Var oluuluk ve Hmanizm

Bu iki temel kavram, insanolunu en ok ilgilendiren iki ana konudur. nsanlarmzn ou, bu kelimeleri Bat kltrnn dnyadaki egemenliinden sonra rendi. Bir takm kalemor yazarlarmz da kavramlarn gerek manasn ve kullanl biimlerini tam renmeden, Efendim, bu deerler, bizde de var. Mevlana ve Yunus Emre birer hmanisttirler, diye makale ve kitaplar yazyorlar. Hlbuki bu zatlar maneviyat ve dnce byklerinin var oluuluu ve hmanizmi ile Batnn bu iki kavrama ykledii manalar arasnda dalar kadar fark var. Evet, Ortaan somutu Allah anlayna kar bata Mevlana ve bn Arab olmak zere byk mutasavvflar, varl ve inan ilkelerini soyut ve somut boyutlaryla gayet mucizev bir ekilde anlatmlardr. yl nce Dou var oluuluu ile Bat var oluuluu arasnda yle 1015 temel fark not etmitim. imdi o notlar aynen buraya alyorum. 1- slam ve Uzak Dounun var oluuluk anlay; aktan, araytan, varl ve gerei bilme sevdasndan geliyor. Batnnki ise, absrtlkten, dinsizlikten ve materyalist dncenin tasallutundan kaynaklanyor. 2- Dou var oluular; manay, bilinci ve ilmi esas alrlar. Bu anlay ise, sorumluluk getirir. Batnn var oluuluk anlay ise, sadece maddeyi ve somutu esas alr. Bu ise tkenii, dankl, umutsuzluu netice verir. 3- Dounun varlk anlay; sonsuzluk, gzellik ve ak zeredir. Batnnki ise, snrl olmann, dar dnmenin ve bata iki byk Dnya Sava olmak zere ar hayat artlarnn zoru ile kaamakl bir anlaytr; bir nevi anarizmdir. Ye, i, keyfine bak! slogandr. Ve yine Ortaan siyaset ve felsefesi genellikle insan sefil, a, kle ve deersiz bir hayvan olarak grdnden bata Mevlana olmak zere, nsan manen btn kinattan daha byktr, dediler. Feylesoflar, insan kinatn kk bir numunesidir, demiler. Biz de, insan manen btn alemden daha byktr.. diyoruz, diye kitaplarnda insann bykl iin zel blmler atlar. Fakat bu hak-perestane olan tespit ile btn manevi deerleri ve Allah inkr eden, insan fani ve lml bir tanr yapan Avrupa Hmanizmi arasnda saysz farklar var. Burada bu farklarn bir ksmn gstermek iin, Mevlana ve Bedizzamann insan tariflerinin ksa zetlerini koymakla yetineceiz. yle ki:

Mevlanann insan ve insan insan eden akln tanm:

Akl, insann bedeninde bir lidere benzer; bedenin uzuvlar ona itaat ettike btn ileri dzeninde gider. Fakat itaat etmezlerse hepsi de bozulur. Grmez misin arap ien sarhoun elinden, ayandan, dilinden, bedeninden ve dier uzuvlarndan ne bozgunluklar meydana gelir. Ertesi gn ayldnda btn yaptklarndan pimanlk duyar.. (Fihi Ma-fih, 45) ki trl akl vardr. Birincisi kazanma ile elde edilen akldr ki, mektepte ocuun rendii gibi renirsin.. teki akl Hak vergisidir. Onun kayna da can ve ruhtadr. (Mesnevi, IV: 196063)

Akl eer yz gsterip de bir grnverse: Gndz, onun aydnlnn karsnda kapkaranlk kalrd.. (Mesnevi, IV: 2181) Mevlana akln, ibadetten stn olduunu bir beytinde yle ifade eder: yilikleri ho gren Efendimiz ne gzel sylemi: Zerre kadar akln, namazdan da orutan da yedir. nk namaz ve oru aklllar iin farz klnmtr. (Mesnevi, V: 456457.) Yani slam dinine gre; akl olmayan insan, dinden sorumlu deildir. Akl, Allahn glgesidir. Allah ise Gne.. Glge gnee kar durabilir mi?! (Mesnevi, IV: 211.) Mevlanaya gre Allah demi yaratp ona kutsal ruhu fleyince Cebraile Benim kudret denizimden akl, iman, utanma gibi byk cevheri al, bunlar nurdan yaplm birer tabak zerine koyarak demin nne koy. dem bunlardan birisini sesin.. buyurdu. Cebrail, emredileni yapt. dem bunlardan akl seti. Cebrail, iman ile utanmann iinde bulunduklar tabaklar alp tekrar kudret denizine gtrmek istedi. Fakat Cebrail, btn kudretine ramen bu iki taba yerinden kaldramad. man ve utanma cevherleri ona Biz Allahn sevgilisi olan akln sohbetinden ayrlamayz. nk biz mz, ezelden beri Allahn eref madeni ve kudret denizinin cevherleriyiz, birbirimizden ayrlamayz. dediler. Bunun zerine akl demin beyninden, iman cevheri onun idrak edici kalbinde, utanma ise mbarek yznde yer ald.. (Eflaki I, 420421) Mevlana mektuplarndan birinde u hadisi delil gsterir: Yce Allah, akl yaratnca, Ona gel, git, otur, konu, sus dedi ve akl bunlarn hepsini yapt. Sonra stnlme, ululuuma and olsun, senden daha stn bir varlk yaratmadm, seninle hitap ederim, seninle darlrm; seninle yarglarm; senin yznden sevap veririm, senin yznden azap ederim buyurdu.. (Mektuplar: 77) Ksa ve zet olarak Mevlanann szlerinin aklamas udur: a) Devlet ve liderlik soyut bir ey olduu gibi; bata akl olmak zere insan alglar da z yap itibari ile soyuttur. Demek insan varlnn ve kiiliinin ou soyut olan insan, soyut ve manevi deerlere nem verirse ancak insan olur. Ve eer insan akla dayanmazsa, btn aza ve duyular yanla ve tahribata alr. b) ki trl akl vardr. Biri doutan Bu insan beyninin alt katmanlarnda mevcut olan yazlmlar ve bilinli duyu ve dosyalardr. (Daha ok limbik ve vejatatif beyinde vardr.) Biri de soyut olan akldr ki; soyut alg mekanizmas olan st kortekste oluur. Bata inan ve dier soyut din deerler burada kaydedildiinden ve bunlar belirli bir eitim istediinden Mevlana nsan bu ynde ocuk gibidir diyor. Fakat bata din bilgiler olmak zere, btn soyut ve manevi deerler, Allahn yaratt doal duygular kadar insanoluna yapt ekstra iyiliidir. Yani somut duyular Allahn yasal vergisi ise, soyut duyular Allahn insana yapt ekstra iyiliklerdir. Evet peygamberlik ftrat iindeki programlara ilaveten ekstra bir eitim ve rububiyettir. nsanln ruhuna ve hayatna kalite gibi katklar olur. nsann doutan gelen bilgileri, belirli bir eitim istemez. Fakat din ve soyut deerler, eitim ister. te bilim adamlar bu iki fark bilmediklerinden bazlar eitim gerekir demilerdir. Bazlar da, eitim gerekmez, insan her eyi doutan biliyor, diye iddia etmilerdir.

c) Mevlana, nsann bata akl olmak zere soyut deerlerle elde ettii maddi ve manevi aydnlk, gndzn aydnlndan bin kat daha fazladr diye ikinci srada sylyor. Fakat insanlarn ou, bu soyut boyutu gremediinden akl bir grnverse.. szyle bizi uyaryor. d)Bata din olmak zere cezai ehliyet ve dier sorumluluklar ancak akl ile gerekletiinden, akl ve ibadet mukayesesiyle yine bizi uyaryor. Evet, ibadet varlklarn ekli gibi ise, akl o varlklarn program ve yazlm gibidir. e) Bata demiyet olmak zere insann dier btn zellikleri genelde soyutturlar. Ve saf soyut olan akla dayanyorlar. Bu ilikiden dolay insandan akl gidince dier btn zellikler kaybolur. Evet, bata demiyet (insaniyet) olmak zere beeriyetin bu soyut zelliklerinden dolay insann ilerini grmeye Cebrail mekkel klnmtr. nk Cebrail vahiy, ilim ve biliim meleidir. Rivayetin iaret ettii zere; idrak (alg) ve hay soyut olduklarndan akldan ayrlmyorlar. Ayrca idrak ve uur insann bilincinin toplamndan ibaret olduundan idrak kalbe (merkezi bilin derinliine) yerleti. Ve hay (utanma) insann plaklnn (beeriyetinin) bir rn olduundan, utanma insann yzne yerleti, diye rivayet iaret ediyor. Bu duyular, varln en st seviyesinde olduklarndan ve bunlarn enerjisel ynnn de bulunduundan rivayette bunlara erefin kayna ve kudretin mcevherleri denilmitir. Demek insann bilinalt derinliklerinde hay olmaz. Ve d alglarda gerek alg ve uur demek olan idrak gereklemez. Bundan anlyoruz ki; Freuda kar gelen baz dindarlarn bilinaltnda hayy aramalar yanl olduu gibi; materyalistlerin de idrak, uur ve akl gz ve kulak gibi d duyulara hapsetmesi de kaba ve kt bir yanltr. f) Mevlanann aktard son hadisten de anlald zere; varln ve olaylarn z yazlm ve bilgidir. Baka bir tabir ile denge ve sibernetik yap demek olan gereklik ve akldr. te zahir-batn her ey elinde olan Allah, varlkta, insanda ve insann yaptklarnda bu geree gre hkm verir. Tasavvufta buna akl- kll (evrensel alg ve denge) denilir. g) Asl varlk ve gereklik sonsuz ve soyut olan Allahn varl olduundan, ok deerli de olsa insann yar soyut yar somut olan bilgi imknlar Allahn gerek isimleri yannda glgenin gnee orants gibi durur. te Batl Hmanistlerin kaybettii asl nokta burasdr.

Bedizzamann insan tanm:

Hem madem gzmzle (somut olarak) gryoruz ve aklmzla (soyut olarak) anlyoruz ki: nsan, u kinat aacnn en son ve en cemiyetli (kapsaml) meyvesi.. Ve hakikat- Muhammediye (logos ve mantk) cihetiyle (ynyle) ekirdek-i aslsi, Ve kinat Kur'nnn ayet-i kbras (en byk realitesi..1) Ve sm-i zam tayan yet'l-krssi (Allah en byk apta gsteren belge..) Ve kinat saraynn en mkerrem (deerli ve kendisine ikram edilen) misafiri.. Ve o saraydaki dier oturanlarda tasarrufa mezun (ilemeye izinli) en faal memuru.. Ve kinat ehrinin zemin mahallesinin bahesinde ve tarlasnda, varidat ve sarfiyatna (gelir ve giderlerine) ve zer' (ekilmesine) nezarete memur.. Ve yzer fenler ve binler san'atlarla tehiz edilmi en grltl ve mes'uliyetli (sorumlu) nzr (bakan..)
1

Yani eer insanlk olmazsa varlkta ve hayatta hibir realite kalmaz. Ve eer insan realitesi kabul ediliyorsa, ister istemez her eyde realite vardr, diye kabul etmek zorunlu olur.

Ve kinat lkesinin arz memleketinde, Padiah- Ezel ve Ebedin gayet dikkat altnda bir mfettii, bir nevi halife-i arz.. Ve cz' ve kll (kk-byk) harekt (yaptklar) kaydedilen bir mutasarrf (valisi..) Ve sem ve arz ve ciblin (dalarn) kaldrmasndan ekindikleri emanet-i kbry (zgr akl ve benlii) omuzuna alan (sorumluluu stlenen..) Ve nne iki acip yol alan, bir yolda z-hayatn (btn canllarn) en bedbaht ve dierinde en bahtiyar.. ok geni bir ubudiyetle mkellef bir abd-i kll.. Ve kinat Sultannn ism-i zamna (en geni ve byk yansmasna) mazhar ve btn isimlerine en cmi (kapsaml) bir aynas, ve hitabt- Sbhniyesine (akn konumalarna) en anlayl bir muhatab- hass.. (zel anlaya sahip dostu..) Ve kinatn z-hayatlar (canllar) iinde en ziyade ihtiyals (en ok muhta olan..) Ve hadsiz fakryla ve acziyle beraber hadsiz maksatlar ve arzular ve nihayetsiz dmanlar ve onu inciten zararl eyleri bulunan bir biare z-hayat (canl..) Ve istidata (yeteneke) en zengini,.. Ve lezzet-i hayat cihetinde en mteellimi (en ok ac eken) ve lezzetleri dehetli elemlerle lde (bulak..) Ve bekaya (ebediyete) en ziyade (ok) mtak (arzulu) ve muhta ve en ok lyk ve mstahak ve devam ve saadet-i ebediyeyi hadsiz dualarla isteyen ve yalvaran ve btn dnya lezzetleri ona verilse, onun bekaya kar arzusunu tatmin etmeyen..Ve ona ihsanlar eden (iyilikler eden) zt peresti derecesinde (taparcasna) seven ve sevdiren ve sevilen ok hrika bir mu'cize-i kudret-i samedniye (hibir eye muhta olmayan akn lahi gcn ortaya kard bir mucize..) Ve bir acbe-i hilkat (benzersiz, harika bir varlk..) Ve kainat iine alan ve ebede gitmek iin yaratldna btn cihazat- insaniyesi (donanmlar) ahitlik eden, byle yirmi kll (evrensel ve sonsuzluk ieren) hakikatlerle (gereklerle) Cenb- Hakkn Hak ismine balanan: NSAN.. [Hak ismi, realite, hukuk demektir. Realite ve hukuk ise sonsuz gzellik ve adalet dediimiz denge demektir. Bu da bata sonsuzluk ve ebed hayat olmak zere btn soyut ve manevi deerler demektir. Hakk ismi etimolojik olarak, gerek ve gerekleen varlk demektir. Bunun zt anlamls ise batl kelimesidir. Bu da gerek olmayan ve olamayan yanl ey demektir. Onun iin 10. Szn 11. Hakikati iin; Bab- insaniyettir; Hakk isminin tecellisidir. denmi.] Bahaeddin Salam 23. 11. 2011