HCRE F ZYOLOJ S

DO.DR.M TAT KOZ

HCRELER N GENEL ZELL KLE

Hcreler hem morfolojik (ekilsel) hem de metabolik olarak ok byk farkllklar gsterirler. E.coli isimli bakteri 1m (m=mikrometre= 1 metrenin milyonda biri) uzunluundayken, aksonlar 1 metre uzunluunda olan sinir hcreleri vardr. ok byk bir ounluu 1-30 m arasndadr. Hcreler kk olmak zorundadrlar, nk metabolizmalarnda diffzyon ok nemlidir. Bir hcrenin boyutlar ve ekli, yerine getirmek zorunda olduu belirli ilevlerle ilgilidir
3

Hcrelerin Fonksiyonel zellikleri:

Hcreler iinde bulunduklar ortamdan(hcre d svs) ham materyali alrlar. Enerji retirler: Bu enerji i ortam dengesini salamak, ve sentez reaksiyonlarn yrtmek iin gereklidir. Kendi molekllerini sentez ederler. Organize bir ekilde byrler. evreden gelen uyarlara cevap verirler. oalrlar (baz istisnalar haricinde).
4

HCREN N ORGAN ZASYONU

Hcreyi oluturan farkl maddeler topluca protoplazma adn alr. Protoplazma temel olarak 5 maddeden olumutur:
su, elektrolitler, proteinler, lipitler, karbonhidratlar
5

 Su hcrelerin temel sv ortamdr, bir ok hcrenin % 75-80 i sudan olumutur. Hcre iindeki pek ok kimyasal madde suda znm durumdadr.

 Elektrolitler hcresel reaksiyonlar iin gerekli inorganik kimyasallar olutururlar. Hcre iindeki en nemli elektrolitler;
potasyum, magnezyum, fosfat, slfat, bikarbonat, sodyum, klor ve kalsiyumdur.
7

 Proteinler sudan sonra hcrede en fazla bulunan maddedir. Normalde hcre kitlesinin % 10-20 sini olutururlar. Hcre proteinleri yapsal proteinler ve genellikle enzim olarak ilev gren globler proteinler olarak ikiye ayrlr.

 Lipitler ortak zellikleri ya zclerde erimek olan, birka ayr tipteki maddeyi kapsar. ou hcredeki en nemli lipitler
fosfolipit ve kolesteroldr.

Bu ikisi hcre kitlesinin % 2 sini oluturur. Fosfolipit ve kolesterol dnda hcrede ntral ya olarak ta adlandrlan trigliseritlerde bulunur.
9

 Karbonhidratlar glikoproteinlerin bir paras olmak dnda yapsal adan ok fazla nem tamazlar ama kolay ve anaerobik ortamda da enerji salamalar nedeniyle hcrenin beslenmesinde byk rol oynarlar-enerji kayna.

10

Hcrenin blmleri
Gnmzde protoplazma genel anlamda kullanlmaktadr ve hcre 3 temel blme ayrlarak incelenmektedir. Hcre zar Sitoplazma ve Organeller ekirdek

11

Hcre zar
Her bir hcre, ince bir zarla, plazma membran (plasma membrane) ya da ksaca hcre zar ile evrilidir.

12

Hcre zarnn yaps;

1972 ylnda hcre zarnn yapsyla ilgili olarak sv mozaik modeli tanmlanmtr. Bu modele gre hcre zar balca protein ve fosfolipitlerden olumu ift katl bir svdr. Fosfolipit tabaka membrann sv blmn olutururken, bu sv tabaka iine gml halde bulunan proteinler ise mozaik blmn olutururlar.
13

Hcre zarnda protein de bulunmaktadr. Hcre zarnda iki tip protein bulunur. Bunlar:
1-zar iinde bir mozaik ya da buzda gibi gml olarak bulunan integral proteinler . ntegral proteinlerin bazs zar iine biraz gml iken bir ksm da membran tamamyla katederek sitoplazmaya kadar ularlar. ntegral proteinlerin ou suda eriyen maddelerin, zellikle iyonlarn hcre ii ve hcre d svlar arasnda geilerini salayan kanal (por) yaplarn olutururlar.
14

Hcre zarnda protein de bulunmaktadr. 2-Hcre iinde ya da dnda (byk bir blm membrann i yzeyindedir) bulunan ve zarn iine penetre olmayan periferik proteinler. Periferik proteinler genellikle bir integral proteine tutunmulardr ve hemen hemen her zaman enzim olarak ilev grrler ya da hcre ii fonksiyonlar baka yollarla kontrol ederler.
15

16

Hcre yzeyinde az miktarda karbonhidratta bulunur.

Bu karbonhidratrar yzey proteinleri ile balantl ise glikoprotein, lipitlerle balantl ise glikolipit adn alrlar. Hcre iindeki organellerin evresini saran zar ise tamamyla fosfolipitten olumutur. ntegral proteinlerin ou glikoproteindir. Membrandaki lipit molekllerinin % 10 kadar glikolipittir. Glikoprotein ve glikolipitler bir baka hcreyi tanyp reddedebilme yeteneine sahiptir (hcreye antijenik zellik kazandrr).
17

18

19

Hcre zarnn grevleri

1. Hcre iindeki sitoplazmay hcre dndaki d ortamdan ayrr. 2. Hcreleri dierlerinden ayrr. 3. Kimyasal reaksiyonlarn oluabilecei belirgin bir yzey oluturur. 4. Hcreye materyal giri-kn dzenler. 5. Yapsnda bulunan proteinler hcreye yapsal destek salarlar. 6. Baz proteinler kimyasal reaksiyonlar hzlandracak enzim grevi yaparlar. 7. Reseptr grevi yaparlar. 8. Hcreye antijenik zellik kazandrrlar (hcrelerin birbirlerini tanmasn salarlar).
20

 Hcre zarnn en nemli zelliklerinden birisi seici geirgenlik zelliine sahip olmasdr. Bu;
homeostazis iin ve hcrelerin uyarlmas iin gereklidir.

21

Hcre Zarndaki Tama olaylar:

Hcre zarndaki tama olaylar, yani moleklerin hcre ii ile d arasndaki hareketleri pasif yada aktif tama eklinde gerekletirilir. Eer bir molekl hcre membranndan hcresel enerji kullanmadan geiyorsa bu pasif tama, enerji kullanyorsa aktif tama eklinde isimlendirilir.
22

PAS F TAIMA EK LLER PAS F GE RGENL K

1. Difzyon (Diffusion-Yaylma) 2. Ozmoz (Osmos-Geime)-Su geii 3. Filtrasyon (Filtration)

23

Difzyon (Diffusion-Yaylma)
yonlarn ya da molekllerin yksek konsantrasyondan, dk konsantrasyona doru kesintisiz olarak hareket etmesidir. Bu olaya difzyon denir. Molekller azalan konsantrasyona doru hareket etme eilimindedir, yani youn konsantrasyondan, daha az youn konsantrasyona doru .
24

Difzyon (Diffusion-Yaylma)
Difzyon, molekllerin kendine zg rastlantsal hareketlerine baldr. Vcut svlarnda da su ve suda znm maddeler de dahil olmak zere btn molekl ve iyonlar srekli hareket halindedir. Her parack kendine zg bir yol izerek hareket eder.
25

26

 Hcre membranndaki difzyon olay basit difzyon ve kolaylatrlm difzyon diye iki alt gruba ayrlr.

27

Basit difzyon
Basit difzyon hcre membrannda iki yol izlenerek gerekletirilir:
1- zellikle difze olacak madde yada eriyorsa itt katl lipit tabakasnn aralklarndan, 2- Tayc proteinlerin su dolu kanallarndan.

28

Lipitte eriyen madelerin difzyonu

Lipitte eriyen maddelerin ift katl lipit tabakadaki hzn belirleyen en nemli faktrlerden birisi o maddenin lipitteki eriyebilirliidir. rnein oksijen, karbondioksit, azot ve alkoln lipitte znrl yksektir. Btn bu maddeler ift katl lipit tabakada dorudan znrler ve sudaki zeltilerinde olduu gibi difzyona urarlar. Bu nedenle zellikle oksijen hcrelere bu ekilde kolaylkla, sanki hcre zar hi yokmu gibi iletilir.
29

Suyun difzyonu
Su moleklleri lipitte erimedii halde protein kanallarndan her iki ynde de kolaylkla geerler. yleki alyuvar membrannda saniyede difzyona urayan suyun toplam miktar alyuvar hacminin yaklak 100 katdr. Lipitte erimeyen teki molekller eer yeteri kadar kk iseler su moleklleri gibi protein kanallarndan geebilirler. Molekl bykl arttka gei hz da yavalar. Protein kanallar genellikle belirli maddelere kar seici geirgendirler ve kanallarn ou kaplarla alp kapanrlar.
30

Protein kanallar
ou protein kanal bir veya daha fazla saydaki iyon veya molekln tanmas iin ileri derecede seicidir. Protein kanallarnn en nemlileri arasnda sodyum ve potasyum kanallar bulunmaktadr. Bu kanallar sodyum ve potasyum iyon geiini dzenlerler
31

32

 Protein kanallar kanaln geirgenliini kontrol eden kaplara sahiptir. Kaplarn alp kapanmas iki temel yolla kontrol edilir; 1- Voltaj kaps-voltaj deiikliine duyarl 2- Kimyasal kap-kimyasal madde deiikliine duyarl

33

Voltaj kaps
Voltaj kaps hcre membranndaki elektriksel voltaj deiikliklerine duyarl olan kaplardr. Hcre zarnn i taraf kuvvetli negatif ykl olduu zaman (istirahat halindeki hcre) sodyum kanalnn dnda bulunan kap skca kapanr. Dier taraftan zarn i taraf negatif ykn kaybettii zaman (uyarlm hcre) kaplar aniden alr ve ok byk miktarlarda sodyum bu kanallardan hcre iine geer. Bu olay hcrelerde uyar douunun (aksiyon potansiyelinin oluumunun) temel mekanizmasdr. Potasyum kanal kaplar hcrenin i taraf pozitif yklendii zaman alr ve hcre iinden dna doru potasyum k balar.
34

Kimyasal kaplar
Kimyasal kaplar ise kanal yapsnda bulunan proteine bir molekln balanmasyla alpkapanan kaplardr. Bu kimyasal balanma kapy aar ya da kapatr. Buna en nemli rnek asetil kolin kanal zerine asetil kolinin etkisidir. Asetil kolin kanaldaki proteine balannca 65 nanometre apndaki bir kanal alr ve 65 nanometre apndaki tm yksz molekller ve pozitif iyonlar bu kanaldan geerler.
35

Kolaylatrlm Difzyon:
Kolaylatrlm dfzyona ayn zamanda tayc-aracl ile difzyon da denir. nk bir maddenin bu ekilde tanmas zel tayc bir protein yardm olmakszn gereklemez. Glikoz ve amino asitler yada erimezler ve bu yolla hcre iine tanrlar.

36

Kolaylatrlm Difzyon:
rnein amino asit tanmasn bu yolla aklamak istersek, hcre iine girmesi gereken molekl zarda bulunan zel tayc proteine geici olarak balanr ve lipitte eriyebilen yeni bir bileik oluur. Aminoasit-tayc protein kompleksi plazma membrann geer ve amino asit sitoplazmaya braklr. Gerektiinde tayc protein dier amino asitler iinde tayclk grevi yrtebilir. Bu olayda ATP formundaki hcre enerjisi kullanlmaz, yalnzca tayc proteinlerin i yaplar deiir. Glikoz da 45000 molekl arlndaki bir tayc protein arcl ile hcre iine alnr ve inslin hormonu glikozun kolaylatrlm difzyonunu 10-20 kat artrabilir.
37

38

39

40

Difzyon hz hangi faktrlere baldr ?

Gaz yada sv olularna,
gazlar daha hzldr.

Is,
s arttka difzyon artar.

Molekllerin bykl,
kk daha hzl.

Difzyon alan,
alan arttka hz da artar.

Membran kalnl
difzyon mesafesi, mesafe arttka hz azalr.
41

Ozmoz (Osmos-Geime)-Su geii

Molekller ve iyonlar devaml hareket ederler, bu molekllerin ve iyonlarn birbirlerine ve bulunduklar kabn eperine arpmalarndan osmotik basn meydana gelir. Yar geirgen bir zarla ayrlm bir ortamda suyun osmotik basncn yksek olduu taraftan, dk olan tarafa doru bir geme eilimi vardr. Gei ok youn ortamdan, az youn ortama doru olur ve suyun basnc zarn her iki tarafnda eitlenince durur, bu olaya ozmoz denir.
42

43

44

izotonik
Canl hcrelerin, kendi hcre ii younluklar, iinde bulunduklar zeltinin (solsyonun) younluuna eit olduu zaman (izotonik-isotonic) su molekl konsantrasyonu da eittir, bylece su moleklleri hcreden ieri ve dar ayn oranda hareket ederler, su molekllerinin net hareket sreklilii sfrdr. Vcut svlar izotonik svlardr.
45

46

Hipertonik
Hcreler kendi younluklarndan, daha youn bir zelti iinde (hipertonikhypertonic) bulunduklar zaman , su hcreden ayrlr ve hcrenin bzlmesine, kurumasna ve belki de lmne yol aar.

47

48

Hipotonik
Hcreler, kendi younluklarndan, daha az youn bir zelti iinde bulunduklar zaman (hipotonik-hypotonic) hcre bu solsyon zerinde osmotik basn yapar ve su hcre iine doru hareket eder. Hcre iine giren su onun imesine, bymesine belki de patlamasna yol aar

49

50

51

Filtrasyon (Filtration)
Bir membrann iki yz arasndaki hidrostatik basn fark nedeniyle, basncn yksek olduu taraftan az olduu tarafa doru sv ve beraberinde erimi kk molekllerin geiine filtrasyon (szlme) denir. Vcutta filtrasyona rnek kapillerlerdeki ve breklerdeki tama olaylar gsterilebilir. Kapillerlerdeki olay basn fark nedeniyle su ve suda erimi partikllerin damar dna kdr (dokulararas svya geiidir). Filtrasyonda proteinler gibi byk molekller damar dna geemez.
52

Aktif Tama
Dk konsantrasyondan yksek konsantrasyona doru, konsantrasyon gardiyentine kar, Enerji gerekir, enerji kullanlr.

53

Aktif tama ekilleri

Aktif transport, Endositoz, Egzositoz.

54

Aktif transport
Bir molekln younluu membrann iki yannda dengeye ulatktan sonra, molekln hala hcre iine tanmas gerekiyorsa bu konsantrasyon gradiyentine kar olmak zorundadr. Konsantrasyon gardiyentine kar yaplan tama olayna aktif transport denir. Kk molekller ve iyonlarn hareketi bu yolla gerekletirilir ve ATP formundaki enerji kullanlr.
55

56

Vcutta bulunan aktif transport sistemleri unlardr;

Sodyum potasyum pompas,

pek ok hcrede zellikle de sinir ve kas hcrelerinde yaygn bir ekilde bulunmaktadr. Elektriksel potansiyel fark oluturmak iin sodyum-potasyum konsantrasyon gradiyenti oluturulan yerlerde bulunur.

Kalsiyum pompas,
kas kaslmasnda ok nemli grevi olan bir pompadr. Kalsiyumun sarkoplazmik retikuluma geri alnmasnda kullanlr.
57

Vcutta bulunan aktif transport sistemleri unlardr; Sodyum baml ko transport,

eker ve amino asitlerin tanmasnda kullanlr. aktif olarak

Hidrojen baml ko transport.

ekerin aktif olarak tanmasnda kullanlr.

58

Bu 4 aktif transport mekanizmas da benzer olaylar kullanarak alr;

Hcre dndaki molekl membrandaki tayc proteine balanr, Molekl tayc protein kompleksi membran geer, En az bir enzimin yardmyla ATP den elde edilen enerjinin varlnda molekl ve tayc protein birbirinden ayrlr ve molekl hcre iine salnr. Tayc protein orijinal konumuna dner ve bu olaylar dier molekller iin tekrarlanr.
59

60

61

62

63

Endositoz
Lipitler ve protein gibi byk molekllerin ve byk miktarlardaki suyun hcre iine girii endositoz yoluyla olur. Materyal hcre zar ile sarlr ve hcre iine alnr.

64

Endositoz ekilleri
Pinositoz, Reseptr araclkl endositoz, Fagositoz

65

Pinositoz;
Hcrenin imesi anlamna gelir. Hcre d svs kk damlacklar halinde hcre iine alnr. Bu sv iinde znm herhangi bir materyal varsa (dk molekl arlkl besinler, amimo asitler, glikoz, vitaminler ve dier maddeler gibi) svyla birlikte onlarda hcre iine alnrlar. Bbrek hcreleri pinositoz kullanmna rnek pekok hcreden birisidir.
66

67

Reseptr araclkl endositoz;

Hcre dndaki makromolekl tanyp ona balanan zel resptr araclyla oluur. Reseptre balanan madde ligand olarak isimlendirlir. Resptr-ligand kompleksini ihtiva eden eden hcre zar blgesi endositoza urar. Bu yolla tamann spesifik rnei LDL nin (dk molekl arlkl lipoprotein) hcre iine alnmasdr. Yeni membran oluturmak iin gerekli olan kollesteroln ou LDL olarak bu yolla hcre iine tanmaktadr.

68

69

Fagositoz(Phagocytosis)
Kelime olarak "Hcrenin Yemesi" anlamna gelir. Fagositozda, hcre bakteri, besin gibi kat maddeleri iine alr (yutar) . Hcre zarnn uzantlar maddenin ya da bakterinin etrafn sarar ve onu gvdenin iine eker. eri giren bu madde sitoplazmada yzmeye balar. Ornein beyaz kan hcreleri bakterileri byle yutarlar, sonra lizozomlar bakterilerin etrafn saran hcre zarn eritirler ve gl enzimleriyle bakterileri paralarlar.
70

71

72

Egzositoz
Endositozun tersi durumdur. Hcre dna atlacak sitoplazmik vezikller plazma membran ile birleir ve hcre dn atlrlar. Egzositoz ile hcre iinde sindirilemeyen partikller atld gibi, sinir hcrelerince sentezlenen transmitterler ve bez hcrelerince sentezlenen hormon ve benzeri gerekli, faydal maddeler de bu yolla hcre dna tanr.
73

74

Sitoplazma ve Organeller
Hcre sitoplazmas deien byklkte ve dank durumda partikl ve organellerle doludur. Partikllerin iinde dald sitoplazmann berrak sv ksmna sitozol denir. Bu svda znm proteinler, elektrolitler, glikoz ve az miktarda lipit bileikleri bulunur.
75

Organeller
Bunlar;
endoplazmik retikulum, ribozom, golgi aygt, mitokondri, lizozom, sentrozom, slia ve flagella, kesecikler, mikroflamentler ve mikrotbller
76

Endoplazmik Retikulum:
Endoplazmik retikulum (Endoplasmic reticulum-ER) bir kanalcklar sistemidir ve bir ok hcrenin sitoplazmasna tamamen yaylmtr. ER bir anlamda hcrenin bir parasndan, dier bir parasna maddelerin tand bir tnel sistemi gibidir. Bu kanalcklar sayesinde hcrenin uzak noktalar da birbirleri ile temas etmi olur. ki tip ER vardr; Dz tip ve granll tip. Granll ER un d duvarnda ribozom (ribosome) ad verilen organeller vardr. Ribozomlar, proteinlerin retildii bir fabrika olarak ilev grrler.
77

Golgi Cihaz:
Golgi cihaz (golgi complex) tabaa benzeyen membran katlarnn, tabaka tabaka st ste gelmesiyle olumutur. Bir anlamda grn st ste dizilmi gzlemeleri andrr. Bu organeller proteinleri ileyen ve paketleyen atelyeler olarak alrlar. Golgi cihaznn nemli bir grevi de lizozom (lysosome) retmektir.
78

Lizozom:
Bu kk kesecikler bakteri ya da dier yabanc maddeleri yok eden gl sindirim enzimleri ierirler. Hcre ld zaman, lizozomlarn iindeki enzimler sitoplazma iine dalr ve hcre bu enzim tarafndan kendi kendini paralar. Bir organizma ld zaman hcreler hzla bozulur, nk yukarda anlatlan "kendini yok etme" sistemi devreye girmitir. Baz doku bozulmalar ve yalanma sreci muhtemelen lizozom enzimlerinin szarak aa kmasna bal olabilir.
79

Mitokondri:
Hcreler mitokondri (mitochondria) denilen kk g kaynaklar ierirler. Mitokondrinin iindeki yakt moleklleri paralanr ve enerji aa kar. Bu olay, hcreye gelen besin maddeleri ile oksijenin birlemesi sonucu, mitokondride enerjinin aa kmas ile gerekleir ve hcresel solunum olarak adlandrlr. Bu enerji ATP (Adeno-zintrifosfat) eklinde depo edilir. ATP; madde iletimi, kimyasal sentez, kas kontraksiyonlar ve sinir uyartlar iin gerekli enerjiyi verir.
80

Silia ve flagella
Silia (Cilia) baz hcre tiplerinin yzeylerinden uzanan kk, kl benzeri organellerdir. rnein solunum yollarn deyen hcreler silial hcrelerdir ve bu hcreler solunumla giren kir paralarn yakalarlar ve Akcierlerden gelen balgam dar atarlar. nsan sperm hcresi de kam eklinde ince bir kuyrua sahiptir buna flagel (flagellum) denir ve sperm hcresi bu kuyruu hareket iin kullanr.
81

Peroksizom
Peroksizom membrannda spesifik proteinler ve peroksidaz ad verilen oksidasyon enzimleri vardr. Karacierdeki peroksizomlarn ana grevi detoksifikasyondur (bir maddeyi zararsz hale getirme).

82

Kesecikler (vezikl)
Membrans yaplardr. Hcre iine yeni girmi eitli maddeleri depolar ve yeni sentezlenen maddeleri tarlar.

83

Mikrofilamentler ve mikrotbller
nce uzun yaplar ve tplerdir, Sitoplazmay destekleyerek hcre iskeletinin oluumuna katkda bulunurlar, Hcre iindeki maddelerin ve organellerin sitoplazma iinde hareket etmesini salarlar.
84

Sentrozom
nce uzun ve membrans olmayan iki sentriolden oluur, Hcre blnmesi srasnda kromozomlarn yeni hcrelere tanmasn salar ve silia oluumunu balatr.

85

Nukleus (nucleus-ekirdek):
Hcrenin merkezinde bulunan, byk ve yuvarlak bir organeldir. Grevi hcrede enerji meydana getiren reaksiyonlar dzenlemek, hcre ii olaylar idare etmek ve blnerek oalmay salamaktr. Blnme sreci iinde olmayan bir hcrede, nukleus, gevek, kendi stne kvrlm kromatin (chromatin) a denen bir madde ierir. Nukleus nukleoplazma ad verilen ve dier yaplarn askda bulunduu bir sv ierir, bu svda nukleolus ve kromatin bulunur. 86