MESRUTiYET DNEMiNDE MiLLiYETiLiK VE iTTiHAT VE TERAKKi ittihat ve Terakki Trkiyenin yakin tarihine hakim olmus ve damgasini vurmus ilk

ve en byk siyasi teskilattir. ittihat ve Terakki II. Mesrutiyetin ilan edilmesini saglayan, akabinde giderek artan llerde iktidara sahip olan ve nihayetinde lke kaderi zerinde mutlak hakimiyet tesis eden fikradir.Mamafih ittihat ve Terakki sadece bir siyasi firka veya parti degildi. Trk siyaset ilminin ve siyasi tarihinin kurucu babalarindan Tarik Zafer Tunayanin ifadesiyle "Bir tarih dneminin ve de bir kusagin btn sorunlarini yklenmis ve yansitmis bir Cemiyetti. Bir Partiden te bir seydi." Tunaya, baska bir yerde de syle demektedir: "Ittihat ve Terakki, hem bir devri, hem bir kusagi kapsar ve hayale kadar varan isteklerin gereklestiricisi olmaya alisan bir siyasal partinin de adi olmustur. ttihat ve Terakkinin teskilati ile kadrosu, kendilerinden nceki gen Osmanlilarin, Osmanli modernlesmesinin bir rn olan egitim kurumlarinin, kltrel veheri milliyetilik hareketinin, Osmanli devletinin meseleleri ve buna aranan hal areleri tecrbelerinin izlerini tasimaktadir. Ittihatilik kltrel vehesinden etkilendigi milliyetiligin siyasi kanadinda yer almakla kalmamis, kltrel milliyetiligin gelismesine katkida bulunabilecek planli desteklerde bulunmustur.1908 yilinda baslayan II.Mesrutiyet dnemi ayni zamanda Osmanlinin son 10 yilina tekabl etmistir.Ilber Ortaylinin ifadesiyle imparatorlugun en uzun son yzyilindaki Skr Hanioglunun ifadesiyle en uzun son 10 yili bu II.Mesrutiyet dnemidir. Bu dnem Imparatorluktan milli devlete geisi, Osmanlinin tasviyesiyle Cumhuriyetin inssasini hazirlayan dnemdir. Ve bu itibarla Cumhuriyet tarihinin zellikle kurulus dnemi ile fikir akimlarini anlayabilmek bakimindan II.Mesrutiyet bir tr siyasi ve tarihi labaratuvar olarak degerlendirilebilir. Biz bu labaratuvara milliyetiligi siyaseten ve tarihen anlayabilmek iin girecegiz. Dolayisiyla II.Mesrutiyet dnemi ile Ittihat ve Terakkiyi tafsilati ile anlatmadan resmettigimiz milliyetiligin tablosundaki yeri kadar ele alacagiz. ittihat ve Terakki Cemiyetinin 1890 tarihli nizamnamesinde, cemiyetin kurulus amaci syle ifade ediliyor: " Hkmet-i haziranin adalet, msavat, hrriyet gibi hukuk-u beseriyeyi ihlal eden ve btn Osmanlilari Terakkiden men ile vatani ecnebi yedd-i tasallut ve itizabina dsren usuli idaresinin Islam ve Hristiyan vatandaslarimizi ikaz maksadiyla kadin ve erkek bircmle Osmalilardan mrekkep, Osmanli Ittihat ve Terakki Cemiyeti tesekkl etmistir." Tesekkl eden bu gizli cemiyet daha sonra kurulmus diger irili ufakli cemiyetlerle birlesmek suretiyle Osmanli cografyasindaki en gl teskilat haline gelmistir. Cemiyetin asil merkezi Selanikte stlenmis olup esasen byk lde gen subaylari ve bir lde de gen memurlara dayanmaktadir. Hatta artik, "Rumelide Ittihati olmayan bir subay bulmak imkansizdir." Ittihatilik Balkanlardaki ayrilikilarla mcadelerden kaynaklanan Balkanli bir ruhla dolmustur. Bu yzden Ittihat ve Terakkinin nfus kagidinda Balkanlarin yazdigi sylenebilir. ittihat ve Terakkinin Balkanliligi siyasi, sosyal ve tarihi zemini olan bir realitedir. Bu realitenin bazi olumsuz veheleri de vardir, ki bunlar, komitacilik, partizanlik olarak zetlenebilir. Ittihatilar Yunan, Bulgar ve Sirp komitaciligina karsi mcadele ettiginden, Osmanli mslmanlarini ve Trklerini korumasiz olarak gryorlardi. Dolayisiyla

kendilerini Mslman ve Trkleri koruyan bir mukaddes cemiyet olarak grmektedirler. Bu yzden de Ittihatilar kendilerine katilmayan herkesin vatanseverliklerinden sphe duymus, hatta kendilerine muhalif olanlara vatan haini muamelesi yapmislardir. Bu tavir partizanligi ve siyasette sertlesmeyi getirmis, Ittihati olmayanlarda memleketteki her yanlis isten ittihatilari suladiklarindan II. Mesrutiyetin hrriyeti ortamini devam ettirmek mmkn olmamistir. Ayrica "Hrriyet"i kendi ayriliki amalarina alet etmek isteyenlerin varligi da hrriyet ortamina menfi tesir etmistir. II. Mesrutiyet ilk ilan edildiginde fevkalade mspet bir hava olmustur. Bir tarihimizin ifedesiyle: " Dnyada pek az hareket Osmanli Mesrutiyeti kadar byk mitler dogurmustur ve keza pek az hareket dogurdugu mitleri bu kadar abuk ve kati olarak bosa ikarmistir." Bu hayal kirikligini ve Osmanlidan milli devlete geisin isaretlerini Ziya Gkalpin bir siirinde msahade edebiliriz. " Bir lke ki topraginda, baska ilin gz yok, Her ferdinde mefkure bir, lisan, adet, din birdir.Mebusani temiz, orda Bosolarin sz yok,Hudunda evlatlari, seve seve can verir; Ey Trkoglu, iste senin orasidir vatanin!" Siirde ismi geen Bosol efendi, Osmanli Meclis-i Mebusaninda mebus olarak bulunmus ve ayriliki faaliyetleriyle taninmis bir isimdir. II Mesrutiyet dnemiyle Ittihat ve Terakki Yusuf Akuranin Tarz-i Siyasette koordinatlarini izdigi Osmanlicilik, Islamcilik ve Trklk arasinda gidip gelmistir. Degisen sartlar ve "Devletin kurtarilmasi" kaygusu ile Tarz-i Siyaset arasinda tercihen ziyade mecburiyet saikiyle karar kilinacaktir. Bu kararda imparatorlugun 18701920 yillari arasinda sahibi oldugu topraklarin ve hakimiyet alanlarinin %85ini, nfusunun%75ini kaybetmis olmasi tayin edici bir mevki kazanacak, elde kalan toprak ve nfusun karakteristikleri Trkiye-yi "milli devlet" gzergahina yerlestirecektir. Milli devlet gzergahina ray dseyenler, siyasi gelismeler yaninda kltrel milliyetiler olmustur. Milliyetiler parlementoda ve siyaset kresinde milliyetilikten intina ederken kltrel ilmi sahalarda ise milliyetilik boy vermektedir; "()Her trylesiyasal, ekonomik, sosyal-Trk milliyetiligi yayinlarin konusu olmustur. Milli iktisat, milli cografya, milli tarih, milli edebiyat, milli mzecilik, milli filmcilik gibi messeseslerin kuruluslari her firsatta mjdelenmekdir." Osmanli devletinin, 1. Dnya Savasi ncesinde karsi karsiya bulundugu bu agir bunalimlar dnemi, ierde de nemli gelismelerle birarada gelismistir. Daha nce de deginildigi gibi, 19. yzyilda giderek glenen Helen, Germen ve Slav ulusu akimlarina karsi, II. Abdlhamit Panislamizm grsn savunmakta, ancak byle bir ideolojisinin devleti daha da paralanmaktan alikoyacagina inanmakta ve i politikada da baska ynde dsncelere izin vermemekteydi. stelik, yavas yavas Osmanli devleti zerindeki etkisini arttirmakta olan Almanya da, kendi ikarlari aisindan bu Panislamist politikayi desteklemekteydi (Ortayli, 1981: 41-5). Ancak, II. Abdlhamit'in gittike koyulasan baski ynetimi, devletin giderek paralanmasi ve zellikle Kirim savasindan sonra gn getike daha da bozulan

ekonomik ve mali durumun yarattigi sikinti, devleti gerek bir tehdit altinda birakmaktaydi. Bu durumda Osmanli aydinlari, lkede mutlakiyeti ynetime son vererek, 1876 Anayasasi'ni yeniden yrrlge sokmak, paralanmayi ekonomik ve toplumsal gelisme ve ilerleme yoluyla engellemek geregini duymuslar ve bu ynde gizli dernekler durmaya baslamislardi. Kurulan dernekler iinde en nemli ve etkili olani "ittihat ve Terakki Cemiyeti" idi (Akin, 1971). Cemiyetin yeleri, 1905 yilindan sonra zellikle Trakya'da bulunan ordularin iinde hizla artmaya basladi. Ittihak ve Terakki'nin, adinin da aika anlattigi gibi, birbiri ile baglantili iki amaci vardi. Birincisi, Osmanli devleti "milletlerin birlestirilmesi" ile paralanmaktan kurtarilabilirdi (ittihat). Bu ama, Abdlhamit'in devleti "Panislamizm" evresinde btnlesmesine benziyordu, ama yeni ama lik bir temele oturtulmustu. Osmanli'nin nceki dnemlerinde dinsel ve siyasal bir topluluk olan "millet", artik yalnizca kltrel bir btn olarak grlmek isteniyordu, ikincisi ise, ilerleme (terakki) idi. ilerlemenin yolu ise egitim idi ve bu yolla Bati'dan alinacak lik kurumlarin Osmanli brokrasisine yeniden benimsetilmesine alisilacakti (Heper, 1974:82-3). Ittihat ve Terakki hareketi, temelde Bati'nin stnlgne karsi ulusu bir direnistir ve Asya ile Afrika direnisleri arasinda belki de, eger iktidara gelmek nemliyse, en basarili olanidir. Kisaca, 19. yzyilin sonu ile 20. yzyilin basinda Avrupa-disi dnyada ortaya ikan uyanisin ve isyanin erevesi iinde degerlendirilebilir, ittihat ve Terakki'nin ulusu niteligi o dnemde aika ortaya konmamis olsa bile, faaliyetlerinin z ve 1908'dc iktidara agirligini koyduktan sonraki nlemleri, Bati-karsiti ulusu temelini duraksamaya yer vermeyecek lde gstermektedir, ittihatilar arasinda ok esitli blntler olmasina ragmen, bir noktada hemen hemen tm yeler birlesmislerdi: lik bir temel zerinde devleti paralanmaktan ve kapitlasyonlar adi altinda Bati'nin ekonomik ve mali denetiminden kurtarmak. Ittihat ve Terakki hareketinin zellikle ordu iinde gelismesinin temel nedeni, Abdlhamit dneminin son yillari ile Gen Trkler dneminde asker brokrasinin liklesme srecine nclk etmesidir. Dis tehlikelerin artmasi sonucunda yksek askeri okullara verilen nemin de artmasi dogaldi. Gerekten bu dnemde askeri okullara sivil brokrat yetistiren okullardan daha ok nem verilmistir. Asker brokrasinin bu nemi btn Gen Trk dnemi boyunca devam etti. Bu durumun baslica nedeni vardir. Bir kere, sivil hkmetler devletin ktye gidisini durduramamislar ve paralanmayi engelleyememislerdi, ikinci olarak, Osmanli devleti 1911 yilindan sonra ardi arkasi kesilmeyen savaslar iine ekilmis, bu da askeriyenin etkisinin artmasina yol amisti. nc olarak, bu dnemde Osmanli devletinin en byk dostu, yatirim ve kredi kaynagi, askeri danismani olan Almanya'nin askeri gelenegi de Osmanli siyasal sistemini etkilemis ve askeri brokrasinin ykselmesine yardim etmistir (Heper, 1974: 84-5). 1908 Haziraninda Ingiliz ve Rus monaklarinin Reval'de bulustuklari ve Bogazlar, Istanbul ve Makedonya'nin gelecegi konusunda grsmeler yaptiklari haberinin yayilmasi, Ittihatilari harekete geiren en nemli olay oldu. Daha nce deginildigi gibi, Ingiltere 1878 dzenlemesi ile niyetinin ne oldugunu sezdirmis, bundan sonraki

davranislariyla da, baska bir devletle Osmanli devleti aleyhine anlasabilecegini aika belli etmisti. Dolayisiyla, imparatorlugun paralanma tehlikesi her geen gn artiyor, Ingiltere de, Avrupa'daki Alman tehlikesine karsi Rusya'ya yaklasiyordu. Bylesine tehlikeli bir durumda, Ittihatilara gre, Osmanli devletinin basinda parlamenter, yani seim yoluyla iktidara gelecek gl ve saglam bir hkmetin bulunmasi son derece nem kazanmisti. nk, zellikle Balkanlar'dan, sikayetlerini Kendilerinin ifade edebilecekleri temsilcilerin Istanbul'daki parlamentoya gelmeleri, reformlar yapilmasi ynnde Avrupa devletlerinin baskilarini azaltabilir, gl bir hkmet de bu baskilara karsi koyabilirdi, iste, bu dsncelerle hareket eden Trakya ordularinin artan baskisi karsisinda, II. Abdlhamit, 23 Temmuz 1908 tarihinde anayasayi yeniden yrrlge koyarak II. Mesrutiyet dnemini amistir. Gerekte, ittihat ve Terakki hareketi, 19. yzyil boyunca artan azinlik faaliyetlerine, bu uluslarin imparatorluktan ayrilmalari srecine ve Avrupa devletlerinin gerek ekonomik ve gerekse siyasal mdahale ve denetimine karsi, imparatorluk iindeki Trk unsurunun, o zaman bu kadar aik bir biimde ortaya konmasa da, stlk mcadelesi olarak degerlendirilebilir. Zaten, ulusu niteligi de buradan kaynaklanmaktadir. Ittihat ve Terakki iktidara agirligini koyduktan sonra, Ingiltere, Fransa ve Rusya gibi devletlerin de belirli azinlik gruplarinin ekonomik ve siyasal agirliklarina karsi, bu trde stnlge tam olarak sahip bulunmayan Almanya'ya kaymistir. Bu devletin destegi ile de, hemen hemen her firsatta, kapitlasyonlari kaldirmaya alismistir. Ayrica, Grek yarimadasinin imparatorluk ticaretindeki stn durumuna son vermek iin etkili sayilabilecek bir boykota baslamistir, rnegin, Makedonya demiryolunun Grek yarimadasindaki sebekeye baglanmasini engelleyerek, bu devletin Osmanli devletine karsi gelisme ve genislemesini nlemeye alismistir. Kapitlasyonlar, I. Dnya Savasi'nin ilk aylarinda Osmanlilarin tarafsiz tutumlarindan yararlanmak istemeleriyle ve 9 Eyll 1914 tarihli hkmet kararnamesi ile kaldirilacaktir (Landen, 1970: 187-9). Bu karan hemen hemen btn Avrupa devletleri protesto edecek, Almanya ile Avusturya ise Osmanli devleti Merkezi Devletlere katildiktan sonra artik sesini ikarmayacaktir. Savas sirasinda Osmanli devletinde faaliyetini bir tek Amerika konsolosluklari srdrecek ve onlar da ABD'nin 1917 Nisaninda savasa itilf devletlerinin yaninda katilmasiyla kapatilacaktir. Kapitlasyonlar, Osmanli devletinin yenilmesi ve Istanbul hkmetinin imzaladigi Sevres barisi ile yeniden canlandirilmak istenecek ve Trkiye Cumhuriyeti bunlardan kurtulmak iin de mcadele verecektir. Kapitlasyonlari sona erdirme mcadelesi, baslangicinda, Osmanlinin kendini Avrupa stnlgne karsi savunmasi olarak kabul edilse bile, 1914 yilina gelindiginde, ykselen Trk ulusulugunun nde gelen belirtisi sayilmalidir. Ancak, ne yazik ki, Ittihat ve Teraki'nin bu yndeki faaliyetleri, Trablusgarp, Balkan ve 1. Dnya Savaslarinin karisik ve son derece sikintili gnleri iinde basarili sonular vermeyecektir. Gen Trkler, 1908 yilinda I. Abdlhamit'i devirdikleri zaman, Osmanli ekonomisi tam anlami ile iflas etmis ve ordusu neredeyse kms durumdaydi. Merkezi ynetime karsi Arap ulusulugu her geen gn siddetleniyor ve Avrupa'nin byk devletleri, imparatorlugun kesin gzyle baktiklari niha yikilisindan nce, Osmanli topraklarinin nasil paylasilacaginin hesaplarini yapiyorlardi. Bu lmcl tehlikeye karsi, Osmanli asker-sivil brokrasisi, can havliyle, son bir mesruiyet kaynagi

ve toplumu seferber edebilecek bir g aradilar. Bu da Trk ulusuluguydu. Ancak, ok kisa bir sre sonra, ittihatilar kendilerini Almanya tarafindan krklenen bir PanTuranism akimi iinde buldular. Bu akim, ittihat ve Terakki'nin 1. Dnya Savasi'na katilmasinda nemli nedenlerden biri oldu; bu savas sonunda ve Trk ulusal kurtulus savasinin siyasal programi iinde gereki bir seenek olarak geerliligini yitirdi (Sunar, 1974: 55). 1908 yilina gelindiginde cemiyet epeyce glenmis durumdaydi. Fakat ortada bir ihtilal havasi yoktu. Abdlhamitin hafiye teskilati cemiyete ynelik alismalar iindeydi. Cemiyet bundan dolayi panik ierisindeydi. Cemiyetin gelecegi iin bu hafiyelerin ldrlmesine karar verildi. Ilk olarak da Albay Nazim seildi ve 11 Haziranda vuruldu, fakat lmedi.1 Yine ayni gn Rus ari ve Ingiltere krali Makedonyanin gelecegi iin Revalde bulustular. Bu cemiyette byk bir etki yapti. nk cemiyetteki subaylar lkeye disardan bir mdahale yapilmasina karsi idiler. Ilk olarak 3 Temmuz gn Niyazi bey; asker, sivil ve basibozuklardan olusan 200 kisilik bir kuvvetle garnizonlardaki silah ve cephaneyi alarak daga ikti. Cemiyet baslangita temkinli davrandi ve isyana katilmadi. Niyazi bey yanina sivilleri de almisti. Daha sonra bu sivilleri kendi ynetimini olusturmak ve vergi toplamak iin kullanmistir. Bu da onun isyani uzun sre devam ettirmeye niyetli oldugunu gstermektedir. Isyanin basladigi gn Ohri makamlarina isyanin nedenlerini anlatan bildiriler gnderildi. Halktan da verginin devlete verilmemesini, kendilerine verilmesini istemislerdir. Rene civarindaki Bulgarlara da agrida bulunarak isyan genisletilmistir. Niyazi bey bunlarin disinda Manastirdaki Avrupa konsolosluklarina isyanin nedenlerini anlatan Fransizca bildiriler gndermistir.2 Btn bu olanlar karsisinda Abdlhamit, isyanin Sirplar tarafindan ikarildigi, cemiyetin mslman dsmani oldugu propagandasini yapiyordu. nlem olarak Manastira gnderdigi Semsi Pasayi cemiyet Manastirda ldrd. Bu olay isyanin basariya ulasmasinda nemli bir yere sahiptir. Abdlhamit, Semsi Pasanin ldrlmesi zerine yerine Mnsr Osman Pasayi grevlendirdi. Fakat askerler silah arkadaslarina ates amadiklari iin M.Osman Pasa etkisiz kalmistir. Abdlhamit bu durumu ortadan kaldirmak iin Anadoludan 1800 kisilik bir birlik gnderdi. Fakat bu birlik de ise yaramadi. Isyan yayilmaya basladi. Manastir Mslmanlari mesrutiyet isteriz diye ayaklandilar. Bundan sonrada Firzovik olayi patlak verdi. Bu olayin gelisimi de ok ilgintir. Syle ki; olay Avusturya-Alman Demiryollari okulunun dogal gzellikleriyle nl saray ii kyne yapmaya hazirlandigi bir gezintiyi protesto amaciyla girisilen bir gsteri olarak baslamisti. Kir gezisinin yapilacagi alani hazirlamak iin nden gnderilen isilere karsi yapilan gsteriler, Osmanli Idarecilerine karsi bir harekete dnsnce Kosova Valisi Mahmut Sevket Pasa cemiyet yesi oldugunu bildigi Jandarma Komutani Ali Galip beyi bilgi almak iin buraya yollamistir.3 Ali Galip bu olayi cemiyete bildirmis ve mesrutiyet iin bundan faydalanilmasini sylemistir. Ayaklanma iindeki cemiyet yesi Haci Saban efendi de dzensiz olan protestoyu mesrutiyet lehine evirmistir.4 Bu olayla Makedonyadaki kontrol iyice kaybeden Abdlhamit, kendisi ilan etmezse, Makedonyada mesrutiyetin ilan edilecegini ve bunun btn imparatorluga yayilacagini anladigindan 23/24 Temmuz gecesi sessiz sedasiz mesrutiyeti ilan etmistir.

Abdlhamit byle dsnmekte son derece hakli idi. Zira kendisi mesrutiyeti ilan edilmeden nce Serez, Presova, skp ve Kprlde mesrutiyet ilan edilmisti. Ihtilalin merkezi olan Selanikte de bu ynde hazirlik var idi. Mesrutiyetin ilan edilmesiyle cemiyet ynetimde etkin olmaya basladi. Harbiye ve Bahriye nazirlarinin kim tarafindan seilecegi konusunda cemiyet ynetimle karsi karsiya geldi. Anayasaya gre bu hak sadrazama verilmisti. Bu da padisahin onayindan geiyordu. Cemiyet etkin davranarak kendi istedigi kisileri bu makamlara getirdi. Bunun zerine Sait Pasa hkmeti istifa etti ve Kamil Pasa devreye girerek yeni bir kabine kurdu. Kamil Pasanin yeni kabineyi kurmasiyla isler dzelmeye basladi, fakat bu uzun srmedi. Ilk kt haber 5 Ekim de Bulgaristandan geldi. Bulgaristan bagimsizligini ilan etti. Bir gn sonra da Avusturya-Macaristan Bosna Herseki topraklarina kattigini duyurdu. Bu karisik durumdan faydalanmak isteyen Girit de Yunanistana baglandigini aiklamistir. Fakat byk devletlerin karsi olmasi sebebiyle Girit Yunanistana baglanamamistir.5 Bu olaylar lke de deprem etkisi yaratti ve Avusturya mallari boykot edildi. Fesler Avusturyadan geldiginden Milliyetiler feslerini atip beyaz kee klah giydiler ve Selanikli tccarlar da fes fabrikasi kurmak iin harekete getiler.6 7 Ekim tarihinde de kr Ali isminde bir sahsin liderligini yaptigi mesrutiyet aleyhtari bir gsteri yapildi. Fakat gsteri rgtsz oldugu iin basarili olamamistir. Bir mddet sonra olaylar durulunca Bulgaristan ve Avusturya-Macaristan tazminat vererek bu olayi kapatmislardir. Bundan sonrada cemiyet ile Kamil Pasanin arasi aildigi iin Kamil Pasa grevinden alindi ve Hilmi Pasa kabinesi kuruldu. Bu degisiklikten sonra gazetelerde cemiyet aleyhinde kampanyalar basladi. Ingiliz basini da buna destek verdi. Bylece 31 Marta giden sre basladi. Isyanin ortaya ikmasindaki en byk neden ordudaki hareketliliktir. Ordudan bir takim subaylarin tasfiye edilmesi, askerlerin ok siki bir egitimden gemesi (disiplin, alisma fazlaligi), kk rtbeli subaylarin orduda etkin olmasi bunun da hiyerarsik dzeni bozmasi, erlikten yetisip, subay olan alayli subaylarin ordudan ikarilmasi orduda huzursuzluga neden oluyordu.7 Bu dnemde cemiyet aleyhtari yazilar yayinlayan Serbesti gazetesi basyazari Hseyin Fehminin ldrlmesi de btn bu sebepleri daha etkin kilmistir. Muhalefetin bundan yararlanmak istemesi zerine isyan patlak vermistir. Fakat muhalefetin isyani kontrol edememis, byyen isyan daha sonra Abdlhamiti bir havaya brnms, bunun zerine Prens Sabahattin Abdlhamiti tahttan indirmek iin donanmayi kullanmak istemistir. Fakat bunu basaramamistir. Isyan sebebiyle Istanbuldan silinen cemiyet Selanikte hala gl idi. nc ordu komutani Mahmut Sevket Pasa Hareket Ordusu adinda bir ordu kurarak Istanbula yneldi. Hareket ordusu bir i savas ikmamasi iin Yesilkyde kalarak Istanbula girmedi. Abdlhamit direnemeyecegini anladigi iin tahtta kalabilmek amaci ile Hareket Ordusundan taraf gzkt. Hareket Ordusu da Abdlhamite karsi tavirlarda bulunmayacini sylyordu. Abdlhamit Askerlere direnmemelerini syledi. Fakat Askerler baslarina gelecekten korktuklari iin Hareket Ordusu Istanbula girdiginde direnmeyi setiler ve Beyoglu gibi hakim olduklari kislalarda atismalar ikti. Hareket Ordusunun Istanbula girmesinden bes gn sonra Meclis Abdlhamiti tahttan indirip 5. Mehmet Resati tahta geirdi.

31 Mart olayinin bastirilmasi sonrasi cemiyet meclise, Istanbula ve lkeye hakim oldu. Asil itibariyle askerler n plana iktilar. Bu da ileriki yillarda cemiyet iin ve lke iin sakincali sonular dogurdu. Hareket ordusunun Istanbula hakim olmasindan sonra Kamil Pasa grevinden alinmistir. Kabine H.Hilmi Pasa tarafindan kurulmustur. Bununla birlikte M.Sevket Pasa kabineye hakim olmus ve ilk orduyu birlestirip basina gemistir. 31 Mart vakasindan sonra yapilan en nemil hareket Padisahin yetkilerinin kisitlanmasidir. Mesrutiyetin ilanindan sonra cemiyet nemli makamlara adamlarini getiremiyordu. Bunun ortadan kaldirmak iin 31 Mart olayinin etkisini de kullanarak bir kanun degisikligi yapilmistir. Padisahin yetkilerinin kisitlanmasi ilk zamanlarda cemiyetin isine yaramistir, fakat ilerleyen yillarda bundan zarar grmeye basladigi iin cemiyet padisahin yetkilerini arttirmistir. H.Hilmi Pasa kabinesinin dagilmasi zerine Hakki Pasa kabinesi kurulmustur. Bu kabine sayesinde cemiyet iktidara biraz daha yaklasmistir. Zira bu kabinede ittihati sayisi epey artmistir. 31 Marttan sonra egemenligini glendiren cemiyet bir takim islahatlar yapmak istemistir: * 1908 Temmuzundan beri meydana gelen siyasal degisiklikleri anayasaya geirmek * Osmanli Imparatorlugunu ve idari mekanizmasini agdas bir devlet haline getirmek, imparatorluk iinde birlik saglamak. * Ikincisi gereklestikten sonra gereksiz hale gelen kapitlasyonlari kaldirmak. Bunun yaninda askere alinma ile ilgili, cemiyetlerle ilgili, grevlerle ilgili vb. alanlarda birtakim kanunlar yapilmistir ve 31 Marti izleyen zamanda Meclisi Mebusan iyice etkin olmustur. Bu dnemde devletin ekonomik bir krizine zm olarak bor alabilmek iin Avrupa devletlerine basvuruldu. Ilk olarak Fransadan bor istendi. esitli sartlarda bor bulundu. Fransadan sonra Ingiltereden de bor istendi, fakat Ingiltere bor vermeye yanasmadi. Almanya Osmanlinin bu durumundan faydalanmak iin kendi istegi ile uygun sartlarda bor vermek istemistir. Bu bor kabul edilmistir. Almanya bylece Osmanli devleti zerinde etkin olmustur, fakat bu uzun srmemistir. Almanyanin mttefiki Italya, Osmanli Devletinin Kuzey Afrikadaki son toprak parasini isgal ederek bu olumlu gelismeyi (Almanya aisindan) ortadan kaldirmistir. Italya birligini ge tamamlayan bir lke oldugu iin kendine smrgeler olusturamamisti. Bu amala kendine en yakin hakimiyet altina alinmamis Trablusgarpa gz dikmisti. 1887den itibaren buraya ekonomik olarak sizmaya baslamis ve Italyan uyruklulari yerlestirmisti. Italya 23 Eyll 1911 gn Osmanli Devletine Trablusun kendisine verilmesi iin 24 saatte cevap vermek zere bir nota gnderdi. Osmanli Devleti ters etki yaratacagindan korkarak Trablusu vermeye yanasmamistir, fakat uzlasabilecegini sylemistir. Italya bu cevap zerine Trablusgarpi isgal etmeye baslamistir. l ittifakin yesi olmakla birlikte itilaf devletleriyle flrt eden italyanin gnln kazanmak iin byk devletler isgali olumlu karsiladilar. Osmanli devletinin bu blge ile kara baglantisi yoktu. Donanmasi da zayif oldugundan buraya mdahale edemiyordu. Mustafa Kemal, Enver bey gibi, askerler gizli yollarla bu blgeye gitmisler ve halki rgtleyerek Italyanlarin i blgelere girmesini engellemislerdir. Trablusgarpta Italyanlar basari kazanamayinca Beyrut, Izmir Limanlarini ve anakkaleyi bombalamislardir. Ancak bu yntem byk devletlerin hosuna gitmemistir. Bu dnemde

Balkan devletleri Osmanliya karsi birlestigi iin Osmanli Devleti Italyanlarla anlasmak zorunda kalmistir. Trablusgarp savasinin basladigi dnemde mecliste Hizib-i Cedid adini tasiyan Muhalefet etkisini kaybetmistir. Fakat savas kt gitmeye baslayinca muhalefet Hrriyet ve Itilaf adi altinda birlesmistir. Bu muhalefet ileriki yillarda imparatorlugun gelecegine de olumsuz etkilerde bulunmustur. Yapilan seimlerde muhalefet cemiyetle ayni oranda milletvekili ikarmistir. Bunun zerine cemiyet meclisin yetkilerini kisitlayip padisahin yetkilerini arttirma yoluna gitmistir. Bylece meclisin nn biraz kesebilmislerdir. Bu dnemde Orduda gruplar olusmaya baslamistir. Haziran-Mayis 1912de Istanbulda bir grup subay Halaskar Zebitan grubunu kurdular.8 Bu grup Makedonyada isyan eden birliklerle, Hrriyet ve Itilaf firkasi ile iletisim halinde idi. M.Sevket pasa bu gruba karsi baski politikasi izlemis fakat basarili olamayip istifa etmek zorunda kalmistir. Sait Pasa hkmeti dagilinca kabine kuracak kimse bulunamadi. en sonunda ise Gazi Ahmet Muhtar Pasa kabineyi kurdu. Kamil Pasa da bu kabineye girdi. Halaskaran Zabitan grubununda baskisiyla bu dnemde Meclisi Mebusan kapatildi. G.Ahmet Muhtar Pasa hkmeti, ilk olarak Arnavut Isyani ile ugrasti. Bir genelge yayinlayarak Arnavutlari bastirma harekatina son verdigini ve sikayetleri dinlemek zere bir heyet gnderecegini aiklamistir. Mnsir Ibrahim Pasayi da Iristineye gnderip Arnavutlarin 14 maddeden olusan isteklerini grenmistir. Bu ondrt maddenin bazilari kismen bazilarida yumusatilarak kabul edilmistir. Fakat Arnavutlar bundan memnun olmayip isyana devam ettiler. Bunun zerine devlet sert yzn gsterdi. Daha sonra da Rumelide af ilan edildi ve isyancilar dagildilar. A.M.Pasa hkmetinin ugrastigi ikinci mesele de Asker ve memurlarin siyasetle ugrasmamalarini saglamaktir. 8 Agustosta bir genelge ile btn memurlardan firkalarla hibir iliskileri olmadigina dair belge istendi. 10 Agustosta baska bir genelgeyle Askerler sadakat ve itaat yemininde bulunduruldu. Fakat bu fazla bir etki yapmadi. A.M.Pasa dneminin en nemli olayi I. Balkan savasidir. Osmanli devletinin Trablusgarpta savas halinde oldugu bir esnada ve i islerinin de karisik oldugu bir zamanda byk devletlerinde destegi ile Balkan devletleri kendi aralarinda birlestiler. Bu esnada Osmanli devletinin askerlik sreleri dolmus olan 75 bin tecrbeli askeri terhis etmesinden faydalanmak isteyen Balkan devletleri ortaligi kizistirmak iin esitli yerlerde bombalama faaliyetlerine basladilar. Bununla beraber Osmanli Devleti Italya ile savas halinde oldugu iin Balkan Savasina hazirlanamadi. Balkanlardaki Osmanli ordusu ok kt durumdaydi. Harbiye Naziri Nazim Pasa olasi bir Balkan savasina karsi bir plan yapmamisti. Mahmut Sevket Pasanin yaptigi planlari da gz ardi etmistir. Bunun da etkisiyle Balkan Devletlerinin saldirdigi Osmanli Ordusu agir bir yenilgiye ugradi ve atalcaya kadar ekilmek zorunda kaldi. Balkan devletleri ancak atalcada durdurulabildi. Bu yenilginin en byk sorumlusu Harbiye Naziri Nazim Bey ve onun bagli oldugu A:Muhtar Pasa ile Kamil Pasadir. Bu yenilgi zerine A.Muhtar Pasa grevinden istifa etti. Yerine Kamil Pasa kabinesi kuruldu. Kamil Pasa Ittihat ve Terakki cemiyeti ile ugrasmayi srdrd. yle ki Kamil Pasa Selanikin kaybedilmesinden memnundu, bylece Cemiyetin merkezinden ve gcnden kurtulacagini dsnyordu. Cemiyetin gcn daha ok kirmak iin bazi

cemiyet yelerini hapse atti. Bazilarini Anadoluya srgne gnderdi. Bazi cemiyet yeleri de bu tehlikeler karsisinda Avrupaya kati. 3 Aralikta Bulgarlarla Osmanlilar arasinda ateskes ilan edildi. 16 Araliktada Londrada Balkan Baris Konferansi toplandi. Grsmeler Ege adalari ve Edirne stnde kilitlendi. Kamil Pasa kabinesi buralari vermek istemiyordu. Sayet buralari verirlirse lkede ok byk olaylar ikabilir ve Kamil Pasa iktidarini kaybedebilirdi. Konferanstan karar ikmamasi zerine byk devletler ortak bir nota ile Osmanli devletine ya Edirne ve Ege adalarini vermesini ya da savasin yeniden baslayacagini bildirdiler. Verilecek zorunlu kararin sorumlulugunu yaymak isteyen Seyhlislam Cemalettin Efendi deletin ileri gelenlerinden olusan bir kurul kurdu. M.Sevket Pasa ve Prens Sabahattin bu kurula katilmadilar. Kurul da ezici ogunlukla baris karari verdi. Ertesi gn bunu kamuoyuna aiklamak iin toplanildi. Ittihat ve Terakki cemiyeti, Edirnenin verilecegini anlamis hem bu kararin aiklanmasini engellemek hemde bu esnada toplumda olusan vatansever dsnceleri kullanarak iktidara gelebilmek iin, 23 Ocak 1913te bir baskinla iktidari ele geirmistir. Tarihe Bab-i li baskini adiyla geen bu baskindan sonra Kamil Pasa hkmeti dst. Yerine Mahmut Sevket Pasa kabinesi kuruldu. Yeni kabine kendisinden nceki hkmetten farkli olarak muhaliflere karsi bir misilleme yapmadi. 11 Subat 1913te genel bir af ilan etti. Yeni hkmetin en nemli sorunu Edirne idi. ateskesin mddeti doluyordu. Byk devletlerin verdigi notaya cevap verilmesi gerekiyordu. Sayet Edirne verilir ise lkede ok byk bir bunalim yasanabilirdi. Bu nedenle notaya olumsuz cevap verildi. Bunun zerine Bulgarlar savasi yeniden baslattilar. Enver ve arkadaslari savas taraftariydi. M.Sevket Pasa ordunun byle bir sey yapacak gcnn olmadigini dsnyordu. Fakat Enver ve arkadaslarinin istegi gereklesti. Bolayir tarafindan bir harekat yapildi, fakat basarili olunamadi. Bunun zerine Edirnenin verilebilecegi byk devletlere gizlice bildirildi. Ancak buna gerek kalmadan 26 Martta Bulgarlar Edirneyi savas yolu ile elegeirdiler. Bu sayede cemiyet ve M.Sevket Pasa konumlarini koruyabildiler. Mahmut Sevket Pasa hkmeti bu badireyi atlattiktan sonra Almanya ile kurmayi dsndg iliskiyi dengeleyebilmek iin Ingiltereye yaklasmistir. Lynch olayinda Ingiltere aleyhine alinan karari degistirmek suretiyle iliskilerini yumusatma yoluna girmistir. Sevket Pasa hkmetinin uzlasmaci tavrina ragmen muhalefet darbe yapmak iin bir takim alismalar iine girmisti. Fakat bu hazirliklar farkedildi. Bunun zerine darbeciler yeni bir plan yaptilar. Bu plana gre Mahmut Sevket Pasa, Cemal Pasa, Talat Pasa, Azmi Bey, Emanuel Karasa ve Nesim Ruso ldrlecek, bylece darbe yapilacakti. Plan geregi ilk olarak 11 Haziran 1913 gn M.Sevket Pasa ldrld. Cemal bey bu olay zerine 200 askin muhalifi topladi ve Sinopa srgne gnderdi. M.Sevket Pasanin ldrlmesi zerine yeni kabine Sait Halim Pasa tarafindan kurulmustur. Bu kabine dneminin en nemli olayi Edirnenin geri alinmasidir. Osmanli devletleriyle Balkan devletlerinin kendi aralarinda savasmasindan faydalanarak 15 Temmuzda Midye-Enez izgisini isgal etti. 19 Temmuzda da Merie kadar ilerledi. Avrupa devletleri aralarinda uzlasamadigi iin Edirnenin Osmanlinin elinde kalmasi kolaylasti. Sait Halim Pasa hkmeti ile cemiyet denetleme iktidari olmaktan ikip gerek iktidar olma yoluna girmistir. Bundan sonra cemiyet yeleri arka plandan n plana iktilar ve 14 Mayis 1914te yapilan seimlerle de tek basina iktidar oldular.9

Balkan savaslari sonucu olusan hava sebebiyle cemiyette Osmanli Devletinin tarafsiz olsa da olmasa da byk devletler tarafindan paylasilacagi fikri hakim idi. Bu sebeble Almanya tarafindan nerilen ittifak teklifi kabul edilmistir. Bu ittifaka dahil olunmasi sonucu I. Dnya Savasina bu ittifakla girildi. Fakat ittifak savasi kaybedince Osmanli Devleti de yokolusa srklendi ************************ Osmanli Imparatorlugunu 1876-1909 yillari arasinda II Abdlhamid ynetmistir. 1839 Tanzimat Fermaninin atigi dnemde, temel hak ve zgrlklere kavusmak demokratik bir ynetime sahip olmak yolunda, sayisi ok az olan aydinlar arasinda bir zlem belirmisti. II Abdlhamid tahta ikar ikmaz tarihimizin Ilk Anayasasini ve I. Mesrutiyeti ilan etti. Bir sre sonra, kendi yetkilerine hibir sinirlama getirmemesine ragmen, anayasayi uygulamadi. Bu ona karsi bir direnmenin dogmasina yol ati. II Abdlhamid, istibdati ynetimine ragmen, Trk egitimine hizmet etmis esitli okullar amistir. Ama bu okullarda yetisenlerin ogu istibdat ynetimine karsi direnmislerdir. Sonunda II. Abdlhamid 1908'de Anayasaya gre meclisi tekrar toplayacagini ilan etti ve II. Mesrutiyet dnemi basladi. Bir sre sonra ikan, 31 Mart Ayaklanmasi sonunda duruma el koyan ordu, bu ayaklanmayi ikarttigi gerekesi ile II.Abdlhamid'i tahttan indirdi. II. Abdlhamid'i tekrar mesrutiyeti ilan etmeye zorlayan ve onu 31 Mart olayindan sonra tahttan indiren g, gen asker ve sivil aydinlardan olusan, baslangita gizli, sonra aik alisan "Ittihat ve Terakki Cemiyeti (Birlik ve Ilerleme Dernegi)"dir. Bu dernek II. Mesrutiyetten sonra siyasal bir parti durumunu aldi. Seimleri kazandi. Ama memleketi geregi gibi ynetemedi. Parti ilk nce hkmeti kuramadi. Perde arkasindan lkeyi ynetmeye kalkisti. Bylece dogan otorite boslugu savaslara neden oldu. Enver Pasa, Talat Pasa ve Cemal Pasa'nin ynetimindeki Ittihat ve Terakki Partisi bu savaslardan sonra ynetime dogrudan dogruya el koydu. Ama is isten gemis, Trablusgarp tmden ve Balkan Yarimadasinda elde kalan son yerler yitirilmisti. Ittihat ve Terakki ynetimi, ilk kez milliyeti bir grse sahip ynetim kurmaya alisti ise de, deneyimsizligi nedeniyle bunda basari saglayamadi. Sonunda en byk siyasal hatasini isleyerek devleti I. Dnya Savasi'na soktu. YORUM 3 Haziran 1889 Mektebi-Tibbiye- ahane (Askeri T bbiye) de Ishak SUKUTI, brahim TEMAN, Abdullah CEVDET, Mehmet RE T ve konyal Hikmet EM N adl be renci taraf ndan TT HAD-I OSMAN CEM YET ad yla kuruldu. Bu gizli rgyn amac II Abdlhamid 'in bask rejimine kar mcadele etmekti. ttihak ve Terakki cemiyeti sonradan ttihat ve Terakki f rkas olarak 1908 ihtilalinini haz rlayan II Me rutiyet dneminde de baz aral klar d nda 1918 ' e de in Osmanl Devletinini fiilen ynetmi olan siyasal bir partidir. 1895 Ermeni olaylar sonras nda d a dnk etkinliklere ba lad . stanbul' da afi ler ast , bildiriler da tt . Bunun zerine nde gelen yelerinden baz lar tutukland . Bu nedenlede Harbiye mektebindende ok say da renci kart ld . 1897 ' ye kadar cemiyet stanbul ' da ba ar s z iki darbe giri iminde bulundu. Darbeciler tutukland . 1897 Osmanl - Yunan sava ve Osmanl Devletinin sava tan

zaferle kmas cemiyet a s ndan byk sorunlar da beraberinde getirdi. Mali krizde olan saray n , avrupa hkmetlerinin yo un bask s yla kar la mas ; cemiyetin 189899 y llar nda padi ahla yeni pazarl klar yapmas na yol at . Baz yneticiler yurtd ndaki sefaretliklerde grev almalar yurt iindeki ubelerde byk bir kntye yol amas na sebep oldu. Baz ubelerin kapat lmas na ve da lmas na neden te kil etti. Sabahattin ve Lutfullah Beyler taraf ndan ortaya at lan "Jn Trk Kongresi " d ncesi do rultusunda 4-9 ubat 1902 tarihleri aras nda Paris'te toplanan kongrede byk bir anla mazl k akabilinde kavga kt . Sabahattin ve Lutfullah Beyler ve onlar n destekleyen Ermeni, Arnavut, Rum temsilciler kongresi rejimi devirmek iin byk devletlerin Osmanl Devletine mdahelesi sa lamak amac yla Berlin antla mas n nda (1878) bir karar metni sundular. 1902-1906 dneminde bu parti olduka snkt. 1907'de biry l nce Selanik'te kurulmu olan ve subaylar n a rl kta oldu u Osmanl Hrriyet Cemiyeti ile birle tirildi.1908 'de cemiyet k sa srede yurt iinde etkinli e geme karar ald . Rumelideki te kilat kylere kadar yayd . Ba ta Selanik olmak zere Makedonyadaki kentlerde II Abdlhamit yanl lar na kar sald r lar dzenledi. Enver ve Niyazi Beyler "Milli Tabur" ad verilen birlikler kurarak da a km , saray n olaylar bast rmak iin gnderdi i emsi Pa a manast rda ldrlm t. Arnavutlar ayakland . Yirmibin kadar Arnavut gstericisi Kanun-i Esasi talebini geri evirmeyi ba ard . 23 Temmuz 1908'de Me rutiyetin yeniden ilan ile cemiyet byk bir sayg nl k kazand . Siyasal oparti gibi al arak 1908 'de seimlerini her yerde kazand . Muhalefet 1909 'da 31 Mart olay sonras nda ttihat lar n kar iktidardan d rd. Hareket ordusunun stanbul'a gelip elkoymas sonucunda II. Abdlhamid tahttan indirildi, bir grup muhalif sindirildi. Balkan sava n n dramatik geli melerinin ard ndan tthat lar 23 Ocak 1913 'de Bab ali bask n ile iktidar tekrar ele geirdiler. Talat Pa a'n n 27 Ekim 1918 tarihindeki istifas na degin lkeyi tek parti rejimi alt nda ynettiler. 1913' den sonra rgt iinde ynetim Enver, Talat ve Cemal Pa alar n denetimine gemi tir. Cemiyet, e itli alanlarda trk milliyeti, laik ve reformcu politikalar n destekisi oldu u Ziya GKALP 1916 -1917 kongreleri sonras nda, genel merkez yesi yapt . 1918' deki ola anst kongresinde sonu kendisinin fesederek Teceddd F rkas ad alt nda yani bir paravan rgt olu turdu. Mtakere sonras nda yurt d na kaan ttihad liderler e itli ihtilal rgtlerle i birli i yaparak ttihad Terakkiyi ya atmaya al t lar. Milli Mcadeleye kat lanlar aras nda Mustafa Kemal, smet Bey, Ali Fethi, Kaz m KaraBekir, Mahmut Celal Bey, adl yeler vard . 1926 zmir suikast giri imini ttihat lar nda sonu oldu. ok say da nde gelen ttihat lm cezas yla yada a r hapis cezas na arpt r ld ; idam kararlar infaz edildi. Son Sz Osmanli Devleti, "Hasta Adam" durumuna dsnce, Batili devletlerin istahi kabardi. Devleti ieriden yikarak kendilerine daha ok pay saglayacak gizli cemiyetler kurdular ve bunlara gizli destek verdiler. Iste bunlardan biri de, 21 Mayis 1889'da gizli kurulan, Ittihd-i Osmn cemiyetidir. Daha sonra Ittihat ve Terakki adini aldi. Italyan Karbonari mason teskltini rnek alarak kurulan bu gizli cemiyet, hcreler hlinde teskiltlandi. Cemiyet yeleri, Pris'te bulunan Jn Trklerle irtibatli alisiyorlardi. Nihai hedef olarak Osmanli Devletini yok etme gayesini gden, ihtillci bir kimlige ship olan ve kurucularinin ekseriyetinin mason olmasi ile dikkat eken bu cemiyet, lke

iinde veya disinda ayni gaye ile kurulan cemiyetleri kendine ekerek kaynastirmayi basardi. Her konuda oldugu gibi, bu konuda da basin kendilerine byk destek verdi. Zaten Ittihatilari iktidar yapan da basindi. Ittihat ve Terakki, grevi geregi, Devletin basina byk gileler ati. Bir oldu bittiye getirerek Osmanli Devletini, Almanlar'in istegi ile Birinci Dny Harbi'ne soktu. Iktidarda kaldiklari on senede, kit'aya yayilmis alti yz senelik koca bir imparatorlugu, korkun bir ihtiras ve cehlet ile trihin derinliklerine gmen Ittihat ve Terakki'dir. En az iki milyon kisiyi cephelerde kar ve tipi altinda veya kavurucu ller ortasinda iplak, a, susuz birakarak sehid olmalarina sebeb olan Ittihat ve Terakki'nin ileri gelenleridir. Birka milyon kilometre kare olarak devraldiklari bir memleketi, birka yz bin kilometre kareye kadar klttler. Sonunda, bu kk toprak parasini da dsman izmelerinin altinda birakarak katilar. Ittihatilar, gerek yzlerini hep sakladilar. Menfaatleri neyi gerektiriyorsa, yle grndler. Trk ve Islm dsmanlariyla isbirligi yaptiklari, bnyelerinde bunlara yer verdikleri halde, Mslman, Trk ve milliyeti bir izgi takip eder grndler. Fakat, Trk ve Mslman dsmani Yahudi Emanuel Karaso ve Ermeni Hallayan gibileri Ittihat ve Terakki'nin ileri gelen elemanlarindandi. Cemiyet; kurulus, teskiltlanma ve faaliyet bakimindan farkli zellikler tasiyordu. Cemiyeti yneten genel merkez yesi yedi kisinin kimlikleri, Mesrtiyet ln edildikten sonra bile aiklanmadi. yeler, masonlarin mersimlerine benzer usllerle cemiyete alinirdi. Rehber yelerce tavsiye edilen ve uygun grlen kisiler, tahlif heyeti (yemn kurulu) nnde yemin ederlerdi. Cemiyete giren ye, teskiltin gayesi ugruna gerektiginde canini fedya hazir oldugunu bu yeminle kabul ediyordu. Cemiyetin amalarina aykiri hareket eden, ihanet eden yeler iin merkez heyetleri, mahkeme gibi yargilama yaparlar ve suluyu lmle cezlandirirlardi. Iste Ittihat ve Terakki buydu. Kendileri bitti; fakat, geride zihniyetleri kaldi. Her devirde, her iktidarda bu zihniyet sz sahibi oldu.

Kaynaka 1- Ahmed, F. 1908-1914, Ittihat Terakki Cemiyeti, Sander Yayinlari, 1971, S:17. 2 -Ahmed, F. a.g.e., S.22 vd. 3 -ulcu, Murat; Marjinal Taril Tezleri Erciyes Yayinlari, S:260. 4 -Ahmed, F, a.g.e., S.28-29. 5 -Aksin, Sina Jn Trkler ve Ittihat Terakki Cemiyeti, Remzi kitapevi, 1987, S:91. 6 -Avcioglu, Dogan, Trkiyenin Dzeni, Tekin Yayinevi, S:254. 7 -Aksin, S., a.g.e., S:121. 8 -Avcioglu, Dogan, a.g.e., S:256-57. 9 -Eroglu, Hamza, Trk Inkilap Tarihi, Savas Yayinlari, 1990, S:68. 10-http://www.ayd nlanma1923.org/ittahat ve terakk \ ttihat ve Terakki Cemiyeti II Kerem Ediz.htm 11-http://www.haberbilgi.com/kitaplar/Oral_Sander/anka/anka055.html 12-http://www.urfa.net/bizimharman/ittihat.htm Rahim ER