nsann Yaratl; Mikelancelo

RDE YARATICILIK
Mustafa Durak

RDE YARATICILIK Mustafa Durak Edim: Edim, edimbilim (pragmatics)(1) alannn iinden syleme edimleri balamnda ngilizce act karl kullandmz bir szcktr. Genel olarak etkinlik kavram erevesinde ele alnabilecek bu szck etmek, eylemek ve yapmak fiillerini kapsar. Trkede bu fiillerin varlndan yararlanarak act kavramn eylem ve edim olarak ayrmak gerektiini dnyorum. Byle bir ayrm sylemenin yapmak deil, etmek olduunun altn izer (2). 'Yapmak', davran alanna girerken 'etmek', zihinsel alana, zihinsel ve/ya zihinselin yansmas olarak sz alanna aittir. Tkede bu durum eylem ve edim terimleriyle karlanr. Zaten bu alanda alanlar, Austinin speech act kavram karl szel edim terimini kullanmaktadr. Ama szn ettiim ayrm ne edimbilimde ne de dilbilgisinde yaplmamaktadr. Bu, sz konusu (yapmak ve etmek) fiillerin birbiri yerine kullanlabiliyor olmasndan kaynaklanr. Hatta ettirgen at, ingilizce ve franszcada yapmak fiiliyle (make/do ve faire filleriyle) kurulmaktadr. Ancak dilbilgisel zorunluluklar ile gerekliklerin ulamlanmasn ayrma gerei unutulmamal. Zaten bir dilin dilbilgisi, ne evrensel mant, ne de evrensel gereklii karlar. Szel edimler, yapma edimlerinden de, eyleme edimlerinden de farkldr. rnein buyurma edimi (buraya gel!), bir hareket (eylem) ile birlikte gerekleebilir. Bu durumda konuann hareketlerini ve szn ayni terimle mi ifade edeceiz? Szel olan ile eylem (mimik ve davransal olan) birlikte iletiime hizmet edebilir. Ama bunlar ayr eylerdir. Bu yzden sadece dile dklm sz ile zihinseldeki yani kendi iimizde kalan dilsel kullanm, edim olarak deerlendirilip sz edimleri biiminde ifade edilebilir. Dikkat edilirse burada yalnzca konuan ile sz ilikisini dikkate alyorum. Konuan ve hitabedilen arasndaki iliki sonucu, hitabedilenin yapt ya da eyledii ayr bir alann konusu olmaldr. Giderek edim terimi dil iindeki fiiller arasnda bir snflandrmay da balatabilir, balatmaldr. Bylece ifademiz eylemek ve yapmak fiillerinin farkl gnderimlerinden kurtarlm olur. Yaratc edim: Yaratc edimin nelii bir sorun. Hangi alana aitlii de baka bir sorun. Yaratc edim, kayna itibariyle zihinseldir. Dolaysyla ilk bakta ruhbilimin alan iersindedir. nsann rettii tm eyler, doa dnda ayr bir eyler dnyas oluturur. Dil de bu eyler dnyas iindedir. Zihin ile zihinsel bu noktada ayrlr. Zihin, doal bir ey iken; zihinsel, reticisi zihin de olsa yapaydr. Zihnin neliini ruhbilime brakp zihinselin, her trl dnce, bellee ait iz olduunu syleyebiliriz. Bu dnce evreni iinden, tasarm ayrmalyz. Eer tasarm, retmeye bal bir dnsel edim olarak tanmlarsak, her dnce

tasarm deildir, diyebiliriz. Tasarmlar da kendi aralarnda yaratc ve yaratc olmayan edimler olarak ayrlabilir. Aslnda retime dayal her tasarm yaratc edim ierir. Ancak szn ettiim ayrm, sonular itibariyle, birbirine gre daha yaratc bulunan ile daha az yaratc bulunana arasndaki ayrmdr. Demek ki yaratc edim hem bir gereklik, hem de greli bir olgu olarak deerlendirilebilir. Elbette bu, bir bak as sorunudur. Tasarm: Tasarmsaln grnrlemesi; szel edim, davransal eylem ve yapm haline gelmesiyle olanakldr. Tasarm, bir edim olutan uygulamaya yapma bir sretir: Tasarm sreci: tasarm edimi + uygulama + rn. Bu srecin sonucu olan rnler, nedeni olan tasarm edimi yerine dzdeimeceli olarak tasarm diye adlandrlmaktadr. Yani zihinsel olan, bunlara yansmaktadr. retilene yansm olana bakarak zihinseli grebiliriz, okuyabiliriz. Yaratc edim, zihinsel olduuna gre, zihinsel retimi engelleyen nemli bir rahatszl olmayan herkes, yaratc edimde bulunabilir. Yani her birey greli ve gcl bir yaratma yetisine sahiptir. Ruh hastalklarnn tedavisinde yaratc edimlerden yararlanlmas, yaratc edimlerin yaamla birebir balantsn ortaya koymaktadr. Tm zihinsel edimler, insann reticiliiyle ilintilidir. Yaratc edim bunlar iinde ayr bir ulamdr. Her hangi bir alanda bir konuyu sorunsallatrmakla ortaya kar. Yani yaratm edimi, sorun zme edimiyle de ilikilidir. Sorun zme, yaratmla ilikili olsa da her sorun zme,'yeni olan' ltne vurulduunda yaratm olarak kabul grmez. Zira nceden zlmler ulamnda yer alanlarn yeniden zlmesi, zdrlmesi bir altrma, eitim ilevi grr. Elbette bu konuda bir de farkndalk kavram ilemektedir. Yeniliin, zgnln peinde olan kii, kapsaml bir alan bilgisine sahip olmaldr. Taklit ve zgn(lk) tartmalar, ruhsal (zihinsel) sorunlar yansra bilgi (bilgiseverlik ve zgnlk arzusu) sorunlarn dikkate almaldr. Yaratma edimi ve sz edimi: Yaratma edimi, sz edimlerinden farkldr. Sz edimleri, konuann sz araclyla hitabedilen kiiye ynelik yapt edimlerdir. letiimseldir. Szn alc zerindeki etkisine ya da yaratmak istedii etkiye gre incelenir. Buyurma edimi, yasaklama edimi, uyarma edimi vb. Genel olarak yaratma, her trl imden yararlandndan, sz edimlerini aar. Yaratma kavram sre olalarak baklrsa edim bilim iine smaz. Ruhbilim snrlarn da aar. Bilgiye, tasarm yeteneine, yapabilme gcne vd'ne uzanr. Dilsel yaratmlar; edimbilimin, ruhbilimin, genel anlamda dilbilimin, ve poetikann konusu olmaktadr, her ne kadar edimbilim ve dilbilim onu snrlar dnda braksalar da. Sonunda yaratma, pek ok disiplinin alanna girmektedir. Analtma sanatnndaki yaratclklar dikkate alnacaksa ncelikle syleme edimi (locutionary act), sylemeyle yapma edimi (illocutionary act) ile sanatsal

sz yaratma edimini ayrmak gerek. Anlat sanatlar ve iirsel yaratmlar, edimbilimin dikkate aldklarndan farkldr. Bu edimler poetikann snrlarndadr. Grelilik: Grelilik asndan yaratclk tekil, tikel ve genel olarak ayrlabilir. Her sorun zme tekil planda bir yaratmdr. Baz yaratmlar belirli snrlar iersinde yaratm saylabilir, tikeldir. Bazlar da geneli kuatr. Alanla ilgili genele ait bilgiden habersiz znenin yaratm, genele gre bir yaratm olmayabilir. Yani nceden yaratlm olabilir. Genele doru ynlendike bu yaratmlardan, sorun zmelerden haberdar olma zorunluluu koul olarak gelir nmze. Bu da her yaratmn gerekleme aamasnda bilgiye dnmesi srecidir. Haberdar olmadmz sorunlar, ya yaratc zihinlerce zlecek ya da zlm biimi olan bilgi renilecektir. Demek ki edinilen bilgiler, pek ok zihnin yaratmndan geip gelmektedir. Yaratc edim tm zihinsel imlerin bilekesinden retildii iin zihinsel bir aba gerektirir. Bu yzden her yaratc edim enerji yitimine neden olur. Varl ilgilendiren bir konu olarak termodinamik ilkelerine uzanr. Sanatsal Yaratclk ve ilesi: Uyakl iir dzen kiilerle karlamsanz una tanklk eder ve aarsnz. Kendilerine bir ad ya da bir szck verdiinizde size annda bir drtlk dzebilirler. Zihinlerini belirli bir dzen iinde iirsel sz retmeye programlamlardr. Yaptklar kmsenecek bir ey deildir. Bir beceri gerektirir. Zaten gncel iir bilgisine dayal iir ile bu tr iiri ayran nemli nitelik, becerinin altn izme ve szn altn izme olarak belirlenebilir. Szn ettiim iir bir gsteri nesnesidir. Syleyen ben ve dinleyen, iirsel sze deil, iiri syleyen bene odaklanr. Yaratclktan ok otomatik armlar iletilir. Onlarn rettii szlere ve retim biimine uzun sre katlanamazsnz. Giderek otomatiklemi retimin yapayln, dolaysyla skcln hisseder ve yz evirirsiniz. Bu yz evirme de iirsel ve sanatsal deneyiminize bal olarak abuk ya da yava bir kopma, uzaklama olabilir. Sanatsal olana ynelen zihinler, alan tanr ve farkl sanatsal bir retim beklentisi iinde olur. Sanat kendini, kendine ve bu zihinlere beendirmeye alan kiidir. Bir sanat yapt bir btnlk olarak sanata dahil olur. Ama her yanyla sanatsal ve/ya yaratc deildir. Bu, tpk sanatsal mimari bir formun yaratcl iersinde form olarak allm, bilindik olanlardan yararlanmasna benzer. O formu ayakta tutabilmek iin teknie ve malzemeye ait sradan eyleri kullanmas kanlmazdr. Yani sanat eseri her gesiyle ayr ayr sanatsal ve yaratc olmak zorunda deildir. nemli olan iinde barndrd sanatsall, yaratcl ne karan anlatma hizmet eden allm geleri kullanarak bir btn oluturabilsin. Yani sanat yaptnn btn, paralarn toplam deildir. Paralarn toplamndan fazla bir eydir. Ve sanat yaptlar

deneyimli zihinlere hizmet ettii oranda kltrn bir paras olur. Sanatsaln retimini doum sancsna benzetmek yanl olmaz. Necip Fazln ile iiri, farkl anlamlandrmalar yansra, sanatsal yaratm ikencesinin yanstlmas abas olarak da okunabilir. Bu konuda bir rnek de zdemir nceden verilebilir. zdemir nce Yakar adl iirinde yle der: dris peygamber terzilerin pri, Ey btn prleri btn mesleklerin, zin verin bir tek dize yazaym, tek bir dize, Bir kez oldu desinler lmeden nce. (Yakar) Bir sanatnn, edebiyatnn, airin yaratma aclar, sanclar yansra yaratamama korkusu vardr k, bu, aslnda varolmak istedii alandan afaroz edilme, srlme, dlanma korkusudur. Varolamama korkusudur. Unutulmamal ki yaratma ve yaratamama sknts, kabullerden geer. Bu kabuller toplumsal grnmeyen onay mhrleridir. Toplumsal yarg, bu olmu damgasn kolay vurmaz. Ve bu yetki hibir zaman tek ya da birka kiinin ya da bir neslin tekelinde deildir. Bu konuda en kolay da kendini yetke sayanlar yanlr. ok byk saylan, edebiyat tarihine mal olmu eletirmenlerin deerlendirmelerinde yanldklar grlmtr. Bir yaptn iinde sanatsallklar, yaratclklar, irili ufakl tepecikler oluturur. Bu yzden Divan edebiyatnda ta beyit diye bir kavram vardr. Bu beyit, iirin zirvesidir. Dier tepecikler, bu zirve iin vardr. Ama bu; iir ya da yaratclk, yalnzca o beyitte var anlamna gelmez. Bu beyit, iirin ziynetidir. Ayni ekilde yaratcln ne kt, iirin parldamasna yol at sanatsal yaratclklar da iirin ziynetidir. Ancak bazen iirin kendisi btnyle bir ziynettir. Yaratc paralarn ayrmnda olmayabilirsiniz, ama iir btnyle parldamaktadr. Ksaca genel olarak sanat eserinde yaratclk, parada ve btnde ayr ayr deerlendirilebilir. Ancak unu da grmeli, yaratc sz, farkllk yaratan sz sunmak iin kaideye gereksinim vardr. Uygun bir balamda kullanlmayan atasznn anlam kalp anlam, liste anlam olarak kalr. Dilsel Yaratclk: Dil ile ilgili yaratcl, inceleme nesnesi yaptmzda, dilin, dillerin tarihine yolculuk etmek gerekir. Bu da zorunlu olarak belgelerle, o da ulaabildiimiz belgelerle snrl kalmak durumundadr. Dorusu bu aamada insanln ulat belgelerle, incelemecinin ulat belgeler genelde farkl iliyor. Tpk insann gereksindii suyu en yaknndan almas gibi. Aratrmaclarn ou da ele geeni kaynak olarak ilemekte. Ve unu da belirtmeliyim: insanolu, konumu ne olursa olsun kendini ne karma adna alandaki pek ok emei, emekiyi grmezden gelebiliyor. Bu bilgi bilimsel sorunlar bir yana brakp dilin

kayna ile ilgili sorunlara younlarsak, konuya ilk iletiimsel birimlerle balamamz gerekir. Dilin, verili deil de edinilen olduu Humbolttan bu yana, bir sistem olduu da Saussureden bu yana biliniyor. Dil felsefesi konusundaki bilgiler genelde Eflatunun Cratylos adl kitabyla milatlatrlyor. Eflatun, bu almasnda Sokrat ile Kratilosu karlkl kimi konular tartrken sunuyor bize. Bu kitapta dil ile ilgili en temel sorun eylerle adlar arasndaki ilikidir. O zamanlarda da ey ile ad arasndaki iliki merak edildiine, sorunsal yapldna gre, szn gcnn farknda olutan sz edilebilir. Sanrm insan varlnn homo sapiens olarak balangcndan gnmze, szn gc hi gndemden dm deil. Tpk sanatn douu gibi dilin douu da kendini ifade edebilme yetisinden fkrmaktadr. Uzun sre rahip ve rahibelerin szck retme hakkn tekellerine alm olmas, szn gc yan sra tanrsal olarak alglanmas arasndaki ba da iaret eder. Sz yaratm, bakalara amanlara zgdr. Yani sz karanlktan kp gelir. Ve her yeni olan szel ey, biimiyle ilettiiyle tanrsaldr, kutsaldr. Ve szel bir birim olarak szcn ilettii eyle aynilii, by ve bycler yoluyla kabul edile gelmitir. Szcn, ilettii ey olmadnn fark edilmesi, nemli bululardan biridir. Ama bir szck retimi de nemli bir birikim ve yaratclk isteyen bir konudur. te bu yzden Kratylosa konu olmutur. Her yeni szck, yaratc bir znenin iidir. Szckler benimsenip uzlamsallatktan, dizgeletikten sonra yenilerinin retilmesi greli olarak daha kolaydr. Zira belirli dilsel bir modelin rnekliinden yararlanlabiliyor insan. Yani dile duyarl olmak yetiyor. Peki dilin ilk szcklerini granit bir kayadan kymk koparr gibi retenler, ilk szckleri neyin modelliinde retmilerdir? Zira insan retimi, modelsiz, rneksiz olanakl deildir. nsann yaratcl, zihinselinde edindii duyusal imler arasnda etkin iliki kurmas sayesinde gerekleir. lk temel gereksinimleri karlayan szcklerin oluabilmesi de bir modele gereksiniyordu. Ve ilk model elbette doayd. Zira insan doann iindeydi. Onunla ilikiliydi. Ta, ylan, dere vb szcklerin oluabilmesi iin ilettikleri hakknda yeterli bilgiye sahip olunmas ve iletilen eye ait kimi niteliklerin (uydurulan) yaratlan szcklerde yanstlmas gerekiyordu, herkes tarafndan benimsenmesi iin. Yani ilk szckler taklitten domulard. Burada Saussuren iddiasna yer vermek gerek. Bu sava gre, eer szckler nedenli olsalard, yani adlandrma nesnenin niteliklerini birebir temsil edebilseydi, yans szcklerin her dilde ayni olmas gerekirdi (kant olarak da horozun her dilde farkl tt gsterilir). Burada kar sav olarak, bir eyin taklit edilebilecek z niteliklerinin birden fazla olmasn, bir de dilin olumasn salayan ses sistemlerinin, yaz sistemlerinin, bireysel alglama yetilerinin farkl olabileceini deimelerin kaynanda bunlarn aranmas gerektiini ileri sryorum(3). Ayni ekilde Saussuren savnca Meryem adnn Maria, Marie, Mary gibi deiik olmamas, ayni kalmas gerekmez miydi? Bu tr rnekler oaltlabilir ama bir rnek daha vererek konuyu kapataym, hadis szcnn ngilizcedeki yazl hadithtir. Onlarda s sesi yok mu? Bu sesi

alglayamyorlar m? Yant u: dil tmyle dorularla ilemez. n kabullerle iler. Evet dil bir sistemdir, ileyebilmesi iin kullandmz birimlerin gemileri zerinde dnecek, -bilgimiz olsa bile onunla oyalanacak- vakit yoktur iletiimde. Yani Saussure, dildeki nedenlilii, adlarla eylerin ilgisini kestirip atmakta iletiim adna, dilin ilemesi adna haklyd. Ama dilin szcklerinin ne olduu konusunda ayni ilke benimsenemez. Bu konuda, dillerin ilk szcklerini retenleri mehul yaratclar olarak selamlyorum. iirsel Yaratclk: iirde yaratclk, dilsel yaratclk alanlar yan sra dilin iinden gelitirilen farkl ifade aralarnn her birine geniletilebilir. Yani ncelikle unun ayrdnda olmak gerek. iir dili ayr bir dildir. Bu; iir, gndelik dile ne denli yaklarsa yaklasn, byledir. Dolaysyla iir iindeki her trl yeni ge, artk iirsel yaratcln snrlar iindedir. Jakobson, iirsel dili gnlk iletiim dilinden ayran temel zellik olarak, dilin kendini iaret ediyor olmasn gsterir. Ve buna iirsel ilev adn verir. Ancak bence iir, bu kendine dnk olmann, yani iletiim ilevinin en azndan ikincil bir ilev haline geldii bir alandr. Bir yk, roman vb de sanatsal olma bakmndan ayni kefeye konabilir. iir, dierlerinden farkl olarak, ses gesine, mzikaliteye daha ok yer verir. iiri yapan baka bir zellik de ekonomik oluudur. Burada belki veciz szler, ataszleri karmza karlacak, en ekonomiklie rnek gsterilecektir. Dorusu bunlar, ekonomik olular yan sra mzikaliteye yer verileriyle de iire yaklar. Ancak bunlar, iir olarak var edilmemilerdir. Bunlar, baka amaca yneliktir: kolay aklda kalclk yani retim amaldr. Ve bunlarn varl yaamla ilgili bir gereklii, doruluk olarak ne srmelerine baldr. iirin gereklii, genel doruluk peinde olmadan, yazann, znel gerekliini iir dilinde, kendine at bireysel kanalda -yazar belli olmasa bileanlatabilmesindedir. Yani iir dili, genel dilden genel iir diline gemesinin yan sra znel iir dilini gerektirir. Aslnda bu nitelik yalnzca anonim olan iir ile bireysel iir iin geerli. Bu iki ayr tip iir de kendi aralarnda farkllar. Kabul etmek gerekir ki gerek psikologlar, gerek filozoflar, gerekse inceleme ve kuram peinde olan iir aratrclar biemsel iir diyebileceimiz kendi biemimin peindeki airlerin iirleriyle ilgilenmektedirler. iirsel yaratcl adlandrmak: Kuramcln temelinde, farkna varlmam bir olguyu bulgulayp adlandrmak, en azndan tanmlamak ya da betimlemek vardr. Her kuramsal, farkl yaratmlar zorunlulatrr. iirsel yaratcln aklama olarak yaplabilmesi de, szbilimden (retorik), biembilimden, dilbilimden, anlambilimden, edimbilimden, gstergebilimden, felsefeden, ruhbilimden yani sz ile ilgilenen her alandan yararlanmay gerektirir. iirde yaratclk szel yaratcln kayna saylr. iirdeki olgularn adlandrlmas, farkna varlan bir yaratcln iletiime sokulmasna yardmc olur. Adlandrmann kuramc

asndan nemine deindikten sonra, adlandrmann alan bilgisi yan sra szel yaratcl da gerektirdiini belirtmeliyim. Dorudan yaratcl hedeflemeyen ama iiri edimbilimsel bir aratrma nesnesi olarak seen, iire duyarl bir bilim adamnn, gnderim konusunda yapt adlandrmay konu etmek istiyorum. Grkan Doan, doktora almasnda(4) Sperber ve Wilsonn balant (relevance) kuramna yaslanr. Ve bu almasnda bir kavram ne karr. Bu kavramn ad babaln yapt terimi Trke bir makalesine de balk olarak seer: asafora. Bu kavram iin en belirgin rnei de zdemir Asafn aadaki iiridir: Bana senin iin O mu, diye sordular O deil dedim onlara Anladlar. Doan, asafora terimini yle aklyor: Ben, sen, o, onlar adllarnn gnderilenleri belirsizdir. Ne yaparsak yapalm bu belirsizliin kesinlie kavuturulmas olas gzkmemektedir (..) konuan kii ile o arasndaki ilikinin gerek nitelii ile, onlarn bu konuda ne dndkleri aa kmamaktadr. Bu nedenle de her okur diledii yaktrmay yapmakta zgrdr (..) Asafn epigramlarndaki gnderimlerde srekli bir belirsizlik hakimdir ve bu belirsizlik iirsel bir zenginlie dnmektedir. ASAFa zg ve zgn olan bu gnderim trn adlandrmak iin asafora (Asaphora) terimini neriyoruz(5). Ve metinbilimdeki konuan zne, ifade znesi ayrmn zellikle bu iirdeki ben zerinde iletiyor. Ve adllarn kimliinin kesinlenemeyeceini zdemir Asafn bir aklamasna dayandryor: Ben ben derken kendi adma konumayordum. Sen derken de anmsadm sen deildin Hep bir dnce bir fikirdi dediim. Bu aklamann dizeletirilmi, yani ayr bir iir olarak tasarlanm olduuna dikkat edelim. Asafora, verilen tanma gre , zdemir Asafa zg belirsizliktir. Doan, bu belirsizliin snrlarn alabildiine geniletir: her okur istedii yaktrmay yapmakta zgrdr. Bu adlandrmaya ve anlamlandrma yaklamna eitli alardan itiraz edilebilir. ncelikle adlandrmann postmodern nitelii zerinde durulabilir: bu adlandrma yabanc dilden anaphora teriminin modelliinde yaplm. Bu terimin biimbilimsel zmleniinde ana ve phora birimlerine ulalr (zmlemeye yardmc baka kullanmlar mtaphore, smaphore,

phosphore vb). Anaphora szcnn kkenini, kkenbilim (etymology) szlkleri, yunanca ana ( = geri) phora (= tamak, getirmek) szcklerine balyor. retilen adlandrmaya, bir zel ad ile Latince bir szcn alanmas olarak bakabiliriz. Ancak bu yaptrma nmze bir de ses drlmesi olayyla getiriliyor Asaf +phora yerine Asafn /f/si drlm. Zira Doan bu terimi ilk kez ngilizcesiyle kullanyor: asaphora. Dorusu bu terim postmodern de olsa adlandrma bakmndan yaratcdr. Hem yeni bir szck rettii iin, hem de yazllar farkl olsa da iki /f/ sesinin sylenite zorunlu olarak birinin (sesbilgisel kural gerei ilk /f/nin) zaten deceini n grd iin. Tanmdaki belirsizlik konusuna gelince: Bu belirsizlik, zdemir Asafa zg bir kullanm deildir. Belirsizlik, zdemir Asaf iirinde biemsel bir nitelik kazanm bir olgudur. Benzer bir rnekle yant vermek gerekirse Nazm Hikmetin Dnyann En Tuhaf Mahluku iirinde kulland sen adlnn gnderilenini kesinleyebilir miyiz? Ve asak, yorgunsak, alkan iindeysek ve hala arabmz vermek iin zm gibi eziliyorsak, kabahat senin, -demee de dilim varmyor amakabahatin ou senin, canm kardeim! (Nazm Hikmet) zellikle iir iinde senin koyuna, akrebe, yengece, sereye, yanarda azna, midyeye, bilinsiz bala benzetildii dikkate alnmal. Eer tm belirsizlikleri yalnzca zdemir Asafa yklersek br airlerin iirlerindeki (adlla ilgili) tm gnderimleri belirli, kolayca anlalr, kesinlenir saymak durumunda kalrz. Bu olanakl mdr? nc olarak, yukarda kendisinin belirtmi olmasna karn acaba zdemir Asaf tm iirlerinde ben derken hep kendi dndaki bir kiiyi ya da bir eyi mi anlatyordu? Yoksa bu iirinde, byle sylerken yeni bir durumsaldan (yeni bir iir kurma durumundan) m sz ediyor? Anlamlandrma sz konusu olduunda kanlmaz olarak balam ile air (/yazar) ve okur deneyimleri devreye girer. Yukardaki Bana senin iin /O mu, diye sordular /O deil dedim onlara /Anladlar. dizelerine dnersek okur asndan, bu iirin anlamlandrlmasnda ben ve senin kim olduu nemli deildir. Zira bu bir iirdir. Ve iir deneyimi olan biri iin u uzlamsallamtr: eer baka bir belirtici iaret yoksa, ben ile senin gnderilenleri iki sevgilidir. Okur bu genel olan anlamlandrnca, kendince anlam sorununu zm olduunu dnr. Bu konuda zdemir Asaf iirleri erevesinde yeni bir yorum retilinceye kadar

bu dorudur da. Ben ve sen konusunda Asafn tm iirleri iin bir aklama gibi sunulan iirine bakp bu iirdeki ben ve senin bir dnce ve fikir olduunu kesinleyebilir miyiz? Byle bir kesinlemeyle gidersek, zerinde durduumuz iirdeki oklu gnderim olgusunu, yaratcl ve giderek alglanan iirsellii grmezden gelmi oluruz. Metin zmlemesi iin dzlemsel zmleme adn verdiim bir dil zmleme kuram erevesinde bu iiri anlamlandrmaya alaym: iirin zne dzleminde, iki ulam var: ifade eyleyenleri, ifade d eyleyenler. fade eyleyenlerini ben, sen ve onlar olarak yazabiliriz. Burada dilbilgisel bir zneden sz etmiyorum. fade iindeki ben: ifade eden, sen: hitap edilen , onlar: yardm edendir. (Ya da duruma gre baka rnekler iin engelleyen). Bu adllarn temsil ettii zneler, gerekletirdik fiillere gre (sorma, syleme, anlama) eden ve/ya eyleyendir. Gcl haldeki herhangi bir zne, gerekletirilecek bir ifadeye kendi fiiliyle ve/ya kendi bak asyla katlr. Ve ifade d eyleyenler (air: zdemir Asaf ve okur u anda kendi yazm yazarken ben- Mustafa Durak, ama okurken sen ). Zaman dzleminde de iki ulam sz konusudur ifade ii zaman ve ifade d zaman. Bu iirde, ifade iinde de iki zaman kullanlmtr: (ak) belirtili zaman (gemi zaman iaretleri, dili gemi zaman kez kullanlm) ve (gizli) belirtisiz zaman (ben ile senin ve ben ile onlarn konutuu andaki zamanlar). fade d zaman da iirin yazld zaman (gemi zaman) ve okurun iiri okuduu zaman (iirin her okunuundaki imdiki zamandr). Eylem/edim dzlemi. benin edimleri: gizli edim ve ak edimler. Bir de eylem. Onlarn edimleri: ak edim ve gizli edim. imdi edimleri somutlayalm. Onlarn ak edimi: sormak (O mu?). Gizli edim: ima etmek (beden diliyle ya da eksiltilmi szel dille: belirtme edimi). Benin gizli edimi: aklamak (ondan daha nce sz etmi olmak). Ak edimleri: olumsuz yant edimi, anlama edimi (onlarn anladklarn anlama), aklama edimi (sene olan biteni aktaryor) ve iir yazma eylemi. iirin yaps birden ok diyalogu barndrmakta ve zellikle O deil, dedim / anladlar ifadesinin dorudan syleme biemiyle aktarlnda bir kartlama var. Bu, iki ayr ifadedeki olumsuz ve olumlu biimlerle de imleniyor. iirde kullanlabilecek ama balac, airin hedefledii fazla olandan kanma (yani ekonomi) ilkesi gereince kullanlmam. Mekan dzlemi konusunda ifadede her hangi bir belirti yok. Elbette bu konuda da duruma gre ifade ii mekan ve ifade d mekandan sz edebiliriz. fade iinde belirli bir mekan verilmemi. Bu dzlemde belirsizlik kesin. Hibir

yoruma izin verebilecek bir im yok. te byle bir durumda okur kendi znel armna uygun mekanlar dnebilir. iirdeki dzlemleri sralaynca kanlmaz olarak Tahsin Ycelin Anlat Yerlemleri aklmza gelebilir. ki terimleme arasndaki fark uradadr. Tahsin Ycel, yerlem terimini koordinat yerine kullanr, metnin temel noktalarndan hareketle bir metnin topografisini karmaya alr gibidir. Benim bakmda her dzlem birbiri zerine binitirilebilen saydam dzlemlerdir. Dzlemler iindeki gelerin ilikilerine bakarak anlamlandrma ve yorumlama ile ilerleyebiliriz. fade iindeki ben, sen, onlarn gnderimlerini yle yazabiliriz: Ben ve sen iki sevgili. Onlar da iki sevgilinin dnda ama ben ile ilintili bene yakn kiiler. fade iindeki benin zdemir Asaf olup olmamas, senin kimlii nemli deil. Zira yalnzca adllarla belirtilmi eyleyenler. Mekan dzlemindeki belirsizlii ve zaman konusunda oluan genellik, genilik yani yar belirsizlii de dikkate alalm. Zaman konusunda her ne kadar ifade iinde iki ayr zaman sz konusu ise de bunlar genel kalmaktadr. Ayrntlanm, aka belirli bir gemi zaman ve imdiki zaman sz konusu deildir. Yani mekann tam belirsizliine, zamann ve eyleyenlerin genel kullanmn da eklersek iirin bu dzlemlerdeki resminde oluan fluluunun nedenlerini belirlemi oluruz. Bu fluluk eylem edim dzlemi iin de geerlidir. Zira bu dzlemde de edimde bulunan ben ve onlarn edimleri gizli edimler iermektedir. Edimler tam olarak verilmemitir. imdi bu flu resim iinde aprak ifadedeki elikiyi, yorumlayarak aydnlatmaya alalm. Bu ifadede zellikle oya dnen sen sorunsaldr. Bu konuda o olmak ve o olmamak durumu iki yoruma aar bizi: senin blnml ya da benin blnmlne. Senin blnml de genelde iki yoruma uygundur: tensel sevgi, tinsel sevgi. Ancak bu iirde tinsel sevgiden sz etmek olanakszdr. Zira onlarn bu konuda bilgilendirilmi olmalar ve o deil denmesine karn anlayvermi olmalar tinsel sevgiyi devre d brakr. Tensel sevgiye bal Magritein Bu bir pipo deildir rneindekine benzer biimde ben asndan somut ve soyut olarak blnm bir seni iletebiliriz. Ya da benin blnmln dikkate alrz. Onlara seni anlatt zaman ak ben ile, sorulduunda seni mahremine alan, sklgan, gizli benle konumaktadr. Bu olaslkta ekinme, kskanma, seni iaret etmi olmaktan kanma vardr. Ancak syleme biimiyle gerek syledii szn o deilin brnsel (prosodique) zelliklerinden, gerekse bu sze eklemlenen davran dilinden senin o olduunu anlamlardr. Belki belirsizlik adna bir ekitirmeyle nmze onlarn anladklarnn, o deilin doruluu getirilebilir. Ama bu durumda ifadenin yaratclndan ve iirselliinden sz etme olanamz kalmaz. Byle bir belirsizlik iire almaz. iiri tkar. Anlamlandrma yapay kalr.

Ksaca airin yaratcl; yaln bir iirde, gizlilii, alaca karanl, belirli belirsizlii ifade olarak kurma baarsndadr. Bu yaratclk, paralarn birinde deil, iirin her szcne sindirilmi bir btnde ortaya kmaktadr. Bylece sen hem gizlenmi, hem de ak biimiyle ne karlm olmaktadr. Yaratclk sreci iindeki ilemlere baktmzda genelleme, belirsizletirme, soyutlama, ne karma, eksiltme ve ayklamadan sz edebiliriz. Bu ilemler bireimi, iiri yalnlk iinde zengin klar. iir yalndr. air ok az szckle bir iir kurmakla sz ekonomisine ynelmi, anlamlandran kii iin fazladan ne varsa atmtr. Hem de gerektiinde yinelemeye giderek. Ama ilemlerde ve anlatlanda yaln deildir. Yani iir; senin hem o, hem deil oluu gibi, hem yalndr, hem deil. Yaratclktaki beklenmedik koulu da ben, O deil dediinde onlarn anlamasyla gerekleir. Can Ycelden rnekler: Hayatta yattk dn gece stmzde meltem Kekik kokuyor ellerim hl Senle yatmadm sanki Dalar dolatm (Akdeniz Yarayor Sana) air gnlk dile yaklayor olduu noktada iir dilinin farklln, uurumunu yerletiriverir. Can Ycel, ilk dizede sradan gnlk dilde konuur gibi sylyor. Ama ikinci dizede sanatsal duyarlln bir tutam ekliyor iire ve iiri, haber kipi iinde ifade etmi olmasna karn, olmama, imgelemeye, hayale ayor. nc dizede imdiki zaman iinden konumaya geip olayn gerekliine yneltiyor bizi yeniden. Sonraki dizelerde de yeniden dili gemi anlatma geerek byle bir eyin yaanml olaslna yanatryor okuru. Genel olarak ifadede yer alan fiillerin, anlatlan olayn olabilirlii sorunu eylemlerin kln konusuyla ilgilidir. Bu iirde air, okuru kln izgisinde gereklemi gereklememi kutuplarna getirip gtrmektedir. Anlamlandrma aamasnda iki nokta ok nemli. Birincisi: ifadede haber kipinde dili gemi ve imdiki zaman kullanlm ama syledikleri olmu deil. Sevdii ile byle bir atmosfer iinde sevimi olduunu kuruyor. Bu anlamlandrmay dilbilgisel zaman gelerinden deil mantksal durumdan karyoruz. Eer gereklemi eylemlerden sz edilmi olsayd hitabedilen sen iin ilk iki dizenin bildirimleri kullanlmazd. kincisi: dolayl benzetim. 'Senin bedenin, dalarn kekikleri gibi kokuyor' yerine dolayl bir kullanm var. Ancak una dikkat etmeli her dolayl kullanm bylesine yaratc olabilir mi? Elbette hayr. Burada stmzde meltemle

sanatsal duyarlla iaret etmitim. imdi dalara, dalarn otlarna (genel olarak doaya) duyarllk da devreye girdi ama asl nemlisi sene olan duyarllktr, bu merkezdir, dier duyarllklar bunun iindir. 'Ben', 'sen'i tm duyulara seslenen gzellikler reten doaya benzetmektedir. Ve air ben, sene kar olan arzusunu, duyarlln, hayranln hem dorudan, hem de dolayl olarak ifade etmi oluyor. Bylece yaratc tasarm, bu kesitin her bir parasna yaylyor. * MARE NOSTRUM En uzun kouysa elbet Trkiyede Devrim O, onun en gzel yz metresini kotu En sekmez lverin namlusundan frlayarak En hzlsyd hepimizin, En nce gsledi ipi Acyorsam sana anam avradm olsun, Ama ak olsun sana ocuk, AK olsun Bu iirde yaratclk iirin balnda kendini gsteriyor. Ancak sratta bir lt bu. Zira baln Latince olmas her zaman yaratc bir edim olmayabilir. Yani yaratclk eviri ediminden kaynaklanmyor yalnzca. eviri ediminin ilevselliinden kaynaklanyor. Trkesi yle: Denizimiz Bizim. levsellii yle aklanabilir. Aslm birinin ardndan, o koullarda, vg dolu bir iirin yazlmas az da olsa bir karartmay, rtmeceyi zorunlu klyor. Ayni zamanda sanatsal. Sulanp gereksiz bir ceza almaktan ya da mahkemelerde srnmekten kanma olabilir. Ama syleyeceini de sylemi oluyor. Bu birinci ters durumdur. kinci ters durum u: lnn ardndan at yaklr, ya da atms bir iir sylenebilir, oysa bu iir, at deil. Yaknma, yazklanma yok. Denizin sonunu deil, yaamln, lm pahasna yaamln ne karyor. Bir destan uzunluunda olmasa da bir destan gibi. Ama daha ok en bir ilahi etkisi uyandryor. air kendi bakn da yerletirmi bu ayinsele. Baln ilevi ayni zamanda bu ayinsele katlmada ortaya kyor. evirinin baka bir dile deil de Latinceye yaplm olmas hristiyanla yaklatryor. Bu hristiyanlk etkisi airi ve anlatt kiiyi, iinde bulunduu toplumsaln dna karmaya ynelik. Yani bu toplumun ayinini yapmyor ona. Hristiyan ayini de deil. Zira onlarn ayinlerinden bir kesit deil verdii. Kendisinin uygun bulduu bir kullanm (yeni bir adlandrmay) yeliyor. Ama bu kullanm, bir yandan Mariaya (Ave Maria) yani kutsal bir kiiye yaklatryor, bir yandan da nostrum (bizim) ile kiiye treni cemaatletiriyor.

Deerlendirmeler dikkate alndnda bu iirin bal iin eviri ya da Latince bir balk deyip geemeyiz. ok ilevlilik sz konusu. Retorik terimlerinde bu olguyu karlayan bir terim yok. Gizleme, bir kesime zg toplumsal gizlemede kullanlan argo szcklerle ilintilenebilir ama argoda yeni bir szck retmek sz konusu iken, burada tam bir eviri yaplm. Gencan, Ediskun, Drder ve Gkenin hazrlad Yazn Terimleri Szlnde rtmece diye bir terim kullanlm. Trke haliyle olduka uygun bir terim. Ancak bu terim euphmisme (edeb-i kelam) karl kullanlm. Yani sylenmesi ho kamayacak szck(ler) yerine yumuatlm szk(ler) kullanma. Dolaysyla bu terim de uygun grnmyor. Burada hem yabanc karl hem Trkesi zerinde dnmek gerek. Yabanc karl iin transphemie nerilebilir. Trans neki hem te, aan kavrambirimini hem de arm olarak da olsa translatei akla getirebilir. Trkesi iin kapsamn genileterek yine rtmecenin kullanlmas en uygun yol gibi grnyor. Belki bu konuda yaplacak kapsaml bir inceleme rtmeceyi bir st terim haline getirebilir. * Bi sen eksiktin ay Gm bir ty dikmek iin manzaraya! (Bi Sen Eksiktin Ay) Beklenmedik tehlike nasl rktrse, beklenmedik bir holuk, ho tuhaflk da insan mutlu eder. Bu tr tuhafl ortaya koyan sapmalar yaratclk belirtisidir. Zira yaratclk; zarar vermeyen, bir ekilde birilerinin iine yarayan yeni bir ey olarak deerlendirildiinde, iyilik ve yenilik bakmndan bu tr sapmayla eitlenir. Bu, dorusu bir bakma salncaktaki salnma ya da bir bebei yukar atp tutma oyun ileviyle de koutlanr. Tehlikeyi tatma ve gven duygusu. Gven iinde tehlike. Gvenli ortam ya da kendine gven. nsan ne kadar rahat olursa olsun tekdzelii sevmez. Zaman zaman huzuru ister, aranr ama sevmez. Bir deyiin, bir deyimin ya da bir terimin tmce iinde kullanlmas istenir, beklenir. Bildik bir terimin allmadk bir anlamda sunulmas, anlatmda, sralamada srama, sapma ama sarsan, etkileyen bir sapma, zpr, enerji dolu bir sapmadr. Bu noktada yaratmann, farkl bir rn gerekletirme olarak sapmann, beklenmedik olann, yaam enerjisiyle dorudan ilintili olduunu vurgulamalym. Bu da u demektir: estetik tarihi, poetika temel konusunu yanl yerde aramtr. Gzele olan tutku da sonunda yaamla ilgilidir. Sanat dorudan moral anlamyla ahlak snrlar iindedir. Bu iir de byle bir yaratcl iir iinden rnekliyor. Ben, Nide zerinden Adana cezaevine gtrlmektedir. Kelepelerin bileklerini kesmesi, aracn kaloriferlerinin yanmamas, ayszlk, balarnda prensip sahibi bir baavu.

te ben asndan tm bu olumsuzluklar saylp dklrken, tm olumsuzluklar glgede brakacak, unutturacak bir olumsuzluk, ty diken olumsuzluk, iirsel beklenmedik olan kyor karmza: gm renkli bir ay ; olumsuzluu, yoksunluu, snrlll en son noktasna tayor. Okur, genelde ay ile romantizmi ilikilendirdii iin en son verilenin olumsuzluk dizisinde sunulmas artcdr, sralamada beklenmeyendir. br olumsuzluklara yakmamaktadr. Ama ay nn, birden ortaya kmas yeni bir eksiklii, olumsuzluu gndeme sokuyor. Ay eretilemeli olarak sevgilisinin yerini alyor. Onu artryor Benin iinde bulunduu durumda, sevdiini zlemi olmay, genelletirerek sylersek kadnszl, sevdii kadnszl aktaran bu eksikliin farkna varmas olumsuzlukta zirve noktay oluturuyor. Ay nn gm renginin tye aktarlmas ise ayr bir yaratclk. Yansmadan kaynaklanan aktarmlar resim dilinde bir gereklii iaret olarak, doallk olarak aktarlr. iir dilinde de aktarma kullanlr ancak buradaki aktarmann ilevi farkldr. Buradaki yaln bir aktarma deildir. Ay nn nesneleri renklendirmesi, hayali bir eye de yanstlm, aktarlmtr. Ay szde dikilen ty bile aydnlatmtr airin znelinde. Syleyii ilgin ve yaratc klan budur. Ay , sevdiini artrd iin dikilen ty olumsuz da olsa onu artrann kendisine verdii honutluu ifade etmi olur. Ay na kzm olsa da yine de diktii ty gzellemeden edemez. Bylece mutsuzlukta mutlu elikisini sunan oluyor ay . Beklenmedik oluuyla ve iyiliiyle yaratc, ho geliyor bize. * Hayatta ben en ok babam sevdim. Karaallar gibi yerden bitme bir ocuk arp bacaklaryla ha dt, ha decekNasl koarsa ardndan bir devin, O apkn babam ben yle sevdim. Bilmezdi ki oturduumuz semti, Geldi mi de gidici hep, hepp acele ii!an en gzel gzl maarif mfettii. (Hayatta Ben En ok Babam Sevdim) Bu iir kesitinde iki tr yaratm rneinden sz edilebilir. lki yaratc yineleme. Yinelemeyi yaratc klan beklenmedie bulanm olmasdr. Hayatta ben en ok babam sevdim. Bu dize, iirin hem bal, hem de al ve kapan dizesi. Bylece belirli bir dzenleme iinde kez yinelenmi. iirin kabuu, benin yaras olarak belirginlemi. Bu ifade iinde babam konulatrlm ve ben iin zirve noktas olmu. Bu yinelemenin sz dizim biimine altrlan alc (okur), birden ben ocuk o dev kartlamasnn sunulduu, ama bu kez ocukun konulatrld dizelik bir anlatmla karlayor. Bu da temel

sorunun ben olduunu iaret ediyor. Bu kesitte iki kez kullanlm olan ben adl geleneksel dilbilgisinden rendiimiz zne deildir. Yalnzca burada deil tm kullanmlarda zne deildir. zne sz dizimsel soyut bir kavramdr. Kurudur. Ben adl znenin znelliine aittir. aret edici, altn izici bir ileve sahiptir. Oysa zne iaret etmez, eylemi edimi yapan bildirir. Bildirme kipinin ngilizce ve Franszcadaki karl iaret etmeyi ierirse de bu, bir yeinlik sorunudur. Bildirme ile iaret etme baz dillerde dilbilgisel ulamlama (kategoriletirme) olarak da ayrlr zaten. Burada benin ilevi yalnzca ifadedeki bildirmenin (sevdi+M) dnda, kendini iaret etmesiyle (ben) kalmyor. iiri duygusallatryor. Okurun beniyle btnlemeye bir ba atlyor. Adln deiebilir kimlikli olmasnn da bu balanmada pay var. Benin yinelenmesi, alc benin iinde nlamay salyor. Bu yineleme ve balk art ilk dize yinelemesi, hazrlayc yinelemedir, yaratc yineleme olarak gstermek istediim O apkn babam ben yle sevdim. dizesidir. Burada yaknlatrma ve uzaklatrma ilevlerini birlikte gryoruz. Yinelenerek gelen babam deyii, benin babay sahiplenmesini, kendine yaknlatrmasn , ekincini (euphorie) gsterirken (bu en ok ile de aktarld), o adlyla az da olsa bir uzaklatrma, itin (disphorie) ilemi gerekletirilmitir. Ve bu dize iersinde beklenmedik olan, bir niteleme ve ayni zamanda bir deerlendirme olan apkn szbirimiyle verilmi oldu. apkn sz biriminin arpcl, beklenmedik oluu anlatmda duygusaldan (cinsel olana) bedensel olana ani geiten kaynaklanyor. Bu niteleme ayni zamanda ben o ile koutlanarak sevdim apkn terazisindeki yerine oturuyor. Yani apkn sz sadece bir niteleme deil, ayni zamanda yaknma edimidir. Bu rnekte yaratclk, yalnzca bir szcn kullanlmasnda, ya da bir ilemin kullanlmasnda deil, bir sre iersinde szn ya da ilemin ald deerle belirmektedir. Bu kesitte ikinci bir yaratc ileme dikkat ekmek istiyorum. Uyakla yaplm yaratc ilem. ii/mfettii. Elbette yaratcl salt seslerin durumuna uyak olgusunun biimine balarsak yaratcln parltsn gremeyiz. Oysa yaratc olan sradan olmayandr. Dolaysyla yaamn canllna katld iin iek ama, yeni bir canlnn douu gibidir. Bu uyak birimlerini yaratc klan ses birliine, anlatt kii birliine kar ierdii kartlktr. Yine duygusal olan/ duygusal olmayan kartl kuruluyor. Ve ayni zamanda o iin bir en stnlk durumu daha verilerek, en stnlk perinleniyor: an en gzel gzl maarif mfettii. Yani uyak olgusuna znel abart ve anlamsal kartlk elik ediyor. * Martlar ki sokak ocuklardr denizin (Martlar ki)

Bu benzetmedeki beklenmeyen, farkllk oluturan ey dorudan iliki kurulamayacak iki genin ve bunlarn ilgi alanlarnn yaknlatrlmasdr. Mart ve ocuk ile sokak ve deniz yaknlatrlmaktadr. Mart ile ocuk arasndaki ilgi, martnn beyazl ile ocuun arl arasndaki ilinti olabilir. Sokak ile deniz arasndaki ilgi de; dzlk, aklk, i deil de d olu ve zgrlk olabilir. fadedeki benzetmenin bir kesinleme biiminde gelmesi airin ifade biimine, biemine gnderen bir zelliktir. * Ve lm ki benim bu lml dnyaya gelmemle Beraber dnyaya gelen maallahvar olum Ona ben analk ettim, onu ben elimde byttm -Adam sen de, bir ben miyim lemde olu hayrsz kan Neeyle neideler okuya okuya, iyi sulardan aa Gidiyoruz o lmsz Allahrahatlkversinlere doru Sizin de iiniz rahat olsun, ey arkada kalanlar Bundan byle size anakarada lm yok!.. (Requiem) lmn, airin olu olmas imgesi arpc. Edip Canseverin Sona Kalsa iirinde air, lmn oludur. Her iki imge de yaratcdr. Ayni imgeyi Can Ycel de kullanm olabilirdi. O zaman kopyaclk m devreye girecekti? Ben o kadar kat davranma yanls deilim. Zira imge de tek bana sanatsal yaratcl iaret edebilir. Ama bir imgenin daha nce kullanlm olmas artk onun iirde ya da baka sanat alanlarnda kullanlamayaca anlamna gelmez. Zira sanatsal olann yaratclk sahalar farkl katmanlardan oluur. Yaratclk, farkl katmanlarda gerekletirilmi olabilir. Ama Can Ycel gibi lm oul klm baka biri var mdr acaba? stelik Can Ycel, burada lmn hem anas, hem babas. Ancak ana oluu dourmayla ilgili deil. Babal da gerek babalktan uzak. O yzden konuya mantk erevesinde baklamaz. Ayni anda doduklarna gre ikizi. Bylece ifade alt zemininde yaamn lmle birliktelii vardr. Doum ve lm birliktedir, iiedir. Can Ycelin iir dilindeki yaratclk, lmn oula benzetilmesi imgesi (eretileme) yan sra nkteli, ironik bir gndelik dile srt vermesiyle de ortaya kmaktadr. Bu, dil iersinde kendine zg yaratc kullanmlara varr: maallahvar olum, lmsz Allahrahatlkversinler. Bunlar, allmadk sfatlatrma ve adlatrmadr. Klie kullanmlar eyliklerinden karp anlamlandrlabilir klyor. Bunlardan baka tiyatrolatrma (lmn babasn oynama) da yine gnlk dilin iinden bir yaratclktr. Bu, ona lm karsnda bir ycelik hakk verir. lme tepeden bakabilir. lm onun hayrsz olu olsa da. lmn sayg

duymas gerekendir o. lm, gcn ondan alr. Genetiinde vardr canlnn kart olmak. Alntdaki son drtlkte eyleyen asndan bir kartlama yapyor: (Biz ieriyor BEN)/siz. Bu kartlama lm karsnda, kendisinden farkl, kar anlay iinde olanlarla alay da ieriyor. Biz lme doru yol alrken sizin de ayni yolun yolcusu olduu, dolayl yoldan anlatlyor. Bu drtlkte lmn baka bir adyla karlayoruz. Genel biimiyle uyku. Ancak bu lm uyku ilikisi Can Ycelde lmsz Allahrahatlkversinlere dnyor. Burada yaratc bir amlama sz konusu. Bu ifade yalnzca yeni bir adlandrmann yaratcl ile snrl deil. Kavramsal gnderimleri oklu olan bir adlandrma bu. Dilek ifadesi adlaarak ifadenin amac olan eye (uykuya) gnderiyor. Uyku da lme gnderiyor. Ve u eliik kavramsala geliyoruz: lmsz lmler. Bu amlama ile allm, mekaniklemii bozuyor. Dolaysyla hem bu mekanik kullanma bir gnderme, hem de bu mekanik kullanmn dayand dnya gryle alay sz konusu, lmsz lm elikisine gelindiinde. Bizleen benin lme gle oynaya gidiine karlk, sizin lm sonrasna inanmasna karn (maallah, Allah rahatlk versin sylemleri bu inanca gnderiyor) lmden korkmas elikisinin alt iziliyor. Hatta bir cenaze merasiminde hayatta kalanlarn ruhsal olarak ilerinde ben lmedim sevincini yaamalarna, onlarla alaya da bir gnderim sz konusu edilebilir (ey arkada kalanlar seslenimiyle). Baka bir yaratc kullanm da size anakarada lm yok ifadesidir. Dnyada kullanmnn anakaradaya dntrlmesi salt biimsel bir dntrm deil. Gnderim de deiiyor. Anlamlandrcnn buna dikkatli olmas gerek. Sana/size dnyada lm yok ifadesi dnyal, mal mlk, kendisine destek olabilecek insanlar yanna alm, ileri tkrnda olanlar iin sylenir. Can Ycelin sz de onlara zaten. Ama bilinen deyiteki dnyay daraltyor, snrlandryor o. Anakarann dna, sahip olunanlarn dna dikkat ekiyor. Bu snrllkla dnyay yaam/lmllk mekanna dntrm oluyor, bilindik bir deyii bozarken. 'Anakara' da yine bir deitirim ile Ankara'y, bakent olarak, siyasi ynetimi, gc temsil ediyor diye okunabilir. * lm bir sarmak Gvdemi sarmalyor. st dallara trmanyor usum, Uslan Ey Dil Uslan Artk htiyar Olmaktasn arkn mrldanarak Usul Usul (Bir Daldan Bir Dala)

Can Ycelin bu iirinde biimsel yaratcl gstermek gerek. iir bir ark alntsyla ikiye blnmektedir. Bu szlerin kendisine ait olmadn, air, her sz birimin ilk harflerini byk yazarak gsteriyor. Dorusu bu da yeni bir alnty gsterme biimi. Allmadk bir kullanm. Ancak burada bu kullanmn, ayni zamanda arknn ad olarak sunma olduu da sylenebilir. Bu alntnn ncesinde ve sonrasnda er dize var. lk dizede giderek ykselme sz konusu. Bu ykselme dize uzunluunun artmasyla biim dzeyinde de gsterilmi. Hi sz edilmemi olsa da, bir basamaklanma oluturulmu. Dizelerdeki basamaklanmay dizesel yazl biimiyle alrsak, aaya ini gibi alglayabiliriz. Oysa dize biimiyle bu bir art, yani ykselitir. lle de artan ykselii grmek istersek dizeyi, dizelerin ilk harflerinin oluturduu zemine oturtabiliriz. Ardndan gelen alnt arky bir dzlk, yatay dzlem olarak grmeliyiz, her ne kadar dizelerin uzunluklar eit olmasa da. Tam anlamyla bir resim karsnda olmadmz unutmayalm. Sonraki dize ini basamaklar. Ama bu kez ini, ayni zamanda bir uuruma benzetilmi. Bylece ykselme, k arzusu; bir ini isteksizliine dnm. iirin k ritmi ile ini ritmi ayni deil. lkinde hem biim, hem sesin ritmik hz giderek ykselen (crescendo) iken, inite, her ne kadar dereceli bir sesel ritmik hz giderek den (decrescendo) olarak okunabilirse de, biim dzeyinde bir keskinlik, uurum belirginletirilmi. Bylece d olgusu ayni anda oul anlamlandrmaya am iiri. iirin biim dzeyinde hem ses, hem yaz olarak ortaya koymaya altm biim ile Ahmet Haimin Merdiven iirindeki merdiven biimini karlatrarak iki air arasndaki dnya grne deinebiliriz. Ahmet Haimin iirinde basamaklar tek ynl. Can Ycelin bu iirinde ise iki ynldr. Balangla var ayni sfr noktasnda buluur. Elbette her iki airde de lm hissetmenin ve ona doru yol almann isteksizlii belirgin. Ancak Ahmet Haimde dnyann gzelliklerinden ekilmenin zor(unlu)luu hissettirilirken, Can Ycelde isteksizce de olsa bir bilin, nceden kabullenmilik sz konusudur. Aralarnda (yaam)/ lm anlay konusunda bir fark vardr. Haimde lm konusunda grgl (empirique) bir kabul sz konusu iken, Can Ycelde felsefi (diyalektik) bir kabul sz konusudur. Belki szn ettiim iki ynl merdiven biimi, iiri olutururken Can Ycelin tasarmnda olmayabilir. Ancak bu biim, air tarafndan tasarmlanmam olsa bile, onun, yaam anlay dikkate alndnda, bu biimin, iirde, yorumsal bir rastlant olmad, onun bilinaltndan fkrd sylenebilir. Bitirmeden u noktaya da dikkat ekmeliyim. airin, sanatnn yaratcl, okurun (alcnn) yelemeleriyle can bulur. Bu konuda toplumsal ve ruhsal durum ve kltr (kltrn zemini olarak dnyaya bak, ideolojik tavr, ilgi okuru, yelemede ynlendiren etmenlerdir. Bu yzdendir ki gerek toplumda

gerek bireyde farkl reticiler, farkl yaratm biimleri znenin, znelerin gereksinimlerine, egemen kltr anlayna, politikalara gre ne kar ya da arka plana itilir. Yani genel olarak sanatlarn yaratclklarnn ayrdna varmak, zneye kalr. Notlar: (1) Edimbilim Austin ile ne km bir alan olsa da kkleri Peircee dayandrlmaktadr. (2) J. L. Austinin nl How to do Things with Words adl kitab Trkeye Sylemek Yapmaktr diye evrilebilir. Franszcaya Quand dire, cest faire olarak evrilmitir. Yani bu kitapta kullanlan act terimi yapma anlamnda kullanlmaktadr. te bu noktada Austine itiraz ediyorum. Sylemek yapmak deil, etmektir, diyorum. Ve bu terimin Trkeye edim olarak evrilmi olmasn doru buluyorum. (3) Mustafa Durak; Gstergenin Nedenlilii Nedensizlii ya da Dilbilim iirbilim Ayrm; Yeni Biem; say: 10; ubat 1994, (s: 6-9) (4) Grkan Doan; The Pragmatics of Indeterminacy and Indirectness of Meaning : A Relevance Theoretic Approach to Epigrams and Grafitti in Turkish. Baslmam Doktora Tezi, University of Manchester; 1992 (5) Grkan Doan; Asafora; Dilbilim Aratrmalar iinde; s:131-140