojik dengenin korunmas gibi yeni sosyal hareketlerin temel temalaryla oluturulmutur
1981 ylnda Diyarbakr Cezaevinde protesto amacyla yaamna son veren bir parti elemannn zgr Halk dergisinin bir ok saysnda grlebilecei gibi ada Kawaismiyle sembolletirilmi olmas, mitolojik gemile bugn arasnda sreklilik kurmaya yarad gibi hareketin kurucu misyonuna da gnderme yapmay amalamaktadr.
66

138

(calan, 2004). Hareketin geirdii bu dnm, onu yeni sosyal hareketler modeline daha yaknlatran bir dizi yapsal deiimle birlikte gereklemitir.

Yukarda sz edilen dnmn sembolik alandaki yansmas, hareketin ideolojik ve politik syleminde Demirci Kawann yerini tarn almas olmutur. Kadn kurtuluunu ve kadnn kurtarc misyonunu giderek baat sylem haline getiren ideolojik dnm, klasik Marksist erevenin terk edilmesinin yol aabilecei dar milliyetilie skma riskini ortadan kaldrmaya yaramtr. lk programda benimsenen proleterya enternasyonalizmi ve onun salad evrenselliin gncelliini yitirmesi ile ortaya kan boluk, kadn kurtuluu sylemi ve onun olanak verdii yeni evrensellik ile doldurulmutur. Hareketin yeni evrensellik misyonunun merkezinde kadn zgrl yer almtr. erevelendirmenin yeniden tanmland srete, yeni kurguya gre kadna verilen sembolik rol deimitir. Yeni sembolizasyon ve bunun gnderme yapt grevler bu kez ok eski alarda; devletin ilk ortaya knda ve devlet iktidar ile ataerkil iktidar arasndaki sembiyozis ilikisinde bulunmutur. Buna gre iktidar ele geirme amacyla siyasal alanda yrtlecek mcadele yerine sivil toplum alannda zgrlk mcadelesi yrtlmelidir. Sivil toplum alanndaki zgrlk mcadelesinin zneleri, ataerkil sisteme kar mcadele etmek iin hem erkeklerden daha fazla nedeni hem de tarihsel olarak daha fazla devrimci potansiyeli tad vurgulanan kadnlar olmutur. Bu yeni kurguya gre Krtlerin mitolojik altn a, ana eksenli bir neolitik ky toplumu olarak kurgulanmtr. Krtlerin uygarla yapt katk temas terk edilmemitir, ancak bu katknn ana eksenli bir toplumsal yap iinde gerekletirildii, daha akas kadnlarn katks olduu kefedilmitir. Kadn tanralar bu dnemin yaratc ve koruyucu zgrlk tanralardr. Krtlerin, kadn eksenli Neolitik uygarlk ile ba Tanra tar figryle somutlatrlmtr. tar koruyan, snlan byk ana tanra kltn ifade etmektedir. Krtedeki sterk kelimesi hem yldz hem de snma anlamna gelmektedir. tarn bu gnk versiyonun star ya da sterk olduu kabul edilmektedir. Bu kelime, kadn eksenli

139

neolitik altn a ile Krtln z arasnda somut ba kurmaya yaramaktadr. Bu kurgu iinde Neolitik altn a ile gnmz arasnda kurulan ba tamamlayacak son unsur ise tar ile zdeletirilecek gncel kadn semboldr. Bu sembol, Zilandr67. tara Neolitik devrimin kurucu misyonu yklenmesi gibi, Zilana da modern an zgrlk tanras nitelemesi ile yeni toplumun kurucusu misyonu yklenmitir. Bylece mitolojik altn a ile gncel zgrleme sreci arasnda tar-Zilan zdelemesi araclyla ba kurulmutur. Bu ba, Krtleri, mitolojik bir altn adan modern bir altn aa doru tarihsel bir sreklilik iinde bir millet olarak ilerlemesini tahayyl etme olanan da sunmaktadr.

5. 5. Kadnlarn Aktr Olmalarnn rgt Yaps zerindeki Etkisi Kadnlarn aktr olmalar hareketin rgt yapsnda da deiime yol amtr. Kadnlarn ayr birimler oluturmalarna olanak sunan rgtsel deiim eitli ideolojik tartmalara dayandrlmtr. Kadnn toplum szlemesi tartmalar bunun rneklerindendir (Serok,2001). Kimliksizletirilen ve kiiliksizletirilen Krtleri dirilten hareketin, en kkl gcnn kadn zgrlk mcadelesi olduu vurgulanan kadnn toplum szlemesi metninde, kadn rnesansnn, yani kadn nclnde yeniden geliecek olan aydnlanmann kadnn toplum szlemesi ile yasallaaca dile getirilmektedir (2001:5). Bu tartmalarn merkezinde kadnlarn, kadn cinsiyle, erkekle ve tm toplumla ilikilerini yeniden dzenlemesi temas yer almtr. rgt bnyesinde kurulan zgr Kadn Birlii (YAJK)n 1998 tarihli II. Ortadou Konferans Belgeleri de, ideolojik dzlemdeki yeni konumun- kurucu zne konumunun- yeni tartmalara yol atn gsteren rneklerdendir. Yaamda zgr Kadn dergisinin 1998 tarihli 6. saysnda yaynlanan Konferans sonu bildirgesinde, bu ideolojinin esaslar arasnda saylan gerici ve feodal balardan boanmak ve bamsz kiilii temsil etmek, kendi kurtuluunu cinsinin kurtuluuna balamak, duygusal, apolitik ve erkek karikatr olmamak gibi nitelikler, verili toplum yapsndaki kadnlar iin yeni niteliklerdir. Kadnlarn ayr rgtlenmesi balamnda,

67

1995 ylnda ilk intihar eylemini gerekletiren kadn.

140

erkekten kopu teorisi, erkei deitirme projesi, erkei red ve kabul lleri gelitirmesi gibi almlar yaplmaya allmtr68.

Kadn kurtulu ideolojisiyle zgr kadn hareketinin ayr rgtlenme gerekeleri arasnda karma

nne konulan ncelikli kadnn erkeklerin

grev, erkekten kopma grevi olmutur. rgt metinlerinde kadnlarn erkeklerden modelde glgesinden kurtulmasnn g olduu, kendi z iradesini, zgr bilincini ve bamsz dnce gcn yaratmakta zorlanaca trnden gerekeler sralanmtr (..., 2002: 161, 158)69. 1990l yllardan itibaren kadnlarn rgt kamplarnda ayr rgtlenmeye balamalar, daha sonra blkler halinde rgtlenmeleri ile srmtr; bu sadece merkezi kamplarla snrl kalmam, atma alanlarnda da ayr rgtlenme srdrlmtr (zcan, 1999: 165).
Ordusu olan ezer. Eitlik ordusu diye bir kavram yoktur. Eitliin olduu yerde ordular olmaz. Ordular eitsizliin olduu yerde karlar; birisi ezilenlerin ordusu, birisi de ezenlerin ordusudur. Bir yerde hep erkeklerin ordusu varsa, orada tam ezilmi kadn gereklii sz konusudur. Nitekim hayat bunu doruluyor. O halde genel bir tespit ile kadn ordulamasnn, eitlik iin temel bir deer ifade ettiini grmemiz, bilmemiz gerekir. ( Esen, 2002: 13)

Bu

tr

ifadeler,

kadnlarn bulunduklar

her alanda kendi ynetimlerini

oluturmalarna hizmet etmitir.

Bu tr kavram setleri ile zet olarak, erkeklerin kadnlar zerindeki aktan ya da sembolik denetimlerini, tahakkmlerini ya da korumaclklarn eletiren, kadnlarn kendi ayaklar zerinde ve daha ok da kadn cinsine dayanarak i baarmalar gerektiini vurgulayan argmanlardan olumutur. Dier btn argmanlar gibi bunlar da bir yandan kadn zerindeki geleneksel ataerkil tahakkm zmeye alrken, dier yandan erkekleri savamaya armaktadr. Bu adan kabul-red llerinde ataerkil zelliklerin reddedilmesi karsnda, kabuln koullar arasnda lkesi iin savama koulunun yer almas artc deildir. Bu sadece erkekler asndan geerli bir olgu deildir. kadn kurtulu ideolojisinin ilkeleri arasnda da vatana ballk ilkesi yer almaktadr.. 69 Alnt yaplan 21. Yzylda Kadn zgrlk Manifestosu (2002) isimli kaynakta yazar ya da derleyen ad belirtilmedii iin yukarda yazar isminin yeri bo braklmtr.

68

141

5. 6. Kimlik Syleminin oklu Yzeyleri ve Olaan elikileri Balamnda Kadnlatrlm Halk Nitelemesinin rdelenmesi imdiye kadar yaplan irdelemeler nda, 1980 sonras Krt hareketinin ideolojik evevelendimesiyle mobilizasyon stratejilerinin gerei olarak toplumdaki verili cinsiyet ilikilerini zmeye alt belirtilebilir. Kullanlan imgelerdeki dnmn ve ortaya kan yeni imgelerin bu dorultuda etkin bir ekilde kullanld grlmektedir. Kadnlarn aktif katlm ile 1990larn ortalarndan itibaren yaanan ideolojik deiim; aile iinde tam bir ataerkil despot olarak nitelenen eski erkeklik rolne ynelik eletirileri erkei ldrmek noktasna getirmitir. Yeni toplumun kurucu efsanesi olan neolitik ky devrimi ve tanra kltyle ilikilendirilen erkein ldrlmesi, bu toplumun en nemli ilkesi olarak nitelenmitir. Erkei ldrmek sadece yeni toplumun deil sosyalizmin de temel ilkesi olarak ifade edilmitir:
Erkei ldrmek; aslnda sosyalizmin temel ilkesi. Orda iktidar ldrmektir, orda tek tarafl hakimiyeti ldrmektir. (Sayn, 1998: 61).

Kadnn evden kartlmasna paralel gelien erkei ldrmek sylemi, ilk bakta ataerkinin zlmesine ynelik bir sylem olarak deerlendirilebilir. Ancak daha yakndan bakldnda ayn sylemin geleneksel cinsiyet hiyerarisini yeniden retebilecek paradokslar da ierdiini grmek mmkndr. Her eyden nce ldrlen sahte erkekliktir. Anmsanacak olursa, erkekliin bu sahte formu, erkein aile iinde ve kadn zerinde deneyimledii ve onu dardaki dmana kar zgrln kazanmaktan alkoyan erkeklik olarak nitelenmitir. Erkein dmanna boyun emesi ise siyasal anlamda kadnlama olarak nitelenmitir. Krtlerin kadnlatrlm bir halk olduklar temas ilenmitir.
Kadnlk aslnda salt cinsel bir kavram deildir. Tarih iinde ele alndnda grlecektir ki, sosyal, siyasal ve zellikle de askeri alandan kopartld oranda kadn karlar. Ezilen kadn denilen durum ortaya kar. Yani kadnlk aslnda sosyal ve siyasal gelimenin rndr. ... Krt erkei siyasal ve askeri gelimeden alkonulduu gibi bakalarnn ua ve ibirlikisidir. Bir kadn da erkein ibirlikisidir aslnda. Ama

142

erkek de baka bir egemen ulusun, baka bir egemen snfn kadndan da beter ibirlikisidir. (Esen, 2002: 10-11).

Bu nitelemeler farkl anlamlar ve imalar ierirler. Erkekleri savala balantl olarak erkekliklerini yeniden kazanmaya davet imas olarak da deerlendirmek olanakldr. Bu imaya Chatterjeenin (2002: 119-126, 211-212), kltrel dekolonizasyon srecine ilikin saptamalar nda bakmak ilgi ekici olacaktr. Chatterjee, kltrel dekolonizasyon srecinin, artan bir muktedir klma duygusu ile milli bir zgrlk dncesinin geliimini ierdiini gstermitir. Bu srete cinsellik ve cinsiyet rollerinin yeniden tanmlanmas ve yeniden kurulmas merkezi bir temadr. Kuramsal ereve blmnde de deinildii gibi, Frantz Fanon (2001) bunu, smrge erkeinin erkekliini geri istemesi ynndeki nl arsnda zetlemektedir. Buna gre smrgecinin edimi bir iktidarszlatrma, kadnlatrma edimi olduu iin, smrge erkekler, erkekliklerini yeniden kazanmak zorundadrlar. Birok kltrel sistemde iktidar ve erkeklik eanlamlym gibi dnlmektedir. Bu tr bir perspektif, sadece birok anti-smrgeci ve siyah iktidar hareketlerinin ar mao tarzn merulatrmakla kalmam, ayn zamanda bu milli topluluklarda kadnn ikincil konumunu da merulatrmtr (Enloe, 2003). Krt hareketinde sahte erkeklik eletirisi, mao tarz merulamam, aksine eletirmitir. Ancak bu eletirinin dz bir okumayla grnmeyen anlamlar barndrd da bir gerektir. Sahte erkeklik eletirisi, erkei, kadn zerinde iktidar olmaktan (sahte iktidar) olmas gereken yere, gerek iktidar konumuna armaktadr:
Erkek, sen erkek mi olmak istiyorsun? Eer sen gerekten erkek olmak istiyorsan, sana artlarm olacak. yle zavall kar karsnda bbrlenmeye hi gerek yok. (Sayn,

1998: 366-367). Ak ki, erkekliin sz edilen artlar savamak ve zafer kazanmaktr. Kazanlan zafer erkekleri kadnlamaktan kurtarp gerek erkek klacaktr. Bu adan bakldnda erkekliin toplumsal cinsiyet hiyerarisindeki yeri ayn kalm gibidir, sadece koullar deimitir:

143

Erkeklik olsayd biz bu durumda olur muyduk? ... Bizde bu kadar kabadaylk yaplyor ama ayn adam en temel deerler karsnda bir kadndan daha beterdir. Bunun kabadayl ka para eder? (calan, 2000: 144-145).

Kadnlamaktan kurtulma arsnn tek muhatab erkekler deildir. Kadnlara ise erkeklere karlk yapmaktan vazgeme ars yaplmaktadr. Kadn kendi iradesini gelitirebildii oranda karlktan kurtulacaktr. Bunun yolu ise mcadeleye katlmaktr. rnein Yaamda zgr Kadn dergisinde yer alan anonim bir yazda u ifadelere yer verildii grlmektedir:
... Her eyden nce yzyllardr dmann askeri, onun ua hatta onun kars durumunda olan Krt erkein bylesi bir statden kendisini kurtarmas ... kadnn ise erkein kars, onun klesi statsnden kurtulmas gerekiyordu. Bu, ancak ve ancak tek yaam arac olan savam vermekten geiyordu. (1998: say 1, sf. 46)

rgt liderinin sosyolojik ve siyasal bir zmleme yntemi olarak gelitirdii z yaam anlats da, sahte erkeklikten istifa ederek zafere ulama kurgusu zerine ekillendirilmitir. Kendi evliliine ilikin anlats rgt liderinin geleneksel aileye, dren kadna ve sahte erkeklie kar yrtt mcadele olarak sunulmaktadr. Erkek bu mcadelede geleneksel erkek rolnden istifa ederek baarl olmutur. Aada bir rnei verilmi olan ok saydaki deerlendirmede, aslnda bunun, yani erkeklikten istifa etmesinin, gerek erkeklii kurtarmann yolu olarak tanmland grlmektedir:
imdi iki eit Krt vardr: Yiitliini kaybetmi [olanlar] ... Bunlar hadmlatrlm Krtlerdir ve okturlar. Hadmlatrlan Krtlerden kendinizi uzak tutun ve bunlarn kim olduklarn iyi tanyn. Bir de topraa, lkesine, insanna bal olanlar vardr.... te, ben bunun iin erkeklikten vazgetim. Neden mi? nk beni de hadmlatrmak istediler. Erkekliimden istifa ettiimi syledim. (calan, 1999: 186-187).

144

Erkekliimden istifa ederek hadmlatrlmaktan kurtuldum ifadesi, rtk olarak bu yolla gerek erkek olmay baardn ima etmektedir. Maoluu eletiren bu dilin, yine de cinsiyetlendirilmi bir dil olduu grlmektedir. Kadnlatrlmaktan kurtulma, hadm edilmekten kurtulma gibi sylemler, kadnlarn ideolojik dzlemde toplumun kurucu esi olarak nitelendii ve pratikte erkeklerle birlikte aktif katlm gsterdii Krt hareketi asndan paradoksal bir duruma iaret etmektedir. Sosyal hareketler yaklamnn, kolektif kimliin oluumu ve aktre ilikin saptamalar nda, bu paradoksun olaan olduu dnlebilir. Meluccinin (1994a: 44) vurgulad gibi ayn kolektif eylem iinde yer alan dzeyler ve anlamlar ouldur. ada sosyal hareketler birok dzeyin bir arada da vurumudur. oklu anlamlar, gemiten gelen unsurlar, modernizasyon etkilerini, yeni sreleri ve deiime kar direnileri bir arada bulundurur. Tm bunlar da Yaln-Heckman ve Van Gelderin(2000: 312) da dikkat ektii gibi elikili ve akkan bir anlam alan yaratr. Krt hareketinin kimlik syleminde de bir yandan kadnlara toplumu kurucu bir misyon verilirken, te yandan erkekler erkekliklerini kazanmaya arlmaktadrlar. Bir yandan kadnlar kurucu konumuna yerletiren, dier taraftan erkekleri muktedir klmaya alan bir sylemdir bu. Bu elikilerin toplumsal dzlemdeki tezahrlerinin de elikili olmas beklenebilir. Sahte erkek eletirisinin gnlk yaam dzleminde, erkein kadn zerindeki tahakkmn ve mao kltr deitirmeye dnk etkisini lmek gtr. Fakat ileride deinilecei gibi szl tarih grmeleri, bu sylemin kadnlarn erkein aile iindeki konumunu sorgulamalarnda etkide bulunduunu gstermitir. Buna karn ideolojik dzlemde eletirilen sahte erkekliktir. Bu da gerek erkeklikin cinsiyet hiyerarisindeki yerine dokunmamaktadr.

5. 7. Ataerkinin zel Formundan Kamusal Formuna Hareketin mobilizasyona ynelik sylemi, kadnlarn kamusal alana kmasn salam olmakla birlikte, kadnlar ikincil klan ve onlar denetleyen ataerkil kontrol ortadan kalkmamtr. Walbynin (1992) snflandrmasna gre deerlendirilecek olursa, ataerkinin zel formundan kamusal formuna geildii sylenebilir. Namus

145

kavramnn yeniden anlamlandrlmas, kadnlarn harekete katlmak zere evden kmalarna olanak sunmutur. Fakat dren kadn gibi negatif kadn imgeleri, kamusal alanda onlar marjinalletirici bir etki yapmtr. Kamusal alana kabul edilmi olsalar da bu durum, siyasi partilerle ilgili blmde ve szl tarih anlatlarnda grlecei gibi kamusal alanda ayrmclkla karlamalarn engellemeye yetmemitir. Kk ailenin kadnlarn zerindeki denetimi zlrken, bunun yerini byk ailenin denetimi almtr. Kadnn kamusal siyasal alana katlm cinselliinden arndrlmas suretiyle gereklemitir.

146

6. BLM KADINLARIN YASAL SYAS PARTLERDE AKTRLER OLARAK YER ALMALARI VE POLTKACI KADIN KML Kadnlarn zel alandan kamusal alana kmalarnn yol at gerilimli dnmn en iyi izlenebilecei alanlardan birisi siyasi partilerdir. nk verili toplumsal dzlemdeki cinsiyet ideolojisine gre siyasi parti faaliyeti erkek uradr. Siyasi partilerin sylemlerinden rgtlenme yaplarna kadar erkek egemen kurumlar olmalar, onlar ataerkinin kamusal alandaki tezahr ile buna kar kadnlarn verdikleri mcadeleyi izlemeye elverili kurumlar haline getirmektedir. te yandan aktivist kadnlara ilikin inceleme asndan da siyasi partiler nemli bir olanak sunmaktadr. imdiye kadar hareketin kadn sylemi ile topluma ikin olan ataerkil zihniyetin, hareketin gereksinimleri ve kadnlarn katlm balamnda deien eklemlenmeleri incelenmeye alld. Bu srecin yasal siyasi partilere ilikin bir yzeyde incelenmesinin konumuz asndan daha aydnlatc olaca dnlmektedir. Bu amala HEP (Halkn Emek Partisi), DEP (Demokrasi Partisi), HADEP (Halkn Demokrasi Partisi), DEHAP (Demokratik Halk Partisi) gibi partilerin yazl metinleri, seim kampanyalar ve rgtsel yaplar ile kadnlarn bu partilere farkl biimlerdeki katlmlarnn yol at gerilim alanlar incelenecektir. Bu incelemeden beklenen asl katk, ideolojik dzlem ile gndelik hayat arasndaki etkileimi izlemeye olanak sunacak bir zemin olmasndan kaynaklanmaktadr. HADEPin kadn aktivistlerine uygulanm olan anketin de kadnlarn sosyodemografik profilleri ve karlatklar glklerin yan sra, partili kimliklerini hangi yap talaryla rdkleri konusunda aydnlatc olmas beklenmektedir. 6.1. Krt Hareketi Balamnda HEP-DEP-HADEP-DEHAP Gelenei ve Kadnlarn Katlm Bu partiler 1990lardaki politik gelimeler ile ilintili olarak ortaya kmlardr (McDowall, 1997). Programlarna Krt sorununun zmn alm olan sz konusu partiler, gelimelerin yaratm olduu politizasyonun da etkisiyle ksa srede

147

Krtlerin destekledikleri siyasi organizasyonlar haline gelmilerdir. Nitekim Schlerin(1999) de altn izdii gibi 1990l yllardan itibaren etnik kimlik semen tercihlerinde belirgin bir etken haline gelmitir. Krt hareketinin bundan nceki blmde incelenmi olan kadn sylemi, bu partilere eitli ekillerde yansmtr. 1990larn balarndan, 2000li yllara kadar olan zaman iinde bu partilerin aktivist kompozisyonlarnda, kadnla ilikin sylemlerinde ve kurumsal yaplarnda eitli deiimler yaanmtr. Bu deiimde Krt hareketinin ideolojik sylemi ile mobilizasyon stratejisinin etkili olduu dnlmektedir70. 49lar Davasndan71 itibaren Krt siyasal ve entelektel yaamnda yer alan Kutlayn gzlemleri bu adan aktarmaya deerdir72. 12 Eylln ardndan on alt yl yurt dnda yaadktan sonra Trkiyeye dnen Kutlay, Diyarbakrda karlat manzarann kendisini arttn belirtmiti:
TPte, evlerine misafir gittiimizde, hanmlar gelirdi, gzlerinden davranlarndan sana ilgi duyduunu, desteklediini anlyordun, ama kendisinin bunu aan eyi yoktu. Halbuki dndmde, bahsetmi olduum Diyarbakr HADEP il rgtndeki bayram kutlamasna dndmde, bir bakyorsun ki, bunlarn says aklnn almayaca kadar artm. Yannda diyelim ki erkei yok. Daha evvel gelmi mesela, bir vesileyle toplantya gelmise, ya da sen evine gitmisen, kocas var, kardei var. Ama burada, dndmde baktm ki bunlarn yaknnda erkei merkei yok ama geliyor, bir yabancyla, slamiyette ve Krtlkte o gne kadar geleneksel olarak yabanc eyi nemliydi. Ama Krtler eskiden beri yabancdan kamyorlard, doru ama yle aktif bir ekilde deil. Ama bu sefer baktm ki, onlar geliyor, seni dinliyor. ... iinin en youn zamannda evini barkn brakm, yemek zamann brakm, km toplantlara geliyor.

Kukusuz siyasi partilerin kadnlara ilikin gndemlerinin oluumu ve kadnlarn siyasi partilerdeki temsillerinin ykseltilmesine ilikin bu ilgi sadece sz edilen partilerle snrl olarak ele alnamaz. Kadnlarn siyasal katlmnn ykseltilmesine ilikin uluslar aras gndem Trkiyenin ulusal politikalarn ve dolaysyla Trkiyedesi siyasi parti yaplanmalarn da etkilemeye balamtr. Nitekim kadnlarn parlamentodaki temsil oranna henz yansmam olmakla birlikte 1990l yllarda Trk siyasal yaamnda yer alan siyasi partilerin bazlarnn tzklerine kadn kotas koyduklar grlmtr. 71 Bknz. 118. sayfa, dipnot:50 72 17 Eyll 2004 tarihinde grtm Naci Kutlay, 1958 ylndaki 49lar Davasnda gen bir doktor olarak tutuklanm; o tarihten itibaren iinde TP ve DDKO yneticilii de bulunan uzun bir siyasal yaam olmutu. 12 Eyllde yurt dna kmak zorunda kalm ve 1996 ylnda yeniden Trkiyeye dnmt. Bu aktif siyasal yaamna ok sayda kitap yazmay da sdrabilmi olan Kutlay HADEPte yneticilik yapmt. Grtmzde ise DEHAPta yneticilik yapmaktayd.

70

148

Anlyorsun ki artk dn yok. Eskiden kocasna yemek, ocuuna bilmem ney. lgi odanda artk kendisine ait, toplumuna ait sorunlar da var. ... Orada erkeklerde [de] bir yumuama var. Bu tip mcadeleleri birbirinden ayrmak zor. [Deiimde]Partideki kadnlarn mcadelesi [nin etkisi] oldu, ama onu ete kemie brndren anlay nemlidir. Genel anlay. Genel hareket, bu konudaki siyasi atmosfer.

Daha nce belirtildii gibi, 1960l yllardan itibaren TP (Trkiye i Partisi) ve DDKO (Dou Devrimci Kltr Dernekleri) deneyimi, Krtler arasnda siyasetin toplumsallamasnda rol oynam bulunmaktayd. Ancak Kutlayn da dikkat ektii gibi, kadnlarn bu alana bizzat aktrler olarak girmeleri daha yeni bir olgu niteliindedir. 1980 sonras Krt hareketinin etkisi kadnlarn partilerde yer bulmalaryla snrl kalmamtr. Nitekim bu partilerin yazl metinlerinde rastlanan pek ok kavram ve tema ortak bir sylemsel alana iaret etmektedir. rnein HADEP Merkezi Kadn Komisyonu Ynetmeliinde (1999) yer alan yle denilmektedir:
Amacmz, ... kadn ideolojisi perspektifiyle, kadnn kolektif iradesini aa karma ve kolektif ynetimini oluturma olduundan; buna hizmet etmeyen, cinsine gvenmeyen, ibirliki tarz, tutum ve davranlar kabul edilemez. (1999: 13).

Sahte

egemenlik kavram, bu tr bir esinlenmenin rneklerinden biridir. Bu ynetmelikte

Kadn ideolojisi, cinsine gvenmeme, ibirliki tarz gibi ifadeler nceki blmde grld gibi Krt hareketinin ideolojik syleminde yer almaktayd. Artan basn yayn ve iletiim olanaklar hareketin syleminin yaygnlamasnda etkili olmutur73.

rnein hareketin nceki blmde deinilmi olan sahte erkeklik zerine deerlendirmeleri Erkei ldrmek (Sayn,1999) ismiyle yaynlanmt. 2002 ylnda HADEPin kadn eitimi materyalleri arasnda bu kitap da yer almaktayd. Eitim taslaklar arasnda ise Kadn kurtlu ideolojisi, Erkekten kopu teorisi gibi balklar bulunmaktayd. 1995 ylndan itibaren yurt dndan uydu araclyla yayn yapmaya balayan Krte televizyon kanallar, yazl medyaya gre daha yaygn bir ulam alanna sahip olmutur. Televizyon programlar arasnda sk sk kadnlarn aktif siyasal katlm gstermeleri dorultusunda programlar yaynlanmtr. Bu aratrma iin grlen kadnlarn yarsndan fazlas bu kanallar izlediini dile getirmiti.

73

149

6. 2. Partilerin Kadn Politikalar ve Zaman indeki Deiimi 1990l yllarn sonuna kadar bu partilerin program ve tzkleri, kadna ilikin blmleri asndan benzerlik gstermektedir. Kadnlara ilikin daha ok sosyal politikalar balamnda kimi genel ve yzeysel saptamalarla yetinilmitir. Her ne kadar kadn bir parlamenter kartm olsa bile HEP ve DEPte zgl bir kadn politikas bulunmad gibi, partiye bal kadn birimlerine rastlanmamtr. Bu tr birimler HADEPte ve 1990larn ikinci yarsnda ortaya kmtr. Eldeki materyaller nda bakldnda kadn birimleri 1990l yllar boyunca kadnlarn kadn olmalarndan kaynakl sorunlarna ilikin zgl bir programn ve ilginin sahibi olmamlardr. 6. 2. 1. Parti Program ve Tzklerinde Kadn Sorununa Yaklam 1989 ylnda Pariste dzenlenen Krt Konferansna katldklar gerekesiyle SHPden ihra edilen milletvekillerinin de iinde yer ald bir grup tarafndan 1990 ylnda kurulan HEPin kurucular arasnda kadn ye yer almamtr. kadnlara yer verilmemitir. HEPin Parti Programnda (1992), kadn haklar sosyal politikalar ana bal altnda ve beslenme, konut sorunu gibi konulardan sonra ele alnmtr. Beslenmeye bir buuk, konut sorununa ise iki buuk sayfa ayrlm olan toplam 64 sayfalk bu program metninde kadn haklarna ilikin partinin gr, tek bir paragraf iinde ifade edilmitir:
Kadn-erkek eitliini yadsyan ve kadn toplumsal yaamdan dlayan eitim nlenecek, yasalardan, kadn-erkek eitliine aykr kurallar ayklanacak, kadnn toplumsal yaamn her alannda erkekler[e] eitliini salayacak olan ekonomik, sosyal, kltrel ve hukuksal nlemler alnacaktr. (HEP: 1992: 53)

Parti

programnda HEPin partisi olduunu iddia ettii dezavantajl kesimler arasnda

150

Bunu izleyen blm ise ailenin korunmasna ilikin blmdr74. DEPin tznde, yelik ile ilgili blmde, yelik iin; rk, cinsiyet, dil, din, mezhep,aile, zmre snf ve meslek ayrm gzetilmez ifadesi dnda konumuza ilikin bir dzenleme yer almamtr(DEP, 1993: 8). Bu partilerde dorudan kadna ilikin olan herhangi bir metne rastlanmamtr. 1994 ylnda kurulan HADEPin program (1994) da HEP ve DEPinkine benzer zellikler gstermektedir. 11 Mays 1994 Tarihinde toplanan HADEP Kurucular Kurulunun setii 30 kiilik Parti Meclisinde tek bir kadn bulunmaktayd. HADEPin ilk olaan genel kurulunun ardndan parti meclisinde bir ka kadn daha yer almtr. Parti programnda isizlerin, kyllerin, HEPte grld zere, partinin iilerin, retmenlerin, demokratlarn, sosyal memurlarn,

demokratlarn, sosyalistlerin, aydnlarn, esnaflarn, zanaatkarlarn ve demokrasiden yana olan herkesin partisi olduu yolundaki ifadeler tekrar edilirken buna dul ve yetimler de eklenmitir(HADEP, 1994: 4). Kadnlar burada kadn kimlii ile yer alamam olsalar bile Trkiyenin genel durumuna ilikin deerlendirme yaplan blmde, dzenin bask ve zulmden baka bir ey vermedii kategoriler arasnda yer bulabilmilerdir (HADEP, 1994:7 ). Devletin ve toplumun demokratikletirilmesi iin yaplacaklarn sraland blmde; kadn-erkek eitliinin salanmas iin yaplacaklara da yer verilmitir;
Kadn-erkek eitliini yadsyan ve kadn toplumsal yaamdan dlayan eitim nlenecek; yasalardan kadn-erkek eitliine aykr tm kurallar ayklanacak; kadnn toplumsal yaamn her alannda erkeklerle eitliini salayacak olan ekonomik, sosyal, kltrel ve hukuksal nlemler alnacaktr. Erkek ideolojisinin egemen olduu toplumun yerleik davran kalplaryla deer yarglarn ve inanlarn deitirecek eitim almalarna zel nem verilecektir. Toplumsal ve doal bir grev olan analk kurumu gvence altna alnacaktr. (HADEP, 1994: 12) (talik bana ait. h)

HEPin parti program dnda, bu parti deneyimine ilikin imdilik yazl bir belge bulunamamtr. Siyasi mr ok ksa olduu ve HEPin kapatlma olaslna kar kurulan ZDEPin program ve tzne deinilmeyecektir.

74

151

nceki metinlere benzer nitelikteki Kadn-erkek eitlii konusunu yine dier program metinlerinde olduu gibi analk ve ailenin korunmas konular izlemektedir. Kukusuz analk ve ailenin kadn tmyle rtt geleneksel yaklamla hareket edilmemekte, kadn-erkek eitlii ayr bir konu olarak ele alnmaktadr ancak sralama, kadn kimliinin analktan ayr, bamsz bir olgu olarak grlmediini gstermektedir. HADEPin programnda, kadn politikas, sosyal politikalar blmnden,

demokratikleme blmne alnmtr. Konu balklarnn sralamasnn ayn zamanda bir nem hiyerarisi olduu da dnlrse, ilkine gre daha nem verilmeye baland sonucu kartlabilir. Genel olarak deerlendirildiinde program ve tzkler gibi, gnlk politik etkinlikler asndan da kadnlar bu partilerin ilgi odaklarnn hayli uzanda kalm grnmektedirler. Partilerin basn yayn organlarna yansyan faaliyetleri75 ile ulalabilen basn aklamalar daha ok insan haklar ihlallerine ve Krt sorununun zmne odaklanmtr. Bir adan bu durumun nedenlerini anlamak g deildir. Sz konusu partiler srekli kapatlma tehdidi altnda faaliyet yrtmlerdir. te yandan sivillere ynelik iddet eylemlerinin ulat boyut neredeyse olaan gndemlere olanak brakmamtr. Parti kapatmalarn yan sra bu partilerin ye ve yneticileri saldrlara hedef olmu, bir ksm yaamn yitirmitir76. 1990larn ortalarnda doruk noktasna ulaan faili mehul cinayetler 1996dan itibaren seyreklemeye balam, ancak HADEP zerindeki bask etkisini srdrmtr. Bu

Bu faaliyetlere ilikin bilgilerin edinilmesinde, DEHAP genel merkezindeki basn arivinden yararlanlmtr. 76 1993 ylnda HEPin kapatlmasn onun yerine kurulmu olan ZDEPin kapatlmas izlemitir. DEP ise 1994 ylnda ncekilerle ayn akbeti yaamaktan kurtulamamtr. DEPin kapatlmasndan bir sre nce, 1994 ylnn Mart aynda 13 DEP milletvekili dokunulmazlklar kaldrlarak tutuklanmlardr. 4 Nisan 1997 tarihli HADEP Genel Merkezi imzal bir aklamaya gre, 1991-1997 yllar arasnda 77si HEP, 57si DEP ve 29u HADEP dneminde olmak zere, aralarnda Mardin Milletvekili Mehmet Sincar, Diyarbakr il bakan Vedat Aydn, Gaziantep il bakan Abdlsamet Sakk ve anlurfa il bakan Muhsin Melikin de bulunduu toplam 164 parti yneticisi faili mehul bir ekilde ldrlmtr. DEP, 1994 ubatnda artan basklar protesto etmek amacyla seimlerden ekilme karar almtr. 1994 ylnn Aralk aynda DEP Genel Merkezi ile 8 parti binas bombalanmtr.

75

152

olaanst koullar hem partinin olaan gndemlere ilikin politika gelitirmelerini hem de kadnlarn katlm gstermelerini gletirmitir. Bununla birlikte benzer kategorideki partiler iinde en uzun mrl olan HADEP srecinde kadnlarn katlm asndan kimi gelimeler de yaanabilmitir. rnein kadnlarn katlmnn sonucu olarak zaman iinde kadn birimleri oluturulmutur. Asl nemli deiim ise HADEPin 2000 ylnda gerekletirdii kongreyle ortaya kmtr. Bu kongre ile kadn ve genlik kollar kendi ynetimlerini seme hakk bulunan zerk rgtler olarak tannm ve tze kadnlar iin pozitif ayrmclk ilkesi eklenmitir77. Pozitif ayrmclk ilkesini dzenleyen maddeye gre HADEPin;
... karar ve ynetim organlarnda kadnlarn emekleri ve katlm dzeyleri orannda yer almalar nndeki toplumsal engeller ortadan kaldrlana kadar pozitif destek sunulmas gerekmektedir. Kadnlarn btn ynetim ve karar organlarnda orannda temsil edilmesi gerekir. Bu orann bulunmamas durumunda var olan say ile yetinilir. Bu kuraln uygulanmasna ilikin ayrntl dzenlemeler ynetmelikle belirlenir.

(HADEP, 2000: 79-80)

Tzkte ilenen bu genel kuraln ayrntlar ynetmelie braklmtr. HADEP Kadn Kollar Ynetmeliine gre ise;
a-Her kademedeki adaylk, delege ve her toplantdaki konumac oran konusunda, kadnlar iin pozitif destek uygulanr. HADEP tznde yer alan her dzeydeki ynetim yeliklerine seimlerde, seilenlerin en az drtte birinin kadn olmas gerekir. /b- Bu kural Belediye Meclis yeliklerinde, l Genel Meclis yeliklerinde, Milletvekili adaylklarnda, ile, il Kongreleri ve Kurultay delegeliklerinde uygulanr; ye ve delegelerin, milletvekili adaylarnn ne az drtte birinin kadn olmas gerekir. st snr konulamaz. (HADEP, 2000: 13)

Partinin kadn yaklamna ilikin deiimler, DEHAPn 2003 tarihli Kongresi ile srmtr. HADEPin kapatlma olaslna kar 1997 ylnda kurulmu olan
Yaplan deiikliin ardndan tekrar baslan parti tznde basm yl belirtilmemitir. Ancak, deiikliin 2000 ylnda yapld dikkate alnarak bu tze ve tze dayanlarak dzenlenen Kadn Kollar Ynetmeliine ilikin aktarmlar 2000 tarihiyle verilecektir.
77

153

DEHAP, daha ok kat zerinde

varlk gstermi, bu partinin kadnla ilgili

dzenlemeleri, HEP, DEP, ZDEPin ve HADEPin balangtaki halinden farksz olmutur. 3 Kasm 2002 seimlerinden ksa bir sre nce HADEPin kapatlmas olaslna kar DEHAP ad altnda seimlere girilmi ve HADEPin kapatlmas sonucunda DEHAP aktiflemi; parti program ve tz gncelletirilmitir. 2003 ylnda gerekletirilen olaanst kongreyle kabul edilen yeni program ve tzk ncekilerden hem biim hem de ierik olarak farkldr. Biim asndan, kadn zgrlemesi nceki programlarda olduu gibi sonlarda deil, devletin ve toplumun demokratiklemesi balnn altnda hemen ikinci sraya yerletirilmitir. Program Krt sorununa barl zm yolu bulmay birinci nemde demokratikleme sorunu olarak deerlendirirken, ondan hemen sonra, kadn zgrlemesine de ikinci nemde bir demokratikleme sorunu olarak yaklamaktadr. Bu blme gemeden nce, programn genel yaklamnn ve ilkelerinin sraland birinci blme de deinmek gerekir. Dier programlarda, partinin genel ilkelerinin ve yaklamlarnn sergilendii bu blmde, kadnla ilgili herhangi bir deinmeye yer verilmemiti. Oysa yeni programn giri blmnde, kadn zgrl partinin balca amalar arasnda saylmaktadr:
Devleti demokratikletiren, siyaseti topluma yayan, insan haklar ve kadn zgrlne, ekolojik dengenin korunmasna, hukukun stnlne ve sosyal adalete dayanan bir siyasal yaklam, amzn temel yaklamn oluturacaktr. Trkiyenin de bu dorultuda demokratik yeniden yaplanmas bu program nda demokratik bir sol kitle partisi olan DEHAPn iktidaryla salanacaktr.(DEHAP Program, 2003:7)

DEHAPn yeni programna gre, 20.yzylda sistemin yaratt eitsizliklere kar daha eitliki bir toplum idealiyle ortaya kan reel sosyalist sistem kmekten kurtulamam, buna karn kapitalist uygarlk tkanm ve insanlarn sorunlarna zm retmekte uzak olup adalet, zgrlk ve eitlik adna yeni bir kn yaanmas zorunlu hale gelmitir (DEHAP, 2003: 9). Bu yeni kta kadnlarn

154

nemli bir yeri olacaktr. Parti programna gre yeni yzyln karakterini belirleyen temel elikiden birisi cins elikisidir. Bu elikiler:
i) Dnya leinde zenginliklerin ounu her trl bask ve tahakkm aracn da kullanarak elinde bulunduran bir avu egemen ile tm insanlk arasndaki eliki / ii) Yeni Dnya Dzeni ve kresel kapitalizm ile doruk noktasna varan erkek egemen sistemin barndrd cins elikisi/ iii) Snrsz hkmetme ve tketim kltrnn yok olmayla kar karya getirdii doa ile insan arasndaki eliki (DEHAP, 2003: 9-10)

Bylece, yeni yzyln temel elikilerinden birsi olduu vurgulanan cins elikisi, programn btn dzenlemelerine damgasn vurmutur. Programa gre insanlarn bugn boumakta olduu sorunlarn kaynanda kadnlarn tarihten dlanm olmalar bulunmaktadr.
Tarihsel ve toplumsal bir sorun olarak cinsler arasndaki eitsizlik, amzn temel sorunlarndan birisidir. Bu sorun sadece kadnlar etkilemekle kalmaz; 21. yzyla insanln ar toplumsal, siyasal, ekolojik sorunlarn zemeden girmi olmalarnn temelinde, dier eitsizliklerin beslendii bu en eski eitsizliin almam olmas bulunmaktadr. Erkek egemen toplumsal yap varln hala srdrmektedir. ... Kadnlarn yer almad, dland, susturulduu bir tarihin rn olan bugnk dnyamz, insanln sorunlarna zm retememektedir. Toplumun yarsnn yok sayld bir eitlik gerek eitlik deildir; kadnlarn farkllklaryla temsil edilmedii demokrasiler de eksik demokrasilerdir. (DEHAP, 2003: 18-19)

DEHAP cinsiyet ayrmclna kar kn ncekiler gibi bir sosyal politika konusu olarak ele almak yerine, yukardaki stratejik yaklama dayandrm ve cins ayrmcln bir sistem sorunu olarak deerlendirmitir (DEHAP, 2003: 19) . Bu dorultuda partinin yapmay grev olarak benimsedii uygulamalarn bana pozitif ayrmclk ilkesi yerletirilmitir.
DEHAP, kadnlarn siyasal ve toplumsal yaama katlmlar nndeki engellerin almasn zorunlu bir grev olarak grr. Kadnlarn karar alma ve uygulama srelerinde temsil edilmesini engelleyen koullar ortadan kalkncaya kadar pozitif

155

ayrmclk uygulanacaktr. Siyasi Partiler Yasasnda bu dorultuda dzenlemeye gidilecektir. (DEHAP, 2003:18-19)

Ayrca CEDAW78n gereklerinin eksiksiz bir ekilde yerine getirilmesi, snma evlerinin kurulmas, istihdama katlmda ve eitimde frsat eitlii ilkeleri benimsenmi, kadn ikincil, zayf ve kk gren geleneksel deer yarglar ile mcadele edilecei, eitliki bir kltrn gelimesinin salanaca, kadnlara kendi yaamlar zerinde sz hakk tanmayan kk yata evlendirme, balk paras, ok eli evlilik, berdl gibi uygulamalara kar her dzeyde mcadele edilecei de belirtilmitir79(DEHAP, 2003:18-19). Programn sonraki blmlerinde de kadn bak asnn izleri grlebilmektedir. rnein DEHAP ... tek dil, tek kltr, tek cinsiyeti esas alan bir yurttalk anlay yerine farkllklar tanyan ok kltrl bir anayasal yurttalk anlaynn daha demokratik ve kapsayc olacana inandn belirtmitir. Kadnlar da farkllklar ile birlikte kapsamas gereken bir yurttalk tanm yaplmtr(DEHAP, 2003: 2526). Programn sosyal politikalar blmnde de toplumsal cinsiyet eitliini salamaya ynelik eitli nlemler sralanmtr (DEHAP, 2003: 53-66). DEHAPn ayn kongreyle yapt tzk deiiklii de programla paralel zellikler gstermektedir. DEHAP dier partilere benzer zellikler ile birlikte, ... toplumun demokratiklemesini kadnlarn her alanda etkin katlm ve zgrlemesinde gren bir parti olarak tanmlanmakta, kadnlara ynelik her trl ayrmcl reddettii ve kadnlarn, demokratik, eitliki ve zgr bir toplumun yaratlmas mcadelesinin temel znelerinden olduu ilkesinde hareket ettii belirtilmektedir (2003: 73-74). lkeler blmnde de HADEPte olarak ngrlm olan kadn kotas, %35 olarak yeniden dzenlenmitir (DEHAP, 2003: 76-77).
Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women.Birlemi Milletler Genel Kurulunca 1979 ylnda kabul edilen Kadnlara Kar Her Trl Ayrmcln nlenmesi Szlemesi 79 Program kabul edildikten sonra dile getirilen hedefleri gerekletirmeye dnk etkili kampanyalar dzenlendii ya da baka trl almalar yrtldn sylemek gtr. Ancak DEHAPl kadnlar pozitif ayrmclk ilkesinin hayata geirilmesi iin aba gstermiler, 3 Kasm 2002 Genel Seimleri, ardndan gerekletirilen DEHAP Olaanst Kongresi ile 28 Mart Yerel Seimlerinde kadn temsilini yksek tutmaya almlardr.
78

156

Parti disiplin sular arasnda, yelerin sadece partideki davranlar deil, zel alandaki davranlar da parti ilkeleri asndan mercek altna alnmtr. Buna gre; aile ii alan dahil olmak zere kadnlara ynelik her trl iddet uygulamak ve tacizde bulunmak, partiye ye olduktan sonra ok eli evlilik yapmak parti disiplin suu saylmtr (DEHAP, 2003: 137). 1990l yllarn banda kadn sorununa ilikin duyarszlk derecesindeki yaklamn, 1990larn sonlarna doru kadn zgrlnn parti programnn merkezine yerletirecek ekilde deitii grlmektedir. 6. 2. 2. Partilere Bal Kadn Birimleri Bu partilerdeki kadn rgtlenme deneyimi, partinin yerel rgtlerinde kadn komisyonlarnn kurulmasyla balamtr. Komisyonlarn kurulmasna, partinin rgtlenme ve propaganda almalarnda kadnlar seferber etme ihtiyac rol amtr. Yneticiler bu almada rol oynayacak kadn bulmakta zorlanmamlardr. nk kadnlar bandan itibaren bu partilerle iliki iinde olmulardr. Bu, bilinen formel iliki tarznda gelimekten ziyade, biraz da yaanlan olaanst koullardan kaynaklanmtr. Parti merkezlerinde az sayda eitimli, ailesinin zellikleri ya da kendi zgl kiisel donanm sayesinde yer edinebilen kadn profesyonel bulunurken80, il ve ile tekilatlarndaki dank kadn komisyonlar, yukarda sz edilen ou krsal kkenli, eitimsiz ama sre iinde radikallemi, orta ya ve zerinde olan, ana kimlii n plana kan kadnlar arasnda kurulmu bulunmaktayd. Ana kimliinin n plana kmasnda, o yllardaki zor koullarda katlm gsteren kadnlarn ounun daha ok tutuklanan, daa giden, kaybedilen ya da yaamn yitiren ocuklar ya da kardeleri dolaym ile katlm olmalarnn pay bulunmaktayd. Ana kimlii, kadnlarn geleneksel olarak erkek mekan saylan siyasi partilere gelmelerini ve katlm gstermelerin kolaylatrmtr. nk bu kimlik siyasi partilerin mevcut

Bu kategorideki kadnlar arlkl olarak Yurtsever Kadnlar Derneinde bir araya gelmi olan ve onun kapatlmas ile partiye geen kadnlardr.

80

157

cinsiyete gre ekillenmi hiyerarik yapsna ve erkek yneticilerin konumuna herhangi bir tehdit oluturmam, aksine pekitirmitir. Parti yneticilerinin, kadnlara analarmz, baclarmz diye hitap ettikleri balang yllarnn ardndan zaman iinde, parti aktivisti olan kadnlar arasnda da bazlar emeklerinin grlmediini hissetmeye balamlardr81. 1990l yllarn sonlarna doru ise, parti aktivisti kadnlarn profili deimeye balamtr. leride grlecei gibi partilerde kadn almalarn yrten aktivistlerin ou gen, bekar, eitimli kadnlardan olumaktadr. Bu profil partilerdeki ana kategorisine uymamaktadr. 1990l yllarn sonlarna doru parti iindeki kadn almalarn merkezi bir yapya kavuturma abas iine girilmitir. 1997 ylnda gerekletirilen I. Konferans bu dorultuda bir ilk adm olmutur. Pratikte yerel parti yneticilerinin yaklamlarnn sorgulanmaya balanmasna karlk, Konferans metinleri, Krt hareketinin kadnlarna ar ykmllkler veren syleminin iselletirilmi olduunu gstermektedir. Bu konferansn temel slogannn zgrleen Kadn zgrleen Vatandr olmas, kadnn zgrl ile vatann zgrl arasnda ba kuran yaklamn etkisini aka gstermektedir. Bu ilk Konferans metninde, Krt hareketinin 90larn balarnda iledii temalara yer verilmitir. Hatrlanacak olursa bu tema zetle yleydi: Drlm olan aile/toplum iindeki kadn da drlm ve kleletirilmitir82. Konferansta alnan kararlar ise kadnn kurtarclk grevine iaret etmektedir:
Baskc rejim ve aireti-feodal yapdan kaynaklanan, kadn ulusal ve toplumsal ilevlerinden uzaklatrp, klelik statsne mahkum eden ve gelenekselleen her trl yanl anlaylara kar olunmas, bunun iin yurtsever bilinlenme , rgtlenme ve
Bu konuda grtm orta yal bir HADEPli kadn; Gsteriler, gz altlar, tutuklamalar oktu o zaman, bir parti yneticisi ancak birka ay darda kalabiliyordu. Her gn ky boaltlan yeni bir aile geliyordu. Hep onlarn telandaydk, gnde belki bin kii ile muhatap oluyorduk. Yani biz kadnlar. Her eye biz koturuyorduk. Gelenlerin sorunlar, tutuklananlarn aileleri, basn aklamalar vs. akamlar halsiz dyorduk. Hi gocunmadk. Her kes bir ucundan tutuyordu o zaman. Siz kadnsnz diyen yoktu. Sonra baktk kadnlar eitimsiz falan diyorlar. Bekledikleri, sadece bize sylediklerini yapmamzd. 82 Konferansa ilikin dokmanlar Yaamda zgr Kadn dergisinin 1998 tarihli 1. saysndan alnmtr.
81

158

mcadele iinde olunmas ... toplumsal geri anlaylarla ekillenen aile yapsna kar mcadele iinde olunmas ... kadnn eitlik ve zgrlk mcadelesinin ulusal bamszlk, zgrlk ve demokrasi mcadelesi ile smsk birletirilmesi ... (talikler

bana ait. h.)

1990l yllarn sonlarna doru kaleme alnan metinler ise, bu yllarda Krt hareketine egemen olan sylemin erkeklii yeniden ina etmeye girimesinin ve bu balamdaki sahte erkeklik eletirisinin izlerini tamaktadr. Merkezi Kadn Komisyonunun 1998de kaleme alnan, i ynetmeliinde, kadnn iinde bulunduu durum ezilmi, iradesiz ve eitsiz bir durum olarak saptanm ve bunu siyasal, toplumsal, etnik ve snfsal boyutlar olan bir sorun olarak deerlendirilmitir. Toplumsal kurtulu ile kadn kurtuluunun birbirine bal olduu vurgulanmtr. Ynetmelie gre; kadnn mahkum edildii ar klelik konumu, ezilen erkeklerde bile yaratt sahte egemenlik psikolojisi nedeniyle gerek egemenlerin iine yaramaktadr (HADEP, 1999: 3).

Kadn birimleri ideolojik olarak byk lde Krt hareketinin hakim syleminin kurgusu iinde ve bu kurgunun nlerine koyduu grevler balamnda konuup alm olsalar da, bir araya gelmeleri, kadnlar olarak gerekte yaadklar ayrmcla ilikin bir bilin gelitirmelerinde etkili olmutur. Tmyle ayr ynetimlerini oluturmaya baladklar kol rgtlenmesi, bu sreci hzlandrmtr. Siyasi partilerin kol rgt kurmalar nndeki yasan kaldrlmasyla, kadn komisyonlar, kollara dntrlmtr. Komisyonlar, parti rgtlerine bal birimler olarak tanmlanmken, kollarn rgtlere bal deil, fakat onlarla egdm halinde alaca ilkesi benimsenmitir. Bu basit dzenleme fark, kadnlar, erkek yneticilere bal olmaktan kartp, almalarna farkl bir stat kazandrmtr.

Ynetimlere bal ve onlarn direktiflerine gre alan komisyon tarzna gre, kollarn, kadnlara greli olarak arla sahip birimler kurma olana sunmutur. Kadnlar, kendi kongrelerini yaparak ynetimlerini kendileri semeye balamlardr. Delege seimi, aday belirleme gibi srelerde etkileri artmtr. Erkek yneticilerin

159

gemite istedikleri gibi seferber edebildikleri kadnlarn, parti iinde kazandklar bu yeni konum eitli gerilimlere de yol amtr. Aktan kar klmamsa da ou erkek ynetici durumdan holanmamtr. rnein bir il bakan, kadn kollar kurulmadan nce kadnlarla ilikilerimiz daha iyiydi diye rahatszln aka ifade etmekten ekinmemitir83. Ayn ilde grev yapan bir kol yesi ise partinin erkek yneticilerini eletirmiti:

Eskiden onlar mitinglerde konuuyorlard ve kadnlar da dinleyip zlgt ekiyordu; onlar alklyordu. Bylesi kadnlar ok taktir ediyorlard. Oysa imdi onlar eletiren, ynetimde sz hakk isteyen kadnlar kmsyorlar. Bence eski gnleri zlyorlar.

l bakannn yaknmasnn da kol alan kadnn deerlendirmesinin de gerekliin dolaysz birer ifadesi olduundan ok az kuku duymak gerekir. Bu ifadeler siyasi partilerdeki geliim seyri hakknda fikir verici niteliktedir. Kadnlarn ana kimlii ile partide yer almalar yneticilerce onaylanm ve tevik edilmiken, kendi adlar ile eit statde yer almak istemeye balamalar, gerilime ve st kapal da olsa atmaya yol amtr. 6. 2. 3. Seimlerde Kadnlar Sz konusu partiler, 1991 ylnda SHP ile ittifak yapan HEP dnda parlamentoya milletvekili gndermeyi baaramamlardr. Buna karlk, parti adaylarna ynelik basklar knamak amacyla 1994 ylnn ubat ayndaki seimlerden ekilmi olmalarnn dnda, btn genel ve yerel seimlere katlm salamlardr. Genel seimlerde lke baraj alamam olsa da 1999 ve 2004 yerel seimlerinde Dou ve Gneydou Anadolunun kimi il, ile ve belde belediyelerinde HADEP ve DEHAPl adaylar seilmilerdir.

1991 seimlerinde, henz HEPte kadnlarn siyasal temsilini ykseltmeye dnk bir gndem bulunmad gibi parti iindeki kadnlarn bu tr bir taleplerde bulunduklarna dair bir ize rastlanmamtr. Buna karlk, siyasal atmosfer ve halkn
83

27 Eyll 2002 tarihinde Mersinde yaplan Blge Toplants esnasndaki grme.

160

tercihli oylar, bu seimlerde Diyarbakrdan Leyla Zana gibi poplaritesi gnmze kadar azalmayan bir parlamenterin kmasna elvermitir. 1991 seimleri esnasnda yaynlanm olan seim bildirgesi ya da bror tarz dokmanlara ulalmamtr. Sadece o dnem Diyarbakr adaylarnn afilerine ulamak mmkn olmutur. Bu afilerde erkek adaylarn takm elbiseli pozlarna karlk, Leyla Zanann bir Krt kadn giysisi iinde olduu dikkat ekmektedir. Zanann banda Diyarbakrdaki okumam ve bir resmi kurumda almayan84 kadnlarn ounun kulland beyaz bir tlbent bulunmaktadr.

DEPin 1993 ylnda, bir sonraki yl yaplacak yerel seimler iin hazrlam olduu yerel ynetim brornde, her trl cins ayrmclna kar olunaca belirtilmitir:

Gerek geleneksel ve yasal gerekse dinsel basklar, kadnn toplumda hak ettii yeri almasn engellemitir. Ekonomik ve yasal basklar kadn kiiliini zedelemi, alnp satlabilir bir cinsel meta olarak alglanmasna neden olmutur. Erkek hakim toplumun yaratt bu hakszln giderilmesi ancak tabularn yklmas, eksiksiz demokratik bir toplum yaratma mcadelesi ve kadnn bizzat rgtl mcadelesi ile olasdr. (DEP, 1993a:9)

DEPin yerel ynetimler araclyla sralad soyut hedeflere ulalmas iin ne tr somut nlemler alaca belirtilmemitir. DEP kapatlm olduu iin 1995 ylndaki seimlere onun muadili olan HADEP girmitir. Bu seimlerde HADEP ats altnda kimi sol partilerin katlm ile oluturulan Emek Bar zgrlk Blokunun iki sayfalk seim bildirgesinde85 kadnlara ilikin herhangi bir saptamaya ya da vaade yer verilmemitir. Kadn adaylarn durumuna bakldnda da bildiri ile uyumlu bir tablo olduu grlmektedir.

Bu seimlerde, %10 baraj ald taktirde, HADEPin milletvekili kartabilme potansiyeline sahip bulunduu Adana, Adyaman, Bitlis, Hakkari, el, Batman,
84 85

Dolaysyla otantik zelliklerini koruyan denebilecek. 21.11.1995 tarihli Emek Bar zgrlk iin ar Balkl bildiri.

161

Tunceli gibi illerin aday listelerinde kadnlara yer verilmemitir. Dier illerin listelerine giren kadnlarsa, seilebilir sralarn ok altnda yer almlardr. Diyarbakr listesinde 5. ve 10. sralarda, stanbulda (1. Blge) 4. ve 5. sralarda ve Mardin 2. srada kadnlara yer verilmitir86. Seilme olaslklar bulunmamakla birlikte Sivas, Nide ve Kayseri listelerinin ilk sralarnda kadn adaylara yer verildii eklenmelidir. Bu seimlerde, HADEP lke barajn aabilmi olsayd seilecek olan 23 kiiden sadece birisi, Diyarbakr 5. sra aday parlamentoya girmeyi baarabilecekti.

1999 genel seimlerinde 1995teki cinsiyet kompozisyonu aa yukar ayn kalmtr. Milletvekili seimlerinin yan sra yerel yneticilerin de seildii 1999 seimlerinde, HADEPin belediye bakan adaylarndan kadn olmak zere 39 tanesi seimleri kazanmtr. Mardinin Kzltepe ve Derik ileleri ile Arnn Doubeyazt ileleri tarihlerinde ilk kez kadn belediye bakanlarnca ynetilmeye balamtr. Bu seimlerde HADEPin yaynlad yerel ynetim programnda kadnlar iin aadaki vaatlere yer verilmitir.

Kadnlarn sosyal ve siyasal yaama katlm desteklenecek, mahalle halknn nerileri dorultusunda mahallelerde kimsesiz kadnlara zel Barnma Evleri87 kurulacaktr./ Yeterli sayda kre alacak, ayrca evlerde ocuk bakm hizmetleri iin belediye olarak devreye girilecektir. / Ev kadnlarnn evlerde rettii rnlerin deerlendirilmesi amacyla, retim Kooperatiflerinin kurulmasna nclk edilecektir. Kadnlara ynelik retim amal beceri kurslar yaygnlatrlacaktr. Kadnlarn eitimine zel nem verilecektir. (HADEP, 1999: 27)

Diyarbakr 5. sra aday Selma Tanrkulu, faili mehul bir cinayetle yaamn yitiren Dr. Zeki Tanrkulunun dul eidir. 10 sra aday Fatma Yldrmn ei, ilk ve tek kzlarnn doumundan ksa bir sre sonra ortadan kaybolmu ve bir daha kendisinden haber alnamamtr. Mardin 2. sra milletvekili aday Cihan Sincar, Batmanda ldrlen DEP milletvekili Mehmet Sincarn dul eidir. stanbul 5. sra aday Serap Mutlu, 1981 ylnda Diyarbakr cezaevinde yaamna son veren PKK Merkez Komite yesi Mazlum Doann ablasdr. Tek istisnasn stanbul 4. sra aday yaync Ayenur Zarakolunun oluturduu bu profil, aile yeleri dolaymyla ehit ei/ablas gibi kimliklerle katlma iaret etmektedir. 87 iddete kar bir koruma salamas amacyla Kadn Snma Evleri henz HADEPin gndemine girmemi bulunmaktadr. Dnlen zel Barnma evleri sadece kimsesiz kadnlara dnk bir sosyal hizmet niteliindedir.

86

162

3 Kasm 2002 Genel Seimlerine ilikin bildiri ve brorlere ve aday listelerine bakldnda eitli alardan ncekilerden farkllk tadklar gze arpmaktadr. ncelikle adaylarn cinsiyet kompozisyonu deimitir. 2002 DEHAP listelerindeki kadn adaylarn says yz amtr. Bunlarn yars, ilk srada aday gsterilmi olup, aralarnda Adana, Ar, Batman, Diyarbakr, Gaziantep, stanbul (3.Blge), Siirt, anlurfa, Van gibi oy potansiyelinin yksel olduu iller de bulunmak zere 25 ilde kadnlar ilk srada aday gsterilmilerdir. Bu seimler, ilk kez kadn kotasnn uygulanmaya baland seimler olmutur. Kadn aday profili de ncekinden farkl ve eitlidir. Yukarda (84) dip not ile gsterildii gibi nceki seimlerde aday gsterilen kadnlarn kimliklerinin belirleyici unsurunu ldrlen, kaybolan ya da cezaevinde bulunan aile yeleri dolaym oluturmaktayd. 2002 listelerinde ise bylesi bir dolaym bulunmadan, dorudan kendi kimlikleri ile varolan kadnlar da yer almtr.

DEHAP Seim Bildirgesinde u satrlar yer almtr;

... DEHAP, kadn sorununu 21. yzyln nemli sorunlarndan biri olarak gryor. Sorun; sosyal, siyasal, ekonomik ve kltrel boyutlaryla ele alnacaktr. DEHAP, ... kadn katlmn, bata siyaset olmak zere yaamn her alanna n koul olarak koyacaktr./ Trkiyede kadn isizlik oran zellikle kentlerde erkeklerden yksektir. sizlik ve yoksulluk basks altndaki kadnlara kolay smrlebilir ucuz emek deposu olarak yaklalmaktadr. ... kadnlarn istihdam olanaklarndan daha fazla yararlanmalarn salamaya ynelik, cinsiyet ayrmc uygulamalar giderici dzenlemeler gerekletirmeyi hedefliyoruz. Kadnlarn sendikal rgtlenme ve sosyal gvencelerini kazanmalar iin mcadele edeceiz./ ... DEHAP, milyonlarca kadnla el ele vererek kadn iradesini parlamentoya tayacaktr. (Brorde basm yl ve sayfa numaras bulunmamaktadr.)

163

2002 Genel Seimlerinden iki yl sonra gerekletirilen 28 Mart yerel seimlerinde de bu tutum devam etmitir. Bu seimlerde birisi il belediye bakan olmak zere88, kadn belediye bakan says 9a kmtr89. DEHAPn son kadn belediye bakanlar ya, cinsiyet, eitim durumu vb. alardan eitlilik ieren bir tablo sergilemektedirler. 40 yandaki 8 ocuklu ve yalnzca okur-yazar olan Mardin Srgc Beldesi belediye bakanndan, 26 yandaki niversite mezunu ve bekar Mardin Mazda belediye bakanna, Tuncelinin 30 yandaki evli ve sendikac olan bakanna kadar eitlilik gstermektedir kadn bakanlar. l genel meclis yelikleri ve belediye meclis yeliklerinde de kota tutturulamam olmakla birlikte %17ye yakn bir kadn temsili salanmtr90.

6. 3. Kadnlar Dlayc ve Ayrmc Uygulamalar HADEP Genel Sekreterlii tarafndan hazrlanp, partinin 4. Olaan Byk Kongresine sunulan ve daha sonra kitapk olarak da baslarak btn rgtlere datlan Faaliyet Raporunda (DEHAP, 2000: 31-32), parti iindeki kadnlar kadn kollamasnn nemini kavramamakla ve bu hayati olanan gereklerini yerine getirememekle eletirilmektedir. Bu rapora gre kadn kollamas,
... kadnn kendi gerei ile buluturulup, irade sahibi klarak, tm ulusal-toplumsal, siyasal, ekonomik ve kltrel konularda sz ve karar sahibi yaplmas iin oluturulmu olmasna karn olduka iddial ve son derece hayati bir nedenle oluturulan kadn rgtlenmesi ncelikle bu varolu gerekesini derinlikli olarak kavramam, buna uygun bir duru iinde olmamtr. ... Kadn mcadelesinin zgrlk perspektifinin derinlikli anlalmamasnn tesinde, salt kadn olma yaklamnn ortak etken, balayc, birletirici e olmas kadn yapsnn ideolojik politik dzeyini geriletmi ya da gelimesini nlemitir. (DEHAP, 2000: 31-32)

Tunceli Belediye bakan Songl Abdil-Erol ayn zamanda Trkiyenin ilk ve tek il kadn belediye bakan niteliini de tamaktadr. 89 Bunlar, Diyarbakr Balar Beldesi ile Bismil ilesi, Mardinin Kzltepe ve Mazda ileleri ile Savur-Srgc beldesi, Tunceli, Seyhan-Kkdikili beldesi, Doubeyazt, Van-Bostanii beldesi belediyeleridir. Bu seimlerde DEHAP, SHP listelerinden seime girmi bulunmaktayd. Buradaki rakamlar SHPden seilen btn belediye bakanlarna ilikin olmayp, sadece DEHAPl olanlara ilikindir. 90 l genel ve belediye meclis yelerine ilikin bilgilere ulamama yardmc olan DEHAP Genel Merkezi Ariv grevlisi Gzel Baza teekkr ediyorum.

88

164

Bu ifadede kaba bir kmseme yoktur. Kadnlarn kendi rgtlerini kurmalar da reddedilmemektedir. Aksine bunun hayati bir gereksinim olduu vurgulanmaktadr. Ancak dikkatli bir okuma, incelikli bir kmsenin varln deifre etmektedir. Soyut olarak kadnlarn irade sahibi olmalar, kendi gerekleri ile bulumalar vb. yceltilirken, somut dzlemdeki kadnlarn bunu anlayacak ve gereklerini yerine getirebilecek derinlikte ve kapasitede olmadklar dile getirilmektedir. Daha dikkatli bir okuma ise, kadn rgtlenmesinin neminden sz eden bu satrlarda aslnda kadnlarn rgtlenmelerinin salt kadn olma yaklamnn ortak etken, balayc, birletirici e olmas eklinde ifade edilen kadn bak asna dayandrlmasnn, geriletici bir yn olduu dile getirilmitir. Burada kadnlarn kamusal alanda/siyasi partilerde yrtecekleri almann dava balam ile snrl bir kabul grmesinin izlerini grmek de olasdr. Kadnlarn genel siyasal balam iinde, -dava ile balantl olarak- kamusal alana kmalarna ynelik tevik, bu balamn dna klmas, rnein kadn kimlii balamna kaymas karsnda ketlemeye dnmektedir. Bu durum hareketin genel talepleri ile kadnlarn zgl talepleri arasndaki gerilim noktalarndan da birisini oluturmaktadr. Yerellerdeki yaklamlar ise, parti genel sekreterinin sergiledii kadar incelikli bir dolaymla sergilenmemitir. Kadnlarca kaleme alnan raporlar, parti rgtlenmesinin her dzeyinde karlatklar kmseyici ve ayrmc yaklamlarn boyutlar hakknda fikir vermektedir. Siyasi partileri, onlar douran ve ekillendiren koullardan bamsz ele almak gtr. ye ve yneticilerini devirdii toplumsal dzlemin kadnlar ikincilletiren cinsiyet ayrmc zihniyet rntleri ile Krt hareketinin kadnlara kurucu misyon ykleyen cinsiyet eitliki sylemi, ezamanl olarak bu partilere nfuz etmitir. Somut dzlemde ise kadnlar zaten sokaa km bulunmaktaydlar. 1990larn balarndaki kitlesel politik mobilizasyon, parti etkinlikleri ile dzenli bir ekilde devam etmekte, kadnlara sokaa kmak iin yeni olanaklar sunmaktayd. G ve iddet, gndelik yaamn akn kesintiye uratmt. Ayrca, bazlar bu partilerin ye ve yneticilerinin yaknlar olan ok sayda kadn daa kmt. Yasal siyasi partilerde cinsiyet rollerine ilikin gerilim yaanmasnda bu oklu etkenler rol

165

oynamtr. Partilerin kamuoyuna ynelik olan aklamalar bunu yanstmasa da, parti ii dokmanlar atma hakknda fikir vermektedir. zellikle kadn birimlerinin parti ii raporlar ve konferans belgeleri bu atmalarn izleri ile doludur. 1999 ylnda gerekletirilmi olan 3. Kadn Konferansnn belgelerinde yer alan merkezi komisyon raporunda, kadnlarn btn emeklerine ramen erkek yneticilerin tamamlaycs olmaktan kurtulamadklar belirtilmitir. te yandan, erkek egemen anlayn almalar zorlad, kadn kmseyen, g olarak grmeyen, hamalvari ileri kadna havale eden, ancak karar aamalarna katmayan, tali ilerle kadn gcn heba eden erkek anlaynn almalar nnde engel olduu da dile getirilmitir (DEHAP, 2000:11, 8). Bu konferansta yaplan saptamalardan birisi de parti ynetimlerinde yer alan kadnlarn erkeklemelerine ilikindir. 2001 ylnn Ekim aynda gerekletirilen 4. Konferansta u sorunlara yer verilmitir:91

... kadn etkinliklerini parti etkinliklerinin dnda grme ve rgtsel anlamda desteklememe, yine maddi kaynak aktarmna ilikin alnan kararlara ramen siz artk kollatnz ayaklarnzn zerinde durun mantyla kollara fon aktarlmamas bizleri bir ok zaman zor durumda brakmtr. Kota sistemine ilikin alnan kararlara ramen uygulamada sorun karma madem %25lik kotanz var hemen doldurun gibi kaba yaklamlar veya nicelik ve nitelik anlamda yeterli olmasna ramen kadn saysn %25le snrl tutma, bunu partinin genel politikas olarak ele almama durumu yaanmtr.(Sayfa: 23)

Aada eitli illerden yazlan raporlarda yer alan baz blmler kadnlarn kendi ifadeleriyle benzer durumu dile getirmektedir92.:

Bu konferansa sunulan rapor ve tebliler HADEP 4. Olaan Kadn Konferans ad altnda bror olarak baslm olmasna karn, kaynakada da dile getirildii gibi brorn basm yl belirtilmemitir. 92 Bu deerlendirmeler 2003 yl iinde srasyla Mardin, Siirt, Van, Adana ve Mersin l Kadn Kollarnn Kadn Kollar Genel Merkezine sunduklar raporlardan alnmtr. Raporlar iin DEHAP Kadn Kollar arivinden yararlanlmtr.

91

166

... mevcut ynetimin kadna olan yaklam geri feodal, dar yaklamlarnn alamamasndan kaynakl kadn almalarmz zorlamaktadr. Ynetimle olan sorunlarn banda ynetimin kadn g olarak grmemesi ve kadnn irade olarak kabul etmemesi ynetimle atmalara neden olmaktadr. zellikle srekli ekonomik sorunlar gereke gstererek almalarmz engellemektedirler. ... kadn feminist olarak sulama, .... l Bakannn Kadn alanlarn duygusal ve ocuk olarak grmesi yneticilerin ise aile bak asyla yaklamalar almalar her ynyle skntya sokmaktadr. Mevcut il ynetimi teoride kadn tanma ve irade olarak grme olsa da pratikte kadna yaklam dar, feodal geri olmakla birlikte temel g deil daha ok yedek g olarak grmektedir. ...il ynetimi... partinin kadn politikalarndan uzak bir duru sergilemektedir. ... Kararlarda irade olarak grmeme ve inisiyatif tanmamaktadr. Zaman zaman kaba yaklamlar ierisine de girilmektedir. Bu yaklamlar yerellere inildiinde daha derinlemektedir.

Bu raporlarda dile getirilenler, toplumsal cinsiyete dair ataerkil rntlerin bulunduu herhangi bir kurumda kadnlarn karlaabilecekleri uygulamalara dair anonim bir metin olarak okunabilir. Ancak konumuz balamnda dikkate deer bulunan husus, tm bunlar, bu pratiin iinde yer alan kadnlarn yaadklar zgl deneyimlerden karsam olmalar ve dillendirmeleridir. Raporlar kadnlarn geleneksel cinsiyet rolleri ile snrl katlm gstermeleri ynndeki cinsiyeti yaklam ve bu rol kabullenmediklerini, sorguladklarn ve deitirmeye altklarn gstermektedir. Bu raporlara gre parti iindeki kadnlar, kendilerine dayatlan yardmc, tamamlayc rolleri ve bunlarn tanmlad kimlii reddetmektedirler. Dolaysyla onlar erkeklerin istedikleri dorultuda seferber ettikleri pasif unsurlar olarak deerlendirmek mmkn deildir. Parti ii ilikilere egemen olan cinsiyet ayrmc pratiklerin farkndadrlar. En azndan kadn birimlerinde yer alan kadnlar iin bunu sylemek mmkndr.

167

6. 4. Kadn Aktivistlerin Profili/HADEPli Kadn Kimlii: Analar, Modern Politikaclar Aada da grlecei gibi sz edilen partilerde aktif katlm gstermekte olan kadnlarn ounluu, siyasal katlmn gerektirdii formel kaynaklardan yoksun bir profil izmektedirler. Bylesi bir profil, kadnlarn HEP-DEP-HADEP-DEHAP gibi partilerde aktrler olmalarn 1980 sonras Krt hareketinin mobilizasyon stratejileri ve ideolojik erevesi ile balantl olarak deerlendirmeyi gerektirmektedir. Genel olarak formel politik katlm olanaklarndan yoksun bir kategori oluturuyor olmalar da yeni sosyal hareketler literatrnde zerinde nemli durulan enformel alar gndeme getirmektedir. Kadn ye ve aktivistlere ilikin buradaki deerlendirmelere konu olan bilgiler, HADEPin kadn yelerine ilikin veriler ye kayt defterlerinden93 ve aktivistlere ilikin bilgiler ise 122 kadn aktiviste uygulanan soru katlarndan derlenmitir94. ye kayt defterlerinden edinilen bilgilere gre HADEP yesi kadnlarn nemli bir ksm orta ya zerinde95, ilk retim mezunu96 ve evlidir. Buna karn aada grlecei gibi aktivistler gen, bekar ve greli olarak daha yksek eitimli kadnlardan olumaktadr. Aktivist kadnlarn parti iindeki konumlar mahalle komisyonu yelii, ile ve il kadn kolu yelii, ile ve il ynetim kurulu yelii, merkezi kadn kolu yelii ve belediye meclis yelii eklinde dalm gstermektedir97.

2001 ylnda, HADEP Genel Merkezindeki Kadn Brosu araclyla partinin rgtl bulunduu btn illere yaz gnderilerek, kadn yelere ilikin bilgiler istenmi, ancak bu ilk istemde ok az ilden yant gelmitir. Bu konuda iki defa daha resmi yaz gnderilmesinin ve btn illere telefon almasnn ardndan az saydaki ilden eksik de olsa kadn yelere ilikin bilgiler toplanabilmitir. ye kayt defterlerinde, kadn yelerin isim ve soy ismi, doum yeri ve doum tarihi, medeni durumu, eitimi, meslei ve adresine ilikin kaytlarn tutulmas gereine karn, gelen dokmanlarda eksik bilgiler yer almaktayd. Tm bu eksikliklere ramen, verilerin alt alta kaydedilmesinin ardndan, bu partilere ye olan kadnlarn ya, eitim, meslek ve medeni durumlarna ilikin belli bir fikre ulamak mmkn olmutur. 94 Anket formu ve uygulanan iller EK Ide sunulmutur. Soru kadnn hazrlanmasnda Toksz ve Erdodu (1998)dan yararlanlmtr. 95 Bkz. Ek 2, Tablo 1 96 Bkz. Ek 2, Tablo 2 97 Bkz. Ek 2, Tablo 3

93

168

6. 4. 1. Aktivistlerin Sosyo-demografik zellikleri Kadn aktivistlerin byk ksm Tablo 4de de grlebilecei gibi gentir. 18-30 ya arasndaki kadnlarn oran %70tir.
Tablo 4: Kadn Aktivistlerin Yaa gre Dalm Ya gruplar 18-23 24-29 30-35 36-41 42-+ Toplam Sklk 42 43 15 14 8 122 (%) 34,4 35,2 12,3 11,5 6,6 100

renim durumu asndan ise yelere benzer bir biimde ounlukla ilkretim mezunu olmalarna karn orta ve yksek renim grenlerin orannn ykseldii gze arpmaktadr. Eitim dzeyi asndan dikkate deer bir zellik lise mezunlarnn orannn yksekliidir (Tablo 5).
Tablo 5: Kadn Aktivistlerin Eitim Dzeyine Gre Dalm Eitim Dzeyi Okuryazar deil Okuryazar lkokul Lise Yksek renim Yantsz Toplam Sklk 2 18 60 29 12 1 122 (%) 1,6 14,8 49,2 23,8 9,8 0,8 100,0

Kadn aktivistlerin nemli bir ksm evli deildir (% 71.3). Boanm ya da ei vefat etmi olanlarn oran ise toplam %5.8dir. Bu veriler nda henz evlenmemi olduu iin ocuk ve aile ykmllkleri bulunmayan gen kadnlarn parti almalarna daha aktif katlabildikleri grlmektedir.

169

Aktivistlerin sadece %10.7si kendisini ev kadn olarak tanmlamtr. Ancak 67 kii (%54.9) bu soruya yant vermemitir. Onlarn da herhangi bir mesleklerinin olmad dnlebilir. siz olduklarn belirtenlerin oran ise %3.3tr98. Herhangi cretli bir ite alp almadklar sorusuna; kadnlarn %23 hayr, %12si ise evet yant vermitir. Bu soruya yant vermeyenlerin de almadklar varsaylrsa, cretli bir ite alanlarn orannn dk olduu sonucu kmaktadr. Daha sonraki sorulara verilen yantlardan aktif alan kadnlarn zamanlarnn ok byk bir ksmn parti almalarna ayrdklar grlmtr. Bu durumda gnn belli bir zamannn ayrlmas gereken cretli bir ile aktif parti almasnn birlikte yrtlmesi mmkn grnmemektedir. HADEPin kadn aktivistlerinin %38.5i doduklar yerde oturmamaktadrlar. G edenlerin %30.7si ekonomik nedenlerle, %9.3 gvenliklerinin olmamasndan dolay, %22.si zorunlu bir ekilde g ettiklerini dile getirmilerdir. %37si de eitim, tayin, kan davas gibi baka nedenlerle g etmitir. Bu bilgilere gre HADEPli kadn aktivistlerin ounlukla gen, bekar, greli olarak eitimli ve g deneyimi olan kadnlardan olutuu belirtilebilir. 6. 4. 2. Yaam Koullar Kadn aktivistlerin nemli bir blm alt gelir gruplarndan gelmektedir. Kadnlarn te biri hanelerine asgari cret ve altnda gelir girdiini belirtmilerdir. Birka kii evlerine dzenli gelir girmedii iin rakam veremediklerini belirtmilerdir. (Tablo 7) Tablo 7: Kadn Aktivistlerin Hanesine Giren Aylk Gelir Toplam99
Aylk Hane Halk Geliri Sklk (milyon) 30-250 36 251-500 35 501-750 11 751-1000 3 1000-+ 1 Yantsz 36 Toplam 122 (%) 29.5 28.7 9 2.5 0.8 29.5 100

Bkz. Ek 2, Tablo 6 alma Bakanl istatistiklerine gre 2002 ylnn ikinci yarsndaki asgari cret miktar 250.8 70.000 TL idi. (www.calisma.gov.tr/istatistik/cgm/yillar)
99

98

170

Evde kim(ler) alyor sorusuna, kadn aktivistlerin %4.1i kendim, %13.9u eim, %30.3 anne baba, %18.9u kardeler ve %20.5i de birden fazla kii yantn vermitir. Hane halk geliri ile evde alan kii saysna ilikin veriler bir arada deerlendirildiinde aile yelerinin toplam gelir dzeyinin dk olduu ortaya kmaktadr. Aktivistlerin yaadklar konutlar ounlukla kendilerine ait olup (%60.7), yarya yakn apartman dairesi, geri kalan ise gecekondu ve mstakil olarak nitelenen konutlardr. Konutlarn snmas byk oranda soba ile salanmaktadr ((%77.9). Evde kalan kii says yksektir. Hanelerin te ikisine yakn bir ksmnda en az be kii kalmaktadr100 Sosyal gvenlie ilikin soruya verilen yantlar, HADEPin kadn aktivistlerinin byk oranda herhangi bir sosyal gvenlik emsiyesi altnda yer almadn gstermitir (%47.5).Yeil karttan yararlananlarn da (%9) normal bir sosyal gvenlik kurumunun korumas altnda olmad dnlrse, Tablo 9da da grlebilecei gibi, sosyal gvenceye sahip olanlarn oran hayli dk kalmaktadr.
Tablo 9: Kadn Aktivistlerin Sosyal Gvenlik Kurumlarndan Yararlanma Oranlar Sosyal gvenlik Emekli sand Ba-kur SSK Yeil kart Hi biri Baka Yantsz Toplam Sklk 14 8 29 11 58 1 1 122 (%) 11,5 6,6 23,8 9,0 47,5 ,8 ,8 100,0

6. 4. 3. Siyasal alma Koullar Kadn aktivistlerin nemli bir blm partiye 2000 yl ve sonrasnda ye olduklarn belirtmilerdir101. Bunu iki ekilde yorumlamak mmkn olabilir. Birincisi 1999 ve ncesinde bu tr partilerde yer almak olduka g ve riskli bir ura idi. ou

100 101

Bkz. Ek 2, Tablo 8 Bkz. Ek 2, Tablo 10

171

kadnn istese bile partiye yanaamadklar, ancak greli olarak ortamn sakinlemesinin bunun yolunu at dnlebilir. Dier yandan, aadaki sorulara verilen yantlarda da grlecei gibi, HADEP ya da benzer partilerde almak kadnlar asndan hi de kolay olmamtr. Bir yandan gz alt ve tutuklamalar, bir yandan aile ve evrenin engellemeye dnk basklar, ekonomik olanakszlklar ve parti iindeki ayrmc pratiklerin kadnlar iin ypratc sonular dourduu ve bu adan bir sirklasyon yaand da dnlebilir. Kadnlarn yarsndan fazlas (%53.3) siyasi parti ile kendi balarna iliki kurduklarn belirtmilerdir. Dierleri ise sklk srasyla tandklar, kardeleri, annebabalar, bir akrabalar ve eleri aracl ile parti ile tanmlardr. Partiye katlmlarn yarsna yaknnn aile yeleri aracl ile olmas, siyasal katlmda akrabalk ilikilerinin rol oynadn dndrmektedir. Siyasal almalara ayrlan zaman sorusuna verilen yantlar, aktivistlerin zamannn nemli bir blmn bu almaya ayrdklarn gstermektedir102. 13 saatten fazla zaman ayran 26 kiinin 23 profesyonel parti alan olduunu dile getirmitir103. Yantlayclarn ou, kendileri parti almalarn yrtrken ev ilerine kimlerin bakt sorusuna annelerinin, kz kardelerinin ve yengelerinin bakt yantn vermitir. Evli olanlarn yarsnn eleri de ev ilerine yardm etmektedir. Aktivist kadnlarn bu kadar fazla zaman ev dnda geirmelerini salayan en nemli etkenlerin banda kukusuz, onlar dardayken ev ilerini ve (evli ve ocuklular iin) ocuk bakmn yerine getirecek kimselerin bulunmas gelmektedir. Kadnlar i yklerini baka kadnlara brakarak evden kabilmektedirler104. Kadnlarn %23.8inin kendisi parti almalarn yrtrken ev ilerine yardm eden kimsenin bulunmadn belirtmesine karn, %76.2sinin ilerini yapan bata anneler olmak zere aile yeleri bulunmaktadr. Dolaysyla aktivist olmalarnn byk lde ailenin kadn yelerinin destei ile mmkn olduu belirtilebilir. Ayrca bu durum kadnlarn evden kmakta olularnn, ev iindeki cinsiyete dayal i blmn
102

Bkz. Ek 2, Tablo: 11 Profesyonel parti alanlar oturduklar ilde olabilecei gibi ihtiyaca gre farkl illerde de grevlendirilebilmekte ve btn zamanlarn bu almaya ayrmaktadrlar. 104 Bkz. Ek 2, Tablo:12
103

172

deitirmediini, kadnlar aras bir i paylamnn sz konusu olduunu dndrmektedir. Evli olanlarn yars, elerinin ev ilerinin bir ksmn yaptn belirtmitir. zellikle baka bir aile yesinin desteinin bulunmad ekirdek ailelerde elerin destei almalar iin neredeyse bir n koul olduu dnlebilir. Dolaysyla evli ve/veya ocuklu kadnlarn aktif bir siyasal alma yrtmeleri ancak elerinin rzas ve destei ile mmkn olabilmektedir. Aktif siyasal alma yrtrken karlatklar sorunlara ilikin verilen yantlar kategoride toplamak mmkn olmutur. Buna gre en fazla aile engeli, ardndan ekonomik problemler ve son olarak da ev ilerini kendilerinden beklenildii gibi yerine getirememeleri sorunlar dile getirilmitir. Bununla birlikte tablo 13de de grlebilecei gibi 19 kii de hibir sorun yaamadn dile getirmi bulunmaktadr.
Tablo 13: Aktif siyasi alma Yrtrken Karlalan

Glkler
Karlalan Glkler Ekonomik Ev ileri Aile engeli Engel yok Toplam Sklk 28 21 54 19 122 (%) 23,0 17,2 44,3 15,6 100,0

Kadnlarn byk bir blm siyasi almalarna ailelerinin engel olduunu belirtmitir105. Engel olanlarn banda babalar gelmekte ve anneler de onlar izlemektedir. Engellemeler ounlukla ailenin birden fazla yesi tarafndan gerekletirilmekte, dolaysyla kadnlarn hissettikleri bask daha yksek olmaktadr. Parti iinde karlatklar glklerin neler olduu sorusuna verilen yantlar ise; dikkate alnmama, ekonomik sorunlar ve eitimsizlik, birbirini dikkate almama grevlerin gereklerini yerine getirememe gibi baka sorunlar bal altnda dile

105

Bkz. Ek 2, Tablo:14

173

getirilmitir106. Glklerden birisinin de yrttkleri politik alma dolaysyla sklkla gvenlik gleriyle kar karya gelmeleri olduu dnlebilir. Nitekim kadnlarn yarsndan fazlas parti almalar esnasnda gz altna alndn ya da tutuklandn dile getirmitir (%63.1). 6. 4. 4. Aktivistlerin Politik almalarna Verdikleri Anlam ve eitli Konulardaki Tutumlar Kadnlarn %76.2si partide kadn olmalarndan kaynakl sorunlar yaadklarn belirtmilerdir. Bu soruyu tamamlayc nitelikte kl olarak dzenlenen bir soru da kadnlarn ounun erkeklerin partide daha avantajl konumda olduunu dndklerini gstermitir (Tablo 16).
Tablo 16: Partide Kadn ve Erkek Olmaya likin Tutum Partide Kadn ve Erkek Olmaya Sklk (%) likin Tutum Erkekler partide daha avantajldr 69 56,6 Kadnlar daha avantajldr 14 11,5 Kadn ya da erkek olmak fark 31 25,4 etmez Fikrim yok 3 2,5 Yantsz 4 3.3 Toplam 122 100,0

Kadnlarn yars (%51.6) HADEPte aktif olarak almann aile ilikilerinde ve sosyal yaamlarnda kayplara yol atn dnmektedir. Buna gre kadnlarn %15.6s ocuklara yeterince zaman ayramadn, %2.5i ocuklarnn kendilerinden uzaklatn, %23.8i akrabalaryla ilikilerinin zayfladn, %7.4 einin kendisini kskandn, %8.2si einin ondan daha fazla aktif, bilgili ve tannan birisi olmasndan holanmadn ve %19.7si de evresi tarafndan yadrgandn belirtmitir. Partide almay tercih nedenlerini ise birbirine yakn oranlarda kadn zgrl ve kimlik haklar mcadelesine dayandrdklar, snfsal kimliin greli olarak daha tali kald grlmtr. Bu yantlarn nasl deerlendirilebilecei zerinde
106

Bkz. Ek 2, Tablo:15

174

durmak gerekir. HADEP vb. partilerin daha ok Krt sorunu ve zm ekseninde tanmlanmalar ve arlkl olarak Krtler tarafndan desteklenmelerinden hareketle, partiye katlmda Krt kimliinin etkili olduu varsaylabilir. Soru kadnn uyguland kadnlarn ounlukla kadn birimlerinde yer aldklar gz nne alndnda, kadn zgrl tercihinde bu birimlerde yer almalarnn etkide bulunduu dnlebilir. Kadnlar yaadklar btn glklere karn partide aktif olarak almalarnn kendilerine eitli kazanmlar saladn dile getirmilerdir. Kazanmlar arasnda en fazla vurgulanan bilgi ve tecrbenin artmas olmutur. Kadnlarn %77si bilgi ve tecrbelerinin artmasn birinci derecede nem verdikleri bir kazanm olarak iaretlemilerdir. Bunu takiben srasyla insanlk iin yararl bir i yapma (%57.4), kendine duyulan gvenin artmas( %57.4), yeni insanlar tanma (%38.5) ve evrede sz dinlenen sayg duyulan bir kii haline gelinmesi (%33.6) izlemitir. Kadnlarn byk bir ksm (%88.5) bundan sonra da almalara aktif olarak katlmaya aratrmann devam etmek istediklerini bildirmilerdir. aktr Bu deerlendirmeler kadnlarn varsaymlarndan birisini, olmalarnn

glen(diril)mesine olumlu etkide bulunduu varsaymn desteklemektedir. Verilen yantlar kadnlarn siyasal deneyimlerinin, sosyal kaynaklara ulama ve isel bilinlenme, zgven art ynleri ile onlar glendirici etkide bulunduunu dndrmektedir. Senin (1997: 5) maddi ve maddi olmayan kaynaklara ulama balamnda yapt glen(diril)me tanmna gre, kadnlarn bu deneyimleri daha ok maddi olmayan kaynaklara ulama balamnda deerlendirilebilir. Bu durum kadnlarn byk ounluunun ekonomik glklerden, aile engeline, gzalt ve tutuklanmalardan, parti iinde uradklar ayrmcla kadar karlatklar glklere ramen almaya devam etmek istemelerini anlalr klmaktadr. zellikle sosyo-ekonomik koullar nedeniyle baka trl sosyalleme ve kamusal alana kma olanaklar kstl olan kadnlar asndan parti almasnn politik anlamnn tesinde toplumsallamayla ilgili anlam tad dnlebilir. inde bulunduklar topluma zg cinsiyet hiyerarisi gz nne alndnda bu daha

175

anlalr hale gelmektedir. Daha nce ayrntl olarak zerinde durulduu gibi verili toplumsal dzlemin hakim cinsiyet ideolojisine gre kadnlara zg mekanlar daha ok kapal mekanlardr. Buna karn Krt hareketinin ideolojik syleminin, namusu kadn bedeninin kontrol yerine vatann korunmas ltne balamas sayesinde evden kmalar mmkn olabilen gen kadnlar iin parti almalar, siyasal olduu kadar sosyal bir faaliyet olmutur. Alt izilmesi gereken baka bir husus da, balangta hangi saikle katlm olurlarsa olsunlar, kadn aktivistlerde kadn bak asnn gelimekte olduudur. Tablo 17deki yantlar bu duruma iaret etmektedir.
Tablo 17: lke sorunlar ve toplumsal cinsiyet eitsizliine ilikin tutumlar: lke sorunlar ve toplumsal Katlyorum Katlmyorum(%) Fikrim Bo Toplam cinsiyet eitsizliine ilikin (%) yok(%) tutumlar

lkemizin en temel sorunu ekonomiktir lkemizin en temel sorunu demokrasi sorunudur Ailenin reisi erkek olmaldr Ekonomik olarak mecbur olmazsa kadn darda almamaldr Kz ve erkek ocuklar eit deerdedir lke sorunlar ancak gl devlet eliyle zlr Sorunlarmz ancak toplumun rgtlenip kendi sorunlarna sahip kmasyla zlr Kadnlar HADEPte emeklerinin karln alamyorlar HADEPin syledikleri dorudur ancak uygulamada kadna ayrmclk uygulanmaktadr Kzmn da benim gibi partide almasn isterim ve tevik ederim

32.0 96.7 3.3 7.4 95.9 31.2 83.6 83.6 85.6

64.7 2.5 95.9 86.8 3.3 59.0 14.8. 14.8 13.6

2.5 4.9 -

3.3 100 0.8 100 0.8 100 3.3 100 0.8 100 4.9 100 1.6 100 1.6 100 0.8 100

60.6

18.5

13.8

7.1 100

176

HADEP kadn aktivistlerinin

aile ii ilikilerin niteliine ve partideki kadna

yaklama ilikin tutumlarn, aratrmann varsaymlarn destekledii belirtilebilir. Aratrmaya balarken kadnlarn genel gndemlerle katlm olsalar dahi, bu katlmlarnn zaman iinde yaadklar deneyimler nda kadn bak alarnn geliimine katk sunaca ngrlmt. Aratrmann kuramsal erevesinde deinilen almalar bu dorultuda rnekler sunmaktayd (Maruzana, 2004; Nash, 2005; Berger-Gluck, 1997). HADEPli kadn aktivistlerin tutumlar da paralel nitelikler gstermektedir. rnein aile ii ilikilere dair eitliki bir tutum iindedirler. Ailenin reisinin erkek olduu dncesine katlmamaktadrlar. Bu tutuma paralel olarak kz ve erkek ocuklarn eit deerde olduuna inandklarn ifade etmilerdir. HADEP iinde kadnlarn emeklerinin karln almadn ve partinin kadnlara ilikin syledikleri ile pratiinin ayn olmad yolundaki tutumlar, yer aldklar rgtlerde konumlarna ilikin farkndaln gelitiini dndrmektedir. 6. 4. 5. HADEPli Kadn Kimliinin Yap Talar: Model Kadn Kahramanlar Uygulanan soru kadnda kadnlardan kendileri iin nem tayan kadn kahramann ismini nem srasna gre yazmalar istenmiti. Bu soruya verilen yantlar, HADEPli kadnlarn kadn idolleri ile birlikte, kendilerini ve almalarn iine oturttuklar anlam evreni hakknda da bilgi vermektedir. Yantlarda en fazla zikredilen alt isim srasyla; Zilan (Zeynep Knac), Klara Zetkin, Leyla Zana, Sema Yce, Rosa Luksemburg ve Leyla Qasmdr. Bu isimleri nasl deerlendirmek gerekir? ncelikle belirtilmesi gerekir ki, Yaamda zgr Kadn dergilerinde sklkla karlamak mmkn olan bu isimler, HADEP kadn birimlerinin eitim programlarnda da yer almaktadrlar. Bu durum ankete yant veren kadnlarn ounun Leyla Zana ya da Leyla Qasmn yan sra Klara Zetkin ya da Rosa Luxemburg gibi isimlerden haberdar olmalarn anlalr klmaktadr. Bununla birlikte, isimleri birbirlerinden bamsz olarak m yoksa birbirlerini tamamlayan ilevleri ile grnmeyen bir evrenin anlamsal matrisini oluturan bir btn olarak m ele almak gerektii sorusu nemlidir. Dorusu ortaya kan ilgin bir

177

kompozisyondur. Belki isimleri ncelikle tek tek ele almak, birlikte oluturduklar anlam hakknda fikir verici olabilir. simler iinde en fazla zikredilerek birinci sray alan Zilan, nceki blmlerden hatrlanaca zere 1995 ylnda gerekletirdii intihar eyleminin ardndan, mitolojik altn an yeniden yaplandrlmasnda modern zgrlk tanras olarak sembolletirilen bir isimdir. Drdnc sradaki Sema Yce de bir intihar eylemcisi olarak nitelenmektedir. Tutuklu bulunduu cezaevinde 8 Marttan 21 Marta kpr olmak istiyorum diyerek kendisini yakmtr107. 8 Mart ile 21 Mart arasndaki kpr, kadnlarn zgrlemesi ile Krtlerin zgrlemesi arasndaki sembolik baa iaret etmekte ve onu onaylamaktadr. Bylece bu iki isim Krt hareketinin Krtlerin kurtuluu ile kadnn kurtuluunu birbirine balayan ve bu ikili kurtuluta asli grevi kadnlara ykleyen sylemi ve bu sylemi iselletirerek gerekletirdikleri eylemlerle sembolleen kadnlar iaret etmektedir. 3. Sradaki Leyla Zana da 1980 sonras Krt hareketi iinde sembollemi bir isimdir. Onun yaam da Krtlerin aclar ve mcadeleleri ile zdelemi bulunmaktadr. zellikle ilk ikisi olmak zere bu isim, Krt hareketi iinde eitli ilevler balamnda yaratlan sembollerin, HADEPli/Krt kadn kimliinin oluumu/stlenilmesindeki etkiyi gzler nne sermektedir. Dier iki isim, Klara Zetkin ile Rosa Luksemburg ise tekilerden baka bir balama iaret etmektedirler. Bu isimler proleterya enternasyonalizmi ve zellikle Klara Zetkin ahsnda emeki kadnlarn kurtuluu ile zetlenebilecek bir anlam dnyasnn temsilcileri olarak karmza kmaktadrlar. HADEPli kadn kimliinin esin kaynaklarndan birisini oluturduunu varsayacamz ya da en azndan haberdar olduklar ve deer verdiklerini dnebileceimiz bu iki figrn karmza kmasn nasl deerlendirmek gerekir? Krt hareketinin kendi meruiyetini arad ideolojik ereve ile ba kurmak bu sorunun yantn kolaylaabilecei dnlmektedir. 1980 sonras Krt hareketinin zellikle 5. Kongreye kadar olan balang yllarnda haklln ve meruiyetini iine oturttuu ideolojik ereve balamnda dnrsek, bu iki ismin, ezilen halklarn milliyetilii ifresi ile Krt mcadelesinin
107

Bu ifade Sema Ycenin kendisini yakmadan nce yazd mektupta gemektedir. Bknz. Yaamda zgr Kadn dergisi (1998), Say: 3

178

milliyeti olmad; enternasyonalist ze sahip bulunduu iddiasnn dorudan ya da dolayl yansmas olarak deerlendirilmesi mmkn olabilir. Enternasyonalist vurgu dar milliyeti erevede deerlendirilmek riskini bertaraf etmektedir. lk iki kategoriye ilikin yorumlarmz tekrar edecek olursak; birinci isim kmesinin Krt hareketinin syleminde nemli bir yer tutan toplumun kurtuluu ile kadnn kurtuluunu birbirine balayp bunu salama ykn ncelikle kadnlara veren temann benimsenmesidir. kinci isim kmesinin ise hareketin dar milliyeti deil proleterya enternasyonalizmi balamnda deerlendirilebilecek dolaysyla evrensel boyutlar tayan bir hareket olduu iddiasnn yansmas olarak deerlendirebiliriz. Bu emada sonuncu isim olan Leyla Qasm nereye koymamz gerekmektedir? Leyla Qasm, Trkiyeli olmayan bir Krt kadndr. Iraktaki Krtlerin Baas rejimine kar yrttkleri mcadelede idam edilen bir kadn pemerge olarak baka bir balama; deyim yerindeyse Krt hareketinin kendisini oturttuu anlam evreni iindeki nc sac ayana iaret etmekte ve bunun kadn kimliine tercme edilmi sembol olmaktadr. Klara Zetkin, Krt hareketinin ve bu hareketin somut tarihini oluturmakta olduu Krt kimliinin evrenselliine (kurulu programnda vurgulanan proleterya enternasyonalizmi balamnda) tanklk ederken, Leyla Qasm baka bir hedef dorultusunda ilev kazanmaktadr. Leyla Qasm, Krt kimliinin lkeler arasndaki siyasal snrlar aan bir btnsellik olarak alglandnn ve yanstldnn gstergesi olarak karmza kmaktadr. Soru katlarna sralanm olan alt kadna ilikin bir irdeleme sonucunda, 1980 sonras Krt hareketinin kendisini tanmlayp merulatrd anlam dnyasnn temel argmanlarna ilikin imdiye kadar oluan kany pekitirecek bir bilginin ortaya kt grlmektedir. te yandan, sz edilen sa aya ile bunlarn kadn kimliine tercmesindeki rtme ve kadnlarn, Krt hareketinin hegemonik sylemiyle tanmlanan kadn kimliini iselletirme dzeyi de grlmektedir.

179

Listede daha alt sralara yerlemi olan teki isimler de bu l anlam dnyasnda konumlandrlm olan gerek ve mitolojik kadnlara ait isimler olarak karmza kmtr: Gurbetelli Ersz, Berivan, Beritan, Zekiye Alkan, Zarife, Bese, Aleksandra Kollontay, Ayenur Zarakolu, Ulrike Mainhof, tar, nanna. Buraya kadar yaplan irdelemeler nda Krt hareketi ve kadn kimliinin oluumuna dair ideolojik, politik, kurumsal ve toplumsal srelerin de iinde yer ald ok boyutlu bir tablonun paralar ortaya kartlmaya allmtr. imdi kadnlarn kim olduklarna, onlar iin kadn ya da Krt kimliinin neyi ifade ettiine, Krt sorununu nasl deerlendirdiklerine dair anlatmlarna dayanarak bu paralar birletirilmeye ve Krt kadn kimliinin boyutlar ile yant bulmann da olanakl olabilecei dnlmektedir. bu boyutlar arasndaki etkileim ortaya kartlmaya allacaktr. Bu ekilde balangta sorulan sorulara

180

7. BLM KADINLARIN YAAM ANLATILARINA GRE KRT KADIN KMLNN OLUUMU, BLEENLER VE DNAMKLER Bu aratrmann k noktasn Krt kadnlarn kamusal alandaki politik ve toplumsal hareketlilikleri oluturmutu. Aratrmann amalarndan birisi, bunun nasl gerekletii ve bizzat kadnlar tarafndan nasl deneyimlenip anlamlandrldyd. Bu harekete geirme srecinin kadnlarn glen(diril)mesi ve kadn bak asn gelitirmeleri ynnde etkide bulunup bulunmad da aratrmann ilkiyle balantl ikinci amacn oluturmaktayd. Kadnlarn aktrler olmalarn kolaylatran yapsal koullar bundan nceki blmlerde irdelenmi bulunuyor. Krt hareketinin ideolojisinin ve stratejilerinin kadnlar harekete geirmede nasl rol oynad ve kadnlarn aktrler olmalarnn Krt hareketinin kimlik sylemini ne ekilde etkiledii kavranmaya alld. HADEPli kadnlara ilikin blmde, kadnlarn aktr olmalarnn kurumsal dzlemdeki etkileri, aktivist kadnlarn homojen olmayan zellikler gsterdikleri grld. Bu blmde ise sz edilen sre kadnlarn yaam yklerine ve onlarn szlerine dayanarak incelenmektedir. Kuramsal tartmalar blmnde belirtildii gibi kolektif eylemin ortaya kmasnda eitli etkenler rol oynamaktadr. Bunlardan birisi, eylemi mmkn klacak objektif koullarn varl, dieri katlmclarda, bir adaletsizlik olduu ve bu adaletsizliin ancak kolektif eylem yoluyla dzeltilebilecei bilincinin gelimesidir. Bunlarn yan sra kolektif eylem ayn zamanda kolektif bir kimlii de gerektirmektedir. Kolektif eylem, kolektif kimlii gerektirir; kolektif kimlik de aktrlerin etkileimi ile kolektif eylem iinde yaplandrlr, pekitirilir ya da deitirilir. Aktr ortaya kartan da yine bu etkileim srecindeki kendi eylemidir(Melucci, 1994; Larana vd.,1994). Krt kadnlarnn aktr olmalarnn ve kadn kimlii oluumunun byle bir balam iinde deerlendirilmesi gerektii grlmtr.

181

Bu blmde kadnlarn bireysel ve kolektif kimlik oluumu, onlarn deneyimlerine ve bu deneyimlerini anlamlandrma biimlerine dayanarak incelenmektedir. Bu amala yle bir yol izlenmitir: Kadnlarn yaam yklerini nasl kurguladklarna, yaadklar dnyay ve kendi eylemlerini nasl tanmladklarna baklmtr. Kimliklerini politik aktiviteleri ile nasl bir iliki iinde tanmladklar, 1980 sonras Krt hareketinin politik ve ideolojik syleminin kendilerine ve yaadklar dnyaya ilikin alglarn ne eklide etkilemi olduu anlalmaya allmtr. Kadnlarn aktrler olmalarnda hareketin ideolojik sylemi ve harekete geirme stratejileri ile eitli dsal yapsal etkenlerin kolaylatrc ve tevik edici rol nemsenmitir. Nitekim bundan nceki blmlerde bu hususlar zerinde durulmutu. Ama asl belirleyici olann kadnlarn bunlar nasl anlamlandrdklar olduundan hareket ederek Krt kimliini, Krt sorununu, kendi aktivitelerini nasl bir balam iine yerletirdikleri, nasl bir anlam evreni kurduklar ortaya kartlmaya allmtr. Maduriyet ve dzeltilmesi gereken bir adaletsizlik olduu dncesi, kolektif eylemin ortaya kmasnda nemli bir rol oynamaktadr. Bu nedenle kadnlarn maduriyet ya da adaletsizlii nasl tanmladklarna da baklmtr. Kimlik oluumuyla ilgili zerinde durulan baka bir husus da, deneyimlerinin kadnlarn glen(diril)meleri ve/veya kadn bak asnn geliimi zerinde etkide bulunup bulunmadyd. Bu balamda kadnlarn ailede, toplumda ve yer aldklar rgtlerde yaadklar deneyimlerin, kadn kimliinin kurgulanmas zerindeki etkilerine baklmtr. Kukusuz tm bu etkileim ve dnm srelerinin maddi n koulu kadnlarn evlerinden km olmalar idi. 7. 1. Kadnlarn Politik Mobilizasyonu: Cinsiyete Dayal Rol ve Mekan Hiyerarisinin tesine Aralanan Kap 1980 sonras Krt hareketinin belirleyici zelliklerinden birisinin, Krt kadnlarnn 1980lerin sonlarndan itibaren kamusal alanda giderek artan ve sreklilik kazanan hareketlilikleri olduu daha nce belirtilmiti. Bu kadnlar kimi zaman tutuklu yaknlar, kayp yaknlar ya da bar anneleri olarak annelik rollerini

182

toplumsallatrdklar ve politik bir ierik kazandrdklar etkinliklerle kamusal alana kmlardr. Kimi zaman kitle gsterilerinde otantik Krt kimliinin ve taleplerinin gsterenleri ya da Leyla Zana rneinde olduu gibi modern politikac kadnlar olarak, kimi zaman da niformalar ile sava kadnlar olarak kamusal alanda grnrlk kazanmlardr. Ana, eylemci, sava ya da politikac kadn kimliine dair farkl kadn portreleri, bazen biri bazen dieri n plana kmakla birlikte kamusal alann sreklileen kadn imgelerini oluturmutur. Kapitalist retim ilikilerinin yaygnlamasnn geleneksel yapda yol at zlmeye ramen, lkkaracann (2003b) da gsterdii gibi, Krt toplumunda geleneksel ataerki ve kadnlar zerindeki kontrol mekanizmalar nemli lde korunmutur. Bu durum gz nne alndnda kadnlarn, geleneksel kadn mekanlar olan evlerinden kmalar, sokaklara, meydanlara, geleneksel olarak erkeklerin faaliyet alan olan politik alanlara girmelerini olanakl klan mekanizmalar ve kanallar nem kazanmaktadr. leride daha ayrntl bir ekilde grlebilecei gibi, grmeler Krt kimliine dayal politik bilincin ve kolektif eyleme katlmn ounlukla aile, akraba, komuluk ilikileri araclyla gerekletiini gstermektedir. Bu durum kolektif kimliin gelimesinde ve kolektif eyleme katlmda enformel alarn etkili olduu anlamna gelmektedir. Kadnlarn politik mobilizasyonunda rol oynayan etkenlerden birisini 12 Eyll ve sonrasnda aile yelerinin maruz kaldklar hak ihlalleri ve gndelik hayat etkileyen iddet olgusu oluturmutur. 12 Eyll sonrasnda en fazla gzalt ve tutuklamann yaand kentlerden birisi de Diyarbakrdr. Cezaevinde yaanan olaylarn kamuoyuna duyurulmasnda acl ana imgesi nemli bir rol oynamtr. Trke bilmeyen Krt kadnlarn cezaevindeki yaknlar ile ilgili yaadklar skntlar yklere konu edilmitir108.
Daha sonra Kamber Ate Naslsn? (HD, 1991) ismiyle ykletirilen, ve yazar Herold Pinterin Da Dili isimli tiyatro oyununa esin veren olay bir Krt kadnn, Krte konumann yasak olduu ve grevliler gzetiminde gerekletirilen cezaevi grnde oluyla konuamamasna ilikindir. yknn konusunu oluturan ve tiyatro oyununa esin veren olay, tutuklu Kamber Atein Trke bilmeyen annesinin gr boyunca, rendii tek Trke kelimeyi tekrarlayarak Kamber Ate naslsn? demesidir. Evlad ile konuamayan bu Krt ana, politik evrelerce Krtlerin iinde bulunduu durumun sembol olarak deerlendirilmi ve gl bir ajitasyon imgesine dntrlmtr. Bu anne imgesi; cezaevi koullarna iaret etmesinin tesinde, hem Krtenin
108

183

Faili mehul siyasi cinayetlerin ve kayplarn rktc bir boyut kazand 1990l yllarda da kadnlarn anne kimlii ile kamusal alanda etkinliklerde bulunduklarna tank olunmutur. Her cumartesi gn stanbulda Galatasaray Lisesi nnde toplanan kadnlar, Cumartesi anneleri ya da kayp anneleri adyla kamusal bir imaj yaratmlardr. Anne imaj en son olarak 1999 ylnda silahlarn susmasnn ardndan bar anneleri109 eklinde ilev grmtr. Bu kadnlar bata ocuklar olmak zere aile fertlerinin gz altna alnmas, tutuklanmas, daa gitmesi ya da ldrlmesi sonucunda politiklemiler ve Sancarn (2001:27-29) da saptad gibi yaanan olaylarla birlikte annelik politik bir kimlie dnmtr110. Kadnlarn zel alandaki rollerinin anlam deitirerek politik bir ierik kazanmas, kadnlarn aktr olmalarnn zel alan ile kamusal alandaki snrlar kesen bir sre olarak deerlendirileceini gstermektedir (Berger-Gluck,1997). Kukusuz kadnlarn kamusal alanda grnrlk kazanmalar sadece annelik rollerinin uzants olarak gereklememitir. 1990l yllarn balarndan itibaren kadnlar dorudan politik taleplerle de etkinlikler dzenlemeye ya da bu tr etkinliklere katlmaya balamlardr. Bu adan 2 Haziran 1990da Mardinin Dargeit ilesinde yaklak 150 kiilik bir kadn grubunun iledeki uygulamalar protesto etmek amacyla kaymakamlk binas nnde gerekletirdikleri oturma eylemi, kamusal alanda kolektif eylem araclyla aktr haline gelmeleri asndan bir ilk rnek niteliindedir. Alakomun aktardna gre (1995: 66), bu kadnlardan 40 o gn gz altna alnm ve 11i tutuklanmtr. Kadnlarn topluca gz altna alnmalar ve tutuklanmalarnn Krtler iin yeni bir olgu olmasnn tesinde asl nemli olan, ou okuma yazma bilmeyen kadnlarn, ile meydanna ve resmi bir kurumun nne giderek, iledeki en yksek dereceli resmi grevli ile grmek istemeleri idi. Devletle ilikilerin erkekler tarafndan yrtlegeldii bir toplum
yasak olmasna vurgu yapmakta, hem de Krt dili ile Krt kadn arasndaki ba pekitirme ilevi grmekteydi. 12 Eylln ar bir ekilde hissedildii 1980lerin balarnda Krtlkn simgesi, konumas engellenen yal bir Krt kadn olarak ilenmekteydi. 109 Grmelerin yapld esnada bar anneleri bir dernek gibi almaktaydlar. ocuklar ldrlen, cezaevine giden ya da dada olan yal kadnlardan oluan bar anneleri, gazetecilerle grmekte, gsteriler yapmakta, yurt iinde ve yurt dnda toplantlara katlmaktaydlar. 110 1970li yllarda Latin Amerika lkelerinde annelik kimliinin siyasal bir ierik kazanmas konusunda bknz: Jennifer G. Schirmer (1989)

184

yaps iinde, kadnlarn bu giriimi yeni bir olguya iaret etmekteydi111. Kadnlarn kendi balarna gerekletirdikleri bu etkinlii ok sayda kitle gsterisi izlemitir. Yaanan politizasyonun ve insan haklar ihlallerinin de etkisiyle 1980li yllarn sonlarnda balayp 1990-1992 yllar arasnda gerekletirilen yaygn protesto gsterilerinde112, kadnlar da artan bir ekilde aktrler olarak grnr hale gelmilerdir113. Kadnlarn aktrler olarak katlm gsterdikleri alanlardan birisini de silahl birimler oluturmutur. zellikle 1990l yllarda hareketin siyasi ve silahl birimlerine youn bir kadn katlm grlm, 1993 ylnda silahl birimlerde yer alan kadnlarn saylar erkeklerin te birine ulamtr (zcan, 1999: 160-166). Yasal politik dzlemde 1990lardan itibaren Krt kadnlarn aktivite gsterdikleri kurumlarn banda, nceki blmde grld gibi, siyasi partiler gelmitir. ok partili hayata geilmesinin ardndan egemen yerel glerin airet ve tarikat ilikileri zerinden siyasi sisteme entegre edilmelerine ve yre halknn oylarnn bu ilikiler ekseninde maniple edilmi olmasna karn (Kirii ve Winrow, 2002), yeni partilerin ortaya kmasyla birlikte, bata kadnlarn aktif katlm gstermeleri olmak zere siyasal davran deiiklikleri gzlenmitir. ky ya da kentte yayor olmalarna gre 1980 sonrasnda kadnlarn kamusal alana karak politik etkinliklerde aktif rol oynamalarn yaam anlatlarnda daha ayrntl bir ekilde irdelemek mmkndr. Metodolojiye ilikin blmde belirtildii gibi grmeleri yaparken karlan glklerden birisi, politik ilgileri ve deneyimleri olan

Geleneksel ky hanesinde aile reisinin fonksiyonu ve devletle ilikisi iin bknz.: Nkhet Sirman (1990) 112 Bu gsteriler eitli yayn organlarnda, Filistindeki ntifada terimi ile ayn anlam tayan Serhildan terimi ile ifade edilmi ve bu tr gsterileride yer alan kadnlara da Serhildan Kadnlar ifadesi kullanlmtr. Bknz.: zgr Gndem Gazeteleri, Yaamda zgr Kadn dergileri. 113 Kadnlarn kitlesel olarak yer aldklar ilk gsteriler 1990 ylnn Mart aynda Cizre ve Nusaybinde dzenlenen, len ve yaralananlarn olduu kitle gsterileri olmutur. Daha sonra Diyarbakr, Mardin, Siirt, Hakkari gibi kentler ve bu kentlere bal ileler ile blgede yaanan iddet olaylar sonucunda youn g alan Adana, Mersin, stanbul, zmir gibi metropollerde, zaman zaman gvenlik gleri ile kar karya gelinen kitle gsterilerinde kadnlar erkeklerle birlikte yer almaya devam etmitir.

111

185

kadnlarn konumaya istekli olmalarna karn, bu tr ilgi ve deneyimleri bulunmayanlarn grme yapmaya yanamam olmalaryd. Bu glk tmyle alamadndan, grmelerin yarsndan ou (26 kii) politik etkinliklerde bulunmu kadnlarla gerekletirilmi oldu. Bu durum, politik hareketlilik iinde olan kadnlara ilikin bir grup profili karmay olanakl kld. Buna gre, politik etkinliklerde bulunan kadnlarn yaa, eitim dzeyine, bir ayrm yapmak gtr. Politik aktivite, Krt kadnlar asndan ya, eitim dzeyi, sosyal stat, kr ya da kentte yayor olma gibi zelliklerden bamsz bir nitelik tamaktadr. te yandan kadnlarn politik ilgi ve deneyimlerinin biimlerinde; rnein dorudan ya da dolayl olmasnda ya, eitim dzeyi, kr ya da kentte yayor olmalarnn rol oynad grlmtr. Sevilen yaknlarn tutuklanmas, daa kmas ya da ldrlmesinin yol at duygusal etki, her ya grubundan, eitim dzeyinden ve sosyal statden kadn iin gl bir motivasyon kayna olmutur. Bunun yan sra, 12 Eyll ncesinde politik ilgi ve deneyimleri bulunan eitimli, meslek sahibi kadnlarn daha sonraki yllarda aile yeleriyle ilgili bir etki olmadan da kolektif harekete katlm gsterdikleri grlmtr. Grtmz srada zgr Toplum Partisinde merkez yneticilik grevine devam etmekte olan ve kendisini Krt kadn hareketinin bir aktivisti olarak deerlendiren Nevin bu tr katlma rnek oluturan kadnlardan birisidir. Aristokrat bir airet ailesinden gelen Nevin, 12 Eyll ncesinde niversite eitimi grm ve TKP (Trkiye Komnist Partisi)li eiyle birlikte politik adan hareketli bir yaam olmutur. Bu dnemde KD (lerici Kadnlar Dernei) ile kadn rgtlenmesi deneyimi de yaamtr. 12 Eyll ile ara verdii almalarn daha sonra Eitim-Sen ube yneticisi ve kadn komisyonu yesi olarak srdrm, emekli olduktan sonra ise HADEPte grev almtr. Nevin ile benzer bir aile kkeninden gelen ve dorudan bir yaknn kaybetme deneyimi yaamam olan Melike de 12 Eyll ncesinde aabeyleri aracl TP (Trkiye i Partisi) ve KDde balad politik aktivitesini, 12 Eyllden sonra da gelien Krt Hareketi ekseninde yaanan gelimelerle srdrmeye devam etmitir. rnein HD (nsan Haklar Dernei) Diyarbakr ube yneticilii, YKD (Yurtsever Kadnlar Dernei) ube yneticilii yapm, ardndan HADEPte grev almtr. Yeri

186

gelmiken daha nce KD114 gibi deneyimler yaam olmalarnn, daha sonraki almalarnda etkisini gsterdiini vurgulamak gerekmektedir.

7. 2. Politik lgi ve Aktiviteler Hangi Kaynaklara Dayandrlyor: Maduriyetler ve Haklara Dair Sylem

7. 2. 1. 1980 ncesi Sol Politik Atmosferden Dolayl Etkilenme 1990l yllarda eitli ekillerde politik aktivitelerde bulunan kadnlarn ounluu politik ilgi ve katlma ilikin anlatmlarn 12 Eyll ncesi sol genlik hareketinin etkileri ve 12 Eylln yol at maduriyet temalar zerine kurmulardr. Bu adan anonim bir zellik gsteren anlatlarnn aktrleri kadnlarn kendileri deildir; en sevilen erkek kardeler, okumak iin byk kentlere giden aabeyler, eler ya da yakn evreden olan ve tm de iyi zelliklerle tanmlanan gen erkekleridir. Sol genlik hareketine duyulan sempati bu aile yelerine duyulan sevgi ile zdeletirilmi; 12 Eyll ise onlarn gzaltna alnmas, tutuklanmas vb. olaylarn dolaym ile deneyimlenmitir. 12 Eylle ilikin anlar hakszlk temasn n plana kartrken, genlik hareketinden hak, eitlik kavramlar eliinde sz edilmi olmas da anlatlarn baka bir ortak ynn oluturmutur.

Hikmet:
Ben gittiimde eim daha 14 yandayd bak, Krte kasetler getirirdi eve. O zaman DDKD (Dou Devrimci Kltr Dernei)ye gidiyordu, ve hep kitap, byle Leninin onlar eve getirirdi. Solculuu falan biraz biliyorduk. Solcuyduk, ezilen taraftr hep. Dayak yiyen, ezilen hep solcu. (talikler bana ait. h.)

Makbule:
O zaman Diyarbakrda sa sol vard. Solcular fakirlere arka kyorlard. Zenginler diyordular biz, onlar diyordu nce halk. O zaman halkn kurtuluu Ecevitti. Babam dinci olduu iin nceden yani bu Milli Selameti destekliyordular. Sonra bir kardeim
114

lerici Kadnlar Derneine ilikin kapsaml bilgi iin bknz: Akal (2003).

187

dev solcuydu. O zaman komnist diyorlard. ok kitap okuyordu. O kitaplar getirip bende saklyordu. Yani o kardeim okuduktan sonra bizim ocuklarmz da hep ona bakp ekirdekten solcu yetiti. ... (talikler bana ait. h.)

Melike:
Abim sosyalist taraftar olduklar iin babam olum yoldan km derdi. Abim ok iyi bir insand. Hayatta bize bir fiske vurmu bir insan deil. Veya ac bir sz sylemi deil. ... Sanrm abimin o taraf bizi sosyalizme veya devrimci kimlie itti. Tabi 70lerde de Deniz Gezmilerin, Mahir ayanlarn frtnas balad. Onlar devrimciydi biz devrimcilii ve sosyalizmi ok seviyorduk. ... Dier gen abilerimin tm, belki de o sosyalist hareketten etkilendiler, Deniz Gezmilerin hareketinden etkilendiler. ... Sonra 80 darbesi geldi.

Emine:
lk okul retmenimiz Siverekliydi. Daym da o dnem Diyarbakrda okuyordu aralar ok iyiydi. Hep kyller diyordu bunlar komnisttir onun iin aralar iyidir. retmen iin diyorlard Aslnda ok iyidir ama ezan okununca ite okula gidiyor. Camiye gelmiyor. Krtlk de biraz o dnem balad.

Nimet:
Solculuk ailemizden gelmedir. syanlara karmlar. ... lk Trke Diyarbakra geldiinde ... byle bir kar koyu vard .... lk okuldaydm. ... Babamn komnistlerle ok ilikisi vard. ok severdi onlar. Belki de ondandr biz de hep byle ey olduk, sevdik. ... solu ok seviyordum, komnistlii, eit paylam. Ben yerken bakalarnn a olmas beni ok rahatsz ediyordu (talikler bana ait. h.)

Saadet:
Deniz Gezmiin aabeylerim zerinde ok etkisi olmutu. Gazete okuyorlard, ... Onlar okuyorlard annem alyordu. ...O dnem genellikle Marksn Leninin, o temelde eitimler alyorduk (glyor) o da bizim zerimizde hayli etkisi var.

Anlatmlarda kadnlarn politik etkilenmelerinde enformel alarn, akrabalk ilikilerinin nemi grlmektedir. Sevilen aile yeleri dolaym ile ve duygusal bir

188

balamda tanmlanan sola ilikin bu anlam evreni, daha sonra Krt sorunu ya da kendi deneyimlerini tanmladklar erevenin unsurlarndan bazlarn oluturmutur. Bu etkilenmeye karn 12 Eyll ncesindeki politik ilgileri aktif katlma dnmemitir. 7. 2. 2. 12 Eyll Sonrasnda Aile yeleri ve Yakn evre Dolaymyla Katlm Kadnlar iin geleneksel cinsiyet rollerine gre kendilerine ait olmayan mekanlara kma ve geleneksel kadn rol ile rtmeyen politik etkinliklerde bulunmalarn salayacak deneyimlerin kaps, esas olarak 12 Eyll sonrasnda karde, aabey gibi yaknlarn tutuklanmasyla aralanmtr. 12 Eyll, kadnlarn politik katlmlarn maduriyet ile balantlandrmalarnda en kritik temay oluturmutur. Aadaki anlatlar kadnlarn Krt kimliini bir hak talebi olarak kurgulamalarnda 12 Eylln etkisini gstermektedir.

Glsm:
80 darbesi ile birlikte yakalanan day teyze ocuklar falan olmutu. Elbette onlarn etkisi oldu. O dnemin vaheti anlatlyordu. Her gece barlarla uyanyorduk. Alk grevlerine cezaevindeki akrabalarmz dolaysyla katldk. Daymn olunun ahadetinden sonra bu duygular daha ok geliti. Sevilen biriydi aile ierisinde. Ve daha ok mcadele aray iine girdim. te Krt motifiyle. ... Sanrm 88de bir alk grevi vard. Cezaevi iin. ... Biz ziyarete gidiyoruz. Leyla Zanalar falan oturmular. te direnen bir kesimimiz var, devrimci bir kesimimiz var ve arkalarnda aileler var, biz de desteklemeliyiz diye dnyoruz. Ondan sonra kadnlar gnnde kz kardeler, amca kzlaryla bir yolunu bulur giderdik.

Saadet:
79da birka arkadan yakalanmasyla byk bir baskn oldu. O zamana kadar devlet tarafndan asla bask grmeyen bir aileydik. ... Byk abimi de gtrdler, onlarla beraber 41 gn gz altnda kald. ... 41 gn sonra abim tutukland. Her hafta cezaevine gidip geliyorduk. Tabi ok youn basky o zaman grdk. .... Krte konumak yasakt. ... Kardeim brakld ama asla ilikilerimizi koparmadk. ... 88de kk kardeim yakaland. ki sene cezaevinde kald. 90n banda brakld. Tabi her alk grevinde

189

gerek aile iinde olayd. Yani her yerde birilerimiz muhakkak olacakt, hibir zaman uzaklamadk. Ben de katldm, her zaman, her zaman.

Sabahat: Zaten benim o kk kardeim byle kitap falan okumaya meraklyd. ... sonra yakaland. Yakalandktan sonra ite onun eyine giderken, ite cezaevine falan git gel o cezaevindeki basklar falan grdk. O basklar daha krkledi bizi. ... Eim 12 Eyllde ok gz altna alnd (glyor) Ondan sonra ayda iki defa yani evimiz baslyordu ve gz altna alnyordu.

7. 2. 3. Kitlesel Mobilizasyon Srecinde Kadnlarn Katlm Kadnlar, Krt hareketinin kitlesel mobilizasyon stratejisini hayata geirdii 1990l yllardaki katlmalar iin de hak ihlali ve maduriyet sylemini srdrmlerdir. Kitle gsterilerine ya da alk grevlerine katlmlarn hep akrabalk ya da komuluk ilikilerine dayandrmlardr. Kimi anlatlar kadnlarn hibir politik bilince sahip olmadan da bu tr etkinliklere katlm olduklarn; fakat bu katlmlarnn daha sonraki aktivitelerini tevik edecek bir bilin geliimine yol atn gstermitir. Bunlardan birisi Fikriyenin yks idi. mam olan kardei Hizbullah tarafndan ldrlp, kz kardeinin ocuklar pe pee dada yaamn yitirene kadar evden ok nadir km olan birisiydi Fikriye. Kaybettii akrabalarnn cenazelerine katldka politik ilgileri gelimi, en sonunda kzyla birlikte kendisi de gz altna alnmt.
Siyasilere girmeden nce ben zaten evden kmyordum, hep evdeydim. ... Bu siyasiler valla benim ablamn olunun zamannda kt. Valla ben siyasetten ne bir ey anlyordum ne de evin iinde yle bir ey vard. Babam tarafnda sadece. Zaten o olay olunca bilmiyordum evde ne ocuk var ne bir ey var. Brakp gidiyordum. ...Abim siyasiden zaten ey oldu. ... Bu abim yle ki bize babayd, bize aabeydi. yle ki scakt. ... Abim o zaman imamd, ehit dt. .... Byle koarak geldim, zaten baryorum, ne bir dman var ne bir ey var, sadece barrken kontr-hizbo kontr hizbo115 diye baryorum. te abim byle uzanm, nasl byle kaldrdm, zaten vefat etmi. ... Bildiim kadaryla ben anlamyordum nedir. Solculuk saclk deildi, diyordu ... Krt meselesidir, ama ben iinde deildim, ben bilmiyordum ama onlara da kar deildim.
115

Kontrgerilla ve Hizbullah kastediyor.

190

... Yani mesela byle aile olarak seviyordum, mesela ablam kz cezaevinde byle gidip geliyordum. ok sk sk gidip geliyordum. Bana diyorlard sen niye her hafta gidip geliyorsun. Ben diyordum benim ablamn kzdr. Ben nasl gidip gelmeyeyim

Baka rnekler de kolektif eylemde akrabalk, komuluk ilikilerinin nemine ve aile yelerin bana gelen olaylarn tevik edici rolne iaret etmektedir. Buna ilikin anlatlar komu ya da akrabalarn hak etmedikleri kt muamelelere maruz kalmalar eklinde sunulmaktadr. Bylece kendi katlmlar da doal, olmas gereken ve hakl bir etkinlik olarak anlamlandrlmaktadr: Muazzez:
... hani ben de bir ehit geldii zaman kendim direk gidiyordum yani. Vallah korkmadm. ... Millet hep kyordu, biz de kyorduk. Bir ehit geldiini duysaydk, ben kp gidiyordum. Mezarlk olsun, evlerine olsun gidiyordum. ... E dava, bir susuz insan ldrld m, ... insan zlr. nsann komusuna gelen insann kendi bana da gelir. Hani ben o yzden hani hakl bir davalar vard. Fazla desem o zaman ben bir Krtln davasnda deildim de yani, insann zoruna gidiyordu.

Hamiyet:
Kardeimin gitmesi etkiledi. Evet, nceden de gnlmde vard. Ama kardeim gidince, biliyorsun diyorlar cierin yanmazsa tam anlayamazsn. Bunu hep sylyorum. Cierin fazla yanyor. Evde oturunca sanki bana ine batyor.

Makbule:
Yani ailenin bir tek erkek ocuu. Bir de bizim memlekette bizim iimizde daha yeni bir doktor aday. Sonra ocuu (cenazesini) getirdiler. ... Ben diyordum eline kna yakacam. nk tek oland ya, ben hep hayal ederdim onu nasl evlendireceim, nasl byk bir dn yapacam diye. Cenazesinin etraf da o kadar kalabalkt ki, anlatamam, her yer doluydu. Ben baktm byle sanki Alinin dnne gelmiler. Cenazeyi kaldrdklarnda ben byle zlgt ektim. Sanki bir gelini kaldryorlar. Baktm btn erkekler de bir azdan ektiler. ... Gerekten ben o zaman parti propagandas falan bilmiyordum, diyordum Aliye dn yapyorum. ... Sonra o kk kz da gitti. Benim be ocuum gittiler. Aliden sonra nc ocuk gitti. ... Nerede bir ehit dse gidiyorduk. Derdimizi analara anlatp paylayorduk. O zaman gittiimiz zaman

191

sanki onlara bir teselli veriyorduk. Onlar da konutuu zaman sanki iimizde bir teselli oluyordu. Sonra ... insan haklarnda ye oldum. ... Sonra HADEPte ye oldum.

Zelal:
Darya gidip gelen kz kardeim 94 sonunda yakaland. ... Yani ondan sonra kendi kendimi hi yaamadm. 94ten sonra benim iin anlatlacak hibir ey yok gerekten. ... hemen akabinde bir yl sonra benim kk erkek kardeim de [daa] kt. O da gidince biz bir yl ykldk. ... Biraz duygusallkla iine girmiim. Bilinli olarak falan da deil de. Kardelerimin duygusall. Ben bilemiyorum ben nasl iin iine girdim. Siyasi olarak yle bir eilimim vard ama biraz duygusallk diyeyim, biraz mecburiyet diyeyim. Yani bir eyler yapmak gerekiyordu. Onun ezikliini yayordum. Onlar yapmlar. O dnem lm orular vard cezaevlerinde. Cezaevine gidiyordum. Kardeim gidin alk grevi organize edin dedi. Cezaevleri ile iliki iindeydim. Dier cezaevlerine de beni gnderiyorlard. ... imdi senin duygusal olarak onlarla bir ban olmaynca hareketi takip etmen daha gzeldir. Yani bir gn mutlaka sonuca ular hesab var. Fakat senin canndan birinin hareketin iinde olmas, sen iin daha abuklamasn istiyorsun. Bir yerde seni hareketin iine eken de budur. Bir eyler yapaym da bir an nce sonuca ulasn.

Saadet:
(Kk erkek kardeim)Be kzdan sonra olmutu. ok nazlyd. ... Ve daha orta okuldayken, 86da yakalanmt kk ocuk. gn gz alts oldu. ... Artk yer almaya baladk biz de onunla birlikte. Hele bir kk kardein ar ikenceye alnmasn biz kardeler olarak tahamml edemiyorduk. Yani muhakkak bir eyler yapmal. O zaman ite almalar evlerde oluyordu. O bazda katlyorduk. ... ocuklarm komum bytt, ona brakyordum, kyordum.... 88de kk kardeim yakaland. ki sene cezaevinde kald. 90n banda brakld. Tabi her alk grevinde gerek aile iinde olayd. Yani her yerde birilerimiz muhakkak olacakt, hibir zaman uzaklamadk. ... 90da kk erkek kardeim [daa] kt. Diyordu ben eminim ben ehit dersem drt kz kardeim mcadeleme devam edecekler. Her yollad notta ablama fedakar ablam diyordu. ...Ablam kendisini kardeine ve mcadeleye adad.

Kolektif eylemlere katlmn sevilen aile yelerinin yaadklar ile balantl anlatm, kadnlarn kentte ya da kyde olmalarna gre deiiklik gstermemitir. te yandan ky kkenli kadnlarn politik mobilizasyonunda, silahl birimlerle dorudan

192

karlam olmalarnn da rol oynad grlmtr. Kent merkezinde kadnlarn evden kmalar yukardaki etkenler sonucunda gerekleirken, hareketin silahl birimlerinin girdii kylerdeki kadnlar ise kendilerini bir anda olaylarn iinde bulabilmilerdir. Nurenin yks bu duruma tipik bir rnek oluturmaktadr.
Kydeki kadnlarla amar ykarken, kadnlardan birisi talebeler daa kmlar dedi. O zamana kadar yle Trklk falan bilmezdik. ... Kyllerden birisinin olu daa kmt. Diyorduk terristlere katlm. O zaman kymze geliyorlarm ama biz grmyorduk. ... ok merak ediyordum. ... Sonra kymze geldiler, onlar grdm. Bir gece kymzde dn vard. Dnde aktan anons yaptlar onlar gelmi, caminin yannda toplant yapacaklar dediler. Biz hepimiz kalkp gittik. ki kadn iki erkek karmza geldiler. Silahlar stlerindeydi. ok kalabalk gelmilerdi. eyh Saitin zamanndan beri hatta bugne kadar bize anlattlar. ... Bir de dediler ki, zellikle annelere sesleniyoruz dediler, serhildan olduunda kadnlar ne gesinler. Anneler, kadnlar, zellikle bir ok ynden eziliyorlar, hem erkek tarafndan hem de sistem tarafndan eziliyorlar dediler. O szleri aklmda kald. Dedim ki dorudur. ... Kyn fakirleri daha fazla yardm ediyordu, zenginler az. ... O gece onlara sndm. En son 92de 15 Austosta kymzde yry oldu. Dediler bugn on be Austostur. Halk toplanm. ...O gn kymzde olay kt. Bayrak falan kardlar. Askeriye de geldi. Korucular geldi. Ben de yry yapanlarn iindeydim. atma kt. 36 kii yaraland. 5 kii ehit dt. Hi korkum yoktu. O gnden bugne kadar hi korkmadm. atmadan korkmuyordum, sadece diyordum yakalanmayaym. Dayaktan falan korkmuyordum. Daya zaten biliyordum. O gn biz birka kadn bir ok kiiyi kurtardk.

Nurenin daha sonraki yllarda tutuklu yakn olarak HDdeki almalarna ve ardndan da HADEPteki politik aktivitesine ilikin yks, aktr olmas ile gnlk yaamlarnn olaan akn kesen maduriyet arasnda kurduu ba etrafnda rlmtr. Yukarda szn ettii gsterilerin ardndan kyleri boaltlan ve ei de tutuklanan Nure kk ocuklaryla birlikte Diyarbakra g etmitir. Hem pamuk iilii yapm hem de tutuklu yakn olarak alk grevi, oturma eylemi gibi eitli etkinliklere katlm, daha sonra da HADEP belde ynetiminde grev almtr.

193

Cezaevinde saldr oldu. 80 kii yaraland. Bir kii ehit oldu. Kocamn ad da iinde idi. Ben o zaman HDye devaml gidiyordum. Partiyle HD ayn binadayd ikisine de gidiyorduk. O olay oldu. Cezaevinden hi haber alamadk. Dediler ki ancak siz tutuklu aileleri Ankaraya gidin. zellikle de siz kadnlar gidin dediler Babakanla gidin. Alk grevine girin. Deyin ki Tansu iller de bizim gibi bir kadndr, biz derdimizi ona demeden buradan gitmiyoruz diyin dediler. Kalktk ayn gn 114 kadn gittik.

Aadaki anlatmda grlebilecei gibi 1990l yllardaki kitlesel mobilizasyon sreci, gen kadnlarn aktrler olarak katlmn kolaylatrc etki yapmtr.
O dnem 88, yani mcadelenin aktif olduu yllar. Biz de katldk (glerek), ite mahalle komitesinde yer alma, kuryelik yapma ... Mahalledeki gen kzlara okuma yazma kurslar verme. Aile komple iinde, ... birbirinden habersiz yapyor. Serhildanlar dneminde ama, hepimiz aktif katldk. Arkadalarmz ok fazla ehit ettiler. O bizde tam bir travma yaratt. Annem mesela mahallede, komusunun olu diyelim gerillada, ehit dm. Onun etkisiyle duygusal olarak serhildanlara katld. 90da ilk olarak gz altna alndm.

7. 2. 4. Gen Kadnlarn Aktif Katlmlarnda Kimlik Aray, Gnlk Yaamlarndaki Sosyal Kstlamalardan Kurtulma ve tibar Grme gibi Beklentilerin nemi Aktif katlm gstermi olan drt gen kadnn niin katldklarna ilikin anlatmlar aada grlecei gibi aile yaplarna, bulunduklar evreye ve yaam koullarna gre farkllk gstermitir. stanbulda niversite renimi gren Ayenin, Diyarbakrn bir ilesinde geleneksel bir aile yaps iindeki Glsmn, kadnlarn ok youn bir emek smrsne ve ataerkil denetime tabi olduklar bir kyde dnyaya gelmi olan Hasiyenin ve yoksullukla birlikte aile iindeki denetimden yaknan Sevginin katlm gerekeleri, katlma ykledikleri anlama gre deimektedir. Aye katlmn ideolojik etkenler ile Diyarbakrdan stanbula gittiinde yaad kimlik bunalm ile aklamtr. Geleneksel olarak kadnlarn deersiz grld bir ortamda yaayan Glsm daa gitmenin ona itibar kazandracan dnmtr. Sevgi de itibar kazanmak iin katlmtr. Ayrca aile iindeki baskdan kurtulacan ummutur. Hasiye iin ise daa gitmek her eyden

194

nce hareket alannn genilemesi anlamn tamtr. Kadnlarn Krt hareketine katlmlarna ilikin gerekeleri sosyal harekete katlmda Meluccinin (1994) niin sorusuna ve kltrel ideolojik boyutlara yapt vurguyu hakl karmaktadr. Mobilizasyon sreci ile hareketin sylemi kolaylatrc dsal etkenler olmusa da aadaki rneklerin gsterdii gibi esas belirleyici, kadnlarn katlmlarna verdikleri anlam olmutur. Aye:
stanbula gidene kadar politik bir ynm yoktu. niversite yllarnda tantm. stanbula ilk gittiimde bir trl o evreye uyum salayamyordum. Amed116deki ortam aryordum. Giderek o kltre kar yabanclnn daha fazla bilincine varma geliiyor. Ayn zamanda kendi kltrne, Amed de olabilir, yani Krt aslnda yle insanlar arayp onlarla iliki kurma geliiyor. ... Byle iki kltr arasnda byle ey var, ezilme, skma gibi bir ey oluyor. ounlukla yalnz kalma, kendini yalnz hissetme eklinde ey oluyor. Kendini oraya ait grmyorsun. ... Giderek kendi kimliini kefetmeye balyorsun orada. ... Ben de o dnemde katldm. ... Kendi tarihini renmeye balyorsun. Halkn imdiye kadar ne durumda olduunu reniyorsun ite ... te onlara kar bir eyler yapmam gerekir tarznda bir dnce geliiyor sende. Glsm: Amcamn kz ehir faaliyetlerinde yer alyordu. Onun cezaevine giriiyle birlikte benim cezaevi ilikim geliti. Genel toplum ierisinde bir gurur vericiydi. yle grlyordu. ... mreniyordum. Kendi istemimle katlm yapmak istedim. Karar verdim. tibar gren bir mevzuydu. Kadn ordusu u bu diyorlard cezaevindekiler. Kadnlar gittiklerinde artk bu orduya katlabilirler diyorlard. lgimi ekti yani. ... Ben feminizmi byle rendim. ... Ben hi evlenmeyi dnmedim. nk gryordum ablamlarn ilikilerini. Kimse bu konular tartmazd. Dinde de mesela. Annem babamdan izin almadan darya ktnda bunun gnah olacan dnmesi bende hep bir erkek kart duygu da gelitirdi. Ama bir yandan da devrimcilikte bunlar yok diye dnyorum. Byle hibir ey yok . Kadn erkek eitlii var. Kadna bask yapma yok, bir sayg sevgi var. Parti iinde gryordum, kadn ite girdiinde arkada gel buraya falan bir sayg sevgi var. Bunlar da grdm ve devrimcilerde byle bir ey olmaz diye dnyordum.
116

Diyarbakr

195

Suna:
Annem, kat bir insan deildi. Ama evrenin basks onu mthi etkiliyordu. Kzn byledir denmesini duymaktansa lmeyi tercih ederdi. O yzden de neredeyse d dnyayla ilikimi koparmt. Pamua gittiimde bile birilerini rgtlerdi yani bak birileriyle konuuyor mu diye. ... Evden kurtulmak istiyordum, gerilla da bir kurtulutu. O sralarda isteyenim oldu. 14 yandaydm. Evleneyim, aileden kurtulaym dedim. Bir yandan da duygusal bir etkilenmeyi yayordum. Mesela lmler beni ok etkiliyordu. HADEPe gittim Halepe katliamnn resimlerini grdmde rahatsz olduumu hissediyordum. Med TV aldk. ... Aslnda orada beni en fazla etkileyen, byle kadn da bir erkek gibi. Yani rahat, silah elinde, her eyi yapabilir, her yerde dolaabilir. Yani o fiziksel yn beni ok etkiliyordu. ... u vard; aile ve akraba ierisinde, hani bizim toplumda birey ok fazla nemsenmez, hele bu bir kadn oldu mu hi nemsenmez yani. ... O yzden belki de en fazla o zaman dndm ey uydu, ben gittikten sonra vay bundan hi beklemiyorduk bu nasl byle bir ey yapt diyeceklerdi mutlaka. nk oraya giden bir bayana ok farkl baklrd. Artk byle bir etkilenme olunca, aslnda evlilik yerine bunu da seebilirim dedim. Evlendikten sonra bir kadnn geldii durumu da grebiliyordum. ... 1997 ylyd (daa) ktm.

Hasiye:
Ben de onlar gibi olmak istedim. Diyordum yani, serbestler bak ne gzel bu kye gidiyorlar, baka kye gidiyorlar. Yani, kimsenin basks olmadan, nk hani kyde bir denetim vard. ... ikinci kez grdmde onlarla konutum, katlmak istediimi syledim. kz arkadatk. ... Benimle katlan o arkadam, o hafta dn vard. Evlenmek istemiyordu. 91in sonlarnda. Katldk. ... Aile ortamn gryordum, rnein ben aabeyimle yengemin ilikisini gryordum. Annemle babam. Yani bana evlilik ey geliyordu, yani, evlenmeyeyim de ne olursa olsun.

Daa gitmek suretiyle aktif katlm gsteren kadnlarn, katlmlarna nceki yaamlar ile balantl olarak ykledikleri anlamlar ile HADEPli kadnlara uyguladm soru katlarna verilen yantlar arasnda paralellikler bulunmaktadr. nceki blmde grld gibi partide yrttkleri siyasal almalarn kendilerine ne kazandrdna ilikin sorulara bilgi ve tecrbenin artmas, insanlk iin yararl bir i yapma, kendine duyulan gvenin artmas, yeni insanlar tanma ve

196

evrede sz dinlenen sayg duyulan bir kii haline gelinmesi gibi yantlar verilmiti. Burada da katlma, gnlk yaamla dorudan balantl bir ekilde yklenen anlamlar grmek mmkndr. Ayenin anlatm ayr tutulacak olursa, katlmn nedenleri arasndaki iki etkenden birisinin deer grme gibi manevi bir etken olduu grlmektedir. 7. 3. Kadnlar Kendilerini Nasl Tanmlyorlar: Ben Kimim Sorusunun oklu Yantlar ve Yzeyleri: Kadnlarn kendilerini tanmlamalarnda Krt hareketinin ideolojik syleminin etkisi bulunmaktadr. Bu sylemden etkilenmemi kadnlarn, kim olduklarna ilikin anlatmlarnda, etnik kimlik vurgusu n plana kmamtr. Bunun yerine rnein cretli bir ite alyor olmalar ya da i aramalar gibi, cretli igc piyasasndaki konumlar gndeme gelmitir. En byk sorununun ocuklarn geindirebilmek iin i bulmak olduunu dile getirmi olan Fatmann, sigortasz bir ekilde ve asgari cretin altnda bir cretle bro iisi olarak alan Ferdann ve mevsimlik tarm iisi olan Kymetin yantlar bu ekildedir: Fatma:
Ben bir vatandam. ocuklar iin evi iin hayat iin bouan bir anneyim diyeyim.

Ferda:
Yani Ferda kimdir, Ferda, (bekliyor) nasl diyeyim, ben alan biriyim. Her eyi elde eden biriyim, hrslym, glym. Sz hakkm geerlidir, yani ailede olsun, ailede szm geer benim, yani yle tanmlayabilirim, ksacas tuttuunu koparan biri yani.

Kymet:
Mesela ben emeki bir insanm. Mesela ben bunu syleyeyim.

Politik katlm gstermemi olan Kymet, kendisini ncelikle emeki kimlii ile tanmlam olsa bile, emek srecinde yer alm olan btn kadnlar iin bu geerli deildir. Politik deneyimleri bulunan kadnlar kendilerini ncelikle etnik kimlikleri ile tanmlamay tercih etmilerdir. rnein kylerinin yaklmasnn ardndan nce

197

Liceye, sonra Diyarbakra ve en sonunda da stanbula g etmek zorunda kalm olan, kardelerini kaybeden, kendisi de bir sre cezaevine giren Eminein yant bu ynde olmutur. Emine stanbulda uzun sre tekstil iilii yapt halde ncelikli kimliini emeki olarak tanmlamasn u ekilde gerekelendirmitir:
Bence en ok Krt olduumdan (ezildim). Eer Krtler bu durumda olmasayd ben bu kadar ezilmezdim.

Tpk Emine gibi otuzlu yalarnda, lise mezunu, aktif politik katlm gstermi ve cezaevine girmi olan Mehtap da yllarca ttn iilii yapt, sendikann i yeri temsilcisi olduu halde, benzer bir yaklam sergilemitir. Bylesi bir yaklam gstermi olmalarnda, Krt kimlii eksenli politizasyonun etkisi kadar, bu kimlik balamnda yaam olduklar deneyimlerin etkisinin de bulunduu gz ard edilmemesi gereken bir durumdur. Kendilerini ncelikle Krt kadn, Krt ya da kadn gibi etnik ya da toplumsal cinsiyet kimlii ile ifade edenler, daha ok dorudan ya da dolayl olarak Krt hareketinden etkilenmi ve/veya onunla iliki kurmu olan kadnlar olmutur. Bu kadnlarn Krt kimliini stlenme biimleri farkllk gstermektedir. Farkll hareketle ilikilenme biimleri, yalar, baka hareketlerde yer alm olmalar ya da kadn hareketinden etkilenme dzeyleri gibi etkenler ortaya karmtr. rnein karde, evlat ya da e gibi sevdii bir aile yesinin dolaym katlm gsteren kadnlar, Krt kimliini bu dolaym iinde stlenmi olduklar gibi, kadn kimlii yerine anne, abla, e gibi aile iindeki cinsiyet rollerini n plana kartan ifadeler kullanmlardr. Aadaki ifadeler bu tr bir stlenmenin rnekleri durumundadr. Kardeleri ve yeenleri daa gitmi ve bir ksm yaamn yitirmi olan Fikriye:
Ya vallah ilk nce ben bir anne olarak kendimi tantaym. Bir anneyim ama bir Krt ocuun annesiyim. ... Ben bu kadar biliyorum.

198

ocuklar krsala gitmi, ikisi krsalda, biri de cezaevinde yaamn yitirmi olan Glizar:
ocuklarn annesiyim, gerilla olmann acsn, derdini, yarasn ok yaam olan ocuklarn annesiyim. Onlarn acsn yaamm. Ben de onlarn davas iin. Benim ocuklarm yani. ocuklarm bittiler.

Ei daa gitmi olan ve kzn tek bana byten Mihriban:

ncelik Krt, Krt kadnym, gerilla eiyim. Hepsi de birbirine bal.

ki kz bir yl arayla yaamn yitirmi olan Muazzez:

nce anaym, kadnm da, Krt annesiyim. Yani analk ar basyor.Evlatlarmdan kaynakl balym. Yani bugn deseler ki lme de git, giderim

Bu kategoride yer alan kadnlarn bir ksmnn kimlik anlatlarnda, Krtl daha ok kltrel boyutlaryla algladklar ve kendi kimliklerini de kltrel zn tayclar olarak tanmladklar grlmtr. Hamdiye:
Kimliim Krttr. ...eyini pek bilmiyorum. Bence iyi bir eydir. ... ok seviyorum. Giyimlerimiz bir olmaz, ben ocuklarmla dolayorum diyorum, demeyin bu annemiz deildir, diyin annemizdir. Aslmz budur. ...Dildir. Baka bilmiyorum.

Bar Anneleri iinde yer alan Zeri de, kendini Krtln otantik zelliklerinin taycs olarak grmekteydi:
Hem Krdm, hem anneyim. Krtlm, bak bu kadar yakalanmm, arkadalarm demi bu bandakini indir117 ki seni tanmasnlar. Ben dedim ben indirmiyorum. Ben Krtlm indirmiyorum. Bamdaki tlbent Krtlmdr. Dilim de Krtlmdr. Ben bunlar atmyorum. Hem anneyim, hem Krdm.(talik bana ait. h.)
117

Banda yreye zg ktan denilen uzun beyaz ba rts bulunmaktayd.

199

Otantik kltrel simgelerin kimliin gstereni olarak alglanmas ya da kadnlarn kendilerini etnisitenin kltrel znn taycs olarak alglamalar, yukarda da belirtildii gibi btn kadnlar asndan geerli deildir. Bu alg, politik ilgileri ve aktiviteleri abla/anne vb. olma dolaymyla gerekleen, orta yal/yal kadnlar iin geerlidir.

Sevilen aile yeleri dolaymyla stlenilen ve kadnn geleneksel rollerini n plana kartan bu anne-e-karde-abla nitelemesi yerine kendisini dorudan Krt kadn olarak niteleyenler ise, daha ok gen ya da orta yalarda olan, aktif katlm gsteren ve zaman iinde gelien bir kadn bak asna sahip bulunan kadnlardan olumutur. retmen okulu mezunu ve DEP ve HADEPte aktif kadn almas yrtm olan ve ei tarafndan ezildiine inanan Halise bunlardan birisidir:
Ben kendimi ezilen bir Krt kadn olarak tanmlarm. Ben u anda kadn olduum iin eziliyorum.

Bir olu daa ktktan sonra HADEPte aktif olarak alma yrtm olan ve ei ile evdeki olunun kendisini ve kzlarn ezdiini dnen Hikmet:

Bir kadn olarak ifade edeyim, bir kadnm ama ok eziyet eken bir kadnm. Bir anne olarak, bir e olarak bir Krt kadn olarak ancak kendimi bu kadar ifade edebilirim.

Nure de kyleri boaltlp ei tutuklandktan sonra evi geindirmek iin darda almaya balayan, ardndan cezaevindeki tutuklular destek eylemlerine katlan ve en sonunda da HADEPte kadn almas yrtmeye balayan biri olarak kendisini Krt kadn eklinde tanmlamaktayd:
En birinci kimliim ncelikle kadnm, ikinci Krt kadnym.

Okumu ve meslek sahibi olan Selma:

200

Krt kadn. Krt kadnndan sonra insan haklar savunucusu gelir.

Krt hareketi ile anne/abla/e gibi geleneksel cinsiyet rolleri balamnda ilikilenmeyen kadnlarn bamsz bir kadn kimlii edinme asndan daha avantajl olduklar grlmektedir. Hareket iindeki deneyim biimi ve ideolojik erevelendirmenin kadn kimliinin stlenilmesinde etkisi bulunmaktadr. rnein drt yl dada kalp, ardndan yedi yllk tutukluluk gnlerini daha ok kadn eitimi ile geiren Hasiye, kendisini ncelikle kadn kimlii ile tanmlamay tercih etmitir:
Kadn olarak. Yani milliyeti deilim. nk kadn daha evrenseldir.

Hasiye gibi cezaevinde kalm olan Glsm de kendini kadn kimlii ile ifade etmeyi tercih etmekteydi:
Kadnm, Krdm, sosyal bir varlm. Bata yola karken bir Ktlk vard. Krt mcadelesi ierisinde, aslnda kadn olarak yer almam gerektiini grdm ve bunun evrensel bir ey olduunu. ... Yani herhangi bir milli aidiyetle deil, cinsel aidiyetle kendimi konumlandrma.

Vurgulanmas gereken bir husus da, yukardaki anlatlarn, kolektif ve bireysel kimlik inasnn, deneyimlerle ve kolektif eylem ile ilikisini gstermekte olduudur. Aada kadnlarn Krt kimliini nasl bir anlam evreni iinde tanmladklarna dair anlatlar yer almaktadr. Anlatlarda Krt hareketinin kimlik syleminin etkileri ve kadnlarn gnlk yaam deneyimlerinin, bu oluumdaki rol aranmtr. Sralanan bu balantlar kadnlarn anlatt olaylara bakarak deil, nasl anlattklarna, hikayelerinin kurgusunun Bir ve temel unsurlarnn kadnlarn neler olduuna bakarak incelenmektedir. baka ifadeyle subjektif yorumlarna

dayanlmaktadr. Gerekte ne olduundan ziyade, olanlarn kadnlarca nasl yorumlanp anlamlandrld nemsenmektedir.

201

7. 3.1. Kolektif Eylemin Maduriyet erevesi ve Hak-Eitlik Aray Olarak Kimlik Aadaki anlatlar, kadnlarn Sizce Krt sorunu denilen ey neydi, kaynanda ne vard, nasl zlebilir? sorusuna verdikleri yantlardan aktarlmtr. Bu soruya verilen yantlarda, yukarda deinildii gibi, kadnlarn Krt kimliine ilikin alg ve anlamlandrmalarn hak/hakszlk temas eksenine oturttuklarn grmek mmkndr. Politik ilgi ve aktivite yklerini 12 Eylle dayandrdklar daha nce aktarlmt. Buna paralel bir ekilde Krt sorunu na ilikin anlatmlar da 12 Eyll yklerinden, Krte yasandan balatlm ve olaylarn ak iinde insan haklar, kimlik haklar ve sosyal adalet sylemine dntrlm bulunmaktadr. Herhangi bir politik aktivitede yer almam olan kadnlarn anlatmlarnda da hak temas yer alm olmakla birlikte yukardaki kurgu ve yorum esas olarak politik aktivite iindeki kadnlar asndan anonim bir zellik gstermitir. Bu adan hareketin maduriyet ve haklar syleminin kadnlarn kurgularnda tekrarlanm olduu belirtilebilir. Ancak aada da grlebilecei gibi kadnlar bu maduriyet durumunu ve hak talebini kendi gnlk yaamlarnda karlatklar glklerden hareketle tanmlamlardr. Krt sorununun ifadelendirilmesinde, politik etkenler kadar sosyo-ekonomik etkenlerin de dillendirilmi olmas; zellikle zulm kavramnn sadece politik basklar iin deil, isizlik ve yoksulluk gibi sosyo-ekonomik fark algsn ifade etmek iin de kullanlmakta olmas dikkate deer niteliktedir. Anlatlardaki italikler bana aittir: Selma:
Yani hak. nk Krt sorunu hak olarak, hak kavram gzyle bakyorum. (zm) Kesinlikle hakkn elde edilmesi olarak gryorum, ok yaln olarak.

Hasiye:
Krt sorunu da varlk sorunudur bence. Yani var olup olmad bile belli deildi. nk inkar edilen bir eydi. ... Bence, ite varl kabul ettii anda zlr. Yani bir ey var ama sen inkar ediyorsun.

202

Mkrime:
... hakkmz, hukukumuz. Mesela bize hakaret ediliyordu, zulm ediliyordu. Bizi hor gryorlard. Biliyorsun hala kydeki akrabalarmz eziyet gryorlar. Amcam tutukland.

Suzan:
Kardeimi ldrdler. Babam ldrdler, kaynmn ocuklar girdiler ktlar yani. Kaynm, yedi sene cezaevinde yatt yani. ... Yani, onlar didiler ki Krtler hakldr. Yani bize zulmediler. kence grdk, ne bileyem ite. Kyleri yakilar ite, ky kalmad zaten. Yani ok konuilard. Vallah ben hakl gridim. Halen de hakl griyem. ... nk, ok zulm grdler ha. ... Grdk yani, ok zulm grdk. grmedik deil.

Glizar:
Bu dava zorluktan kaynakl bir davayd. Yani biz de kalkalm. Biz de insanz, haklarmz vardr. Neden hem insanz, hem varz ama hem de yokuz. Buydu. Valla, bu dava bu zulmn davasdr, yoksulluk yani, Gneydou, Dounun belki ou yoksulluktan da kt bu sorunlar. Devletin umursamazl mesela, Gneydouyu Douyu, hibir hak tanmamlar mesela bize. Ki herhalde bu davalar da bunun stne kt herhalde.

Medine:
Hak istiyorlard. Devlet de haklarn vermiyordu. Bu nedenle. Biz zulm ve hakaret grmz. Devlet buraya bir ey yapsayd, bir fabrika olsayd, kocamz gidip alsayd, kazanc olsayd, kocamz da bize kar mahcup olmazd.

Mehtap:
Tamamyla bizim zerimizdeki basklardan kaynakldr yani. Biz bizzat yayorduk, gryorduk. ... Dilin alnyor. Corafyana yatrm yaplmyor, fakirlie zorlanyorsun. Bu bal bana bir baskdr, zulmdr yani.... Tamamyla belli haklarn verilmesiyle zlebilir. Kltrel haklar, dil hakk.

Bu anlatlarda, Krt sorununun, znde siyasal bask ve yoksulluk olarak sistemden kaynakl politikalar balamnda ifadelendirildii dikkati ekmektedir. Sorunun

203

ekonomik ve politik balamdaki ieriine dair konuma esnasnda kullanlan Krtler/bizin kar kutbundaki tekinin Trkler olduuna dair bir iaret bulunmamaktadr. Nitekim sizce bu sorun Krtler ile Trkler arasndaki bir sorun mudur? eklindeki soruya kadnlarn hi birisi olumlu yant vermemitir. Trkler ile bir sorun olmadn dile getirmilerdir. Bu anlatmn referans erevesini devlet politikalar oluturmaktadr. Tm bu anlatlar, kadnlarn etnik kimlii, zsel kltrel ya da biyolojik farkllklarla yaratlan bir anlam evreni iinde deil, yaadklar politik deneyimlerin youn etkisi ile bir varoluunu kantlama ve hak arama eklinde anlamlandrmakta olduklarn dndrmektedir. 7. 3. 2. Kimliin teki ile liki inde nas: Biz ve Onlar
Kimliin inas ... kartlarn, tekilerin belirlenmesini gerektirir; bunlarn fiili halleri, bizden farkllklarna ilikin kesintisiz yorumlara, yeniden yorumlamalara konu olur hep. Her a, her toplum kendi tekilerini yeniden yaratr. Dolaysyla, dural bir ey olmayan kendinin ya da tekinin kimlii, tekrar tekrar elden geirilen tarihsel, toplumsal, dnsel, siyasal bir sretir; tm toplumlarda bu sre, bireyler ile kurumlarn katldklar bir ekime olarak ortaya kar.(Said, 1999: 346-347)

Edward Saidin bu saptamas konumuz asndan da geerli grnmektedir. Ayr bir kimlik olarak Krt kimliinin inasnda/ tekil zneler tarafndan stlenilmesinde de farkl koullarda ve dnemlerde farkl anlamlar yklenen teki ile karlama belirleyici bir rol oynamtr. Eriksenin (2004: 25) de altn izmi olduu gibi yaltlm bir grup kimliinden sz etmek mmkn olmadna gre, bu ok anlalabilir bir durumdur. Anlatlar, kadnlarn etnik kimlik balamnda bizini belirleyenin, tarih ar kltrel bir zle ayrtklar, biyolojik olarak farkllatklar bir teki yorumu olmadn dndrmektedir. Bizin ve tekinin yorumlanmasnda kltrel ya da biyolojik snr talarnn yerine sosyo-ekonomik ve politik konumlaryla ilintili politik ierimi ar basan ve Ahskann (1996: 33) oluumunu ezilme sonucunda oluan toplumsal bir ifade ve bir diren nesnesi eklinde ifade ettii bir kimlik inas karmza kmaktadr. Nitekim grlen kadnlarn ayr bir kimlik inasndaki en nemli

204

unsurlarn dil ve sosyo-ekonomik farkllk algs olduu grlmtr. Hatta sosyoekonomik farklln kodlanma tarz, onlar zengin, biz yoksuluz rneinde grld gibi yer yer etnik kimliin snfsal bir kategori gibi yorumlanmasna yol amtr. Biz-tekinin karlkllk iinde inasnda, Krtlk, sosyo-kltrel ve politik bir kategori olarak ortaya kmaktadr. Biz ve teki arasndaki farkllnn, dil fark ve yoksulluk balamnda kodlanmasnn gerisinde, sosyo-ekonomik ve politik sreleri; bir baka ifade ile blgeler aras eitsizlii ve bir iktidar sylemi olarak Trk kimliinin ina srecinin etkilerini ya da daha zgl olarak 12 Eyll dnemindeki dil yasann etkilerini izlemek mmkndr. Tm bunlarn ayr bir kimliin yap talar olarak kodlanmasnda ise 1980 sonrasndaki yaananlarla birlikte hareketin politik syleminin rol bulunmaktadr. Ama hepsinden nce vurgulanmas gereken, kadnlarn biz/onlar tanmlarn, snrlarn kendi gnlk yaamlarnda deneyimledikleri adaletsizlik ve maduriyetlerden hareketle oluturmu olduklardr. Bu durum yeni sosyal hareketler literatrnn, maduriyetin gnlk yaam iindeki yaanmasnn ve grup etkileimi iinde kimlik oluumunu etkiledii vurgusu ile paralellik gstermektedir. Ky kkenli kadnlar teki ile karlama anlatmlarn, ounlukla jandarma ve okuldaki yeni dil temalar ile rmlerdir. Hasiye:
Trke (ile) 12 Eyllden sonra, onun etkileriyle (karlatm). O zaman, mesela bizim kyde herkesi topluyorlard. Evimiz, hemen okulun, arkasna dyordu. Bacadan byle okul net bir ekilde grlyordu. Adamlar toplanyorlard orada, kadnlar, ama zellikle de erkekler. ... Ve Trke baryorlard. Tabi biz anlamyorduk. Yani baka trl konuma ekilleri de mi var?(diye dnyorduk). Yani aslnda dnyann dahi kendi kymle snrl olduunu dnyordum. Konuma dilinin de baka bir dil olduunu mesela ben o zaman fark ettim. Barp armalar. Sonra okula baladmda, okulda yine ou zaman Krte konuuyorduk. Kimse bilmiyordu ya. retmen baryordu, niye renmiyorsunuz diye.

205

Makbule:
O zaman kylerle ehirler arasnda da fark vard. Gerekten. Bir okumuu ok ykseltiyorlard. Bir dil bileni. nk, doktor, retmen, tahsildar, hepsi Trktler. imdi Trke bilmeyenler zorluk ekiyorlard. O konuda biz diyorduk keke Trkeyi bilseydim. Ara sra bu ineciler memurlar gelip gidiyorlard. Yani sadece askerler geliyordu o da baskyd. Okul mokul yoktu ki retmen olsun. ... O zaman, Trklere hizmet yaplyordu, bizim tarafta okullar yoktu. ... imdi bu memurlar geldii zaman sanki millet onlara zeniyorlard. Onlar bu dili biliyorlar. Hatta milletin iine bu da girmiti, diyordular ne aa maa olur, ne Krt paa olur bunu her zaman sylyordular. Ben imdi dnyorum o sz yanl bir szd. Yani insan insand....

Kadnlarn dil farkna ilikin anlatmlar bu farka ilikin alg ve anlamlandrmalarnn karmak boyutlar bulunduunu dndrmektedir. Hamdiye
Biz hep evde Krte konuuyorduk, Trk komumuz yoktu. ...annemle st satmaya gittiimiz yerlerde Trke konuuyorlard, bize diyorlard Trke bilmiyor musunuz?, eve gelip alyordum. Neden biz Trke renmedik diye. ... renmeyi istiyordum. Trke konuanlar farklyd. ... Onlar zengindi, biz de zaten fakirdik.

Fikriye:
... renmeyi ok istiyordum. ... imde byle ac gibi istiyordum Trke reneyim. Vallah ben yalan atmayaym, o zaman sanki Trke gzel bir eydi. Sanki yani bir byklktr, sanki dnyada hibir ey yokmu gibi Trke vard.

Sabahat:
... Az nce de bahsettim ya kyde, ocukkenden bilin altna yerleebilen bir ey vardr yani. Diyelim ki kymzde Trkler Krtler vard. te onlarn televizyonlar var, radyosu var. Gzel bir ekilde dinliyorlar. Mesela biz Trke ok fazla bilmediimiz zamanlar onlar anlamyorduk. te Erivan radyosunun saati geldii zaman byle oturuyorduk nne. Neden oturuyorduk, demek ki anlyorduk yani. Biraz o bilinle o eyle krklendi bizde o ey.

206

Hikmet:
Annem, Diyarbakrn merkezindendi. Bizimle Trke konuuyorlard. O zaman Trkeyi bilmek de diyelim, ok byle marifetti yani. Mesela ben okula gittiim zaman Trkeyi mkemmel biliyordum. Bence bir zarar yoktur Trkenin yani konumak gzel bir eydir. Ama imdi ocuklarmz kesinlikle Trke konumuyor.

Burada rnekleri sunulanteki ile karlamaya dair anlatlarda n plana kan iki unsur bulunmaktadr. Birincisi jandarmada ifadesini bulan rtk bir bask imas, ikincisi de teki dilin hem dayatlan ve hem de daha ilevsel, daha yksek statl bir ey olarak alglandnn ifade edilmi olmasdr. Gerisinde hem yaanm bir tarihin hem de ideolojik bir kurgunun bulunduunu varsayabileceimiz bu anonim anlat zerinde durmaya deer niteliktedir. Kadnlarn dorudan deneyimledikleri tecrbelerin politik anlam evreni iinde yorumlanmasnda 1980 sonras Krt hareketinin ideolojik syleminin etkilerini de ayn aklkta izlemek olanakldr. Kye gelen teki ile bu ekilde ilk karlamann yerini onunla birlikte yaam deneyiminin ald durumlarda ise tekinin inasnda dil farkllnn yan sra sosyo-ekonomik ve kltrel fark vurgusunun belirginletii grlmtr. Mihribann anlatm buna iyi bir rnektir:
Diyarbakra geldiimiz zaman biz mesela o zaman kendi dilimizden utanyorduk. O kadar yani kafamz ykanmt ki, nasl utanyorduk , biz konutuumuz zaman insanlar glyordu. ... Mesela o zamandan beri artk biliyorduk Trk, Krt. Krtlerin dilinin stnde ne kadar bask olduu. Biz de artk anladk. Kydeyken anlamyorduk. ... Ama u da var, bizim kar komu da Adanalyd. ... Komu bana diyordu ki ben Krteyi bilmiyorum, sen bana Krteyi anlat ben de sana Trkeyi anlatacam. Kalem kat alyordu, ... O zaman bunlar da demek ki Krte istiyorlar, ondan sonra gurur duyuyorduk. A bizim dilimizi onlar da renmek istiyorlar. ... Yani nasl, herkesin bir dili vardr. Biliyorduk artk Krte bizim dilimizdir.

Yldz:
Kyde Trkenin daha ok okuyanlarn, byk adamlarn, hani kyde bir retmen en byk adam saylr. Ben de byk adamlarn byk insanlarn Trke konutuunu

207

sanyordum. zmire gittiimde herkes Trke konuuyordu. Bir tane ocuk vard, Trke konutuunu duydum. ok ardm. Dedim bu ocuk nasl Trke biliyor, ben bilmiyorum?. ... Baka bir eliki noktas ekonomik oldu, en byk elikiyi ekonomide yaadm. Diyordum biz fakiriz. Kale118 biliyorsun zaten ou Krt. Biz fakiriz onlar neden zengin diyordum.

Medine:
Krtler nce (Adanada) ok yoktular. Komularla gidip gelmiyorduk. Birbirimizin dilini bilmiyorduk, bize tuhaf geliyordu. Darda bazen birlikte oturuyorduk. Biliyorsun, diyorlard pis Krtler. Biz de diyorduk biz pis miyiz, kirli miyiz, bakyorduk kirli deiliz. Bu szleri ok zorumuza gidiyordu. ... Vallahi ne diyeyim, insanlarn arasnda fark yoktur. imdi bize hakaret yapmazsa, zulm yapmazsa, iimiz karmz olsa, memleketimizde i olsa, farkmz yoktur.

Nurhan:
E Krt kadnlar her zaman fakirlik iindedirler. Her zaman darlk iindedirler. ... Bu fark vardr. Trkler hep maaldr, maalarn alrlar. Evleri, halleri iyidir. imdi Krt erkei, elinde bir ey yoktur. Ameledir. Karlar da bu durumdadr. Bu fark var. ok fark var yani.

Biz ve onlara dair anlatmlarda dikkat eken baka bir nokta da 1990l yllarn iddet ortamnda zorunlu olarak g yaam olan kadnlarn farkll yer yer ayrmclk ve dlanma olarak algladklar ve byle ifadelendirdikleridir. Bunda gidenlerin olaanst gidi koullar kadar, gelinen yerde kendilerine gsterilen yaklamn, Erderin (1998) ifadesiyle gn travmatik boyutlarnn da etkide bulunduu dnlebilir. Glizar:
Komularmz vard, Bazen diyorlard Krtler ktdr, Krtler insanlar ldryor. Bana ok dert oluyordu. Biliyorlard biz Krdz Diyarbakrlyz, fakat bir kere ev sahibimiz demiti kiraclarmz Krttr ama o Krtlerden deildir. Yani o kt Krtlerden deil diyordu. Zorumuza gidiyordu.

118

zmirde Krtlerin youn olduu Kadife kale semtini kastediyor.

208

Emine:
stanbula trenle gitmitik. Ben, annem, yengem, kz kardeim ve aabeyimin ocuklar var tane. Hibir yeri bilmiyoruz. ... Fatihte bir ev kiralamlar, bizim Diyarbakrdaki evimiz ... 8. kat, kaloriferli, asansrl. stanbul a gittiimizde sanki yedi kat yerin dibinde ev tutmutuk. Bodrum kat, koku, alt katta. Bize bir kabus gibi bir eydi yani. ...Ben orada atlyede ie baladm. ... Caalolunda bir penye iinde altm. stanbulda ie baladmda bana ilikiler ok yoz geliyordu. Yani kadn erkek ilikileri ok eydi. Hani derler ya kimin eli kimin cebinde belli deil. Ben alktan lsem burada alamam dedim. Sonra tekrar i buldum. Onlar Malatyalydlar, Krttler ve onlarn ilikileri hani Krt olmamz, Diyarbakrdan gitmemiz, hani o Krt olay onlarda eydi, Krte konuuyordular. ... stanbulun yaam ierisinde grdm, yani byle insan znden kaybetme durumu da var.

Fikriye:
Kydeyken yle Trklk Krtlk bilmiyordum. imdi benim u an diyorum Krt de olsun Trk de olsun yani dnce mesela fark etmiyor. ... bu aile Batya gitti, ben bunu gerek syleyeyim ben biraz kskandm, yani ben niye kskandm, baktm denizin kenar bile duvar yaplm. O kadar byle aalar elle ekilmi. Bizim burada aalarmz var, hatta yandryor, hatta da kesiyor, onlarn da o kadar koruyor, ben ondan kskandm. Hatta bizim ky biz alt saat yol gidiyoruz bile yol yoktu. Dedim niye oraya o kadar bakm yapm niye bizim yol yok. Niye ki yle ben orada kskandm, diyem madem ki bir devlettir, buraya da ayn yapsayd. Burasn da ayn tutsayd.

tekine ilikin btn ifadeler gz nne alndnda kadnlarn biz-onlar ayrm alglarnn temelinde etnik kkene yklenen zsel, deimez farkllklarn yerine, sosyo-ekonomik ve kltrel farkllklara ilikin alglarn zsellik olarak kodlamalarnn bir kez daha altnn izilmesi gerektii dnlmektedir. Bu zelliinden dolay, bu farkllk algsnn geirgen olduunu, deimez snrlar izmediini vurgulamak mmkndr. Yine de bu durumun, trde kimlik kurgusunun yol aaca amazlar ortadan kaldrmaya yetmeyecei vurgulanmaldr.

209

7. 3. 3. fke ve yknme: Trde Kimlik Algsnn Amazlar Krt kadn kimliinin kadnlarca stlenilmesine ilikin belirtilebilecek baka bir husus, farkllk algsnn kadnlarda yol at duygularn tekine zaman zaman yknme zaman zaman da fke eklinde da vurulduudur. Bu konunun psikanalitik bir yaklamla irdelenmeye deer olduu aktr. Ancak bylesi bir irdeleme bu aratrmann snrlar iinde ne gereklidir ne de olanakl. Sadece Blent Somayn (2001: 114) szn ettii egemen kimlik syleminin oluturduu st benlik balamnda deerlendirilebileceini belirtmek yeterlidir. Said (1999: 339), bir Arabn kendisini Hollywoodun imal ettii trden bir Arap olarak grmesi durumundan sz eder. Bu durum Doulunun kendisine Batnn yaratt Doulu imgesi iinden bakmasn ifade etmektedir. Doulu kendi anlatsn oluturmaya kalktnda da Bat bir kyas erevesi olarak varln koruyacaktr.

... Kimi yerel anlatlarda Bat bir st anlat, bir kyas erevesi olmaya devam eder. ... Bu erevede onlarda, biz de birer kurgudur. Birincisi Oryantalizme tepki olarak oluturulmu ... kurgulanm bir Baty yanstr. kincisi de kendini onlarn gznden grme abasn. Bu aba iinde biz derken Oryantalist sylemi iselletiren Doulunun derdi sanki Batl iin nasl bir nesne, hatta arzu nesnesi olduunu aratrmaktr. Kendini onun gznden grmeye devam ederken bir yandan da kendini ondan ayrmaya, rtn ispata alr. Batnn egemenliini grmemek gstermemek iin bir kimlik oluturma gayretine girer. Ama bu sylemin Batya kar hayranlk ve fke arasnda gidip gelen ikircikli tavrnn snrn izen hep bir bakalar vardr.

(Ahska, 1996: 24)

Narinin zaman zaman duygusal anlar yaayarak dile getirdii karmak dnceler, kimlik algsnda sosyo-ekonomik farkllamann, kltrel kodlarn, gn tekiyle karlamada yol at travmatik etkinin da vurumu niteliindedir. te yandan tm bunlarn yan sra, tekinin kyas erevesi olmasnn da da vurumudur. Bu anlatmda fke ve yknme bir arada bulunmaktadr:

210

(Adanaya g edildiinde) Aile olarak ite isizlik (sorunu yaadk). Yokluktu. te ora farklyd. ... Gittiimiz mahallede bizi kabul etmediler. ... Trk mahallesinde oturuyorduk. ... bizim tm mahalle toplanm, ... ite yok efendim bunlarn kiralar neyse biz veriyoruz, onlar buradan kartn. ok gelip gidenleri oluyor. Bizim mahalleyi bombalarlar, bilmem ne yaparlar, ne yaparlar. ... Biz evimizi tadk oraya ve orada da arabann iinde koymadlar ki eyalarmz gtrelim oraya ... Yani bir toplumdan, ne bileyim, reddedilmek ok kt bir ey o. O anda ok kt anlar yaadk. Orada byk bir rezillik ektik. Tabii ki kendimizi toparlayana kadar senemiz geti. Ondan sonra biraz rahatladk. 12 sene o evde kaldk. Yani (artk) diyordu ne kadar Diyarbakrl varsa gelsin evimize girsin. Yani bizden ok memnun kald. ... Gidi geliimiz var, ok kr, ilk senede biraz yaadk, ondan sonra sknt olmad. ...(Fark) Yok, yok yani. Krtler ok cahil. ... Yani ben yle syleyeyim, Bat tarafna bir gidin, bir de Douya bir bakn. Etrafna bir bakn ve insanlarn grn. Bak, erkekleri mesela u anda, benim beyim ne zamandan beri ie gitmi, yani bu evlilik mi? ... Bunlar gryoruz da diyoruz (isyan edenler) hakl. Kendi haklarn aryor ha. imdi gidin mahallede arayn, yani mahallede sadece ben deilim. A st kattakinin kocas hani nerede? Dierlerinin kocas hani nerede? Mahallede arasanz, on tane erkek bulamazsnz. O erkekler de yal, yani kimse onlar ie alamaz. naat ilerini yapamyorlar artk. ... Ne yapaym, eime gitme desem (alyor) evin iinde a kalacaksn. ... Yani odur, baka da ben bilmiyorum. Bazen ben dnyorum, bazen diyorum Trk erkei mesela iki tane ocuk yapar ondan sonra da artk yani kendini korur herhangi bir ekilde. Yani o iki ocuu da artk gc yeter okutmaya, ey olur. Onlar bir eyler olur. Fakat biz yedi on tane derken artk bakamyoruz. Bazen o ekilde dnyorum, bazen de diyorum, niye, ama diyorum yani yzde biri olsun, yzde biri olayd da en azndan derdik yani demek ki byle. (italik bana ait h)

Bu ruh hali benzer deneyimi yaam olan baka kadnlarn anlatmlarna da yansm bulunmaktayd. rnein biri eitimli ve politik tecrbesi olan dieri de okur yazar olmayan ve politik tecrbesi bulunmayan iki kadnn; alma ve geici g nedeniyle Diyarbakr dnda uzun bir sre yaama deneyimi bulunan Mehtap ile tarm iisi Kymetin anlatlarnn bu adan tad ortaklk dikkate deerdir.
Kymet: Yani Trklerin kskanl yoktu. Hainlikleri yoktur. Mesela insanlarmz, evet Krttrler ama ne desen yav insanlarmzda var. ehirlere gidiyorum biliyor musun, i

211

iin, Trklerin arasna, zmire, Yozgata, Adapazarna, Adanaya apaya, fnda, pamua gidiyorum, bakyorum yani Trklerde ktlk yoktur. Krtlerimizde ktlk var. ... Mesela nereye de gitsem, i iin gittiimde Trkler acayip beni seviyorlar. Diyorlar evini gtrme, biz sana burada ev tutalm. E nk ahlakm gryorlar, iyidir. Bak bu be yldr Adapazarna gidiyoruz. Bir ailenin iini yapyoruz. Bizden ok memnunlar. O zamana kadar bakasnn yemeini yememilerdi, ben onlara yemek gtrdmde yediler. Bu sefer bu Krtler hayret ediyorlard. Diyorlard nasl patronunuz sizinle yemek yiyor. Sizinle ilgileniyor. Diyorlard bizim patronlarmz bize pis Krtler diyorlar. Bize pis diyorlar, bizden mideleri bulanyor. Sizinki sizinle yemek yiyor.

Mehtap:
Mahalleyle ilikilerimiz ok iyiydi. Daha ncesinden maalesef bizim Krtlerin ok olumsuz bir imaj var. imdi bir ksm mahalleyle atrken bir ksm da tam tabi olmular. E bizimkiler de kendi aramzda srekli Krte ama onlarla ilikilerimiz de ok iyi. yle bir eliki var. Ne kendilerinden sayabiliyorlar, ne de dnda. likilerimiz ok scakt....Bize kar bir yaklam olmad. Ama mesela Batmanllar vard, diyorlard Batmanllar hrszdr. Tabi biz kabul etmiyorduk. Aslnla bizimle biraz Krtlerin doru ynlerini tandlar. Aslnda gten sonra insanmzda da yanlgl yaklamlar ok kt.

Bu anlatlar popler kltr dzeyindeki

trde, olumsuz Krt imajnn

iselletirilmi olduunu akla getirmektedir. nk anlatmda bir yandan bu olumsuz imaj reddetme eilimi grlrken te yandan da zgl olarak kendilerinin bu olumsuz genellemenin dnda bulunduklarn vurgulama abas sezilmektedir. Trkiyede egemen kimlik anlatsnn inasnda ilev gren teki imajlar arasnda dou(lu)nun rtk ya da ak olarak ne ekilde ilenmi olduu bu aratrmann kapsam dnda kalmaktadr. Bu nedenle doulu imajnn kadnlarn kendilerini alglamalarnda ne ekilde bir rol oynadna girilmeyecektir. Yine de Ahskann (1996: 33) ifadesiyle Trk kimliinin sadece hayali bir genelletirmeyle kendisini Bat iin nesneletirme yoluyla deil, ayn zamanda homojenletirme yoluyla denetlemeye alt kendi dousu karsnda kurmu olmasnn konumuz balamnda yansmalarnn bulunduuna dikkat ekmek gerekmektedir. Narinin Krtler ok cahil ifadesi, Yeenin (1999: 221-225) gsterdii gibi modern, uygar, aklc zsellikler atfedilen yeni ulusal kimliin inasnda, dounun cehalet, gerilik

212

vb. niteliklerle zdeletirilerek kodlanmasnn etkilerini akla getirmektedir. Egemen ulusal kimlik syleminin iinde kurulduu Dou ve Bat kutuplamas, bunlara yklenen devasa anlam evreni iinde, Trk ve Krtlerin kendi iinde tmyle trde kartlklar olarak tahayyl edilmesini kolaylatrm gibidir. Krt kadnlarn sorunlarnn nasl zlebileceine dair soruya verilen yantlar arasnda sk sk eitim vurgusunun gemesi de bu balamda deerlendirilebilir. Sorunlar sralanrken ekonomik, sosyal, politik ynleri olan bir ok sorundan sz edilmi olmasna karn, zme ilikin soyut bir eitim vurgusunun yaplm olmas, dikkat ekici bulunmutur. Ama asl zerinde durulmaya deer olan ve konumuz asndan nem tad dnlen yn ise bu egemen kimlik syleminin nemli bir boyutunu oluturan modern, kurtulmu Trk kadn sembolnn Berktayn (1998: 5) da vurgulad gibi bir yanlsama olmasdr. Cumhuriyetin kurulu yllarnda, ulusal kimliin inasnda nemli bir rol yklenmi olan modern Trk kadn imaj, toplumsal dzlemde kadnlarn ezilmelerini grnmez klmaya da yol aan bir kurgu olmakla maluldur (F.Arat, 1998; Durakbaa, 1998). Bunun konumuz asndan anlam udur; sosyo-ekonomik sorunlardan politik sorunlara uzanan geni yelpazedeki eitsizlik ve ezilmiliklerin, kimlik siyaseti balamnda anlamlandrlp hak talebine dntrlmesinin yol at ciddi snrllklar ve yanlsamalar bulunmaktadr. Krt kadnlar iin, ulalacak ideal bir duruma iaret eden; kurtuluun referansn oluturan modern Trk kadn aslnda kurgusal bir trdeliktir. Bir baka ifadeyle kendisi gibi olarak kurtulabileceini dnd Trk kadn, aslnda bir kurgu, ina edilmi bir imajdr. 7. 4. Kadnlarn Aktrler Olmalarna likin Yorumlar Kadnlarn da daa gitmelerinin ya da hareketin sylemine gre lke iin savamalarnn byk ailenin yani yeni Krt kimliinin toplumsal cinsiyet kurgusunu etkiledii daha nceki blmlerde gsterilmi bulunuyor. Yeni kimlik sylemi, erkei tek tarafl kurtarc (elbette ki ayn zamanda kurucu) aktif zne (hak sahibi yurtta) olarak kurmad gibi kadn da kurtarlacak lke toprana indirgenmemitir. Baka bir ifade ile Carol Patemann (1988) saptamasnn aksine, toplum szlemesine kadnlar da dahil edilmilerdir. Hareket kadnlar yeniden ina

213

srecine aktrler olarak davet etmitir. Kadnlarn aktrler olarak kamusal alana kmalar ise daha nce gsterilmi olduu gibi cinsiyetsizleme kouluna balanmtr. Aada bu davetin kadnlarca nasl algland, yorumland ve stlenildii irdelenmektedir. 4.1. Aslan Aslandr, Kadn ya da Erke Olmas Fark Etmez Anlatlar, hareketin bu balamdaki syleminin, kadnlarn harekete katlmna ilikin tutumu etkilediini dndrmektedir. Sizce daa gitmek kadnlara gre miydi sorusuna verilen yantlar bylesi bir etkiye iaret etmektedir. Hareketin syleminden etkilenmemi olanlar, kadnlarn daa kmasn pek tasvip etmemilerdir.

Zlfiye:
Demek ki Allah kalplerine o sevgiyi vermi onlar da gitmiler. .... Ama gerek kzlar gitmeseydi.

Ferda:
Benim dncem kadnlara gre deildi. ... Hep diyordum olmaz, kadnlar kalkp da byle kurtaramaz, bir ey yapamaz kadnlar.

Narin:
Yani, deil. Onlara gre deil. Gleri yeter mi? ... O kadar savalar olmu ya, kadnlar katlm m, duyulmu mu? ... kadn yle zayftr.

Bu olumsuz deerlendirmelere karn dorudan ya da dolayl katlm gstermi olan kadnlar olumlu grler belirtmilerdir. Kadn katlmnn olumlanmas, baz kadnlarca er er e, i jin e i mer e (aslan aslandr, kadn ya da erkek olmas fark etmez) gibi bir atasz eliinde ifade edilmitir.

Nurhan:
Biliyorsun diyorlar ki, aslan aslandr, kadn ya da erkek fark etmez. nsan namusuyla olduktan sonra neden ayp olsun ki!

Sadiye:

214

nsan birbirinin elinden tuttu mu, fark yoktur, kadn olsun ya da erkek olsun, fark etmez. Aslan aslandr, erkek ya da kadn fark etmez. imdi benim iin kzlar daha iyidir.

Sabahat:
Valla biz gerekten yani kadnlarla ilgili bir eyler istiyorsak, kadnlarn her koulda her yerde birlikte almas gerekiyor. Hibir sakncas yok bence.

Zelal: Bizim iin bir gurur kaynayd. Bizim aileden yedi kii katld, ou kz. Ablam, halamn kz, bir halamn torunu baka halamn torunu, daymn kz.

7. 4. 2. Kamusal Alana kn Cinsiyetsizletirme Yoluyla Olumlanmas:BacKardelik ve Kutsal Dava Sylemi Daa ve kadnlarla erkeklerin bir arada aktivitede bulunmalarna ilikin olarak kadnlarn ne tr bir anlam evreni iinde dndklerini deerlendirmek iin yle bir soru sorulmu bulunmaktayd: ok sayda kadn daa gitti, sizce aileleri bu durumu nasl karlad; gen kadn ve erkeklerin uzun sre dada birlikte kalmalar nasl mmkn olabildi, toplumda atele barut bir arada durmaz eklinde bir kan var. Bu konuda siz ne dnyorsunuz? Aada grlebilecei gibi anlatmlarda cinsiyetsizletirme ve kutsal dava kurgusu nemli bir yer tutmaktadr. Katlmclar arasnda duygusal/cinsel bir iliki bulunmamas temizlik eklinde nitelenirken, bu tr bir ilikiyi nitelemek iin ktlk, pislik gibi kelimeler kullanlmtr. Daa gidenlerin bac/karde olduklar vurgulanmtr.

Sadiye:
E aileleri biliyor nasldr. Bac karde olarak gidiyorlar. Mesela ben pislik peinde olsam, ben evde de yapabilirim. Gzellik peinde olsam, dada olduumda bile bam dik olur. Biz eref ve namus iin yayoruz. nsanlarmz namus ve eref iin bu eyi yapyorlar. Namusumuz ayaklar altna girmesin diye. Bu ekildedir.

Glizar:
Onlarn becerisidir. Bunu da baaryorlard. ... Bu onlarn temizlii idi.

215

Medine:
Eim diyordu, farklar yoktur. Hepsi bac kardetirler. imdi kzm da ilerinde olsa ben endielenmem nk farklar yoktur hepsi kardetir. Kt olanlar aralarnda kalmyor. rnein abdestli de olsan abdest bozulmuyor, nk hepsi kardetir.

Fikriye:
... Kurban olaym Allaha ne kadar gzeldir. Biz ok temiz gryorduk. Yani nasl temiz onu da diyeyim, benim (daa giden) kardeim ok temizdi. Biz diyorduk (onlar da) yle temizdir. Benim ablam ocuklar o kadar ki temizdi, erefliydi namusluydu diyordum arkadalar da yledir.

Hikmet:
... bizim kye bir kz gerilla gelmiti, Nenemiz, kzm, ne yapyorsunuz orada, siz kzsnz, evinize gelin oturun. Orada erkeklerle beraber falan filan dedi. O ok kzd, nene dedi biz eer ktlk yapacaksak, ehirde ok dolu dedi. ehrimizde yaparz dedi. Niye gidip dada bu eziyeti, bu cefay ekelim dedi. O zaman yleydi.

Zelal:
Biz diyorduk bak yle bir hareket ite kurtla kuzu birlikte daa km. Kurtla kuzu demek istediimiz kadnla erkek. Bir arada dada yaayabiliyor. Bu ailelere ne kadar gven veriyor.

Zeri:
Hayr. Onlar yoldat, bac kardeti. Aynen yle diyorlard. Ben hi rahatsz olmadm. Onlar onun iin gitmedi ki, onlar kltrleri iin, lkeleri iin gitti, o nedenle biz bunu seviyorduk. Bac kardetiler.

Kadnlarn geleneksel davran kurallarnn dna kmalarnn sadece davaya katlm balamnda ve cinsiyetsizletirme yoluyla mmkn olabildii; namus meselesi haline getirilmekten kurtulduu, buna karn baka durumlarda ayn namus kodlarnn geerliliini koruduunu grmek, hareketin syleminin ilevselliini gsterdii kadar, bunun serbestletirici etkisinin snrlar hakknda da yeterince fikir vermektedir:

216

Narin:
Hi bilmiyorum yani, bence oraya, yani diyorlar yani davalar iin ktklar iin balar diktir. Ama bu kaan diyelim ki, mesela mahallede kz kat aileleri utanyorlar, insan arasna kamyorlar. Fakat daa gittii zaman kendi davalar iin kmlar diyorlar. Yani kimse demez ki yok efendim acaba bu erefsizlik ya yle. Her kes diyor, kendi davalar iin.

Sti:
Aileler kabul ettiler. Diyorlard, ok erefli insanlardr. yidirler. yle bir ey dnmyorlard da yoktu da. Herkesin ii rahatt bu nedenle. Vallah, bir kz katnda, kimse yzne bakmyor, onunla konumuyor. Diyorlar bizi rezil etti. Ama byle gittiinde insanlara eref oluyor.

Hasiye:
... Ailem (evde olmadm)fark edince acaba kocaya m kat demiler. Acaba kam m, yani bamz eilecek mi? Yani (daa kmama) kar olmalarna ramen, kocaya kama olmas onlar daha tedirgin etmi.

Yldz:
Annem hep babamla tartyordu. bu kzn kafasn bozuyorsun, artk beni hi dinlemiyor, evle ilgilenmiyor. Yarn br gn biriyle kaacak diyordu. O zaman annemin en byk korkusu birisi ile kamamd. Gerillaya gitmekten ziyade biriyle kaacak korkusu vard. Bizim aile de ok byk bir aile, bir airettir. Yani bize gelecek bir laf tm airete gelecek bir laft.

Makbule:
Hi bir aile ocuklarna gitmeyin demez. zldnden gitmeyin demitir ama, bu namus trnden hi kimse kar kmam, nk o da bir namus davas. Benim kzlarm hatr istediler. Gittiler. Yani o konuda bamz dikti. Demiyorduk ha, babalar da yleydi. Yani o namus konusunda biz rahattk.

Bu anlatlar, kadnlarn daa gitmelerinin dava ile balantl olduu oranda ve cinsiyetsizlemeleri suretiyle makul karlanabileceine dair bir anlam evreni iinde

217

yer almaktadrlar. Halk arasnda yaygn olan ve ayn zamanda kadn bedeninin yeni bir ataerkil denetim altna alnmasn merulatran bakire gerilla efsanelerinin kadnlarn anlatmlarna girmi olmas bu balamda deerlendirilebilir.

Mihriban:
Bunlarn yani bir inanc vard. Onlar karde gzyle birbirine bakyordu. Bunu sana diyeyim bizim komu kyde iki kz gerilla ehit dyorlar. Kadnn, onlar gren kadnn azndan sylyorum. Diyor ykadk onlar. Dedik ki atele barut yan yanda olur mu bunlar kesin kz deiller. Diyor ondan sonra dili fel oldu. Az fel oldu. Her gece onlarn ryalarna gidiyorlar. Diyor ben de ondan sonra dedim tvbe artk onlara laf atmyorum. Ondan sonra onu bir hocann yanna gtryorlar. Hoca diyor bir hata yapmsn nedir, bu da diyor valla iki bayan gerilla ehit dmt onlar ykamz, benle falan kes onlarn stnde byle konumuuz. Hoca diyor gidin mezara af dileyin. Yine yedi yl dada kalan bir kadn gerilla(y) korucular ldryor. Askerler onu muayene ettiriyor acep kz(m)dr deil(mi)dir. Muayene eden doktor diyor doru mu syleyeyim yalan m, komutan diyor doru, doktor diyor bu kzdr. Komutan diyor o zaman bunlar davalarn ele geirecekler. Kz da byle ok gzel bir kzm. Diyor bu kz 7 yl dada kalm hala kzdr onlar davalarn ele geirecekler. Yani bunlar grdkten sonra yallarn inanc da tam oldu. Yani genler zaten inanyordu, yallar diyordu byle kz erkek bir arada olmaz, onlar da inand.

Yldz:
Babam da hep (benim iin) diyordu gerilla olacak. O zaman Nusaybinde Aytenin eylemi olmutu. Bagok eyleminde. Ondan ok sz ediyorlard. Kz olduu, bakire olduu konuuluyordu. Babam da ok etkilenmiti. O zaman arkadalarn bir sz babam iin ok anlam ifade ederdi. Ayten var, Yldz da olabilir diyordu. ... Bayanlarn gerilla olmasn hemen kabullendi.

Hasiye:
Benim ailem yani halen Bagoktaki Ayteni rnek veriyorlar. Ben bu hikayeyi halktan duymuum ve gzel bir eydir de. Diyorlar Ayten arkada ehit dtnde, doktora gtryorlar. Doktora rvet veriyorlar. Syle kz deildir

218

(diye). Doktor bakyor, kzdr. aryor, diyormu ki, bu kz bu kadar yl bu erkeklerin iinde dada kz kaldysa, ben o vicdanszl yapp da kz deildir diyemem. Mesela Berivan rnek veriyorlar. Berivan da ite Cizrede hem Mslman olmayan bir kadn, gen kz, Ezididir ve diyorlar, Mslman olmamasna ramen bu almann ierisinde yer alyor ve kendini temiz koruyor, bunun iin mcadele ediyor. Gittiinde halk bahseder; askeriye muayene yaptrm o da ayn ekilde olmu. Diyor bugne kadar parti iinde byle bir ey olmam. Ha olan da kam, onu partiye mal etmiyor.(italik bana ait. h.)

Aka grlebilecei gibi bu efsaneler sylemsel dzlemde kadn bedenini hareketin/davann kutsiyetinin sembol haline getirirken; onu, namus, onur ve erefin oda olarak yeniden ailenin/partinin/ulusun denetimine sokmaya hizmet etmektedir. Aytene ya da Berivana ilikin anlat, kadn bekaretine, toplum tarafndan kontrol edilmesini zorunlu hale getiren sembolik anlamlar ykler. Bu cinsiyetsiz kimlik kadnn dava iindeki saygnlnn kouludur. Cinsiyetsizletirilmeye ilikin temalar sadece kadnlarn daa gitmesi balamnda da kullanlmamtr. Nitekim kadnlarn ou kendi aktivitelerini ya da politik ilikilerini benzer kavramlar eliinde nitelemilerdir. Anlatmlar cinsiyetsizle(tiril)me operasyonunun kadnlarca benimsemi ve iselletirmi olduunu gstermitir. Niin benimsediklerinin ise Krt kadnnn konumuna ilikin sunulan betimleme erevesi gz nne alnarak anlalabilecei dnlmektedir. Kadnlarn ataerkil engellere taklmadan evin ve dar akrabalk ilikilerinin dna kmalarna ve yeni sosyal deneyimler yaamalarna bu mekanizma olanak salamtr. 7. 4. 3. Kadnlar Cinsiyetsizle(tiril)meyi Neden Benimsiyorlar Anlatlan ykler, Krt hareketinin harekete geirme stratejileri gerei namus kavramn yeniden yorumlamasnn kadnlar asndan serbestletirici bir etkide

219

bulunduunu gstermektedir. Siyasal balam, geleneksel aile yapsnn kadnlarn bedenleri, davranlar ve sosyal hareketlilikleri zerindeki denetimi zayflatmtr. Kukusuz bu da yine dava nitelemesinin aka iaret ettii aktiviteye yklenen kutsal anlamla ve bu kutsallk halesi iinde alanlarn cinsiyetsiz olarak tahayyl edilmesiyle mmkn olmaktadr. Ktlk, temizlik vb. kavramlar kadnlarn kendi deneyimlerine ilikin anlatmlarnda da karmza kmaktadr:

Emine:
Yani evden ok daha rahat kabiliyorsun. Herhangi bir saatte ktnda komular, evre, bu kz niye gitti demiyor. Yani bunun davas farkl ve baka eylerle urayor (diye dnyorlar).

Halise:
Rahmetli Mehmet Sincar119 eimin akrabasyd, bize gelip gidiyordu. Daha nce erkek geldiinde (yanlarna) kmyordum. Mehmet Sincarlar gelince kmaya baladm. nk onlardan cesaret almaya baladm. Ve bir gn geldi dedi, sen niye evdesin, ne yapyorsun? Mehmet Sincar bana partiye gel dedi. ... Cesaret aldm. Gittim. Ama eim karyd gitmeme. Aktan sylemiyordu. ... Ben partiye gittiim zaman, evliyaya gidiyorum diye hissediyordum. Abdestli gidiyordum, tokalatm zaman yine de namaz klyordum. Diyordum burada abdest bozulmaz. Namazm yine klyordum, o ekilde klyordum. nk benim iimde o duygu vard. Aabeylerim, arkadalarm, kardelerim. Ben onu kapmtm. Ve artk onlarla oturup rahatlkla sohbet etmeye balamtm. Bir anda sanki byle zgr hissediyordum kendimi. Darya knca zgr hissediyordum kendimi, eve gelince yine bask.

Hikmet:
... Gece de almm, gndz de almm. Ne zaman grev verilmise alyordum. Gece almalarnda bir erkekti bir bayand. Ben hi rahatsz olmadm. Yani parti olmasayd, kardeim dnda mesela, hani enitemle bile kamam ben tek bama. ... nan ki benim yanmda sanki kardeim var, o kadar gveniyorum ha. ...Bizde halen de el skmak gnahtr diyorlar. Ama ben ve eim bundan etkilenmiyoruz.

DEP Mardin Milletvekili olan Sincar, 1993 ylnda Batmanda faili mehul bir ekilde ldrlmtr.

119

220

Nimet:
Beni gece yars sokaklarda grdklerinde eller alr, dua ederlerdi. Allahm koru onu. Bilirler yani ya bir eye kmm ya bir ey olacak. Yani kimsenin aklna yle bir ktlk, gelmez.

Nure:
Ben ilk defa Ankarada erkeklerin elini sktm. Alk grevindeyken ziyaretimize gelen erkeklerin elini ilk kez sktm. Bak o zamana kadar o kadar da ilerindeydim, erkeklerin elini skmamtm. Orada oldu. Hatta dndkten sonra cezaevine gittiimde kocama da syledim. Erkeklerin elini skmm, daha sonra bir ey olmasn, gnah mnah olmasn m dedim. Kocam gld, dedi onlar sanki kardelerindir, arkadalarmzdr derdi.

Bu anlatlanlar ayn zamanda 1990l yllarda kadnlarn yeni sosyal deneyimlerine iaret etmektedir. Kadnlarn cinsiyet rollerine gre belirlenmi kapal mekanlardan darya, toplumsal alana kmalar, erkeklerle kadnlarn bir arada bulunduu mekanlarda sosyallemeleri, siyasal balam eliinde gereklemitir. Bu deneyimler kadnlarn daha nceki yaamlarnda sahip olmadklar yeni ilikiler, yeni ufuklar amtr. Bir anlamda dnyalarn geniletmitir demek mmkndr. Yeni deneyimler bununla da snrl kalmamtr. Kadnlar bu sosyal ve politik deneyimlerine bal olarak yaadklar gzalt ve tutuklanma pratiklerinde bedenlerine ilikin alglarn etkileyen yeni deneyimler de edinmilerdir. Namusu kadnlarn bedeninde tanmlayan kltrel kodlarn sadece erkekler tarafndan iselletirilmi olduunu dnmek yanlgl olur. Bu kodlarn kadnlar tarafndan da benimsendii dnlrse, gzalt deneyimlerinde, yabancnn elinin demesi ile kirlendii dncesine kaplmam olmalar, kadnlarn benlik algsndaki deiimin iareti olarak da dnlebilir. Kukusuz bu durum sosyal alana kmann, yeni deneyimler yaamann davann kutsallyla skca balantlandrlmakta olduu gereini ortadan kaldrmamaktadr.

221

7. 4. 4. Bedenin Yeni Deneyimleri Geleneksel deer yarglaryla hareketin kadnlar evden kartmak zere namus kavramn yeniden tanmlad sylemin harmanlanmasndan oluan akkan anlam evreni, kadnlarn gzaltnda yaadklarna ilikin deerlendirmelerine yansmtr. Bu deneyimlerinin kendileri zerinde nasl bir etki yapt, ailelerinin veya eleri tarafndan nasl karlandna ilikin ifadeleri, hem geleneksel namus anlaynn hem de hareketin namusa ilikin yeni syleminin etkilerini birlikte barndrmaktayd. Kadnlar, cinsel tacizden lesiye korkmu olduklarn dile getirmilerdir. Fakat bylesi uygulamalarla karlatklarn ifade ettikleri anlatmlarnda kirlendiklerine dair bir hisse kaplmadklar grlmtr.

Dadaki kardei ile grt iin gzaltna alndn anlatan Fikriye, gzaltna alnmasnn ei tarafndan onur krc bulunduunu ama kendisinin byle dnmediini belirtmiti:
Eim bana ok kzd dedi sen benim gururumu krmsn. Dedi benim milletin iinde onurum krlm. Benim eim gz altna alnm. Dedim artk senin ban daha dik olsun. Dedim ben gitmiim kardeimle grmm. Yani benim kardeimdir. Bam diktir. Ben byle bir namussuzluk yapmamm. Sen nasl krlyorsun?

Hamdiye : Beni soydular. ... Korkmadm. Ama namus zordur. ldrse gam yemem, ama namus
zordur. yle bir ey yapsayd kendimi ldrrdm. ... Kaynm demiti, senin karn erefimizi ayaklar altna att. Karn yakalanm. Kocam da ona u kelimeyi sylemi, karm kt bir yerde alnmam.... Karm ereflidir. Bana byk bir eref vermi, alnm aktr. te bunu sylemi. Bu kelimeyi sylemiti gnlm ok rahat oldu.

Hasiye:
(beni yakalayan koruculardan birisi) ... dedi erkek (mi)tir? Sonra (bu koruculardan) birisi yanma geldi. bayan oluumu fark etti. silahlarnn dipikleriyle gslerime vurmaya baladlar. Dur diyorlard, sen bizim elimize getin, bize ait olacaksn.

222

Gsme vuruyor, silahla. te bayansn, ite keke yaral olmasaydn da. Yani kadn olarak seni kullanyorlar. Yani senin zoruna gidecek ekilde.

Makbule:
Beni gzaltna aldklarnda tam krk yandaydm. Anaydm. lkinde kzmla beraber almlard. Dediler kzn sabahtan akama kadar onlarn iinde kalyor, o kz kalmamtr, kzlk muayenesine gtreceiz. Ben dedim Kzma gveniyorum. Afedersin diyordu imdi senle bu o... kzn sabahtan akama kadar onlara alyorsunuz, diyordu kocan alnnn teriyle alyor getiriyor sizin avucunuza koyuyor, siz hepsini onlarn yoluna dkyorsunuz. Sen bir kak scak orba yapyor musun ki akam o adam gelip yesin. Diyordu sen onun kars deilsin. Kimin karssn (susuyor)

Makbule bu yaadklar karsnda esas olarak einin getirilmesinden ve kendisini orada grmesinden endie duyduunu ifade etmiti:
...Dediler ki senin kocan getireceim. Ben dedim sen kocam getirsen aile blnecek. Syledikleri szleri hibir erkek kabul etmez. ... Vallah eim bir ey sylemedi. Allah vardr. Ben ktktan sonra bu hoca abem geldi beni kucaklad alad.

Saadet:
... soydular. Kardelerim diyordular ... namusunuz lkenizdir, vcudunuz deil. Onun iin hi umurumuzda deildi. ...ben kar kmaz dedim vallah beni soydular (glyor). Bizim aile o tr eyleri amt. Eime dedim, valla kusura bakma gn gelir sana sylerlerse, beni soymular. Bir ey demedi. Kzard yani. Dman dedi. Rengi mengi kp krmz oldu.

Bu anlatlar, davayla balantl olmak kaydyla, kadn bedenini ailenin/erkein namusunun nesnesi olmaktan kartan sylemin kadnlarca da benimsendiini gstermektedir. Yukarda da deinildii gibi bu durumun kadnlarn sosyal hareketliliklerinde ve kadn bedenine ilikin alg tarznn deiiminde etkili olduu grlmektedir.

223

7. 4. 5. Yeni Krt Kadn Kimliinin Snrlarn hlal Etmenin Yaptrmlar Krt kimliinin toplumsal cinsiyet kurgusu blmnde gsterildii gibi

cinsiyetsizleme, bac-karde olma, davaya balanma, sadece yeni kadn kimliinin deil, yeni erkek kimliini de koulu olarak kodlanmtr. Bununla birlikte kadnlarn anlatmlar, snr ihlalinin yaptrmlarnn kadnlar ve erkekler asndan eit olmadn gstermitir. Kadn ve erkekler arasnda cinsiyetsizleme kuralnn ihlali saylabilecek ilikilerden esas olarak kadnlar sorumlu tutulmulardr. Bu kimliin snrlarnn dna kmak kadnlar asndan fiziki iddeti de ieren ar sonular dourabilmitir. rnein dada bu tr snr ihlallerinden dolay yaplan yarglama ykleri anlatlmtr.

Hasiye:
Diyorlard ki kadn daha suludur, nk tevik edici olarak grlyordu. Yani kadn eer olmazsa erkek yapmaz. Sen orada kalksan iki gr ifade etsen neye yarar. Onun iin kadn daha ok lanetleniyordu. Kadna daha nefretle bakyorlard.

Yldz:
Mesela bir arkada bir bayan arkadala ilikisi vard. Her kes bunu biliyordu. Platformda anlatmalar iin sz hakk verildi. Yap anlatmalarna bile tahamml edemiyordu. Hani hi konumasn, yargsz infaz gibi bir ey. Mesela bir tane vard, ben tank olmadm, yakn bir yerde olmutu. Erkei affetmiler. te kadn olmasayd erkek bu zaafa dmezdi diyor. Yani byle.

Kimliin izdii snrlara uygun davranmama karsndaki yaptrmlar sadece dala snrl kalmamtr. Toplumdaki ve eitli rgtlerdeki yaptrm ise sembolik iddet olarak niteleyebileceimiz dlama eklinde gereklemitir. Yeni kimliin kadnlara sunduu saygnlk ve hareket serbestisi ile ngrd davran kurallarnn kstlayclnn, kadnlarda yaratt elikiyi Nimetin yksnde grmek mmkndr. Nimetin yks cinsiyetsiz bir kimlie brnmeleri ve bunun btn kurallarna uymalar kouluyla kamusal alandaki varlklar kabul edilen ve toplum

224

iinde itibar gren kadnlarn, cinsiyetleri ile alakal bir ekilde kamusal imajlarnn bozulmas ile elde ettikleri kabul ve saygnl yitirmelerinin rneini oluturmaktadr. Nimetin anlatm, kendisini hareketin yeni kadn kurgusuna gre ifadelendirmektedir. rnein bandan beri politik aktiviteler iinde olmutur. Ayn ekilde aktif olan ei faili mehul bir ekilde ldrld iin kendisini ehit ei olarak tanmlamaktadr. ehit ei, bulunduu sosyal ve politik evre iinde olduka saygn bir konumu ifade etmektedir. Nimet bu saygn konumunu kaybetmi ve dlanmtr. Bunun nedeni duygusal iliki yaamasna balanmtr. Bir baka ifade ile snrlar ihlal ettii iin dlanmtr. Nimet bu ithama kar kendisini savunurken ve saygnln yeniden talep ederken yine ayn kurgunun snrlar iinden konumaktadr. te yandan itiraz onu sylemin snrlarn tartmaya gtrmektedir.
... o ara gya biri beni seviyormu. ... Hani bir sz var ya ta dp ses kt ister yalan ister gerek. Aile duysayd var ya, hepsini ldrrd. e kapandm, bir sreliine almadan ekildim. Ama nasl oldum, yaamdan bktm. Hi byle dnmyordum. Nasl byle bir ey sylenir. ... Partim beni ok sever. Hala da yledir. Onlar ok destek verdiler. Byle bir sylentiyi benim partide attm kiiler yayd. Ben defalarca gittim, bu sylentilerin asl nedir, kim yayyor konualm dedim, inkar ediyorlar. ok ac ektim, ok zldm.

Saygnln yeniden kazanma ve siyasal alana dnmek gayreti iinde olan Nimet bu mcadelesini dlanmasna neden olan anlam evreni iinden yrtmektedir. Maruz kald hakszl aklamak iin sk sk ehit ei olduunu vurgulamt. Aada da grlecei gibi aknn partisi ve ocuklar olduunu dile getirmesi, cinsel ak dnemeyeceini imasn iermektedir.

Ben ehit eiydim, bir deerdim. Hakknz var myd bu halk bu kadar incitmeye,
hakknz var myd beni uzaklatrmaya. ... imdi gerekten benim sevdam benim ocuum. Akm da benim partim. ... Bugn dedim bir ehit karsna yoz iliki iddiasyla geliniyor.

225

Deneyimler, hi ngrlmemi olan balantlarn kurulmasna yol aabilir. Nimet de kaybettiklerini yeniden kazanmaya alrken, bir yandan dlanmasna yol aan anlamlar ve kodlarla dnmeyi srdrp, ayn temalar kullansa da te yandan, yaad deneyim nda bu normlarn dna karak kadna ynelik ataerkil kontrol mekanizmalarn sorgulamaya balamtr. Yaad dlanmay namus cinayeti olarak nitelemesi bu adan arpc niteliktedir. Kadnlarn yaadklar deneyimler nda bamsz bir kadn kimlii gelitirmeye balamalar erevesinde yorumlayabileceimiz bu boyut zerinde daha sonra durulacaktr. Ama kadnlarn toplumsal cinsiyet konumlarna ilikin farkndalklarnn artmas ve eletirel tutum gelitirmeleri ile birlikte deerlendirilecek olan bu konuya gemeden nce sava kadn imgesinin (ya da gereinin) kadnlarn benlik algs zerinde nasl bir etki yaptna baklacaktr.

7. 4. 6. Sava Kadn mgesinin Kadnlar zerindeki Etkisi Mlakatlara bakldnda sava kadn imajnn kadnlar zerinde etki yapm olduunu ve topluma hakim olan ataerkil zihniyetin kendilerini indirgedii zayf, aciz konuma ve eve kapatlmalarna kar deien llerde bir yapabilirlik duygusu kazandrdn grmek mmkndr. Aadaki ifadeler bu etkiyi gstermektedir. Geleneksel rol ve mekan hiyerarisine gre tmyle erkeklere ait mekanlara, dalara ve geni alanlara kabilen, niforma saylabilecek giysiler iinde ve daha da nemlisi silahl olarak kadn savalarla bizzat karlam bulunan kadnlarn etkilenme dzeylerinin daha yksek olduu grlmtr. Kadn sava, gnlk hayat iinde kstrlm olan kadnlar iin, serbestleme, bask altnda olduunu dnenler iin tm basklara kar elinde silahyla kar koyabilme gc, zorla evlendirilme vb. karsnda bir kurtulu olarak grlebilmitir120. Aadaki rnekler bu ilikiyi gzler nne sermektedir. (italikler bana ait. h.)

Kukusuz riformal ve silahl kadna zenme ayn zamanda militer deerlerin benimsenmesi eklinde de yorumlanmaldr.

120

226

Hikmet:
Vallah ne bileyim, onlar grnce heyecanlanyorduk. Serbesttiler mesela bize gre. Biraz da onlarn sayesinde belki byle rahat konuabiliyoruz. ... Kuvveti onlardan aldm vallahi.

Mehtap:
te inanlmaz, efsanevi geliyordu. Omzunda silahyla. Bizzat bayan arkadalarm da gitmi. Ama buna ramen o kyafetler iinde onlar grmek. Mthi heyecanlandryordu, byle bir gven, bir g olgusu veriyordu.

Melahat:
nsan ey yapyordu, mesela erkekler byle yapyorlar, niye kadnlar da yapmasn. ... Yani ok yle ey gryorduk onlar mesela byle kahraman gryorduk. Bak bayanlar ne kadar yle alkandrlar. Ne kadar erkeklerin iinde mcadele ediyorlardiyorduk.

Hamdiye:
Bazen diyordum iki ocuum olmasayd, evli olmasaydm giderdim. Ben seviyordum. ... ocuklarm olmasayd gitseydim diyordum.

Mkrime:
Silahlar onlara yakyordu. ... Keke ben de onlarn arasnda olsaydm. Bunlar grmeseydim. Vallahi. Orann derdi erefli dertti. eref iin ekilen dertti. Gidip ehit olsaydm, diyeceklerdi, Mkrime hanm iyiyiydi, ehit oldu. Burada ezildim, hakkm da arayamadm (alyor) erefim gururum krld. Ben ne yaptm? ... Srekli dnyordum. Eim diyordu ki; bunun oluk ocuu yoktur bu daa gidecek. Gitmemden korkuyordu. Ben daa gitmeyi dndm. Birka sene dndm. O hasta oldu yataa dt, ben artk gitmedim.

Halise:
Ya ben aslnda bir ara gitmeyi de dndm. Dedim ya ben burada ikence greceime kendi blgeme yararl olaym bari. Ev iindeki ikence. Dardan da ikence gryorsun. evrenin szleri de ikence. Yok efendim ite dar kmak olmuyor u bu. ... Hala o gidi de iimde. Hasta oldum gidemedim. ... Kadnlarn gittiini biliyordum. nk eimin yeenleri gitmiti. Giden arkadam da vard. Mesela unu diyordum,

227

aman evlenip onun bunun esiri olmaktansa, bir mcadelede zgrce yaamas daha gzel.

Sava kadn imgesinin ya da somut olarak karlatklar silahl ve niformal kadnlarn, uyandrd etkinin, kadnlarn verili toplum ve aile iindeki konumlar ile balantl bir ekilde yorumlanmas gerektii aka grlmektedir. Sava kadna, toplumda ve aile iinde kadnn yerine ve konumuna ilikin ataerkil ideolojinin ve bununla balantl olan kapatma ve bask pratiklerinin dna kmak, serbest olmak, deerli grlen eyler yapmak, hepsinden de nemlisi g olmak anlamlar yklenmitir. Bizzat silahl birimlere katlm olan kadnlarn anlatmlar, sava kadna yklenen bu anlamn katlmlarnda tevik edici olduunu gstermitir. (talikler bana ait. h..) Hasiye:
... lk kez bayan grdm. Ama onlardaki bayanlar, ok byle ar byle, gerekten de byle fiziki olarak da, hani boylu, byle gzel, ne bileyim insan kyamyordu bakmaya. O zamandan hayranlk duydum. ... Ben de onlar gibi olmak istedim. Diyordum yani, serbestler bak ne gzel bu kye gidiyorlar, baka kye gidiyorlar. Yani, yani kimsenin basks olmadan, nk hani kyde bir denetim vard. Bask var yani. Bir suya gidiyorsun, 5 dakika gzden kaybolursan hesap vermek zorunda kalyorsun. ... [gittikten sonra] ok mthi ocuk gibi hissediyorum [kendimi]. im byle kpr kpr. Yani ben evin dna kmaktan korkan Hasiye dalarda yryor yani. Korkmadan. yle bir huzur var iimde. Bir mutluluk var.

7. 5. Kolektif Eyleme Katlmn Kadnlarn Glen(diril)mesine Etkisi Hangi saiklerle katlm olurlarsa olsunlar, kadnlarn harekete katlmalar sosyal ve psikolojik adan kendilerini daha gl hissetmelerine yol amtr. Hem grmeler hem de anket bulgular, gsterdikleri katlmn, onlara yeni sosyal iliki kanallar am olduunu, kendilerini daha deerli hissettiklerini, kendileri ve bakalar iin faydal eyler yaptklarna inandklarn gstermitir. Glen(diril)me kavram bu almada hem kaynaklara ulama hem de isel bilinlenme ve zgven art gibi ynleriyle ele alnmtr. Aratrma bulgular bu ynl bir glen(diril)me srecinin yaandn gstermektedir. Bu sre, ekonomik glen(diril)me

228

kaynaklarn kapsamamaktadr. Daha ok glenmenin sosyal ve psikolojik boyutlar n plana kmaktadr. HADEPli kadnlara uygulanan anket, aktr olmalarnn psikolojik etkisi hakknda fikir vermektedir. HADEPli aktivist kadnlar, partideki cins ayrmc uygulamalara, yaadklar maddi glklere, ailelerinin engellemelerine ve gzaltna alnma, tutuklanma gibi dsal basklara ramen partide almaya devam etmek istediklerini, nk bu sayede yeni insanlar tandklarn, topluma yararl bir i yaptklarna inandklarn ve z gvenlerinin arttn vurgulamlard. Diyarbakrda grlen kadnlar da, yoksullama, zorunlu g, aile yelerinin bana gelen olaylara ramen, yaadklar srecin kadnlar asndan olumlu olduunu ifade etmilerdi. Bu yarglarn ise kadnlarn gemie gre sosyal ve siyasal etkinliklere katlabilmeleri, topluluk karsnda sz syleyebilmeleri, yalnz bana seyahat edebilmeleri gibi gerekelerle aklamlard. Anlatmlarda kamusal alan ile zel alan arasndaki cinsiyete dayal snrlar ortadan kaldran hareket serbestlii ve deer kazanma duygusunun n plana kt grlmtr. Daha nce de belirtildii gibi daa giden kadnlar da benzer gerekeler sralamlard. Toplumda varolan cinsiyete dayal rol ve mekan hiyerarisi, kadnlarn ait olduklar zel alan ve yaptklar ii deersizletirmektedir. Harekete katlm, iki adan bu durumu deitirici etkide bulunmutur. Birincisi geleneksel kadn rollerine yeni bir anlam yklenmi ve bu roller deer kazanmtr. rnein ana kimlii toplumsal ve politik bir ierik kazanarak, kadnlarn zel alandaki rollerini deerli klmtr. kincisi de, kadnlarn zel alandan kmalar, kamusal alann eril yapsn dntrc etkide bulunmutur. Kamusal alana kmalar kadnlarn kendilerini yeniden tanmlamalarna da yol amtr. Kadnlar bu alandaki eylemleri araclyla kendilerini hak sahibi zneler olarak grmeye ve yle tanmlamaya balamlardr. Scottun (1992) vurgu yapt zne-deneyim ilikisi asndan ifade edilecek olursa, kadnlarn politik aktrler olarak kamusal alana km olmalar, benlik alglarn deitirmitir; yaadklar

229

deneyimler iinde kendilerini bireysel ve kolektif zneler olarak yeniden ina etmilerdir. Dixon-Muellerin (1998) tanmlad aamalar asndan deerlendirildiinde de kolektif eylem srecinin kadnlarn glen(diril)mesindeki rol grlebilir. almann kavramsal erevesinin izildii blmde de belirtilmi olduu gibi Dixon-Mueller (1998) glen(diril)meyi insanlarn yaamlarn kstlayan d koullarn farkna varmalar, bunlarn nedenleri hakknda bilinlenmeleri ve bu koullarn deitirebilecei ile nasl deitirilebileceine ilikin bilin gelitirmeleri olarak tanmlamaktadr. Bu balamda kolektif eylemin kadnlarn iinde bulunduklar koullar ve bu koullarn nedenleri ile nasl deiebilecei konusunda bilinlenmelerine yol at belirtilebilir. Kolektif eylem iinde Krt kimliini stlenmeleri, onlara tanmladklar sorunun kaynaklar ve nasl zlebilecei hakknda btnlkl bir dnya gr de sunmutur. Bu kimliin sunduu dayanma ilikileri, kendilerini daha gl hissetmelerine yol amtr. Biz duygusu yaadklar her olumsuzluk iin ideolojik bir anlam erevesi sunmutur. Aratrma konusu asndan vurgulanmas gereken baka bir husus da, bu bilinlenmenin sadece Krt kimlii ile snrl kalmaddr. Anket ve grmeler, en azndan kadnlarn bir ksmnn ayn kolektif eylem srecinde kadn kimliiyle de sorgulama ve bilin geliimi yaadklarn gstermitir. HADEPin aktivistleriyle yaplan grmeler, Trkiyedeki ve dnyadaki kadn hareketiyle kurulan ilikinin bu geliimdeki roln aa karmtr. Krt hareketi bu etkileim iin olanak yaratmtr. nk Krt hareketi iinde toplumsallamalar sayesinde, kadn hareketi gibi baka hareketlerle iliki kurabilmi ve etkileime girmilerdir. Bu etkileim yaamlarnn her alanndaki kstlamalara ilikin farkndalklarnn gelimesine, bu konuda bilinlenmelerine katk sunmutur. Krt hareketinin hak sylemi, kadn olarak da hak talebinin gelitirilmesi iin uygun bir sylem alan yaratmtr. Kadnlar Krtler iin dile getirilen eitlik ve tannma taleplerini, kadnlar olarak da dile getirmeye balamlardr.

230

Bu saptamalar grlen btn kadnlar iin geerli deildir. Yukarda tanmlanan ereve sadece politik aktrler asndan geerlidir. Kadnlarn kendilerini gl ve deerli hissetmelerinde yaptklar ie, iinde yaadklar dnyaya, bu dnyada olup bitene verdikleri anlam belirleyici rol oynamaktadr. Bu anlamn olumasndaysa hareketin ideolojik erevelendirmesinin ve kendi eylemlerinin etkisi bulunmaktadr. Nitekim bireysel maduriyetler asndan, aktr olan kadnlarla benzer yaam yklerine sahip olmalarna karn harekete katlmam, ideolojik syleminden etkilenmemi kadnlarn kendi yaamlarnda ve evrelerinde olup bitene ilikin yorumlarnn daha farkl olduu grlmtr. rnein son yirmi ylda Krt sorunu etrafnda olup bitenlerin kadnlar nasl etkilemi olduuna dair yorumlarnn farkll bu adan arpc niteliktedir. Aadaki yantlardan ilki aktif bir politik deneyime sahip olan sonraki ikisi ise hibir politik deneyimi bulunmayan kadnlara aittir. Makbule:
Krt kadnlar ok ac ektiler. Fakat dnya Krt kadnn grd. Bence Krt kadn u

an dnyada rnektir. ... Yani bu mcadeleden olmasayd, Krt kadn iki kere de niversite bitirseydi bu kadar bilinli olmazd. Medine:
Tabi, kadnlar perian oldular. Bazlar kocalar ldrld. Bazlar yakaland. Kyler yakld, Diyarbakr sokaklarna dtler, ehre geldiler. Cier acs grdler. Alyorlar.

Fatma:
E valla benim iin bir faydas olmad yani. ... Bilemiyorum ha. nk insan bu tr eylerden geze, dolaa ki insan anlaya ha. Zaman bulamyoruz, kendimize zaman bulamyoruz bu skntdan. ... hep paraszlk, koca daya, iddet ... nk millet hep bu konuyla yatp kalkyorlar ha. ben u anda kendi derdime dmm. u anda tek istediim bir ie sahip olaym ocuklarma bir gelecek hazrlayaym.

Kadnlarn yorumlar arasndaki fark ideolojik erevelendirmenin ve politik deneyimin, benzer maduriyet durumunun alglanmasndaki fark da gsermektedir. Kiilerin yaadklar maduriyet durumunu kolektif bir maduriyet olarak alglamaya

231

balamas, onu deitirmeye ilikin yaklamn da etkilemektedir. Kolektif maduriyet algs kolektif eyleme, aidiyet duygusuna ve dayanmaya yol amaktadr. Tm bunlar da kadnlarn kendilerini daha gl hissetmelerine yol amaktadr. Bu glen(diril)menin, kadn olarak da hayatlarn deitirmelerini tevik edici etkide bulunup bulunmad ise ayrca zerinde durmaya deerdir. Grmeler Krt hareketinin maduriyet syleminin ve haklara ilikin taleplerinin, Krt kimlii ile harekete geirilmi kadnlarca, kadn olarak hak talebinde bulunmak zere yeniden yorumlandn gstermitir. 7. 6. Krt Hareketinin Maduriyet erevesinin ve Haklara likin Syleminin Kadn Kimliinin Oluumuna Etkisi
ou kadn balangta siyasete benim gibi girdi. Ben de kendim iin bir ey yapmak iin girmedim, lkem iin girdim. Sonra kadnla ilgili aratrmalar balad. Kendini tanma ok hzland.

Uzun yllar siyasi partilerde ve toplum rgtlerinde alm olan Melikeye ait olan bu ifade aslnda genel bir durumu ifade etmektedir. Sosyal hareketlere ilikin almalar, balangta hareketin genel talepleri dorultusunda katlm olan kadnlarn, zamanla kadnla ilgili talepler gelitirdiklerini gstermektedir (Maruzana, 2004; Nush, 2005b; Tarrow, 1996). Bu gelime genellikle hareketin genel haklar nosyonunun kadnlarn taleplerini ierecek ekilde yeniden yorumlanmas ile gereklemektedir. Krt hareketinde yaanan sreci de bu ekilde deerlendirmek mmkn grlmektedir. nceki blmlerde grld gibi Krt hareketinin ideolojik sylemi iinde, maduriyet durumu ve deitirilmesi hedeflenen adaletsizlik, maddi ve kltrel dzeyde olmak zere iki eksene oturtulmutur: Sosyal adaletsizlik ve Krt kimlii ve kltr zerindeki bask ve yasaklar. Sosyal adaletsizlik vurgusu 1960l yllardaki Dou sorunu tartmalarna dek uzanmaktadr. Bask ve yasak sylemi esas olarak 12 Eyll uygulamalarna ve 1981 Anayasasnn egemen etnisiteden ayr bir etnisitenin varln tanmaya kapal olmasna dayandrlm, ana temalarn da insan haklar ihlalleri ve dil yasa oluturmutur. 1990l yllardaki ulusal ve uluslar

232

aras politik kurumsal dzenlemeler; Trkiyenin Avrupa Birliine girme abas ve bu balamda kltrel kimlik haklarnn gndeme gelmesi, Krt hareketinin insan haklar ve kltrel kimlik haklarna dayal syleminin daha etkin olmasna yol amtr. Bu sylem 1995 ylndan itibaren uydu aracl ile yurt dndan yayn yapabilen Krt televizyon kanallarnn da yardmyla Krtlerin kendileri ve yaadklar dnyay tanmlamalarnda artan bir etki yapmtr. imdi Krt kimliine ilikin bu erevenin kadn kimliinin inasnda nasl bir rol oynadna bakmakta fayda vardr. Hatrlanaca gibi kadnlarn anlatmlarnda Krt kimliini iine yerletirdikleri tanm erevesini yoksulluk ve hak ihlalleri oluturmaktayd. Bu sylemsel erevenin kadnlarn, kadn olarak toplumda, aile iinde ve yer aldklar rgtlerdeki ikincil konumlarnn farkna varmalarnda etkili olduu grlmektedir. Kadnlar yaadklar deneyimler nda eletirel bir sorgulama iine girmilerdir. Farkndaln geliiminde hareketin eski aile ve eski erkeklik eletirilerinin kolaylatrc bir etkisi olmutur. Bu blmde yer verilen anlatmlar kadnlarn hareketin sylemi ve kendi deneyimleri balamnda aile iindeki ve yer aldklar farkl rgtlerdeki ikincil konumlarn fark etmelerine ve bunu deitirme ynndeki farkl mcadele stratejilerine rnek oluturmaktadr. Aada nce aile iindeki konuma ilikin ykye yer verilmitir. 7. 6. 1. Aile indeki Konuma likin Farkndalk ve Mcadele Stratejileri Yukarda sz edilen balamda yksne yer verilen kadnn ortak zellii yaamlarnn belli bir dneminde youn bir ekilde (sembolik ya da fiziksel olarak) aile ii iddete maruz kalm olmalaryd. Mkrime ok kk yata dedesi yanda bir adamla evlendirilmi, byk kumas ve hac dedii ei lene kadar onlara bakm, okuma yazmas olmayan bir kadnd. Dul kaldktan sonra kendi ifadesi ile HADEPli biriyle evlenmek istemiti. Gerekesini ise u ekilde aklamaktayd: Mkrime:
E onlar HADEPlilerdi. Diyordular HADEPliler karlarna iyidir. nsan gibi davranrlar rnein kardeim karsna ok iyi davranyor. Nereye gitseler karlar yanlarnda. Karlaryla gurur duyuyorlar. Topluma girdiklerinde karlar yanlarndadr. E biz hep omuzlarmz dk, arkada duruyoruz. ...Yani bu nedenle yaptm, yoksa evlilik

233

dncem yoktu. Param vard, rahattm. te birka arkada bu adam iyidir, bu ileri seviyor. Madem sen HADEPli biriyle evleneceini sylyorsun bu adamla evlen, evde bulak bile ykar dedi.

Mkrimenin evlilii bekledii gibi olmamtr. Anlattna gre ei kendisine iddet uygulam ve parasn almtr. Mkrimenin bu sorunlarn zm iin bavurduu kurumun HADEP olmas dikkat ekicidir. Aada da grld gibi iki saikten hareket etmitir; birincisi HADEP kendisini hak ve hukuk ile tanmlayan bir partidir, yleyse hakkma sahip kmaldr, ikincisi de ei HADEPlidir ve HADEPlilerin hakszlk yapmamas gerekir. Burada Mkrimenin hak syleminin kendi hakkn aramak iin yeniden yorumlayp bireysel olarak bir mcadele stratejisine dntrdn grmek mmkndr.
Ben HADEPin stne gittim, dedim ki bak siz HADEPlisiniz. Siz hak hukuk aryorsunuz. Bana zalimlik yapyor, eziliyorum, beni bundan kurtarn. Hepsini gezdim, kimse sorunumu zmedi. ... Her halde o erkekti, ben kadndm, szm para etmiyordu ondan. Muhtar benim iin ahitlik yapt. Dedi bu adam buna hakaret ediyor. Muhtar kendisi de HADEPlidir. Ama HADEPliler elimden tutmad.... Hepsi diyor biz seninleyiz, madem benimlesiniz bu sorunumu zn.

Grtmzde sorunu halen zlmemiti. Yaad bu deneyimden hareketle kadnlarn HADEPin mitinglerine gitmemesi gerektiini savunmaktayd.
Kadn olarak ezilmiiz. Ben kadn olmasaydm HADEP benim arkam tutard. ... Bilmiyorum. Ben hakkmz istiyorum. Daa gidenler kzlar. Mitinglere gidenler hep kadnlar. Kadnlar mitinge gitmese polisler erkekleri brakmazlar. Kadn var diye fazla karmyorlar. E o zaman da HADEP kadnlarn sorunlarna sahip ksn. Vallahi gidip diyeceim kadnlar bundan sonra HADEPin mitinglerine gitmesinler. Bakalm o zaman ne olacak. yle deil mi? Kadnlar bu kadar gidiyor, yleyse HADEP de kadnlarn sorunlarn zsn.

Nurenin yksnn kurgusu ise zetle yleydi: Evlenip einin geni ailesinin yanna yerletii gnden itibaren ok youn bir iddete ve emek smrsne maruz kalmt. 1990l yllarn banda kylerinde meydana gelen gsterilerin ardndan ei

234

tutuklanm, kyleri boaltlm ve ocuklaryla Diyarbakra g etmek zorunda kalmt. Nureye gre einin cezaevine girmesi iki nedenle hayatlarn deitiren bir milat olmutu. Birincisi rg rerek ve pamua giderek Diyarbakrda kendi bana ayakta kalmay baarm, tutuklu yakn kimlii ile geni bir sosyal ve politik etkinlik alanna kavumutu. kinci olarak da ei artk kendisine iddet uygulamaktan vazgemiti. Ona gre ei artk demokrasiye inanan birisiydi.
[Eim] Allah bana ders veriyor. Sen karna ailene kar bu kadar zulm yapyorsun gel buraya, kendini burada gr, dedi diyordu. ... (cezaevinden ktktan sonra) sadece bir defa (bana vurdu). Ben bunun zerine on gn onunla konumadm. Kstm. Dedim ki, sen o kadar kendi gznle grm bir insansn da, hatta ona bu kelimeyi de syledim, sen demokrasiye inanan birisisin ve buna ramen nasl kalkp bana vuruyorsun? dedim.(italikler bana ait. h.)

Hikmet de einden srekli iddet grdnden sz etmiti. 1990l yllara ait yaamlarn ky boaltma, g ve yoksulluk temalarnn yer ald bir kurgu iinde anlatmt. stanbulda yaadklar srece ei ile birlikte HADEP ile rgtlerinde yer aldklarn belirtmi, bylece kendisinin de politik bir kimliinin olduuna vurgu yapmt. Hikmete gre yukarda sralad g, ky boaltma, yoksullama ve parti almas gibi rntlerle oluturduu politik kimlii onu da hak sahibi klmaktayd. Einin evresinde yurtsever kimlii ile sayg gren bir kii olduunu, buna karn ev iinde kendisine ve ocuklarna kar youn iddet uygulamaya devam ettiini, bu yaptklar ile HADEPteki konumalarnn hi de uyumadn fark ettiinde onu partiye ikayet ettiini anlatmt.
Ben kzamaz mym, hayr, bana ve kzlarma kzmak yok. Hep onlar syleyecek biz dinleyeceiz. Madem ki benim eim otuz senedir bu iin (siyasi almalarn) iindedir, olunu vermi, kyn vermi, on sene gurbet gezmi, alk ekmi, bakalarnn kt szlerine maruz kalmz, ben de kzabilirim, bir anneyim mesela. Ben kzamaz mym, hayr, bana ve kzlarma kzmak yok. Hep onlar syleyecek biz dinleyeceiz. Krtlerin bu gelenei deimeyene kadar Krtlere zgrlk eitlik gelmez. Bunlar aile ilerinde bu iddet kalkacak yani, o kalkmadka bo. ... ama ben ka eve gitmiim, ehit ailelerine, , tam byle drt drtlk partilidirler ve bir abi ieri girdiinde kz kardeine demiyor ki git bana yemek getir mesela. Yemeini alp getiriyor. Sonra da sofra bezini kaldrr sirkeler

235

koyar oraya. Ama benim evimde hala o yok mesela. Kzma, ha su getir, orabm kar, orabm giydir... Kk bir olum var, kaynm onu yle dvd ki, dii krld. Ve partiye gittim eimi ikayet ettim. Parti eve geldi aramza girdi. Tabi ok kar ktlar partide. Onun stne biraz dzeldi. Yani partiden utanrd. Biraz utansn istedim. Dedim ki madem sen diyordun ben bu izgideyim, bu yoldaym, sen kzna oluna eine hakszlk yapamazsn. Sen ne ekmisen ben de seninle ekmiim, sen benim yarm kadar ekmemisin Hi ekinmedim, gittim partiye. (italikler bana ait. h.)

kadnn yks, gnlk yaamlarnda deneyimledikleri aile ii iddeti hareketin syleminin oluturduu anlam evreni iinden, ezme/ezilme, hakszlk/hak arama, eitlik isteme gibi terimleriyle deerlendirmeye balamalarnn yol at farkndala rnek oluturmaktadr. Ancak bu farkndaln feminist bir bilince yol atn ne srmek zor grnmektedir. rnein aile ii iddetle ba etmek iin kadn rgtlerine bavurmak yerine HADEPe bavurmulard. HADEPe bavurmalarn ve elerini kendi kamusal sylemlerine uygun hareket etmeye zorlamalarn, daha ok Scottun (1995) szn ettii direni stratejileri balamnda deerlendirmek mmkndr. te yandan siyasi parti almalarnda aktif yer alan ve bu almalar sayesinde baka kadn rgtleriyle iliki kuran, Trkiye ve dnyadaki kadn gndeminden haberdar olan kadnlarn durumunun daha farkl deerlendirilmesi gerekmektedir. 7. 6. 2. Siyasi Partiler ve Dier rgtlerde Farkndalk ve Kadn Bak Asnn Geliimi HADEPli kadn aktivistlere uygulanan soru kad, kadnlarn siyasi partilerde erkekleri daha avantajl bulduklarn gstermiti. Grme yaplan kadnlar da bu kany paylamaktaydlar. Emine
Kadnlar eziliyorlar. HADEP asndan syleyeyim, ben hep ey diyorum, seimden

seime akla geliyor, yani bir seim aracndan baka bir ey deildir.

236

Mehtap:
Kurumlarda alan bayan arkadalar genelde karar mekanizmalarnda bulunmazlar. Erkekler tarafndan seilmezler. Kararlar alnrken siz hie saylyorsunuz. Yani tpk evde babamn susturduu gibi, aabeyin kardei susturduu gibi susturuluyorum. Btn politik ekonomik imkanlar onlarn emrinde. Ve kstlanyorsun. yerinde, sendikada da sorunlar benzer, hepsinin nnde de erkek var. Maruz kaldklar basklar hemen hemen ayn. Selma: Bence kurumlarda erkekler kadnlara gerekten vitrin olarak bakyorlar. Nasl bakyorlar, mesela diyelim ki HDnin kongresi oluyor. Bir iki kadn olsun. Ya da ite DEHAPta, kadnlar niye kota istiyorlar, bilmem ne. Yneticilerden duyuyorum bunu. te niye pozitif ayrmclk, eitlii savunuyorsunuz, niye eitsizlii neriyorsunuz gibi. Gerek dada kalm gerekse de siyasi partiler ve baka rgtlerde yer alm olan

kadnlarn anlatmlar, kadnlarn geleneksel olarak erkek mekan saylan alanlarda yer almalarnn zaman iinde nitelii deien bir mcadeleyle mmkn olduunu gstermektedir. yklerinde nce bu alann eril normlarna gre hareket ederek kabul arayna girdiklerini, daha sonra ise kurumlarn eril karakterini sorgulamaya baladklar ve kadn kimlii ekseninde bir varoluu gerekletirmeye altklarn ifade etmilerdir. Kadnlarn bu alanlardaki deneyimleri ve gelitirdikleri bilin, Krt kimliklerinin yannda kadn kimlii edinmelerine yol amtr. Dada kalm kadnlarn anlatm bu deiimi aka gstermektedir. Kadnlar nce fiziki olarak kendilerini kantlamaya alm, glenmeyi fiziki olarak glenme olarak yorumlamlardr:

Yldz:
Bazen yk tamaya gidiyorduk. Zorlanyorduk. Yryemeyecek kadar zorlanyordum. Fakat bir zayflk olarak da gryorsun ya, hani ben desem bunu kaldramam, denir ki zayfsnz. Mesela benim ykm baka arkada tamak istiyordu. Sen onu kabullenemiyorsun. Bir zaaf olarak gryorsun. Ve daha fazla yk tamaya alyorsun. Yani bu konuda ne tayabiliyorsun, ne de tamazlk ediyorsun. Yani hep onlar gibi olma eyiyle kendimi ok ok zorladm ynler vard.

237

Sunann ve Hasiyenin anlatmlar, ge yklenen anlam ve bu anlamn zaman iindeki deiimine ilikin metinler olarak okunabilir. Suna:
Senin oradaki niteliin, gsterdiin performans nemliydi. Fiziksel aktiflik daha ncelikliydi. Erkek iin de yleydi ama kadn iin ok daha nemliydi.... Benim de fiziksel anlamda asla bir erkekten geri kalmayacam eklinde bir dncem vard, tm abam buna dnkt.... Bir ok kadnn byle temel abas yani bu anlamda kendini glendirmek oluyordu.

Hasiye:
Yani asl gc sadece fizikte grme vard. Yani erkein biraz ey tarzyla. ... Yani genel olarak, ben diyebilirim ki genele de hakim olan bir eydi. Mesela ben hatrlyorum bizim arkadalar byle un uvaln hi amadan srtnda tayorlard. Srf erkek arkada syledii iin ve srf kendini ona ispatlamak iin.

Anlatmlara gre bu durum zaman iinde deimitir. Hem erkeklerdeki kadn dada yapamaz yargs krlm, hem de kadnlar kabul grmek iin erkek gibi davranmaktan vazgemilerdir. Kadnlar bu deiimi saysal artlarna ve baarabileceklerini kantlam olmalarna balamlard. Bu durumun kadn-erkek uralar ve mekanlarna ilikin toplumda yaygn olan geleneksel alglayn deiimi olarak nitelenmesi mmkndr. 1980 sonlarnda kadnlarn da a gitmesi kabul grm olsa bile, kadnlarn anlatm, tpk erkekler gibi o alann eril cinsiyetini benimsediklerini ve erkek gibi davranmaya alarak orada kaldklarn gstermitir. Anlatmlar 1990l yllarda durumun deitiini dndrmektedir. Bu yllarda kadnlarn kadn olarak dada kalabilecei ve erkeklikle zdeletirilen faaliyetleri kadn kimliini terk etmeden yrtebilecekleri kabul edilmeye balanmtr. Grlen kadnlar arasnda daa gitmi olanlarn tm de bu deneyimlerini ayn kurgu iinde ykletirmilerdir. Anlatmlarda ortaya kan anonim kurgu, kendini kefetme, deime ve deitirme unsurlarndan olumaktadr. Erkek gibi davranmaktan, kadn kimliini gelitirmeye ve bylece mekann eril karakterini deitirmeye uzanan bir ykletirme yaplmaktadr. Bu alanda kalm

238

olan kadnlar, ayr kadn birliklerinin kurulmasn ya da kadn partisi trnden deneyimlerini, geleneksel olarak cinsiyete dayal rol ve mekan hiyerarisinin sarslmas ve yeniden yaplandrlmasnn rnekleri olarak sunmulardr. Aslnda kadnlarn siyasi partilerde yer alma ykleri de benzer bir kurgu iermektedir. Bu yklerde de balangtaki etkisiz ve marjinal konumdan etkin bir konuma doru olumlu bir gelime seyri sunulmaktadr. Anlatmlar ayn zamanda bir baar yks olarak da kurgulanmaktadr. Kadnlar siyasi partilerin kadn politikalarndaki deiimi, rnein pozitif ayrmclk uygulamasn kendi emekleri ve abalarnn rn olarak deerlendirmektedirler. Anlatmlarn hem kiisel geliim ve baar ykleri hem de kolektif bir deiim srecinin kurgulanmas olarak okunmas mmkndr. Kukusuz bu anlatmlar ayn zamanda kadnlarn kendilerini eylemlerinin znesi olarak ina etmelerinin, kimlik oluturmalarnn ve glen(diril)melerinin yksdr de. Melike: Zaten kadnn hibir iradesi yoktu yani. Mesela kadn almas yapyorduk, bizden
sorumlu genel sekreter yardmcs bir erkek vard. Mesela bir gn parti ok kirliydi, gerekten de ok kirliydi. Zaman zaman toz alyordum ama sadece benimle de bitmeyeceinin bilincindeydim. Hepimiz toplanalm temizlik yapalm dediimde, HEP il bakanmz YKDli(Yurtsever Kadnlar Dernei) kadnlar ne ie yaryor dedi. .... Tabi biz almalarn iinde elikileri yaaya yaaya da baz eyleri anladk. elikileri yaadka baz eylerin farkna vardk. ... Deiim zamanla oldu.

Nimet:
Parti Meclisine girdim. MYKya girmemiz mmkn deildi, nk kurtlarla dans etmek gerekiyordu. lk balarda ok hayal krklklar yaadm. PMde alt kadndk. Alt bayan da her seferinde toplantda ayn srada otururduk. Yeniydik. Karar srelerinde hi etkimiz olmad.

Nevin:
ok da emek harcadk, yani ilmik ilmik rdk diyebilirim. ... Mesela 12 Eyllden sonra ilk kadn kollar kongresi yaptk. Konferanslar gerekletirdik. Partide kadn kotas

239

kondu. Bu kolay olmad. ... Hani genelde vardr ya, erkekler kadnlar Krt siyasetinde ne sryorlar. Ne sylyorlarsa yapyorlar. Bunun doru bir yan olmakla birlikte tamamen doru deil. ok ciddi bir erkek egemenlii hala Krt siyasetinde sryor zaten ama kadnlar inanlmaz bir mcadele verdiler. ... lk baladmzda kadn politikalar asndan ok net bir ey yoktu. ... Kadnlar hatta daha ok annelikle zdeti. Ama kadnlar ok geliti. ... Ezilmiliini daha iyi anladlar. Ezilmiliklerini fark ettiklerinde buna kar kabilecek argmanlarnn olduunu grdler. Kurumlar nemli bir rol oynad. Seni tek brakmayacak, dayanabilecein, seninle ayn eyleri dnen ok geni bir kadn kitlesiyle yan yana olmak.

Yasemin:
HADEP srecine kadar arlkl olarak biraz daha ulusal eyin ar olduu bir sreci yaadlar. ... Kadn sorunu, kadn politikalar konusu arlkl olarak HADEP sreciyle birlikte gndeme girdi. ... Aslnda o ana kadar ciddi bir kadn politikas olmayan bir parti. Kadnn zgn rgtlenmesine kar gelien direniler var. ... Byle ok younluklu bir atmal bir sreti aslnda. Kendi politikalarn, kimliini aa karmaya alan bir ey oldu. Ama gelinen aamada hem kendi iinde yaad atmalar, hem genelde yaad atmalar aslnda kendisinde bir rgtl dzeyi yaratt. O adan parti yaplanmasnda kadn rgt ok kolay kuruldu gibi bir yaklam ok gereki olmaz. Bunun emeini, bedelini de kadn bence ok younluklu olarak verdi. ... Sadece bundan da kaynakl deil. 21. yzyln temel elikilerinden birisi de cins elikisi olmasndan kaynakl artk herkesin gndemine giren bir konu. Bu konuda dier partilerde de gelimeler, tartmalar var. ...

Grmelerin yapl srada DEHAPta kadn kotas uygulanmaktayd. Kadnlar parti iinde daha etkin grnmekteydiler. Kadnlarn bu deiimin nasl gerekletiine ilikin deerlendirmeleri hususa iaret etmekteydi: Kendi emekleri, Trkiyedeki kadn rgtleri ile iliki, ulusal ve uluslar aras kurumlarn kadn haklar ve temsiline duyarllk gstermeye balam olmalar. Yaseminin dier partilerdeki gelimeleri vurgulamas ve 21. yzyln temel elikisinin cins elikisi olduunu dile getirmesi ulusal ve uluslar aras dzeydeki kadn gndeminin bu rgtlerdeki etkisi olarak deerlendirilebilir.

240

7. 6. 3. Kota Tartmalar ve Kadn rgtleri ile liki Yasal siyasi partilerde yaanan srece bakldnda, kota tartmasnn gelinen aamada kritik bir nem tad grlmektedir. Daha nce belirtildii gibi, 2000li yllarda kadn profili deimi; gen veya orta yal, eitimli kadnlarn katlm artmtr. Hareketin cinsiyet eitliki syleminin de etkisiyle kadnlar ana-bac kimlii ile destek rol yerine zne konumunu talep etmeye balamlardr. zellikle bu kadnlarn daha nceden kadn rgtlenmesi deneyimi yaam olmalar ve/veya Trkiyedeki kadn rgtleriyle etkileim iinde bulunmalar balangtaki durumun deimesinde etkili olmutur. Nevin, bu etkileime rnek oluturanlardandr:
Oldum olas benim ilgi alanm kadnd. ... lerici Kadnlar Derneinde altm .... lerici Kadnlar Dernei benim kadn bilinlenmemde bir aama kaydetti. ...(Sonraki yllarda) Eit-Sen de yl kadn komisyonu bakanl ve ynetimde ube sekreterlii yaptm. O deneyimler de benim iin ok nemliydi. ...1996da HADEPe gittim ve dedim ki kadn komisyonunda almak istiyorum. ... Daha sonra da da aldk. Trkiye kadn hareketiyle en iyi bulumalar o srele balad. ... Her bir dokunu bize de ok ey katt.

Aratrma kapsamndaki siyasi partilerde geleneksel cinsiyet rollerine gre oluan grev blm ve buna dayanan uzlama, kadnlarn yeni talepleri ile sarslm, erkek yneticiler ak ya da rtk olarak beinci blmde rnekleri sunulan ayrmc pratikleri sergilemeye balamlardr. Bu adan kota kritik nem tamaktadr. nk kadnlardan geleneksel rolleri balamnda bir katlm beklenmekte, kadnlarsa, siyasi partilerde elde ettikleri konumlar yitirmemek ve daha fazla yer alabilmek iin kota uygulanmasnda srar etmektedirler. Grtm srada DEHAP kadn kollar bakan olan Yasemin, bu srecin zelliini yle ifade etmiti:
Bizim partimizde sze geldiinde herkes kadnlarla ilgili nemli eyler syler. Ama diyelim ki pratik almalara geldiinde ok da byle olmadn grdk. ... Bizim partimizin drt be yldr kadn kotas var. ... Kotay parti olarak tzksel olarak da kabul etmekteyiz. ... Ama diyelim ki bu kritik dnemlerde ok farkl hassasiyetlere giriyor ve bir anda, zorluklaryla kar karya geliyorsunuz. Yerel seimlerde bizim yzde otuz be

241

kadn kotamzn uygulanmas gerekiyordu. ... Bu konuda (bizden) fedakarlk istendi. ... Kadn konusunda genelde ok iddial bir parti. Pratiine bakyorsunuz, bunun uurumu ok derin. Bu size aslnda eliki yaratyor. ... Sorun bir iktidar sorunuydu. ... imdi bu somut iktidar alanlar erkeklerin alandr. Buna bulamasn yaklam ok youndu.(italik bana ait. h.)

Grld gibi kadnlar yer aldklar siyasi rgtleri, bizzat bu oluumlarn sylemleri ile eletirmektedirler. Eitliki, zgrlk sylem ile kurumlarn sergiledikleri ayrmc pratik arasndaki mesafe aldka, eletirelliin dozu da artmaktadr. Diyarbakrda grme yaptm srada gzlemleme olana bulduum kadn almalarnn younluunun ya da deerlendirilmesi mmkndr. 7. 6. 4. Kadnlar in Kadnlarla Birlikte Bir Protesto: Kadn Cenazeleri Son yllarda Diyarbakrda namus cinayeti kurban kadnlarn cenazelerinin kadnlar tarafndan sahiplenilerek defnedilmesinin konumuz balamnda anlam tad dnlmektedir. Kadn cenazelerinin kadnlar olarak kadnlar iin gerekletirilen eylemler olduu varsaylabilir. Bu nedenle kadn cenazeleri, hareketin genel politik gndemiyle gerekletirilen protesto etkinliklerinden farkl nitelik tamaktadr. atmalarn durduu 1999 ylndan itibaren zellikle Batmanda younlaan kadn intiharlar, yrede yaayan kadnlarn sorunlarn gndeme getirmi bulunmaktayd (Halis, 2001). Ancak kadnlarn bizzat kendilerinin bu sorunlara kar tutumlarn net bir ekilde ortaya koymalar kadn cenazeleri ile olmutur. lk olarak Mardinde recmedilen ve komaya girdikten sonra ailesi tarafndan sahiplenilmeyen emse Allakn btn hastane masraflar Diyarbakr Kadn Merkezi KA-MER tarafndan karlanmtr. Ayn anda Allakn youn bakmdaki odas DEHAP kadn kollarnn, kadn derneklerinin, sendikalarn, HD ve Baro kadn birimlerinin ziyaret yeri haline gelmitir. lmnn ardndan ise allmadk bir kadn cenazelerinin de kukusuz baka etkenlerin yan sra- dolayl da olsa farkndaln artmas ve hak talebi balamnda

242

eklide cenazeyi kadnlar kaldrmtr121. Ksa bir sre sonra, benzer ekilde kardei tarafndan ldrlen
122

Kadriye

Demirelin

cenazesi

de

kadnlar

tarafndan

defnedilmitir

. Kirlendikleri gerekesiyle ldrlen bu iki kadnn tabutlarnn

zerine Sabah muhabirinin yorumuna gre temiz olduklar anlamna gelen beyaz tlbent rtlmtr. Bu cenazelerde rgtl, rgtsz ok eitli kadnlar birlikte yer almlardr. Kadn cenazelerini blgede uzun yllar srmekte olan kadn hareketliliinde niteliksel bir dnmn iareti olarak deerlendirmek mmkndr. Her eyden nce cenazelerin kadnlar tarafndan kaldrlm olmas kendi bana yeni bir olgudur. atmalarn youn olduu yllarda cenazeler politik gsterilere dntrlm bulunmaktayd. Cenazelerin kadnlar asndan ailesel ve dinsel ynlerinin tesinde, sosyal ve politik bir nitelik kazanm olduu gerei, mlakatlar iin kentte bulunulduu srada da gzlemlenebilmekteydi123. Bylesi bir deneyimin namus cinayeti kurbanlarnn cenazelerine sahip kmalarndaki doalla yansm olduu dnlebilir. Ancak bu seferki sahiplenmenin niteliksel bir farkllk gsterdiine dikkat ekmek gerekir. Bu cenazelerde daha baka politik temalarn yansmalaryla deil, dorudan doruya ve yalnzca kadnlarn gncel ve gerek sorunlar iin politik bir tutum sergilenmitir. Bu eylemler hem soyut hem de somut dzlemde kadnlar olarak ve kadnlar iin gerekletirilmitir. Bu bakmdan kadn cenazelerinin kadn bak asnn geliimine ve kadnlarn politik eylemliliinde niteliksel bir dnme iaret ettii dnlmektedir.

Kadnlarn bir cenazeyi allagelen tarzda arkadan takip etmek yerine omuzlamas ve defnetmesi uygulamas aslnda ilk olarak stanbulda, DEHAP Kadn Kollarnn, bir sre birlikte alm olduklar yaync ve eski HADEP yneticilerinden Ayenur Zakolunun cenazesini tamas ve defnetmesi ile yaanmtr. 122 19 Kasm 2003 tarihli Milliyet, Sabah ve Gndem gazeteleri 123 ki kz kendisini yakarak yaamn yitirmi olan Muazzez ile bir Perembe gn mlakat yapmtm. Evinde yaptmz mlakatn ardndan mezarla gidecekti, ona elik ettim. O ve mezarlkta karlatm ok sayda kadnn sadece kendi ocuklarnn mezarn ziyaret etmekle yetinmediklerini, trensel bir havayla bir ok mezar gezdikleri, her birisinin banda onun anlarn dile getirdiklerini izledim. Acl olmaktan ziyade politik bir durular vard.

121

243

SONU Yirminci yzyln sonlar, dnyann birok yerinde bireysel ve grup kimliine dayanan kolektif hareketlerin ykseliine sahne olmutur. 1960l yllardan itibaren kreselleme sreleriyle balantl yapsal deiimler ile bilgi ve iletiim teknolojisinde meydana gelen gelimeler, sosyal hareketlerin ncekilerden farkl aktrlerle, farkl ama ve rgtlenme biimleriyle ortaya kmasnda etkili olmutur. Nitekim gncel hareketlerin temel zelliklerini, kimlik vurgusu oluturmaktadr. Bu hareketlerin katlm modelleri daha ok kamusal alan ile zel alan arasndaki snrlar kesecek ekilde, gnlk yaam iinde rlen enformel alarla ekillenmektedir. Kreselleme sreleri zellikle etnik, dinsel ya da mezhepsel hareketlerin canlanmasna yol amtr. Ulus devletlerin homojenletirici ulusal kimlik ina srelerinde yer verilmeyen ve kapitalist gelime, modernleme gibi srelerle etkisini yitirecei dnlen etnik ya da mezhepsel kimlikler, kresellemeyle birlikte yeniden canlanmtr. Kolektif kimlik ile kltrel ve sembolik unsurlarn nemli bir yer tuttuu etnik ya da ulusal hareketler de gnmzde, insan haklar, kltrel haklar, tannma ve temsil gibi taleplerle, sosyal hareketlerin yeni aktrleri arasnda yerlerini almlardr. 1980li yllardan itibaren neo-liberal ekonomi politikalarn benimseyen, zal hkmetleriyle beraber kreselleme srelerine entegre olmaya balayan Trkiyede de benzer bir geliim seyri yaanmtr. Kadn hareketi canlanm, slami kimliin, Aleviliin ve Krt kimliinin kamusal alanda tannmasn ve temsil edilmesini talep eden kimlik hareketleri gndeme gelmitir (imek, 2004). Trkiyenin Avrupa Birlii ile iliki sreci, tannma ve temsil taleplerinin ifade edilebilecei sylemsel alann oluumuna katkda bulunmutur. Bu aratrmann konusunu da Trkiyede Krt kadnlarnn aktrler olarak kamusal alana kmalar oluturmaktadr. Bu olgu sosyo-ekonomik deiim, modernleme, Krt hareketinin ideolojisi ve harekete geirme stratejileri gibi hem dsal hem de

244

hareketin yapsndan kaynaklanan kolaylatrc etkenler ile kadnlarn kendi znellikleri balamnda ele alnm ve Krt kadn kimliinin oluumunun/stlenilmesinin, kadnlarn glen(diril)mesinde ne tr bir etkide bulunduu sorgulanmaya allmtr. Trkiyede kadn kimliine ilikin aratrmalar arlkl olarak modern ulus devletin ve ulusal kimliin ina srelerinde kadnlara verilen roller ve bu rollerin kadnlar tarafndan stlenilme biimlerine odaklanmtr. Daha gncel olarak da 1990l yllarda Refah Partisinin ykselii ve trban eylemleri ile kamusal alanda grnrlk kazanan slamc kadn kimlii zerine almalar gerekletirilmitir. Fakat Trkiyede Krt kadnlarn kamusal alanda grnrlk kazanmalar ve Krt kadn kimlii zerine henz benzer bir alma gerekletirilmemitir; bu nedenle bu aratrma bir ilk olma niteliini tamaktadr. Aratrma, gncel sosyal hareketlerin ortaya kmalarn ve yeni biimlerini aklamaya alan sosyal hareket kuramlar erevesinde yrtlmtr. 1980 sonras dnemde Krt kadnlarnn aktr olmalarn kolaylatran objektif koullarn incelenmesinde ise kaynaklar harekete geirme kuram erevesinde yer alan politik frsatlar yaklamna bavurulmutur. Bununla birlikte sorun esas olarak kolektif kimliin oluumuna, ideolojik ereve oluturma srelerine ve aktrn eylem iinde inasna odaklanan yeni sosyal hareketler kuram erevesi iinde ele alnmtr. Bu yaklam, aratrmay tevik eden sorulardan birisi olan Krt kadnlarnn hangi saiklerle protesto gsterilerine katldklar, politik rgtlerde yer aldklar gibi sorularn yantn aramak iin baklmas gereken alanlar hakknda fikir vermitir. Aratrmaya balarken sz konusu kadnlarn byk bir ksmnn, siyasal katlm iin gerekli olan formel kaynaklardan yoksun olduu dnlmekteydi. Nitekim aratrma esnasnda uygulanan soru kad ve grmeler bu dnceyi dorulamtr. Kadnlarn kolektif kimliinin oluumunda ve aktivist olmalarnda g, iddet, yoksulluk ve aile yelerinin karlat hak ihlalleri gibi gnlk yaam iinde deneyimledikleri maduriyetin ve gnlk yaam iindeki etkileimin rol oynad grlmtr.

245

Kuramsal erevenin bir ayan da etnik ya da ulusal kimliklerin oluumunu toplumsal cinsiyet kurgusu asndan ele alan yaklamlar oluturmutur. Aratrma konusu balamnda kolektif kimliin toplumsal cinsiyet ile karlkl etkileim iinde kuruluunun incelenmesinde Yuval-Davisin (1997) ve Enloenin (2002) daha ok kltrel ve sembolik srelere arlk veren yaklamlarndan yararlanlmtr. Bununla birlikte kadnlar daha ok pasif semboller olarak ele alan yaklamlarn, onlarn aktrler olmalarn incelemede yetersiz kalacandan hareketle, Chaterjeenin (2002) sesleri duyulmam olsa ve kendilerini yeni bir ataerkil dzene tabi klm olsa da, kadnlarn bu srelerin inasnda aktif katlm gsterdiklerini kabul eden yaklam benimsenmitir. Kadnlarn katlm saikleri ve hareketle etkileimlerinin incelenmesinde, Jayawardenann (1994) tarihi incelemesi ile eitli Latin Amerika ve Ortadou lkeleri ile rlanda zerine yaplm olan aratrmalarn bulgular temel alnmtr. Aratrmay ynlendirecek olan kuramsal ereve bu ekilde oluturulduktan sonra, kadnlarn duyulmayan seslerini duyulur klmay salayacak niteliksel aratrma yntemi tercih edilmi ve szl tarihe bavurulmutur. Szl tarih grmelerinin yan sra anket ve metin analizi teknikleri de kullanlmtr. Aratrma esas olarak kadnlarn deneyimleri ile bu deneyimlerine verdikleri anlamlarn zmlenmesini hedef almtr. Benimsenen feminist perspektif gerei, kadnlarn kendi bak alar esas alnmtr. Bunun iin 2005 ylnn ubat ve Mays aylar arasnda Diyarbakr kent merkezinde krk kadnla szl tarih grmesi yaplmtr. Politik ilgileri bulunmayan kadnlarn bu tr bir grmeyi yapmaya yanamamalar, grmelerin sadece aktivist ve aktivist olmasa bile dolayl yollardan hareketin syleminden etkilenen kadnlarla yaplmasna yol amtr. Bu balamda aratrmann seslerini ortaya kartmaya alt kadnlarn ounluunu, aktivist ve belli bir politik bilince sahip kadnlar oluturmutur. Bu almada ulalan bulgularn, kadnlarn znel deerlendirmelerine dayanmasnn, metodolojik adan sorun tekil etmeyecei dnlmektedir. nk zaten almada esas olarak nelerin olduu deil, olanlarn kadnlar tarafndan nasl alglanp anlamlandrld aratrlmtr. Ancak yine de, anlatmlarn yorumlanmasnda bu niteliin gz nnde

246

bulundurulmas gerekmektedir. Ayn durum anket uygulanan kadnlar asndan da geerlidir. Belirtilen kuramsal ve kavramsal erevede ve tercih edilen yntemsel yaklamla yrtlen aratrmada ulalan sonular aada sralanmaktadr: Bu aratrmada ister bireysel isterse kolektif olsun, kimliklerin bir ilikisellik iinde toplumsal olarak kurulduklar grlmtr. Bu dorultuda Krt kadn kimliinin sabit ve homojen bir zsellik olmad, 1980 sonras Krt hareketini douran ve biimlendiren yapsal koullarn, toplumdaki verili cinsiyet ilikilerinin, hareketin zelliklerinin ve kadnlarn znel tarihlerinin, etkileim iinde ortaya kard ok boyutlu, ok yzeyli, gerilimli ve deiken bir ey olduu grlmtr.

almann temel varsaymlarmdan birisi, kadnlarn sosyal hareket srelerinin nesneleri ya da salt kurbanlar olarak grlemeyecei idi. Aratrma srecinde bu varsaym destekleyen bulgulara ulalmtr. Krt kadn kimliinin kadnlarn da aktif olarak yer ald srelerde tanmland grlmtr. Bu kimlik onlara kamusal alana kma, deer kazanma ve hareket serbestliine kavuma gibi olanaklar sunmutur. Yeni sosyal ve politik deneyimlerin kapsn aralayan bu yeni kimliin stlenilmesi, kadnlarn ataerkil pazarlnn bir paras olmutur. Hareket iinde aktr, eyleyici (agency) olmalar dolaysyla yaadklar deneyimler, kadnlarn z alglarn, z gvenlerini glendirirken, hareketin toplumsal cinsiyet kurgusunu da etkilemitir.

Kolektif kimliin oluumunda ok sayda aktrn etkileiminin rol bulunmakla birlikte kamusal alanda duyulan ses, kukusuz ounlukla rgt liderlerinin, dolaysyla erkeklerin sesi olmutur. Kimlii tanmlayp insanlar oraya yerletirenler, yine lider konumdaki erkeklerdir. Bununla birlikte her ad koymann, tanmlamann, dolaysyla iktidar ilikisinin, ayn zamanda direni potansiyelini de barndrd, sesleri duyulmasa bile kadnlarn bu srete etkin bir rol aldklar gzlemlenmitir. Aratrma sonular, kimliin tanmland alann Foucaultnun (2000) ifadesi ile bir iktidar alan olduu kadar direnme alan olduu dncesini

247

desteklemektedir. Kadnlar, kendilerini tanmlayan ve davranlarn belirleyen kodlar, hak talep etmek iin dntrebilmektedirler.

Bu, sadece Krt kadnlarna zg bir durum da deildir. Kimlik, tannma ve temsil haklar ekseninde ekillenen toplumsal hareketlerde yer alan kadnlar, zaman iinde cins olarak ikincil konumlarn da sorgulamaya balamakta ve bu konudaki taleplerini hareketin genel talepleriyle birletirmektedirler. Sosyal hareketler iinde ortaya kan kolektif kimlikler aynlk zerinde ina edildii iin bu sre gerilimli ve elikilidir. Snfsal konuma, cinsiyete, yaa vb. zelliklerine gre gerekte homojen olmayan ve iktidar ilikileri barndran bir topluluun, homojenlik kurgusuyla temsil edilmesi, kendi iinde elikiler tar. Her eyden nce bu tr durumlarda topluluun karlarn kimin saptad ve taleplerinin kimler tarafndan dillendirildii, topluluk adna kimlerin konutuu nemlidir (Yuval-Davis,2002). Yukarda da belirtildii gibi topluluun karlarn dile getirenler daha ok erkeklerdir. Kald ki sz konusu etnik kimlik olduunda, durum daha elikili bir hal almaktadr. nk milliyeti kurgu ve pratikler, kuramsal tartmalar blmnde gsterildii gibi cinsiyetlendirilmi haldedir. Milletin ya da tannma ve temsil hakk elde etme abas iindeki etnik topluluun, ayr ve farkl bir topluluk olarak ina edilmesinde ve snrlarnn belirginletirilmesinde kadnlara verilen sembolik roller, kadnn zel alandaki konumundan tretilmektedir. Dolaysyla kadnlarn zel alandaki geleneksel rolleri pekitirilmektedir.

Krt hareketi ve Krt kimliinin oluumu dorudan bu aratrmann konusunu oluturmam olsalar da, yukarda sz edilen genel balamnn gerektirdii lde incelemeye dahil edilmitir. Kadn kimliinin, kadnlarn zel alandaki rollerinden hareketle mi, yoksa onlar toplumsal ve politik yaamda hak sahibi zneler eklinde tanmlayarak m kurguland, zellikle kadn aratrmalar ynteminin hedefleri asndan nemsenmitir. Hareketin ideolojik syleminin analizi, Krt kimlii kurgusunun, aile benzetmesi gibi genel zellikleri tamakla birlikte, geleneksel cinsiyet rollerini n plana karmadn gstermitir. Yeni aile geleneksel cinsiyet rollerini pekitirecek ekilde deil, hareketin ideolojisi ve mobilizasyon stratejileri

248

gerei,

kadnlar

da

aktif

kurucu

zneler

olarak

tanmlayacak

ekilde

oluturulmutur. Bunda Klandermansn (1994) dikkat ektii gibi, aktrlerin profilinin rol olmu; kadnlarn aktrler olarak katlmalar, hareketin kimlik tanmn etkilemitir. Bununla birlikte hareketin balangtaki ve zaman iinde deien ideolojik ve politik ncelikleri de kimliin toplumsal cinsiyet kurgusunu etkilemitir.

Krtlk yine bir aile olarak kurgulansa da, bu aile syleminde, erkeklere politik grevlerin aktr, kadnlara da kimliin otantik zelliklerinin taycs ve aktarcs rol verilmemitir. Krt hareketinin 1980 ncesi sol genlik hareketi iinde ekillenen ideolojisi ve kadnlar harekete geirmeyi gerektiren stratejisi, kadn kimliinin esas olarak kamusal alanda, toplumsal ve politik grevler balamnda kurulmasna yol amtr. Eylemci, politikac ya da sava kadn imgeleri, Yaln-Heckman ve Van Gelderin (2000) de dile getirdikleri gibi yeni Krt kimliinin ve Krt hareketinin modernliinin sembol olarak srekli bir ekilde ilenmitir.

Krt hareketinin kimlik inasnn konumuz asndan nem tayan ynlerinden birisini teki kurgusu oluturmutur. Eriksen (2002) etnisitenin ilk eyleminin iindekiler ile dardakiler, biz ve onlar arasnda sistematik bir ayrm uygulamak olduu belirtimektedir. Yeni Krt kimlii de bu saptamayla uyumlu bir ekilde, bir teki kurgusu eliinde ina edilmitir. Ama yeni Krt kimliinin tekisi Trklk ya da baka bir etnisite deil, eski Krtlk olmutur. Eski Krtlk nitelemesinin konumuz asndan nem tayan zelliklerinden birisi, erkein verili aile iindeki egemen konumunu sorgulayc bir sylemsel alan yaratm olmasdr. Aile iinde kadn ve ocuklar zerinde kontrol sahibi olan ve iddet uygulayan erkeklere ynelik sahte erkeklik eletirisi, esas olarak erkekleri gerek erkek olmak zere harekete katma amacna hizmet etse de, baka bir ilevi daha olmutur. Bu sylem, kadnlarn aile iinde, toplumda ya da yer aldklar rgtlerdeki cinsiyet ayrmcl ile mcadelelerinde, Scottun (1995) alt politika olarak niteledii direnme stratejileri gelitirmelerine olanak salamtr.

249

Drdnc blmde gsterildii gibi, erken dnem Krt kimliinin bileenlerinden birisini airetler oluturmaktayken, 1980 sonras Krt kimlii ve Krt hareketi ncelikle airetlere kar tanmlanm bir kimlik olarak ortaya kmtr. Yeni toplumsal hareketler iinde deerlendirilmekte olan Krt hareketinin gelitirdii tannma ve temsil talepleri de, bu adan dlayc bir Krt kimliine dayanmamtr. Eski Krtlkn airetilik ile zdeletirilmesi, hareketin kendisini ve yeni Krtlk modern bir olgu olarak tanmlamasn salamtr. Hak talebinin temel zemini, bu dnme dayandrlmtr. Buna gre, eski Krtlk n ve airete dayal bir kimliin, modern ulus devlette yeri yoktur. Buna karlk yeni Krtlk, eskisinden farkl, merkezinde bireyin yer ald bir toplumsal dzlemde ortaya kmtr. Bu, modern bir olgudur ve modern ulus devletin yasal kurumsal yaps iinde yer bulmas mmkndr. Yurttalk haklarnn yeniden tanmlanmas ve oulculuk talepleri bu balamda dile getirilmektedir. 1980 sonras Krt hareketinin hak talebinin dayanan oluturan bu kurgu, Krt kadnlarnn aktrler olarak kamusal alana kmalarnda nemli bir rol oynamtr. Krtlk esas olarak politik bir kimlik olarak ina etmeye yol aan bu kurgu, kadnlarn ev iindeki geleneksel cinsiyet rollerinden tretilen sembolleri deil, kamusal alanda hak talep eden bireyler olduklarn gsteren sembolleri gerektirmitir. Krt hareketinin 1990l yllardan itibaren gerekletirdii ideolojik ve stratejik deiiklik de bu sreci pekitirmitir. Ayrlk politik taleplerden vazgeilen bu deiiklikle, hareket kendisini sivil toplum alannda yrtlecek hegemonya mcadelesine ve kltrel haklarn tannmas, yurttalk haklarnn yeniden dzenlenmesi gibi taleplere gre dzenlemitir. Yeni ideolojik ve politik ereveye gre devlet, politik alan ve iktidar, erkek egemen olgular olarak tanmlanm ve sivil toplum alanndaki mcadelenin esas aktrlerinin kadnlar olduklar ilan edilmitir. Hareketin ideolojik erevelendirilme srecinde kadnlara verilen yeni grev de, tpk nceki gibi kendini kurtarmak iin nce toplumu kurtarma grevi olmutur. Bu, kadnn kurtuluunu toplumun kurtuluuna balayan ve bu balamda en byk sorumluluu kadna veren klasik temann tekrar

250

niteliindedir. Yine de, kamusal alandan hareketle ve kurtarlmas gereken bir kurban olarak deil, kurtarc bir misyonla tanmlanm olmalar, hem zgven kazanmalarnda hem de kamusal alanda kadnlara yer almasnda etkili olmutur. Bylece kadnlarn hareket iindeki aktif konumlar hareketin modernliinin en nemli gstereni haline gelirken, kadnlara da kendi kimliklerini ve hareketin ideolojik sylemini etkileyebilecek yeni deneyimlerin kaplar almtr. Kadnlarn kamusal alana kmalar, onlar eve kapatan ve davranlarn kontrol eden ataerkil kodlarn zlmesiyle salanmtr. Kadnlarn zel alana kapatlmalarnda ve davranlarnn ailenin erkeklerince kontrol edilmesinde anahtar kavram olan namus yeniden anlamlandrlmtr. Kadn bedeni, namusun kazanlp korunaca alan olmaktan kartlm; namusun yeni ierii, hareketin taleplerine gre dzenlenmitir. Fakat tezin beinci blmnde gsterildii gibi kadnlarn kamusal alana kmalarn olanakl klan bu deiim, ataerkil kontrol tmyle ortadan kaldrmamtr. Bu durum Jayawardenann (1994) ve Chatterjeenin (2000) inceledikleri rneklerle ilgili saptamalara paralellik gstermektedir. Her iki yazar da gelenein yeniden icat edilmesinde seici davranldn, yeni ina srelerinde kadnlar zel alana hapseden kltrel unsurlar elenirken, onlar kamusal alanda kontrol etmeye yarayanlarn korunduunu tespit etmilerdir. Ataerkil kontroln yeniden dzenlenmesi, Trk modernleme srecinde de grld gibi (Kadolu, almann mmkn 1988), beinci kadnlarn blmnde cinsiyetsizlemeleri gsterildii yoluyla Krt gereklemitir. ekliyle,

kadnlarnn kamusal alana kmalar, namusa ilikin kltrel kodlarn yeniden yaplandrlmasyla olmutur. Davann kutsall, kardelik, yoldalk, tanralama gibi sylemler, kadnlarn kamusal alana kmalarn salamtr. Kamusal alanda aktif ve hak sahibi yeni kadn kimliinin kapsaycl ise iffetli davranmalar kouluna balanmtr. Bu davran kurallarnn dna kanlar, yeni kimliin sunduu ayrcalklarn yitirerek dlanmlardr. Yeni aile kurgusu iindeki ilikiler yoldalk ilikileri olarak tanmlanmtr. Grld gibi bu tanmlama yeni aileyi ataerkil bir kurucu baba figrnden kurtarmtr. Fakat kadnlarn bu kurgusal ailenin saygn ve aktif bir yesi olmalar, yeni kimliin

251

normlarna gre davranmalar ve kamusal alanda cinsiyetsizlemeleri kouluna balanmtr. Tezin yedinci blmnde yer alan szl tarih anlatmlarnda da aka grlebildii gibi, kadnlar da bu sylemi iselletirmi ve kamusal alandaki cinsiyetsiz kadn kimliini benimsemilerdir. Aratrmaya balarken yeni kimliin onlara empoze edilmedii, kadnlarn bu kimlii stlenmi olduklar varsaylmakta ve neden stlenmi olduklar sorulmaktayd. Aratrma sreci bu sorunun yant kabul edilebilecek gerekeler hakknda bir kanaat oluturmutur. Krtlerde verili toplumsal cinsiyet ilikilerinin incelenmesi, HADEPli kadnlara uygulanan soru kad ve grlen kadnlarn anlatmlar birlikte deerlendirildiinde, sz edilen durumun kadnlara empoze edilen bir ey olmad, esas olarak kadnlarn ataerkil pazarlklarnn sonucu olarak ortaya kt grlmtr. Tezin Krt kadnlarnn toplum ve aile iindeki konumlarnn irdelendii nc blm, ayn zamanda kadnlarn yeni kimlii stlenmelerinin gerekelerini anlama abas olarak da deerlendirilebilir. Krtlerde klasik ataerkilliin maddi zemini ortadan kalkm olsa bile, yaam yklerinin gsterdii gibi kltrel olarak kadnlarn bedenleri ve davranlar zerindeki kat kontrol devam etmektedir. Evlilik ykleri kadnlarn ounun, verili aile iinde kendi kaderlerini belirleme ansndan ve sosyalleme olanaklarndan yoksun olduklarn aka gstermektedir. zellikle alt snflardan kadnlarn yaamlar zerinde sz sahibi olma olanaklar ok kstldr. Bu balamda yeni kimliin onlara sunduu kamusal alana kma, sosyalleme ve kaderlerine kar gelme olana byk nem kazanmaktadr. Bunun karl olan cinsiyetsizlemeyi benimsemi olmalar, rasyonel bir tercih olarak deerlendirilebilir. Kadnlarn harekete katlmalar, aktr olmalar sosyal yaam iindeki enformel alarla mmkn olmutur. Aktrn sosyal alanda ina edilmesi kamusal alan ile zel alan arasndaki snrlar mulaklatrmtr. Yeni sosyal hareketler yaklam, kolektif eylemin ortaya kmasnda gnlk yaama ve insanlarn enformel alar aracl ile etkileimine zel bir nem vermektedir (Melucci, 1994; Mueller, 1994). Melucci (1994) kolektif eylemi mmkn klann gizil olarak niteledii bu sre olduunu belirtmektedir. Kolektif eylemle dzeltilebilecek bir adaletsizlik durumu olduu

252

bilincinin, gnlk yaam iindeki enformel alar sayesinde gelitii ne srlmektedir. Buna gre kiiler olarak deneyimlenen maduriyet ve adaletsizlik, sz edilen enformel alardaki etkileim sayesinde kolektif bir maduriyet olarak alglanmaya balanmakta ve hareketin ideolojisi de bunun iin gerekli ereveyi sunmaktadr. Eylem iin gerekli olan dayanma ve biz duygusu bylece kolektif kimlii yaratmakta ve kolektif eylemin kamusal alanda gereklemesi bu kimliin pekimesini salamaktadr. Szl tarih grmeleri, Krt kadnlarnn kamusal alanda aktrler olarak ortaya kmalarnn, sz edilen ereveyle uyumlu olduunu gstermitir. Kadnlarn Krt sorunu ya da Krt kimlik bilincinin geliimine ilikin anlatmlarnn ana temalarn, 12 Eyll, sevilen aile yelerinin, akraba ya da komularn tutuklanmalar, daa gitmeleri ya da ldrlmeleri, g, yoksulluk, anadillerini konuamamalar gibi gnlk yaam iinde deneyimledikleri maduriyet durumlar oluturmutur. Akrabalk ve komuluk ilikileri, bireyler olarak yaanan maduriyetin kolektif bir maduriyet olarak alglanmasnda etkili olmutur. Byk ounluu kolektif eyleme katlm iin gereken formel kaynaklardan yoksun olan bu kadnlar iin e, karde ya da akrabalarn grmek iin gittikleri cezaevi nleri, cezaevlerindeki yaknlarn sorunlarna zm bulmak iin ziyaret ettikleri insan haklar rgtleri ya da siyasi partiler, kaybedilen akraba veya komularn cenaze trenleri, taziye ziyaretleri; etkileerek biz duygusunu gelitirecekleri bir alan yaratmtr. Bu mekanlardaki etkileim, birey olarak yaadklar maduriyetin, biz duygusunu gelitirecek kolektif bir maduriyet olarak alglanmasnda belirleyici olmutur. Kadnlarn byk ounluu, balangta, politik etkinliklerde bulunan aile yelerinin etkisi ile kolektif eylemlere katlmaya balamlardr. Kolektif eyleme ilk katlmlarn ounlukla yaknlarnn bana gelen hakszlklarla aklamlardr. lk bata anne, e ya da karde kimlikleri ile katlm olduklar kolektif eylem srecinde ise yeni bir kimlik edinmilerdir. Zamanla eylemlere sadece aile yelerinin haklarn aramak iin deil, biz olarak niteledikleri topluluun haklarn aramak iin katlmaya balamlardr. Bir baka ifade ile kendi eylemleri sonucunda politik aktrlere dnmlerdir.

253

Elbette grlen kadnlarn tm kiisel maduriyet dolaym ile ve anne, e, karde olarak katlm deillerdi. Aralarnda daha nce sol rgtlerde, sendikalarda ve kadn hareketinde yer alm kadnlar da bulunmaktayd. Bu kategorideki kadnlarn katlmlarnda ideolojik ve politik tercihlerinin rol oynad grlmtr. Yukarda da belirtildii gibi hangi kimlikle ve ne tr saiklerle katlm olurlarsa olsunlar, kolektif eylemin kadnlarn rollerine ilikin snrlar deitirici etkide bulunduu grlmtr. Bu durum Berger-Gluckun (1997) Filistindeki ntifada srecine ilikin gzlemleriyle paralellik gstermektedir. Yazar intifada srecinde kadnlarn zel alandaki rollerinin kamusal alanda deer kazandn gzlemlemitir. Krt hareketinde de ana kimliinin geirdii dnm bu adan bir rnek olarak deerlendirilebilir. Ana kimlii hareket iinde toplumsal ve politik bir anlam kazanmtr. Grlen kadnlarn bazlar kendilerini bar annesi olarak nitelemiti. Annelik kimliini kamusal alanda yeniden kurgularken, annelie kutsal bir misyon ykleyen slami motiflerden, geleneksel Krt kltrnde airetler ve aileler arasndaki atmalarn durdurulmasnda kadnlara yklenen misyondan ve aile iindeki uzlatrclk rollerinden yararlanmaktaydlar. Kendilerini sadece kendi ocuklarnn annesi olarak nitelememekte, kendi ocuklar ile benzer durumda olan btn ocuklarn anneleri olarak nitelemekteydiler. Bylece kendi ocuklarnn haklarn aramay ve onlar korumay ifade eden annelik, toplumsal dzlemde, tm toplumun haklarn aramay, onlar korumay ifade eden bir ierik kazanmaktayd. Kolektif eylem sreci ve kadnlarn kamusal alana kmalar, tezin yedinci blmnde gsterildii gibi genel olarak kadnlarn glen(diril)mesi ynnde etkide bulunmutur. Kolektif kimliin salad dayanmann yan sra yeni iliki kanallarna kavumalar, geleneksel rol ve mekan hiyerarisine gre yaayamayacaklar tecrbeler edinmeleri, glen(diril)melerinin sosyal ve psikolojik kaynaklarn oluturmutur. Kadnlarn aile toplum ve yer aldklar rgtlerdeki konumlarna ilikin farkndalklar gelimitir. Bu durum kadnlarn haklarna ilikin bir gndemi de ortaya kartmtr. Hareketin syleminde yer alan hak ve adalet talebi, eitlik istemi; kadnlar tarafndan benimsenmi fakat bununla kalmamtr.

254

Grmeler kadn olarak aile iinde, toplumda ve yer aldklar rgtlerdeki konumlarn tanmlarken hareketin yukardaki sylem erevesini kullandklarn gstermitir. Hareketin sylemi kadn olarak kendi durumlarn sorgulamalarnda etkili olmutur. Tm bunlar benzer rneklere ilikin glen(diril)me bulgularyla paralellik gstermektedir. Meksikadaki Zapatista hareketine (Nash, 2005: 3), Kuzey rlandaya (Roulston, 1997), ili, El Salvador, Uruguay gibi Latin Amerika lkelerindeki direni hareketlerine ilikin (Cizre ve r, 1989) incelemeler paralel sonulara iaret etmektedirler. Teze balarken sorulan sorulardan birisi, kolektif eylem srecinin kadnlarn glen(diril)mesinde ne tr bir rol oynayabileceiydi. Bu sorunun yantnn yukarda da belirtildii gibi olumlu olduu grlmtr. Fakat kadn aratrmalarnn hedefleri asndan bu sorgulamann boyutu ve dntrc potansiyeli nem tamaktadr. rnein ana kimliinde olduu gibi kadnlarn geleneksel cinsiyet rollerinden tretilen taleplerin cinsiyet ilikilerini dntrc bir etkide bulunmas beklenemez. Bu durum Molyneuxun (Aktaran: Ray ve Korteweg, 1999: 48) taktik ve stratejik karlar kavramlatrmas eliinde daha ayrntl deerlendirilmelidir. Molyneux bu tr hareketlerde kadnlarn karlarna ilikin gndemlerin olumasn iki kategoriye ayrmaktadr. Bunlardan birisini taktik karlar, dierini de stratejik karlar olarak niteleyerek, ilkinin kadnlarn geleneksel cinsiyet rollerinin uzants olduunu ve bu nedenle toplumdaki cinsiyet ilikilerini dntrc bir nitelik tamadn belirtmektedir. Kadnlarn aile ya da toplum iindeki konumlarn deitirmeye dnk esas karlar stratejik karlardr ve Molineuxa gre sz edilen hareketlerde genel olarak taktik karlar gndeme gelmektedir Aratrma bulgular Molyneuxun tanmlad ltler asndan deerlendirildiinde u sonuca ulalmtr. Hareketin genel erevelendirmesinde hem taktik hem de stratejik yaklamn yansmalar yer almaktadr. Kadnlarn sorgulama dzeyleri ve gelitirdikleri talepleri asndan da benzer bir durum sz konusudur. Krt kadn kimliini stlenen kadnlarn bir ksm geleneksel cinsiyet rollerine dayandrdklar taleplerde bulunurken, bir ksm da aile iinde, toplumda ve bulunduklar

255

rgtlerdeki ikincil konumlarn sorgulamakta ve bunun deitirilmesine ynelik taleplerde bulunmaktadrlar. Bunun bir eliki deil, dier kolektif kimlikler gibi Krt kadn kimliinin de heterojen niteliinden kaynaklanan olaan bir sonu olduu dnlmektedir. Krt kadn kimlii homojen bir btnln yansmas deildir. Bu kimlii stlenen kadnlar, ya dnemleri, katlm saikleri, kadn hareketi ile ilikileri, zgl deneyimleri gibi bir ok adan eitlilik gstermektedir. Dolaysyla Krt kadn kimliine dayandrlan sylem de talepler de ouldur. Szl tarih anlatmlar ana kimliini stlenen kadnlarn, bu kimlikten trettikleri ve geleneksel cinsiyet rollerini pekitirici bir pozisyon aldklarn gstermitir. Buna karn gen ya da orta yal, eitimli ve meslek sahibi, daha ncesinde ya da hareket iindeyken kadn rgtleriyle ilikide bulunan kadnlar, Molyneuxun stratejik olarak niteledii taleplerde bulunmaktaydlar. Bu ayrma en ak ekliyle yasal siyasi partilerde gzlemlenmitir. Yasal siyasi partilerde kadnlarn yer almasnda, ana ve kadn kimlii etrafnda yaanan gerilim, bu balamda deerlendirilmitir. HADEPin kadn aktivistleri esas olarak iki kategoriye ayrlmaktadr. Bunlardan birisi ana kategorisidir. Dieri de ya ya da medeni durum itibariyle ana olarak nitelenemeyecek olanlardr. Ana nitelemesi esas olarak dourganln, bu nedenle de erkekler tarafndan kontrol edilmesi gereken cinselliini geride brakm olan kadnlar iin kullanlmaktadr ve kadnerkek rollerine ilikin verili hiyerariye uymaktadr. Bununla birlikte bar annelerinde aka grlebilecei gibi saygn bir konumu da ifade etmektedir. HADEPin ye profili orta ya st, evli ve ounluu okuryazar olmayan, okuryazar ya da ilkretimi tamamlam kadnlardan, yani analardan olumaktayd. Buna karn anket yaplan aktivistlerin ortak zellikleri gen, ounlukla orta renim grm ve bekar olmalaryd. Analarn parti etkinliklerine katlmlar, Yaln-Heckmann (2002) kebani kategorisine ilikin gzlemleri balamnda yorumlanmtr. Yaln-Heckmann daha nce aktarlm olan gzlemleri zetle yleydi: Ar i ykleri kadnlarn evin dna karak sosyallemelerine olanak tanmamaktadr. Bu olanaa ancak kebaniler yani yalanp ev iindeki i yklerini kzlarna ve/veya gelinlerine devreden yal kadnlar sahip olabilmektedir. Yazarn bu gzlemine ek olarak yalanmalarnn, kadnlarn

256

kapatlmasn ve kontrol edilmesini ngren ataerkil engellere taklmadan evden kmalarn kolaylatrd da eklenebilir. Onlarn evden kmalar artk erkeklerin erkekliklerini tehlikeye drmemektedir. Analarn evden kmalar gibi partilerde kabul grmeleri de zor olmamtr. Partilere zel alandaki ana rolleriyle gelmi olmalar, bu partilerin erkek egemen yapsn tehdit etmemitir. Partilerin erkek yneticileri analarn varlndan rahatsz olmamtr. Buna karn HADEPe ilikin blmde yer verilen kadn birimi raporlarnn gsterdii gibi, gen kadn aktivistlere yaklam dlayc olmutur. Soru kadnn uyguland dnem HADEPte yrtlmekte olan kadn kotas tartmalar, bu rahatszln kayna asndan anlaml bulunmutur. Gen, greli olarak eitimli kadn aktivistler, parti ynetim organlarnda temsil edilmek iin hak talep etmekteydiler. Bu talep partilerin verili cinsiyet yapsn dntrmeye ynelik radikal bir talepti. Bu saptamadan hareketle ana kimliinden tretilen talepler, Molyneuxun snflandrmasna gre taktik karlar, kota talepleri ise stratejik karlar olarak deerlendirilmitir. Krt kadn kimliinin bu iki farkl kadn kategorisinden daha ok hangisini iaret ettii sorulacak olursa, doru cevabn her ikisini birden olduu dnlmektedir. nk yukarda belirtildii gibi Krt kadn kimlii oul anlamlar iermektedir. Bu anlamlardan hangisinin baat hale geleceini ise, Yaln-Heckman ve Van Gelderin (2000: 312) de vurgulad gibi aktrlerin mcadelesi belirleyecektir. Aktr olmalar kadnlarn hem Krt kimliinin hem de kadn kimliinin yeniden tanmlanmas srecine katlmalarn salamtr. Kolektif eylem kadnlarn kendilerini hak sahibi zneler olarak yeniden ina ettikleri ve kadn kimliini bu yolla tanmladklar bir sre nitelii tamaktadr. Krt olmay yaadklar deneyimler nda hak ve eitsizlik kavramlar ile tanmladklar gibi kadn olmay da yine deneyimleri nda ayn kavramlarla tanmlamaya balamlardr. Bu durum verili Krt toplumunda birey olarak grlmeyen kadnlarn kolektif eylem yoluyla kendilerini birey olarak oluturmalar anlamna gelmektedir. Tm bunlar, kimliklerin birer kurgu olsalar bile ayn zamanda, eylem iinde ina edilen

257

gereklikler olduklarn da gstermektedir. Kimlikler tmyle ii bo kurgular deildir. Melten Ahskann (1996) da dikkat ektii gibi birer kurgu olduklarn kabul etmek kimliklerin, tarihsel tecrbenin oluturduu cisimletirdii tarihsel zler olarak karmza ktklar gereini ortadan kaldrmamaktadr. Aratrma, Krt kadn kimliinin gerisinde, Krt hareketinin kimlik kurgusunun, toplumdaki verili cinsiyet ilikilerinin ve kadnlarn gnlk yaamlarndaki deneyimlerin, kendi eylemlerinin, alglama ve anlamlandrma tarzlarnn bulunduunu gstermitir. Kadnlarn kendi eylemleri ve yaadklar deneyimler, kimliklerine tarihsel bir z kazandrmtr. ncelenen rnekte kadn kimlii, bir etnisitenin kltrel znn da vurumu, bo bir kurgu ya da kadnlar harekete geirmek zere tasarlanm ideolojik bir sylem deildir. Kadnlarn gnlk yaamdaki etkileimlerle oluturmaya baladklar ve kolektif eylem iinde kendi kendilerini de ina ettikleri politik bir sretir. Aratrma sonularnn kadn hareketinin gncel ihtiyalar asndan yorumlanmas gereken ynleri de bulunmaktadr. Bu dorultudaki saptama ve nerilerin u ekilde ifade edilmesi mmkndr: Krt kadn kimliinin, sanal bir homojenlik ve bir kurgu olmakla birlikte, kadnlarn kendi konumlar ve iinde yer aldklar aile, toplum ve siyasal sistem konusunda sorgulayc bir bilin gelitirmelerinde ve kendilerini birey olarak ina etmelerinde ilevsel olduu saptanmtr. Fakat bu kimlikle edinilen bilincin ve glenmenin, toplumdaki egemenlik ilikilerinin tm asndan sorgulayc ve dntrc bir rol oynayabilmesi iin, bu kimliin snrlarnn geirgen olmas gerektii dnlmektedir. Kimliin etnik vurgusunun arlk tamas, toplumsal cinsiyete, snfsal konuma dayal vb. egemenlik ilikilerinin gz ard edilmesine yol aar ve kimliin bu boyutlarna dayal kolektivitelerin gelimesi nnde engel oluturur. Krt kadn kimlii, Krt hareketinin ideolojik etkisinin yan sra ve ondan daha fazla, yaanlan somut tarihin etkisiyle, etnik vurgusu ar basan bir kimlik olarak ekillenmitir. Grlen kadnlara ilikin kiisel bilgilerin yer ald Ek III, kadnlarn Krt sorunuyla balantl olarak deerlendirdikleri nemli maduriyet durumlar yaadklarn gstermektedir. Bu durum, kimliin etnik vurgusunun arlk tamasn

258

aklayc niteliktedir. Nitekim grmeler yaanlan maduriyet ile kimlii stlenme biimi arasndaki ba aka gstermi bulunmaktayd. rnein herhangi bir politik ilgisi ve deneyimi bulunmayan bir mevsimlik tarm iisi, kendisini emeki olarak tanmlamken, hareket aktivistleri iinde yer alan iki ii kendilerini ncelikle Krt olarak nitelemeyi tercih etmilerdi. Zorunlu g yaam, tutuklanm, kardelerinin ounu kaybetmi olan Emine, uzun sre tekstil iilii yapmt. Kendisini emeki yerine neden ncelikle Krt olarak tanmlad sorulduunda Bence en ok Krt olduumdan [ezildim] yantn vermiti. Bu isel etkenlerin yan sra, aratrma konusunun dnda tutulan kresel kapitalizmin ve onun ideolojik syleminin de hak talebinin daha ok etnik kimlie dayandrlmasnda rol oynad dnlebilir. Fakat etnik kimlie dayal maduriyetin ya da etnik kimlik vurgusunun isel ve dsal etkenlerle n plana km olmas, toplumda cinsiyete ya da snfa dayal egemenlik ilikilerinin ortadan kalkt anlamna gelmemektedir. Grmeler ve HADEPli kadnlara uygulanan anket, kadnlarn, toplumsal cinsiyet ilikileri ve sosyo-ekonomik konumlar asndan da dezavantajl durumda olduklarn ok ak bir ekilde gstermektedir. rnein ailelerinde birden fazla kiinin alyor olmasna karn HADEPli kadnlarn nemli bir ksmnn hanesine giren gelir asgari cret civarndadr. ou sosyal gvenceden yoksundur. Tezin nc blm ise toplumda cinsiyete dayal egemenlik ilikileri hakknda yeterince fikir vericidir. Bu tablo karsnda kimliin etnik boyutunun n plana kmas sz edilen ok boyutlu maduriyet ve egemenlik ilikilerine kar bilin geliimini gletirecektir. te yandan etnik kimliin izdii snrlarn dnda kalanlarla ortaklamay engelleyecei iin, zayflatc da olacaktr. Bundan etnik boyutun kimliin toplumsal cinsiyet ya da snfsal boyutunu rtecek biimde stlenilmemesi, kimlikler aras geigenliin mmkn olmas gerektii sonucu kmaktadr. Krt kimliinin esas olarak dardaki bir tekine kar deil, kendi iinde yaratt bir tekine, eski Krtlke kar ina edilmi olmasnn, bu adan bir avantaj olduu, Krt kimliini da kapal bir kimlik olmaktan alkoyduu dnlmektedir. Nitekim Krt kadnlarnn son yllarda Trkiyedeki kadn gndemi ve kadn hareketi

259

ile artan bir iliki iine girdikleri grlebilmektedir. Fakat yine de kolektif kimliin etnik boyutunun n plana kartlmasnn, zellikle kadnlarn ortak karlarnn gzetilmesi asndan sknca oluturaca dnlmektedir. Nitekim hareketin ncelikli karlar ile kadnlarn karlarnn akt durumlarda belirgin bir gerilimin yaand gzlenmitir. Tarih boyunca sergilenen pek ok rnek de, hareketlerin karlarnn, kadnlarn karlarna baskn geldiini gstermektedir (Rowbotham, 1994). Bu tarihi olgunun, Krt kadnlarnca gz ard edilmemesinde fayda grlmektedir. Son olarak kadn hareketi asndan bir vurgu yaplmas gerektii dnlmektedir. Erkekliin, kadnl tekiletirerek kurulduunun aa karlmas, 1970li yllarda hem kuramsal hem de pratik adan kadn hareketinin geliimine katk sunmutur. Bu fark edi toplumsal yaamn, siyasal alann, bilimin, tarihin eril karakterinin gzler nne serilmesine, sorgulanmasna ve yeniden kurgulanmasna hizmet etmitir. 1960l ve 1970li yllarda bu balamda erkeklerle kadnlar arasndaki fark vurgusu n plana kmtr. Buna karn 1980li yllardan itibaren feminist politika asndan kadnlarn kendi aralarndaki farkllklar da gndeme gelmeye balamtr. Toplumsal cinsiyet kavram, iktidar ilikilerinin sadece kadnlarla erkekler arasnda deil ayn zamanda kadnlarla kadnlar arasnda da kurulduunu grmeyi kolaylatrmtr. Siyah feminizm veya eitli nc Dnya lkelerinden ykselen kadn hareketleri, etnik, snfsal ve rksal aidiyetlerinden soyutlanm bir kadn kavraynn, batl, beyaz ve orta snf kadnlarn deneyimlerini esas aldn ne srmler ve kadnlarn kendi aralarndaki iktidar ilikilerine ve hiyerarilere dikkat ekmilerdir (Savran, 2001; Hooks, 2000). Krt kadnlarnn kurban olarak grlmesi ya da hi grlmemesi olgusunun da, bu eletiriler nda deerlendirilecei dnlmektedir. Bu aratrmann snr dnda kald iin burada kapsaml deerlendirmeye giriilmeyecektir. Yine de bylesi bir tartmann ilgi ekici olacan belirtme ihtiyac duyulmaktadr. rnein Krt kadnlarnn kamusal alanda grnmemelerinde, Trk modernlemesinin evrensel kimlik yaklamnn ve/veya da kadn kimliinin etnik, snfsal, mezhepsel aidiyetlerden soyut bir kategori olarak kavranmasnn etkileri irdelenmeye

260

deerdir124. te yandan Krt kadnlarn bu hareketliliklerinin, sadece Krt kimliklerinden kaynakland ve bu haliyle kadn hareketinin kapsam dnda kald varsaym zerinde de durulabilir. Aratrma sonular, sz edilen varsaym dorulamamaktadr. Aratrma bulgular Krt kadnlarn kamusal alana kmalarnda olmasa bile, etkinliklerinin ve kimliklerinin ekillenmesinde Krt hareketi ile birlikte kadn hareketinin de etkide bulunduunu gstermitir. Bu konu, farkllk-evrensellik tartmas balamnda da ele alnabilir. Kadnlarn karlarnn rk, snf ya da etnik/ulusal aidiyet asndan eitlilik gsterdii gerei, feminist politika asndan farkllk- evrensellik tartmasn gndeme getirmitir (Zinn ve Dill, 2000). Bu ise yeni bir ikilem yaratmtr. Farkllklarn n plana kmas, kadn hareketini mmkn klacak kolektif bir kadn kimliinin olumasn engelleyecei iin, feminist politikay olanaksz klacak sonular dourabilir. Buna karlk evrensellik vurgusunun n plana kmas, kadnlarn etnisiteleri, snfsal konumlar gibi farkl etkenlerden kaynaklanan farkl ezilme deneyimlerinin gz ard edilmesine yol aabilir. Bu ikilemin almas iin kadnlar arasndaki farkllklar mutlaklatrmayacak ama onlar grmezden de gelmeyecek bir yaklamn gelitirilmesi nem tamaktadr. Kolektif eylem sreleri byle bir sentezin ortaya kmasnda rol oynayabilir. Fakat feminist perspektifle yrtlecek akademik Son zamanlarda kadnlarn snfsal aratrmalar da, bu srece katk sunabilir.

konumlaryla kadnlk durumlarn karlkl olarak ina edi biimlerini inceleyen ve bu ina srecinde kadnlar arasdaki iktidar ilikilerini de grnr klan nemli almalar gerekletirilmitir (Kalaycolu ve Rittersberger-Tl, 2001; Bora, 2005). Etnik boyutun da dahil edilecei bu tr almalarn, kadn kimliinin ierdii farkl hiyerarileri grnr klmaya ve bylece feminist politikann temelini oluturan kz kardelikin yaratlmasna yardm edecei dnlmektedir.

124

Krt kadnlarn 1990l yllarda kamusal alandaki hareketliliklerinin grnmemesi ile dorudan balant kurulamayacak olsa bile, burada Serpil akrn, Trkiyede kadn aratrmalarna byk bir katk sunmu olan Osmanl Kadn Hareketi (1996a) aratrmasnda Krt Kadnlar Teali Cemiyetini gzden karm olduuna deinilmelidir.

261

EKLER
EK I. Anket Formu 1- Doum tarihi ve yeri................................................................................................. 2- u an oturmakta olduunuz il/ile............................................................................. 3- (Doduu yerde oturmayanlar iin) u an oturduunuz yere ne zaman ve hangi nedenle tandnz?.................................................................................................... 4- Eitim durumunuz a)Okur-yazar deil b) Okur-yazar c) lk retim d) Orta retim d) Yksek retim 5- Mesleiniz ..................................................................................................................... 6- Evde ya da darda para karl bir i yapyor musunuz? Yantnz evet ise ksaca bu iten sz edebilir misiniz?(cret, iin nitelii vb.)................................. 7- Medeni Durum a) Evli b) Bekar c) Boanma d) Ein vefat 8- Ein a) Eitim dzeyi b) Doum yeri ve tarihi c) Meslei d) cezaevinde/kayp vb. 9- ocuk sahibi olanlar; ocuk says ya eitim alma cezaevi/kayp vb. 1. ocuk ..... .......... .......... .......... .......... 2. ocuk ...... .......... ........... ........... .......... 3. ocuk ...... ........ .......... .......... .......... 4. ocuk ...... ......... .......... .......... .......... 5. ocuk ...... .......... .......... .......... .......... 10- Evinizde kimler alyor ve evinize ortalama ayda ka lira giriyor? ( ) Kendim ....................................................................................................................... ( ) Eim ............................................................................................................................ ( ) Anne-baba .................................................................................................................. ( ) Kardeler .................................................................................................................... ( ) ocuklar ..................................................................................................................... 11- Eviniz: a) Kendin ait b) Kira 12- Oda says: ....................................................................................................... 13- Oturduunuz bina; a) Apartman dairesi b)Gece kondu c) Dier .......... 14- Isnma; a) Kalorifer b) Soba c) Dier .............................. 15- Aadaki elektrikli ev aletlerinde evde bulunanlar iaretleyin ( ) TV ( ) Otomatik amar makinesi ( ) Frn ( )Bulak Makinesi ( ) Elektrik sprgesi ( ) Buz dolab 16- Herhangi bir sosyal gvenceden yararlanyor musunuz? a) Emekli sand b) Ba-kur c) SSK d) Yeil kart e) Baka f)Hibiri 17- Evde ka kii yayorsunuz? .................... Kimler olduunu sralar msnz?....... 18- HADEP ile nasl iliki kurdunuz? a) Akraba araclyla b) Eim gtrd c) Annem/babam/kardelerim gtrd d) Arkadam gtrd (kadn/erkek) e) Kendim gittim 19-HADEPe hangi tarihte ye oldunuz?............................................... 20- HADEPte aldnz grevleri srasyla yaznz: ..................... 21- HADEPte aktif alma yrtmenize yol aan etken sralaynz:. ..... 22- Aile iinde parti almalarna katlmanza engel olan var m?

262

a) Hayr, kimse engel olmuyor. b) Annem engel oluyor c) Babam engel oluyor d) Eim engel oluyor e) Kardelerin engel oluyor f) Yakn akrabalarm engel oluyor g) Baka Parti iinde almalarnz yrtrken; 23- Ailede karlatnz glkler: ................................................. 24- Parti iinde karlatnz glkler: ........................................... 25- Karlatnz baka glkler varsa: .......................................... 26- u an yrtmekte olduunuz greve: a) Kendim aday oldum b)Beni nerdiler (neren kim?........................) 27- Ortalama gnde ka saatinizi parti almalarna ayryorsunuz? ..... 28- Ortalama gnde ka saatinizi ev ilerine ayryorsunuz? ................. 29- Ortalama gnde ka saatiniz yolda geiyor? ................................... 30- Siz parti almalarn yrtrken evdeki ileri yapan ya da size yardm eden kimse var m? ( ) evet ( ) hayr yantnz evet ise kim yardm ediyor: (anne, karde, e, grmce, yenge, ocuklar vb.).... 31- (Evli olanlar iin) Einiz ev ilerinde yardm eder mi? ( ) Evet ( ) Hayr 32- (Yukardaki soruda Evet kkn iaretleyenler iin) Hangi ileri yapyor? (birden fazla k iaretlenebilir) a) yemek b) bulak c)t d) ortal toplama e) temizlik f) ocuk bakm g) al-veri 33- Bundan sonra partide grev almay dnyor musunuz? ( ) evet (hayr) neden?.... 34 -Aile iinde iddet gryor musunuz? ( ) Evet ( ) Hayr (Evet kkn iaretleyenlere sorulacak) Kim tarafndan iddet uygulanyor? ( ) baba ( ) anne ( ) e ( )kaynana ( ) kaynbaba ( ) kaynbirader/grmce ( )baka .... 35-Gz alt ya da tutuklama yaadnz m? ( ) Evet ( ) Hayr (ant hayr ise sonraki soruya gein, evet ise yantlamaya devam edin) a) Ne zaman gz alt/tutuklama yaadnz? .............................. b) Neden gz alt/tutuklama yaadnz? .................................... c) Ka gn gz altnda/ ka ay tutuklu kaldnz? ...................... iddete uradnz m? ( ) Eve ( ) Hayr (Yant evet ise) Ne tr bir iddete maruz kaldnz? ...................... 36- Aadaki klar okuyunuz ve parti almalarnn size kazandrdn dndklerinizi nem srasna gre numaralandrarak iaretleyiniz. ( ) Bilgi ve tecrbenin artmas ( ) Ev iinde, mahallede, akrabalar arasnda sayg duyulan bir insan haline gelme, herkesin beni partili olarak tanmas ( )Yeni insanlar tanma, sosyal evre edinme ( )nsanlk iin yararl bir i yapma ( )Kendine duyulan gvenin artmas 37- Parti almalarnn sosyal yaamnzda ve aile ilikilerinizde olumsuz etkileri oldu mu? ( ) Evet ( ) Hayr (Evet kkn iaretleyenler iin) Olumsuz etkiler nelerdir? ( ) ocuklarma yeterince zaman ayramadm, eitimleriyle ilgilenemedim ( ) ocuklarm benden uzaklatlar ( ) Aile yeleri ve akrabalarmla ilikilerin zayflad, beni dladlar ( ) Eim kskanlk gsterdi ( ) Eim bilgi, sosyal evre ve politik etkinlikte ondan daha fazla gelimemden holanmad ( ) Komu ve akrabalarm bir kadn olarak siyasi alma yapmam yadrgadlar. ( ) Baka

263

38- Partinizin kadn politikasn beeniyor musunuz? ( ) Evet ( ) Hayr/ Neden? ...... 39- Kadn olmaktan dolay partide sknt yaadnz oldu mu? Olduysa ksaca bahsedebilir misiniz? .......................................................... 40- Aadakilerden hangisine katlyorsunuz? ( ) Erkekler partide daha fazla avantaja sahiptir ( ) Kadnlar partide daha fazla avantaja sahiptir ( ) Cinsiyet fark nemli deildir ( ) Fikrim yok 41- Aadaki cmleleri dncenize en uygun olanndan balayarak numaralandrn ( ) Parti almalarna katlmamn nedeni kadn olarak zgrleme isteimdir ( ) Parti almalarna katlmamn nedeni kimlik sorunudur ( ) Parti almalarna katlmamn nedeni yoksulluk/emek smrsnn son bulmas, herkesin refah iinde yaamas isteimdir. 42- Size gre tarihe mal olmu kadn ismini nem srasna gre yazn ........ 43- Aada eitli konularda fikir belirten cmleler bulunmaktadr. Bunlara katlp katlmadnz belirtiniz 1- lkenin temel sorunu ekonomiktir ( ) Katlyorum ( ) Katlmyorum ( ) Fikrim yok 2- lkenin temel sorunu demokrasi sorunudur ( ) Katlyorum ( ) Katlmyorum ( ) Fikrim yok 3- lkenin sorunu barn salanmasdr ( ) Katlyorum ( ) Katlmyorum ( ) Fikrim yok 4- Ailenin reisi erkek olmaldr ( ) Katlyorum ( ) Katlmyorum ( ) Fikrim yok 5- Ekonomik olarak sknts olmazsa kadn darda almamaldr ( ) Katlyorum ( ) Katlmyorum ( ) Fikrim yok 6- Kz-erkek ayrm doru deildir, btn ocuklar eit deerdedir ( ) Katlyorum ( ) Katlmyorum ( ) Fikrim yok 7- Aile iinde herkesin eit sz hakk olmaldr, kararlar demokratik olarak alnmaldr ( ) Katlyorum ( ) Katlmyorum ( ) Fikrim yok 8- Yaadmz sorunlar ancak gl bir devlet eliyle zlr ( ) Katlyorum ( ) Katlmyorum ( ) Fikrim yok 9- Yaadmz sorunlar ancak toplumun rgtlenmesi ve sorunlarna sahip kmasyla zlr ( ) Katlyorum ( ) Katlmyorum ( ) Fikrim yok 10- Kadnlar HADEPte ok alyorlar ama hak ettikleri konuma gelemiyorlar ( ) Katlyorum ( ) Katlmyorum ( ) Fikrim yok 11- HADEPin syledikleri dorudur ama uygulamada kadna ayrmclk vardr ( ) Katlyorum ( ) Katlmyorum ( ) Fikrim yok 12- Kzmn da benim gibi partide almasn isterim ve tevik ederim ( ) Katlyorum ( ) Katlmyorum ( ) Fikrim yok 13- Partide almaya baladktan sonra evdekiler szm daha ok dinlemeye baladlar. ( ) Katlyorum ( ) Katlmyorum ( ) Fikrim yok Son olarak belirtmek istediiniz bir ey var m?................

264

Anket uygulanan iller: Adana: 12 Diyarbakr: 10 Malatya: 6 zmir: 4 Van: 9 Toplam: 122 Ar: 1 Gaziantep: Mardin: 1 zmit:2 Aydn: 1 6 Hakkari: 8 Mu: 4 Siirt: 5 Bitlis: 1 Idr: 1 Mersin: 5 Sakarya:3 Bursa: 5 Manisa: 4 stanbul: 30 Tunceli: 4

EK 2. HADEPin ye ve Aktivislerine likin Tablolar ye Kaytlarna Gre HADEPin Kadn yelerine likin Tablolar Tablo 1: Kadn yelerin ya gruplar Ya gruplar (%) 18-23 13.5 24-29 14.8 30-35 19.9 36-41 14 41-+ 37.8 Toplam 100 Tablo 2: Kadn yelerin Eitim Durumu Kadn yelerin eitim durumu (%) Okur yazar deil 8.2 Okur-yazar 15.8 lk renim 64.7 Orta retim 4 Yksek retim 7.3 Toplam 100 Anket sonularna gre HADEPin kadn Aktivistlerine ilikin tablolar: Tablo 3: Aktivistlerin parti organlarndaki grevlerine gre dalm Kadn Aktivistlerin Parti indeki Grev Sklk (%) Mah. Komisyonu yesi 4 3,3 lce kadn kolu yesi 20 16,4 l kadn kolu yesi 59 48,4 Ynetim kurulu yesi 28 23,0 Merkezi kadn kolu yesi 5 4,1 Belediye mec. yesi 2 1,6 Yantsz 4 3,3 Toplam 122 100,0

265

Tablo 6: Kadn Aktivistlerin Mesleklerine likin Beyanlar Mesleklerine likin Beyan Sklk (%) si 16 13,1 ssiz 4 3,3 Emekli 1 ,8 Memur 1 ,8 Profesyonel Meslek 13 10,7 Baka 7 5,7 Ev kadn 13 10,7 Yantsz 67 54,9 Toplam 122 100,0 Tablo 8: Evde Kalan Kii Says Evde kalan kii says Sklk 1-4 42 5-8 49 9-12 16 13+ 11 Yantsz 4 Toplam 122

(%) 34.2 40.1 13 9 3,3 100,0

Tablo 10: Aktivistlerin Partiye ye Olma Ylna Gre Dalm ye olma yl -1991 1992-1995 1996-1999 2000-2002 Yantsz Toplam Sklk 2 19 49 49 3 122 (%) 1.6 15.6 40.2 40.2 2,5 100,0

Tablo 11: Parti almasna Ayrlan Gnlk Zaman Parti almasna Ayrlan Sklk (%) Gnlk Zaman (saat) 1-4 17 13.9 5-8 33 27 9-12 41 33.6 13-+ 26 21.3 Yantsz 5 4.1 Toplam 122 100

266

Tablo 12: Ev lerine Kimlerin Yardm Ettii Ev ilerine yardm Yardm eden yok Anne Karde E ocuk Birden fazla aile yesi Yantsz Toplam Sklk 29 47 12 2 9 12 11 122 (%) 23,8 38,5 9,8 1,6 7,4 9,8 9,0 100,0

Tablo 14: Kadnlarn Partide alma Yrtmesine Kimlerin Engel Olduu Kim engel oluyor Baba Anne E Kardeler Akrabalar Birden fazlas Yantsz Toplam Sklk 9 5 2 1 4 29 72 122 (%) 7,4 4,1 1,6 ,8 3,3 23,8 59,0 100,0

Tablo 15: Parti inde Karlalan Glkler Parti iinde karlalan glkler Dikkate alnmama Ekonomik Baka Glk yaamyor Toplam Sklk 45 9 49 19 122 (%) 36,9 7,4 40,2 15,6 100,0

267

EK 3. Grlen Kadnlara likin Bilgi: 1. Aye: 36 yanda. niversite rencisi. Babas ii. stanbulda niversite rencisiyken daa km. Daha sonra tutuklanarak on yl cezaevinde kalm. Yeni tahliye olmu.imdi bir yandan okulunu bitirmeye urayor, bir yandan bir toplum rgtnde alyor. 2. Emine: 30 yanda, ky kkenli. n lisans eitimi gryor. Kyleri boaltlm, zincirleme g ve geri dn yks var. stanbula g ettikleri srede tekstilde iilik yapm. Bata kardeleri olmak zere ok sayda yakn daa km, bir ksm yaamn yitirmi.Kendisi de HADEPte alrken tutuklanm. 3.Fatma: 34 yanda, evli ve be ocuu var, isiz. Kendisine srekli iddet uygulayan ei almyor. Tek odal bir evde be ocuklar ile kalyorlar. bulmak iin bavurmad yer brakmam. Yoksulluk ve isizlikle ba edemedii iin intihar etmeyi dnm. 4- Ferda 26 yanda. Bro iisi, asgari cretin yarsna alyor. Emekli olan babas AKPye yakn. Abisi Hizbullahn Krt kanadna yakn olduu iin dier kanat tarafndan ldrlm. ldrlen abisinin ei AKPde bir amca kz da DEHAPta alyor. 5- Fikriye 50 yanda, okur-yazar deil. Ev kadn. Ei ky hizmetlerinden emekli.Bir kz DEHAPta profesyonel olarak alyor. Kardeleri ve yeenlerinden daa kanlar ve ldrlenler var. 6- Glizar 50 yanda, okur-yazar deil. ocuklar daa km, iki olu dada yaamn yitirmi, bir kz da cezaevinde kendini yakm. Kyleri boaltlm, zincirleme g yks var, kyden, ileye, ileden Diyarbakra, Diyarbakrdan stanbula ve stanbuldan tekrar Diyarbakra. Grme Krte yapld. 7- Glsm 33 yanda, ilk okul mezunu. Babas ifti. Annesi Ermeni kkenli. Daa gitmi. On yl kald cezaevinden yeni km. 8- Halise 43 yanda.retmen okulu mezunu. Evlenince almay brakm. Anadili Trke. Mehmet Sincarn teviki ile DEPte almaya balam. Partiden uzaklatktan sonra einin ahlaknn bozulduunu dnyor. Akrabalarndan daa kanlar var. 9- Hamdiye 42 yanda, okur-yazar deil. almyor. Ei taeronluk yapyor. Kk kardei daa gitmi, kendisi iki kez gz altna alnm. Grme Trke-Krte yapld. 10- Hikmet 42 yanda. Okur-yazar deil. Kyleri boaltlm. Bir olu dada bir olu asker. stanbula g ve geri dn yks var. 11- Kymet 44 yanda, mevsimlik tarm iisi. Okur-yazar deil. Grme Krte yapld.

268

12- Makbule 52 yanda, okur-yazar. Kyleri boaltlm, Diyarbakra daha sonra da stanbula g hikayesi var. ou niversite mezunu ve meslek sahibi olan be ocuu daa km, yaamn yitirmi. Kendisi en az on kez gz altna alnm. Bar annesi olarak ok yurt iinde ve yurt dnda ok sayda etkinlie katlm. Grme Krte yapld. 13- Medine 38 yanda. Okur yazar deil. Temizlik iisi. G yks var. Ei 12 yldr cezaevinde. Grme Krte yapld. 14- Mehtap 31 yanda. niversite mezunu. Zincirleme g yks var. Ttn iilii ve sendika i yeri temsilcilii yapm. nce Hizbullahtan etkilenmi, sonra Krt hareketinde yer alm. Tutuklanm. ki yl cezaevinde kalm. u anda bir toplum rgtnde alyor. 15- Melahat 35 yanda. lk okul mezunu. Kyleri boaltlm. Ei faili mehul cinayet kurban. ki erkek bir kz kardei daa km, yaamlarn yitirmiler. Oluyla yalnz yayor. 16- Melike 45 yanda, okur-yazar. eitli dernekler ve siyasi partilerde alm. Ailesi Nakibendi eyhlerinden. Solcu abisinden etkilenmi. 12 Eyll sonrasnda ve 1990l yllarda aranma durumuna dm, bir kez tutuklanm ve alt ay cezaevinde kalm. 17- Mihriban. 36 yanda. Okur-yazar. Ky kkenli. G yks var. Ei dada, bir kz var. 18- Muazzez 50 yanda, okur-yazar deil. Ei memur emeklisi, g ve srgn hikayesi var. ocuklar ile birlikte tarm iilii yapm. Byk olu daa km, sonra tutuklanm. ki kz bir yl arayla kendilerini yakmlar. Bar annelerinde alyor. 19- Mkrime 45 yanda. Okur-yazar deil. 12 yandayken dedesi yanda biriyle evlendirilmi.Bir kez gz altna alnm. Grme Krte yapld. 20- Mnibe 45 yanda, ev kadn, ei esnaf. Bir olu daa km. Grme Krte yapld. 21- Narin 26 yanda, ilk okul mezunu. G yks var. Ei inaat iisi ve srekli baka kentlerde alyor. 22- Nimet 40 yanda, lise mezunu. Esnaf. kz var. Ei o nc kzna hamile iken faili mehul siyasi cinayetle yaamn yitirmi. Bir erkek kardei dada yaamn yitirmi. Kendisi eitlik kereler gz altna alnp tutuklanm. 23- Nure 38 yanda. Okur-yazar. Kyleri yaklm. G yks var. Ei tutuklanm. Yeni g ettikleri Diyarbakrda ocuklaryla birlikte pamuk iilii yaparak geimini salam. Cezaevi eylemlerini desteklemek iin ocuklarn evde brakp Ankaraya eylem yapmaya

269

gelmi. Bir kz daa km, daha sonra tutuklanp yedi yl cezaevinde kalm. Grme Krte yapld. 24- Nurhan 37 yanda, ei inaat iisi, dzensiz ilerde alyor. Byk olu isiz. Kendisi almay dnmyor, bunun ayp olduu grnde. Grme Krte yapld. 25- Saadet 43 yanda, ilk okul mezunu. Ei emekli. 1990larda kk erkek kardei, kardeinin ei ve kz kardei daa kmlar. Erkek kardei yaamn yitirmi. Bir abisini hizbullah ldrm. Kendisi gz altna alnm. 26- Sadiye 32 yanda. Okuma yazmas yok. Ei isiz. Be ocuu var. Dzenli bir gelirleri yok. G yks var, korucular kardelerini kyden kartmlar. Grme Krte yapld. 27- Sebahat 46 yanda. Emekli memur. Ei retmen. zerinde en fazla yetki yapan kiilerin banda Vedat Aydn geliyor. Emekli olduktan sonra HADEPte almaya balam. Kendisi ve ei eitli kereler gz altna alnmlar. Kk kardei ok erken tarihlerde daa km, cezaevinde kalm. 28- Selma 38 yanda, niversite mezunu, avukat. Evli. Mesleinin yan sra ok sayda toplum rgtnde alyor. 29- Sevil 25 yanda, ilk okul mezunu. siz. Daha nce asgari cretle temizlik iilii yapm.Einden ayrlm, iki ocuu var. G yks var. 30- Sti 41 yanda. G yks var. Okuma-yazma kursuna gidiyor. Grme Krte yapld. 31- Sultan 32 yanda. okur-yazar deil. Ei oban. Kyleri yaklm, g yks var. Aileyi temizlik iilii yapan kz geindiriyor. Grme Krte yapld. 32- Suna 26 yanda. lk okul mezunu. Kyleri yaklm. G yks var. Babas tutuklanm, annesiyle tarm iilii yapm. Daa km, yedi yl cezaevinde kalm. Halen bir kadn derneinde alyor. 33- Suzan 44 yanda. Ei emekli. Belediyenin at okuma-yazma kursuna gidiyor. Kaynpederi ve kardei faili mehul cinayetle yaamn yitirmi. 34- Nevin 49 yanda. niversite mezunu. Emekli retmen. ki ocuu var. lerici Kadnlar Dernei deneyimi var. HADEP, DEHAP VE ZGR PARTde alm. 35- Yasemin

270

26 yanda, lise mezunu. Muhafazakar bir aileye sahip. Bir ablas dada yaamn yitirmi.niversite rencisiyken tutuklanm. Sonra DEHAPta almaya balam. Grme yapldnda DEHAP Genel Bakan Yardmcs ve Kadn Kollar Genel Bakan idi. 36- Yldz 30 yanda, ilk okul mezunu. Kyleri boaltlm. Daa km, 9 yl cezaevinde kalm. Grme yapldnda DEHAP Kadn Kollarnda almaktayd. 37- Zelal 35 yanda, ilk okul mezunu. Ei trafik kazasnda yaamn yitirmi, bir kz var. Daha nce arafl olan iki ablas ve kk erkek kardei daa km. Birisi tutuklu. 38- Zeri 50 yanda, okur-yazar deil. Uzun yllar eiyle birlikte obanlk yapm. Yedi kz, alt olu var. Oullarndan ikisi dada birisi tutuklu, birisi de mlteci. Kendisi de olu cezaevindeyken alk grevlerine katlm, defalarca gz altna alnm. u an Bar Annelerinden alyor. Grmeyi Krte yaptk. 39- Zlfiye 60 yanda, okur-yazar deil. Dindar. Bir torunu dada bir torunu da asker.Grme Krte yapld. 40- Hasiye 28 yanda, ilk okul mezunu. 14 yanda daa gitmi, bir atmada gzlerini yitirmi. Yedi yl cezaevinde kalm. Grlen Kadnlara likin Saysal Tablo: Eitim Durumu: Okur-yazar olmayan: Okur-yazar: lk renim: Orta renim: Yksek renim: 14 6 13 4 (Bunlarn ikisi halen niversite renimi grmekteydi) 3

Mesleini Nasl Tanmlad: Ev kadn: 19 renci: 2 siz: 2 Emekli memur: 2 Esnaf: 1 Avukat: 1 (Avukat) cretli bir ite almyor125: 10 i: 3 (ilerden birisi temizlik iisi, biri bro iisi, biri de mevsimlik tarm iisi. Hi birinin sigortas bulunmamakta)

Bu kategoriye girenler ev kadnlarndan ayrlmaktaydlar. cretli bir ite almamakla birlikte politik ya da sosyal amal rgtlerde gnll aktivist olarak almaktaydlar. almayanlar iinde 2 bar annesi, 4 parti aktivisti, birisi kadn dernei olmak zere 2 dernek alan bulunmaktayd. kisi de yeni cezaevinden km bulunmaktayd.

125

271

Medeni Durum: Evli: Bekar: Einden ayrlm: Ei vefat etmi: Ei ldrlm:

25 (ei cezaevinde: 1, Ei krsalda:1) 9 1 3 2

Dier Bilgiler: Kardei ve/veya ocuu dada olan: 13 Kardei ve/veya ocuu ldrlm olan: 7 Ky boaltlan/yaklan: 10 En az bir kez gz alt deneyimi yaam olan: 20 En az bir kez tutuklanan: 10 Daa km olan: 4 (drd de ayn zamanda cezaevinde kalmt) Yurtdndan yayn yapmakta olan Krte televizyonu izleyenler: 21 Krte yaplan grme says: 12 EK 4: Grme Ynergesi 1- Kiisel bilgiler ve aile yaps: 1- Ya, eitim dzeyi, mesleki durum, cretli bir ite alp almad, evli-bekareini kaybetmi ya da boanm olup olmad, ocuk says, ailenin gelir dzeyi ve kayna. Ksaca yaam ykleri. 2- Ailenin dindar olup olmad, kadnlarn rtnp rtnmedikleri. Yabanc konuklarn yannda oturup oturmadklar. Aile iinde kadn ve erkeklerin i blm, mekan paylam, kz ve erkek ocuklarna yaklam farkll. 3- Evli olanlarn ne ekilde evlendikleri, aile kurma biimleri ve aile iinde iddet grp grmedikleri. 2- Siyasi ilginin kayna 1- 12 Eyll ncesi politik ortamdan etkilenme 2- 12 Eyll mdahalesinden etkilenme dzeyi. Tutuklanan akrabalar vb., kendi deneyimleri 3- 1990l yllardaki gelimelerden etkilenme ve kiisel deneyimler 1- Ky boaltlmas, g, yaknlarn tutuklanmas, daa kmas ya da kaybedilmesi 2- Aile yeleri dolaym ya da dorudan politik katlm 3- Daa kma, tutuklanma, cezaevi deneyimleri 4- Katlmlarnn aile ii ilikileri nasl etkiledii 4. Biz ve teki algs 5- Krt Sorununu ve zmn nasl tanmlad 6- Kadn sorununu ve zmn nasl tanmlad 7- Kadnlarn daa km olmasn ve erkeklerle birlikte kalmalarn nasl deerlendirdii, kadn sava hakknda ne dnd 8- Son yirmi ylda Krt sorunu etrafnda yaanlan olaylarn kadnlar asndan olumlu ya da olumsuz sonular hakknda ne dnd

272

9- Politik katlm gsteren kadnlarn hareket iinde ayrmcla urayp uramadna dair grleri, bu konudaki deneyimleri 10- deolojik, politik bilgi edinme kaynaklar; yurt dndan yayn yapan Krte televizyonu izleyip izlemedii, hangi programlarn ilgisini ektii 11- Hareketin kadnlara ne syledii hakkndaki dncesi 12- Kendisini kim olarak tanmlad, bunun gerekeleri 13- Namus cinayetleri hakkndaki dnceleri

273

ZET Bu tez, Krt kadnlarn, Krt kadn kimlii ile kamusal alanda grnr olmalarna yol aan politik hareketliliklerini incelemektedir. Tezde kadnlarn, Krt hareketi tarafndan seferber edilen pasif unsurlar olmadklar iddia edilmektedir. Krt kadnlarnn harekete gemesinde rol bulunan 1980 sonras Krt hareketinin, Trkiyenin sosyo-ekonomik deiimi ve kreselleme srelerinin etkisi ile yeni sosyal hareketlerin zelliklerini gsterdii ne srlmektedir. Krt kadn kimliinin oluumu ve kadnlarn politik etkinlikleri, kolektif kimlik, kolektif eylem ve aktr etkileim halinde inalar olarak deerlendiren yeni sosyal hareketler yaklam iinde ele alnmaktadr. Ayrca Krt kadn kimlii ile Krt kimliinin oluumu arasndaki etkileimi ortaya karmak amacyla, etnik ya da ulusal kimliklerin toplumsal cinsiyet ile karlkl kuruluunu ele alan tartmalardan yararlanlmaktadr. Krt kadn kimliinin Trkiyenin modernlemesinin, Krt hareketinin

zelliklerinin, topluma egemen olan ataerkil kltrn ve kadnlarn znel deneyimlerinin etkileimi ile ekillendii tartlmaktadr. Etnik kimliin ina edilmesinde ve bu kimlie dayanan politik srelerde, etnisite adna konuanlarn ounlukla erkekler olmasnn, kadnlar ikincil kld, onlarn zerinde yeni bir ataerkil denetime yol at gz ard edilmemektedir. Fakat politik ve toplumsal hareketliliklerinin, kadnlar glendirdii ne srlmektedir. Kadnlarn aktr olarak katlmlarnn, hareketin sylemini ve yapsn etkileyebilecei iddia edilmektedir. Bu iddialar ilgili literatrn taranmasna, Krt hareketinin temel metinlerinin kronolojik olarak incelenmesine, krk kadnla yaplan szl tarih grmelerine ve HADEPli kadnlara uygulanan ankete dayandrlmaktadr.

274

ABSTRACT This thesis looks into the political mobility that gave rise to the visibility of Kurdish women in the public field with the identity of Kurdish woman. The thesis claims that women are not passive elements mobilised by the Kurdish movement. It alleges that the post-1980 Kurdish movement which had a role in mobilisation of Kurdish women displays the features of new social movements with the impact of socioeconomical change of Turkey and globalisation processes. The formation of the Kurdish women identity and political activities of women is dealt with in the approach of new social movements which considers collective identity, collective action and actor as interacting constructions. Moreover, in order to reveal the interaction between the constitution of Kurdish woman identity and Kurdish the debates focusing on the mutual identity, this study also benefits from

constitution of ethnic/national identities and gender. Its discussed that the identity of Kurdish woman has been formed within the interaction of Turkeys modernisation, the characteristics of Kurdish movement, patriarchal culture which is dominant over the society and the subjective experiences of women. Its not ignored that the majority of those who speak on behalf of the ethnicity in construction of the ethnic identity and in the political processes based on this identity are men; and this situation subordinates women and causes a new patriarchal control on them. Nevertheless, it is put forward that political and social mobilisations empowered women. It is alleged that womens participation as actors might influence the discourse and structure of the movement. These allegations are based on the relevant literature, a chronological investigation into the basic documents of Kurdish movement, oral history interviews with forty women and the questionnaire conducted on women from HADEP (Peoples Democracy Party).

275

KAYNAKA Abadan-Unat, Nermin (1998), deoloji Asndan Kadn Aratrmalar, 20. Yzyln Sonunda Kadnlar ve Gelecek,(der.) Oya iti, TODA Abdo, Nahla (1994), Nationalism and Feminism: Palestinian Women and the Intifada- No Going Bacak?, Gender and National Identity, Women and Politics in Muslim Societies, (ed.) V. Moghadam, Zed Books, Londra ve New York Abu-Odeh, Lama (2003), Arap Toplumlarnda Namus Cinayetleri ve Toplumsal Cinsiyetin nas, Mslman Toplumlarda Kadn ve Cinsellik, (der.) Pnar lkkaracan, (ev. Ebru Salman), letiim, stanbul, Ak, Necla (2002),Ulusal Mcadele, Kadn Mitosu ve Kadnlarn Harekete Geirilmesi: Trkiyedeki ada Krt Kadn Dergilerinin Bir Analizi, 90larda Trkiyede Feminizm, (der.) Aksu Bora-Asena Gnal, letiim, stanbul Aduk-Gevrek, Meltem (2000),Cumhuriyetin Asil Kzlarndan 90larn Trk Kzlarna ... 1990da Bir Trk Kz: Tansu iller, Vatan Millet, Kadnlar, (der) Ayegl Altnay, letiim, stanbul Ahska, Meltem (1996), Kimlik zerine Fragmanlar, Defter, sy:26 Akal, Emel (1993), Kzl Feministler, Bir Szl Tarih almas, TSTAV Yayn, stanbul Akgke, Necla, lyasolu, Aynur ve akr, Serpil (2001), Kadn Tarihi Tarihin Neresine Dyor, Cogito, Say:29 Aksoy, Grdal (1996); Tarihi Yazlmayan Halk Krtler, Avesta, stanbul Alakom, Rohat (1995), L Kurdistane Hezeke Nuh Jinen Kurd, Weanen Apec, Sweden ______ (1998); Eski stanbul Krtleri, 1453-1925, Avesta, stanbul Altnay, Ayegl (der.) (2000a), Vatan Millet Kadnlar, letiim, stanbul ______ (2000b), Milliyetilik, Toplumsal Cinsiyet ve Feminizm, Vatan Millet, Kadnlar, (der) Ayegl Altnay, letiim, stanbul

276

______ (2000c), Ordu-Millet-Kadnlar: Dnyann lk Kadn Sava Pilotu Sabiha Gken, Vatan Millet, Kadnlar, (der) Ayegl Altnay, letiim, stanbul Anderson, Benedict (1993), Hayali Cemaatler, Milliyetiliin Kkenleri ve Yaylmas, (ev. skender Savar), Metis, stanbul, Anter, Musa (1990), Hatralarm, Doz Yaynlar, stanbul Arat, Yeim (1995), Feminizm ve slam: Kadn ve Aile Dergisinin Dndrdkleri, 1980ler Trkiyesinde Kadn Bak Asndan Kadnlar, (der) irin Tekeli, 3. Basm, letiim, stanbul Arat, Zehra F. (1998), Kemalizm ve Trk Kadn, 75 Ylda Kadnlar ve Erkekler, (der.) A. B. Hacmirzaolu, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul Ball, Rafet (1991), Krt Dosyas, Cem Yaynlar, stanbul Barth, F. (2001), Krdistanda Toplumsal rgtlenmenin lkeleri, Avesta, stanbul Barut, Mehmet. (Tarih Yok )Bir nsan Haklar Sorunu Olarak Zorunlu G, Aratrma Raporu Baykal, Deniz (1970); Siyasal Katlma, Bir Davran ncelemesi, A. SBF Yayn, Ankara Bayrak, Mehmet (der.) (2002), Gemiten Gnmze Krt Kadn, zge Yaynlar. Ankara Bedirhan, Kamuran (2002), Krt Kadn, Gemiten Gnmze Krt Kadn , (der.)Mehmet Bayrak, zge Yaynlar, Ankara Bender, Cemid (1995), Krt Tarihi ve Uygarl, (Birinci Basm:1991), Kaynak Yaynlar, stanbul Berger-Gluck, Sherna (1997), Shifting Sands: The Feminist-Nationalist Connection in the Palestinian Movement, Feminist Nationalism, (ed..) L.A. West, Routledge, New York, London Berktay, Fatmagl (1998), Cumhuriyetin 75 Yllk Servenine Kadnlar Asndan Bakmak, 75 Ylda Kadnlar ve Erkekler, (der.) A. B. Hacmirzaolu, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul ______ (2001), Kadn Tarihi Tarihin Neresine Dyor, Cogito, say 29

277

Beiki, smail (1969), Douda Deiim ve Yapsal Sorunlar (Gebe Alikan Aireti), Doan Yaynlar, ______ (1992), Dou Mitinglerinin Analizi (1967), Yurt Yaynlar,. Ankara ______ (1993), Krt Toplumu zerine, Yurt Yaynlar, Ankara Bora, Aksu ve Gnal, Asena(der), (2002), 90larda Trkiyede Feminizm, letiim, stanbul Bora, Aksu (2005), Kadnlarn Snf, letiim, stanbul Boratav, Korkut (1990), Trkiye ktisat Tarihi 1908-1985, (3. bask), Gerek y. stanbul, Bozarslan, Hamit (2001), ki Dnya Sava Arasndaki Krt Entelijensiyas zerine Birka Not, kinci Bilim ve Siyaset, 1. say ______ (2002), Krd Milliyetilii ve Krd Hareketleri Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Milliyetilik cildi (4.cilt), letiim, stanbul Bruinessen, Martin (1992a), Aa, eyh ve Devlet/Krdistann Sosyal ve Politik rgtlenmesi, (ev. Remziye Arslan), zge Yaynlar, Ankara ______ (1992b), Krdistan zerine Yazlar, (ev. Nevzat Kra vd.), letiim, stanbul ______ (2001), From Adela Khanum to Leyla Zana Women As Political Leaders in Kurdish History Women of a Non-State Nation/The Kurds, (ed.) S. Mojab, Mazda,, California Buldan, Nejdet (2004), PKKde Kadn Olmak, Doz Yaynlar, stanbul Bulut, Faik (1998), slamda Cinsel Byler, Berfin Yaynlar, stanbul Butler, Judith ve Joan Scott (ed.) (1992), Feminists Theorize the Political, Routledge, NY Butler, Judith (1992), Contingent Foundations: Feminism and the Question of Postmodernism, Feminists Theorize the Political, (ed.) J. Butler ve J. Scott Routledge, NY Cangzbay, Kadir (2000), Hikimsenin Cumhuriyeti, topya Yaynevi, Ankara Cemal, Hasan (2003), Krtler, (2. Bask), Doan Kitap, stanbul, Chatterjee, Partha (2000), Kadn Sorununa Milliyeti zm, Vatan Millet,

278

Kadnlar, (der) Ayegl Altnay, letiim, stanbul ______ (2002), Ulus ve Paralar, (ev. smail ekem), letiim, stanbul Cizre, mit. ve r, Serpil (1989), Latin Amerikada Askeri Diktatrlk ve Kadn, Belge Yaynlar, stanbul Cockburn, Cynthia (2002), Kimlik ve Demokrasi, Feminist ereve, (ev. In Kucur ve lker Uncu), Feminist Kadn evresi, 8 Mart ______ (2004), Mesafeyi Amak/Bar Mcadelesinde Kadnlar, (ev. Ebru Kl), letiim, stanbul Cohn, Carol (2002), Savalar, dlekler ve Kadnlar: Toplumsal Cinsiyeti Konumak ve Sava Dnmek, (ev.Gliz Trkolu), Feminist ereve, Feminist Kadn evresi, 8 Mart akr, Serpil (1994), Erkek Tarihinden Kadn Tarihine Osmanl Kadn Hareketi, Metis, stanbul _______ (1996a), Osmanl Kadn Hareketi, (kinci Bask), Metis Yaynevi, stanbul ________ (1996b), Kadn Aratrmalar Bilimde Neleri Sorguluyor, Neleri Deitirmek stiyor?, nsan Toplum, Bilim (Der.) K. Lordolu,4. Ulusal Sosyal Bilimler Kongresi Bildirileri, Kavram Yaynlar, stanbul _______ (2002) Tarih Yazmnda Kadn Deneyimlerine Ulama Yollar, Toplumsal Tarih, sy. 99 akr, Serpil ve Akgke, Necla (der.) (1996), Kadn Aratrmalarnda Yntem,Sel Yaynclk, stanbul Danacolu, Esra (2001), Gemiin zleri Yanbamzdaki Tarih in Bir Klavuz,Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul Davidoff, Leonore (2002), Feminist Tarih Yazmnda Snf ve Cinsiyet, (ev.Zerrin Ateer, Selda Somuncuolu), letiim, stanbul Della Porta, Donatella ve Diani, Mario (1999), Social Movements an Introduction, Blackwell Puplishers, Oxford Dersimi, Nuri (1952), Krdistan Tarihinde Dersim, Ani Matbaas, Halep Dixon-Mueller, Ruth (1998), Female Empowerment and Demographic Processes Moving Beyond Cairo, http://www.iussp.org/poblications_on_site/PRP/prp13.php

279

Durakbaa, Aye (1998), Cumhuriyet Dneminde Modern Kadn ve Erkek Kimliklerinin Oluumu: Kemalist Kadn Kimlii ve Mnevver Erkekler, 75 Ylda Kadnlar ve Erkekler, (der.) A. B. Hacmirzaolu, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul ______ (2002), nsz: Ara Alanlarn ve evirinin Olanaklar, Feminist Tarih Yazmnda Snf ve Cinsiyet iinde, Leonore Davidoff, letiim, stanbul Eder, Claus (1995), Does Social Class Matter in the Study of Social Movements? A Theory of Middle-Class Radicalism, Social Movements and Social Classes The Future of Collective Action, (ed.) L. Maheu, Sage Pub. London Ekinci, Tark Ziya (1999), Demokrasi ve ok Kltrllk, Bir Yargsal Serven, Kyerel Yaynlar, stanbul ______ (2001), Trkiye i Partisi ve Krt Aydnlanma Hareketi, kinci Bilim ve Siyaset, say: 1 Enloe, Cynthia (2000), Feminizm, Milliyetilik ve Militarizm, Vatan Millet Kadnlar, (der.) Ayegl Altnay, (ev. Ayegl Altnay ve Tansel Gney), letiim, stanbul ______ (2002), Savaa, Militarizme ve Bara Dair Feminist Dnceler, Feminist ereve, (ev. Ayten Snmez ve Aye etiner), 8 Mart. ______ (2003), Muzlar, Plajlar ve Askeri sler, Feminist Bak Asndan Uluslararas Siyaset, (ev. Berna Kurt ve Ece Aydn), itlembik Yaynlar. stanbul Erdem, Selahattin (der.) (1992), Kadn ve Aile Sorunu, Melsa Yaynlar,. stanbul Erder, Sema (1998), Kysz Kyl G, Gr, say:34, ubat-Mart Erdost, Muzaffer lhan (1987), emdinli Rportaj, Onur Yaynlar, stanbul Eriksen,Thomas. H. (2002), Etnisite ve Milliyetilik, Antropolojik Bir Bak, (ev. Ekin Uakl), Avesta, stanbul Ertrk, Yakn (1995), Dou Anadoluda Modernleme ve Krsal Kadn, 1980ler Trkiyesinde Kadn Bak Asndan Kadnlar, (der.) irin Tekeli, (3. Basm), letiim, stanbul Esen, Nesrin (2002), zgr Yaamla Diyaloglar, etin Yaynlar, stanbul Fanon, Frantz (2001), Yeryznn Lanetlileri, (ev. L. Fevzi Topuolu), Avesta, stanbul

280

Foucault, Michel (2000), zne ve ktidar, (ev. Ik Ergden ve Osman Aknhay), Ayrnt, stanbul Galletti, Mirella (2001); Western mages of Womens Role in Kurdish Society, Women of a Non-State Nation/The Kurds, (ed.) S. Mojab, Mazda, California Gellner, Ernest (1998), Milliyetilie Bakmak, (ev. Simten Coar vd.), leitim, stanbul G-Der(G Edenler Sosyal Yardmlama ve Dayanma Dernei) (2002), G Aratrma Raporu Gkalp, Ziya (1992), Krt Airetleri Hakknda Sosyolojik Tetkikler, ( yayna hazrlayan) evket Beysanolu, Sosyal Yaynlar, stanbul Glda, smail (1991), Krdistan Teali Cemiyeti, Doz, stanbul Gle, Nilfer (2004), Modern Mahrem, (Birinci Bask:1991), Metis, stanbul Guha, Ranajit ve Spivak, Gayatri C.(1888), Selected Subaltern Studies, Oxford Un. Press, N.Y. Gmolu, Firdevs (1998), Cumhuriyet Dneminde Ders Kitaplarnda Cinsiyet Rolleri (1928-1998), 75 Ylda Kadnlar ve Erkekler, (der.) A. B. Hacmirzaolu iinde, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul Halis, Mjgan (2001), Batmanda Kadnlar lyor, Metis, Siyah-Beyaz Dizisi, stanbul Harding, Sandra (1996), Feminist Yntem Diye Bir Yntem Var m?, (ev.) Z. Ayman, Kadn Aratrmalarnda Yntem, (der) Serpil akr, Sel Yaynlar, stanbul Hassanpour, Amir (2001), The (Re)Production of Partiarchy in the Kurdish Language, Women of a Non-State Nation/The Kurds, (ed.) S. Mojab, Mazda, California Hobsbawm, E. J. (1992), 1870lerden Gnmze Milletler ve Milliyetilik, Program, Mit, Gereklik, (ev. Osman Aknhay), Ayrnt, stanbul Hooks, Bell (2000), Feminizm Herkes indir, itlembik, stanbul Horch, Miroslav (1993), From National Movement to the Fully-Formed Nation/the Nation Building Process in Eurupa, New Left Review, 198 Ik, O. ve Pnarcklolu, M.M.(2001), Nbetlee Yoksulluk Sultanbeyli

281

rnei, letiim, stanbul duygu, Ahmet ve Sirkeci, brahim (1999), Cumhuriyet Dnemi Trkiyesinde G Hareketleri, 75 Ylda Kylerden ehirlere, (ed.) Oya Baydar iinde, Tarih Vakf Yaynlar HD (1991), Kamber Ate Naslsn?, HD (nsan Haklar Dernei) Diyarbakr ubesi, stanbul hsan Nuri Paa (1986), Ar Da syan, Weanen Hevkom (Basm yeri bildirilmemi) ______ (1991), Krtlerin Kkeni, (2. Bask),Doz, stanbul lkkaracan, pek ve lkkaracan, Pnar. (1999), 1990lar Trkiyesinde Kadn ve G, 75 Ylda Kylerden ehirlere, (ed.) Oya Baydar iinde, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul lkkaracan, Pnar (2000), Women and Seksuality in Muslim Societies; Kadnn nsan Haklar Projesi ______ (2003a), Mslman Toplumlarda Kadn ve Cinsellik, (ev. Ebru Salman), letiim . stanbul ______ (2003b), Trkiyenin Dou Blgelerinde Kadn Cinsellii Balamnn ncelenmesi, Mslman Toplumlarda Kadn ve Cinsellik, (der.) Pnar lkkaracan, (ev. Ebru Salman), letiim, stanbul lyasolu, Aynur (1996), Trkiye Kadn Tarihinin Aratrlmasnda Yntem Sorunlar ve Szl Tarih Yntemi, nsan Toplum, Bilim (Der.) K. Lordolu,4. Ulusal Sosyal Bilimler Kongresi Bildirileri, Kavram Yaynlar, stanbul _______(1998),Cumhuriyetle Yat Kadnlarn Yaam Anlatlarnda Kadnlk Durumlar, Deneyimler, znellik, 75 Ylda Kadnlar ve Erkekler, (der.) A. B. Hacmirzaolu, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul _______ (2000); rtl Kimlik, (Birinci bask:1994), Metis, stanbul mset, smet G. (1991), PKK, Ayrlk iddetin 20 Yl, TDN, Ankara Jayawardena, Kumari (1994), Feminism and Nationolism in the Third World, (Birinci Bask: 1986), Zed Books Johnston, H. (1994), New Social Movements and Old Regional Nationalisms, , New Social Movements From Ideology to Identity,(ed.) E.Larana vd. Temple Un. Press, Philedelphia

282

Jwaideh, Wadie (1999), Krt Milliyetiliinin Tarihi Kkeni ve Geliimi, (ev. smail ekem ve Alper Duman), letiim, stanbul _______ (2002), Krtlerde Aile Yaam, Gemiten Gnmze Krt Kadn, (der.) Mehmet Bayrak, zge Yaynlar, Ankara Kadolu, Aye (1998), Cinselliin nkar: Byk Toplumsal Projelerin Nesnesi Olarak Trk Kadnlar, 75 Ylda Kadnlar ve Erkekler, (der.) A. B. Hacmirzaolu, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul Kalaycolu, Sibel ve Rittersbrger-Tl, Helga (2001), Gndeliki Kadnlar, Su Yaynlar, stanbul Kandiyoti, Deniz (1995), Ataerkil rntler: Trk Toplumunda Erkek Egemenliinin zmlenmesine Ynelik Notlar, 1980ler Trkiyesinde Kadn Bak Asndan Kadnlar, (der.) irin Tekeli, (Birinci Bask 1990), letiim, stanbul ______ (1997), Cariyeler Baclar Yurttalar, Kimlikler ve Toplumsal Dnmler, (ev. Aksu Bora), Metis, stanbul Keyman, Fuat (1993), Postmodernizm ve Radikal Demokrasi, Toplum ve Bilim, Say: 63 Kirii, Kemal ve Winrow, Gareth M. (2002), Krt Sorununun Kkeni ve Geliimi, (ev. Ahmet Fethi), ( Birinci Basm: 1997) Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul Klandermans, Bert (1994), Transient Identities? Membership Patterns in th Dutch Peace Movement, New Social Movements From Ideology to Identity,(ed.) E.Larana vd. Temple Un. Press, Philedelphia Klein, J. (2001), En-gendering Nationalism: The Women Question in Kurdish Nationalist Discourse of the Late Ottoman Period, Women of Non-State Nation/The Kurds, (ed.) S. Mojab, Mazda, California Kutlay, Naci (1992), ttihat Terakki ve Krtler, (Birinci Basm: 1990),Beybun, Ankara ______ (1994), 49lar Dosyas, Frat Yaynlar, stanbul ______ (1998) Anlar, Avesta, stanbul ______ (2001), Krt Aydnlanmaclnda 49lar Olay, kinci Bilim ve Siyaset, Say:1 Kk, Yaln (1990), Krtler zerine Tezler, Dnem Yaynlar, Ankara

283

Krk, Erturul ve Duran, Ragp (1995) Dirili Tamamland Sra Kurtuluta, Gne lkesi Yaynclk, stanbul Landry, Donna ve Maclean, Gerald (ed.) (1996), The Spivak Reader, Routledge, N.Y. Larana, Enrique, Johnston, Hank ve Gusfield, Josephe (ed.) (1994), New Social Movements From Ideology to Identity, Temple Un. Press, Philedelphia Lordolu, Kuvvet (Der.) (1996), nsan Toplum Bilim, 4. Ulusal Sosyal Bilimler Kongresi Bildiriler, Kavram Yaynlar, stanbul Maheu, Louis (ed.) (1995), Social Movements and Social Classes The Future of Collective Action, Sage Pub., London Maruzana, Dyan (2004), Women in Armed Opposition Groups Speak on War, Protection and Obligations Under nternational Humanitarian and Human Rights Low, Genowa, Report of a Workshop Organized in Genova by Call and the Program for Study of nternational Organization McAdam, Doug (1994), Cultur and Social Movements, New Social Movements From Ideology to Identity, (ed.) E. Larana vd. Temple Un. Press, Philedelphia McAdam, Doug, McCarthy, John ve Zald, Mayer N.(ed.) (1996), Comparative Perspectives on Social Movements, Cambridge Un. Press, USA McCarthy, John D. (1994), Activists, Authorities and Media Framing of Drunk Driving, New Social Movements From Ideology to Identity,(ed.) E.Larana vd. Temple Un. Press, Philedelphia _______ (1996), Constraints and Opportunities in Adopting, Adapting and Inventing, Comparative Perspectives on Social Movements, (ed.) Doug McAdam vd., Cambridge Un. Press, USA McClintock, Anne (2001), Toplumsal Cinsiyetilik, Milliyetilik ve Aile (ev. Aysel Yldrm) Feminist ereve, Feminist Kadn evresi, 8 Mart McDowall, David (1997), A Modern History of the Kurds, I.B Tauris, London, NewYork ______ (2004), Modern Krt Tarihi, (ev. Neenur Domani),Doruk Yaynlar, stanbul, Ankara Melucci, Alberto (1994), A Strange Kind of Newness: Whats New in New

284

Social Movements?, New Social Movements From Ideology to Identity, (ed.) E. Larana vd., Temple Un. Press, USA ______ (1995a), The Process of Collective Identity, Social Movements and Culture, (ed.) H. Johnson ve B. Klandermans, VCL Press, London ______ (1995b), The New Social Movements Revisited Reflections on a Sociological Misunderstanding, Social Movements and Social Classes The Future of Collective Action, (ed.) L. Maheu, Sage Pub. London Mernissi, Fatma (2003a), slamda Aktif Kadn Cinsellii Anlay, Mslman Toplumlarda Kadn ve Cinsellik, (der.) Pnar lkkaracan, (ev. Ebru Salman), letiim stanbul ______ (2003b); Bekaret ve Ataerki, Mslman Toplumlarda Kadn ve Cinsellik, (der.) Pnar lkkaracan, (ev. Ebru Salman), letiim stanbul Mies, Marie (1996), Feminist Aratrmalar in Bir Metodolojiye Doru, (ev.) A. Durakbaa ve A. lyasolu, Kadn Aratrmalarnda Yntem, (Der.) S. akr ve N. Akgke, Sel Yaynlar, stanbul Minorski, V., Bois, Th. ve MacKenzie, D.N. (1996), Krtler ve Krdistan, Dar y. stanbul Moghadam, Valentine M.(1994), Gender and National Identity, Women and Politics in Muslim Societies, Zed Books, Londra ve New York Mojab, Shahrazad (2000), Vengeance and Violence Kurdish Women Recount the War, Canadian Woman Studies, vol:19, Number 4 ______ (2001a), Women of a Non-State Nation/The Kurds, Mazda, California ______ (2001b), The Solitude of the Stateteless Kurdish Women at the Marging of Feminist Knowledge, Women of a Non-State Nation/The Kurds, (ed.) S. Mojab, Mazda,California Mueller, Carol (1994), Conflict Networks and Origins of Womens Liberation, New Social Movements From Ideology to Identity,(ed.) E.Larana vd. Temple Un. Press, Philedelphia Najmabadi, Asfaneh (2000), Sevgili ve Ana Olarak Erotik Vatan: Sevmek, Sahiplenmek, Korumak, Vatan Millet, Kadnlar, (ev. Tansel Gney ve Elin Gen) (der) Ayegl Altnay, , letiim, stanbul

285

Nagel, Joane (2000), Erkeklik ve Milliyetilik: Ulusun nasnda Toplumsal Cinsiyet ve Cinsellik, (ev. Aksu Bora), Vatan Millet, Kadnlar, (der) Ayegl Altnay, etiim, stanbul Neyzi, Leyla (2004), Ben Kimim? Trkiyede Szl Tarih Kimlik ve znellik, (ev.) H. zkan, letiim, stanbul Nikitin, Bazil (1986), Krtler, Sosyolojik ve Tarihi nceleme, zgrlk Yolu Yaynlar, (2. Bask) Nush, June (ed.) (2005a), Social Movements an Antropological Reader, Blackwell Publishing, USA, UK, Australia _____ (2005b), Introduction: Social Movements and Global Processes, Social Movements an Antropological Reader, (ed.) J. Nush, Blackwell Publishing, USA, UK, Australia Olson, Robert (1992), Krt Milliyetiliinin Kaynaklar ve eyh Said syan (1880-1925), zge Yaynlar, Ankara Oran, Baskn (1993), Atatrk Milliyetilii/Resmi deoloji D Bir nceleme, (3. Basm), Bilgi Yaynevi, stanbul ______ (1997), Azgelimi lke Milliyetilii/Kara Afrika Modeli, (3. bask), Bilgi Yaynevi, , Ankara ______ (2002), Krt Milliyetiliinin Diyalektii, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Milliyetilik cildi(4.cilt), letiim Ozlak, Susan (2004), Ethnic and Nationalist Social Movements, The Blackwell Companion to Social Movements, (ed.) D.A. Snow, S. A. Soule, H. Kriesi, Blackwell Publishing, UK calan, Abdullah (1995), Politik Rapor (5. Kongre), Gne lkesi Yaynclk, stanbul ______ (1999); Krt Ak, Aram Yaynlar, stanbul ______ (2000); Nasl Yaamal I. Cilt, Mem Yaynlar, stanbul ______ (2004); Bir Halk Savunmak, etin Yaynlar, stanbul ngen, Tlin (1996), Kadn Sorunu ve Kadn Hareketi, Marksizm ve Gelecek, Yaz, Say:6 zbay, Ferhunde (1995), Kadnlarn Evii ve Evd Uralarndaki

286

Deime, 1980ler Trkiyesinde Kadn Bak Asndan Kadnlar, (der.) irin Tekeli, (Birinci Basm 1990), leitim, stanbul ______ (2002), Evlerde El Kzlar: Cariyeler, Evlatlklar, Gelinler, Feminist Tarih Yazmnda Snf ve Cinsiyet iinde, Leonore Davidoff, letiim, stanbul zcan, Ali Nahit (1999), PKK (Krdistan i Partisi) Tarihi, deolojisi, Yntemi, ASAM, Ankara zcan, Ali Kemal (2006), Turkeys Kurds, A Theoretical Analysis of Abdullah calan, Routledge, London ve New York Page, Nanette ve Czuba, Cheryl E. (1999), Empowerment:What Is It?, www.joe.org/joe/1999ctober /comm/html Pakulski, Jan (1995), Social Movements and Class: The Decline of the Marxist Paradigm, Social Movements and Social Classes The Future of Collective Action, (ed.) L. Maheu, Sage Pub., London Pateman, Carole (1988), Kardeler Aras Toplumsal Szleme, Sivil Toplum ve Devlet, (der.) Jhon Keane, (ev. Aksu Bora), Ayrnt, stanbul Ray, R. ve Korteweg, C.A. (1999), Womens Movements in the Third World: Identity, Mobilization and Autonomy, Annual Review of Sociology, 25 Roche, Maurice (1995), Rethinking Citizenship and Social Movements: Themes in Contemporary Sociology and Neoconservative Ideology, Social Movements and Social Classes the Future of Collective Action, (ed.) L. Maheu, Sage Pub. London Roulston, Carmel (1997), Women on the Margin: The Womens Movements in Norhern Ireland 1973-1995, Feminist Nationalism, (der.) L. A. West, Routledge, New York, London Rowbotham, Sheila. (1994), Kadnlar, Direni ve Devrim, (ev. Nilgn arman), Payel, stanbul Said, Edward W. (1999), arkiyatlk, Batnn ark Anlaylar, (ev. Berna lner), Metis, stanbul Saigol, Rubina (2000), Militarizasyon, Ulus ve Toplumsal Cinsiyet: iddetli atma Alanlar Olarak Kadn Bedenleri, Vatan Millet, Kadnlar, (der) Ayegl Altnay, (ev. Tansel Gney), letiim, stanbul Sancar, Serpil (2001), Trkler/Krtler, Anneler ve Siyaset: Savata ocuklarn Kaybetmi Trk ve Krt Anneler zerine Bir Yorum; Toplum ve Bilim, Gz, Say: 90

287

Savran, Glnur (2001), Feminizmin kilemleri (Teoride Alabilir mi?), Defter, Say:44 Sayn, Mahir (1998), Erkei ldrmek, Zelal Yaynlar, stanbul Schler, Harold (1999), Particilik, Hemehrilik, Alevilik, letiim, stanbul Scott, A.Hunt, Benfor, Robert ve Snow, David A. (1994) Identity Fields: Framing Processes and Social Canstruction of Movement Identities, New Social Movements From Ideology to Identity,(ed.) E.Larana vd. Temple Un. Press, Philedelphia Scott, James C. (1985), Weapons of Weak of the Everyday Forms of Peasant Resistance, Yale Un. Press, Newhaven ve London _______ (1995), Tahakkm ve Direni Sanatlar Gizli Senaryolar, (ev.) Alev Trker, Ayrnt, stanbul Scott, Joan (2000), Kadn Tarihi, (ev.) T. Gney, Tarih ve Toplum, Say:195 Sen, Gita (1997), Empowerment as an Approach to Poverty, http//www.hsph.harvard.edu/hscpds/wpweb/97.07.pdf Serok, Melsa (2001), Kadnn Toplumsal Szlemesi, Hevi Yaynlar, stanbul Silopi, Znar (1969), Doza Krdstan Krt Milletinin 60 Senedenberi Esaretten Kurtulu Sava Hatrat, Stewr Basm-evi, (Basm yeri bildirilmemi) Sirman, Nkhet (1990), State, Village anda Gender in Western Turkey, Turkish State, Turkish Society (der.) Nkhet Sirman ve A. Finkel, London ______ (2002), Kadnlarn Milliyeti, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Milliyetilik cildi (4.cilt), letiim, stanbul Somay, Blent (2001), Hibir Yere Ait Olmayan zne, Defter, Say:44 Spivak, Gayatri C. (1988), In Other Worlds Essays in Culturel Politics, Routledge, N.Y. Somersan, Semra (2004), Sosyal Bilimlerde Etnisite ve Irk, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul Stanly, Liz. ve Wise, Sue (1990), Method, Methodology and Epistemology in Feminist Research Processes, Feminist Praxis, Research, Theory and Epistemology in Feminist Sociology, (ed.) Liz Stanly, London

288

Stanly, Liz ve Wise, Sue (1996), Feminist Aratrmalarda Metot, Metodoloji ve Epistemoloji, (ev.) Fsun amaz, Kadn Aratrmalarnda Yntem, (der.) S. akr ve N. Akgke, Sel yaynclk, stanbul Stephen, Lynn (2005), Gender, Citizenship, and the Politics of Identity, Social Movements an Antropological Reader, (ed.) J. Nush, Blackwell Publishing, USA, UK, Australia ahin, zlem (1999), Zorunlu Yer Deitirme Srecinde Kadn Dayanmas zerine Bir Szl Tarih Denemesi, A. SBE Kadn almalar Anabilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi emo, Ereb (2005), Dmdm Kalesi, (ev. Edib Polat), Evrensel, stanbul imek, Sefa (2004), New Social Movements in Turkey Since 1980, Turkish Studies, 5, (2) Tarrow, Sidney (1996), States and Opportunities The Political Structuring of Social Movements, Comparative Perspectives on Social Movements, (ed.) D. McAdam vd., Cambridge Un. Press, USA ______ (1999), Power in Movement, 2. Bask, Cambridge Un. Press TBMM(1997), Dou ve Gneydou Anadoluda Boaltlan Yerleim Birimleri Nedeniyle G Eden Yurttalarmzn Sorunlarnn Aratrlarak Alnmas Gereken Tedbirlerin Tespit Edilmesi Amacyla Kurulan Meclis Aratrma Komisyonu (10/25) Raporu Thompson, E. P. (1968), The Making of the English Working Class, Pelican Books Thompson, Paul (1999), Gemiin Sesi,(ev.) . Laykel, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul TMMOB (1996), Blge i Zorunlu Gten Kaynaklanan Toplumsal Sorunlarn Diyarbakr Kenti leinde Aratrlmas, Trk Mhendis ve Mimar Odalar Birlii, Ankara Toksz, Glay ve Erdodu, Seyhan (1998), Sendikac Kadn Kimlii, mge, Ankara Tosh, John (1997), Tarihin Peinde, (ev.) . Arkan, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul Toska, Zehra (1998); Cumhureyitin Kadn deali: Eii Aanlar ve Aamayanlar, 75 Ylda Kadnlar ve Erkekler, (der.) A. B. Hacmirzaolu, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul

289

Touraine, A. (1997), Demokrasi Nedir?, (ev.) Olcay Kunal, Yap Kredi Yaynlar Uysal, Birkan (1984); Siyasal Katlma ve Katlma Davranna Ailenin Etkisi, TODA Yaynlar, Ankara nvar, Kerem (2002); Abdullah Cevdet, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, 1. Cilt, letiim, stanbul r, Serpil (1989), Radikal slamc deoloji ve Kadnn Kimlii Sorunu, 11. Tez , Say: 1, ubat Von Os, Nicole A.N.M. (2001), Osmanl Mslmanlarnda Feminizm, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, 1. Cilt, letiim, stanbul Walby, S. (1992), Theorizing Patriarchy, Blackwell, Camridge ______ (2000), Kadn ve Ulus Vatan Millet Kadnlar, (der) Ayegl Altnay, (ev. Meltem Aduk-Gevrek), letiim, stanbul Wedel, Heidi (2001), Siyaset ve Kadn: stanbul Gecekondularnda Kadnlarn Siyasal Katlm, (ev. Can Kurultay), Metis, stanbul West, Lois A. (1997); Feminist Nationolism, Routledge, New York ve Londra Wieviorka, Michel (1995), Recism and Social Movements, Social Movements and Social Classes the Future of Collective Action, (ed.) L. Maheu, Sage Pub., London Yaln-Heckman, Lale ve Van Gelder, Pauline(2000); 90larda Trkiyede Siyasal Sylemin Dnm erevesinde Krt Kadnlarn maj: Baz Eletirel Deerlendirmeler, (ev. Tanl Bora) Vatan Millet, Kadnlar, (der) Ayegl Altnay, , letiim, stanbul Yaln-Heckman, Lale (2002); Krtlerde Airet ve Akrabalk likileri, (ev. Glhan Erkaya), letiim, stanbul Yeen, Mesut (1999), Devlet Syleminde Krt Sorunu, letiim, stanbul Yuval-Davis, Nira (1997), Gender and Nation, SAGE, London ______ (2002), Kimlik Politikalar ve Kadnlarn Etnisitesi, (ev.) A. Yldrm, Feminist ereve, Mart ______ (2003), Cinsiyet ve Millet, (ev. Ayin Bekta), letiim, stanbul Yksel, Metin (2003), Diversifying Feminism in Turkey in the 1990s, Bilkent

290

niversitesi Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi Blm, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi .......... (2002), 21. Yzyl Kadn zgrlk Manifestosu, Hevi Yaynlar, stanbul (Bu kitapta yazar ya da derleyen ismi belirtilmemitir.) Zald, Mayer (1996), Culture, Ideology and Stategic Framing, Comparative Perspectives on Social Movements, (ed.) Doug McAdam vd., Cambridge Un. Press Zinn, Maxine B. Ve Dill, Bonnie T. (2000), ok-Irkl Feminizm Yoluyla Farkllk Kuramnn Oluturulmas, (ev.) D. Hakyemez, Feminist ereve, Mart

Parti Program ve Tzkleri, Ynetmelikler ve Tantm Brorleri Halkn Emek Partisi (HEP) Parti Program (1992), Basm Yeri Belirtilmemi zgrlk ve Demokrasi Partisi (ZDEP) Parti Program (1992), Basm Yeri Belirtilmemi Demokrasi Partisi (DEP) Tz (1993), Basm Yeri Belirtilmemi Demokrasi Partisi (DEP) Yerel Ynetimler Program (1993), Basm Yeri Belirtilmemi) Halkn Demokrasi Partisi (HADEP) Tz (1994), Basm Yeri Belirtilmemi Halkn Demokrasi Partisi (HADEP) Parti Program (1994), Basm Yeri Belirtilmemi Emek Bar zgrlk in ar (1995) HADEP Seim Bildirgesi Demokratik Halk Partisi (DEHAP) Parti Program (1997), Basm Yeri Belirtilmemi Demokratit Halk Partisi (DEHAP) Parti Tz (1997), Basm Yeri Belirtilmemi Halkn Demokrasi Partisi (HADEP)Yerel Ynetimler Program (1999), Basm Yeri Belirtilmemi Halkn Demokrasi Partisi (HADEP) Tz (2000), Basm Yeri Belirtilmemi Halkn Demokrasi Partisi (HADEP) Merkezi Kadn Komisyonu Ynetmelii (1999), Merkezi Kadn Komisyonu Aratrma ve letiim Brosu, izge Matbaas, stanbul

291

Halkn Demokrasi Partisi (HADEP) Kadn Kollar Ynetmelii, (2000), Basm Yeri Belirtilmemi Halkn Demokrasi Partisi (HADEP) 2. Kadn Konferans Kararlar (1999) HADEP Merkezi Kadn Komisyonu 3. Konferans Bror (2000), Merkezi Kadn Brosu yayn, Berdan Matbaas, stanbul HADEP 4. Olaan Kadn Konferans Bror, Tarih ve Basm Yeri Belirtilmemi HADEP 4. Olaan Byk Kongre Faaliyet Raporu (2000), Berdan Matbaaclk, stanbul Demokratik Halk Partisi (DEHAP) Seim Bildirgesi, Tarih ve Basm Yeri Belirtilmemi Demokratik Halk Partisi (DEHAP) Parti Program ve Tz (2003), Basm Yeri Belirtilmemi Dergiler: Yaamda zgr Kadn (1998-1999) zgr Kadnn Sesi (2000) Jujin (1996-2000) Roza (1996) zgr Halk (1992-2000) Gazeteler zgr Gndem lkede zgr Gndem

292