TRK YE CUMHUR YET ANKARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS ULUSLARARASI L K LER ANAB L M DALI

KAZAK STANIN TEHD T ALGILAMALARI VE BLGESEL GVENL K POL T KALARI

Yksek Lisans Tezi

Manar amgunova

Ankara 2006

TRK YE CUMHUR YET ANKARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS ULUSLARARASI L K LER ANAB L M DALI

KAZAK STANIN TEHD T ALGILAMALARI VE BLGESEL GVENL K POL T KALARI

Yksek Lisans Tezi

Manar amgunova

Tez Danman Prof. Dr. Mustafa Aydn

Ankara 2006

 NDEK LER sayfa

KISALTMALAR NSZ GR

7 8 11

I. K ML K VE ETN S TE SORUNLARI

16

A. Kazak Ad ve Kimlii 1. Sovyet Dneminde Azalan Kazak Nfusu ve Demografik Hareketler 2. Kazak Unsurunun Etnik Yeri ve Sorunlar 3. Resmi Dil Sorunu B. Rus Diasporas 1. Kazak Topraklarna Rus Nfusunun Kaydrlmas 2. Rus Gruplarn Etnik Blclk Hareketleri C. Din Faktrnn Ortaya kmas 1. slam Dini ve Kazakistan 2. Radikal Dini Hareketler Sorunu

16 22 28 31 37 37 41 45 45 51

II. BAIMSIZLIK SONRASI KAZAK STANIN VE DI POL T KALARI 54

A. Eski Dzenden Yeni Yapya Geite Kazak Ekonomisi B. Siyasi Durumu 1. Demokratikleme Yolundaki lk Siyasi Olay ve Bamszlk Dnemi 2. Siyasi Partiler 3. Demokratiklemeyi Etkileyen Faktrler C. Bamszlk Sonras Kazakistan D Politikasnn Geliimi 1. Trkiye 2. BDT&Rusya 3. in 4. ABD

54 67 67 71 78 81 84 87 92 95

III. EVRESEL SORUNLAR VE KAZAK STANIN GVENL

99

A. Aral Glnn le Dnmesi 1. evresel ve Siyasal Bir Tehdit Haline Gelen Aral Gl 2. Aral Glnn Kurtarlmas in Yaplan abalar B. Atom ve Atom Silahlar Denemeleri 1. Semey (Semipalatinsk) Nkleer Deneme Alan 2. Nevada Semey Anti Nkleer Halk Hareketi C. Hazar Denizine Bal evre Problemleri

99 100 106 112 112 117 120

10

IV. KOMULARIYLA L K LER NDEK SORUNLAR VE TEHD TLER 124

A. Rusyann Etkinlik abalar 1. Jeopolitik Yaklam 2. Rusyann Gvenlik Kayglar 3. Bamsz Devletler Topluluu (BDT) 4. 11 Eyll Sonras B. Afganistandan Alglanan Dini Terr Tehdidi 1. Taliban Sorunu 2. Uyuturucu Sorunu C. Blgesel G Olarak inin Etkinlik abalar 1. Dou Trkistan Sorunu ( Sincan) 2. anghay birlii rgt ( ) 3. 11 Eyll Sonras Durum

124 124 131 133 140 143 144 150 154 157 159 160

V. BLGESEL GVENL K POL T KALARI

166

A. Snr Sorunlar ve anghay birlii rgt B. Rus-in Stratejik Ortakl 1. Rusya ve inin anghay birlii rgtndeki karlar 2. Orta Asya lkelerinin Beklentileri C. Kazakistann Ulusal Gvenlii D. Orta Asya Birlii Fikri E. Orta Asyadaki Ykselen Deer: Petrol

167 177 178 182 185 189 193

11

SONU KAYNAKLAR EKLER ZET ABSTRACT

199 202 213 214 215

12

KISALTMALAR ABD ASAM ASEAN AYSAM BDT (SNG) BO BM Bkl. CNPC C.P.S.U ev. Der. ECO Ed G/Lt GSYH GUUAM Haz. ICBM IFAS IMF KAS KAZGU KGA Km KzKP M NATO OSCE (AG T) H (IMU) RF SBKP S. SSCB St. Petersburg SUB (SCO) T KA T.C. UNEP UNDP Yay. YY Amerika Birleik Devletleri Avrasya Stratejik Aratrmalar Merkezi Gney Dou Asya lkeleri Birlii Ahmet Yesevi Stratejik Aratrma Merkezi Bamsz Devletler Topluluu Bar in Ortaklk Birlemi Milletler Bakalar China National Petrol Company (in Ulusal Petrol irketi) Merkez Komite ve Sosyal Sosyalist Cumhuriyetler Birlii eviren Derleyen Ekonomik Yardmlama Tekilat Editr Gram/Litre Gayri Safi Yurtii Hasla Grcistan, Ukrayna, zbekistan, Azerbaycan ve Moldova Hazrlayan Ktalararas Balistik Fze Aral Gl iin Uluslararas Yardm Fonu Uluslararas Para Fonu Aral Gl iin Devletleraras Konsey Kazakistan Devlet niversitesi Kolektif Gvenlik Anlamas Kilometre Kazakistan Komnist Partisi Metre Kuzey Atlantik Pakt Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat zbekistan slmi Hareketi Rusya Federasyonu Sovyetler Birlii Komnist Partisi Sayfa Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Sankt Petersburg Sincan Uygur zerk Blgesi anghay birlii rgt Trk birlii ve Kalknma Ajans Trkiye Cumhuriyeti Birlemi Milletler evre Program Birlemi Milletler Kalknma Program Yaynlar Yz Yl

NSZ

Orta Asyann parlayan yldz olan Kazakistan, Sovyetler Birliinin dalmas ardndan zengin petrol ve doal gaz yataklaryla byk glerin dikkatini ekmektedir. Bamszlk sonras ekonomik ve siyasi kargaa iinde kalan Kazakistan bu durumdan kmay baarabilmitir. Dengeli bir siyaset ve istikrarl bir ekonomi ortam yaratarak yabanc yatrmclar lkeye ekebilmi ve olumlu gelimeler kaydetmitir. Sovyet dneminde Kazakistanda Kruevin Bakir Topraklar leme

Planile Rusyadaki Rus nfusun Kazakistana kaydrlmasyla Kazak nfusu azalmtr. Yllarca Ruslarn lehine olan bu oran bamszlk sonras yaplan g ile baka lkelerdeki Kazaklarn vatanlarna dnmeleriyle Kazaklarn lehine dnmtr. lkede gizli yrtlen Kazaklatrma politikas ve resmi dilin tek Kazaka olarak kabul edilmesi Rus asll Kazakistan vatandalarn tedirgin etmitir. Bu tr politikalara ramen Kazakistanda Rusann yalnz Rus kesimi tarafndan deil sekin Kazaklar arasnda da yaygn olarak kullanlmas devam etmektedir. Sovyet dneminden kalan evresel felaketlerin boyutu artk lke snrn am durumdadr. Nkleer atklar, Aral Glnn kurumas, Hazar Denizine bal evre sorunlar lkenin hem ekolojik hem ekonomik belini bkmektedir. Rusyann Kazakistandaki etkinlii Yakn evre politikas ve ardndan Putinin Askeri Doktrini ile desteklenmitir. Rusyann Kazakistana ynelik temel politikasnn ana nedenleri ekonominin tekrar ilenmesi, blgede kalan Rus

diasporasnn korunmas ve lkenin jeopolitik nemini arttran enerji kaynaklarn kaptrmama isteidir. Bu erevede BDT siyasi bir ara olarak kullanlmaktadr. Sincan blgesindeki etnik kargaa inin balangta Orta Asya blgesine temkinli siyaset izlemesine yol amtr. Kazakistan ile var olan 500 yllk snr sorununun zlmesi ekonomi, ticari ve kltrel ilikilerin glenmesi olumlu gelimeler arasndadr. Gcn Rusya ile birletirerek Orta Asyann kalesi olduunu iddia eden in, tek kutuplu dnya dzenine kar kmaktadr. ki nkleer gcn birlik olmas, erevesinde ilikilerin derinletirilmesi ABD dahil dier lkelerin tehdit alglamasna neden olmaktadr. Yllarca Afganistanda devam eden radikal dini hareketler ve uyuturucu sorunu yalnz Kazakistan deil btn blgeyi tehdit etmektedir. 11 Eyll sonras dizginlenmeye allan bu sorun gelecekte daha byk sorun haline gelme riski vardr. lkedeki tm sorunlar aslnda blgeyi de ilgilendirmektedir. Dolaysyla Kazakistann alglad tm tehditler Orta Asyay da tehdit etmektedir. Bu nedenle Nazarbayev, lkede bulunan ekonomik, siyasi ve evresel tehditler, blgeye ilgi duyan byk glerin srdrd byk oyun ve her trl i ve d tehlikelere blge lkelerin tek tek deil birlikte hareket etmelerine dikkati ekmitir. Bu dorultuda Orta Asya Birlii fikrini ortaya koymu ve dier Orta Asya lkelerinin de desteini almtr. Bu tezi Kazakistan hakknda yazmamn nedeni lkemin bu gne nasl geldiini ne tr sorunlarla boutuunu renmek ve paylamak isteimden

kaynaklanmaktadr. Asl amacm Kazakistann tehdit alglad unsurlar belirlemek

ve incelemekti. lkenin sorunlar ayn zamanda Orta Asya lkelerini de ilgilendirdii iin blgenin gvenlik politikalarna da deinildi. Kazakistan hakknda bu konu ile ilgili bilgi edinmek isteyenlere benden sonraki tez almalarna k tutmasn mit ediyorum. Tezin hazrlanmasnda bana manevi destek veren tm deerli arkadalarma sonsuz teekkrler. Bu tezin hazrlanmasnda benden yardmlarn esirgemeyen sayn hocam Prof. Dr Mustafa Aydna teekkrlerimi bor bilirim.

10

GR

Bilindii zere iki kutuplu Souk Sava dneminin zellii, dmanca bir ideoloji ve fiziki tehdidin tartma gtrmez varlyd. 21. Yzylda bunun yerini yava yava, dnya jeopolitiinin ynlendirilmesinde kilit rol oynayan ABDnin savunduu zgrlk, insan haklar, demokrasi, serbest ticaret, uluslararas hukuk, dnyada bar ve istikrarn hakim klnmas gibi deerler ile stratejik ibirlii almaya balamtr.1 Bugn dnyada ekonomik rekabet n plana km ve Souk Sava yerini Jeopolitik Sava almtr. Souk Sava sonras dnemde uluslararas sistemdeki yapsal deiimler ve bununla ezamanl olarak ortaya kan gelimeler, blgesel gvenlik problemlerini d politikann nemli unsuru haline getirmitir. Souk Savan bitmesi, uluslararas siyasi sistemin biimine ilikin yeni eilimler ve kar eilimleri ortaya karrken, ideolojik temellere dayal dmanlk ann yerini daha karmak, deiken ve krlgan bir nitelik tayan dnya dzeni almtr. Yeni dnemde devletlerin d politika yapm sreci ile dier lkelerle ilikileri balamnda sahip olduklar en byk zellik, bamsz davranlar sergileyebilme kapasitesinin artm olmasdr.2 Bu eilimin nemli bir boyutunu da kreselleme, uluslararaslama ve demokratikleme gelimelerine paralel olarak post-Sovyet siyasi corafyasnda ortaya kan yeni bamsz lkelerin de ierisinde yer ald blgesel btnleme hareketleri tekil etmektedir.

1 2

Henry Kissinger, Diplomacy, Simon and Schuster, (New York), 1994, s. 23. Glden Ayman, G, Tehdit ve ttifaklar Souk Sava Sonras Yunan D Politikas, SAEMK, Ankara, 2001, s. 156.

11

Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra hzla artan blgesel atmalar, snr deiimleri, etnik milliyetilik ve nfus hareketleri uluslararas ve blgesel gvenlii dorudan tehdit eden unsurlar olarak belirmitir. Bylesi bir ortamda, blge lkelerinin i yaplanmalar ve d dnya ile ilikilerini tanmlama biimi uluslararas topluluu zellikle komu lkeleri de yakndan ilgilendirmektedir. Kresellemeyi hzlandran sanayi ve teknolojidir. ki kutuplu dnyadan tek kutuplu dnyaya kayta tehlike boyutlar ykselmitir. Kreselleme ulat boyutta dnyadaki gvenlik kavramlarn da deitirmitir. Devletlerin ve toplumlarn gvenlii, bireyler ve gruplar tarafndan daha byk lekte ve sklkla tehdit edilebilir hale gelmitir. Dolaysyla kresel dnemde eskiye gre, daha gl ve yaratc olan birey ve kk gruplar, byk tehditler oluturabilme yeteneine sahip olmulardr. Bunun en belirgin zelliini de hi phesiz 11 Eyll saldrlar oluturmaktadr. Kresel ada gvenlik, hedefleri, yetenekleri, varlklar ve tehdit boyutlar bakmndan byk deiimlere uramaktadr. Yeni dnemde gvenlik tehdidin grnr bir cephesi, snrlar ve ordular yoktur; yine karmzda haritada snrlar tanmlanm lkeler de yoktur. Kresel dnemin rettii bu tehdit/su gruplarnn ortak noktas, dnyann drt bir yanna yaylm, birbirleriyle kar veya ortak dman manifestosunda rtmeleridir. Bu yeni gruplarn yaratt tehdit ve tehlike, yeni bir gvenlik stratejisini ve istihbarat anlayn zorunlu hale getirmektedir. Gvenlik ve tehdit alglamalar, yeni dnya dzenini veya yeni dnya dzensizliinin en fazla etkiledii alandr. Terr rgtleri ve dnya geneline yaygnlam kresel terrizm yeni tehdittir. Yeni tehdidin alt unsurlar ise; insan

12

ticareti, kaak g, uyuturucu ticareti ve kara-parayla uraan organize su rgtleridir. Bu kresel tehditlerin yan sra her lkenin i ve d tehditleri vardr. Hazrlam olduum tezde ise, Kazakistann alglad isel ve dsal tehditler ele alnarak allmtr. Dnya lkelerinde ba dndrc bir hzla meydana gelen endstrileme, petrol son derece nemli bir stratejik madde haline getirmitir. Hi phesiz, 21. yzylda enerji tketimi daha da artacak ve btn dnyada bir kaynak jeopolitii yaratacaktr. Bylece, byk bir olaslkla olumakta olan yeni g merkezleri arasnda mevcut jeopolitik mcadele devam edecektir. Byk lde petrol ve doal gaz rezervlerine, ayrca altn dahil nemli madenlere sahip bulunan Orta Asya ve Kafkasya blgesi dnyann gelecei iin son derece nemli ekonomik deer tamaktadr. Bugn Hazar deniz havzas, 58 trilyon metre kp doal gaz rezervi ile dnyada birinci ve 60 milyar varil petrol rezervi ile dnyada nc olup, stratejik neme haiz bir enerji blgesi oluturmaktadr. Dnyann 21. yzylda daha fazla enerjiye ihtiya duyaca dikkate alndnda Hazar denizi havzasnn ne denli jeopolitik ve jeostratejik nem tad kendiliinden ortaya kmaktadr. Hazrlam olduum tez VI blmden olumaktadr. I. Blmde konu bal: Kazakistandaki Kimlik ve Etnisitedir. Bu konu 4 balk altnda anlatlmaya alld. Kazak Ad ve Kimlii konusu Sovyet dneminde Azalan Kazak Nfusu ve Kazak Unsurunun Etnik Yeri ve Sorunlar eklinde ele alnd. arlk ve Sovyet dneminde Kazakistana kaydrlan Rus nfusunun durumu Rus Diasporas konusunda anlatld. Kazaklatrma politikas ve resmi dilin Kazaka olmas Rus nfusunu ayaklandrm bu da Rus gruplarn Etnik Blclk Hareketini meydana getirmitir.

13

Buna bal olarak lkenin demografik yaps ierisinde nemli bir yer tutan Alman aznlnn lke iin bir tehdit oluturmad aksine Kazak Alman ilikilerinin gelimesinde nemli rol oynad saptanmtr. Yllarca Kazakistanda yasaklanan slam Dininin serbest kal, geliimi ve sorunlar zerinde durulmutur. II. Blmde ise, Bamszlk sonras Kazakistann i ve d politikalarna deinildi. Bu erevede Kazakistan ekonomisi, siyasi durumu ve lkenin d politikasnn geliimi anlatld. Eski Dzenden Yeni Yapya Geite Kazakistan Ekonomisi adl almada Kazakistan ekonomisinin eski dzen sorunlaryla liberal ekonomiye gei srecinde yaad sorunlar incelenmitir. Siyasi durumunda ise Bamszlk yolundaki ilk siyasi olay (Jeltoksan olay), siyasi partiler ve muhalefetin durumu ayrca demokratiklemeyi etkileyen faktrler zerinde de durulmutur. Bamszlk sonras Kazakistann d politikayla tanmas ve gelimesinin yan sra lkede hatta blgede rekabet eden lkelerle de d politikalarna deinilmitir. lk blmde lkenin daha ok ilk yllarndaki geliimi deerlendirildi. Gemiin zerinde durulmas gelecee k tutulmas mahiyetindedir. III. Blmde ise Sovyet dneminin uzants olan evresel felaketler zerinde duruldu. Aral glnn gitgide kurumas bunun sonucunda cevre felaketi, insan ve hayvan salnn bozulmas ciddi boyutlardadr. Atom silah denemeleri, nkleer deneme alanlar ve Hazar denizine bal evre problemleri ksa vadede ciddiyet tamazken gelecekte lkeyi, blgeyi hatta dnyay tehdit edecektir. IV. Blmde Kazakistann Komularyla likilerindeki Sorunlar ve

Tehditler konusu deerlendirildi. SSCBnin dalmas sonras bile Rusyann lkede ve Orta Asyada etkinlii incelendi. Rusyann jeopolitik yaklam, gvenlik

14

kayglar, BDT ve 11 Eyll sonras blgedeki deiimler zerinde durulmutur. Son yllarda Rusyann ABDnin tek kutuplu dnya dzenine kar in ile pragmatik ilikiye girerek Orta Asyada gcn test ederek ibirliinde belirli faaliyetler srdrmesi dikkat ekmektedir. inin blgedeki etkinlik arac , Sincan sorunu, 11 Eyll sonras durum bu konu altnda ilendi. Afganistandan alglanan Taliban ve Uyuturucu sorununa da deinildi. Bu sorun sadece Kazakistann deil Orta Asyann da ban artmaktadr. zellikle tek sper g ABD tarafndan tehdit olarak grlen komu randan Radikal slam Tehdidi Kazakistan iin tehdit haline gelmemitir. Bu konuda temkinli davranan ran, Rusya ile birlikte hareket etmeyi tercih etmektedir. Blge halknn ounluunun Snni olmas, blgede Batnn destekledii yapmaktadr. V. Blmde ise; Kazakistan tehdit eden sorunlar ayn zamanda Orta Asya blgesini de etkilemektedir. Dolaysyla bu blmde Blgesel Gvenlik Politikalar deerlendirildi. Ayrca Kazakistann ulusal gvenlii de anlatld. Sovyet Dneminde bile zlemeyen snr sorunlarnn ile zm, nn amac ve faaliyetleri, Rus-in Stratejik karlar ve dnyann dikkatini eken Hazar petrolne de deinildi. En son olarak tm Orta Asyadaki sorunlara lkelerin tek tek deil birlikte hareket etmeleri gerektiini dnen Nazarbayevn Orta Asya Birlii fikride de incelenmitir. VI. Blmde ise metnin dizini bulunmaktadr. Yararlanlan kaynaklarn bulunduu bu blmde zet ve ekler de mevcuttur. Trkiye modelinin bulunmas ran imdilik yedek oyuncu

15

BLM I

K ML K VE ETN S TE SORUNLARI

A. KAZAK ADI VE K ML

Kazaklar tek bir ulus olarak oluma yolunda uzun ve zor evrim geirmilerdi. Karahanl ve Altn Ordu devletlerinin Trk hakanlklarn oluturan Trk boylar temelinde oluan Kazaklar Avrasyann zengin kltr ve uygarlklarnn tmn barndrmtr.3 1991 ylnda bamszln iln eden Kazakistan doal zengin kaynaklar, 16 milyonu akn nfusu ve zgrln ardndan ykselen milliyeti ve dini duygularyla Orta Asyann gelecek vaat eden cumhuriyetlerinden biri olmutur. Bugn Kazakistan polietnik bir lke konumundadr. Bu kltrel anlamda, demokratik bir lke iin olduka sert koullar anlamna gelmektedir. Nazarbayevin kitabnda syledii gibi,
Biz herkes iin eit hak ve olanaklar salayacak bir polietnik devlet kuruyoruz. Bu durumda lkenin cumhurbakan, anayasann teminat olarak Kazakistan halkna kar, 130 ayr ulus ve halkn tamamna kar sorumluluk tamaktadr.4

Nursultan Nazarbayev, Tarihin Aknda, ev. Fatma Arkan-Serdar Arkan, stanbul, Om Yaynevi, 2000, s. 18. 4 Ibid., s. 8.

16

arlk dneminde balayan Rus g, komu lkelerden kaan Uygurlar ve Dngenlerin yerlemesinin yan sra Kazak topraklar, adeta srgnlerin mekanna dnmtr; Stalin devrinde bir ok millet topluca vatanndan edilerek Kazakistana srlmtr. Bunun yan sra lkeye Koreliler, Almanlar, eenler, ngular, Ahska Trkleri ve dier uluslar topluca srld. Nihayetinde komnistlerin tarm siyaseti neticesinde lke, gmenler yurduna dnt. Sadece II.Dnya Sava yllarnda 400 bin Alman, 403 bin een, 45 bin Karaay, 37 bin Yunan, 21 bin Balkar, 10 bin Koreli Kazakistana g ettirildi.5 SSCBdeki hibir lke bylesi g aknna uramamtr. Elbette ki byle bir etnik toplum iin dengeli bir siyaset izlemeyi gerektirmektedir. Aslnda lkede yaayan farkl etnik gruplar lkenin gelecei asndan istikrarsz ortam ve tehlike anlamna gelmektedir. Eer bar ve huzur iinde yaanmazsa baz blgesel senaryolara gre, bu sorun lke iin daima patlayc dinamit gibi her an patlamas beklenen bir durumdur. Hatta Rus-Kazak arasndaki gerilimlerinin daha da iddetlenmesi halinde Kazak topraklarnn tpk gemiinde olduu gibi, bir ok blgesinin Rus topraklarna katlmas olaslklar arasndadr. Trkede Kazak szc zgr, bamsz, yiit ve cesur anlamna gelmektedir. Kazak adnn nereden ve nasl geldii halen tartmaldr. Almatda Prof. M. Kozbayevin nderliinde bir grup yazar tarafndan kaleme alnan History of Kazakhstan(1998) adl kitapta, 1245 ylnda Msr Memlkler devletindeki Kpak muhitinde hazrlanan Arapa-Kpaka bir szlkte Kazak kelimesinin anlamnn hr ve serbest dolaan olarak verildii zikredilmektedir.6 Bunun gibi bir ok aklamalarda olduu gibi, Kazak tbiri genel olarak hr, bamsz, serbest,
Natsionalny Sostav Naseleniya Respubliki Kazahstan, Kazakistan statistik Ajans, Almat, 2005, s. 12. 6 M. Kozbayev, History of Kazakhstan, Almat baspanas, 1998, s. 15.
5

17

bekr, mert, yiit, heybetli, cesur cengaver, gl, kendi bana buyruk, isyan sonucu ilini ve ulusunu terk edenler manasna gelmektedir. Bir baka aratrmalara gre, Kazak szcne XI. yydan sonraki Trke tarih kaytlarnda rastlanmaktadr. Kazaklardan sz eden ilk metin ise 1534 tarihinde Rusa olarak yazlmtr. Grn olarak Mool corafi rknn zelliklerini tayan Kazaklar Altn Ordu devletinin egemenlii altnda yaayan Kpak oymaklarndan meydana gelmilerdi.7 Kazak halk, 15.yzyln ortalarnda Deti-Kpak yani Kpak

bozkrlarndaki Trk kavim ve kabileleri arasndaki i ekimeler sonucu etnik bir topluluk olarak tarih sahnesine kmtr. Kpak bozkrndaki gebe zbek ulusunun han, Ebul Hayr Hann hakimiyetini tanmayan Ak Orda (Altn Orda mparatorluunun dousu) Han Urus Hann torunlar Canbek ve Kerey Sultanlar Aral yresindeki yurtlarn brakarak, kendilerine bal kabile ve urularla birlikte Talas ve u rmaklar arasndaki bozkra g ederek Kazak Hanln kurmulard. Bu hanln deiik Trk boylarndan oluan halkna Kazak ad verildi. Zamanla gelien ve glenen Kazak Hanlnn nfusu, Kasm Hann hakimiyeti srasnda (1511-1523) bir milyon kiiye ulamt.8 lke topraklar Cze (Orda) ayrlan Kazak hanlklar zaman zaman d saldrlara kar birleseler de hibir zaman bir at altna toplanmay

becerememilerdi. Bu zellikleri nedeniyle srekli olan d saldrlara ve basklara dayanamayan bu hanlk ayr tarihlerde Rus arlna katlmlard. M.B. Olcottn belirttii gibi,

storiya Kazakhstana s Drevneyikh Vremen do Naikh Dney (oerk), Almat, 1993, s.10.
8

Kazakh SSR. Kskaca Enziklopedia, Tom: I, Almat, 1984, s. 8-10.

18

Kazak hanlnn ykl, Kazak halknn sonu demek deildir. Fakat Kazaklar bundan sonra zaptedilmi olarak, smrge ynetimi altnda yaayacaktr.9

Kazaklar ksmen farkl ulusal gelime tarihini izlediler. Kazak kabileler 14. yzylda pratik nedenlerle birbirleriyle dayanmaya gemilerdir. Dil ve din benzerliinden tr 15. yzylda ortak bir kltrn ortaya kt grlmtr. Dil ve kltr kabileler arasndaki iletiimi kolaylatrdysa da uzun sre dayanan ba, o dnemdeki ortak karlar olmutur. Gebe halk olan Kazak kabilelerinin, ekonominin belkemii olan srlerine yaz-k otlak salama abas gibi ortak sorunlar nedeniyle dmanlara kar birlemeleri bunu gstermektedir. Orta Asyadaki gebelik hayatnn uluslarn eklini, kltrn ve dilini belirlemede nemli pay vardr. Gnmzde modern bir Kazak kendini ncelikle bir Kazak olarak tanmlar, ardndan atalarnn ait olduu cz, airetini en son olarak da Mslman olduunu belirtir. Burada halen Kazak halk kltrnde etkisi olan aman kltrn de unutmamak gerekir. Ksacas Kazak kimlii ve siyasal bilinci kltr, sosyal dzen ve tarihsel gemi gibi somut elerden tremitir. Kazak topraklarnn arlk Rusyas tarafndan ele geirilmesiyle Kazaklar gebelikten zorla yerleik iftilere ve kendi lkelerinde ikinci snf vatandaa dntrldler. Usuz bucaksz bozkr arazileri nceleri Rus otoritesine bal olan Sultanlar (bunlar hanlarn valileri olarak grev yapmaktaydlar) tarafndan idare edilirlerdi. 1868de Sultanlk ortadan kaldrlarak Kazaklarn arazileri drt oblasta (blge) ayrlmtr. Bunlar Turgay, Akmolinsk, Semipalatinsk ve Semireyeydi. Bu drt blge Rus bir askeri valinin ynetimine verildikten sonra daha kk birimlere

M.B Olcott, The Kazakhs, Stanford, Hoover nstition Pres, Stanford University, 1987, s. 26-27.

19

blnd.10 Alnan bu tr idari nlemler Kazaklarn ulus olma duygusunun ykselmesinde kalc bir etki yapmtr. Toprak artk ulalmaz bir zenginlik haline geldiinden Kazaklar topraa farkl bir nem kazandrmlar ve kendi aralarnda ata mekan adn vermilerdi. Ana vatanlarn yani yurtlarn korumak adna her trl ittifak yollarn aramlar. Ruslarn toprak ve idari politikalarna kar duyulan nefret, Kazaklarn slama ve Trklk akmna daha da ilgi duymasna neden olmutur. Karpata gre, Kazaklar Panislamclk yerine Pantrklkle daha fazla ilgilenmeyi tercih etmilerdi. Kazakistanda srekli milliyetilik hareketlerinden dolay bir Rus basks varken, zbekistanda daha ok dini hareketler olmaktayd. Sovyet rejimi altndaki toprak politikas daha da ktyd. ou hala hayvan yetitiricisi olan Kazak iftilerin 1930larda zorla tarma yneltmek iin birlik haline getirilmesi yaygn ala, bunun sonucunda milyonlarca kiinin lmne ve Kazakistandan ine toplu glere neden olduu gibi bu tr olaylar, halkn Ruslara olan nefretini daha da arttrmtr. Ruslarn her olumsuz basks, milliyetilik ruhunu daha da arttrmtr. Buna karn iftliklerdeki dzenli yaamn ocuklarn okula gitmesiyle okur-yazar orannn artmas ve ekonominin dengeye kavumas gibi, gebe yaamndan daha olumlu etkileri de olmutur. Sovyet rejiminin Kazaklarn uluslamasna temel katks, Kazakistann 1920lerde bamsz bir idari birim olarak ve ardndan da 1936da bir Birlik Cumhuriyeti olarak tannmas oldu.11 Bylece Ahmet Baytursnolu ve dier aydnlarn 1913te dile getirdikleri Kazak ulusu fikri, Kazaklarn iyi tanmlanm
10

Kemal H. Karpat, Trkiye ve Orta Asya, ev. Hakan Gr, stabbul, mge Kitabevi Yaynlar, 2003, s. 135. 11 Ibid., s. 138.

20

snrlara sahip topraklar iinde bir cumhuriyet olarak ortaya kmasyla desteklendi. Merkezi ynetimin dil ve ulusuluk politikalar, Kazaklarn dier Trki gruplarla olan birlik duygusu zayflatlm fakat bu unsurlar, Kazaklarn kendi etnik ve blgesel ulusuluunu salamlatrmtr. Milli duygularn halka romanlarla, iirlerle ve kendileri kurduklar gazeteyle ulatrmaya alan bu aydnlar bunu canlaryla demilerdi. Kuruna dizilen bu aydnlarn 1990lara kadar uzun yllar boyunca adlarnn anlmas, lehinde konuulmas ve yazlmas, eserlerinin baslmas, yaymlanmas ve okunmas bir sutu. Bu aydnlardan Mirjakp Duvlatolunun 1991de yeniden baslan Uyan Kazak (Oyan Qazag) isimli eseri tam anlamyla bu duyguyu iermektedir: Gzn a, uyan Kazak , kaldr ban, Kzindi a, Qazag kter bast!

Geirmeden karanlkta bouna hayatn. tkizbey garangda beker bast! Vatan gitti, din gitti, vaziyetin perian, Kazakm, deil imdi yatma zaman. Cer ketti, din naarlap, hal harap bop, Qazagm, endi catuv jaramast!12

(Oyan Qazag, 1991-4)

Bu eserin ilk msralarnda grld gibi, bu tr iirlerin halkn milli duygularnn uyann etkiledii ortadr. Bugnn Kazakistannda kimliin birinci aamasnn temelini sivil ve politik birlik oluturmaktadr. Kazakistanllarn ortak politik deerleri vardr. Bu deerlerin sivil Kazak halknn bilincinde balca ve ar basan bir konuma getirilmelidir. Demokratik toplumda tm ulusal gruplarn haklar yasalarca ve gvenle

12

Feyzullah Budak, Kazakistan Dn Bugn Yarn, Ankara, Ocak Yaynlar, 1999, s. 297.

21

korunmaldr. Kazakistanda nfusun etnik, dini ve kltrel ok yapll homojen bir ulus yaratmay yani tek bir Kazak ulusu yaratmay olanakszlatrr. Ayrca zgrl ve demokrasiyi tadan lkede, Sovyetler Birlii tarihinde hznle biten zora dayal asimilasyon yntemi de reddedilmitir. lkede tm vatandalarn karlarnn eit dzeyde savunulmas birlik ve istikrarn da temelidir. Bunun aksinin savunulmas istikrarszla neden olacandan ekonomik, siyasal ve sosyal gelimeyi de engelleyecektir. Nazarbayev de devlet ynetiminde bu ynde bir tutum sergilemektedir. Etnik gruplarn Kazakistana nasl, ne zaman ve hangi amala geldii gibi tartmalar yerine toplumun bar ve huzuru iin bir arada yaamann ilkeleri hem devlete, hem de bireyler tarafndan yerine getirilmelidir. Yllarca tutsak edilen milli ve dini duygularn serbest kald gnmzde bu duygularn halkn elinden zorla alnmas ve yasaklanmas olanakszdr. Zaten bu duygulara zlemle sarlan halk bunu brakmaya istekli de deildir.

1. Sovyet Dneminde Kazak Nfusunun Azalmas ve Demografik Hareketler 1989 yl nfus saymnda Kazakistanda 130 ayr etnik grup kaydedilmitir. Bu da lkede etnisite konusunun ne kadar nemli ve hassas olduunu ortaya koymaktadr. 1989 saymna gre, nfusun %42sini Kazaklar, %36sn Ruslar ve %5.4 Ukraynallar ve geri kalan da dier etnik gruplardan olumaktayd.13 Kazak ynetimi Moolistan ve indeki Kazaklar anavatanlarna geri getirmeye ynelik cazip projeler yaplm ve bunun sonucunda lkede Kazak nfusunun artmasna

13

Maka Tatimov, Kazak Alami, Almat, 1993, s.17.

22

katkda bulunulmutur. Ayrca Ruslarn Rusyaya gmeleri ve Almanlarn kendi lkelerine gitmeleri sonucunda bu oranda iyileme gzkmtr. 1999 ylnda Kazakistanda yaayan 16.8 milyon nfusun %53.4n Kazaklar, %30nu Ruslar, %3.7ni Ukraynallar, %2.4n Almanlar, %1.4n Uygurlar ve %6.6sn dier milletler oluturmaktayd.14 Sovyet sistemini kapsayan 1917-1991 yllar erevesinde lkenin geliimi elikili olmutur. Bilim alannda byk baarlar sanayileme, kentleme, devlet ekonomisinin deiik alanlarnda kadro yetitirilmesi, eitim dzeyinin ykselmesi gibi ilerlemelere karn Sovyet sisteminin Kazak halkna kar ulusal bask politikalar srmt. 1907-1912 arasnda Rusyann Avrupa blmnden iki milyon drt yz bin Slavn tanmas, 1930-1940 arasnda ise, Korelilerin, Polonyallarn ve cephe blgesi nfusunun da Kazakistana tahliyesi sonucu ne acdr ki, Kazak nfusun oran %30ainmi ve Kazaklar kendi topraklarnda aznlk durumuna dmt.15 Bu nedenle Kazakistan dier Trk kkenli cumhuriyetlerden ok farkl bir konumdadr. Yukarda da bahsi geildii gibi, bamszln ilnndan bu gne dek Kazak olmayan unsurlar srekli olarak lkeden g ederken, BDT cumhuriyetleri, Moolistan, in ve dier lkelerden gelen Kazaklarn lkeye dnleri iin her trl tevik verilerek iskn ettirilmitir. Nazarbayev ynetimi, Kazakistanda Kazak nfusunu artrmak bakmndan ok dikkatli ve zendirici bir politika izlemektedir. Nazarbayevin Kazakistan dnda yaamakta olan Kazaklara zel ilgi gstermesinin

14 15

http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/index.html. Saule Baycaun, Bamszlktan Gnmze Kazakistan Politikas ve demokrasi Yolundaki Gelimeler, Avrasya Dosyas, Cilt 7, Say 4, s. 71.

23

nedeni, bugn yeryzndeki toplam Kazak nfusunun yaklak 1/3inden fazlasnn yani, 4.5-5 milyon kiiye yakn ksmnn lke dnda yaamasdr.

Tablo 1. D lkelerdeki Kazak Nfusunun Dalm RUSYA ZBEK STAN TRKMEN STAN KIRGIZ STAN MOOL STAN DOU TRK STAN AFGAN STAN TRK YE 1.050.000 1.500.000 70.000 95.000 110.000 1.540.000 30.000 25.000

Kaynak: Kesici, Kazakistann Nfus Stratejisi ve Deien Demografik Dengeler, Avrasya Etdleri, Sonbahar-K 2003, T KA, s. 79.

Eyll 1992de eski bakent Almatda hkmetin giriimleriyle eitli lkelerden gelen Kazak diasporasnn temsilcilerinin katld I. Dnya Kazak Kurultay topland. Burada d lkelerde yaayan Kazaklarn Kazakistana dnn abuklatracak bir Daimi Komite kuruldu. Bu komite, anayurtlarna dnen Kazak gmenlerin yeniden yerlemesine engel oluturan sorunlar belirlemek ve bunlara zm yollar aratrmakla grevlendirilmitir. 1991 ylnda 30.000 Kazak baka lkelerden kuzey Kazakistana gelip yerlemi, bu say Kurultay sonras 1993te 45.000e ykselmi ve 1994te ise Moolistanda yaanan 140.000 civarndaki

24

Kazakn nemli bir ksm lkeye g etmitir. Ayrca ran, Afganistan, Trkiye ve BDT lkelerden de az da olsa gler gereklemitir. Kazak nfusunun ounlukta yaad Dou Trkistandaki Kazaklarn g in hkmeti tarafndan olumlu karlanmamt. ki lke arasnda gle ilgili bir anlama da yaplmamt.

Dolaysyla Dou Trkistandan lkeye g edebilmi Kazaklarn says 15 bin kiiyi bulabilmitir.16 Kurultayn ikincisi tam on yl sonra 23-24 Ekim 2002de Trkistan ehrinde yapld. Bu kurultaya 34 lkede yaayan Kazaklar temsilen 400 delege katld. Kurultayda Kazakistan dnda yaayan yaklak 5 milyon Kazak nfusun sadece 216.500nin anayurduna dnd ve hatta gelenlerden bir ksmnn geri dnd tespit edilmitir.17 Bu bakmdan daha ciddi tedbirler alnmal, ciddi g yasalar karlmasn salanmal ve bu mesele milli bir dava haline getirilmelidir. Bu kurultayda en ok dikkati eken gelime Dou Trkistan Kazaklarnn temsilcileri ve in Hkmetinin tercmanlarnn da kurultaya katlmas olmutur. Bu blgede 1.5 milyondan fazla Kazak nfus yaadndan nemlidir. lkenin bamszlk sonras demografik hareketlerine bakldnda, Ocak 2005de Kazakistan nfusunun gler nedeniyle 17 milyon kiiden 14.820.855 kiiye geriledii belirlenmitir. Bu nfusun 8. 266.415 kiisi yani %55.78i Kazaklardan; 4.196.525 kiisi ya da %28.31i Ruslardan, kalan 2.357.915 kiisi %15.98i dier etnik topluluklardan olumaktayd.18 Bamszlk sonras gler nedeniyle

Kazaklarn nfusu artarken, Rus ve dier etnik topluklarn nfusunda gerileme

A. Kayyum Kesici, Dn Bugn ve Hedefteki Kazakistan, stanbul, IQ Kltr Sanat Yaynclk, 2003, s. 261-262. 17 Ibid., s. 262. 18 Ibid., s. 265.

16

25

olmaktadr. Kazakistanda yaplan Kazaklatrma politikasyla huzursuzluk yaayacan dnen Ruslarn Rusyaya gitmelerinin yan sra Almanlarn da kendi vatanlarna topluca gt grlmektedir. lkede nemli iki etnik topluluk olan Kazak ve Rus nfusu arasndaki farkn Kazaklarn lehine bir gelime gsterdii aadaki tabloda grlmektedir.

Tablo 2. Kazakistann Etnik Yaps (%)

1926 Kazaklar Ruslar Ukraynallar Almanlar zbekler Tatarlar Belaruslar Uygurlar Koreliler Azeriler Dungenler %57.6 %19.7 %13.7 %1.5 %1.9 %1.3 %0.4 %0.6 %1.6 %0.2 %0.1 1959 %30.0 %42.7 %8.2 %7.2 %1.5 %2.1 %1.2 %0.6 %0.8 %0.4 %0.1 1970 %32.6 %42.4 %7.2 %6.6 %1.7 %2.1 %1.5 %0.9 %0.6 %0.4 %0.1 1979 %36.0 %40.8 %6.1 %6.1 %1.8 %2.1 %1.2 %1.0 %0.5 %0.6 %0.2 1989 %39.7 %37.8 %5.4 %5.8 %2.0 %2.0 %1.1 %1.1 %0.6 %0.5 1991 %41.1 %37.3 %5.3 %5.1 %2.1 %2.0 %1.1 %0.6 1995 %46.0 %34.7 %5.1 %3.2 %2.3 %2.0 %1.0 %1.3 %0.6 %0.6 1999 %53.3 %29.9 %3.6 %2.3 %2.4 %1.6 %0.7 %1.4 %0.6 %0.5 %0.2 2002 %55.7 %28.3 %3.3 %1.8 %2.6 %1.6 %0.6 %1.4 %0.6 %0.5 %0.2

Kaynak: K. Kesici, Kazakistann Nfus Stratejisi ve Deien Demografik Dengeler, s. 87.

Tablodan anlalaca gibi, demografik adan zaman Kazaklardan yanadr. Yllarca Ruslarn, Kazakistan Ruslatrma politikasna boyun een Kazaklar sonunda 1926 ylndaki %57.6 oranna 2002de %55.7 oranyla yaklam durumdadr.

Kazakistanda nfus art az olduundan bu oran 2005te de ayndr.

26

Kazak demograf Prof. M. Tatimovun tespitlerine gre, dnyadaki Kazaklarn toplam nfusu 2002 ylnn ortalarna doru 13.500.000 kiiye ulamtr. Bunun yaklak 5 milyonu d lkelerde yaamaktadr. Bundan sonraki dnemlerde, Kazaklarn toplam nfusunun her yedi senede bir 1.000.000 kii artmas beklenmektedir. 2002de %28e gerileyen Rus nfusunun bugn iin lkede etkisiz olduunu sylemek yanl olur. lkedeki demograflarn tahminine gre, bu gerileme nmzdeki yllarda da devam edecektir. Bu balamda lkede Ruslarn, 2010 ylna doru lke nfusunun %20sini, 2020 ylna doru ise %15ini oluturacak ekilde azalmas beklenmektedir. Bu durum gerekleirse Ruslarn uzun vadede Kazakistan nfusunun sadece %10luk bir ksmn oluturacak bir aznlk konumuna gelmesi kuvvetle bir muhtemeldir.19 Sonu olarak, Kazaklarn ulusal devlet yapsn glendirmeleri, lke nfusunu da mutlak ounluk statsne kavuturmalaryla dorudan ilgilidir. D lkelerde yaayan Kazaklarn en azndan yarsnn Kazakistana dnmesiyle lkedeki Kazak nfusunun oran %70-80lere ykselecektir. Bu da Kazakistann ulusal ve niter yapsn korumasnn temel gvencesi olacaktr.20 Grld gibi, kendi lkesinde aznlk haline getirilen yerli Kazaklarn lehine durum deimeye balad. lke nfusunda mutlak ounluk statsne kavuma amacna ulamak iin, izlenmesi gereken yollardan biri, lke Kazak nfus artn tevik etme tedbirleridir. Bu tedbirler ise Kazak nfusunun devaml

artmasn salamak ve d lkelerde yaayan Kazaklar anavatanlarna geri dnn salamaya ynelik abalardr. Bu bahsedilen yollar denenmi fakat fazla sonu
19 20

Maka Tatimov, Kazak Alami (Kazaklarn Says Ka), http://www.kazakhstan-gateway.org. A. Jaganova, Demografiyalk Damu- Elimizdin Ulttk Kauipsizdiginin Bast Kepili, Kazak Eli Dergisi, N 20, Temmuz 2003, s. 4-5.

27

alnamamtr. Tersine lkeye gelen Kazaklarn geri gittikleri gzlemlenmitir. lkedeki Kazak olmayan unsularn lkeyi terk etmeleriyle Kazaklar lehine bir homojenleme sreci balam ve Kazaklar %55.7 gibi ounlua ulamtr. Fakat lke btnln tehdit eden tehlikeler tam anlamyla bertaraf edilememitir. rnein, Rus nfusun arlkta olduu kuzey blgelerindeki bir ksm vilayetlerin, tevik edilen ayrlk hareketler sonucunda lkeden kopma tehlikesi halen vardr. Bu bakmdan d lkelerde yaayan 5 milyon civarndaki Kazak nfusu byk nem tamaktadr. imdiye kadar yaplan Dnya Kazak Kurultaylarnn fazla sonu vermemesindeki sebepler ise, hkmetin d lkelerde yaayan Kazaklar anavatanlarna dnmeye tevik edici ciddi tedbirler almamas, ciddi g yasalarnn karlmamas ve kartlsa bile uygulanmamasdr. En azndan d lkelerde yaayan nfusun yarsnn geri dn salanrsa, lkedeki nfus sorunu zme kavuacak ve Kazak nfusunun oran daha da ykselecektir. Bu da lkenin blnme tehlikesini ortadan kaldraca gibi, ulusal ve niter devlet yapsn korumasnn temel gvencesi olacaktr. Kazaklar kendi lkelerinde mutlak ounluu ulamad srece, nfus sorunu, i ve d politika kararlarn etkileyen nemli bask unsurlarnn biri olarak kalacaktr.

2. Kazakistandaki Kazak Unsurunun Etnik Yeri ve Sorunlar Tarihsel srete Kazaklar tek bir ulus olma yolunda uzun ve zor evrim geirmilerdi. Bana gelen tm olumsuzluklara ramen, Kazaklar sadece dilini ve ruhunu korumakla kalmam ayn zamanda atalarndan miras kalan bugn de adna Kazakistan dediimiz engin topraklar koruyabilmitir. Kazaklarn ounluk olarak

28

yaad blgeler ise Kzl Orda (%90.7) ve Atraudr (%82.1). Dier blgelerde bu oran %20 ile %65 arasnda deimektedir. Kazaklarn blgeye gre dengesiz dalm arlk dnemi ve Sovyetler dneminde daha youn olarak bakir topraklar tarma ama plan erevesinde gereklemitir. lkenin en verimli blgelerine ve daha ok ehirlerine Rus g yerletirilmitir. Kazaklar ekonomiye toplam nfus iinde %35lik oranla katlmakta bunlardan %22si sanayide almaktadr. Nfusun ounluu tarmla ve %70den fazlas hayvanclkta uramaktadr. Dolaysyla Kazaklarn byk kesimi krsal kesimde yaamaktadr.21 Kazaklarn ulusal bilin patlamas 80li yllarn ikinci yarsnda

gereklemitir. Bununla ilgili Kazaklarn etnik bilincinin bymesinde Jeltoksan Olaynn (Kolbin Olay) etkisi byktr. Kazaklarn ulusal bilinci 1986daki bu olay dikkate almazsak sakinliini korumu ve dier etnik gruplara kar tarafsz ve hogrl davranlmtr. Nazarbayev reformlar gerekletirmeye alrken her ne kadar kltrde ve eitimde Kazaklatrma politikas gtse de, lkede yaayan Rus nfusun younluundan dolay dengeli bir politika izlemektedir. Anayasadaki vatandalk kavram gereince lkede yaayan herkes milliyetine baklmakszn Kazakistan vatanda saylmtr. Bamsz bir devlet olarak Kazakistann, Kazakay resmi dil olarak iln etmesi Rus nfusun tepkisiyle karlamasna neden olmutur. 29 Ocak 1993te kabul edilen anayasa, Kazakann resmi devlet dili olduunu onaylarken, Rusay da halk arasnda kullanabilecek bir iletiim dili olarak kabul etti. Kazak dilinin ve kltrnn yaygnlatrlmas iin Kazak Tili (Kazak Dili) adnda bir rgt oluturulmutur. Bu
21

Saule Baitzahaunova, Kazakistanda Kazak Unsurunun Etnik Yeri ve Etnik Sorunlar, Stratejik Analiz, Cilt 1, Say 3, Temmuz 2000, s. 54.

29

rgtn ubeleri sayesinde tm lke apnda Kazak okullar alarak Kazak dilinin retilmesine ynelik programlar dzenlenmi ve ulusal gnlerin kutlanmas geleneinin yerletirilmesi iin faaliyetlere giriilmitir. Dier taraftan, lkedeki 5 milyon civarndaki Rus nfusun sadece %1nin Kazaka bildii tahmin edilmektedir. Kazakistanda uygulanan etnik politikalar her iki toplumun da milliyeti unsurlar tarafndan tepkiyle karlanmaktadr. Kazak milliyetileriyse, Nazarbayevin uygulad Kazaklatrma politikasn yetersiz bulmakta ve Kazak ulusal kimliini gelitirmek iin yeterince aba sarf edilmediinden yaknmaktadr. Rus milliyeti kesimi ise, Kazakistandaki Rus politik ve kltrel varlnn tehlikede olduunu dnmektedirler. Bilindii gibi, lkede en ok korku ve kayg duyulan olaylar ise, etnik atma ve kuzeydeki Rus aznln Kazakistandan ayrlp Rusyayla birleme olasldr. Bu erevede ok hassas ve itinal davranan Nazarbayev lkede etnik bar hep destekleyerek imdilik istikrar salamay baarmtr. Hatta bu konuda hassas ve titiz olan Nazarbayev, lkedeki btn uluslarn sorunlaryla ilgilenebilmek iin Kazakistan Halk Asamblesini kurmutur. lkede ounluk oluturan Kazaklar ve Ruslarn haklar gndemdeyken, dier aznlklar ihmal edilmektedir. Bu eksiklikleri telafi etmek zere Kazakistan Halk Asamblesi kurulmutur. Asamble, lkedeki etnik uluslarn kltrlerini gelitirmede ve tm problemlerini zmede byk rol oynamaktadr. Ayrca lkede kk ve byk apl her milletin kltrel etkinlikleri Asamblenin giriimleriyle yaplmaktadr. Bu tr almalar ok uluslu lkede yaayan halklarn demokratik bir ortamda birlik, beraberlik, bar ve huzur iinde yaamalarn salamak amacn tamaktadr.

30

Bamszlkla birlikte Kazaklarn kendi ulusal devletini oluturmasna zellikle Ruslar kar kmaktadr. Kazaklarn lke nfusunun yarsn

oluturduklarndan bunun, dier etnik gruplarn haklarna tecavz olduunu ileri srmektedirler. Fakat gerekte esas lkenin sahibi olan Kazaklarn etnik zelliklerine gre devlet kurmas doaldr. Kald ki lkedeki az miktardaki ar milliyetiler dndaki Kazaklar tm etnik gruplara kar dostluk ve samimiyetten yanadr. Bir ok aratrma Kazaklarda Rus kart eilimi olmadn, Rusa bilmeye ve Rus kltrn tanmaya kar olmadklarn ortaya koymaktadr. Zaten Kazaklarn tepkisi Ruslara, Rus diline ve kltrne deil, yllarca yrtlm Ruslatrma politikasna kar olmutur. Bunun en bariz rnei, N. Kruevin Herkes Rusa konumaya balad an komnizme ulatk demektir szdr. Kazaklarn milli zelliklerinden olan dayankllk, sosyal adalet duygusu, konukseverlik, hogr, fedakrlk ve toplumsal seferberlik kabiliyetleri dier etnik gruplara kar hogrnn temelidir.

3. Resmi Dil Sorunu Sovyetler Birlii dneminde, Ruslatrma gayretleri tarih ve kltr alanlarnda olduu gibi, dil alannda da grlmtr. Kazakistanda Rusa eitim, Rus igali ile birlikte balamtr. Kazak dili, Ural-Altay kmesine mensup Trk dillerden Kpak grubunun bir yesidir. 1928e kadar Arap alfabesi kullanlm, sonra Moskovann zorlamasyla Latin alfabesine dnlmtr. 1940 ylnda ise Kiril alfabesi kabul ettirilmitir. arlk hkmeti, Kazaklarn okuduu okullarda Ruslatrmay ana ilke olarak uygulam ve bu okullar araclyla kendi smrge ynetimine kadrolar yetitirmitir. Bu okullarda Kiril harfi Kazakaya uyarlanarak

31

retim yaplyordu. arlk Rusyasnn kltr ve eitim politikas, hakimiyeti altna ald milletleri Ruslatrma esasna dayanyordu. Rus hkmetinin bu konudaki tutumu hibir tereddte yer brakmayacak kadar akt. Nitekim, 1870 ylnda Rus Halk Eitim Bakan A. Tolstoy yle yazmt; lkemizde yaayan geri kalm halklar eitmekteki esas gaye, onlarn muhakkak
Ruslatrlmas olmaldr. Bylece onlar, Rus halkyla karp, eriyip gideceklerdir.22

Nazarbayev Rusyann bu politikasnn Kazak halkna etkilerini u ekilde dile getirmitir;

1917 htilalinden sonra da Kazak milletini yok etme, asimile politikas uyguland.

Kazaklarn hafzalarndan gemii silmek iin, btn yntem ve metotlar denendi. Dediler ki, Kazaklar ihtilalden nce mmi millettiler, okuma ve yazma bilemezlerdi. Gya, Rus milletinin yardm sayesinde gzleri alm, aydnlanmlardr.23

Buna karlk Kazaklar kendi geleneksel eitim kurumlarn korumakta da kararl olduklarn gsterdiler. Kazak aileleri ocuklarn ou Mslman mekteplerine ve medreselerine gnderiyorlard. Bunun zerine arlk hkmeti Kazak bozkrlarnda Mslman mekteplerinin almasn engelleyici nlemler almt. Bu erevede, Rusa, Rus olmayan halklarn ikinci ana dili iln edilmi, ok uluslu Sovyet Cumhuriyeti haline getirilen Kazakistanda devlet eliyle iki dillilik propagandas yaplmt. Bu almalar sonucunda, Kazaka lkesinde ikinci dil konumuna derek, Rusa n plana kartlarak birinci dil statsne ykselmiti. Bunlarn sonucunda Kazaklarn %60 Rus dilini rahatlkla konuurken, Ruslarn ancak %1i Kazak dilini renmiti. Kazaka gnlk yaantnn dnda resmi
22 23

Kesici, Dn Bugn ve Hedefteki Kazakistan, s. 143. Mehmet Saray, Kazaklarn Uyan, Ankara, T KA Yaynlar, 2004, s. 209.

32

yazmalarda, ynetim birimlerinde, diplomatik ve askeri alanlarda yksek renim kurumlarnda hi kullanlmyordu. Kitaplarn %95i Rusa baslrken, televizyon programlarnn %70i Rusa yaplyordu. Ayrca kentlerin, yerleim birimlerinin, kolhozlarn, sovhozlarn, gllerin, rmaklarn ve dalarn adlar da Rusalatrlmt. Elbette ki bu durum, Rus dilinin konumunu glendirmiti. Byle bir dil politikasnn asl amac, her eyden nce Rusa bilmeyen insanlarn sosyal statlerinin ykselmesini engellemek olmutur. Gerekten de lkede okumak, meslek ve kariyer sahibi olmak isteyen insanlar mutlaka Rus okullarna gidiyor ve ocuklarn da bu ynde gelitiriyorlard. Ruslatrma abalarnn bugn blgede yaayan halklarn kimlikleri zerindeki etkileri gz ard edilemez. Yani ulusal birliini

salamlatrmaya alan lke ayn zamanda Ruslardan devraldklar bir ok kurumla da mcadele etmek zorundadr. Aslnda dil, edebiyat ve tarih kltrel kimliin en nemli temel talarndandr. Bundan dolay, hegemonya arayndaki bir g tarafndan yerel ve milli direniin krlmas iin ncelikli hedefleri olutururlar. Bunun bilincinde olan Rus dil politikasnn iki nemli amac vard: i) Trkenin Orta Asyada tek dil olmasn engellemek, ii) Rusann yaygnlamasn salamaktr. Bunun iin de temel politika izlemitir: a. Yerel leheleri vurgulayarak farkllklar krklemek. b. Alfabelerini deitirip farkl olanlar uygulamak. Kiril alfabesine geilen lkenin dil yapsnda tahripler meydana gelmitir. Byle bir politika, lke ve blge halkn asrlk eski kltrel mirasndan alkoymu ve onlar dilsel, etnik ve blgesel anlamda blmeyi baarabilmitir.

33

c. Rusa renmeyi nemli statlere ve i edinmeye bir art olarak koyarak zorlamak.24 Bylece Rusa hayatn her alanna yerleecek ve komnizm kurulmu olacakt. Bu konuda alklanacak baarya ulalan dil politikas etkisini halen devam ettirmektedir. Sovyet rejiminin bu dil politikas, Kazakistanda yeni bir ulusal trajedinin yaanmasna yol amt. Zira, lkenin gelecei olan gen kuaklar kendilerine kltrel ve ulusal kimliklerini kazandracak olan en nemli aratan, yani ana dillerinden yoksun braklmlard. Gnmz Kazakistannda, yaa gen saylan nfusun nemli bir ksmnn ana dilleri yerine hl Rusa konumay tercih etmeleri de bu politikann sonucudur. Kazak dil bilimcisi, akademisyen Abduveli Kaydarova gre, lkede ana dilini bilmeyenler ve az bilenlerin says Kazak nfusunun neredeyse yzde 40n bulmutur. Nazarbayev ynetimi bu soruna zm olacak giriimlerde bulundu. Dil yasas 22 Eyll 1989da kabul edilmi ve 1 Temmuz 1990dan balayarak yrrle girmitir. Bu yasa ile Kazakistan Cumhuriyetinde, Trk dillerinin kuzeybat ya da Kpak grubunda yer alan Kazaka resmi devlet dili iln edilmi, Rusa ise halklar aras iletiim dili olarak tanmlanmtr. Kazak ve Rus dillerinin bu statleri, 1993 ve 1995 anayasalar tarafndan da teyit edilmitir.25 Kazakistanda srdrlen milliletirme politikas sonucunda 11 Haziran 1997de Nazarbayev tarafndan imzalanan Kazakistan Devletinin Dili hakknda iki kanun ile Kazaka lkede resmi dil olmutur. Bu husus lkenin anayasasnda da yer alarak anayasal gvence altna alnmtr. 1995 Anayasasnn 7.maddesinde Kazakistan Cumhuriyetinin
24

Gkhan Back, Trk Cumhuriyetlerinin Kimlik Sorunu, Mim Kemal ke(ed), Gei Srecinde Orta Asya Trk Cumhuriyetleri, stanbul, Alfa Yaynlar, 1999, s. 98-99. 25 http://www.zakon.kz.

34

devlet dili Kazak dili denilmitir.26 Rusa ise, milletleraras iletiim dili (yezk mejnatsionalnogo obeniye) niteliindedir. Nazarbayevin grleri yerel Ruslarn ve dier aznlklarn desteini alm fakat kuzeydeki Ruslar yeni bir hareket balatmlard. 1992 Aralnda 15.000 kadar Rus Ust-Kamenogorsk (skemen) ehrinde gsteri yaparak Kazaka ile birlikte Rusann da devletin resmi dili olarak kabuln ve Ruslara ift uyrukluluk hakkn tanmasn talep ettiler.27 Bu olaylara karn Kazakann resmi dil olarak kabul edilmesine ve Anayasada Ruslarn Kazakaya vakf olmas gerektiini belirten maddeye, Rus milletvekilleri iddetle kar kmlardr. nk bu madde nfusun yzde %60nn bakanlk yapmasn olanaksz klmaktadr. Ayrca onlara gre, yeni anayasa toplumsal ve etnik huzursuzluklar douracaktr.Bu karar ounluu kuzey Kazakistanda yaayan Rus nfusun itirazlar olmu fakat her eye ramen lke ynetimi iki resmi dil grn kesinlikle reddetmitir. Buna karn lkede Rus dili de Kazaka gibi lkedeki devlet organlarnda, resmi kurumlarda ve yerel yazmalarda Kazaka ile eit statde kullanlmaktadr. Ayrca Rusa lkede bilim ve eitimde de arlkl olarak kullanlmaktadr. lkede Rus nfusun yaklak %32lik oranna ramen, okullarn %46snn halen Rusa eitim yapmas arpcdr.28 1995 anayasasnda Rusann, hkmet ve yerel ynetim birimlerinde Kazaka ile eit olarak kullanlmasna izin veren bir madde yer alm ve Kazaka bilmeyenlerin 2010 ylna dein devlet memurluu yapabileceklerine iaret edilmitir. Bu madde ile Rus nfusuna kolaylk salamann yan sra dil politikasnn

26 27

http:/www.president.kz. Ahmed Raid, Orta Asyann Dirilii: slam m, Milliyetilik mi?, ev. Osman . Deniztekin, stanbul, Cep Kitaplar, 1996, s. 157. 28 Ibid., s. 141.

35

etkinlemesini salama amacn gtmektedir. Oysa 1993 anayasasna gre, devlet memurlarnn Kazaka bilme zorunluluu vard. Buna ilaveten, Kazakistan yurttalarna devlet dilini, yani Kazakay renmeleri iin ek sreler de tannmtr. rnein, 22 Kasm 1996da kabul edilen bir yasaya gre, lkedeki tm etnik Kazaklar Kazakay 2001 ylna kadar, dier etnik topluluklar ise, 2006 ylna kadar renebileceklerdir.29 Bu tr yasalara ramen lkede bulunan Rus kesiminin Kazakay renmedikleri hatta Kazak elit grubunun hlen Rusay aktif olarak kullanmas dikkat ekmektedir. lkenin ok uluslu etnik yapsndan kaynaklanan tm engellere ramen Kazak dil yasasnn, toplumsal yaantnn her alannda kendisini yavata olsa hissettirmeye balad bir gerektir. Kazak nfusu artka bu yasa daha etkin bir biimde uygulanacaktr. Bu da Kazak dilinin saygnln daha da arttracak ve dier etnik unsurlar daha byk oranlarda bu dili renmeye yneltecektir. Kazakistan dahil tm Orta Asyadaki Trk Cumhuriyetlerinin bamszlk sonras ele aldklar meselelerden biri, Latin alfabesine geme meselesi olmutur. Fakat Kazakistan ok uluslu etnik yaps ve zellikle sahip olduu kalabalk Rus nfusu nedeniyle bu konuda almas g engellerle kar karya kalmtr. Oysa ki, Orta Asya Cumhuriyetleri bamszlklarn izleyen ilk yllarda Latin alfabesine geme konusunda bir anlama salamlard.30 Bu karar hayata geirilirse, blgesel entegrasyon kolaylaacak ve Trkiye dahil btn dnyadaki tm Trk

Cumhuriyetleri ortak bir alfabeye sahip olabilecekti. Bu konuda bir ok lke nemli admlar atm, Azerbaycan ve Trkmenistan Latin alfabesine gemitir. ok uluslu
29 30

Kesici, Dn Bugn ve Hedefteki Kazakistan, s. 272. Ibid., s. 274

36

Kazakistanda ise Latin alfabesine geme konusu neredeyse gndemden kalkm gzkmektedir.

B. RUS D ASPORASI

1. Kazak Topraklarna Kaydrlan Rus Nfusu Ruslarn kitleler halinde Kazakistan topraklarna gelip yerlemeleri kendiliinden olmam, Kazak Hanl dneminde Ruslarn igaliyle balamtr. 1860l yllarn ortalarna doru Rus arl, Kazakistana Rus kyllerini g ettirme almalarn hzlandrd. Bu lkeyi smrgeletirmenin en gvenilir yolu bu olmutur. Rusyann Kazakistandaki tarihi misyonu, resmi Rus imparatorluk tarihi ile onu temel alan batl tarihilerin de iddia ettii gibi medeniyet ve eitim gtrmek amacndan ok, sradan bir igal ve mstemlekeciliin tesinde bir anlam tamyordu. Kazak topraklarna ilk gelen Rus-Kozaklarn askeri bir snf olarak nitelendirerek yerletirmek, askeri kaleler yapmak Rus imparatorluunun Kazakistan

smrgeletirmesinin ilk aamasyd. 1881de Rus kyllerin Kazak topraklarna g ettirmesi ile ilgili karlan yasada Kazakistana gidecek Rus kylleri iin tannan ayrcalklar ve onlara verilecek arazilerin miktar (kii bana 30 desyatina) belirtilmekteydi. arlk Rusyasnda 1897de yaplan genel nfus saymnn sonularna gre, 4.200.000 kii olan Kazaklar kendi lkelerinde nfusun %81.7sini oluturmaktaydlar. Fakat zamanla bu durum deierek, 1914de nfus oran %65e

37

geriledi. 1916da Kazakistandaki nfusun %29u Rus ve Ukraynal gmenlerden oluuyordu.31 Rus g arlk Rusya dnemi sonrasnda da Stalinin 1930-1940l yllardaki temizleme operasyonlar srasnda ve Kruevin Bakir Topraklar leme planyla younlat. Ruslar tarihlerinde, Kazak ulusunu Rusyaya kendi iradeleriyle balanan bir ulus olarak tarif etmektedirler. Kazaklarn, Ruslara balan kendi iradeleriyle deil, Kk Orda Han Abdulhayrn Rus arl yetkililerine gnderdii mektupla olmutur. Kalmuklar ve Kirotlar tarafndan kuatlan Kazaklar, Rus arlnn ordusundan mektupla yardm talep etmi ve yardm ancak Rus hakimiyetine girmeleri karlnda yaplmtr. Halen tartmal olan bu konuda Kazaklar topraklarnn igal edildii konusunda srar etmektedirler. 32 kinci Dnya Sava srasnda muhtemel Alman igaline kar sanayi komplekslerinin dou blgelerine tanmas sonrasnda lkede yeni iyerlerinin almasyla blgeye kaydrlan Rus, Ukraynal ve Beyaz Rus g daha sonra

Kruevin Bakir Topraklar leme politikalaryla ile desteklenmi ve hzlanan Slav g nedeniyle 1950li yllar sonrasnda Kazaklar kendi lkesinde aznlk durumuna dmlerdir. Ayrca burada Stalin dneminde 1930-35 arasnda alk dneminin, milliyetilik hareketlerde ailece ldrlen Kazaklarn ve II. Dnya Savanda len Kazak nfusunun etkisini de gz ard etmemek gerekir. 1975-1988

Natsiyonalny Sostav Naseleniya Respubliki Kazakhstan, Kazakistan statistik Ajans, Almat, C.2, 2000. s.6. 32 Meryem Krml, Orta Asyan D likileri zerine Bir Alan Aratrmas: Kazakistan,Kafkasya ve Orta Asya Bamszlktan Sonra Gemi ve Gelecek Konferans (25-27 Mays 1995), Ankara, Tika Yaynlar, s. 117.

31

38

arasnda blgeye olan yllk net g miktarnn 100 bin civarnda olduu hesaplanmaktadr.33 lkeye g eden Rus nfusu, 1897de 454.402 kiiden ibaretti. Orta Asya blgesini tesir altna almasyla her geen yl genileyen Slav diasporas, 1911e gelindiinde 1.543.138. kiiye ulamt. 1959da 3.974.000 olan Rus nfusu, 1979da 5.991.000 ve 1989daki son nfus saymnda ise 6.228.000 olarak tespit edilmiti. Bu nfusun zellikle byk ehirlerde ve lkenin Rusya snrna yakn kuzey blgelerinde younlam olmas tesadf deildir. Bu ekilde artan Rus nfusu lkenin sahibi olan yerli Kazak nfusunu aznlk hale getirirken, ayn zamanda da kuzey blgelerdeki Mslman nfus miktarn da 1979da %19.3e geriletmitir.34 1989da Rusya dndaki dier Sovyet lkelerinde 25.3 milyon etnik Rus yaamaktayd. Bu rakam Rusya dahil SSCB ierisinde yaayan btn Rus nfusun %17.4 oranndayd. Rusya Devlet statistik Enstits (Goskomstat Rossii)

verilerine gre, 1988-1998 arasnda eski Sovyet corafyasndan Rusyaya toplam 2.910.000 kii g etmitir. Gn en ok yaand lke 1.032.000 ile Kazakistan olmutur. Bylece Kazakistan nfusu 16.199.154 kii iken, yaanan gler sonucunda bu rakam Ocak 2001de 14. 843.700 kiiye inmitir.35 Nfusun bu ekilde azalmasna lkede yaayan Rus ve Slav nfusunun g etmesi de etkili olmutur. lkede 1989da 6.228.000 olan Rus nfusu 1999da 4.479.620ye inerek %26.1 orannda azalmtr. Kazakistan nfusu azalm ama Kazak nfus oran ykselmitir. 1989da %39.7 olan Kazak nfusu 1995te %46ya; 2001de %53.4e ve 2002de
33

Tamara Klimova, Tendentsii Migratsionnh Protsesov Respublike Kazakhstan, http://www.cac.org/online/2001/journal_rus/cac-03/20.klimru.shtml. 34 Emigratsiya iz Kazakhstana, http://www.zatulin.ru/intitute/sbornik/039/03.shtml,3 kasm 2001. 35 Anatoliy Toplin, Sodrujestvo Nezavisimh Gosudarstv: Problem i Vozmojnosti SotsialnoDemograficeskogo Razvitiya, http://www.ca-c.org/online/2001/journal_rus/cac-03/19.topru.shtml.

39

%55.7ye karak kendi lkesinde yllar sonras aznlk olma durumundan kurtulabilmitir. 1991-2001 yllar arasnda nfusun yaklak 2 milyon kii azald hesaplanmaktadr. Bu da toplam nfusun %11.3ne karlk gelmektedir. BDT lkeleri ierisinde en radikal nfus deiiminin Kazakistanda olduu ykselen Kazak nfusu oranna baklarak sylenebilir. lkede yaayan etnik Ruslarn Rusyaya g etmesi Kazakistann nfus dengesi asndan olumlu bir durum tekil etse de, gn hzlanmas bazlarna gre, lke ekonomisinde kilit role sahip kalifiye eleman skntsn dourabilecektir. Bu adan Kazak ynetimi dengeli ve planl bir gten yanadr. Kazakistandaki Rus nfusu sebebiyle Kazakistan-Rusya ilikileri dier BDT lkelerine gre farkl bir boyuttadr. Kazakistan, ierisinde barndrd byk orandaki Rus nfusu ile Soljenitsin gibi Rus aydnlar ve kendisi de Almatl bir Rus olan Jirinovskiy gibi ar milliyeti politikaclarn Kazakistandaki yerel

uzantlarnn toprak iddialarnn basksndan kurtulamamtr. Bugn Moskova, Orta Asya siyasetinin bir ayan blgede kalan bu Slav nfusa dayandrmaktadr. lkede bamsz hareket etmenin nnde engel olan bu kesimler Rusyayla ilikilere yn vermekte ve ilikilerdeki en hassas noktay oluturmaktadr. Bu yzden Kazakistan Rusya ile olan ilikilerinde bu faktr hesaba katmak zorundadr. Bu erevede, Nazarbayev hkmetinin bu sorunun lke snrlar iinde zlmesine ilikin boyutlu bir politika izledii sylenebilir. Bunlar, Rus siyasi elitlerinin Kazaklarla yer deitirmesi, etkin bir nfus politikasnn izlenmesi ve Kazak dili ve kltrnn popler hale getirilmesidir.36 Bu erevede Nazarbayev Ruslarn youn olduu

36

B. Sultanov (ed.), Politika

nteres Mirovh Derjav v Kazakhstane, Almat, 2002, s. 77.

40

kuzeydeki yerel ynetimlere kendisine sadk kadrolar yerletirmi ve nemli ehirlerde Kazak olmayan unsurlar atamalarla deitirilmitir. Burada gze arpan nokta, Nazarbayevin kuzeydeki Kazaklar saysal bakmdan da oaltmaya ynelik bir politika izlemesidir. Bu dorultuda, d lkelerden zellikle Moolistandan gelen Kazak diasporasn, lkenin Pavlodar, Kketav ve skemen gibi Ruslarn ounlukla yaad kuzey ehirlerine yerletirmektedir.

2. Rus Gruplarn Etnik Blclk Hareketleri Bamszln ald ilk yllarda, Kazakistann karlat ciddi sorunlardan birisi de etnik blclk hareketleri olmutur. Siyasal bir nitelik kazanan bu etnik blclk hareketleri, lkeyi istikrarszla srkleme, bar, birlik ve beraberlii bozma tehlikesi tamaktadr. Kazakistanda bamszln ardndan rtl olarak srdrlen

Kazaklatrma politikas, dier bir ifade ile hakim Kazak ynetimince uygulanan devlet milliyetilii zaman zaman Rusyann tepkisiyle karlamaktadr. Bu politika sadece komu Rusyann tepkisini ekmekle kalmamakta, ayn zamanda ierdeki etnik Ruslarn daha rgtl hareket etmelerine neden olmaktadr. Nazarbayev ynetimi lkede etnik kimliklerin siyasallamasn nlemeye almaktadr. lkede her zaman istikrar ve bartan yana olan Nazarbayevin bu konudaki en byk kaygs, kuzeydeki Rus ounluun Kazakistandan ayrlp Rusyayla birleebilecei korkusudur.37 lkede tedirginlik yaanmasna neden olan bu hareketlerin banda bir dizi milliyeti Rus rgt bulunuyordu.

37

Raid, Orta Asyann Dirilii: slam m Milliyetilik mi?, s. 157.

41

Genel olarak, Ruslarn egemen olduu eski Sovyetler Birliinin yeniden kurulmas zlemini duyan bu rgtler, Kazakistann ulusal bamszln, niter devlet yapsn, anayasasn ve dier ulusal bamszlk simgelerini tanmak istemiyorlard. rnein, Lad (Harmoni) Cumhuriyet Slav Hareketi, Kuzey Kazakistan Rus Toplumu ve Ural Rus-Kossak Topluluu gibi Rus milliyeti rgtler, lkenin kuzeyi ve dousunda Ruslarn nfus bakmndan youn olduu blgelere geniletilmi zerklik verilmesi talebinde bulunuyorlard.38 Bu sz konusu blgelerin Kazaklarn younlukta yaad dier blgelerden ayrlmas, hatta Rusyaya katlmas anlamna gelmektedir. Zaten bu gibi ovenist gruplar daha ileri giderek kuzey Kazakistan topraklarnn dorudan Rusyaya katlmasn savunmaktaydlar. Bu amala Kazakistana snrda olan Rus Samara, Saratov ve Orenburg blgelerinin yneticileriyle 10 Austos 1993te bir toplant yapan Nazarbayev, onlarn dikkatini Rusya Federasyonu ile mevcut snrlarn deiemeyecei konusunda yaplan antlamalara ekmitir. Kazakistan ynetimi ister Kazak, ister Rus olsun ar milliyeti eilimleri kesinlikle yasaklam ve uygulad akll denge politikalar ile bugne dek baarl olmutur. lkedeki Rus diasporasnn ve Rusyann basklarna ramen Kazakistan, ifte vatandalk isteklerine, Rusaya devlet dili stats verilmesi abalarna ve lkedeki Rus-Slav aznla kltrel otonomi verilmesi isteklerine direnerek, bu konuda taviz vermeyeceini ve ilerde yaanabilecek bir ayrlk srece msamaha gstermeyeceini aka ortaya koymutur. 6 Temmuz 1994 ylnda Kazakistan Parlamentosunun ald bir kararla bakentin Almatdan

38

B. Jusipov, Hristiyanskii Fundamentalizm Kak Ugroza Nasiyonalny Bezopasnosti Kazahstana, Evraz. Soobshestvo, N 3, 2001, s. 166.

42

Astanaya (Akmola) tanmas39 bu paralanma korkusundan kaynaklan politikann bir sonucudur. nk Astanann bulunduu Kuzey Kazakistanda Ruslar nemli nfus younluuna sahiptirler. Bakentin kuzeye tanmas ile zamanla bu blgede Kazak nfusunun artmas beklenmektedir. lkedeki Rus muhalefet parti ve gruplar yakn izlemeye alnarak Kazakistann btnl aleyhine siyasi grlerin ifade edilmesi yasaklanmtr. Bu erevede baz ar Rus rgtleri ve medya kurulular kapatlmtr. Fakat bu tr basklar sadece muhalif Rus kesimine ynelmemekte, lkedeki Rus ya da Kazak tm kesimlerin demokrasi talepleriyle, hkmete ve Nazarbayeve ynelik eletirileri bu ekilde susturulmaktadr. Kazakistanda ve hatta tm Orta Asya blgesinde siyasi demokrasi mevcut deildir. Bunun en son rnei, tek kiinin saltanatyla gelen basklar sonucu patlak vermi olan Krgzistanda yaanan olaylardr. Kazak hkmeti tarafndan izlenen Kazaklatrma politikas ve bu dorultudaki stratejiler Rus asll Kazak vatandalarn tedirgin etmektedir. Bu kesimler ekonomik ve siyasal adan sorunlar yaayan Rusyadaki belirsiz ve istikrarsz ortamda geleceklerini dndkleri iin gitmekten ok kalmay tercih etmektedirler. Ayrca lkede kalma nedenlerinden biri de Kazakistann siyasi olarak istikrarl konuma gelmi ve ekonomik olarak nemli mesafe katetmi olmasdr. SSCBnin dalmasyla lkeden g eden Ruslar bir tercihten ok, ekonomik kayg ve gelecek endiesi ile hareket etmilerdir. Bu kesim ayrca Moskovann verecei destei beklemektedir. Bununla birlikte, Kazakistandan Rusyaya g edenlerin says 1997 ylnda 222.006dr. Rusya Federasyonu G Servisi verilerine gre,

39

T KA, Kazakistan lke Raporu, Ankara, 1996, s. 19.

43

Mays 1999 itibariyle Rusyaya 1.138 milyon kii g etmitir ki bunlarn %83n Ruslar oluturmaktadr.40 Rusyann yakn evre (near abroad) politikasyla Rusya dnda kalan yaklak 25 milyon Rus nfusunu ulusal gvenlik ncelii olarak belirlemesiyle, kuzey Kazakistandaki Ruslar Moskovadan daha fazla yardm istemitir. Bu erevede 5 Mays 2000de Moskovadaki Kazakistan Bykelilii nnde Gmenler Dernei, Rusya Subaylar Birlii ve Ortodoks Vatandalar Birlii gibi sivil toplum rgtlerinin katlmasyla bir gsteri gereklemitir. Gsteride Kazakistandaki Rus nfusun ikinci snf vatanda muamelesi grd, Rus aznln haklarna sayg gsterilmedii dolaysyla lkenin insan haklarn inedii ne srlmtr.41 Aslnda lkede Ruslara dedikleri gibi ayrmclk sz konusu deildir sadece lkenin dilini renmekte zorluk ekmektedirler. Her lkede olduu gibi her vatanda o lkenin dilini bilmek zorundadr. Yeltsin dneminde Rus medyasnda, etnik Ruslarn yerel dilleri renmeye mecbur kalmalar, Ruslarn onur ve haysiyetinin inenmesi olarak yorumlanm ve aslnda yerel halk eit hale getirilmeye allan Ruslara kar kt davranld imaj verilmeye allmtr. Ekonomik krizde olan Rusyann hazinesini tketen ve sosyal problemlerini arttran gmenler, Yeltsini Rus diasporasn koruyamamakla sulayan muhaliflerine de siyasi malzeme olmutur. Putinin greve gelmesiyle Rus basnnda Kazakistanda yaayan Ruslara zerklik verilmesine ilikin yazlarn ve tartmalarn artt grlmektedir. Putinle birlikte daha aktif bir d politika dnemine giren Rusya Federasyonunun yakn gelecekte sadece Kazakistanda deil, fakat Rus aznln
40

Valentina Kurganskaia, Kazakhstan: The Language Problem in the Context of Ethnic Relation, Central Asia and Gaucasus, No: 2/2000, http://www.ca-c.org/journale.shtml. 41 Ibid., s. 3.

44

mevcut olduu tm Orta Asya devletlerinde de daha aktif ve mdahaleci bir siyaset izlenmesi beklenmektedir. Nitekim 25 Mays 2000de Krgzistan Parlamentosunun st kanadnda yaplan oylamayla 45e kar 43 oyla Rusann Krgzcayla eit dil stats kabul edilmi ve Rusann Krgzca ile birlikte i hayatnda ve mahkemede zgrce kullanabilmesine olanak tannmtr.42

C. D N FAKTRNN ORTAYA IKMASI

1. slam Dini ve Kazakistan Bugnk Kazakistan oluturan corafyada yaayan Trk kabileleri 8. yzyldan itibaren slam diniyle tanmaya baladlar. 11. yzyla gelindiinde bu topraklarda yaayan Trk kabilelerinin ou Mslmanl semilerdi.43 Trkler Mslmanl setikten sonra bile eski inanlarn, geleneklerini ve ok tanrl amanizmin baz unsurlarn yaatmaya devam etmilerdi. Bunun etkileri 12. yzylda Kazakistann gneyinde kurulan ve blgede slamiyetin yaylmasnda byk rol oynayan Yesevi tarikatnda da grlmtr. Ahmet Yesevi (1103-1166) gney Kazakistann Yese (bugnk Trkistan) kentinde kendi tarikatn kurarken, blge halknn slamiyetten nceki geleneklerini tamamen reddetmemi, hatta bir ok unsurunu benimsemitir. Trkler iin eski dinlerinde kullandklar Tenri (Tanr) szcn Allah kelimesiyle birlikte kullanlmasna mahsur grmemesi Tanr kelimesinin gnmze kadar tanmasna vesile olmutur. Bylece, gney
42 43

Russia Today, 25 Mays 2000. Kesici, Dn Bugn ve Hedefteki Kazakistan, s. 143.

45

Kazakistandaki yerleik tarmclk ile gebe kltrn kesitii blgede, slam dini eski yerel inan ve geleneklerle bir bakma uzlaarak yaylmasn srdrmtr. Yeseviliin slam versiyonu bozkrda dolaan gebelerin yaam tarzlarna ve inanlarna uyumlu olduundan baarl olmutu. Yesevi amanizmden hatta animizmden saysz eyi alarak bunlar slamn tek tanrl zne yerletirmitir.44 Gnmzde Kazaklar Aslan Baba ve Ahmet Yesevinin retilerini ulusal miraslarnn bir paras olarak kabul ederler. slamiyetin Kazak bozkrlarnda yaylmasna Yeseviliin yan sra Nakibendilik tarikat ve kollarnn da nemli katks olmutur. Bu iki Sufi tarikatnn etkileriyle zellikle gney Kazakistan blgesinde yaayan Kazaklar arasnda slam dini giderek g kazanmtr. Kazak hanlar, sultanlar ve aristokrasi grubu bu dini kabul ederek halkn da kabul etmesini salamlard. Ayrca, Kazak hanl slam kurallarna gre ynetme giriimleri olduu da grlmtr. Nitekim 17. yzyln sonunda Tevke Han, Ceti Carg (Yedi Kural) olarak bilinen yasalar hazrlarken eriat kurallarn esas almaya

abalamtr.45 Kazaklar slamn gereklerini yaatmalar konusunda Trkistann kuvvetli dini merkezlere sahip dier blgeleriyle hep birlikte hareket etmitir. Mslmanlarca kafir bir devlet olarak grlen Hristiyan Rusya hakimiyetine kar mcadeleyi yalnz milli bir grev deil, ayn zamanda slamn cihat anlaynn gerektirdii dini bir farz olarak da grmlerdi. Kazak topraklarnda o dnem Rusya hakimiyetine kar tm blgelerde halkn milli uyan milliyetilikle salanrken sadece Trkistan ehrinin bulunduu bu gney blgesinde slam dini n planda olmutur.
44 45

K. Karpat, Trkiye ve Orta Asya, s. 118. storiya Kazakhstana v Drevneykh Vremen do Naikh Dney (oerk), Almat, 1993, s. 15.

46

zellikle 18. yzyln ikinci yarsndan itibaren

slam dini, Kazak

bozkrlarnda Rus istilasna kar verilen mcadelelerde ak bir ekilde kendini gstermitir. Mesela, Kii Cz Kazaklarn Datolu Srm Batur nderliinde 17831797 yllarnda gerekletirdii ayaklanma bunun en arpc rneklerinden biridir. Osmanl-Rus sava (1787-1791) srasnda Trkistann Buhara ve Hive

hanlklarndan gelen temsilciler Srm Batura Rusyaya kar cihat etmenin ve bir Mslman olarak da Osmanl imparatorluunu desteklemenin art olduu konusunda mesajlar getiriyorlard. Nitekim, Srm Batur ve ona bal Kazak din adamlarnn buna dayanarak halka yapt cihat ve din kardelii arlar ok etkili olmu, Rus hakimiyetine kar verilen mcadelede nemli baarlar elde edilmesini salamtr.46 Bunun gibi artan cihat arlarnn Kazak bozkrlarnn dna tamaya balamas Rusyay tedirgin etmiti. 1876 ylndan sonra kafirlere kapal olan Trkistann igalinden sonra, arlk Rusyas Trk ve Mslman kkenlileri Hristiyanlatrma abalarna hz vermitir. Fakat, Rusyann salam bir inanca sahip Trkistan Trklerini Kazak bozkrlarndan balayarak Hristiyanlatrp hakimiyeti altna alma konusundaki geleneksel politikas hibir zaman istenilen baarya ulaamamtr. 1861-1862 yllarnda, Kazak halkn Hristiyanlatrmak iin yaplan baz uygulamalar, Kazak bozkrlarnda yeni Rus ynetimini dzenleyen 1868 Nizamnamesi (Geici Stat) ne Kazaklar Hristiyanla zendirmek iin konulan maddeler hep sonusuz kalmtr.47 Rusyann Mslman halk Hristiyanlatrma politikalar Kazaklar arasnda infial uyandrm, hatta onlarn slam dinine daha fazla sarlmalarna neden olmutur. Halk, slmi ve yerli kabile geleneklerin, yaam
46 47

M.B. Olcott, The Kazakhs, Stanford, 1987, s. 47-48. Ibid., s. 49.

47

tarzlarn ve kltrn, ksacas etnik kkenini korudu. Ayn zamanda bu kurumlarn iinde ulusal kimliklerini vurgulayacak belirli bir laik slmi kimlik formunun gelimesini destekledi. Yani Rus ynetiminin Kazaklar yabanc olarak grmesi ve onlara vatandalk hakk tanmayp Ruslatrmaya kalkmas da, kukusuz Kazaklarn kendi etnik kltrel kimliklerini korumalarna yardmc oldu. Rus nfusunun yerletirilmesi ve yaplan Hristiyanlatrma faaliyetleri sonucunda blgede hatr saylr Hristiyan da bulunmaktadr. arlk dneminde Hristiyanlatrlmaya alan Kazaklar iin, 1917 devriminden sonra dinsizlik politikas uygulanmtr. Sovyetler dneminde din eitimi ve dini kurumlar

yasaklanmtr.48 1930dan donra Kazakistandaki Sovyet rejimi eski arlk dnemi hedeflerini benimsedi. Kazak kltrnn ve kimliinin geleneksel kaynaklar yok edilmeye alld. Camiler ve dini okullar kapatld. Bylece din de dahil olmak zere eitli gelenek ve greneklerin uygulanmas yasaklanmtr.49 Kazaklar, dini hrriyetlerini Sovyetler dneminde hibir zaman kullanamad. slam aleyhtar faaliyetler, arlk Rusyasnn igaline uradktan sonra balamtr. XIX.yzyln sonralarnda alm olan Kazak okullarnda Kazak ocuklarna ana dili olarak Rusa, din olarak Hristiyanlk retilmitir. Komnist dnemde ise, dinsizletirme siyaseti yrtlm insanlar zorla dinsizletirilmitir. Binlerce cami msadere edilerek yktrlm, hatta iinde bulunan binlerce deerli kitaplar

48

Mustafa Erdem, Orta Asya Gvenliinde Radikal Din Hareketler Sorunu, Stratejik Analiz, Cilt 4, Say 46, ubat 2004, s. 79. 49 Karpat, Trkiye ve Orta Asya, s. 145.

48

yaklmtr. XX.yzyln banda SSCB apnda kaytl olan 25 bin camiden 1986 ylnda sadece 376 cami ayakta kalmtr.50 Blgede baskn g olan Ruslar tarafndan kska altna slam en byk yaralarn ise Stalin ve Kruev dneminde ald. Sovyetlerin slama ve onun yeniden canlanmasn ve devamn salayacak kurumlara ynelik saldrlarnn temellerinde, hem ideolojik, hem de pragmatik sebepleri vardr. deolojik adan slamiyetin laik, ferdiyeti, rasyonel, sanayilemi, modern sosyalist hayatn ihtiyalaryla

uyumayaca dnlmt. Bunun iin de, slama kar ktlar. Pragmatik olarak ise slam, Trkistandaki heterojen halkn fikren bir araya gelmesini salyordu. Mslman liderler, sfiler ve ulemalar Sovyet hakimiyetine kar, merkez tekil edebilecek tek g kayna idiler.51 Bu durum Sovyet anlayna gre tehlike demekti. deoloji gerei tm milletleri ve dinleri ortadan kaldrarak bir Sovyet

vatanda tipi oluturulmas iin politikalar retilmitir. Bu balamda genel olarak din afyon olarak kabul edilmi, zellikle blge insannn slam dinine olan inanlar zayflatlmak iin farkl propagandalar yaplmtr.52 Sovyetlerin balatt bu propagandalar Kazaklarn aznlkta kaldklar, Ruslarn ise ounlukta bulunduklar kuzey ve dou Kazakistanda son derece tesirli olmutur. Buralarda yaayan Mslman Kazaklar slm dininden byk lde kopmulardr. Sovyetlerin,

Kazaklarn dinini, dilini, tarihini ve kltrn tahrif ve yok etmek iin uyguladklar politikalarn esas amac onlar Sovyetletirmek ve Ruslatrmakt.

Tokul-akuzadaul, Kutup Yldz (Nazarbayevin Konumalar ve Hayat), Almat, Otrar Kitabevi, 2000, s. 265. 51 Bahaddin Yazc, Scak Nokta: Orta Asya (Orta Asyada Yeniden Yaplanma ve Terr), Ozan Yaynclk, Kasm 2003, s. 50-51. 52 Mehmet Saray, Kazaklarn Uyan, s. 178-179.

50

49

Blge lkelerinin bamszlklarn kazanmalaryla birlikte,

slam adna,

slamn yeniden dirilii yorumlar yaplmaya baland. Blge Mslmanlar zerindeki bask nisbeten kalkt ve halk kendi dinine sarld. Yetmi senedir hasretini ektikleri din artk serbest kalmt. Bir asr kadar bilimsel ateizm arklar arasnda yorulan dnemin zerine snger ekerek her eyin bir anda deieceini dnmek yanl olacaktr. Netice itibaryla belli kalplarla hareket eden insanlarn kabuklarn yrtarak gemiten arnmalar elbette ki bir sre ile mmkn olabilir. Gnmzde lkenin etnik ve dini yapsndaki homojenlik ynetimin dini meselelerde temkinli davranmasn salamaktadr. u an lkede bir ok dini kurulular almalarn srdrmektedir. Bata Almatdaki Merkez Cami ve slam Kltr Merkezi,

Voznesenye Katedrali olmak zere bir ok cami, kilise, mescit ina edilmitir. Kazakistanda slam dini ve Ortodoksluk byk yer igal etmektedir. nk nfusun ounluunu bu dinlerin mensuplar oluturmaktadr. 1996 ylnda alan Almat ehrindeki slam Enstits eitim faaliyetini srdrmektedir. Bununla birlikte her yl niversite rencileri Msr ve Pakistan gibi Mslman lkelere dini eitim amacyla tatmin edici burslar karlnda ynlendirilmektedir. 1979 yl itibaryla saylar 25i gemeyen atl konumundaki cami-mescit says 1990da 63 iken gnmzde 5 binin zerindedir.53 Mslman nfus lkenin gneyinde toplanm ve burada dinin etkisi daha fazla hissedilmektedir. Ayrca Kazakistann Trkiye ve dier Mslman lkelerle ilikiler kurmas ve dnyaya almas, ECO, slam Konferans Tekilat gibi rgtlere yelii, slam kimliinin tekrar nem

kazanmasna yardmc olan gelimelerdir. slmi kimlie verilen nemin artmasnn

53

Yazc, Scak Nokta: Orta Asya ( Orta Asyada Yeniden Yaplanma ve Terr), s. 55.

50

yannda, bamszlk sonras kimlik arayna giren Kazakistan ve dier blgedeki cumhuriyetler iin slam, toplumlarn tanmlamada yardmc bir kimlik halini ald. Bu lkeler slam milli kimliklerinin bir arac olarak grmlerdi. Fakat din adam, din kurum ve din literatr yetersizlii, mevcut halkn din konusundaki bilinsizlii dolaysyla, ortaya kan boluktan eitli din kurumlar, akmlar ve eitli lkeler yararlanmak istemilerdir.

2. Radikal Din Hareketler Sorunu Kazakistan ve Orta Asyann gvenlii asndan en nemli konulardan biri de, bireysel ve kitlesel etkileri bakmndan dindir. Blge lkeleri din uygulama, eitim ve kurumsallama gibi konularda zayf olmalar nedeniyle devaml d ilgi ve tehditlere ak bulunmaktadr. lke yllar sonra diline ve dinine kavutuundan bu duygulara drt elle sarlmtr. Fakat din adamlar ve din bilgilerin yetersizlii, halkn bu konuda eksik bilgiye sahip olmas i ve dtan gelen yardmlarn altnda yatan niyetlerin ayrt edilmemesine yol amaktadr. Resmi slam hiyerarisinin brakt liderlik boluu, slmi kktenci gruplarn oalmasna izin verdi. Suudi Arabistandan Vahabiler, randan Devrim Muhafzlar ve Pakistandan baz Snni kktenci partiler bu emsalsiz siyasi frsattan yararlandlar. Orta Asya hkmetlerinin devlet okullarnda din eitimine izin vermemesi gayri resmi slam okullarnn yaygnlamasna yol at.54 Bat, zellikle ABD, slama kar dmanlk beslemeye balad. Oysa Bat, Souk Sava srasnda slam blgede komnizmin altn oymak iin srekli kullanmt. ABD Dileri Bakan James Baker blgeyi ziyaretinde
54

D. Gabbasov, slamskii Faktor i Natsionalnaya Bezopasnost Kazakhstana, Rossiya i Muslumanskii Mir, N 1, 2003, s. 82-92.

51

buradaki liderleri uyarmtr.

rann etkisine kaplmaya ve radikal

slama kar aka

Orta Asyadaki Cumhuriyetlerde yaygn olan Snni slam, tarihi srete kendi kendine yeterlilik iddiasyla gerek, kurumsal gerekse reti baznda kendini yenileyememitir. Blgenin Ruslar tarafndan igalinden sonra slam dnyas ile balantlar byk lde kesilmitir. Gnmzde blgede yaayan halklar bilinli bir tavrla, gemiteki parlak dnemi yeniden yaatmay arzu etmekte, slam

dnyasnn iftihar kaynaklar olan yreyi bilim adamlarnn yazdklar dini ve ilmi ierikli eserlerle yeniden tantrmay amalamaktadrlar. Bu isteklere, lkede ve blgede literatr, din adam ve din kurumu yetersizlii engel tekil etmektedir. Dolaysyla bu din boluktan yaralanmak isteyen baz din akmlar, gemiten gnmze din ynden istikrarl olan blgede huzursuzluk sebebi olmaktadr. Sz edilen problemler lkenin din konusunda da ak hale gelmesine sebep olmaktadr. D kaynakl slmi hareketler iki trl olmaktadr. Birincisi blgenin kltr ve gelenekleriyle btnleen, bilime ve moderniteye ak din hareketler iken dieri ise, siyasi ierikli, daha radikal ve blge zerindeki emellerini din araclyla gerekletirmeyi hedefleyen hareketlerdir.55 Trkiye bu konuda ok yardmc olmutur. T.C. Diyanet leri Bakanl ve Trkiye Diyanet Vakf araclyla yrtlen hizmetler ve yaplan faaliyetler birinci harekete rnek verilebilir. Trkiyenin uygulad bu dini yeniden yaplandrma programlarna karlk, eitli slmi kurulular ve Mslman lkeler tarafndan da din faaliyetler yrtlmektedir. lkede slam boluunu doldurmak isteyen gruplarn hepsi, ortak deer olan slam

55

Mustafa Erdem, Orta Asya Gvenliinde Radikal Dini Hareketler Sorunu, Stratejik Analiz, s. 81.

52

atma alan yapmaktan te bir yarar salayamam ve hem blge halk, hem de ynetimler bunlardan ciddi yaralar alarak zarar grmtr. Blgede d kaynakl Vahhabizm, Hizbut-Tahrir, Yehova ehitleri vb. mezhep, cemaat ve rgtler gn getike daha da glenmektedir. zbekistan bata olmak zere, blge lkelerini tehdit eden terr olaylar, blge lkelerini kayglandrmtr. Orta Asyada etkili olan, slmi terrist rgt olduu ileri srlenlerden birisi de Hzbut-Tahrirdir.56 Bu rgtn asl amac, slamn ideolojik yntemle yaylmasn salamaktr. Ayrca blgede SSCB sonras meydana gelen din boluktan yararlanmak isteyen misyoner gruplarn da varl sz konusudur. Kazakistanda Hristiyanlk propagandasnn olduka etkili olduu bilinmektedir. Bunun yansra Alman asll misyonerler bilhassa Yehova ahitleri lkede almalarn youn olarak srdrmektedir. Senim ( nan) Vakf araclyla Ortodoks-Katolik-Protestan ibirliiyle misyonerlik faaliyetleri yrtlmektedir. eitli lke ve sermaye evrelerince desteklenen misyonerler, blge insannn ekonomik ve sosyal zaaflarndan yararlanmaktadr.

56

R.K. Kadrjanov, slamskaya deokratiya i Natsiyonalnaya Bezopasnost Gosudarstv Tsentralnoy Azii, Kazakhstan - Spektr, N3, 2002, s. 4.

53

BLM II

BAIMSIZLIK SONRASI KAZAK STANIN VE DI POL T KALARI

A. ESK DZENDEN YEN YAPIYA GE TE KAZAK EKONOM S

Sovyetler Birliinin dalmasyla siyasi bamszln kazanan Kazakistann ekonomik ynden hlen tam anlamyla bamszlna kavutuunu sylemek mmkn deildir. Ekonominin tmyle devletin elinde olduu uzun bir dnem sonras bamszlkla birlikte Kazakistan, tamamyla kendisine yabanc liberal

ekonominin hakim olaca srece girmitir. 25 Ekim 1990da egemenliini, 16 Aralk 1991de bamszln ilan eden Kazakistan, bir taraftan milletleme sreciyle urarken, dier yandan hem ekonomik hem siyasi pek ok sorunla

uramak durumunda kald. SSCB gibi byk birlikten bamszla, sosyalizmden kapitalizme, devlet ekonomisinden piyasa ekonomisine gei hi kolay olmad.

nk lke sadece yeni bir sistemle ba baa deildi; yan sra eski dzenin bilinli politikalar sonucu ortaya kan problemlerle de boumas gerekiyordu. Ayrca, ekonominin gelimesinin nndeki ar problemlerin banda eski dnemde merkezin yapt sbjektif hatalardan doan sonularla yeni dnemde uralmas geliyordu.

54

Doal kaynak potansiyeline sahip olan Kazakistan, bamszlk sonras hem eski dzenden kalan hem de yeni dzenin getirdii sorunlarla birlikte hemen ayaa kalkamam ve Rusya ile birlikte hareket etmek zorunda kalmtr. Jeopolitik konumu nedeniyle dnya lkelerinin gzdesi haline gelen lkenin bu tavr, Kazakistan asla Rusyadan kopamaz yorumunu gndeme getirmi ve bu Batl gzlemcilerin yorumu gnmze kadar hep sre gelmitir. O dnemde aslnda bu bamllktan kurtulmak ve ekonomik kalknmasn gerekletirebilmek iin ekonomisini yeniden yaplandrmas gerekiyordu. Bu da eski ekonomik dzenin yklmas ve liberal yapnn kurulmasyla gerekleebilirdi. Fakat, tam olarak liberal dzenin ne olduunu anlamadan kendisini bu dzenin iinde bulan lkede bunun gerekletirebilmesi iin gerekli zaman, finansman, bilgi ve yeni teknoloji yoktu. Kazakistann da dahil olduu Orta Asyann ekonomik yaps incelendiinde, mevcut retim ve yatrmlarn lkelerin ihtiyalarna gre deil, merkez Moskovann ihtiyalarna gre ve Rusyaya baml olacak ekilde oluturulduu aka grlr. Nitekim 1950-55 arasnda yatrmlar iin ayrlan sermayenin %95i merkez kontrolnde kalrken, geri kalan sadece %5lik pay Orta Asyaya verilmiti. Ayn ekilde toplam makine retiminin %90 lkenin Avrupa kesiminde gerekletirirken, ancak %4.1i Orta Asyada gerekletirilmekteydi.57 Oysa, bu rnler iin gerekli hammaddelerin byk bir ksm bu blgeden gelmekteydi. Ayrca blge tek tarmsal rn retiminin yan sra hammadde retilen fakat

ilenilmeyen bir ekonomik yapya zorlanmt. rnein, Kazakistanda bu erevede ilk olarak bakir topraklar tarma ama plan uygulanm, bunun bir paras olarak
57

Mustafa ztrk, Orta Asya Cumhuriyetlerinin Ekonomik Durumlarna Bak, Mim Kemal ke (ed), Gei Srecinde Orta Asya Trk Cumhuriyetleri, stanbul, Alfa Yaynlar, 1999, s. 275-276.

55

byk bir Rus (Slav) g yaanm ve Kazakistan, Sovyetler Birlii iinde, Rusya ve Ukraynadan sonra nc byk buday reticisi ve net buday ihracats haline gelmitir. Bu tek tarmsal rn retimi sadece Kazakistanda deil, dier Orta Asya lkelerinde de mevcuttu. Buradaki politika, birinde retilen rnn dierinde olmamas yoluyla bamll artrmakt. Sadece buday reticisi olan Kazakistana karlk zbekistanda sadece pamuk retilmi ve geni alana sulama projeleri

nedeniyle Aral glnn kurumas, bamszlk sonras eski dzenden miras kalan sorunlardan biri haline gelmitir. Kazakistann hammadde zenginlii, lkede hammadde retiminin

gelimesini ve buna bal olarak

lkenin sanayi ikamesini de salamtr.

Bamszln ilk yllarnda hammadde retimi toplam sanayi retiminin %30unu oluturmaktayd. Dolaysyla bu verilere gre buday retiminin yan sra, lkenin ana uzmanlama alanlarndan biri de, madencilik olmutur. Kazakistan, volfram, kurun ve barit kaynaklar asndan dnyada birinci; gm, krom ve inko asndan ikinci; manganezde nc; bakrda drdnc; altn ve demirde yedinci; gaz ve kmrde dokuzuncu ve petrolde on nc sradadr.58 Bu yapya ramen, Sovyet dneminde oluturulan uzmanlama sistemi nedeniyle, bamszlk sonrasnda da lkedeki mevcut kaynaklar lkede ilenmiyor, daha ok hammadde eklinde, bata Rusya olmak zere dier sanayilemi lkelere gnderilmektedir. Bu durum, Kazakistann bamszlk sonras net bir ekilde Rusyaya zorunlu ekonomik bamlln ortaya karmtr. rnein, uzmanlama

58

Nigmatjan Isingarin, Problem ntegratsiyi v SNG, Almat, Atamura, 2005, s.28.

56

sisteminden dolay, Sovyetler Birlii dneminde Kazakistan sahip olduu zengin petrol rezervlerine ramen hibir zaman byk bir petrol rnleri reticisi haline gelememiti. Ne tuhaftr ki, petrol Bat Kazakistann Atrau ehrinde karlrken, sahip olunan petrol rafinerilerinin birisi Gney Kazakistann imkent ehrinde, dieri ise Kuzey Kazakistann Pavlodar ehrinde bulunuyordu. stelik, Pavlodar ve imkent ehirlerindeki bu iki rafineri, Bat Kazakistan petrol yataklarna hatlaryla bal olmadndan ancak Rusyadan boru hattyla gelen petrol iliyorlard. Bu tr yaplanma nedeniyle, Sovyetler Birliindeki uzmanlama sistemi, Kazakistan ekonomisini zayflatm, retim sanayisi neredeyse tamamen yok etmiti. Btn hammaddeler ilenmeden lke dna kartlmaktayd. rnein, lkede et ve st yeteri kadar bulunduu halde et ve st ileme sanayisi eksikti. Ayn ekilde byk miktarda hayvan derisi olduu halde, deri ileme sektr de mevcut deildi. Buday retiminde nc olan Kazakistann budaydaki durumu ise daha da arpcyd: Ylda ortalama olarak 22-25 milyon ton buday retirken, un ihtiyacn %50sini Rusyadan karlamaktayd.59 lkenin ekonomik yapsnn olumsuzluklarn arttran bir dier husus ise, Sovyet fiyat sistemiydi. dari olarak saptanan enerji ve hammadde fiyatlar, hem dnya fiyatlarna gre, hem de imalat sanayinin ya da ara ve nihai tarm mallarnn yurtii fiyatlarna gre ok dk tutuluyordu.60 Bu durumda enerji ve hammadde alannda uzmanlaan Kazakistan (ve benzeri dier cumhuriyetler) sanayilemi blgelere kaynak aktaryordu. Bunun net sonucu blgede sermaye birikiminin gerekletirilememi olmasdr. Aka belirtmek gerekirse, Kazakistann da dahil
59 60

Isngarin, Problem Integratsiyi v SNG, Almat, Atamura, 1998, s.29. Anar Somuncuolu, Gei Dneminde Kazakistan Ekonomisi,Avrasya Dosyas, Cilt 7 Say 4 (Kazakistan-Krgzistan zel), K 2001-2002, s. 32.

57

olduu Orta Asya lkelerinin zenginlii kendi halklarnn saadet ve refahna kullandrlmam, blgenin zenginlikleri planl bir sistemle merkez tarafndan emilmiti. Sonuta bamszlklarndan sonra, bu lkeler kendilerini birbirine ve tamam Sovyet merkezine baml bir retim yaps ve artk ie yaramayan bir teknolojisi ile, hibir ey retemeyen, mevcut sanayi tesislerinin de kapand bir dzenin iinde bulmulard. Zor ekonomik artlarda bamsz olan Kazakistann, zellikle ekonomi alannda Rusya ile birlikte hareket etmesinin bir dier nedeni de, kendi para birimini ve mali kurumlarn oluturabilmesi iin zamana ihtiya duymasyd. Bu nedenle, balangta Kazakistan Rublenin geerli olduu para blgesinin iinde kalmt. Bu dnemde izlenen politikalar sonucu zor duruma den lke, Rusyann Yeni Rus Rublesini tedavle koymas nedeniyle arlaan artlar karsnda, Kasm 1993te kendi milli para birimi Tengeyi tantarak para ve maliye sistemlerini Rusyadan ayrd.61 Ruble Blgesinin yklmasyla, Kazakistan para ve maliye politikalarn kendisi belirleyebilir hale gelerek tek bana baz reform giriimlerinde bulundu. Ruble blgesinin ilevi bittikten sonra bile, iki lke arasndaki uzun karasal snr nedeniyle Kazakistan eski Rublelerin aknna urad. Bu da, artan krediler ve milli para birimi tedavle girmeden nce oluan enflasyon arttrc davranlarla enflasyonu ykseltti. Bunun sonucunda, enflasyonun devaml artt bir ortamda 15 Kasm 1993de 1 ABD Dolar = 4.66 Tenge olarak piyasaya srlen milli para birimi

61

The National Bank of Kazakhstan, http://www.nationalbank.kz/index.cfm.

58

Tenge hzla deerini kaybederek, 1998 Aralnda 1 ABD Dolar = 86 Tenge kuruna ulat.62

Tablo 3. Kazakistan milli paras Tengenin ABD Dolar Karsndaki Deer Seyri TAR H 1993 Kasm 1993 Aralk 1994 Aralk 1995 Aralk 1996 Aralk 1997 Aralk 1998 Aralk 1999 Aralk 2000 Aralk 2001 Aralk 2002 Aralk 2003 Aralk 2004 Aralk 2005 Aralk 2006 Haziran KUR 1 Dolar = 4.66 Tenge 1 Dolar = 10 Tenge 1 Dolar = 55 Tenge 1 Dolar = 64 Tenge 1 Dolar = 74 Tenge 1 Dolar = 76 Tenge 1 Dolar = 78,29 Tenge 1 Dolar = 119,64 Tenge 1 Dolar = 142,13 Tenge 1 Dolar = 146,73 Tenge 1 Dolar = 153,28 Tenge 1 Dolar = 154,68 Tenge 1 Dolar = 136,04 Tenge 1 Dolar = 132,88 Tenge 1 Dolar = 121,30 Tenge

Kaynak: The National Bank of Kazakhstan, http://www.nationalbank.kz/index.cfm.

62

Feyzullah Budak, Kazakistan Dn Bugn Yarn, s. 122.

59

Bu durum tabloda net olarak grlmektedir. Yinede, balangta ortaya kan eitli glklere ramen, bu karar lkedeki siyasi ve iktisadi bamszln pekitirilmesi ve sosyo-ekonomik reformlarn daha etkili bir ekilde uygulanmas bakmndan nemli olmutur. Bu olay sonrasnda 9 Ocak 1995 tarihli Cumhurbakanl kararnamesiyle sk para politikalar balatlm ve Tengenin hzl deer kayb kontrol altna alnarak yeni milli para istikrara kavuturulmutur.63 Ayrca lke Ruble Blgesinden ktktan sonra, 1994te IMFnin onaylad ve danmanlk ettii istikrar programna balamtr. Stand-by kredisiyle desteklenen bu istikrar program IMFnin nerdii standart program olup, sk para ve maliye politikalarn iermekteydi. Programda fiyat serbestletirilmesinin devam etmesinin yan sra d ticaretin serbestletirilmesi ve zelletirme tedbirleri de mevcuttu. Tm retim ve retim aralarnn devlete ait olduu fiyatlarn ve cretlerin de devlet tarafndan belirlendii planl devlet ekonomisi dneminde enflasyon sorunu ile ciddi anlamda hi karlalmamt. Fiyatlarn serbest brakld 1992 sonunda lkede enflasyon oran bir anda %2039a ykseldi. 1993 sonlarna doru yeni milli parann piyasaya srlmesinin ardndan yaplan mcadeleyle 1993 sonunda enflasyon %1342, 1994 sonunda ise %1171e indirilebildi.64 1995e gelindiinde artk stand-by anlamasyla desteklenen hkmetin ekonomik programnn iki nemli hedefi vard: Enflasyon orannn tek haneli rakama drlmesi ve yapsal reformlarn gerekletirilmesi. Nitekim, kt giden lke ekonomisi 1995den sonra yava yava yaralarn sarmaya balad, lkenin vergi
63 64

Ibid., s. 123. EIU, Country Report: Georgia, Armenia, Azerbaijan, Kazakhstan, Central Asian Respublics: 19941995.

60

sistemini basitletiren yeni Vergi Kanunu yrrle girdi ve lkeye gelen yabanc yatrmclara avantajlar saland. hracat sektrler iin girdilere yaplan

harcamalardan vergi sfrlanrken, yabanc yatrmclara vergilendirilen gelirlerden retim ve gelitirme maliyetlerini karmalarna ve sermaye mallarnn maliyetini drmelerine olanak tannd.65 Ayn yl Kazakistan d ticaret sisteminde de deiime giderek, ihracat ve ithalata uygulanan btn kota ve lisanslar iptal etti. Ekonomide uygulanan bu tr reformlar ve IMF ile aktif ibirlii sonucunda zelletirmeye de el atlarak, nemli bir kamu gelirleri kayna yaratld. 1995ten itibaren gven ynetimi ad altnda byk fabrika ve tesislerin ynetim ve iletim hakk yabanc yatrmclara verilmeye baland. Bunun sonucunda elektrik, enerji, metalrji, petrol ve gaz, iletiim gibi lkenin stratejik sektrlerinde 66 byk apl iletme ya da tesisin ynetimi yabanc yatrmclara devredildi.66 lkede hibir retimin olmamasndansa bu ekilde retimin salanm olmasnn, o dnem iin krl olmas beklenmekteydi. Dier taraftan, eski ve eksik teknolojiyle liberal ekonomiye ayak uydurmann imkanszl nedeniyle de bu zorunluydu. Bugn Kazakistann retim kapasitesinin %80i yabanc yatrmclarn elinde bulunmaktadr. Daha nce sz edildii gibi, bunun sebebi, yerli finansman yokluu, teknoloji yetersizlii ve kalifiye eleman eksikliidir. Aslnda bu durum, bir lke iin krl olduu kadar tehlikeli de olabilir. nk 1997e gelindiinde, Kazakistann stratejik iletmelerinin neredeyse tamam yabanclara satlm ve lke ekonomisini kalkndracak nitelikteki ihracat sektr yabanclarn kontrolne girmiti.
65 66

Somuncuolu, Gei Dneminde Kazakistan Ekonomisi, s. 38. Ibid., s. 39.

61

1990-1995 arasnda lke ekonomisinin geldii nokta pek parlak deildi. nk bu dnemde lkede toplam retim %39 orannda dmt ( tarmdaki d %35 iken, sanayide %56yd). Ktleen lke ekonomisi ancak 1996 itibaryla bir miktar bymeye gemi ve enflasyon kontrol altna alnmaya balanmt. Bu dnemde %0.5 olarak byyen lke ekonomisi, 1997de daha da byyerek %2ye kt.67 Fakat bu iyimser tablodaki bymenin etkisi gelir adaleti ve halkn durumuna pek olumlu yansmad. Aslnda lke ekonomisinin bymesindeki esas etkenler, petrol ve doal gaz retimi ile zelletirmelerden elde edilen gelirler oldu. Bu erevede 1996-97 yllarnda 250 byk iletme zeletirildi ve 1998 sonu itibaryla zelletirme nemli lde tamamland. Bu yolla sadece yabanc yatrmclardan 1 milyar ABD Dolarnn zerinde nakit girdisi saland ve 2007e kadar toplam 25 milyar ABD Dolarlk bir yatrm girdisi bekleniyor.68 Nitekim, 6 Aralk 2002de Astanada Cumhurbakanl nezdindeki Yabanc Yatrmclar Konseyi olaan toplantsndan kan sonuca gre, bamszlktan bu yana lkeye 21 milyar Dolarlk yabanc yatrm yaplm ve bunun %45nin yer alt kaynaklarnn karm sektrnde yapld vurgulanmtr.69 Bylece ekonomik bymeyi salayan etkenlerden en nemlisi gelimi lkelerin de dikkatini eken petrol ve doal gaz sektr olmutur. Bu ynde akll admlar atan Kazakistan, bir ok Batl irketlerle anlamalar yapmtr. Hkmet, ihlelerde en iyi teklif verenleri tercih etmesinin yan sra, yabanc irketlerin sosyal

67

Yelena Kalyuzhnova, The Kazakhstan Economy: ndependence and Transition, New York, St. Martins Press, 1998, s.124. 68 Budak, Kazakistan Dn Bugn Yarn, s. 145. 69 Http://www.dtm.gov.tr/pazaragiris/lkeler/kaz-rap-ay/-ar2.htm-12k.

62

sektrlere de yatrm yapmasn art koymutur. Bu nedenle anlamaya varan Chevron ve British Gas evre, konutlandrma, ime suyu ebekesi, telekomnikasyon ve Kazak teknik igcnn eitimine harcanacak byk fonlar ieren finans paketlerini zoraki de olsa sunmulardr.70 Yine de Rusya Kazakistann d ticarette nemli paya sahip olmaya devam etmitir. Eski dzende ithalat, ihracat ve serbest pazar ekonomisi gibi terimlere tamamen yabanc olunmas ve eski teknolojiyle retimin kalitesinin dnya standartlarnn altnda olmas nedeniyle uluslararas pazarlara girilemediinden balangta, Bamsz Devletler Topluluu (BDT) ats altnda srdrlen ticarete bamllk durumu ortaya kt. Dzelen, byyen ve rayna oturan ekonomi sayesinde bu bamlln azalaca ve dier lkelerle ticari ilikilerin artaca

beklenmekteydi. lkenin BDT ile olan d ticaretinin nemli bir ksmn Rusya oluturmaktayd. 1996da lke toplam ithalatnn %49u ve ihracatnn %42.3 Rusya ile yaplmtr.71 Baz grlere gre, byle lkelerin d dnyaya almlar nndeki engeller nedeniyle, bamllklar uzun vadede devam edecektir. Engellerden birisi, d lkelere alacak deniz yolunun eksikliidir. Buna ilaveten iletiim alanndaki problemler ile ithal ve ihra ilemlerinde karlalan zorluklar d ticaret ilikilerini olumsuz ynde etkilemektedir. Fakat, lkede bulunan doal zenginliklerin gelimi lkelerin dikkatini ekmesiyle Amerika, Japonya ve Avrupa Birlii ile ilikiler gelimeye balam ve blgedeki Rusya egemenlii azalma eilimine girmitir. Gnmzde kresellemeyle birlikte deien gvenlik kavramyla artk BDT
70 71

Raid, Orta Asyann Dirilii; slam m, Milliyetilik mi?, s. 152. Mustafa ztrk, Orta Asya Cumhuriyetlerinin Ekonomik Durumlarna Bak, M. Kemal ke (ed), s. 277.

63

lkelerinin ekonomiden ok gvenlik ve askeri alanda ibirlii yaptklar gzlenmektedir. 1998 sonras bymeye geen lke ekonomisinde gerekletirilen reformlar sonucunda desteksiz kalan tarm sektrnde nemli oranda d yaanm, zelletirme ve serbestlemeden olumsuz etkilenmitir. Sovyet dneminde buday retiminde nc olan lkede genel olarak hububat ve zel olarak buday retimi iyice zayflamtr. Kazak halknn geleneksel ura olan hayvanclk bu dnemde krsal kesimlerde nakit para sknts nedeniyle satlarak yok olma derecesine kadar inmiti. lke ekonomisi ayrca 1998deki ekonomik krizden de nasibini almtr. Gney-Dou Asya krizi sonucu uluslararas piyasalarda Kazakistann temel ihra mallar olan petrol ve demir d metallerin fiyatlarnn dmesi lkeyi olumsuz ynde etkilemitir. Bu durum, 1998de lke ekonomisinin %2.5 klmesine neden olmutur. Btn bu olumsuzluklara ramen, ksa vadede drt haneli enflasyon orannn tek haneye indirilmesi, dalgal bir ortamda tedavle giren milli para Tengenin ksa srede istikrara kavuturulmas ve zelletirmede elde edilen baarlar gz ard edilmemelidir. 1999dan itibaren alnan kkl tedbirler sayesinde srdrlebilir ekonomik byme salanabilmitir. Gayri Safi Yurtii Haslann 1999da 16854.4 milyon, 2000de 18292.4 milyon, 2001de 22153.6 milyon ve 2002de 24980.1 milyon ABD Dolarna ulamas bunu aka ortaya koymaktadr.72 lke 1994den beri ilk kez 2000de %9.6lk byme orann yakalam ve toplam sni retim %14.6 artarken,
72

Kazakistan Cumhuriyeti Bykelilii,Ekonomik Durumu ve Yatrmlar Rejimi, Kazakistan Cumhuriyeti (Genel Bilgi), Ankara, 2003, s. 5.

64

hammadde sektrnde bu art %21.5, imalat sanayinde ise %15.6 olmutur.73 Bu durum bir ok imalat sanayii kollarnda iyilemelerin olduunu gstermektedir. lke ekonomisinin yaanan krizlerden bu denli abuk knn arkasnda yatan nedenlerden en nemlisi dnya hammadde fiyatlarnn, zellikle petrol fiyatlarnn, yksek olmasdr. Ayrca, milli parann devalasyonu Kazak mallarnn yabanc mallar karsndaki rekbet gcn arttrmtr. 2003de lkenin d ticaret hacminin 13.1 milyar ABD Dolar dzeyinde gerekletii ve 2002ye gre %30 orannda artt gmrk istatistiklerince beyan edilmitir. Bunun 8 milyar dolar ihracat ve 5 milyar dolar ithalattr.74 D ticaretin bymesinin yabanc sermaye asndan da gven salad ortadadr. Bunun en iyi ispat, dorudan yabanc yatrmlarn 10 sene iinde yaklak 20 milyar dolar

bulmu ve 2003 banda %10.9 ek art salanm olmasdr. Uluslararas derecelendirme kurulularnn bilgilerine gre, Kazakistann kredilendirme notu BB+ derecesine karak, lkeye yatrmlar daha gvenilir kategorisine

ulatrmtr.75 Bu olumlu gelimelerin olumsuz yanlar olmad sylenemez. Kazakistan ekonomisi, petrol ve doal kaynaklarn ihracatna baml hale gelmi, bu durum lkenin gittike tek rnl yapya kaymasna yol amtr. lkede zellikle petrol ve dier doal kaynaklarn karmnn arl artarken, imalt sanayinin pay giderek azalmtr. Kazakistan ekonomisi, genel olarak petrol retim ve ihracatna baml hale gelmi, ihracatn %78ini petrol ve doal kaynaklar oluturmutur. Dolaysyla

73 74

Somuncuolu, Gei Dneminde Kazakistan Ekonomisi, s. 46. Kazakistan Cumhuriyeti Bykelilii,Ekonomik Durumu ve Yatrmlar Rejimi, Kazakistan Cumhuriyeti (Genel Bilgi), Ankara, 2003, s. 6. 75 Ibid., s. 6.

65

lke btesi ar derecede petrol gelirlerine bal hale gelmitir. Bu da dnya petrol fiyatlarnda bir dn yaanmas halinde, lke ekonomisinin krize srklenmesi ihtimalini akla getirmektedir. Bu nedenle lke ekonomisinin tek ynl yaplktan kurtarlarak, ihracatn eitlendirilmesi gerekmektedir. Ticaretin eitlendirilmesi iin ncelikle srekli d gsteren tarmsal retimin gelitirilmesi ve

eitlendirilmesi gereklidir. Bunun yan sra imalt sanayinin gelitirilmesi iin admlar atlmaldr. 1998de bu ynde Nazarbayevin aklad 2030 Hedeflerinde Kazakistan iin ncelikli sektrler belirlenmiti. Bunlar hafif ve gda sanayi, altyap, petrol ve gaz rnleri, kimya ve petrokimya, makine yapmnn baz alt sektrleri, teknoloji arlkl baz alt sektrler, hizmetler ve turizmdi. Ayrca, 2010a kadar ncelikli sektrler olarak emek youn sektrlerin seilmesi gerektii vurgulanmtr. Bunlar tarm, ormanclk ve aa rnleri, hafif ve gda sanayisi, turizm, konut inaat ve alt yapnn oluturulmas idi.76 Sonuta, lke bamszlk sonras ekonomik bir kmaz iinde kalarak gnmze kadar ekonomik sorunlarnn zmyle uramtr. Genel olarak bakldnda Kazakistann ve dier Orta Asya devletlerinin gemiten devraldklar en nemli ortak zellikleri, hl hepsinin karlkl ve en ok Rusyaya baml ekonomik yapya sahip olmalardr. Son derece ince dokunmu olan bu karlkl bamllk ilikisi 70 yl boyunca merkezden ynlendirilen bir retim ve tketim planlamas iinde oluturulan ekonomik yaplanmann doal bir sonucudur. Eski dzenden kalma bu sistemden dolay Rusyaya ekonomik bamlln azaltmak
76

Halil brahim Kaya, Nazarbayev Dnemi Kazakistan, http://www.kou.edu.tr/kouli/akademik/aka28.asp-101k, 2003.

66

iin, Sovyet dnemi tek rn tipletirmesini krmaya almal ve rn eitlendirmesine gidilmelidir. Ayrca d dnya ile Rusya merkezli balantya alternatif yol ve boru hatt projelerine arlk verilmelidir. Buna bal olarak ksa vadede liberal ekonominin aralar tam olarak lkeye oturtularak, ekonomi iin gerekli politikalarn istikrarl ekilde ilemesi salanmaldr.

B. S YAS DURUMU

1. Demokratikleme Yolunda lk Siyasi Olay ve Bamszlk Dnemi Brejnev dneminde lkeye atanan Kazak Dinmuhamed Kunayev, KzKPnin genel sekreterliine terfi ederek, 1986 Aralna kadar 22 yl lkeyi ynetti.77 Hakknda kan yolsuzluk ve rvet sylentileri sonucu uzaklatrlan Kunayevin yerine Aralk 1986da Mihail Gorbaov uva Gennady Kolbini getirdi. 16 Aralk 1986da bu olay protesto amacyla 20-25 bin civarnda78, ounluunu rencilerin oluturduu gstericilerin sokaa kmas aknlk yaratt ve olayn bastrlmas iin sert tedbirler kullanld. Bamszla doru giden yolun banda Jeltoksan Olaynn (Kolbin Olay) etkisi byktr.. Bu olayn onuncu yl dnm dolaysyla Kazakhstanskaya Pravda (Kazakistann Dorusu) gazetesinde bir makale yazan Kazakistan Devlet sekreteri A.Kekilbayev bu olay: Ulusal Kurtulu Hareketi ve Anti- Koloniyal Ayaklanmas olarak nitelendirmitir. Ayrca 1986 Jeltoksan Olay, Birlik cumhuriyetlerindeki milli hareketlerin ilk halkas olmutur.

77 78

Raid, Orta Asyann Dirilii: slam m, Milliyetilik mi?, s. 139. Kesici, Dn Bugn ve Hedefteki Kazakistan, s. 227.

67

Dolaysyla SSCBnin dalmasyla sonulanan srecin ilk depremini tekil etmitir diye yazmtr.79 Kunayevin 1986da koltuundan indirilmesinin ardndan Nazarbayev, Kazakistan Bakanlar Konseyi bakanlna getirildi. Ksa srede Gorbaevin yakn evresine girdi ve 1990da SBKPnin Politbrosuna arld.80 Sovyetler Birliindeki bunalm dneminde Nazarbayev, Gorbaevin barl yoldan ve SSCB haritasn deitirmeden siyasal ve ekonomik reform hayaline sk skya bal kalmtr. Nazarbayev, SSCBnin son dnemlerinde birliin dalmamas iin aktif olarak uram ve Gorbaovun yeni birlik projesini desteklemitir. Bu nedenle Kazakistan bamszln en son iln eden SSCB lkesi olmutur. Sovyetler Birliinin dalmasyla 1 Aralk 1991de yaplan seimle Kazak halk, Nursultan Nazarbayevi %98.7 gibi bir oranla ilk Cumhurbakan seti ve bundan tam on alt gn sonra 16 Aralk 1991de bamszln iln etti. Her ne kadar lke bamsz olsa da, toplumun asrlarca alm olduu diktatrlk rejiminin devam ettii, dier Orta Asya lkelerinde de grld gibi, ilk seilen cumhurbakanlarnn halen grevde olmasyla ispatlanmaktadr. Halk arasnda ok tutulan Nazarbayev otoriter bir ynetim sergilemektedir. Tpk inde olduu gibi, ncelik ekonomik kalknma, byme ve genel olarak ekonominin gelimesi iin her trl liberallemeye izin verilirken te taraftan ciddi bir siyasal liberallemeye izin vermemektedir.81 Bamszlk sonras demokrasi iin gerekli olan zemin oluturulmaya balanm, lkede siyasi partiler kurulmu, lke yeni Anayasasn iln ederek siyasi hayatnda yeni bir sayfa amtr. Anayasaya gre, Kazakistan laik, demokratik,
79 80

Kaya, Nazarbayev Dnemi Kazakistan, http://www.kou.edu.tr/kouli/akademik/aka28.asp-101k. Raid, Orta Asyann Dirilii: slam m, Milliyetilik mi?, s. 141. 81 Ibid., s. 145.

68

sosyal bir hukuk devletidir. Bakanlk sistemi ile niter bir devlet olmas ilkesini de kabul etmitir. Cumhurbakan devletin ve yrtmenin badr ve devletin i ve d politikasnn temel prensiplerini belirler, hem yurtiinde hem uluslararas ilikilerde Kazakistan temsil etmektedir. Anayasaya gre, Cumhurbakan halkn birliini, devlet gcn simgeler, vatandalarn anayasal hak ve zgrlklerinin teminatdr. Cumhurbakan gizli, eit ve dorudan bir seim yoluyla seilir.82 Yaplan bir ok reformlar sayesinde siyasi istikrar temin edilmekle beraber lkenin ekonomik bymesi iin gerekli ortam salanabilmitir. Bamszlk sonras BDTnin kuruluundan beri Nazarbayevin, ynl bir strateji izledii gzlemlenmitir; yerel Rus nfusu yattrmak iin Rusyayla yakn ilikileri korumak, Kazak milliyetiliini kontrol altna almak ve en nde gelen szcs haline geldii dier Orta Asya devletleriyle ilikileri glendirmek. lkedeki siyasal ve etnik muhalefetin byd bir dnemde bu g bir siyasal denge politikasn gerektirmekteydi. nk lkenin bir zellii de geni topraklarnda 130a yakn farkl uyruk ve etnik grubu barndrmasdr. Anayasaya gre, Kazakistann her vatanda uyruk, din ve sosyal farkllklar gzetmeksizin ayn haklara sahiptirler. Her vatandaa kendi kltr ve dilini gelitirmesine ynelik haklar tannmtr. Nazarbayev de lkedeki karmak etnik yapnn nemli sorunlar yaratmasnn nne geebilecek bir denge politikas izlemeyi baarmtr. 1995de kabul edilen yeni Anayasaya gre, Devlet bakan devletin en st dzey grevlisi olarak devletin i ve d politikasnn balca ynlerini belirlemenin yan sra, lkesini yurt iinde ve uluslararas ilikilerde temsil etme hakkna sahiptir.
82

Kazakistan Cumhuriyeti Bykelilii, Siyasi Sistem, Kazakistan Cumhuriyeti (Genel Bilgi), Ankara, 2003, s. 3.

69

Yeni sistem yrtmenin yasamadan nemli lde stn olduunu, iki organ arasnda karlkl ibirliinin ise ancak lkenin siyasi hayatnda parlamentonun daha pasif bir tutum iine girmesi ile mmkn olabileceini gstermektedir. Bylece Kazakistan Cumhuriyeti yrtme organnn tartmasz stnl salanarak devlet yapsnn gnmze kadar devam eden tek kii bakanlnda kiiselletirilmi

otoriter bir yapya ynelmesinin yolu almtr. Bu da ounlukla keyfi ynetime yol amakta ve baskc yaplar dourmaktadr.83 lkede yrtme sistemini ve faaliyetlerini hkmet dzenlemektedir. Hkmet, devlet bakan tarafndan anayasann ngrd ekilde oluturulmaktadr. Ynetim fiilen tmyle

Cumhurbakann elindedir. Babakanlk daha ziyade ekonomik-teknik bir konumda ve Cumhurbakanna yardmc niteliktedir.84 lkede yrtme ile yasama arasndaki ilikiler farkl zelliklere sahiptir. Kazakistan Cumhuriyeti Parlamentosu, lkenin yasama ilevlerini gerekletiren en st temsili organdr. Baz durumlarda Devlet Bakan parlamentoyu feshedebilme hakkna sahiptir. Ekonomi alannda radikal reformlarda kararllk gsteren Bakan Nazarbayevin, demokratik reformlar konusunda dier blge cumhuriyetlerinde de olduu gibi tutucu davrand gzlenmektedir. Nazarbayev 10. yl kutlamalarnda yapt konumasnda, bamszlk srecinde demokrasiyi kullanmnn renilmesi gereken bir ara olarak deil, tapnlmas gereken bir put olarak gryorduk. Kendi

83

Saule Baycaun, Bamszln 10. Ylnda Kazakistan: Otoriter Rejime Demokratik Meydan Okumalar, Stratejik Analiz, Cilt 2, Say 21, Ocak 2002, s. 87. 84 Kazakistan Cumhuriyeti Anayasas, md. 65, s. 30.

70

zelliklerimizi dikkate almakszn d devletlere zenmeye alyorduk. Fakat her lke kendi zelliklerini dikkate alarak demokrasi yolunu izlemelidir demitir.85 lkede yarg, Anayasa Kurulu tarafndan belirlenmekte ve devletin siyasi gelimelerine karmamaktadr. Anayasa Kurulu yetki sreleri alt yldr ve yedi yeden olumaktadr. Demokratik hukuk devleti oluturma hedefini tayan Kazakistan Cumhuriyetinin yargy ciddi bir biimde reforme etmesi ve adil bir yarglama sistemi iin bamszlatrlmas gerekir.

2. Siyasi Partiler lkenin muhlefet kanadna bakacak olursak, nceden de bahsi geen Jeltoksan Olay (Kolbin Olay) lkede demokratikleme hareketinin balangc olmasnn yan sra Kazak genlerinin totaliter rejim ve dikta politikasna kar ilk bakaldrs saylmtr. Ayrca uzmanlar bu olay, muhlefetin olumas ve lkede siyasi partilerin kurulmas dnemlerine balamaktadrlar. Devlete olan gvenin azalmas ve geim sorunlarnn artmas, muhlefetin ortaya kma sebeplerinden en nemlileri arasnda saylmtr. Fakat lkede muhlefet halk tarafndan desteklenecek bir lidere sahip olmad gsterememitir. Yllarca bask gren Kazak halknn milli ve dini duygular bamszlk sonras daha younlam, bu da lkede milliyeti ve dinsel akm partilerinin oalmasna neden olmutur. Son parti seimlerinden nce Azat partisi %20, Jeltoksan partisi %20, Ala partisi %10 orannda desteklenmekteydi. Ala, Jeltosan
85

ve iyi bir ekilde rgtlenmedii iin fazla gelime

Nursultan Nazarbayev, Desyat Let Ravnye Stoletiyu, 10 Yllk Bamszlk Kutlamalarnda Kazakistan Devlet Bakan Nazarbayevin Konumas, http://www.eurasia.org.ru/2001/ka_press/12_17_desyat.htm.

71

ve Azat milliyeti ve dinsel akmlarn hkim olduu partilerdir. Milliyeti Ala nemli lde iktidarla uzlam fakat dier ikisi uzlaamamtr. Bunlarn yan sra lkedeki farkl etnik gruplarn da partileri mevcuttur. Bunlardan biri Rus milliyeti partisidir ve gruplar da Yedinstvo ad altnda rgtlenmilerdir. Bunlar, Kazakistann gerek sahiplerinin Ruslar olduunu, zellikle Kuzey Kazakistann Rusyann doal bir uzants olduunu ve anavatana katlmas gerektiini savunmaktadrlar.86 Bu gibi ar fanatik ve tehlikeli dnceler sadece bu grubun deil, Rusyada baz akmlarn da dncesi olmu ve srekli dile getirilmitir. Tabi ki bu dnceye Kazakistan tepkisiz kalmayarak lke btnlnn bozulmayaca konusunda kararl olduunu, gneydeki eski bakent Almaty yeni bakent olan kuzeydeki Akmola (yeni ad Astana) ehrine tayarak ispatlamtr. Siyasal partilerin bymesine nclk eden en popler muhalif hareketler, anti nkleer ve Yeilci gruplar olmutur. Bunun banda Nevada-Semipalitinsk yada Nevada hareketi gelmektedir. Hareket sonradan en nemli siyasal muhlefeti oluturan Halkn Meclisi Partisine dnmtr. Hareket, adn eski SSCBnin ve ABDnin nl nkleer deneme alanlarndan alm, kurucular ise lkenin nl

yazarlardr. Eski otoriter merkez iin lke yalnzca; ekonomik olarak bymenin az olduu, bilinli olarak yatrmlarn az yapld, zoraki tarmsallatrmaya ve Sovyet devletinin kukuyla bakt etnik gruplarn srld bir yer deil, ayrca evreyi ok kirleten kurun ve kimya tesisleri, nkleer denemeler ve yer alt suyunu kirleten tarmsal deneyler iin de uygun grdkleri bir blge olmutur. Bu konuyla ilgili

86

Raid, Orta Asyann Dirilii: slam m Milliyetilik mi?, s. 146.

72

olarak hareketin bakan nl air ve yazar Olcas Sleymanov Kazakistan Rusyann tm artn dkt bir plkten ibaretti87 demitir. Her lkede olduu gibi ar milliyeti gruplarn Kazakistan iin de tehlike oluturduu ortadadr. lkede muhlefetin hkmet ile diyalogunun fazla olmamasna bal olarak etkin siyasi gc yoktur. lkede kurulan partilerin ou lke geneline yaylm rgtleriyle, programlarnda gsterdikleri hedefleriyle yada belirli sosyal tabanlaryla gerek anlamda ynetime talip, etkin siyasal partilere dnmemitir. Siyasal partilerin bu baarszlnda Kazakistann ok uluslu etnik yapsnn yan sra lkede yerleik bir demokratik gelenein olmay da nemli bir neden olarak gsterilmektedir.88 Bununla beraber, uzmanlarn ou muhlefetin etkinliinin uzun vadede artacana inanmaktadrlar. nk her ne kadar 13 yllk Nazarbayev ynetiminin siyasi reformlar konusunda tutucu olduu bilinse de, Batl uzmanlar Kazakistanda bu adan dier Orta Asya ynetimlerine gre biraz daha gelime olduunu savunmaktadrlar. Nazarbayeve kar siyasi demokratikleme hareketleri olmusa da bu propagandalar etkisiz hale getirilmi ve imdiye kadar lkede iktidar daha ok yrtmenin elinde olmu, yasama ve yarg ise sadece yardmc organlar niteliinde kalmtr. Demokrasinin temel artlarndan biri olan gl parlamento lkede sadece hkmetin bte programlarn dinlemekle yetinmektedir. Fakat bir lkede demokratik iktidar modelinin oluumu byk lde yasama, yrtme ve yarg organlarnn birbirini karlkl denetleme sistemi ile gerekleebilmektedir. Bu karlkl denetim sistemi olmadka lkede grevi ktye kullanma engellenemez.
87 88

Ibid., s. 146. Kesici, Dn Bugn ve Hedefteki Kazakistan, s. 259.

73

lke sosyo-ekonomik krizden kamaz ve demokratik toplum oluturma srecine geilemez. Nazarbayevin siyasal alanda otoriter tutumu bir ok eletirileri beraberinde getirmektedir. Bunlardan birisi ise, Nazarbayevin son zamanlardaki tutumu ve eitli manevralarnn Yeltsin ynetiminin son dnemini hatrlatt ve lkede yeni merkez glerin olutuu eklindedir. Aslnda siyasi partiler btn demokratik siyasi sistemin esas ve vazgeilmez unsurlardr. Siyasi partiler olmadan demokrasi hayal bile edilemez. Kazakistanda 19 Eyll 2004te dzenlenen parlamento seimlerinde nceden yaplan tahminler doru km, iktidar ve muhalefet arasndaki iplerin biraz daha gerilmesiyle sonulanmtr. Seim sonrasnda Nazarbayevin kurucusu olan Otan (Vatan) Partisi rakiplerine kyasla ok byk bir farkla kazand. Vatan Partisi oylarn %60.6sn alarak seimlerden birinci karken, lkenin en nemli muhalefet partisi olarak deerlendirilen Ak Jol (Ak Yol) Partisi parlamentoda yalnzca bir sandalye kazanabilmitir.89 21 seim blge baznda katlm oran %43.3 olarak belirtilirken lkede seim baraj %7dir.90 Muhalefete ynelik bask ve kstlama iddialarna ek olarak parlamento seimlerinde Devlet Bakan Nazarbayeve kar ortak kan tepkinin en nemli nedenlerinden birisini Nazarbayevin kz Dariga Nazarbayevann seimlerde gsterdii baar oluturmutur. Dariga Nazarbayevann bir sivil toplum rgt olarak bakanln yrtt ASAR, 2003 ylnda bir siyasi partiye dntrmesi ve seimlere girerek %11.4 oy oranna ulamas muhalefet tarafndan tepkiyle karlanmtr. Kazak muhalefeti iinde, masum bir dernein lkenin en byk ikinci partisi
89 90

konumuna

gelmesi

planl

bir

eylem

olarak

deerlendirilmektedir.

Http://www.haberanaliz.com/detay.php?detayid=1588, 25 Nisan 2005. AYSAM (Ahmet Yesevi Stratejik Aratrma Merkezi), AYSAMdan Bak, Olaylar ve Analizler, Eyll 2004, s. 14

74

Kazakistanda muhalif gazeteci olarak tannan Sergei Duvanov ise, Dariga Nazarbayevann ASAR Partsini, Nazarbayevleri iktidarda tutmak iin oluturulmu bir aile projesi olarak tanmlamaktadr.91 Dier taraftan muhalefet tarafnn gl seslerinden Kazakistann Demokratik Seimi Partisi, Dariga Nazarbayevann politikaya atlmasn ve ASAR Partisinin kuruluunu Devlet Bakan Nazarbayevin bir ynetici klan oluturma92 giriimi olarak deerlendirmektedir. Kazak muhalefeti ve halkn sesi takip edildii taktirde, ASARn kurulmas ve faaliyetlerine ilikin deerlendirmeler genel olarak iki amac iaret etmektedir. Bunlardan birincisi Nazarbayevin Devlet Bakanl grevini mmkn olduunca srdrmesi, ardndan da grevi yine Nazarbayev ailesi ierisinde kalacak ekilde, o zaman kadar piecek olan kz Dariga Nazarbayevaya teslim etmesidir. Dier ama ise, Nazarbayeve kar var olan ve nmzdeki dnemlerde ortaya kabilecek muhalefeti politik arenann dna itmek ve muhalefetin glenmesini engelleyerek, iktidar tarafndan muhalefete bask yapld iddialarn bertaraf etmektir. Bu gelimeler muhalefetin, Nazarbayev iktidarna kar ortak tavr alma ve birlikte hareket etme noktasnda birlemesine neden olmutur. Kazakistan Seim Kanunu uyarnca Ocak 2006da resmi olarak bitecek olan devlet bakanl sresini herkes merakla beklemi ve 8 Ocak 2006 devlet bakanl seimi yine Nazarbayev galibiyetiyle sonulanmtr. Grcistan, Ukrayna ve Krgzistanda yaanan gelimeler sonrasnda ise, Kazak muhalefeti 2006da gerekletirilen devlet bakanl seimlerinde yine hayal krkl yaamlardr.

91 92

Http://www.haberanaliz.com/detay.php?detayid=1588, 25 Nisan 2005. Http://www.haberanaliz.com/detay.php?detayid=1588, 25 Nisan 2005.

75

Batl gzlemcilerin 19 Eyll 2004 parlamento seimiyle ilgili yorumlar: 19 Eyll seimi demokratik standartlara uygun deildir, ancak geen seimlere gre nispeten daha iyi olduu tespit edildi eklinde olmutur.93 lkedeki mevcut durumu ok partili siyasi sistem olarak nitelendirebiliriz. Ancak, Vatan partisinin uzun zamandr muhafaza ettii net stnln gz nne alrsak, bunu Fransz siyaset bilimci M. Duvergerin deyiiyle hegemonyac siyasi parti sistemi olarak da adlandrabiliriz.94 Bunda lkede salam bir ekilde oturmu sper bakanlk sisteminin de etkisi byktr. Bu faktrn demokrasinin veya yarmac siyasi sistemin oluumunu etkileyecei kesindir. lkede mevcut olan Siyasi Partiler Kanunu, partileri Toplumdaki eitli istek ve dnceleri veya farkl toplum kesimlerinin menfaatlerini iktidarda, yasama ve yrtme organlarnda veya yerel z ynetim organlarnda temsil etme amac ile vatandalarn serbest olarak rgtlenmesi neticesindeki kurulular olarak

tanmlanmaktadr. Bu kanunda partilerin belirlenen konumu ve hukuki mertebesi ile partilerin pratikteki etkinlik alan arasnda bir elikinin varlndan sz etmek mmkndr. Kanun, siyasi partilerin tanmn yukardaki gibi yaparken,

uygulamadaki durum ise farkldr nk partilerin yrtme veya yerel ynetim organlarna yasal bir ekilde gelmesinin kesin mekanizmas mevcut deildir. Yrtmenin yukardan atanmas buna engel tekil etmektedir. ktidar partisi

dndaki parti yelerinin de hkmette almas olanakldr fakat bunlarn bile atama eklinde olduunu unutmamak gerekir.

93

Nurbek Hayrmuhanmedov, Siyasi Partilerin nemi ve Rol, Jelmaya Dergisi, Say 12, Ankara, 2004, s. 14. 94 Ibid.,s. 16.

76

Gnmzde ise, partilerin faaliyet alan yasamayla snrldr. Parlamentonun, hkmeti denetleme yetkisinin ok zayf olduu lkede siyasi partilerin, toplumun ve devletin siyasal hayatnda ne kadar nemli olduu ortadadr. Genel olarak lkedeki siyasal partilerin problemlerine baktmzda, ncelikle partiler demokratik toplum oluturma srecindeki nemlerini belirlemelidir. Bunun iin siyasi partiler, sivil rgtlerle birlikte devletle ciddi almalar yapmaldr. nk partiler, demokratik siyasi hayatn en nemli unsurlardr. Ayrca siyasi partilerin kanun erevesindeki faaliyet alannn ok dar olduu gze arpmaktadr. Dier sorun lkede kaydedilmi siyasi partiler iinde muhalefet partileri (Komnist Partisi, Demokratik Seim Partisi, Akyol Partisi) hari, dier tm partilerin ideolojik ve siyasi programlarnn tamamyla ayn olmasdr. Bu semenleri yanltacandan partiler iin olumsuz etki tekil edecektir. yle ki, ayn siyasi program ve gr paylaan partiler, oylar kendi ararlarnda blerek muhalefet partileri iin avantaj salayacaklardr. Bir dier husus ise, siyasi partilerin finansman kaynaklaryla ilgilidir. Yasal olarak partilerin gelir kaynaklar olarak gerek ve tzel kiilerin balar veya partilerin ticari faaliyetleri neticesinde elde edilen gelirleri ngrlmtr. Fakat bu tip balar ve ticari faaliyetlerle elde edilen gelirlere yasal olarak azami snr belirlenmemitir. Bu durumda partiler sermaye gruplarnn basks altndadr ve lkedeki hangi siyasi partinin arkasnda hangi sermaye gruplarnn mevcut olduu herkes tarafndan bilinmektedir. Bunun doal sonucu olarak siyasi partiler kendi varolu amacndan sapmakta ve/veya saptrlmaktadr. Bunlar gibi daha bir ok eksii olan lkede demokratik gelime sreci adm adm ilerlemekte ve bu tr problemlerin zamanla rayna oturaca umut edilmektedir.

77

3. Demokratiklemeyi Etkileyen Faktrler Bamszlk sonras lkede gnmze kadar geen 15 yl ierisinde demokratikleme ynnde az da olsa bir ok nemli admlar atlm, bu da lkenin i politikasna olumlu olduu kadar olumsuz gelimelere de neden olmutur. Kazakistanda ve Orta Asya blgesinde olaylar ayn paralelde yrmektedir. Bunun nedeni, eski dzende ayn otoriter merkeze bal olmalar, ayn blgede yaamalar ve ayn soyu paylamalardr. Demokratiklemeyi etkileyen faktrler sadece Kazakistan iin deil ayn zamanda dier Orta Asya lkeleri iin de geerli olmaktadr. Blgede siyaset ve ekonomi alanlarnda kabilecilik ciddi bir i problemdir. Ordadan oluan Kazak Hanlnn etkisi bugne dek devam etmitir. Bu durumda Nazarbayev Byk Ordaya, birinci bakan yardmcs Orta Ordaya iken, babakan ise Kk Ordaya mensuptu.95 lkede boy ve kabile yaps, Sovyetler Birlii dneminde de hkmet ve parti hiyerarisinde ykselmede nemli rol oynamtr. Nazarbayev rneinde olduu gibi, Kazakistanda Byk Orda boyuna mensup olanlarn hkmet ve partide

ykselmeleri dierlerine gre kolay olmutur. Sovyet sonras dnemde de boy, kabile ve blgecilik Orta Asya siyasetinde etkili olmaya devam etmitir. Kabileciliin Orta Asya Cumhuriyetlerinin siyasi yaplarnda hatta Cumhurbakanl seiminde etkili bir faktr olduu grnmektedir. Bugn Trk Cumhuriyetleri uluslama sreci iindedirler. Boy ve kabile gibi ulus alt kimliklerin varl bu srece engel olmaya devam edecek gibi grnmektedir. Dier bir etken ise, d lkelerin etkisidir.

95

Raid, Orta Asyann Dirilii: slam m, Milliyetilik mi?, s. 141.

78

Bilindii gibi, Sovyetler Birliinin dalmasyla blgede serbest kalan lkeler ve petrol, doal gaz rezervleri tm dnyann dikkatini ekmeye yetmiti. zellikle dnya liderliinde tek kalan ABD ve dier gelimi Batl lkeler Orta Asyada piyasa ekonomisi ile demokratik sistemleri desteklemektedirler. Dnyaya almaya alan Orta Asya Trk Devletlerinde Batnn ve dier gelimi lkelerin demokratiklemedeki rol gz ard edilemez. Batl devletlerin bu lkelerle olan ekonomik ilikilerinde ykselen deerler olan demokratikleme ve insan haklar nemli yer tutmaktadr. Bu lkelerin ortak kaygs, blgede ran ve Afganistanda olduu gibi radikal ve fundemantalist hareketlerin etkisinin yaylmasn nlemek olmutur. Bu nedenle Batl devletler, blge lkeleriyle tarihsel, kltrel ve dil birlii olan, laik ve demokratik Trkiyenin iyi bir model olabileceini savunarak, Trkiye ile ilikilerini desteklemilerdir. Batl lkelerin blgeye yaklamlarnda

demokratikleme tek kriter deildir, bunun yan sra blgede elde edecekleri ekonomik menfaatlere de byk nem vermektedirler. Dolaysyla yabanc yatrmclar iin lke iinde siyasi istikrar ok nemlidir. Kazakistanda yabanc yatrmlarn fazla olmasnn nedeni ise ok ak, bu lkenin dier blge lkelerine nazaran az da olsa siyasi istikrar ortam yaratabilmi olmasdr. Burada demokratiklemeye etki eden Rusya faktr de unutulmamaldr. lkede bulunan byk oranlardaki Rus aznlk bu etkiyi phesiz arttrmaktadr. Bylece, Rus nfusun youn olduu Kazakistan ve Krgzistanda az da olsa

79

demokratik bir yap grlrken, Rus nfusunun az olduu zbekistan ve Trkmenistanda daha ok otoriter bir sistem gze arpmaktadr.96 Rusyann Yakn evre politikasn uygulamaya balamas Rus nfusunun youn olduu lkelerin i ilerine karmas tehlikesinin olumasna neden olmu ve bu durumun nne geme amac Kazakistan daha demokratik bir sistemi benimsemeye itmitir. nk otoriter bir idarenin varl ve burada yaayan Ruslara temsil hakknn verilmemesi Rusyann bu lkelere direkt mdahalesini gndeme getirecekti. Ayrca, aznlklara temsil hakk verilmesi halinde lke btnln tehdit edecek ayrlk hareketlerin ortaya kma olasl vardr. Nitekim bu konuda Kazakistann ok ba arm ama bu konuyla ba etmeyi baarabilmitir. Bir dier etken ise, lkenin bugne kadar demokratik bir gelenee sahip olmamasdr. Tarih boyunca lke srekli ok otoriter bir yaplanma sistemiyle ynetilmi ve bu durum halk zerinde alkanlk yaratmtr. Halk hep zgr dnce yznden basklar grdnden lkede bir devlet bakannn yllarca hakim olmas onlar artmamaktadr. Hanlk dnemleri ardndan arlk Rusyasnda da demokratik bir gelenein olmay ve Sovyetler Birliinin diktatr idaresi halk egemenliinin ve demokrasinin oluumunu engellemitir.97 SSCB dneminde seimlerde, Komnist Parti tarafndan tek aday listesi hazrlanm ve halka seme hakk tannmam, sadece onaylamak iin hak verilmitir. Ayrca blge lkelerinde yallara ve byklere (aksakal) itaat gelenei, byklere toplumsal sorunlarn zmnde ncelik tanlmakta ve onlara danlmaktadr. Dolaysyla byle bir ey

96

Fahrettin Canba, Trk Cumhuriyetlerinde Demokratiklemeyi Etkileyen Faktrler, M. Kemal ke(der), Gei Srecinde Orta Asya Trk Cumhuriyetleri, stanbul, Alfa Yaynlar, 1999, s. 301. 97 Ibid., s. 302.

80

demokrasinin geliimini mutlaka etkilemektedir. lke btnl ve bamszln korunmas iin sosyal, ekonomik ve siyasi istikrarn salanmas art gzkmektedir. lkede ar milliyeti ve fundemantalist partilerin oluumuna ve

faaliyetlerine, lke btnl iin tehlike oluturduklar iin izin verilmemitir. Bir de gzden karlmamas gereken nemli noktalardan biri, Sovyetler Birlii dneminde din ve mill faaliyetlerin yasak oluu ve Komnist ideolojisinin kmesiyle oluan ideoloji boluunu kesinlikle yasak tatlar olan milliyetilik ve slmn doldurmu olmasdr. Bu kimliiyle Kazakistan, Batl lkeleri rktmtr nk slm, sadece din deil, Kazaklar Ruslardan ve dier etnik gruplardan ayran bir kimlik olarak ortaya kmaktadr. Elbette ki lkeden ksa srede oulcu demokrasiyi eksiksiz yapmasn bekleyemeyiz. Fakat uzun dnemde lkenin demokrasi ve insan haklar kavramlarnn ykselen deerler olduu gnmz dnyasnda kalknm ve saygn bir konum elde etmesi iin, tam demokrasiye gemesi bir zorunluluk olarak gzkmektedir.

C. Bamszlk Sonras Kazakistan D Politikasnn Geliimi

Bamsz Kazakistan, milyon kilometrekareye yaklaan yzlm, 17 milyonluk nfusu, Rusya ve in arasndaki jeostratejik konumu, petrol ve eski SSCB yeni BDTnin drt nkleer cumhuriyetinden biri olarak dnyann ilgisini en fazla eken Orta Asya cumhuriyeti olmutur.98 Nazarbayevin 1991 ylnda bamszlk iln ile balayan yeni dnemdeki d politikasnn temel amac, blgede bar ve istikrar
ule Kut, Yeni Trk Cumhuriyetlerinin D Politikalar, Bamszln lk Yllar: Azerbaycan, Kazakistan, Krgzistan, zbekistan, Yay. Haz. Bra Ersanl Bahar [ve bkl], T.C. Kltr Bakanl, 1994, s. 255.
98

81

koruyarak dnya barna katkda bulunmak olmutur. Bu erevede iyi komuluk, bar koruma, dostluk ve gvenlik lkenin d politikasnn ncelikleri olarak belirtilmektedir. Nazarbayev ynetimine gre, nkleer silahlarn yaylmasn nleme, atmalarn barl yntemlerle zme kavuturulmas zerinde durulacak nemli konular olmutur. Avrasyann tam gbeinde yer alan Kazakistann d dnya ile ilikilerinde ok ynllk stratejisini izlemekte ve lke karlar jeopolitik faktrlerle snrl kalmamaktadr. Kazak diplomasisinin geen 15 yllk sre zarfnda elde ettikleri en nemli baar, bamsz Kazakistann evresinde gvenlik kuan oluturmakla beraber Rusya, in, Trkiye, Krgzistan, zbekistan ve Trkmenistan gibi lkelerle iyi komuluk, dostluk ve ibirlii ilikileri ina edildi. Sovyetler Birliinin dalmas ardndan Kazakistann uluslararas

ilikilerinde ilk temel sorun d dnyayla ilikileri yrtebilecek Dileri Bakanlnn kurulmas ve diplomatlarn bulunmasyd. nk Sovyetler

Dilerinde eli ya da yabanc dil bilen veya Batda hizmet grm ok az Orta Asyal diplomat mevcuttu. Genelde Orta Asya kkenli kariyer sahibi diplomatlar Afrika ya da Asyadaki Sovyet eliliklerine tayin ediliyor ya da alt kademelerde grevlendiriliyordu. Kazakistan Moskovadan ancak hibirinin Bat deneyimi olmayan 200 diplomat devralmt.99 Bamszln ardndan Kazakistan bata komularyla olmak zere dnyann nde gelen devletleri ve uluslararas rgtlerle yakn iliki kurdu. Akabinde Birlemi Milletlere ve bir ok uluslararas kurulua ye oldu. Nazarbayevin gelime stratejileri kitabnda Kazakistann uluslararas adalet

99

Raid, Orta Asyann Dirilii: slam m, Milliyetilik mi?, s. 243.

82

ve bar iinde dier lkelerle ilikilerini gelitirme taraftar olduu belirtilmekteydi. Bunun dnda elbette uzun snr komuluu bulunan, tarihi, etnik ve kltrel zellikleri ortak olan Orta Asya lkeleriyle sk ilikilerde bulunulmas gerektii de belirtilmekteydi.100 Sovyet rejimi esnasnda, i gelimeler ve i siyaset d politikay tayin etmekteydi. D politikann kendine mahsus varl, kuvveti ve zellii yoktu. Bu nedenle ana mesele i politika olmu ve bu dnce 70 yl boyunca yalnz Rusyada etkin olmam dier lkelere de alanmt.101 Rusya balangta eski

alkanlklarnn etkisiyle yeni bamszln kazanan devletlere gerek anlamda bamsz devletler olarak davranmakta zorluk ekmitir. Bamszlk ardndan hemen BDTnin kurulmas bunu ispatlar niteliindedir. Bamszlk sonras Kazakistan resmi olarak tanyan lkelerin ve gelen yabanc ziyaretilerin gndemindeki ilk konu, Kazakistann nkleer silahlarn ne yapacayd. Kazakistan, bir gnde dnyann drdnc byk nkleer gc olup kmt. Bu Bakan Nazarbayev asndan byk bir sorumluluk ve dnya iin de tedirginlik kaynayd. Bu durum Bat zellikle ABD iin byk bir tehdit haline gelmi ve bamszln ilk gnlerinde Kazakistana gelen ABD Dileri Bakan James Bakerin ziyaret amacn oluturmaktayd. Nazarbayev, Rusya kendi gdml fzelerini muhafaza ettii srece, kendilerinin de aynsn yapacan ancak fzelerin BDTnin ortak denetiminde olacan aka belirtmitir.102

N. Nazarbayev, Kazakistannn Egemendi Memleket Retinde Kalptasuy men Damunn Strategiyas, Alma-Ata, <Dauir>480044, 1992, s. 22. 101 Kemal Karpat (Winconsin niversitesi), Siyaset Diplomasi Uluslararas likiler, Yeni Trk Cumhuriyetlerinin Dnyaya Alm; Sorunlar ve zm Yollar Konferans (11-12 Aralk 1992), Ankara, T KA yay., s. 68. 102 Raid, Orta Asyann Dirilii: slam m, Milliyetilik mi?, s. 274.

100

83

Kreselleme, Kazakistan da dorudan etkilemektedir. Kazakistan ynetimi bata komular olmak zere dnyann nde gelen devletleri ve uluslararas rgtlerle yakn iliki kurmutur. Bamszln hemen ardndan diplomatik ilikilerin kurulmasn dzenleyen Viyana Szlemelerini kabul eden Kazakistan ynetimi, 15 yl ierisinde 100e yakn lke ile diplomatik iliki kurmutur. Bu erevede Kazakistann lkelerle ilgili d politikalarna bakacak olursak ncelikli olarak lkelerin banda Trkiye gelmitir. Bamszlktan sonra bu lkeyi ziyaret eden, bu lkeye yatrm yapan, uluslararas kurulularla Orta Asya Cumhuriyetlerinin iliki kurmasna yardmc olan lke Trkiye olmutur. Balangta karde olarak yaklaan Trkiyenin, Batnn da destekledii bir lke olmas blgeye girmesini kolaylatrmt.

1. Trkiye Kazakistann bamszl ardndan nfuz ve manevra alan kazanmak zere blgeye ilk giren, birbiriyle rekabet halindeki Trkiye, ran ve Pakistan olmutur. Trkiye, Kazakistann bamszlk ilann ilk tanyan lkedir. ki lke arasnda dil, din ve etnisite birlii gnmzde de ok nemlidir. Bu durum ilikileri dorudan etkilemekte ve gelecek iin k tutmaktadr. Be yeni devletin drdnde ve Azerbaycanda Turk leheler konuuluyor, halk Trk soyundan geliyordu ve liderler siyasal esin ve ekonomik yardm kayna olarak nce Trkiyeyi gryordu. Trkiyenin NATO yelii ve kendine zg laiklii, blge Orta Asyayla ilikilerini gelitirmek isteyen Batl gler iin birinci derecede nemli kpr haline gelmesine yol amt. Washington, rann nfuzunu dengelemek iin Trkiyenin nemli bir

84

rol stlenmesini zellikle istemekteydi. Kazakistan ile bir ok bann bulunmas yannda egemen devlet olmann potansiyel garantr ve ekonomik kalknmann anahtar olarak grlen Bat dnyasyla kusursuz balantlar olan tek lke olmas Trkiyeyi ans klmaktayd. Ayrca dnyay ynlendiren Bat, blge lkeleri iin, laik ve demokratik yapsyla Trkiyeyi iyi bir model olarak grm ve onaylanmt. Bylece Trkiyenin blgedeki rol dier gl oyuncular tarafndan grd destek sayesinde artm fakat Trkiyenin bu gc etkin bir ekilde kulland sylenemez. Kazakistan ve blge lkelerine ekonomik kapasitesini aan szler vermi olmas en temel nedenleri arasndadr. Bat Trkiyeyi yalnzca bir dost ve mttefik olarak deil, ayn zamanda da byk deiikliklerden gemekte olan Kazakistann da dahil olduu bu blgede istikrar salayc bir unsur ve rann blgedeki kktendinci propagandas karsnda olas bir siper olarak da grmtr.103 Dnemin babakan Demirelin blge lkelerine yapt geziyi deerlendiren Belika gazetesi De Standard, 7 Mays 1992deki saysndaki demete,
Trkiye ilk defa Batnn karsna gl kyor: artk yalvarmak veya Batnn ona vermek istediiyle yetinmek zorunda deil. Tam aksine, Asyadaki gerek ve potansiyel bir ok dostuyla kendinden emin ve mcadele gcne sahip bir lke pozisyonuna ykselmi durumda.104

Batnn blgeye baknda, Sir Halford Mackinderin 1904te Londra Kraliyet corafya derneine sunduu teorisinin etkisi grlebilir. Buna gre, Avrasyann merkezini (Orta Asya) yneten ve gelitiren (jeopolitik konumu) dnyaya hakim olacakt.105 Trkiyenin ve Trkiye zerinden ABDnin bu dnemde siyaseti Kazakistann da bulunduu blge lkelerinin sahip olduu enerji kaynaklar ve
103 104

Karpat, Trkiye ve Orta Asya, s. 318. T. C. Babakanlk Basn Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl, D Basnda Babakan Sn. Sleyman Demirelin Trk Cumhuriyetlerini Ziyareti (27 Nisan- 3 Mays 1992), s. 112. 105 Bilgin Erdoan, ABDnin Orta Asya Siyaseti, Mim Kemal ke(der), Gei Srecinde Orta Asya Trk Cumhuriyetleri, s. 230.

85

bunlarn Bat pazarlarna tanmas olmutur. Bu nedenle ABD ve Bat, Trkiye zerinden Batya ulaabilecek Baku-Tiflis-Ceyhan boru hatt projesini sonuna kadar desteklemilerdi. Nitekim bu proje hatt hayata geirilerek kullanma almtr. Dalma srecinin balangcnda sren belirsizlik dneminde Trkiye, Kazakistana yada blgeye kar aktif politika izlemekten kanm ve Moskovaya bal kalmtr. 1991-1993 dneminde ise, Bat tarafndan destek gren Trkiyenin politikas, bu lkeleri ilk tanyan devlet olarak, blge lkelerinin Rusyaya baml hareket etme zorunluluunu gz ard eden, hatta blgedeki Rus etkisini krmaya ynelikti.106 Trkiye daha sonraki dnemde blgede Rusyann varln kabul eden, daha gereki, dengeli ve karlkl ibirliine dayal bir politika izlemeye balamtr. Bu dnemde, kltrel ve eitim program anlamalar erevesinde 10.000 kadar renciye Trkiyedeki niversitelerde, teknik okullar ve fakltelerinde burs salam ve Kazakistandan 2000 renci gelmitir.107 Eitim alannda ibirlii erevesinde Trkistan ehrinde kurulmu Ahmet Yesevi uluslararas Kazak-Trk niversitesi ve Anadolu liseleri seviyesinde 30 kadar Trk-Kazak lisesi almtr. Daha etkin politikalarn yrtlebilmesi iin Dileri bnyesinde zerk bir kurum olan Trk birlii ve Kalknma Ajans (T KA) 1992de kurulmutur. Bamszln ilk yllarnda Trkiye blgede kazand kltrel ve siyasal nfuza karn ekonomik adan baarsz olmutur. nk, ekonomisi derin bir durgunluk dneminde bulunan Trkiyedeki irketler, lkede ve blgede ciddi boyutlarda yatrm yapabilecek

106

Mustafa Aydn, Kafkasya ve Orta Asyayla likiler, Trk D Politikas, Baskn Oran (ed), Cilt II:1980-2001, stanbul, letiim Yaynlar, 2001, s. 371. 107 Raid, Orta Asyann Dirilii: slam m, Milliyetilik mi?, s. 247.

86

fonlara sahip deillerdi. Bugn ise, Trkiyenin Kazakistan ekonomisine yapt yatrmlarn toplam tutar yaklak olarak 2 milyar ABD dolardr. Kazakistan-Trkiye arasnda diplomatik iliki tesisinden geen 15 yl zarfnda Kazak-Trk temaslar kardelik ve dostluk, halklarn tarihi ba ve kltr miraslar, oluan karlkl gven ve sayg platformu zerine kurulmutur. Ayrca, iki lke arasndaki ticari-ekonomik ve sosyal alanda, askeri-teknik konularnda dahil olduu blgesel ve uluslararas gvenlik alanlarndaki sk ibirlii ilikilerin pekimesindeki dier nemli etkenler olarak gze arpmaktadr. Kazakistan, 11 Eyll olay sonras tm dnyada oluan uluslararas terrizm ve dini kktencilikle mcadelede ibirlii konusunda Trkiye ile fikir al veriinde bulunmaktadr. Bunun yan sra stratejik ortaklk ilkeleri temelinde Kazak-Trk askeri ve teknik ilikileri gelitirilmektedir. ki lke Birlemi Milletler, Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat, slam Konferans rgt, Ekonomik birlii

Tekilat ve baka uluslararas rgtler erevesinde ibirlii yapmaktadr. Kazakistan ve Trkiye yakn gelecekte ikili ilikiler konusunda elde edilen dinamizmi muhafaza etmekle kalmayp stratejik ortaklk dzeyinde ikili ilikileri pekitirecek yeni unsurlar eklemeye gayret etmektedirler.

2. BDT & Rusya BDT de Kazakistan d politikasnda nemli yere sahiptir. BDT, eski Sovyetler Birlii Cumhuriyetleri Rusya, Ukrayna ve Beyaz Rusya tarafndan 8 Aralk 1991de Minskte kuruldu ve ksa zaman iinde Orta Asya devletleri de

87

birlie katldlar.108 Bilinli olarak yllarca smrlen Kazakistan ve dier Orta Asya lkelerinin bu birlie katlmalar o dnemde bir zorunluluktu. Bamszlk sonras bile blge lkelerinin zellikle Kazakistann Rusyaya bamllnn arkasnda ekonomik ve siyasal sorunlar ile snr komuluu bulunan inin bir tehdit olarak alglanmas unsurlar vardr. O dnemde blge lkelerinin hibiri kk boyutta bir savaa bile katlabilecek yetenekte bir orduya sahip deillerdi. ye saysnn devaml deitii BDTnin idari yaps Mays 1992de ekillendi ve Ortak Gvenlik Anlamas15 Mays 1992de Takentte imzaland.109 BDTde hegemon devlet olarak Rusya Federasyonu aktif rol oynamaktadr. BDT ierisinde ekonomi ve gvenlik nemli konulardr ve her trl isel soruna ramen eski SSCB corafyasndaki aktif ibirlii srdrebilmektedir. BDT bnyesinde bugne kadar taslak dzeyinde bir ok alma iin en nemli sorun finansman olmutur. Gnmze kadar ki srete taraflar arasnda saysz belge imzalanmtr. Bunlarn iinde en nemli anlama BDT erevesinde 1997de Kazakistan, Krgzistan ve zbekistan arasnda imzalanan sonsuza kadar dostluk anlamasdr. 2000 ylnn banda iln edilen Nazarbayevin yaynlad Kazakistan 2030 adl kalknma ve d politika konseptinde Kazakistann d politika ve ekonomik entegrasyonunda nceliin karde ve komu Orta Asya lkelerine verilmesi dzenlenmektedir. Bu konsepte gre, BDTnin geliimi eit bamsz lkeler arasnda bir ortak pazara ve ekonomik btnleme hareketine ynelmelidir. BDT lkelerindeki sosyal ve politik ortam istikrarsz bir grnm tamaktadr. Ekonomik ve mali kriz, BDT lkelerini dorudan etkilemektedir. Buna gre
108 109

BDT resmi Web Sitesi, http://www.cis.minsk.by/russian/cis_docs.htm. BDT resmi Web Sitesi, http://www.cis.minsk.by/russian/cis_docs.htm.

88

Kazakistan ekonomik ibirliinin ilk adm olarak BDT lkeleri arasnda ortak serbest ticaret blgesi kurulmasn savunmaktadr.110 Ekonomik ibirliinin dnda Kazakistan, BDT lkelerinin terrle mcadele alannda ibirlii abalarn desteklemektedir. 21 Temmuz 2000 tarihinde yaplan BDT zirvesinde terrle mcadele iin ortak merkez kurulmas kararlatrlmtr. Kazakistan d politikasnda ncelik tand Orta Asya devletleriyle Orta Asya birlii Tekilat erevesinde de ok ynl ibirlii iindedir. Bu tekilat 1994 ylnda Kazakistan, Krgzistan ve zbekistan tarafndan kuruldu ve 1998 ylnda Tacikistann da dahil olmasyla birlikte Orta Asya Ekonomik Topluluu olarak anlmaya baland. Mart 2002de Almat Zirvesinde sz konusu rgt blgesel kurulu olarak Orta Asya birlii Tekilatna dntrld.111 Tarihsel srete olduu gibi, ekonomik, tarihi, corafik ve askeri-siyasi nedenlerle gnmzde de Kazakistann d politikasnda Rusya Federasyonu zel bir neme sahiptir. Herkes tarafndan da bilindii gibi eski rejim dneminden kalan balantlar bunun ban ekmektedir. Yeltsin dneminin Rusyas balangta yaanan kargaalar nedeniyle kendi isel sorunlaryla bouurken Batya ynelik uyumlu hatta baml politikalar izlemitir. Bar iin Ortaklk projesine itiraz etmesine ramen, o dnem gereksindii krediler nedeniyle NATOyla uzlamtr. Yllar sren alkanln brakamayan Rusya Federasyonu, Orta Asyada jeopolitik konumu nedeniyle blgeye yaklaan Batl ve dost lkeleri istemediini Yakn evre politikasyla (ubat 1993) belirtmitir. ABDnin Monroe Doktrinine

110

Yeni Avrasya Stratejileri, Kazakistan D Politikas, Kazak Kartal ile Birlikte Ykselmek Eki, Ankara, 2001, s. 51. 111 Alma- Atinskaya Deklaratsiya, Kazakistan Devlet Bakanl Web Sayfas, http://www.president.kz

89

benzetilen bu politika, eski SSCB topraklarnn Rusya Federasyonunun ekonomik ve gvenlik asndan yaamsal kar alan olduunu syleyerek buradaki gelimeleri denetlemeyi ngryordu.112 Bunun ardndan gelen Kasm 1993 Askeri Doktriniyle Kzl Ordunun i gvenlikten de sorumlu olaca ve Rusyann nkleer silahlar ilk kullanan lke olmayaca ilkesi kabul edildi. Gerektiinde BDTnin gvenlii iin de Rus askerlerinin konulandrabilecei erevesinde Kafkaslar ve Orta Asyada askeri sler kuruldu. Bunlar 21 Nisan 2000de Putinin yeni Askeri Doktrini izledi.113 Blgede ABD ve Batnn karlar enerji kaynaklar ve liberal ekonomi ile demokrasinin yerlemesi iken, Rusyann ise ekonomik karlar yannda blgede kalan youn Rus nfusun korunmas ve enerji kaynaklarnn denetiminin dier lkelere kaptrlmamas amacn gtmektedir. Bu dorultuda blgedeki petrol ve doal gazn dnya pazarlarna tanmasnda seilecek gzerghlar nemli ve bunu blgedeki nfuzunu etkinletirme amacyla bir ara olarak kullanmak istemektedir. Blgede dier gelimi lkelerle rekabet halinde olan Rusyann blgeye ilikin yaklam Arka baheme ayak basma!... eklinde nitelendirilebilir.114 Bu dorultuda BDTyi kuran Rusya, bu rgt eski SSCB topraklarndaki jandarmal salayabilmenin bir arac olarak grmtr. Balangta lkeyle kurulan rgte Orta Asya ve Kafkasyadaki lkelerin katlmasn salayarak blgedeki baskn roln glendirmek ve pekitirmek istemitir. Rusya blgede oluacak ABD hegemonyasna kar zellikle ran ve inle pragmatik bir ibirliine gitmi fakat slmi radikalizm tehdidine ynelik mcadelede ABDyle ayn fikri savunmutur. Bu
112 113

Erel Tellal, Rusyayla likiler, Trk D Politikas, Baskn Oran (ed), s. 542. togi Deytelnosti SNG za 10 Let i Zadai Na Perspektivu, Rusya Federasyonu Dileri Bakanl Web Sitesi, http://www.mid.ru 114 Armaan Kulolu, ABDnin Orta Asya-Kafkasya Politikas ve Trk Dnyasna Yansmalar, 21. Yzylda Trk Dnyas Jeopolitii, I. Cilt, Ankara, ASAM, 2003, s. 222.

90

erevede

inle

ilikisine

arlk

vererek

anghay

birlii

rgtn

oluturmutur. Kazakistan tarihi, corafi, askeri-siyasi ve ekonomik nedenlerle kendi politikasnda Rusyayla ilikilerine byk nem vermektedir. Her ne kadar Kazakistanda bir ok lkenin rekabeti sz konusu ise de, Rusya lke ithalatnda %20 ve ihracatnda %50 gibi byk bir paya sahiptir.115 Nazarbayevin 2002de Moskovada Putin ile grmesinde 2003 ylnn Rusyada Kazakistan yl olarak iln edileceinin bildirilmesi iki lke arasndaki ilikilerin dzeyini aka gzler nne sermektedir. Buna gre lke topraklarnda bulunan Baykonur uzay ssnn ortak kullanm meselesinin zlmesi, snr delimitasyonunun sonulandrlmas ve enerji alannda ibirlii konularnda nemli admlar atlmtr.116 Kazakistan ve Rusya snr komusu olmalarnn da salad avantajlar sebebiyle 300e yakn ikili anlama ve bildiriye imza atmlardr. Bamsz sonras iki lke ilikilerinin on be yllk srecine bakldnda ilikilerin u ana balklar etrafnda ekillendii grlmektedir117:
115

Askeri ve gvenlik konular, Kazakistanda yaayan Rus nfusu, Nkleer silahlar ve poligonlar, Ekonomik ve ticari ilikiler, Enerji kaynaklar ve boru hatlar gzerghlar, Hazarn stats erevesinde ilikiler,

Kazakistan Cumhuriyeti Bykelilii, Kazakistan D Politikasnn Ana Hatlar, Kazakistan Cumhuriyeti (Genel Bilgi), Ankara, 2001, s. 11. 116 Ibid., s. 11. 117 Sinan Oan, Demografinin Glgesi Altnda Rusya-Kazakistan likileri, Avrasya Dosyas, Cilt 7, Say 4 (Kazakistan-Krgzistan zel), K 2001-2002, s. 131.

91

BDT ve dier kurumsal erevede ilikiler, Baykonur uzay ss.

3. in Kazakistan ile in Halk Cumhuriyeti arasndaki resmi ilikiler, 3 Ocak 1992 tarihinde iki lke arasnda diplomatik balant kurulmasyla balad. 25 nisan 1994 tarihinde in Babakan Li Pen Kazakistan ziyaretinde ise iki lke arasnda snr gvenlii, Horgos Serbest Ekonomik Blgesinin geniletilmesi, Almat- nin arasnda demiryolu balants kurulmas, in Halk Cumhuriyetinin Kazakistana 50 milyon ABD dolar miktarnda kredi kullandrlmasn ngren anlamalar imzaland.118 Bamszlk sonras Kazakistan iin en nemli gelime in ile arasndaki ilikilerin dzelmesi olmutur. 1992de bir ok ekonomik-ticari ibirlii anlamas yaplm bu da iki lke arasndaki ticareti nemli lde arttrmtr. in BDTden sonra lkenin en byk ticaret orta haline geldi. 1992 ylnda Kazakistan ine 228 milyon dolarlk mal ihra ederken 204 milyon dolarlk da ithalat yapmtr.119 1997 ylnda ise iki lke arasnda petrol karma ve tama alannda 9.5 milyar ABD dolarlk bir anlama imzaland. ki lkenin ticaret hacmi 2001 verilerine gre 1 milyar dolarn zerindedir ve lkede halen 18 in irketi ve 300 civarnda Kazak-in ortak giriim irketi faaliyet gstermektedir.120 Kazakistanla snr komuluu, baarl ekonomisi ve askeri gcyle Rusyaya rakip konumu ini blgede ve
118

Yeni Avrasya Stratejileri, Kazakistan D Politikas, Kazak Kartal le Birlikte Ykselmek Eki, Ankara, 2001, s. 54. 119 Raid, Orta Asyann Dirilii: slam m, Milliyetilik mi?, s. 144. 120 John Calabrese, inin Orta Asya Politikas: Yenilenme ve slenme, Avrasya Ettleri, N 16, T KA, Sonbahar-K 1999, s. 88.

92

Kazakistanda nemli bir oyuncu yapmaktadr. in Devlet Bakan Li Peng Nisan 1994deki Orta Asya turunda Kazakistan ziyaret etmitir. Grmeler blge lkeleri ile ilikilerinde drt prensip vurgulamtr: Bar komuluk, kamu refah, seenek zgrl (gei modelini tercih ederek), blgesel istikrarn korunmas ve desteklenmesi.121 inin blgedeki politikas tedrici ve kademelidir. nk etnik, dini hareketler, snr anlamazlklar ve uyuturucu kaakl sorunlar nedeniyle in, Uygurlardan sonra nfus asndan Kazak aznlklarn ounlukta yaad bir lke olduundan bu konuda ok hassas davranmakta ve zmn barl yntemlerle olmasn tercih etmektedir. inin Kazakistana kar nkleer silah kullanmayaca ve Kazakistandan herhangi bir toprak talebinde bulunmayacana dair verdii sz ilikilerin iyi bir balangc olmutur. Kazakistan kendi gvenliini salamak iin, inde Xinjiang (Sincan, Dou Trkistan) olarak adlandrlan blgede, Uygur zerk Blgesinde yaayan bir milyon Kazak ve yedi milyon Uygur gz ard edilerek inle anlamaya varlmtr. Bu erevede, Kazakistan tarafna inden kaan herhangi bir Kazak ya da Uygur, Kazakistandaki gvenlik grevlileri tarafndan derhal ine iade edilecektir.122 24 Eyll 1997 tarihinde in Babakan Li Pengin ikinci kez lkeyi ziyaretinde yaplan ikili grmede iki lke arasnda 21inci yzyla ynelik iyi komuluk ve partnerlik ilikilerini en st seviyeye karma konular ele alnd. Sz konusu grmenin en nemli blm Kazakistan ile in arasndaki snr

Mohiaddin Mesbahi, Orta Asyann Uluslar aras likilerin Dinamikleri: Trkiye, ran ve Byk Gler, Kafkasya ve Orta Asya: Bamszlktan Sonra Gemi ve Gelecek Konferans (25-27 Mays 1995), Ankara, T KA Yay., s. 113. 122 Meryem Krml, Orta Asyann D likileri zerine Bir Alan Aratrmas:Kazakistan, Kafkasya ve Orta Asya: Bamszlktan Sonra Gemi ve Gelecek Konferans (25-27 Mays 1995), Ankara, T KA Yay., s. 121.

121

93

anlamasyd. Anlamaya gre iki lke arasnda 1994ten beri yrtlen ikili grmeler neticesinde snr sorunu ortadan kalkt. inin blgedeki, zellikle Kazakistandaki ncelikleri; - inin Sincan Uygur zerk Blgesine blgeden srayacak olas bir milliyeti hareketin yaratt endie, - Nfusu her geen gn artan inin ihtiyac olduu enerji kaynaklarnn karlanmas iin blgenin sahip olduu muazzam doal kaynaklarn nemi, - Blgesel ve blge d glerin blgedeki rekabet mcadelelerinin inin ulusal karlarna ynelik oluturabilecei tehditler olarak belirlenmitir.123 Blgesel bir g olarak ortaya kan in, burada oluan jeopolitik boluu doldurmaya alan en byk d tehdidi ABDden alglam ve buna kar stratejik ortak olarak ifade ettii Rusya ve ranla pragmatik bir ibirliine gitmeyi gerekli grmtr. Gnmzde iki tarihi komu devlet anghay birlii Tekilat erevesinde faydal ibirlii yrtmektedirler. Bu erevede Nazarbayev Aralk 2002de ine gerekletirdii resmi gezisinde in Devlet Bakan Ziang Zemin ile 20 yllk dnem iin Dostluk ve birlii Anlamasn imzalamtr. Bu nemli ikili anlama siyasi ve ekonomik ilikiler dnda Asya ktasndaki gvenlik meselesini de kapsamaktadr.124 Kazakistan d politikasnn ana hatlarndan biri de, anghay birlii Tekilat erevesinde ibirliini gelitirmektir. Eski adyla anghay Belisi olan bu tekilatn temeli, 26 Nisan 1996 tarihinde Shanghaida in, Kazakistan, Krgzistan, Rusya ve

123

Armaan Kulolu, ABDnin Orta Asya-Kafkasya Politikas ve Trk Dnyasna Yansmalar, 21. Yzylda Trk Dnyas Jeopolitii, I. Cilt, s. 223. 124 Kazakistan Cumhuriyeti Bykelilii, Kazakistan D Politikasnn Ana Hatlar, Kazakistan Cumhuriyeti (Genel Bilgi), Ankara, 2003, s. 11.

94

Tacikistan Devlet Bakanlarnn gerekletirdii zirvede snr blgesindeki askeri alanda gven tedbirlerini pekitirme hakknda anlama imzalanarak atld. Bylece dnya sahnesine yeni bir rgt ortaya km oldu.125 rgtn kurulmasndaki ama in ile snrda lkelerin Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra, snr anlamazlklarnn ve toprak ihtilaflarnn zme kavuturulmas eklinde grnse de, rgt aslnda inin, blgedeki g boluunu doldurmaya ynelik admlarndan birisi olarak domutur. Ksacas in Orta Asyay bir stratejik kar kua olarak grmektedir. Bu anlamda inin kendine bu blgede ortak olarak Rusyay semi olmas birlikte hareket etmeleri, iki lke arasnda blok mu oluuyor? sorusunu dourmutur. nk Rusyann in ile ticari ilikileri ABD ile olandan daha gldr ve inin Rusyadan ald silahlarn toplam hacmi yllk 1 milyar Amerikan Dolarndan daha fazladr.126 Ayrca Rusya, Asya ktasnda inin komular ierisinde askeri adan en gls ve kresel g olma potansiyeline sahip olan tek lkedir. Bu da, Rusya ve inin anghay birlii rgtnde nemli oyuncular olduunu gstermektedir.

4. ABD ABD, Kazakistann bamszln 25 Aralk 1991 tarihinde resmen tand ve 1992 ylnda Kazakistanda bykelilik at. Bu tarihten itibaren iki lke arasnda ilikiler gelimeye balad. Kazakistann stratejik silahlara ve zengin doal

125

Kazakistan D Politikalar Aratrmalar Merkezi, http://www.cvi.kz/text/SHOS/Shanghay.html#kommentary. 126 atlk Amanov, anghay birlii rgt: Orta Asyaya Yeni Bir Demirperde mi niyor?, http://www.stradigma.com, 2004.

95

kaynaklara sahip olmasna byk nem veren ABD ynetimi, bu nedenle ticari ve siyasi ilikilere byk nem vermeye balad. Kazakistan Cumhuriyetinin d politikas ve ekonomi stratejisinde ABDnin nemli yere sahip olduu ortadr. yle ki, ABD Kazakistann en byk yabanc yatrmcsdr. Son 10 ylda lkeye 4 milyar Amerikan Dolar tutarnda ABD yatrm gerekleti. Bu da lkede yaplan d yatrmlarn %30unu oluturmaktadr.127 Kazakistann stratejik silahlara ve zengin doal kaynaklara sahip olmasna nem veren ABD ynetimi, bu nedenle ticari ve siyasi ilikilere arlk vermitir. 1994 ylnda ABD tarafndan BDT lkelerine yaplan 1.8 milyar Dolar tutarndaki yardmdan Kazakistana, 311 milyon dolar ve nkleer silahszlanma iin 81 milyon dolar yardm yapld.128 Kazakistana toplam sava bal says 1400e ulaan 104 SS 18 ktalararas balistik fzenin (ICBM) kalmas Amerikal ve Batl stratejistleri tedirgin ve megul etmeye yetmiti. ABDnin etkin diplomasisi sayesinde, Mays 1992de Kazakistan Cumhurbakannn uzun vadede Sovyet ve ABD nkleer silahlarnn te birinin ortadan kaldrlmasn salayacak olan Stratejik Silahlarn Azaltlmas Anlamasn (START-I) imzalamay kabul etmesiyle ilk amalarna ulatklarn gstermektedir.129 Dolaysyla balangta Kazakistann ABD ile olan ilikisinin nem

kazanmas her ne kadar kontrol dmesi Rusyann elinde olsa da, topraklarnda nkleer silah bulunan bir lke olmasndan kaynaklanmtr. Blgeye ynelik

127

Kazakistan Cumhuriyeti Bykelilii, Kazakistan D Politikasnn Ana Hatlar, Kazakistan Cumhuriyeti (Genel Bilgi), Ankara, 2003, s. 12. 128 Kazakhstan SA: Strategieskie Partner, http://www.kia-kazinform.kz/daidjest.html, 24 Aralk 2001. 129 Bilgin Erdoan, ABDnin Orta Asya Siyaseti, Mim Kemal ke(ed), Gei Srecinde Orta Asya Trk Cumhuriyetleri, s. 241.

96

karlarnn korunmas iin her tr gvenliin salanmas da ABDnin ilgi nedenleri arasndadr. ABDnin gvenlik endieleri nkleer yaylmann nlenmesi, slm

tehlikesine kar nlem ve rann blgeyi evrelemesinin engellenmesi, doal kaynaklarn varl, boru hatt, petrol aratrmas ve enerji nakline yneliktir. Yine bu erevede, lkenin pazar ekonomisine ve demokrasiye geii iin ekonomik ve politik reformlar desteklemektir. Kazakistan hkmeti ile Chevron arasnda Bat Kazakistan petroln iletme konusunda imzalanan anlamadan da grlyor ki ABD bu konuda da amacna ulamay baarabilmitir. Bilindii gibi, Sovyetler Birliinin dalmasnn ardndan blgeye ilikin yeterli bilgi ve deneyim birikimi olmayan ABD ile Bat bu dnemde slmi radikalizm ve olas Rus emperyalizmi tehditlerinin kontrol altna alnmasnda NATO mttefiki olan Trkiyeyi en uygun gei modeli olarak grmtr.130 Trkiyenin blge lkeleriyle etnik, tarihi, kltrel ba olan, nfusunun ou Mslman, laik, demokratik ve piyasa ekonomisine sahip bir lke olmas ABD ve Batnn tercih nedeni olmutur. Kazakistan ve ABD arasnda savunma alanndaki ibirlii ise NATO erevesinde yrtlmektedir. ABD lkede, hatta blgede kendisini bir sper g olarak kabul ettirmektedir. Ayrca 11 Eyll sonras Kazakistan-ABD uluslararas terrizme kar mcadele noktasnda da ibirlii yapmaktadr. in ve Rusyann blgede otorite kurmaya almasndan da rahatsz olan ABD, slm tehlikesi ve terrle mcadele konusunda Rusya ile ayn noktada bulumaktadr. Bu 11 Eyll sonras ABDnin

Scott A. Jones, Turkish Strategic Interests in the Transcaucaus, Gary K. Bertsch, Cassady Craft, Scott A. Jones ve Michael Beck (der), Crossroads and Conflict Secruty and Foreign Policy in the Caucaus and Central Asia, (New York, Routledge, 2000), s. 55.

130

97

blgede artk daha fazla askeri-gvenlik alannda ibirliini arttrmas ini rahatsz etmitir. Bu lkelerin yan sra Kazakistan, Avrupa Birlii lkeleri, Ortadou lkeleri, Gney Asya ve Uzakdou lkeleriyle de siyasi ve ticari-ekonomik ibirliklerini gelitirmeye almaktadr. Kazakistann ok ynl d politikasnn temelini attn ve ayn tutumu barl erevede srdrdn syleyebiliriz. Bu tr politika evredeki nfuzlu blgesel oyuncularla istikrarl ve sorunsuz ilikileri koruma amacn gtmektedir.

98

BLM III

EVRESEL SORUNLAR VE KAZAK STANIN GVENL

A. ARAL GLNN LE DNMES

Kazakistann Sovyetler Birlii dneminden bamsz gnlerine hatta geleceine tad en nemli sorunlarndan birisi, lkenin doal yaps zerinde yaratlan ar ve acmasz evre tahribatdr. Souk Sava dneminde tek amac Amerika ile teknolojik rekabet iinde olan SSCB, evresel sorunlara ok az nem vermitir. Gnmzde ise, evre sorunlar dnyann en temel sorunlarndan birisi haline gelmitir. Dolaysyla lkeyi etkileyen evre sorunlar devlet snrlar ile kstl

olmayan snr aan sorunlar olarak deerlendirilmektedir. Daha nce isel olarak deerlendirilen sorunlar artk uluslararas hale gelmitir. nk bir lkenin veya blgenin yaratt evre tahribat btn dnyay etkilemektedir. Sovyet Hkmeti resmi dokmanlar gn na ktktan sonra, insanlar Kazakistann Semey yaknlarndaki nkleer denemelerden, Aral Glnn kurumasndan ve Orta Asyann llemesinden haberdar oldular. Endstriyel tarmsal ve nkleer etkinliklerin sonucunda, SSCB ardnda ciddi ekilde zehirlenmi ve kirlenmi bir ok blge brakmtr. Yazar Sergei Medvedev tarafndan tanmlanan balca Sovyet

99

sonras evre tehdidinden her ikisi de Aral Gl havzas ve Semipalatinsk nkleer deneme blgesi Kazakistanda bulunmaktadr. Bu tehditlerden biri radyoaktif ve toksik materyallerin oluturduu kirlilik iken, dieri ise farkl zararl ekonomik etkinlikler sonucu oluan kirliliktir.131

1. evresel ve Siyasal Bir Tehdit Haline Gelen Aral Gl Binlerce insann saln tehdit eden ve evreye byk zararlar veren Aral Gl felaketi, son zamanlarda Orta Asya ve yabanc basnda ska yer almaktadr. Gln kurumasyla verimli topraklar llemekte, l alan giderek genilemekte, byk miktarda tuz tozu etrafa, hatta kuzey Avrupaya kadar yaylmaktadr. Bu durumda Orta Asyada Aral Glnn Aral lne dnmesi hem evresel hem de siyasal bir tehdit boyutuna ulamtr. Blge insanlarnn geim kayna olan balklk tamamen durmu ve doal iklim dengesi bozulmutur. Dolaysyla Aral Gl sorunu blgesel olmaktan karak kresel bir boyut kazanmtr. Bu durumdan endie duyan uluslararas kurulular ve uzmanlar da, Orta Asya lkeleri ile ibirlii ierisinde sorunun zm iin hangi tedbirlerin alnabilecei tartmaktadrlar. Aral Gl, Pamir dalarndan gelen Amu derya (Ceyhun) Siri derya (Seyhun) nehirleri sularnn Karakalpakistanda birikmesi sonucunda olumutur. Kazakistan ve zbekistan arasnda, doal haliyle 68.000 km2 ile dnyann drdnc byk gl ve denizden ykseklii 52m olup, ortalama 16m derinlikteydi (En derin yeri 68m). Tuz oran ise %1.03.132

131

Daphne Biliouri, Orta Asyada evre Sorunlar: Retorik ve Eylem Arasndaki Farkllklar Gidermek, Avrasya Etdleri, Say 19-20, T KA Yay., lkbahar-Yaz 2001, s. 20. 132 Aral Sea, Encyclopedia Britannica, http://www.britannica.com/search?guery=Aral%20Disaster&ct=1.

100

Bu gl besleyen Amu derya ve Siri derya nehir sularnn %90 orannda sulama amacyla kullanlmaya balanmasyla gle dklen akarsular hemen hemen yok denebilecek dzeye inince Aral Gl kuruyarak kaybolmaya balamtr. Gldeki su seviyesi 1996 yl itibaryla 16 metre dmtr. Bu duruma paralel olarak gl alan 68.000km2den 37.000 km2ye inmitir. Bylece dnyann en byk drdnc gl olan Aral Gl, 1960l yllardan itibaren temel su kaynaklarnn pamuk, buday ve pirin tarlalarnn sulanmasna ynlendirilmesi sonucunda sekizinci duruma dmtr. Bunun sonucunda Aral Gl hacim olarak %50, alan olarak %75 orannda kuruyarak klmtr.133 1960 yllarna dek dnyann byk glleri arasnda yer alan Aral glndeki su seviyesi 2002 ylnda 4 metreye kadar dt. Uzmanlar, srecin devam etmesi halinde Aral Glnn 2015 ylnda tamamen kuruyacan ileri srmektedirler.134 Bu klme, evre felaketi yannda ekonomik felaketini de beraberinde getirmitir. Aral Gl, zengin balk kaynaklar ve kuzey Aralsk limanndan balayarak Tacikistana kadar balk ticareti ile yz binlerce insann geim kaynan oluturmaktayd. Denize kys olmayan blgenin tek su kaynann da sorumsuzca kurutulmas sonucunda meydana gelen kum ve tuz frtnalar, tm blge halkna her trl zarar vermektedir. Gnmzde blgede isizlik oran ykselmesindeki neden geim kayna olan balklnn tkenmesidir. Salk asndan bakldnda kanser vakalar artmaktadr. Bamszlk sonras, blgedeki bu byk evre felaketinden endie duyan uluslararas uzmanlarn saysz almalar ve raporlarna ramen, uzmanlar gln

Ahmet T. Kuru, Uluslararas Ortam ve Blgesel Entegrasyon Teorileri Inda Trk Birlii Meselesi, M.K. ke (ed), Gei Srecinde Orta Asya Trk Cumhuriyetleri, s. 163. 134 Http://www.sabah.com.tr/2005/04/24/dun104.html

133

101

kurtarlmasnn imkansz olduu fikrine inanm ve artk abalarn sadece insani faciann nlenmesi yolunda sarf edilmesi gerektii kansna varmlardr. Sovyetler Birlii, dneminde egemen olan tm Orta Asyay, bir pamuk retim alan olarak biimlendirme politikas erevesinde Amu derya ve Siri derya nehirlerinin ynnn Orta Asya ilerinde oluturulacak pamuk tarlalarn sulayabilmek iin deitirilmesi, ekolojik ykm hazrlayan temel nedenlerin banda gelmitir. Orta Asyada pamuk tarmnn en geni alan kaplad blge zbekistandr. lke, 1.7 milyon hektar alanda rettii 4.2 milyon ton ktl pamuk retimi ile BDTnda birinci srada yer almaktadr. Yani eski Sovyetler Birlii dahilindeki pamuk ekim alanlarnn %65i zbekistandadr. Bu oran

Trkmenistanda %9.5, Tacikistanda %8.2, Kazakistanda %5.5, Krgzistanda %3.6dr.135 Orta Asya lkeleri tek tarmsal rn yaplmasna zorlanm ve dolaysyla Aral Glne komu olan zbekistanda pamuk tarmnn esaretine braklmtr. Ayrca Aral Glndeki mevcut kirlenme dnya tarihinde insanlar tarafndan gerekletirilen en byk kirlenmedir. Biyoloji profesr Koboloviin Bizler bir nesilde koca bir denizi yeryznden yok eden dnyadaki yegne memleket olduk deyii Araln durumunu ak bir ekilde izah etmektedir. 136 1960 ylnda Sovyet hkmetinin sz konusu rmaklarn havzasnda geni apta pamuk ekimine balamasyla, bu tarihe kadar ilkel ekilde yaplan tarm modern hale dntrlmtr. 1951 ylnda tamamlanan ve dnyann en uzun yapay kanal olan Karakum (Trkmenba) kanalyla Amu deryadan ve Trkmenistann

135

Salih Ylmaz, Aral Gl evre Felaketi ve Orta Asya, Avrasya Etdleri, Say 18, T KA Yay., Sonbahar-K 2000, s. 95. 136 Baymirza Hayt, Tarihte ve Zamanmzda Aral Gl ve evresindeki Kltr, Avrasya Etdleri, Say 3, T KA Yay., 1994, s. 9.

102

Hazar kysndaki Krasnovodsk ehrine kadar yaklak 1.500 km uzunluunda su kanal seviyesinde ok geni alanlarda pamuk ekimine balanmasyla glden le gidiin sinyali olacakt. Bylece yz binlerce hektar l topra sulu araziye dntrlrken, Araln su kayna da kurutulmutur. Ayn dnemde Tacikistan, zbekistan, Kazakistan, Krgzistan ve Trkmenistanda kullanlan suyun miktar ncekinin iki- katna kartld. Blge toprann l olmas nedeniyle tarm iin kullanlan su miktarnn yetimemesi nedeniyle Karakum kanalndan baka, Amu derya ve Siri derya nehirleri zerinden Amu Buhara, Amu Karakul, Gar ve Nurtek gibi 19 adet byk kanal kazdrld. Bu kanallarla birlikte Aral Glnn su seviyesi gittike azalrken, 1965 ylnda gl ilk kez klmeye balad. Siri derya zerinde 1970 ylna kadar Deye Boyun, Gnorta Saruhan, Hanhovuz, Kpetda gibi tam 20 baraj ina edildi. Bu tarihten sonra Siri deryann suyu kurumaya balad. Siri derya sularnn kesilmesiyle bir anda Aral %40 klrken, su miktar da %60 azald. 137 Gnmzde ise Aral sorunu blgesel olmaktan karak uluslararas sorun haline gelmitir. Yaklak 700.000 km2 yzlmne sahip Aral havzas zbekistan, Tacikistan ve Kazakistann gney-bat ksmn, Krgzistann O ve Narin blgelerini, Trkmenistann Dahavuz blgesini iermektedir. Ayrca kuzey Afganistan ve kuzeydou randa etkilenen bu blgeye dahildir. Nitekim, 1996da Aral havzasnda 47 milyon olan nfusun 2020 senesinde yaklak 60 milyonu bulaca tahmin edilmektedir.138

137

Saule Baycaun- Suhrobo Davlatoyev, Orta Asyada evresel ve Siyasal Bir Tehdit: Aral Glnden Aral lne, Stratejik Analiz, Cilt 2, Say 17, ASAM, Eyll 2001, s. 50. 138 Saule Baycaun, Orta Asyada Krizin Dier Ad: Sudan Bahaneler, Sudan Sava m? Stratejik Analiz, Cilt 2, Say 13, ASAM, Mays 2001, s. 48.

103

Bu durum blgenin ekolojisini, blge halknn saln ve blge ekonomisini olumsuz bir ekilde etkilemektedir. Gln kurumasyla imdiden 38.000 km2lik l alan %30 bym, on milyon hektar otlak alan kaybolmu, balklk tamamen durmu, doal iklimin dengesi bozulmutur; klar daha souk ve uzun (-35C den daha aa), yazlar daha kurak ve scak (scaklk 50C ye kadar ykselmektedir) olmaktadr. Son yirmi yl iinde gln yzey alan iki kat klm, gle akan suyun %75i sulama iin kulland suyun seviyesi 16 metre alalmtr.139 Araln bu evresel felket sonucu kaybettii ky alan uzunluu 100-150 km olup, deniz yatann 33 km2den fazlas aa km ve bunun sonucunda da ylda yaklak 75 milyon ton (bu rakam gnlk ifade edersek yaklak 200 bin ton) toksik gaz ve tuz rzgar ile kaldrlp 500 kmlik bir evreye, yani Himalaya, Beyaz Rusya ve Rusya Federasyonunun kuzey kutbu blgesine kadar dalmaktadr. Bu kum ve tuz frtnas evredeki tarmsal rnleri tahrip ettii gibi, bu yrede yaayan insanlar ve dier canllar da tehdit etmektedir. Karakalpakistanda genel ekolojik durum ve halkn sal felaket derecesinde bozulmutur. Temiz ime suyu bulunmad gibi, bata Tifs ve Tberkloz olmak zere hastalklar inanlmaz boyutlarda artmtr. 15 yandan kk ocuklarn %80i hepatit hastas ve ayn hastala Kazakistann Kzl-Orda kentindeki 60.000 kii de yakalanmtr. Havann giderek kurumas ve iinde yksek oranda tarmsal kimyasallar bulunan tuzlarn rzgarla etrafa savrulmas sonucu bronit ve dier akcier hastalklarndaki art giderek bymektedir. Blge

139

Saule Baycaun- Suhrobo Davlatoyev, Orta Asyada evresel ve Siyasal Bir Tehdit: Aral Glnden Aral lne, s. 51.

104

lkelerinde bir yana gelmeden len bebeklerin oran %10dan fazladr ve bu da Asya ktasnn en yksek oranlarndan birisini oluturmaktadr.140 Havzadaki su ve toprak kaynaklarnn bozulmas ekonomiyi ciddi bir ekilde etkilemitir. Ylk toplam tarmsal zararn 500-600 milyon ABD dolar, balklktaki zararn ise 50-90 milyon ABD dolar bulduu tahminler arasndadr. Bunun sonucunda ortaya kan ve yerel nfusun yllk %3 orannda artyla katlanan ekonomik kaos su oranlarnda arta, evre gne ve sosyal, etnik gerilimlere yol aacaktr.141 Blgede felaket ncesi glde 70 bin ton balk avlanrken bugn bu miktar 2 bin tona kadar dmtr. Daha nceleri iki balk kombinas, on suni balklk, on sekiz balklkla ilgili kolhoz tarafndan balklk yaplrken ve bu balklar Moynakta bulunan fabrikada konserve haline getirilerek btn Sovyetlere datlrken bugn fabrika ihtiyacnn ounu Baltk lkelerinden karlamaktadr. 15 Austos 2001de Kazakistan hkmetinin yapt aklamaya gre, Araldaki Kuland adasnda dieri yaklak 130 milyon dolar olan hidrokarbon yata bulunmutur. Aslnda Aralda ilk jeopolitik aratrmalar 60l yllarn sonunda yaplm, fakat sonular gnmze kadar aklanmamtr. Bunun nedeni Aral blgesinin gizli askeri slerin kurulmas iin elverili olmasdr. Vozrojdeniye adas yllarca biyolojik silahlarn denenmesi iin kullanlmtr. Kuland adasnn Vozrojdeniye adasna yakn olmas nedeniyle yatan aratrlmas salk iin byk tehditler oluturmaktadr.

140

Trker Altan, Tkenmi Bir evresel Miras: Orta Asyada Snr tesi evre Sorunlar ve Doal Kaynaklarn Tahribi, Avrasya Etdleri, Cilt 2, Say 1, T KA Yay., lkbahar 1995, s. 41. 141 Biliouri, Orta Asyada evre Sorunlar: Retorik ve Eylem Arasndaki Farklklar Gidermek, s. 22.

105

Ayrca Aral Gl, Sovyet uzmanlarca toksik maddeler ve virs denemeleri iin bir blge olarak kullanlm ve Aral Gl iinde yer alan Vozrojdeniye adasndan, Sovyet biyolojik silahlarn denenmesi iin ak hava testi blgesi olarak istifade edilmitir. 1988de Sovyetler Birlii yaklak yzlerce ton kimyasal ve biyolojik silah atn Aral Glndeki Vozrojdeniye adasnn kumlarnn altna gmlmtr. Aral Glnn kurumas sonucunda on kat byyen Vozrojdeniye adasnn, blge topraklaryla birlemesiyle, enfeksiyonun yaylmas kolaylamtr.142

2. Aral Glnn Kurtarlmas in Yaplan almalar

Tablo 4. Aral Glnn Kurumasyla Doan Zararlar klim Deiiklikleri Ekolojik/Ekonomik Tahribat Kurakln gstermesi art Ekosistemin bozulmas Tehlikeli hastalklarn Salk Sorunu

art (rn., kolera, tifo, cilt ve kan kanseri)

Tuz ve toz frtnalarn Balklk sanayisinin k art

Solunum

sistemi

ile

ilgili hastalklarn art (astm, bronit)

Bitki rtsnn mrnn Tarmsal alanda verimliin Doum orannda d, ksalmas d lm orannda art

Kaynak: http://www.dfd.dlr.de/app/land/aralsea/back_info.html

142

Jonh C, K. Daly, Global Implications Of Aral Sea Desication, Biweekly Briefing, 8 Kasm 2000.

106

Sovyetler Birlii dneminde tm Orta Asyay bir pamuk retim alan olarak biimlendirme politikas erevesinde Amu derya ve Siri derya nehirlerinin ynnn Orta Asya ilerinde oluturulacak pamuk tarlalarn sulayabilmek iin deitirilmesi, ekolojik ykm hazrlayan temel etken olmutur. Balayan sorun ise nlem alnmamas ve yanl politikalar uygulanmas nedeniyle bugnk halini almtr. Blgede oluan tm olumsuzluklar yukardaki tabloda grlmektedir. Bunlarn sonucunda Aral iin gerekten de ge kalnsa bile en azndan bu zararlarn nlenmesi iin aba harcanmaldr. 1990l yllardan itibaren Aral Gln nehir sularnn tekrar besleyebilmesi iin, tarmda su tasarrufu nlemlerine bavurulmutur. Her yl gle karmas gereken ancak tarmsal sulama nedeniyle tketilen 50 km3 su bylece 40-43 km3e indirilebilmitir. Bunun 1995 ve 2000 yllar arasnda %50 daha indirilebilecei dnlmtr. Ancak bu nlemler yeterli olmamaktadr. Kresel bir nitelik kazanan Aral Gl sorununu zmek iin Bat lkeleri, Kazakistan ile zbekistana yardm etmek iin eitli giriimlerde bulunmulardr. Gnmzde Kazakistan kazand bamszlk sreciyle birlikte karsna kan bir ok sosyo-ekonomik problemlerle bouurken bir yandan da Aral Glnn kurtarlmas iin, IFAS (International Fund for the Aral Sea) gibi uluslararas kurulularla da ibirlii yapmaktadr. Ayrca zbekistan, Kazakistan ve

Trkmenistanda deiik gnll kurulular, siyasal partiler ve politikaclar bu ynde baskn programlar ve almalar yrtmektedirler. Aral Glnn yeniden canlandrlmas ve eski haline kavuturulmas iin ne srlen ve uygulamaya konulmak istenen zm nerileri arasnda ise u hususlar yer almaktadr.

107

Ekonomiyi pamuk tarmna bamllktan kurtarma, Pamuk tarm mono- kltrnn deitirilmesi, Kurak blgelerde rzgardan korunma perdeleri sisteminin gelitirilmesi, Yeni alanlarn tarma kazandrlmas programndan vazgeme, Endstri kurulularnn gelitirilmesi almalarnda evreye daha dikkatli davranlmas,

Su tasarrufunu salayc sistemlerin gelitirilmesi, Su toplama sistemlerinin ve toprakaltndan su temini sistemlerinin gelitirilmesi, Hayvanclk sektrnn yeniden gelitirilmesi, Kadnlarn ve ocuklarn ar tarmsal ikollarnda altrlmamas, Nfus artnn kontrol altna alnmasdr. Aral Gln kurtarma abalar aslnda Sovyetler dneminde balam fakat

sonu elde edilememitir. C.P.S.U (Merkez Komite ve Sosyal Sosyalist Cumhuriyetler Birlii) tarafndan alnm 10 Eyll 1988 tarihli karara gre, Aral Glne 1990dan balayarak 8.7 kilometre kp su gnderilecekti. Fakat Aral Araln kurtarlmas iin yaklak 700 kilometre kp suya ihtiya vard. 1990l yllarda ise, SSCB Bakanlar Kurulu Aral ile ilgili problemleri aratrp idare edecek bir merkez oluturmu ve benzeri bir merkez de Nukusta kurulmutur. Nukustaki bu merkez Aralvodstroi kurumunu oluturmutur. Bu kurum Aral Gl erevesinde yaklak 200 temizleme merkezi kurmutur. Fakat bu merkezlerin ortaya koyduklar projeler yetersiz kalarak ilevlerini yitirmelerine neden olmutur. Birlemi Milletler evre Program (UNEP) Araln bu durumunu ekolojik, ekonomik ve sosyal ynleri itibaryla XXI.yzyln en byk evre felaketi olarak

108

tanmlamaktadr. UNEP, Aral sorununu evre, nfus ve ekonomik ynleriyle ele alan bir Tanmlama almasn 1992 ylnda tamamlamtr. Bu raporda, Aral Gl sorununu tm boyutlaryla ortaya konulmu fakat getirilmemitir. 1993-1994 yllarnda Dnya Bankas, UNDP (BM Kalknma Program) ve UNEPten uzmanlar Eylem Plan Ii hazrlamlardr. Bu plan Haziran 1994 ylnda Paris toplantsnda revize edilmitir. Katlmclar bu plan iin yaklak 40 milyon Dolar destek salamay vaat etmilerdir. Orta Asya lkeleri bakanlarnn Nukusta yapt toplantda BM katks da istenmi, 18-20 Mays 1995 tarihinde bu amala Nukusta uluslararas bir toplant yaplmtr. Ev sahipliini zbekistann yapt Orta Asya lkeleri dahil dier uluslararas kurulularn da katld toplantnn iki ayr konusu ise, Aral Gl havzasndaki srdrlebilir kalknmann zel bir zm nerisi

gerekletirilmesi ve mevcut toplumsal yapnn acil ihtiyalardr. Dnya Bankas, UNEP-UNDPnin ortak stratejisi, her blge lkesinden be adet olmak zere yirmi be bankadan mteekkil Aral Gl iin Devletleraras Konseyini (KAS) kurmak olmutur. Orta Asya lkeleri devlet bakanlarnca 26 Mart 1993 ve 11 Ocak 1994te onaylanan neri, bu devletlerin Aral Gl felaketinin ciddiyetini anladklarn gstermektedir. Be Orta Asya devletinin Aral Sorunu ile ilgili sosyal, ekonomik, bilimsel, teknik ve ekolojik almalarda ibirliini salamak amacyla kurduklar Devletleraras Konseye bal olarak kurulan Dengeli Gelime Komisyonunun uzmanlar grubu, 1996-97 dneminde Aral Blgesinin ekolojik durumunu

109

iyiletirmek iin almalara balamtr.143 almalarn kapsam, blgesel ve ulusal kriterlerin deerlendirilmesi ve Aral blgesinde dengeli gelime konusunda Uluslararas Konvansiyon taslann kabul iin hazrlk dzenlemeleri yaplmas konularn iermektedir. Aral Glnn kurumasyla blgede meydana gelen ekolojik sorunlar ve gln kurtarlmas meselesi 10 ubat 1995 tarihinde Kazakistann eski bakenti Almatda liderler seviyesinde yaplan BDT zirvesinde ele alnmtr. Zirvenin ardndan Aral sorununa zm bulmak iin 4 Mart 1995te Trkmenistann Dahavuz vilayetinde bir araya gelen Orta Asya lkelerinin devlet bakanlar ortak bir deklrasyon imzalamlardr.144 1998de Trkmenistann bakenti Akabatta bir araya gelen liderler, geen ylda alnan sonucu deerlendirmilerdir. Burada alnan en nemli karar ise, ilgili lkeler tarafndan Aral kurtarmak iin milli politikalar ve projeler oluturulmas olmutur. Toplantya katlan ilgili be lkenin liderleri arasnda yaplan mzakerelerde, taraflar birbirini sulam ve blgede suyu daha dikkatli kullanlmasn n plana karmlardr. Her biri tarm lkesi olan bu devletler, bu konuda taviz vermediklerinden Orta Asyada hla tamamen zme kavuamayan su problemi bugne kadar devam etmektedir. Ayrca buna blge lkelerin yeni bamszlk sonras ekonomik ve sosyal skntlar nedeniyle Aral sorununa fazla bte ayramamalar ve uluslararas kurulularn Aral sorununa ayrd finansmanlar ekonomiye ynlendirmelerini de buna eklemek gerekir.

143

Saule Baycaun-Suhrobo Davlatoyev, Orta Asyada evresel ve Siyasal Bir Tehdit: Aral Glnden Aral lne, s. 53. 144 Ahmet Temir, Aral Tehdit Ediyor, http://www.zaman.com.tr/2001/06/26/dishaberler/dishaberlerdevam.htm

110

11 Austos 2001de Kazakistan Babakan K.Tokayev, Kzl-Orda ehrinde dzenlenen Aral Gl sorunu ve blgenin kalknmas ynndeki aratrmalar toplantsnda, Aral Gl sorununu beraber zmek amacyla komu Orta Asya lkelerini, BMnin snrlar aan nehir ve gllerin korunmas konusundaki szlemeyi onaylamaya davet etmitir. Kazakistan Parlamentosu bu belgeyi Ekim 2000de onaylamtr.145 Tacikistann bakenti Duanbe 15 Kasm 2004 tarihinde blge devletlerinin bir araya gelmesiyle Aral Glne ilikin toplant yapmtr. Kazakistan, Krgzistan, zbekistan, Trkmenistan ve Tacikistan Devlet Bakanlar tarafndan imzalanan 2003 ve 2010 Yllar Arasnda Aral Glnn SosyoEkonomik ve evre Problemlerine zm Program kapsamndaki faaliyetler toplant srasnda ele alnmtr. Tm zmler Orta Asya devletleri arasnda ibirliini gerektirmekte ancak bunun g olduu grlmektedir. Resmi anlamalara ramen eylemler ve Aral Glnn korunmasna tahsis edilen fonlar snrl kalmtr. Blgesel ibirliinin yetersizlii yan sra bir baka sorun da evreye ait mal ve hizmetlerin hibir temel hakka sahip olmayan bedava mallar olarak grld Sovyet dneminde srdrlen politikann devam etmesidir. Blgesel ibirliinin yokluu dnldnde, Aral Gln kurtarmak ynndeki abalarn etkin olamayaca ynnde bir risk vardr. Bu yzden umulan en iyi ey uluslararas yardm abalar yoluyla salk konular ve su ynetimi zerine blgesel ibirliini kolaylatracak olan ekonomik eitlendirme olabilir. Aral Gl meselesi aslnda Orta Asyann demografik, etnik, siyasal ve ekonomik unsurlarn daha da iinden klmaz hale getirmektedir.
145

Kazakh Premier Says Aral Sea Area :Environmental Disaster, BBC Monitoring, 11 Austos 2001.

111

Sonu olarak blge lkelerinin llemenin nne geebilmeleri iin hep birlikte oturup ortak menfaatler erevesinde alnmas gereken acil tedbirleri bir an nce mzakere etmeleri gerekmektedir. Aksi takdirde, Aral Glnn kurumas ve blge lkeleri arasnda bir atma gz nnde bulundurulmas gereken gl bir olaslk olarak yerini korumaya devam edecektir. zellikle Kazakistan ve zbekistan tarmdan (zellikle sulama arlkl tarmsal faaliyetler) sanayilemeye doru yneldike suya olan bamllklar azalacak, dolaysyla Araln kurtarlmas ihtimali artacak ve olas bir atma riski de buna bal olarak azalacaktr. Aslnda hzl bir ekilde yok olan Aral Gl felaketi belki telafi edilebilir, daha dorusu edilmelidir. Dnya tarihinde buna benzer bir felaket olay yaanmtr. Ar ekilde kirlenen Erie Gl (ABD ile Kanada arasnda) ekolojik temizliini krk iki milyon dolar gibi bir masrafla yeniden elde etmitir.146 Gnmzde Aral Gl ile ilgili almalar devam etmektedir. Aral Glnn kurtarlmas iin 100 milyon dolardan daha fazla yardm ve bir ok zm nerisi yaplm fakat sorun tam olarak zme kavuturulmam halen ortadadr.

B. ATOM ve ATOM S LAHLARI DENEMELER

1. Semipalatinsk (Semey) Nkleer Deneme Alan Kazakistan eski Sovyetler Birliinde kaplad alan bakmndan Rusyadan sonra ikinci byklkte lke idi. lke yer alt kaynaklar bakmndan ok zengin bir lke olmas nedeniyle Rusya endstrisine byk lde hammadde salamann yan

146

Ylmaz, Aral Gl evre Felaketi ve Orta Asya, s. 99.

112

sra stratejik nemi olan askeri endstrinin ou Kazakistanda kurulmu ve atom denemelerinin de hemen hepsi burada yaplmtr. zellikle harp endstrisine ilikin denemeler (Atom ve kimyasal silahlar, roket denemeleri) ve Atom denemeleri sonucu Kazakistan radyoaktif bakmndan olaanst yklenmi ve halk sal iin ok tehlikeli olan bu durum ok gizli tutulmutur. Denemelerden halka herhangi bir bilgi verilmedii gibi koruma nlemleri ve halkn baka bir yreye iskn gibi nlemlerin de uygulanmad grlmtr.147 Aslnda lkedeki atom ve atom silahlar denemeleri sadece bu blgeyle kstlamak doru deildir. Eski Sovyetler Birlii, bir zamanlar iki kutuplu olan dnyann iki sper gcnden birisiydi. Dnyann vard bu sonucun sebebi ise, ekonomik gereke ve gstergelerden daha ok dnyann dier sper gc olan ABD ile giritii uzay ve harp sanayi teknolojisi yarnda igal ettii zel konumu ile stratejik bir temele dayanmasyd. te bu harp sanayine endeksli rekabet yllar boyunca eski Sovyetler Birlii ynetimi, uzay denemelerine ve harp sanayine ynelik almalarn, dolaysyla bu faaliyetlerden kaynaklanan kirliliklerini zellikle Orta Asyada younlatrd. Kazakistan ise, gerek blgede igal ettii geni corafi alan gerekse sahip olduu stratejik yer alt zenginlikleri itibariyle, Sovyet ynetiminin bu almalardan doacak risklerini ve kirliliklerini depolayabilecei geni potansiyel imkanlar sunmaktayd. Bylece Sovyet ynetimi, uzun yllar boyunca atom ve dier kimyasal silahlara, roket denemelerine ve bu sektrn temel ihtiya maddesini oluturan Uranyumun temin edilmesi ve ilenmesine ilikin faaliyetlerini Kazakistan
147

Altan, Tkenmi Bir evresel Miras: Orta Asyada Snr tesi evre Sorunlar ve Doal Kaynaklarn Tahribi, s. 44.

113

corafyas zerinde younlatrmtr.148 Sovyetlerin atom santraller ve yaplan atom denemeleri iin ok fazla Uranyuma ihtiya duymutur. Bu nedenle Moskova nce Tacikistan, sonra Krgzistan ve en son olarak Kazakistanda Uranyum kartlmasna arlk vermitir. lkedeki en byk Uranyum zenginletirme tesisi Dou Kazakistandaki skemen ehrinde bulunmaktayd. Bu tesiste 1991 ylna kadar atom bombas ve santralleri iin retim yaplmtr. 12 Eyll 1990da bu tesiste byk bir kaza meydana gelmi ve resmi makamlarca herhangi bir aklama yaplmamtr. Gazete haberlerine gre, bu kaza nedeniyle aa kan radyasyon miktar ernobildekinden 4 kat daha fazla olmutur.149 Sovyetlerin dalmasndan sonra Uranyumun karlmas epey azaltlmtr. Resmi aklamalara gre, Uranyum retimine 1995 ylna kadar azaltlarak devam edilecek ve 1995te retim 1990 ylna gre ancak %5-6 kadar olacaktr. Btn bu gibi nlemlere ramen bu durumlardan kaynaklanan radyoaktif zararlarn daha ok uzun bir sre devam edecei sylenebilir. Kazakistanda en byk ve en nemli deneme alan Semipalatinsk idi. BM Gmenler Yksek Komisyonunun hazrlad rapora gre, bu blgede 1949-1989 yllar ardnda geen tam 40 yl srecinde 150si yerstnde olmak zere 500 nkleer bomba patlatlmtr.150 Btn bunlar sonucunda en az 1.3 milyon kii radyoaktif kirlilikten etkilenmitir. Downwind (Ykselen radyoaktivitenin hava hareketleri ile tekrar toprak yzeyine geri dnmesi) etkisi ile radyoaktif yklemenin artndaki deerler uluslar aras snr deerlerinin 100 kat daha fazla olmutur. Bozkrlarn yaygn
148 149

Budak, Kazakistan Dn Bugn Yarn, s. 193. Altan, Tkenmi Bir evresel Bir Miras: Orta Asyada Snr tesi evre Sorunlar ve Doal Kaynaklarn Tahribi, s. 51. 150 United Nations High Commissioner for Refugees, The State of The Worlds Refugees (New York: Oxford Universty Pres, 1997), s. 28-29.

114

olduu bu alanlarn hayvanclkta mera olarak kullanm srdrlmtr. Bu blgede yaplan sosyolojik aratrmalar sonularna gre, obanlarda lke ortalamalarndan %40 daha fazla lm vakalarna rastlanmtr.151 Kazakistan Ekoloji ve Biokaynaklar Bakanlnda 1995 ylnda grevli Slavgorodskiye gre, Kazakistanda imdiye dek toplam en az 510 Nkleer deneme yaplmtr.152 Bunlarn 470i Semipalatinskte, 32si Kapustijar blgesinde yaplmtr. 8 Atom bombas askeri amala denenmi ve 26 alanda ekonomik nedenlerle kullanlmtr; Zehir atklarn depolanmas, atom atklarnn depolanmas, doal gaz depolama, su rezervuar salanmas, petrol ve doal gaz arama amalarn iermekteydi. Bu tip denemeler zellikle Dou Kazakistanda youn olarak bunun yannda Atrau blgesi, Aktbe blgesi, Kketau blgesi, imkent blgesi ve Jambul blgesinde de yrtlmtr. lkenin bamszl ardndan zellikle en youn radyoaktif yk bulunan Semipalatinsk blgesi, Ekoloji ve Biokaynaklar Bakanl Radyoekoloji rgt tarafndan incelenmitir. Bunun sonucunda radyoaktif bulutlardan yksek derecede etkilenen toplam 711 yerleim alan saptanmtr. (250 Beer radyoaktif yk) bunlardan birou yaplan almalarla boaltlm ve buralara giri tehlikeli olduundan yasaklanmtr. imdiye kadar Kazakistanda 419 milyon ton radyoaktif atk saptanabilmitir. Bu atklarn byk bir blm Uranyum elde edilmesinden ve dier radyoaktif bakmdan yksek deer tayan yerlerdeki madencilik

151

Altan, Tkenmi Bir evresel Miras: Orta Asyada Snr tesi evre Sorunlar ve Doal Kaynaklarn Tahribi, s. 44. 152 Semipalatinsk nkleer deneme blgesinin rehabilitasyonuna ilikin bir rapor iin, baknz http://www.semipalatinsk.org

115

almalarndan kaynaklanmaktadr. Ayrca bu atklarn radyoaktivitesi 252.000 Curidir. 153

ok fazla ve ortalama

lke yalnz kendi topraklarndaki yksek radyoaktif atklarla deil bunun yannda komusu in Halk Cumhuriyetinin Lob-Norda (Uygur zerk Blgesi) yaplan atom denemelerinden de nemli derecede olumsuz etkilenmektedir. Sonu olarak bakldnda Semey poligonu, merkezi Sovyet hkmetinin kararyla 1948de Kazakistann kuzey dousundaki Kazaklarn arlkl yaad Semey (Semipalatinsk) kentinin 150 km uzandaki bir blgede yaplmtr. lk Sovyet atom bombas bu poligonda, 29Austos 1949da ak havada patlatlmak suretiyle denenmitir. 1949-1989 yllar arasndaki 40 yl boyunca sadece Semey poligonunda tam en az 470 nkleer ve termo nkleer patlama gerekletirilmitir. Bunlarn 354 yeraltnda, 26s yer stnde ve 90 atmosferde yaplan nkleer denemelerden olumaktadr. Semey poligonu yan sra dier atom silahlarnn yada kitle imh silahlarnn denendii baka poligonlar da mevcuttur. Oral (Ural), Aktbe, Akmola ve Gney Kazakistan gibi blgelerde bulunan 27 poligonda daha 38 nkleer deneme gerekletirilmitir. Bylece, Sovyetler dneminde Kazakistanda yaplan nkleer denemelerin says 500 amaktadr. Sovyet biyolojik silahlarn denendii poligon ise, gene Kazakistanda Aral Glndeki Barsakelmes adasnda

bulunmaktadr. Bu 40 yl boyunca Kazakistan topraklarnda gerekletirilen nkleer denemeler, ekolojik, salk, ekonomik ve sosyal asndan ok byk sorunlar dourmutur. Semey blgesinden giden gmen says artmakta ve yaklak 1.5
153

O. A. iarkina, G.T. akulikova, Ekologieskaya Bezopasnost Kak Odna iz Sostavlayuih Natsionalnoy Bezopasnosti Gosudarstva, Vestnik KazNPU im. Abaya, Ser. Ekonomieskaya, N 2 (6), 2005, s. 48-50.

116

milyon insan olumsuz etkilenmitir. 1975-95 yllar arasnda kanser vakalarna dayanan lmler art gstermitir. l doan bebekler, ciddi zihinsel ve fiziksel sakatlklar meydana gelmitir. Poligonun kapatlmas sonras halen bu durum devam etmekte sadece insanlar deil, dier canllar ve tabiat da etkilemektedir.

2. Nevada-Semipalatinsk (Semey) Anti-Nkleer Halk Hareketi Dier Orta Asya lkelerine oranla zellikle radyoaktif bakmndan Kazakistann ok tehlikeli boyutlarda kirlenmi olmas, halkn olduka youn biimde gnll kurulularda organize olarak kamuoyu oluturmasna neden olmutur. Bunlardan en nls ve en ok tannan gnll kurulu NevadaSemipalatinsktir. Nevada-Semey ksaca Nevada hareketi sonradan en nemli siyasal muhalefeti oluturan Halkn Meclisi Partisine dnmtr. Nevada, 1989da iki eski Yksek Sovyet temsilcisi tarafndan rgtlenmitir; nl bir air ve yazar olan Olcas Sleymanov ve resmi komisyonun bakan ozan Muhtar ahanov. Hareket, adn eski SSCBnin ve ABDnin nl nkleer deneme alanlarndan almtr. Nevada, balangta nkleer denemelere son verilmesini ve iki deneme alanlarnn kapatlmasn talep etmi, sonralar siyasal platformu

genilemitir.154 Kazaklar, Sovyetlerin artk Kazakistan topraklarn endstriyel amalar olduu kadar askeri ve ekonomik amalar iinde suistimal edilmesine son verilmesini istemilerdi. Kazak topraklarndaki nkleer denemelerinin durdurulmas ve 40 yldr Sovyetlerin ana nkleer deneme ss olarak faaliyet gsteren Semey

154

Raid, Orta Asyann Dirilii: slam m, Milliyetilik mi?, s. 146.

117

poligonunun kapatlmasn talep etmilerdi. Bu nedenle ki, yllarca susan ve bu sorunlar eken halkn byk destek vermesiyle bir anti- nkleer halk hareketi kurulmutur. nk nkleer denemeler lkede yalnz doay tahrip etmekle kalmam, insan ve dier canllarn salklarnda ciddi trajedilerin yaanmasna yol am ve halen amaktadr. Semey poligonundaki nkleer denemelerin etkilerine ve bunlarn neden olduu radyasyon hastalklarna yaklak 1.5 milyon kii maruz kalmtr. Bylesine byk facialara yol aan bu nkleer denemelere kar ilk miting 28 ubat 1989da Almatda yaplmtr.155 Nevada-Semey anti-nkleer halk hareketi ksa sre iinde Kazakistan genelinde rgtlenerek byk bir taraftar kitlesi bulmutur. Nevada hareketi asndan en arpc konu, Sovyet silahl kuvvetlerinin Semeyde nce yerst sonra da yeralt nkleer deneme alan olarak kullanrken gsterdii kaytszlkt. 1949dan bu yana, Karagandann dousu ve Balka Glnn kuzeyindeki alanda bir ok kez nkleer denemeler yaplm, yerst denemeleri 1963 Nkleer Deneme Yasa Antlamasyla yasaklanmt. Olcas Sleymanov, 28 ubat 1989da Almatda bir grup aydn ve bilimciyle bir toplant dzenleyerek, o ay iinde yaplan iki yeralt nkleer denemesini protesto etmitir. Nevada hareketi, lkede bir milyonun zerinde imza toplayarak, her iki sper gcnde nkleer denemelerine son vermesi arsnda bulundu. Saysz protesto mitingleri, anti- nkleer kongreleri gibi etkinlikler, lkedeki halkn destei yannda uluslararas nkleer silah kart rgtlerin ve evreci kurulularn da desteini almtr. Saysz gsteriler sonucunda, KzKP deneme alannn kapatlmasn ngren

155

Kesici, Dn Bugn ve Hedefteki Kazakistan, s. 239.

118

bir karar almak zorunda kalm ve Sovyet ordusu Semeyde 1989 Ekiminden bu yana nkleer deneme yapmamtr. 24 26 Mays 1990 ylnda Nevada hareketi, Sovyetlerin Birliinin ilk uluslararas anti-nkleer konferans dzenledi.

Konferansn ana ars, Kardeler, yeryz yurttalar diye balyordu. Bozkrlarmz nkleer patlamalarla sarslmakta ve daha fazla susamayz. Krk yldr, binlerce Hiroimaya edeer nkleer deneme yaplmtr. Gelecek korkusu, bilincimizi zehirliyor. me suyumuzdan, yemekten, ocuk dourmaktan korkar hale geldik.156 lkenin 1991de bamsz olmas olaylarn boyutunu deitirmitir. Bakan Nazarbayev, Semey nkleer deneme alannn kapatlacan ve nkleer denemelerin kurbanlarna tazminat denecei mjdesini vermitir. Bylece, 40 yl sren nkleer denemeler, 28 ubat 1989 ylnda Olcas Sleymanov bakanlnda Nevada-Semey anti-nkleer hareketi hedefine ulamt. Kazakistanllarn bu mcadelesi nkleersiz hayat kendi esas amalar olarak belirlemilerdi. Sadece Semey nkleer alannn kapatlmas deil, dnyadaki btn baka nkleer alanlarnn kapatlmasn da

savunmulard. Dnyann drt tarafndan uluslararas evre rgt Greenpeaceten, Japonyadaki atom kartlarndan, ABD, Almanya, Fransa, Trkiye, Rusya, Krgzistan ve dier lkelerden sonuna kadar destek grmlerdi. Nevada-Semey anti-nkleer hareketinin tm dnyada yank uyandrmasyla Kazakistan

Cumhurbakan N.A. Nazarbarbayev 409 numaral kararnameyle 29 Austos 1991 ylnda Semey nkleer alann ebediyen kapatmtr.157

156 157

Raid, Orta Asyann Dirilii: slam m, Milliyetilik mi?, s. 147. Http://www.semipalatinsk.org.

119

Nevada-Semeyin insiyatifiyle 27-28 Mart 1992de dnyadaki dier antiatom dernekleri bir araya gelerek 1995in sonuna dek tm atom denemelerine son verilmesi iin bir strateji programnda anlamlardr. Dernek son zamanlarda Kazakistan, Krgzistan ve evredeki komu lkelere byk radyoaktif zararlar veren in Halk Cumhuriyetindeki Lob-Nor atom deneme alannn kapatlmas zerinde almalarn srdrmektedir. Bu komitenin banda Uygur asll Azat Akimbek grev yapmaktadr.158 Sovyetler dneminde Kazakistanda teknik ve askeri amalarla yrtlen atom denemeleri lkeyi o denli kirletmitir ki, bunun gerek durumunun boyutlarn ve insanlar iin yaratt dramatik sonular bu yaz kapsamnda vermek olanakszdr. in en znt verici taraf da btn bu olaylarn toplumda oluan onanmaz hastalk ve zararlarn halktan saklanm olmasdr. Bamszlktan sonra radyoaktif veri ve zarar sonularnn bir ksmnn aklanmaya balamasyla halk giderek

bilinlenmitir. Bugn, Kazak toplumu evreye daha duyarl hale gelmi ve gerek gnll kurulular, gerekse kamu kurulularnca gemiin yaralarn sarmaya almaktadrlar. Bu erevede tehlike boyutlar yksek olan alanlardaki insanlarn baka yerlere iskn, radyoaktiviteden zarar grenlerin tazminatlarnn denmesi ve salk kontrolne alnmas tedbirlerini sayabiliriz. Fakat gemiin izleri tamamen yok olmayacak ve gelecekte Kazakistan ekonomik, sosyal ve siyasal ynde hep etkileyecektir.

C. Hazar Denizine Bal evre Problemleri

158

Altan, Tkenmi Bir evresel Miras: Orta Asyada Snr tesi evre Sorunlar ve Doal Kaynaklarn Tahribi, s. 47-48.

120

Hazar Denizi 424.300 km2 ile dnyann en byk i gl konumundadr. Su dzeyi 26mdir ve en derin ksm 1098mdir. Rusya, Azerbaycan, ran, Trkmenistan ve Kazakistan gibi lkelerle kys olan Hazar besleyen nehirler Volga, Kura, Terek, Ural, Emba, Atrek ve Gurgandr. nemli miktarlardaki petrol ve gaz kaynaklarnn yan sra Hazar Denizi, dnya Mersin bal rezervlerinin %90n barndrmakta ve ky devletleri iin seyrsefer (navigation) asndan byk nem tamaktadr.159 1980lerin bana kadar Hazar Denizi balk varl ve eitlilii ynnden dnyann en zengin kaynaklarndan birisini oluturuyordu. zellikle Mersin balndan elde edilen siyah havyar bir zamanlar Rusyann batya dsatmnn %90n oluturmaktayd. nceleri ylda 650.000 ton Mersin bal yakalanmakta iken, 1980de 250.000 tona kadar dmtr. Volga deltasnda 120.000 balk sadece bundan geimini salarken gnmzde ancak 2.000 balk

geinebilmektedir.160 Bunun sebeplerinin banda, Hazar Denizi zellikle kysnda nemli petrol yataklarnn bulunmas ve petrol endstrisi faaliyetleri ile ok kirlenmesidir. Buradaki en nemli petrol yataklar Bak Azerbaycan, Tengiz Kazakistan ve Trkmenistan kylardr. Son yllarda Hazar Denizinde yaanan ar kirlenmenin balca sebeplerini zetle u ekilde sralayabiliriz: Artma ilemine tabi tutulmadan gle verilen kimya endstrisi atklar, Gl kysndaki petrol yataklarnda yrtlen petrol endstrisi faaliyetleri, Dorudan gl zemini zerinde yrtlen petrol endstrisi faaliyetleri,
159

Elnur Soltan, Hazar Denizinin Hukuki Stats: izilemeyen Snrlar, Stratejik Analiz, Cilt 12, Say 13, Mays 2001, s. 64. 160 Altan, Tkenmi Bir evresel Miras: Orta Asyada Snr tesi evre Sorunlar ve Doal Kaynaklarn Tahribi, s. 42.

121

 Blgedeki zira faaliyetlerde kullanlan kimyasal maddeler, Herhangi bir artma sisteminden geirilmeksizin gle sevk edilen

kanalizasyon atklar, Gl beslemekte olan nehirler (zellikle Rusya Federasyonu ierisindeki Volga Nehri) zerinde kurulan barajlar yznden, gle akan su miktarnda meydana gelen nemli azalmalardr. Kyda yerleik olan kent ve endstri merkezleri ylda yaklak 300 milyon m3 zehirli atk sular kimya ve petrol endstrisi tarafndan artlmadan gle verilmektedir. Ayrca evredeki tarmsal faaliyetlerle tarmsal kimyasallar da gl nemli derecede kirletmektedir. Sadece Volga Nehri vastasyla Hazar Denizine her yl 367 bin ton organik madde, 45 bin ton Azot, 20 bin ton Fosfor ve 13 bin ton petrol atnn akmas olaynn ciddiyetini ortaya koymaktadr.161 Kapal bir gl alannda meydana gelen bylesine nemli boyutlardaki kirlenme, doal olarak bu gle en uzun ky eridiyle balantl bulunan Kazakistan ciddi bir ekilde tehdit etmektedir. Kuzey Hazar blgesinin birka yz kilometre dousunda kalan Aral Gl ve evresindeki kirlenmenin tesirleriyle birleince zellikle Kazakistan iin nemli sorunlar yaratmaktadr. Aral Gl ve Hazar Denizindeki bu ekolojik deiimin etkileri kendi yakn evrelerinde ok nemli sosyal ve ekonomik tehlike ve zararlar oluturmakla kalmamakta ayn zamanda bu etkiler tm Orta Asyay hatta dnya iin ciddi tehdit oluturmaktadr. Bu nedenle Hazar Denizindeki ekolojik bozulmaya son verilmesi yada nlemlerin alnmas iin, Aral Gl ve evresinin kirlenmesine zm araylarnda olduu gibi uluslararas
161

Altan, Tkenmi Bir evresel Miras: Orta Asyada Snr tesi evre Sorunlar ve Doal Kaynaklarn Tahribi, s. 43.

122

giriimlere aktivite kazandrlmas zorunlu gzkmektedir. Potansiyel gizli tehlike doann ve evrenin tahribat nlenmeyip, evre sorunlar zlmedike, hkmetler ve uluslararas irketler bu konuda sorumlu hale gelmedike, uzun sreli srdrlebilir kalknma gerekleemez. Hazar, zellikle de yeni retime alan Hazar tesi boru hatt, deprem gibi doal felaket yada insanlarn yol at bir patlama karsnda risk altnda kalabilir. Bu adan BM, OSCE, Dnya Bankas ve dier ilgili uluslararas gnll evre kurulularna daha fazla sorumluluk dmektedir. Geici ekonomik kalknma yerine srdrlebilir ve gelecek kuaklara tertemiz bir dnya braklacak ekilde srdrlebilir ekonomik kalknma yaplmaldr.

123

BLM IV

KOMULARIYLA L K LER NDEK SORUNLAR VE TEHD TLER

A. RUSYANIN ETK NL K ABALARI

1. Jeopolitik Yaklam 11 Mart 1985 ylnda Gorbaovun devrald SSCBnin zlmesi gereken iki byk sorunu mevcuttu. 1980lere gelindiinde Sovyet ekonomisi durgunluk halini almt. Ekonomik kalknmann nihai hedefini insann ekonomik refah olarak grmeyen Sovyetler Birlii, silah teknolojisi ve uzay aratrmalarnda sper g seviyesine karken, zellikle besin maddeleri ve dier tketim mallar alannda byk sknt iine girmi ve tketici Bat tketim standartlarnn ok gerisinde kalmtr. Bylece Sovyet ekonomisi kapitalist ekonomiyle rekabet edemeyen hale gelmi dolaysyla ekonomiyi yeniden yaplandrma bir zorunluluk hale gelmitir. Gorbaovun i politikasnn temel izgilerini, lkenin kurumlarnn ileyiini demokratikletirmek ve aklk, bymeyi hzlandrmak ve krizleri amak amacyla politik, ekonomik ve toplumsal sistemin yeniden yaplanmas kapsamaktayd. D politikada ise, savunma harcamalarnn azaltlmas, nkleer silahlarda indirim yaplmasn salamak amacyla ABD ile diyalogun yeniden balatlmas, Batyla yaknlamak, Afganistandan grmelere dayal bir geri ekilii gerekletirmek ve

124

inle mevcut przleri gidermek gibi hedefleri iermekteydi.162 Bat desteini arkasna alan Gorbaov, 1986da yeniden yaplanma(perestroyka) ve siyasette akl (glastnost) ne srd. Uygulamaya konulan perestroyka ve glastnost politikalaryla toplumda sosyalist deerler sorgulanrken dier yandan glastnostun getirdii zgrlkler milliyeti dncenin SSCBde glenmesine neden

olmutur.163 Birok nedenlere bal olarak Berlin duvarnn yklmas, Souk Savann sona ermesiyle Sovyet mparatorluunun tarihe karmas Moskova dahil tm dier devletlerin dengelerini alt st ederek deitirmitir. Bir zamanlar SSCBnin koruma emsiyesi altnda Moskovann gzlkleriyle dnyaya bakan bu devletler, ortaya kan yeni dnemle birlikte artk egemen birer devlet olarak kendi siyasetlerine yn verme imkann elde ettiler. Bugn blgeye bakldnda burada yer alan devletlerin uluslararas ilikilerin bir takm sorunlar erevesinde biimlendii grlmektedir. Bu sorunlarn bir ksm snr sorunlar yada zellikle Afganistan kaynakl ar dini terr tehdidi gibi daha ok blgesel boyutta bir anlam ve nem tayan sorunlar iken, dier bir ksm ise blgedeki mevcut geni enerji kaynaklarnn kartlmas ve uluslararas piyasalara ulatrlmas, bununla balantl boru hatlar siyaseti gibi kresel nitelikli sorunlardr. lkede hatta Orta Asyada hakim olmaya etkinlik kurma iddiasndaki bir gcn bunu gerekletirebilmesi byk lde kendi kapasitesinin ve imkanlar yannda, bu

162

Halim Neziholu, Bamszlktan Gnmze Rusya-Trk Cumhuriyetleri likileri, M. K. ke (ed), Gei Srecinde Orta Asya Trk Cumhuriyetleri, s. 18-19. 163 Martin Walker, Rusyann Gorbaovu, Cem Aka ve Sevin Okyay (der), Gorbaovun Rusyas, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 1995, s. 35.

125

lkelerin ekonomik, siyasal yada gvenlie ilikin gereksinimlerine cevap vermedeki baars tarafndan belirlenmektedir. Rusyann Orta Asya ve Kafkasya blgesine ilikin en byk endiesi, Sovyetler Birliinin dalmasyla balayan blgenin jeopolitiindeki deiim olmutur. Bu dalma sonras yeni Rusya kendisine bir yn belirleme abasna giriti. Bu dnemde Rus d politikasnda balca iki akm bulunmaktayd; Atlantikiler ve Avrasyaclar. Atlantikiler, Rusyann Batya ynelmesini; Avrasyaclar ise Rusyann Avrasya blgesinde bir ekim gc yaratacak kapasitede olduunu, bu sebeple de Rusyann tek bana bir blge gc olmas gerektiini ileri srmekteydiler. Ancak bamszln ilk yllarnda bir ok ekonomik, sosyal ve siyasal sorunlarla bouan Rusya, bu blgede etkinlik abalarndan ziyade Batnn kredilerine gereksinim duyduu iin Batyla birlikte hareket etmitir. Batya doru yaplan ilk hamle Rusyada byk bir hayal krkl yaratarak baarszlkla sonuland ve Bat yanls tutumu ile bilinen Dileri Bakan Kozirev grevi brakmak durumunda kald. 1996da Yevgeniy Primakovun bakanl devralmasyla Rusya yeniden yakn evresine ynelerek Avrasyac bir tutum sergilemeye balad.164 Rus stratejist Aleksandr Dugine gre, bir mekan felsefi olarak jeopolitik modernitenin tarihiliine kar post modern an gelitirdii en nemli enstrmanlardan biri insanln mekan faktryle karlkl ilikisi olarak tanmlad jeopolitik erevesinde, Rusyann kresel ve medeniyetler aras konumunu anlamlandrmaya alyor. Rusya, jeostratejik konumunun, tarihi ve kltrel
164

Konstantin Sroejkin, Politika Rossii v Tsentralnoy Azii Kazakhstanskaya Perspektiva, Kazakhstan Spektr, Say 2 (8), 1999, s. 76.

126

birikiminin sonucunda bir imparatorluk olarak dnya sahnesinde yerini almt. Ona gre, Asya ve Avrupa gc olarak medeniyetler aras bir kavakta yer alan Rusyann bu imparatorluk iddiasn srdrebilmenin tek yolu, Avrasyac jeopolitiin diriltilmesinden geiyor.165 Avrasyaclk sadece Rusyann deil, Atlantik eksenli Bat ittifakna kar Avrasya glerinin ykseliinin vazgeilmez stratejisi olmaldr. Rusya Federasyonunun d politikasndaki dnnn en arpc

gstergelerinden biri, izledii Yakn evre (ubat 1993) politikas olmutur. Bu politikaya gre, eski SSCB topraklarnn Rusya Federasyonunun ekonomi ve gvenlik alarndan yaamsal kar alan olduunu ileri srerek blgedeki gelimeleri denetlemeyi ngrmekteydi.166 1993den itibaren Yakn evre Stratejisi olarak bilinen bu d politika hamlesi ile Rusya, BDT ve yesi lkelerle ikili ve kurumsal ilikilerini gelitirmeye almtr. Rusya, d politikasnda Orta Asya ve Kafkasya blgelerini yakn snr tesi ve arka bahe ilan ederek ncelikler listesinin en ba sralarna koymas, blgedeki zengin petrol ve doal gaz kaynaklar zerine, gnmzde Yeni Byk Oyun aktrlerinin kyasya mcadeleleri Mackinderin mehur hkmnn farkl bir ifadesi olan u sz destekler mahiyettedir: pek boru hatlarn kontrol eden dnyaya hakim olur.167 Bylelikle Rusyann Yakn evre politikasnn ve Putin dnemiyle etkinleen Askeri Doktrinin maddi temellere dayand grlmektedir. Birincisi, eski alkanlk olan SSCB topraklarndaki ekonomi tekrar iletilmek istenmesi iken ikincisi, Rusya

165

Aleksandr Gelyevi Dugin, Rus Jeopolitii: Avrasyac Yaklam, stanbul, Kre Yaynlar, temmuz 2003, s. 110. 166 Konseptsiya Vneney Politiki Rossiskoy Federatsii, Rusya Federasyonu Dileri Bakanl Web Sitesi, http://www.mid.ru 167 Gerald Robbins, The Post Soviet Heartland: Reconsidering Mackinder, Eurasian Studies, vol:1, no: 3, (Fall-1994), s. 43.

127

Federasyonu dnda kalan 25.000.000luk bir Rus diasporasnn korunmasdr. En nemlisi ise, sadece Rusyann deil dnyann dikkatini eken ve blgede rekabeti arttran enerji kaynaklarn byk devletlere kaptrmamak isteidir.168 Blgeyle iliki kurmak isteyen dnya lkelerinin younlatklar yada varlklarnn hissedildii alanlar ve blgeye yaklamlarn belirleyen faktrler ve amalar farkl olmaktadr. zellikle Orta Asya, Hazar ve Kafkaslarda nmzdeki yzylda global ekonominin devam iin nemli maddeler olan geni petrol ve doal gaz rezervleri zerinde oynanan bu yeni byk oyunun balca aktrleri Rusya, ABD, Trkiye, ran, in, Japonya, Pakistan, Hindistan, srail, Suudi Arabistan169 ve neredeyse sadece petrol zerinde ngiltere ve Fransa gibi lkelerdir. Sadece Hazar Denizinin altnda ve kylarnda 50 ila 200 milyar varillik petrol rezervleri bulunmaktadr ki, yksek tahmindeki miktar tm dnya rezervlerinin %10udur. 2000li ylndaki fiyatlarla bile bu miktar yaklak 5 trilyon dolara tekabl etmektedir.170 Denizlere k olmayan Kazakistan ve Trkmenistann sahip olduu bu enerji kaynaklarn ve Avrasya anakarasndan uluslararas pazarlara ihra edilecei gzerghlar kontrol etme abas, dier nemli konulardan biri haline gelmitir. Rusya bu blgede yalnz olamamaktadr. nk bamszlktan sonra lkeye ve blgeye ilk gelen lkelerden biri Trkiye, hazrlksz biimde balangta Rusyay gz arda eden politikalar izlemitir. lke verdii szleri tutmadysa da uzun vadede balca kltrel balara arlk vererek blgede kendisi iin basamak tekil edecek

168 169

E. Tellal, Rusyayla likiler, Baskn Oran (ed), s. 542. Ahmed Rashid, New Great Game, www.feer.com/Restricted/97apr-10/covera10.html,s.1. 170 Neziholu, Bamszlktan Gnmze Rusya -Trk Cumhuriyetleri likileri, M.K. ke (ed), s. 21.

128

uzun vadeli yatrmlar yapmaktadr. Bu lkenin dil, din ve etnik yaknl ikili ilikilerde yararl olacaktr. Aslnda Trkiye, Trk milliyetilii ve Snni slam dinamikleri yoluyla blgedeki Rus etkisine ideolojik bakmdan hemen hemen tek rakip olma konumunu tekil etmektedir. Bu zellikler uzun vadede Trkiyenin ortam iindeki rolnn muhtemelen daha da glenmesine neden olacaktr. Komu ran ise, sadece corafi konumu itibaryla blge lkeleri iin inkr edilemeyecek bir nem tamaktadr. ran, Rusyadan baka Batya ve Basra Krfezine ynelen rotas imkanlaryla tek alternatif olmaktadr. Petrol ve gaz retimini Batya ulatrmak isteyen Kazakistan ve Trkmenistan gibi devletler en makul bir dnce tarzyla, randan gemek zorunda kalacaklardr. Bu nedenle ran, slmi ideolojiyi blgeye empoze etmeme konusunda imdiye kadar ok titiz davranmtr.171 Rusya ve ran, blgede Batnn zellikle ABDnin etkinliklerinin snrlandrlmasnda ortak menfaatlere sahiptir. Rusya nkleer enerji alannda olduu gibi rana desteini srdrd srece, ran eski Sovyet gneyinde devrimci ideolojisini ihra edebilecei bir alan olarak grmekten ok, blgeye sahip ekonomik potansiyeller erevesinde yaklaacaktr. rann Rusyayla olan sk ekonomik ve siyasi ilikileri sonucunda rann blgeye politikas Rusya merkezli olmutur. Jeopolitik bak asndan inin rol ise, lkenin byyen ekonomisidir. Snr ticareti yoluyla Kazakistana ve dolaysyla blge ekonomilerine byk lde nfuz etmektedir. Bu anlamda zamanla Rusyann rolne rakip bir konumdadr. Fakat ortada olumsuz faktrlerde vardr. Muazzam in nfusunun yeni dalgalar halinde yerleme amacyla snrlar geme tehdidi gemiten sregelen korkudur.
171

Graham E. Fuller, Yeni Bir mparatorlua Yneli mi? Rusya, Kafkaslar ve Orta Asya, T KA, Kafkasya ve Orta Asya: Bamszlktan Sonra Gemi ve Gelecek Konferans (25-27 Mays 1995, Ankara), s. 99.

129

Ayrca, in blgedeki istikrarszln temsilcisi konumundadr. Her an patlak verecek olaylara gebedir. Bunlar etnisite ve dini canlandrma konular (Sincan

Blgesi), snr tartmalarna ek olarak uyuturucu kaakl da buna eklenebilir.172 Amerika Birleik Devletleri, in ve Rusyann basknlna meydan okuyacak tek g konumundadr. Genel olarak, blge devletlerine ynelik Rusya ve ABDnin sunduu destek arasnda temel bir farkllk sz konusudur. Amerikan destei beraberinde bir takm ykmllkler de getirmektedir. Bu ykmllklerden birisi, demokrasinin ve insan haklarnn gelitirilmesidir. Bu balamda demokrasinin gelitirilmesi, ekonomik ve siyasal destek iin gerekli bir unsur olarak ortaya konmutur. Oysa Rus desteine bakldnda, eitli koullar ne srmekten ok, blge devletlerine bir gven verme abas sz konusudur. ABDnin zengin petrol yataklarna sahip olan blgelere yerlemesi hep bir sava sonrasna tesadf etmektedir. Buna en iyi rnek tekil eden Irak savann ardndan Krfez blgesine iyice yerleen ABDnin imdi de Afganistan savann ardndan Orta Asyaya yerlemesidir.173 Orta Asya nemli bir jeopolitik alglama sahasdr ve ABD burada kalmakla sadece Afganistan veya Hazar blgesi enerji kaynaklarn kontrol etmekle kalmayacak ayn zamanda orta vadede kanlmaz bir rekabete giriecei in zerinde de maniplsyonlar yapabilecei stratejik bir mekana da kavumu olacaktr. Bu sebeple de ABDnin Orta Asya politikasn sadece Afganistan, Orta Asya ve Rusya eksenli dnmemek gerekmektedir. nk ksa vadede ABDnin blgeye yerlemesi Afganistan ve radikal slmi unsurlarla mcadele zetlense de, orta ve uzun vadede blge politikas ierisinde in, ran ve
172 173

Ibid., s. 100. Sinan Oan, BDTnin 10.Ylnda Orta Asyaya 11 Eyllle Gelen Amerikan Mild, Stratejik Analiz, s. 56.

130

enerji kaynaklar baat roller alacaktr. 11 Eyll sonras, Afganistana dzenlenen askeri mdahale ve ardndan ABDnin Orta Asya lkeleriyle arlkl olarak askerigvenlik alannda gelitirmeye balad ibirlii Rusyay ve zellikle ini tedirgin etmitir. Ksacas ABDnin blge ile ilgilenmesinin imdiye kadar tek nedeni, blgeye kendi karlarnn uzanmas, yani blgede ABDnin karlarnn korunmas amacn tamaktadr. Nitekim ABD, Kazakistan ve blge ile olan tm amalarn gerekletirmi durumdadr. Kazakistan ilk ziyaret ederek lkeye miras kalan nkleer bomba ve silahlarnn kullanm yasak edici anlamalar salayarak birinci amacna ulamtr. Petrol ve gazn kartlmasnda Kazakistanda tek lider konumundadr. Ayrca ABDnin destekledii Bak-Tiflis-Ceyhan petrol hatt 2005te retime gemitir. 11 Eyll Terr saldrlar sonucunda blgede ve dnyada radikal slam tehdidi kontrol altna alnm gzkmektedir.

2. Rusyann Gvenlik Kayglar Rusya tarihinde yzyllarca gneyindeki Trk ve Mslmanlardan kayg duymu ve scak denizlere ulama arzusuyla da gney snrlarn daha ileriye gtrerek bir gvenlik emberi oluturmak istemitir.174 Bamszln kazanan

Trk Cumhuriyetleri zerinde bata Trkiye ve ran olmak zere Suudi Arabistan, Pakistan ve Afganistan gibi Mslman lkelerin etki kurarak, blgedeki slmi akmlar ve fundamentalizmi glendirmeleri ihtimali, Rusyann gneyinden hill tarafndan kuatlmas eklinde bir tehdit alglanmasna neden olmutur.175

174

Kamran nan, Rusyann Kafkasya Politikas, Avrasya Dosyas, Cilt 1, Say 1, lkbahar 1994, s. 26. 175 Stephan Blank, Russias Return to Midll East Diplomacy, Orbis, vol:40, no:4, (Fall- 1996), s. 521.

131

Blgede bu lkelerin etkisinin artmas ile, Rusya iin hayati nem tayan doal kaynaklarn Rusyann ezeli rakiplerine bir avantaj ve stnlk salayaca da kukusuzdur. Kendilerine bamsz dense de henz bir ok ynden Rusyaya baml ve Rusyann basklarna kolayca boyun een yeni Trk Cumhuriyetleri, sz konusu blge lkelerinin nclnde bir entegrasyon srecine girerlerse Rusyann kontrolnden uzaklaacaktr. Ayrca bu durum Rusya Federasyonu iindeki daha ok otonomi isteyen Mslman halklar iin de olumsuz sonular dourmakla kalmayacak, blgede yaayan 25 milyonu akn etnik Rusun da gvenlii asndan tehdit oluturacaktr. zellikle 11 Eyll ABDdeki terr olayndan sonra Rusya ile ABD d politikasnn bu blgedeki tek ortak noktalar slam tehdidi olmutur. Kazakistanda kalan etnik Ruslar, lkenin Rusya Federasyonu ile olan ilikilerine yn vermekte ve yumuak karnn oluturmaktadr. 16 milyon nfusun yaklak %35ini oluturan etnik Ruslar, Kazakistann bamsz hareket etmelerinin nnde byk bir engel oluturmaktadr. nk Kazakistan, Rusya ile

mnasebetlerinde bu faktr hesaba katmak zorundadr. lkede kartlan milli dil yasalar ve yerli halka verilen haklar etnik Ruslar tarafndan ilk balarda tehdit olarak alglanm ve gelecei belirsiz bu gidiat Rusyaya toplu halde gmelerine neden olmutur. Yllarca birinci snf vatanda ayrcal ve onuruyla yaayan Ruslar, gelimeler karsnda bir dlanmlk hissetmi ve artk bu lkede kendileri iin gelecek olmad endiesine kaplmlard. Kazakistanda dolaysyla tm Orta Asya blgesi zerinde hegemonyasnn tmyle sona erdirmek istemeyen Rusya, eer kontroln azaltrsa etnik mozaik grnmnde olan bu blgede ykselen deer slamn tehdit olarak alglayarak

132

fundamentalizm ve milliyetilik temelli etnik atmalarn kzacan ve byk bir istikrarszlk ve gvensizlik alan olarak ortaya kacan, bunun meydana getirecei akmnn ise sadece Rusya iin deil dier lkeler iin de ciddi bir sorun olacan uluslararas platformlarda dile getirmektedir. Bylece Rusya, blgede istikrar ve gvenin salanmasnda jandarmalk roln Batya kabul ettirmeye almaktadr. Ancak blgede hakim olan eilim ran modeli ynnde deil, tam tersine bata ABD olmak zere gelimi Bat lkelerinin destekledii Trkiye modeli ynndedir. Rusyann yakn snr tesinde gvenlie ilikin aktif bir rol stlenme amacyla giritii politikalar, BDTnun ayr bir gvenlik sistemi olarak ortaya kmas istikametinde younlamaktadr. Bu balamda Rusya, BDT bnyesinde bir Rus Bar Gc oluturulmasn Batya onaylatmaya almtr. Kozirevin 1995 Nisannda ifade ettii gibi Rusya, yakn snr tesindeki etnik Ruslarn gvenliini salamak iin askeri gte dahil her trl vastay kullanabilir.176 Rusya gvenlik kayglar yan sra zellikle ekonomik ve politik karlarn da dnerek BDTna byk nem vermektedir.

3. Bamsz Devletler Topluluu (BDT) 1991de Sovyetler Birliinin dalacan gren Rusya, Ukrayna ve Belarusya liderleri, 8 Aralk 1991de Minskte imzaladklar Belovezhskaya Puscha anlamasyla BDTnun temellerini atm oldular.177 Azeri-Ermeni, zbek-Krgz aras ve Tacikistandaki gibi potansiyel atma alanlarnn ancak bir st yaplanma erevesinde istikrara kavuturulabileceini de dnen Orta Asya devletleri,
176

Neziholu, Bamszlktan Gnmze Rusya Trk Cumhuriyetleri likileri, M. K. ke (ed), Gei Srecinde Orta Asya Trk Cumhuriyetleri, s. 31. 177 BDT resmi Web Sitesi, http://www.cis.minsk.by

133

BDTnun kurulmasndan drt gn sonra Akabat Deklarasyonu ile BDTna eit kurucu ye statsyle katlmaya hazr olduklarn iln emilerdir. Eski Sovyet cumhuriyetleri arasndan bir Slav Birlii kmas ihtimaline kar srekli sesini ykselten ve Minsk ekirdeini son derece tehlikeli bir gelime olarak gren Nazarbayev, BDTna kar tavr alma yerine aktif bir rol oynayarak BDTnn savunucusu olmu, bylece inisiyatifi ele geirerek kendi lkesi aleyhine olumsuz olabilecek bir gelimeyi, kendi lehine evirip olumlu ynlere kanalize etmeye almtr. Blgenin yeni bamsz devletleri iin, bamszlktan hemen sonra ksa dnemde Rusyann brakaca bir boluu doldurabilecek alternatifler olmamas, bir ok alandaki yetersizlikleri ve amazlar, Rusyann etkin bask aralar (etnik Ruslar, ordu ve istihbarat birimleri vs.) ile birleince BDTnu tek ve alternatifsiz seenek klmtr. 21 Aralk 1991de Kazakistann eski bakenti Alma-Atada bir araya gelen 11 cumhuriyetin (Rusya, Ukrayna, Belarus, Kazakistan, Krgzistan, zbekistan, Trkmenistan, Azerbaycan, Tacikistan, Ermenistan ve Moldova) devlet bakanlar BDTnun kurucu yesi statsyle be belgeyi imzalayarak BDTnu kurduklarn iln etmilerdir. 11 eski Sovyet devletinden oluan toplulua en son olarak Aralk 1993te Grcistanda katlarak topluluk ye says 12ye ykselmitir.178 Alma-Ata Deklarasyonu adyla onaylanan belgede vurgulanan nemli nokta ise, bu lkelerin bamszlk ve egemenlik konusundaki hassasiyetini gsterir: ye devletler, hukukun stnlne dayal demokratik devletler ve eit taraflar olarak, birbirlerinin
178

Alma-Atinskaya Deklaratsiya, Kazakistan Devlet Bakanl Web Sayfas, http://www.president.kz

134

egemenlik ve toprak btnlne sayg erevesi iinde ilikiler kurulacaktr. Birbirlerinin iilerine karamayacak ve birbirlerini tehdit etmeyeceklerdir. htilaflar bar yollarla zmlenecek ve ekonomik yada g kullanmna ilikin bask yaplmayacaktr.179 Bu maddelerden de vurguland gibi ye devletler Rusyann yeniden bir imparatorlua ynelmesinden endie etmektedirler. BDTnun ngrd hedefler zetlenecek olursa: - Gvenlik alannda, eski Varova paktnn yeni varyasyonu olarak, askeri birlik ve BDT d snrlarnn ortak savunmas. - Ekonomik alanda, serbest ticaret blgesi, d demeler birlii, ortak reform politikalar, ortak yatrmlar ve ibirlii180, vs. Kuruluunun ardndan ekonomik, askeri, serbest dolam ve dier birok konuyu ieren ok sayda anlamalar imzalanmtr. Ancak kuruluundan bu yana imzalanan yaklak 3.000 civarnda anlama ve kararlardan sadece %10unun uygulama imkn bulabilmitir. BDT ierisinde askeri, ekonomik, sosyal, kltrel vs. konularda koordinasyonu salayan 70 civarnda birim bulunmaktadr.181 BDT erevesinde imzalanan anlamalarnn birounun yrrle girmemesi, BDTnun geleceinin pek parlak olamayacan iaret etmektedir. BDT her ne kadar Baltklar dndaki eski Sovyet cumhuriyetleri tarafndan kurulmusa da bu topluluun kurulmasnda ve bir kimlik kazanmasnda Rusya baat rol stlenmitir. Sovyetler Birliinde baskn unsur olan Rusya, ayn roln BDT ierisinde de srdrmtr. Rusya Federasyonu Yakn evre Stratejisi ve D
Erol Mtercimler, Trkiye-Trk Cumhuriyetleri likiler Modeli, Anahtar Kitapevi, stanbul, 1993, s. 94. 180 Neziholu, Bamszlktan Gnmze Rusya-Trk Cumhuriyetleri likileri, s. 34-35. 181 togi Deytelnosti SNG za 10 Let i Zadai Na Perspektivu, Rusya Federsyonu Dileri Bakanl Web Sitesi, http://www.mid.ru.
179

135

Politika Konsepti ierisinde nemli bir kurum niteliinde olan BDT, zaman zaman dalmann eiine gelse de bugn halen var olmaktadr. BDTnun kurulmas, Sovyet imparatorluu yeniden mi canlanyor? yorumlarna neden olsa da zaman ierisinde ye lkelerin bamszlklarn glendirme ynndeki istikrarl abalar, BDTnun hibir zaman bir Sovyet imparatorluuna dnmeyecei; rnek almak istedii Avrupa Birlii gibi bir kuramsal yapya dnmekten ise olduka uzak olduu anlalmtr. BDTnun entegrasyon abalar, Rusyadaki iktidar

deiiklikleriyle paralel olarak deimitir. Yeltsin dneminde dalmaya yz tutan topluluk, Putinin iktidara gelmesiyle Rusyada grlen toparlanmadan olumlu etkilenmitir. Uzun vadede Rusyann hedefi, blgenin gvenlik dzenlemelerine tek sz sahibi olmaktr. Eski Sovyet cumhuriyetleri daha gevek balarla bu topluluk ierisinde yer alsalar da BDT, Rusyann yakn evresindeki hegemonyasn srdrmesi iin en nemli ara durumunda olacaktr. Bu husus Rusya Federasyonunun milli gvenliini ve d politikasn dzenleyen konseptlere bakldna daha iyi anlalmaktadr. 23 Nisan 1993te yaymlanan Rusya Federasyonu D Politika Konseptinde Rusyann eski Sovyet alanna ynelik amalar yle tanmlanmtr: Yeni bamsz lkelerle siyasi, ekonomik ve askeri ibirliini BDT erevesinde ve ikili ilikiler baznda derinletirmek, BDT alt yapsn glendirmek, btn yeni bamsz devletlerde Rus vatandalarnn haklarnn korunmas, BDT snrlarnn ortak korunmas, BDT bar gcnn oluturulmasdr.182 2000 ylnda yeniden oluturulan D Politika Konseptinde de 1993te yaymlanan ilk konseptte olduu gibi, blgesel nceliklere byk nem

182

Sergey Gretskiy, Russias Policy Toward Central Asia, Moskova, Garnegie Moscow Center, 1997.

136

verilmitir. Dier yandan 10 Ocak 2000de yaymlanan Rusya Federasyonu Milli Gvenlik Konseptide, BDT ierisindeki btnlemenin zayflamas Rusyann milli gvenliine ynelik en nemli tehditler arasnda gsterilerek, Rusyann BDT ile olan ilikilerine verdii nem vurgulanmtr.183 Rusyann Kazakistan ve dier blge lkelerindeki Rus gn nleme politikalar, kendi iindeki ekonomik ve sosyal krizleri arttrd iin gleri istememekte, blgedeki politik piyonlar olan ve jeopolitik avantaj salayan etnik Ruslarn varl, blgede hem kontroln devam ettirme hem de subaylarn istihdam etme adna Rusyaya, Rus diasporasnn gvenliini koruma gerekesiyle BDT d snrlarnn ortak savunmas olana salamaktadr. Rusyann BDT ierisinde nem verdii nemli hususlardan biri de, Rusann yaygn olarak kullanlmasnn salanmas stratejisidir. Nitekim Rusya, eski Sovyet cumhuriyetlerinde Rus dilinin yaygn olarak kullanlmas ve Rusaya Krgzistanda olduu gibi devlet dili statsnn verilmesi iin aba harcamaktadr. 1993te Rusyann beyan ettii askeri doktrinin gvenlik alanndaki temel prensipleri gereince, BDT lkelerinin gvenliinin Rus askeri birliklerince salanmas Rus silahl kuvvetlerinin ncelikli hedefleri arasndadr.184 Askeri alanda hem bilgi-deneyim (know-how) hem de silah ve tehizat bakmndan Rusyaya baml olan blge lkelerinin bamszlktan sonra milli ordularn oluturabilmeleri bal bana bir sorun idi. Toprak btnl ve gvenlii salama konusunda tam bir acizlik iinde olan bu lkelerin Mays 1992de yaptklar

183

Konseptsiya Natsionalnoy Bezopasnosti Rossiyskoy Federatsii, Rusya Federasyonu Dileri Bakanl Web Sitesi, http://www.mid.ru 184 Neziholu, Bamszlktan Gnmze Rusya-Trk Cumhuriyetleri likileri, M.K. ke (ed), s. 42.

137

kolektif gvenlik anlamas Rusyann blgedeki varln garanti altna almaktayd. BDT lkelerinden herhangi birine ynelik bir saldry Rusya kendisine yaplm gibi alglayacakt. Takip eden yllarda Rusya, Orta Asya lkelerinin her biriyle iki tarafl savunma anlamalar yaparak bu durumu pekitirmitir. Sz konusu anlamalar gerei, Rus snr muhafzlar Orta Asya lkelerinin d snrlarnn (BDTnin dn oluturan snrlarn) korunmasndan ve koordine BDT hava savunma sistemi ve hava sahasnn kontrolnden sorumluydu. Mart 1994te Moskova Kazakistanla yirmi iki ek askeri anlama imzalamtr ki, bu anlamalardan biri, Baykonur uzay ssnn yllk 115 milyon dolar karlnda yirmi yllna Rusyaya kiralanmasna ilikindi. Ancak Rusyann Baykonur uzay alan olsun, etrafndaki askeri blge olsun, hibirinin kira cretini demedii belirtilmektedir. Bu konuda anlamalar yaplmasna ramen, bugn Rusyann Kazakistana 500 milyon dolardan fazla borcu bulunmaktadr.185 Aslnda bu veya buna benzer olumsuzluklar Rusyann uzun vadede verdii gvensizlikler nedeniyle etkinliini kaybetmesine neden olacaktr. BDTnin en nemli sorunlarndan birisi, de topluluk yelerinin farkl d politika ynleri ve gelime stratejileridir. Bir daha herhangi bir ekilde Rusyann hegemonyas altna girmek istemeyen topluluk lkelerinin ikili ve d ilikilerinde deiik tercihlere ynelmeleri, BDT yesi lkelerin oluturduklar bir kurumlar manzumesini ortaya karmtr. Bu lkelerin BDT yeliklerinin yan sra kendi aralarnda oluturduklar kk gruplamalar ve kurmu olduklar eitli kurumlar ile bu toplulua bal kalmadklarn ortaya koymulardr. Oluturulan bu rgtler arasnda GUUAM (Grcistan, Ukrayna, zbekistan, Azerbaycan ve Moldova),
185

Umurserik T. Kasenov, Orta Asya: Tehdit Alglamalar ve Blgesel Gvenlik, ev. Vedat zelik, Stratejik Analiz, Cilt 1, Say 1, Mays 2000, s. 60.

138

Gmrk Birlii, Orta Asya Ekonomik Topluluu, Avrasya Ekonomik Birlii, Kolektif Savunma Anlamas, Rusya-Beyaz Rusya Birlii, anghay Forumu gibi kurumlar ciddi evrimler geirmekte ve hangisinin geleceinin salam olaca merak konusudur. BDTnun gelecei konusundaki karamsar dnceler taraftarlarn

deerlendirmelerinde, BDT yumuak gei iin iyi bir model olmu ve bu grevini tamamlamtr denilmitir. yimser yaklam sergileyenler ise, Zor olan ilk 10 yld, bundan sonras kolay eklinde grlerini ifade etmektedirler. Ancak ister iyimser yaklam olsun, ister ktmser yaklam gerek olan u ki, 11 Eyllden sonra BDTnin hibir zaman eskisi gibi olmayacadr. zellikle de BDT yesi Orta Asya ve Kafkasya lkeleri kendilerini eskisinden daha ok gvende ve Rusyaya daha az baml hissetmektedirler. 11 Eyll dnyadaki bir ok dengeleri deitirdii gibi BDTde de talar yerinden oynatacak almlara neden olmutur. Bu tarihten itibaren Orta Asyada askeri sler alarak blgeye iyice yerleeceinin sinyallerini veren ABDnin blgeye gelii, Orta Asya lkeleriyle beraber Rus D Politikasnda da yeni bir mildn balangc olabilecek niteliktedir. Rusyann hayat nem verdii BDTnun gelecei, ounluu Trk etnik kimliine mensup Orta Asya ve Kafkasya lkelerinin nasl bir tutum taknacaklar, Rusya ve inin blgesel politikalar ile ABD ve Trkiyenin blgede nasl bir politika izleyeceine baldr. Blgenin tad jeopolitik nem, bir kere Orta Asyaya ayak basan ABDnin 11 Eyll sonras glendirilmi askeri ibirlii mekanizmalar dorultusunda varln perinlemesini salayabilir. Byle bir durum uzun vadede Rusya ve in ile ABD arasnda Orta Asya konulu ciddi gerginliklerin

139

yaanmas kanlmazdr. Bu sadece Orta Asyaya egemen olma deil, ama Mackinderin merkez blgesini kimin denetleyecei ve Brezezinskinin iaret ettii byk dl kimin alaca ynnde de mcadele olacaktr.186

4. 11 Eyll Sonras Afganistan operasyonu ncesinde blgede hakim ve etkili g olma zellii tayan Rusya Federasyonu, 11 Eyll sonras blgede tek etkin g olma konumunu kaybetmeye balamtr. Nitekim, uluslararas terrizmle sava blge lkelerine bata ABD olmak zere Bat ile daha nce kurulamayan seviyede ilikiler kurma frsat vermitir. Jeopolitik ve jeo-ekonomik deeri son derece yksek olan blgede, etkin olma frsat yakalayan blgesel gler iin bu yeni bir yarn balangc anlamn tamaktadr. Rusya Federasyonu, ABD, in Halk

Cumhuriyetinin ban ektii bu yarta, blge lkeleri zerinde iki tr etkinlik salama giriimi gze arpmaktadr. Bu yarn ilk etab, blgesel gler ve blge devletleri arasnda kurulan ikili ilikiler oluturmaktadr. Gerek anghay birlii rgt gerekse Kolektif Gvenlik Anlamas rgt aracl ile Rusya Federasyonu ve in Halk Cumhuriyetinin oluturduu ekim merkezi, ABDnin blgeye girmezini engelleyemezken, blge devletleri ile ilikilerin belirli bir seviyede tutulmasna hatta baz alanlarda gelimesine katk salamtr. Rusya ve in arasnda oluturulan bu ekim merkezi son dnemde dikkat ekici boyutlara ulamtr. Rusya-in ortaklnn, BDT ve erevesinde Trkistan blgesinde bir politik ve askeri blok oluturduklar sylenebilir. Bu bakmdan 2001
186

ar Erhan, ABDnin Orta Asya Politikas ve 11 Eyll Sonras Yeni Almlar, http://www.stradigma.com, 2004, s. 15.

140

ylnda imzalanan yi Komuluk likileri, Dostluk ve birlii Anlamas ise hem zamanlamas asndan hem de yarm yzyldr iki lke arasnda rnei grlmemi bir anlama olmas bakmndan nem tamaktadr. Blge lkeleri ile ikili ilikilerin gelitirilmesi konusunda da zellikle Afganistan operasyonunun yaratt ilk ok dalgasnn ardndan Rusyann mevcutlar koruma ve iyiletirme ynnde politika gelitirme konusunda baar salad sylenebilir.187 Bu konuda en etin mcadele ilk etapta zbekistan zerinde younlamtr. Afganistan operasyonu srasnda ABD ve koalisyon glerine bir askeri s salayarak destek veren Takent, Washington ile stratejik ortaklk anlamas imzalayarak yzn tamamen Batya dnmek niyetini aka ortaya koymutur. Ancak ABDnin blge lkelerine kar insan haklar ve demokrasi konularnda yaplan eletirilerin sembolik yatrmlara dnmesi yine ilk bata Takent Ynetimini tedirgin etmi ve Washington ile ilikilerin yalnzca askeri ve ekonomik alanlarda snrl olmayacan, tamamyla bir deiim basksnn sinyallerini verdiinin farkna varmtr. Bu nedenle zbekistann ayn hzla Rusyaya dnmesi artc bir gelime deildir. ABDnin Afganistan operasyonu nedeniyle zbekistanda ve Krgzistanda elde ettii slere karlk, Moskovann Krgzistanda Kant askeri ssn amas ve ardndan da ok ksa bir sre nce Rus snr koruma birliklerinin lkeyi terk etmesi tartmalarnn yaand Tacikistanda da bir askeri s amas Rusya lehine yaanan gelimeler olarak kaydedilmitir. Son dnemlerde blgedeki rekabet mcadelesinin en nemli lkesi Kazakistan olarak deerlendirilebilmektedir. Rusya ve in ile snr komusu olan
187

Gken Ekici, Trkistanda Mevzi Savalar ve Enerji, http://www.turksam.org.tr/yazilar.asp?kat1=1&yazi=106, 29 Ocak 2005.

141

Kazakistan, ayn zamanda blgede oluan yeni bir genin vazgeilmez bir paras olarak karmza kmaktadr. Rusya ve in arasnda hem rekabet hem de ibirlii alan olarak grlen Kazakistana bu zellii bu lke arasnda yaanan enerji ibirlii veya rekabeti kazandrmaktadr. Bilindii gibi Orta Asyann en nemli petrol ve doal gaz reticilerinden birisi olan Kazakistann Hazar Denizi sektrne ilikin, Moskovann ilgisi ak ekilde ifade edilmektedir. Ancak genin dier kesi olan Pekinin, Kazakistan Rusya aracl sz konusu olmadan iliki kurma giriimleri, blge enerji kaynaklarnn dnya pazarlarna ulatrlmas konusunda monopol olma ynnde giriimleri Moskova tarafndan ho karlanmamaktadr. Bu nedenle Kazakistan ile in arasnda bir enerji kprsnn ina edilmesine ilikin karar Kazakistan Devlet Bakan Nursultan Nazarbayevin 17 Mays 2004 tarihinde ine gerekletirdii resmi ziyareti srasnda verilen karardan sonra Moskovann bu hatta katlma istei ska dile getirilmitir. 997,5 km uzunluundaki ve toplam maliyeti 3 milyar Dolar olan boru hattnn iinde bulunduumuz sene ierisinde faaliyete gemesi planlanmaktadr.188 Yksek maliyete ramen, Aktau-Alashankou hatt bu adan Bak-Tiflis-Ceyhann 3.7 milyar Dolarlk maliyeti ile karlatrlmaktadr. AktauAlashankou hattnn sadece bir snr geecek olmas da art bir zellik olarak deerlendirilmektedir. Bu l arasndaki enerji rekabetini tek ynl deerlendirmek mmkn grnmemektedir. Nitekim Rusya ve inin Kazakistan mcadelesine ek olarak, ok nemli bir pazar olan ine enerji ihracat Rusya ve Kazakistan da potansiyel
Askhat Kessikbayev, anghay Belisinden anghay birlii rgt: Gvenlik Tekilatndan Blgesel Kutupa Doru?, http://www.tasam.org/modules.php?name=News&file=article&id=76, 2005.
188

142

rakipler haline getirmektedir. Enerji ihtiyacnn artmas, nemli enerji rezervlerine sahip olan Kazakistan ile ibirlii in enerji politikasnn ana maddelerinden birisi halini almtr. Rusyann blgedeki etkinlii grlyor ki her eye ramen her zaman devamlln koruyacaktr. nk ncelikle blgedeki muazzam yer alt ve yer st kaynaklarn varl ve bunlarn tanmasnda karlarn salanmasna ek olarak Rusyann dnyaya gcn gsterme alan olarak Orta Asya semesi bir tesadf deildir.

B. AFGAN STANDAN ALGILANAN D N TERR TEHD D

Bilindii gibi, Afganistan 1979 ylndan beri bir trl savan, kargaann ve entrikann kskacndan kurtulamayan bir lkedir. lk nce Kzl Ordunun igaline kar bir sava verdi (1979-89). Fakat Kzl Ordunun Afganistandan ekilmesiyle bu lkedeki sava sona ermedi, her ne kadar ortada igalci bir g olmasa da, kargaa ekil ve taraflar deierek yine devam etti. SSCBnin lkeden ekilmesinden bugne kadar srede lke halen tam bir istikrara kavumam ve ekonomik olarak gelimedii gze arpmaktadr. Sovyet igalinin sona ermesi ve Orta Asyadaki lkelerin bamszlklarn elde etmesinden sonra Afganistanla ilikiler az da olsa resmi dzeyde gelimitir. Lkin, 1992de Necibullah rejiminin yklmas ilikilerde sorunlu dnemin balangc oldu ve blge lkelerinin gney snrlarnda gvenlik sorunlar meydana geldi.

143

Zaman iinde Rusya ve Orta Asya lkelerinde 1992de balayan Tacik i savana sk sk Afganistan tarafndan desteklendii dncesi geliti. Bu dnce, Rusyann tekrar blgeye inmesi iin iyi bir bahane oldu ve Rusya ortaya kan istikrarszlktan yararlanarak kendisini slmi kktendincilikle mcadelede Orta Asyay koruyacak bir g olarak sundu. Talibann Afganistanda iktidar ele geirmesiyle Rusyann kulland koz daha da glenmitir.189 Din talebeleri anlamna gelen Taliban hareketi, Pakistan gizli servisi ve ABD desteiyle ortaya kmtr. Molla Muhammed mer liderliindeki Taliban, iktidara gelir gelmez Afganistann ismini Afganistan slam Emirlikleri olarak deitirmitir. Ancak Afganistann %90ndan fazlasnda fiili iktidar sahibi olmasna ramen, Taliban Pakistan, Suudi Arabistan ve Birleik Arap Emirlikleri dnda imdilik hibir yabanc devlet tanmamtr.

1. Taliban Sorunu Talibann Afganistan ele geirmesinin ardnda baka devletlerin zellikle ABD, Suudi Arabistan ve Pakistann desteklerinin alt izilmesi gerekir. Bu yabanc destein salanmasnn stratejik ve ekonomik nedenleri vardr. Pakistan asndan bakldnda, Talibanla birlikte Afganistanda etnik atmalarn sona erdirilmesi ve niter bir devletin ortaya kmas istenmektedir. Hindistana kar gvenli bir blge oluturmak istemesi; yani, etnik atmalarn kendi lkesine sramasndan korkmaktadr. Kazakistan ve Trkmenistan doal gaznn Pakistan zerinden gemesini istemekte ve bu gzergh projeleri desteklemesi bunu ispatlar niteliktedir.
189

Nermin Guliyeva, Afganistandaki alkantlarn Orta Asya zerindeki Etkileri, Stratejik Analiz, Cilt 1, Say 4, Austos 2000, s. 43.

144

te bahsi geen bu faktrler, Pakistann Taliban destekleme karar vermesinde ok ciddi roller oynamtr. ABDnin blgeye youn ilgisi, 1979da Sovyetler Birliinin Afganistan igalinden sonra balamtr. ABDnin asl amac, ou halknn slam dinine mensup olmasn frsat bilerek bu durumu dinsiz Sovyet ynetimine kar sonuna kadar kullanmakt. 1977de gelitirilen Yeil Kuak projesi, slamn komnizme kar bir kalkan olabilecei grne dayanmaktayd. Bu gr ile, SSCBnin petrol zengini Basra Krfezi civarnda mttefikler edinerek blgeye szmasn bu yolla engellemeyi hedefliyordu. Orta Asya lkelerine slam yoluyla szmaya alan ABD, kzl tehlikeye kar yeil panzehir retmeye giriti.
190

1980in banda ABDnin

Sovyetler kar Souk Sava malzemesi haline getirilen yeil kuak projesi ve paralelinde Orta Asyada tetiklemeye alt slmi uyan hareketi, Washingtonun hedefi olan SSCBnin yklna temel bir katk salayamamtr. Aksine ileriki yllarda blgede ABDnin ban artacak olan radikal slamn kkn ekmitir. 1980lerde Afganistanda Sovyetlere kar mcahitlere ve 1990larda da ii rann etkisine kar Snni Talibana kar destek verirken, bu hareketin bir sre sonra denetiminden karak kendinse yneleceini hesap edemeyen ABD ynetimi, dinsiz komnizmin yklmasna ivme kazandrmak iin Orta Asyada pompalad slmi uyann da bir gn kendisi iin sorun tekil edeceini tahmin edemedi.191 Ayrca ABD, Talibana destek vererek blgede ran ve Hindistann etkinliini azaltmay ve kendine yakn bir ynetim kurmay da amalamt. ABD, Taliban rann tersine ibirlii yapabilecek bir taraf olarak grmtr. Taliban Bati ile ibirlii yapmaya
190 191

ar Erhan, ABDnin Orta Asya Politikas ve 11 Eyll Sonras Yeni Almlar, s. 3. Ibid., s. 3.

145

hazr fakat modernleme kart olarak alglam ve ayn zamanda Talibann slam ihracnn deil, geleneksel toplumu tekrar kurmann peinde olduuna inanmtr. Taliban ynetimin uluslararas terrist Usame Bin Ladini barndrmas, uyuturucu retimi, kadnlar zerinde ar bask uygulamas Amerikan desteini azaltm, 1997den sonra da ABD Dileri Bakanl Talibanla arasna kesin mesafe koymutur.192 Suudi Arabistann Afganistanla ilgilenmesinin arkasndaki en nemli neden, bu lkenin rann Afganistandaki etkisini frenleme amacyd.193 Bu nedenle

Pakistan ile Suudi Arabistann Afganistan politikalar tam bir ahenk iindeydi. Pakistan Taliban rgtleyip ynlendirirken, Suudi Arabistan ona finansman destei salamaktayd. Talibann Afganistan terristler iin bir barnak haline getirmesi ve ar slamc tutumu Kazakistan ve dier Orta Asya lkeleri iin endie kayna olmutur. Ortak tehdit alglayan Orta Asya lkeleri, 4 Ekim 1996da Almat Zirvesinde bir araya gelerek zm bulmaya almlard. Almatda Kazakistan, zbekistan, Krgzistan ve Tacikistan Devlet Bakanlaryla Rusya Federasyonu Babakann katlmyla toplanan zirvede Afganistanda silahl atmalarn artmas ve genilemesinin BDT lkelerinin yan sra blgedeki istikrar tehdit edecek nitelikte olduu dile getirilmitir.194 Kazakistan, zbekistan, Tacikistan ve Krgzistan liderlerinin imzaladklar Ortak Bildiride Afganistann BDT ile olan snrlarnda istikrar bozacak herhangi bir giriimin 1992de Takentte imzalanan Ortak Gvenlik Szlemesine istinaden karlk bulaca belirtilmitir. Liderler ayn
192 193

Guliyeva, Afganistandaki alkantlarn Orta Asya lkeleri zerindeki Etkileri, s. 44. Saule Baycaun dris Bal, Orta Asya lkeleri Talibana Yaklayor mu?, s. 49. 194 Guliyeva, Afganistandaki alkantlarn Orta Asya lkeleri zerindeki Etkileri, s. 44-45.

146

zamanda BDT Ortak Gvenlik Konseyine mracatta bulunarak BDTnun gney snrlarndaki gelimeleri deerlendirerek gereken tedbirlerin alnmasn

istemilerdir. Ortak Bildiride ayn zamanda Afganistanda atan taraflar zellikle Taliban bir an nce saldrya son verilmeye ve milli uzlamaya ar da yer ald.195 Rusya Federasyonunda Vladimir Putinin devlet bakan olarak

seilmesinden sonra BDT erevesinde gvenlik sorunlar daha ciddi bir ekilde ele alnmaya baland. Nitekim, o dnem BDT zirvesinde Afganistanla snrda Orta Asya lkelerinin ar slmi terrizm, uyuturucu ve silah kaakl dolaysyla algladklar tehdit gndeme getirilerek gvenlik konularnda ibirlii iin anlama yaplmtr. Ayn zirvede ayrca Rusya, terristlere destek olmaya devam etmesi durumunda getirmitir.196 Laik bir Orta Asya lkesi olan Kazakistan, eski Sovyet komularyla ortak, kayg olarak, blgede oktan beri muhtemel slmi kkten dinciliin ykselmesinden korkmaktayd. Kazakistan Taliban Krgzistan ve zbekistanda bir ok saldr yapmakla, slmi militanlar finansal olarak desteklemekle ve barndrmakla Afganistana hava saldrsnda bulunaca tehdidini gndeme

sulamt. Fakat lkenin Taliban kart sylemi azald ve Kazakistann Talibana yardmc olan lkelerle ilikiler gelitirdii sylenmektedir. Nazarbayev, Suudi Arabistan Babakan yardmcs Prens Sultan ve Pakistan Devlet Bakan Merref Pervez ile ayr grmesi bu sylentilere neden olmutur. nk Suudi Arabistan ve Pakistan Taliban tanyan lkeden ikisidir. Merref Pervez ile grmeden sonra

195

Umurserik T. Kasenov, Bezopastnos Tsentralnoy Azii: Natsionalnye, Regionalnye i Globalnye Problem, Almat, Universitet Kaynar, 1999. s. 121. 196 Maryam Arunova, Rossiya i Gosudarstva Tsenralnoy Azii: Sotrudniestvo v Sfere Bezopasnosti, Tsenralnaya Aziya i Kavkaz, Say 2 (14), 2001.

147

Kazak Dileri Bakan Yerlan drisov, Afganistandaki hibir gruba Kazakistann alerji duymadn aklad. Ayrca 6 Aralk 2000 tarihinde, Kazakistan Dileri Bakanl yetkilisi lkenin Talibanla dzenli iliki kurmaya altn ve Kazakistann bu radikal gruba kar bugne kadar devam ettirdii dmanl azaltmaya alt bildirildi.197 Bu gelime aslnda hem elikili hem de ciddi bir politika deiiminin gstergesi olarak deerlendirilebilir. Fakat Orta Asya lkelerin bu tavr, 11 Eyll ABDdeki terr olayndan sonra tamamen deimitir. Bu dneme kadar geen sre zarfnda ABDnin blgeye olan ilgisi esasen ekonomik temelli olmaya devam etti. Gerekletirilen bu terrist eylemlerden sonra bir yandan ABDnin terrle mcadele sylemi altnda dnyann eitli blgelerinde askeri operasyonlar yrtmesine imkan salarken, dier yandan blge lkeleriyle yakn ibirlii iine girmesine yol amtr. ABDnin Afganistanda El-Kaideye ve ona destek veren Taliban rejimine kar srdrd operasyonlar kapsamnda zbekistan, Krgzistan ve Tacikistan hava sahalarn amay kabul ederek ABDnin yannda olduklarn belirtmilerdi. Kazakistan ile ABD arasnda yaplan bir anlama uyarnca da, Amerikan sava uaklar acil durumlarda Almat havaalanna inme hakkn da elde etmilerdi.198 Rusyann bu dnemde ABDnin blgeye girmesine olumlu bakmasnn arkasndaki nedenlerden biri, terrle mcadelede verdii destek ABD ile ayn paralelde olmasyd. Bu destek aslnda kendi karlarn da kapsamaktayd. ABDye verdii destek sayesinde, eenistanda gerekletirdii operasyonlar, sivil halka uygulad baskc politikalar ve dolaysyla geni insan haklar ihlalleri konusunda
197

Sebastian Alison, Kazakhs Say Developing Regular Contact with Taliban, Yahoo News, 12 Aralk 2000. 198 Erhan, ABDnin Orta Asya Politikas ve 11 Eyll Sonras Yeni Almlar, s. 12.

148

eletirilmekten kurtulacakt. kincisi ise, bu destek karlnda zellikle enerji alannda Amerikan irketlerinin Rusyaya yapt yatrmlarn artmasn arzu etmekteydi. ncs, NATOnun genilemesinde ve ttifakn operasyonlarnda daha fazla sz sahibi olma istei iken son olarak, Orta Asyada etkili olmaya alan inin faaliyetleri ABDnin blgeye girmesiyle azalacakt. Ancak Rusya blge lkelerinin ABDye desteinin kendi denetimi ve kendisinin onay verdii lde olmasn istemekteydi. ABDnin blge lkeleriyle, Moskovay aarak dorudan ibirlii iine girmesi, Putin ynetimini rahatsz etmitir.199 Moskova ve Pekin NATOya alternatif birliktelik kurmaya almaktadr. Rusya ve in ilk defa askeri eitim olan Dnya Misyonu 2005 projesini tatbik etti.200 Bunun ardndan tm gzler anghay Altlsna evrildi. Blge politikasnda Rus-in yaknlamasn tehlikeli bulan ABD ve Bat bu durumdan olduka rahatsz oldular. Baz analizcilere gre, Dnya Misyonu 2005 Rusyann sadece ine ihra ettii silahlarn denenme gsterisidir. Bir dier analizcilere gre, Dnya Misyonu 2005 anghay birlii rgtnn askeri birliine doru ilk adm olarak

alglanmakta ve bu birliin sonunda NATOya alternatif olacan ne srmektedir. Moskova ve in gerektende askeri manevralar gzlemlemek iin Kazakistan, zbekistan, Tacikistan ve Krgzistandan askeri yetkilileri davet etmitir. Ayrca Rusya ve in aka gizlemeden ABDnin Orta Asyadaki varlndan rahatsz olduklarn dile getirmilerdir. Orta Asya lkeleri gsz Rusyaya dnmektense imdi gl olan ine dnmeyi tercih edeceklerdir. in muazzam nfusu ve ekonomik potansiyeliyle, Rusya ve Orta Asyaya tehdit oluturmakta diye
199 200

Ibid., s. 12. Nataliya Pulina, in ve Rus Birliktelii, http://www.liter.kz/site.php?lan=russian&id=167&pub=1828, Moskova, 19.08.2005.

149

dnmekte Uluslararas Avrasya Hareketinin Lideri Aleksandr Dugin.201 in Halk Cumhuriyeti memnuniyetle blge lkelerinin kaynaklarn benimser ve onunla rekabet edemeyen Orta Asya Devletlerin gcn eline alr. Rusya iki ate arasnda yani Amerika ve in arasnda kalmakta bylelikle kap dar edilmemek iin Moskova srekli manevra yapmas gerekmektedir.

2. Uyuturucu Sorunu Orta Asyada blgesel tehdit haline gelen ve nemli sorunu oluturan uyuturucu ve uyuturucu trafii sadece blgenin deil tm dnyann ban artmaktadr. Bu sorun Talibann Afganistan ele geirileriyle beraber tm dnya iin de daha ciddi sorun halini ald. Dinsiz Sovyet ynetimine kar slam kalkan olarak kullanan ABDnin blgedeki bir dier marifeti ise, uyuturucu ticareti olmutur. SSCBnin Afganistan igali srasnda Pakistan istihbarat rgt ISInin himayesinde igale kar rgtlenen bir mcahit lideri olan Glbeddin Hikmetyarn direniini finanse edecek bir eroin kaakl a kurmasna yardmc olmulard. Afganistanda ekilen hahatan karlan afyonun Pakistann Koh-i Sultan blgesindeki laboratuarlarda eroine dntrlerek dnya pazarlarna srlmesi ve bundan elde edilen gelirle Afgan direniinin glendirmeye almas 1980lerin bandan itibaren ISI ile CIAnin balca Afganistan stratejisi haline gelmiti.202 1988de Sovyetler Birlii, Afganistandan tamamen ekilince, bir sredir Hikmetyar zerinden yrtlen operasyonlara ihtiya kalmad. Ksa sre sonra 199091 Krfez Krizi srasnda Saddam Hseyini destekleyen Hikmetyar Washington
201

Ali imen, Fatih eyhanolu, Duginle Ropertaj, Zaman Gazetesi, 18.07.2004, http://www.evrazia.org/modules.php?name=News&file=article&sid=1854 202 Erhan, ABDnin Orta Asya Politikas ve 11 Eyll Sonras Yeni Almlar, s. 3.

150

tarafndan gzden kartlmtr. Ancak, Hikmetyar dneminde kurulan uyuturucu kaakl ebekesi yeni sahibini bulmakta ok gecikmedi. Uyuturucu kaakl ebekesinin yeni sahibi Suudi Arabistan asll Usame Bin Ladin olmutu. Bin Ladin, tpk Hikmetyar gibi, Pakistan istihbarat servisinin himayesinde Tacikistan ve zbekistandaki radikal rgtleri, uyuturucu ticareti yoluyla destekledi. Hatta hahatan afyon elde edilen Nangahar ile afyonun eroine dntrld kuzey Afganistandaki Kunduz arasnda hava kprs kurulmas saland. Kunduz ayn zamanda zbekistan rejimi kart faaliyetler yrten ar dinci zbekistan slmi Hareketinin ( H, IMU) de ana slerinden biri haline geldi. H ayn zamanda Tacikistanda da eroin laboratuarlar kurarak Altn Hill blgesinden Avrupaya giden uyuturucu trafiini denetimi altna ald.203 Yllarca devam eden bu durum nedense Taliban iktidara geldikten sonra deimi, iki ve uyuturucu kullanm yasaklanmt. Fakat, fakir Afganlarn nemli bir ksm geimini haha yetitirme sayesinde salamakta ve hahan yetitirilmesi iin fazla suya ihtiya olmamas kyllerin iini kolaylatrmaktayd. Haha ekimine kar koyduu yasaktan vazgeti, hatta kendisi uyuturucu ticaretinden byk miktarlarda paralar elde etmeye balad. Bu ynde 1997de BM Uyuturucu Kontrol Program Direktr Arlachi tarfndan Taliban lideri Molla Muhammed mere gnderilen bir mektupta ksaca, haha retimini snrlama, uyuturucu laboratuarlarn kapatma, uyuturucu retimi ve ticareti yapan kiileri tutuklama istemi yer almaktayd.204 Afganistanda retilen afyon daha sonra lkedeki uyuturucu laboratuarlarnda ilenerek eroin ve morfine dntrlmekte ve snr
Ahmed Rashid, Jihad: The Rise Of slam in Central Asia, New Haven, Yale University Pres, 2001, s. 154. 204 Esedulla Ouz, Afganistan: Sovyet galinden Savaa, stanbul, Cep Yaynlar, 1999, s. 15.
203

151

komular olan Pakistan, ran, Tacikistan, Trkmenistan ve zbekistan zerinden Kazakistan, Rusya ve Bat Avrupaya ulatrlmaktadr. Bu durum hem Orta Asya devletlerini hem de Rusyay rahatsz etmektedir. nk Afganistandaki uyuturucu ve silah ticareti uluslararas organize su rgtlerinin blgeye akmasna neden olmaktadr. Aslnda 21.yzylda dnyann nemli sorunlarndan birisi olan yasad uyuturucu ticareti olmutur. Sorun evrensel karakter tamakta ve kendisine toprak, ulus, din, snf, ya veya dier baka snrlar tanmamaktadr. Kazakistana gelen uyuturucu, Avrupa lkelerine gnderilen kaak uyuturucunun yaklak %65i Afganistan menelidir. Bununla beraber lke kendi uyuturucu hammaddelerine sahiptir. Gney Kazakistan blgesi haha ve kenevir yetitirmeye elverili iklime sahiptir. Resmi verilere gre, Kazakistanda uyuturucu bitkilerinin yetitii alann yzlm 1.2 milyon hektardr. Uzmanlara gre, bu yaban kenevirden bir ylda yaklak 140-150 bin ton marihuana veya 5-6 ton esrar alnabilmektedir.205 Uyuturucu hibir ekilde snr tanmad iin bu durumdan kurtulmann yolu nce blgesel birlik ve daha sonra uluslararas birliklerle birlikte mcadele art gzkmektedir. Uyuturucu ile mcadele konusunda uluslararas kontrol sistemine Kazakistan entegre olmutur: - BDT lkelerinden en n sralarda BMin uyuturucuya kar mdahale etme alanndaki komisyonun yesi oldu. - BM Szlemesinin bir taraf olarak aktif bir biimde BMin uluslararas komitesiyle birlikte ibirlii yaparak uyuturucu kontrol yapmaktadr. Uluslararas
205

Talgat Aduov, Kazakistan Cumhuriyetinin Uyuturucu Ticaretine Kar Uluslararas Mcadelesi, http://www.tusam.net.2005, s.1.

152

uzmanlarn deerlendirmelerine gre, uyuturucu kontrol ile ilgili yasalar dier BDT lkelerinin yasalarna gre BM Szlemesinin artlarna daha uygun grld. - Kazakistann katlmyla 22 uluslararas anlamalar imzaland. Ayn zamanda BDT, Avrupa, ABD, Hindistan ve dier lkelerle yedi adet ok ynl anlamalar yapld.206 Uluslararas ibirliiyle birlikte blgesel ibirlii de nemlidir. Nazarbayev, Kritik on sene adl kitabnda da belirttii gibi:
Orta Asya lkelerinde uyuturucu bamllnn dinamik ekilde bymesi endieli ykselme eilimine sebep olabilir ve eer bugnlerde gerekli nem verilmezse bu durum blgede inanlmaz sonular dourabilir, zellikle Kazakistan iin.207

Afganistanda sanayi temeline oturtulan eroin retimi ve afyon yetitirilmesi, Orta Asya lkeleri iin byk kayg uyandrmaktadr. Dnyadaki afyon retiminin %80lik gibi byk orandaki pay Afganistanda retilmekte ve ticareti yaplmaktadr. Uyuturucuya kar blgesel ibirliinin etkili mdahale etmesi iin, Orta Asya lkeleri arasnda hukuki anlamalarn yaplmas gerekiyor. Bu ynde bir takm ikili ve ok tarafl szlemeler imzalanmtr. Tacikistan, Krgzistan ve zbekistan lkeleriyle ayr ayr anlamalar yapld. Kazakistan, Krgzistan, zbekistan, Trkmenistan, Tacikistan hkmetleri ve BMin uluslararas program arasnda uyuturucu kontrol, karlkl anlay, kaak retim ve uyuturucu hammaddelerinin tketimi alanlarnda ibirlii kurma gibi nemli ynlerde anlamaya varlmtr.208 Nazarbayevin bu konuda aktiviteleri gze arpmaktadr. Johannesburg ehrinde geen BMin dnya konferansnda istikrarl gelime

206 207

Ibid., s. 1. N. Absalyamova, Afganistan Bolnoy Vopros, Kazakhstanskaya Pravda Gazetesi, 2002. 208 Talgat Aduov, Kazakistan Cumhuriyetinin Uyuturucu Ticaretine Kar Uluslararas Mcadelesi, s. 2.

153

konusunda Nazarbayev, Orta Asyadaki ortak problemi gze alarak sistemli ekilde uyuturucu ticaretine kar koyacak zel bir program hazrlanmas gerektiini srarla vurgulamtr. Bugn ve gelecekte lkenin, komu Orta Asya lkeleriyle birlikte aba harcayarak ayn ortak sorunu kaldrmaya nem verilmelidir. Bu dorultuda blgedeki dier lkeler arasnda ortak programlar hazrlanmal, haber toplama ve bilgi al-verii yaplmal, emniyet organlar, kpek eitim alanlarnda birlik kurulmal ve bilimsel aratrmalar yaplmal vs. Bylece ama dorultusunda lkeler ne kadar birlikte alr ve ibirlii kurarlarsa, gelecekte uyuturucu ile ilgili konularda iyileme ve istikrar o kadar fazla salanacaktr.

C. BLGESEL G OLARAK N N ETK NL

Orta Asya blgesinde Sovyetler Birliinin dalmas ardndan ortaya kan jeopolitik boluu doldurmak iin Byk Oyun oyuncularndan biri de indir. in Halk Cumhuriyeti yaklak 1 milyar 300 milyonluk nfusu, corafi adan Asya ktasnda kaplad alan, Gayri Safi Yurtii Hasla (GSYH) asndan sahip olduu ekonomik gc (ABDden sonra ikinci) ve potansiyeliyle, zellikle Souk Sava sonras dnemde uluslararas politikada dikkate alnmas gereken bir byk g haline gelmitir. 1950lerde esas olarak tarma ve kylle dayal bir kalknma stratejisi izleyen in, Deng Xiaoping ynetiminin 1980lerin balarnda uygulamaya koyduu Drt Modernleme program erevesinde sanayi, teknoloji ve savunma endstrisi alanlarnda byk bir ilerleme kaydetmitir. Souk Sava sonras dnemde ise in, i politikada greceli olarak dnyaya kapal kalmakla birlikte, ekonomisini

154

yabanc sermayeye ve ortak yatrmlara at bir ak kap politikas izlemeye balamtr.209 Yani, Ahmed Raidin deyimiyle in ekonomik liberallemeye scak bakarken, siyasal demokratiklemeye scak bakmamaktadr. Orta Asya blgesinde oynanan byk oyunun sonucunda elde edilecek kr ise olduka byktr: Petrol, gaz ve dier tabii zenginliklerdir. in, Rusya ve slam Dnyas arasndaki nemli jeopolitik konumu, kara ve havadan nemli ulam yollarnn kavanda olmas da temelde oyunun ieriini zenginletirmektedir. nk bu blgede g sahibi olanla, 21. Yzyl Avrasyasnda jeostratejik adan gl hale gelecei dnlmektedir. Blgesel g olarak in snr komuluu, baarl ekonomisi ve askeri gcyle Rusya iin potansiyel rakip ve Orta Asya devletleriyle 1980lerin sonlarna doru ekonomik ilikilerin hzlandrlmas ve 1992de yeni devletleri diplomatik olarak tanmas gerei, Pekinin Orta Asya asndan deerlendirilmesi zorunlu klmaktadr. inin Orta Asya lkelerini enerji ibirlii iine sokma abalar, byyen enerji retim-talep boluluun dorudan bir sonucudur. inin enerji tketiminde son yllarda meydana gelen byk artn devam etmesi beklenmekte ve lkenin toplam enerji gereksiniminin %17sini karlayan petrol, enerji karmnda daha byk bir yzde alacak gibi grnmektedir. in hkmetinin tespitine gre, lke 2000 ylnda 180 milyon ton petrol tketecek ve bu tketim gittike artacaktr. Buna bal olarak 1980lerden itibaren inin ham petrol kts azalmtr.210 inin Orta Asyaya ynelme tarihi ile ham petrol ktsnn azald ayn tarihe rastlamas aslnda inin blgeye girmesinin en byk sebebinin ekonomik olduu
209

Vincent Cable, Peter Ferdinand, China as an Economic Giant: Threat or Opportunity, International Affairs, C.70, No. 2, April 1994, s. 243. 210 John Calabrese, inin Orta Asya Politikas: Yenileme ve stlenme, Avrasya Etdleri, s. 87.

155

anlalmaktadr. 1997 yl boyunca inin Orta Asya enerji pazarna girme abalar bouna kmad. Haziran 1997de in Ulusal Petrol irketi (CNPC) Bat irketlerinden daha fazla fiyat vererek, kuzeybat Kazakistann Aktubinsk blgesindeki Zhanazhol ve Kenkiyak petrol sahalarnn %60 hissesini kazanmtr. Bununla yetinmeyen in, Austos 1997de Kazakistandaki Hazar kysna yakn Novy Ulensk petrol sahasn iyiletirme ve kullanma ihalesini kazand. CNPCnin Kazakistanla Eyll 1997de vard uzlama sonucunda nmzdeki 20 yl iinde inin yatrmlar 9.5 milyar dolar geecektir.211 Aktau-Alashankou boru hattyla Kazakistan ile in arasndaki enerji ibirliinin Rusyay tedirgin etmesindeki hakl sebep ise, byle bir ibirliinin Kazakistan asndan byk nem tamasdr. yle ki, Astana ynetimin in ile enerji ibirliinin, Kazakistann enerji kaynaklarn ihra edebilmesi iin Rus boru hatt sistemlerine duyduu bamll bu sayede azalacak olmasdr. Dier nemi ise, bu durumun Kazakistan ekonomisinin her geen gn Rus petrol ve doal gaz ihracatna baml hale getirmesi ve kilitlenme tehlikesi ile kar karya kalmas tehlikesine kar ufak bir nlem olarak kullanabilme ihtimalidir. Dier taraftan in ile kurulan ve gelitirilmesi planlanan bu iliki, Orta Asya kaynakl tm enerji nakil hatlar zerinde etkili olmak isteyen Rusyann bir nebze frenlenmesi asndan Kazakistan iin nem tamaktadr.212 Kazak enerji kaynaklarnn dnya pazarlarna ulatrlmasnda hissedilen Rus stnl, Kazakistann Moskovaya olan bamlln her geen gn arttrmaktadr. Bilindii gibi, Kazakistan petrol ve doal gaznn %70ini Rusyaya satmaktadr. Bir kara lkesi olan Kazakistan iin enerji
211 212

Ibid., s. 88. Gken Ekici, Trkistanda Mevzi Savalar ve Enerji, http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat1=1&yazi=106, 20 Ocak 2005.

156

ihra hatlarnn eitlendirilmesi hayati nem tamaktadr. ine alan bu kap, Kazakistann Rusya Federasyonuna olan ekonomik bamln az da olsa dengelenmesi asndan anlaml olarak deerlendirilebilir. Bu hattn bir nemi de baar ile uygulanmas durumunda, Kazakistan-in petrol boru hatt Kazak petrolnn Bat pazarlarna veya baka rotalara ulatrlmas ve bylelikle ihra rotalarnn eitlendirilmesi asndan gelecekte ortaya kabilecek projelere model olarak alglanmasdr. inin blgeye uygulad politikalar balangta ekingen olmutur. nk Orta Asyada hzla artan blgesel atmalar, snr deiimleri, etnik milliyetilik ve nfus hareketleri uluslararas ve blgesel gvenlii dorudan tehdit eden unsurlar olarak ortaya kmtr. Bu yaklam esas olarak ini kendi i Asyasna zellikle Sincan ve yeni Orta Asya devletleri ilikilerine balanmaktadr. Dini arlk ve Orta Asyann Sincan ile ortak snrlarnn etno-blgesel tansiyonun artan basksnn dourduu in endiesi, Sincann kendi ulusal ve dini dinamiklerinin sorunlu yaps ile katlanmtr. Bu yzden de Sincan Blgesi zerinde durulmas yararl olacaktr.

1. Sincan Sorunu ( Dou Trkistan) inin Sincan yada Dou Trkistan blgesindeki asl endiesi, Uygur milliyetiliinin gelimesi ve bamszlk yanls akmlarn glenmesidir. Ayrca in, blgedeki milli, dini ve ayrlk hareketlerin yaylmasn engellemenin tesinde, Dou Trkistann sahip olduu zengin doal kaynaklardan dolay da

157

blgede kendi etkinliini arttrmaya almaktadr.213 nk inin gelecekteki ekonomik kalknma plan, ncelikli olarak istikrarl siyaset (hem blgesel, hem de ulusal balamda bir istikrar) ve yeterli hammadde-enerji-igcne dayanmakta ve bunun byk bir ksm sz konusu blgeden salanacaktr. 16.3 milyon olan Sincan nfusunun yarsndan fazlas Han inlilerden oluurken geriye kalan nfusun atalar esas olarak Orta Asyal insanlardan olumaktadr. Nfusun 7 milyonu Mslman Uygurlar, 1.1 milyon Kazaklar, 140 bin Krgzlar, 33.5 bin Tacik ve 14.4 bin zbek bu blgede yaamaktadr. inin Sincan Uygur zerk Blgesinin (SUB) Kazakistan, Krgzistan ve Tacikistanla birletii snr blgesi yaklak 3000 kilometre boyunca devam etmektedir. in iin nemli blge olan Sincan Blgesi ve Orta Asya lkeleri arasnda corafi, demografik, tarihsel, dinsel ve kltrel balar mevcuttur. te bu balar aslnda inin endie kaynann temelini oluturmaktadr. inin uygulad bask politikalarna dayanamayan Uygur ve Kazaklar yllar boyunca Sincandan g etmitir. Bazlar Trkiye, Almanya ve Hollandaya yerlemi olmalarna ramen ou eski Sovyetler Birliinde zellikle Orta Asyada yaamaya devam etmektedir. Kazakistan tek bana eski Sovyet blgesinde ikamet ettii tahmin edilen 300 bin Uygurun yaklak 185 binine yurt olmutur. Sincan blgesinde yaayan Uygurlar dnda dzinelerce aznlk iinde en kalabalk nfusa sahip olan Kazaklardr. Kazak aznln durumu ve Orta Asyadaki Uygur srgnlerinin faaliyetleri in merkezi otoritelerini kayglandrmaktadr. Bu da inOrta Asya zelikle de Kazakistan ile ilikilerini zedeleyici bir faktr oluturmaktadr.
213

atlk Amanov, anghay birlii rgt: Orta Asyaya Yeni Bir Demirperde mi niyor?, http://www.stradigma.com, 2004, s. 5.

158

Kazaklarn bu blgede aznlk hale gelmelerindeki neden ise, Stalinin Kazakistanda yrtt toplama kampanyasyla ok sayda Kazak mlteciyi snrn dier tarafna srmt.214 Kazakistann endiesi ise, snr gvenlii ve inin Kazakistana kar nkleer silah kullanmayaca teminat olmutur. Her iki lkenin endieleri gnmzde anlama erevesine alnd gzden kamamaktadr.

2. anghay birlii rgt inin Orta Asya politikas, in-Rus ibirlii balamnda ele alnmaldr. in-Rus ibirlii bir ok cephede belirgindir. Askeri alanda in, Rusyann nde gelen silah mterisidir. Ekonomik alanda in-Rus ticareti belirgindir ve

ykselmektedir. Politik alanda ise, bir ok konuda in ve Rusyann durumlar zellikle de kendilerini ABD politikasndan uzak tutmak veya ABD basksna kar koymakta bir kar paylamaktadrlar.215 Bunlarla birlikte dier en nemli nokta ise, in ve Rusya Orta Asya iinde dinsel ve etnik kkenli bir karmaann yaylmasn nleme karn da paylamaktadrlar. Blgedeki her an patlamaya hazr sorunlar Rusya ve in birlikteliini dourmu ve bu sorunlarn zmnde blge lkeleriyle birlikte hareket etmeleri gerektii dncesi anghay birlii rgtn meydana getirmitir.

Bamszlklarnn ilk yllarnda Orta Asya lkeleri komularyla snr problemlerini zmek iin byk abalar harcamtr. in ile snrda lkeler Kazakistan, Rusya, Krgzistan ve Tacikistan snr anlamazlklarnn ve toprak ihtilaflarnn zme kavuturulmas iin bir araya gelerek blgesel entegrasyona kadar uzanacak bir
214 215

John Calabrese, inin Orta Asya Politikas: Yenilenme ve stlenme, s., 77-79. Ibid., s. 83-84.

159

sreci balatmlardr. Bu grmeler neticesinde Kazakistan Cumhurbakan N.A. Nazarbayevin szleriyle yzyllardr zm bekleyen snr sorunlar gelecek nesillerin iyilii iin olumlu manada zlm oluyordu. Orta Asya blgesindeki bar ortamna byk katks olduuna inanlan anghay birlii rgtnn (eski adyla anghay Belisi) temeli, 26 Nisan 1996 tarihinde anghayda in, Kazakistan, Krgzistan, Rusya ve Tacikistan liderlerinin ilk zirvesinde atld.216 Zirve srasnda, Snr Blgesindeki Askeri Alanda Gven Arttrc nlemleri Pekitirme anlamas imzaland. Bylece, anghay Belisi resmi hviyetine kavuarak, dnya siyasetine yeni bir aktr olarak ortaya kmtr. Her eyden nce bu rgt, kuzeyi istikrarl, dousu endieli ve bats kark bir inin, blgedeki g boluunu doldurmaya ynelik hamlelerden biri olarak domu ve tamamen inin inisiyatifiyle kurulmutur. Tekilatn adn inin ekonomik gcnn adeta simgesi olan anghay kentinden alm olmas da bir tesadf deildir. Byk sorunlar olan kk devletler olarak deerlendirilen Orta Asya lkelerinin, bamszlklarnn ilk yllarnda Amerikan d politika hedeflerin ncelikli arasnda orta vadeli siyasi istikrar yada uzun vadeli ekonomik kalknmadan ziyade nkleer silahlarn yaylmazl ve enerji gvenlii yer almtr. Bunun sonucunda da blge lkeleri acil gvenlik ve ekonomik ihtiyalar iin Rusya ve ine ynelmilerdir. Ancak bu durumun 11 Eyll saldrlarndan sonra byk lde deitii grlmektedir.

3. 11 Eyll Sonras Durum

216

Amanov, : Orta Asyaya Yeni Bir Demirperde mi niyor?, s. 2.

160

Dou Trkistandaki otoritesini korumak dnda, Orta Asyann enerji kaynaklarna eriim gvenliini garantiye almak isteyen in, Ortadou petrolleri zerinde kontrol salam olan ABDnin Orta Asya ve Hazar blgesinde de olas bir kontroln veya etkisini engellemek amacyla, blge devletleriyle ibirlii srecini hzlandrmtr. Bunun iin blge devletlerine kar iyimser bir politika ile yaklam ve bu noktada kendisine uygun grd eski sper g Rusya ile ibirliini glendirmitir.217 Bu balamda Rusya ve inin blgedeki siyasi nceliklerini u ekilde zetleyebiliriz: Blgedeki istikrarn korunmas ve srdrlmesi ve bu amala blgesel btnleme hareketlerine nclk etmek ( gibi); Blgenin yer alt ve yer st zenginliklerine eriimi garanti altna almak; Blge lkeleriyle ekonomik ibirliini gelitirmek; Dier kresel ve blgesel glerin (zellikle ABD) blgedeki etkinliini engellemek; Blgedeki terrist gruplarla ve ayrlk hareketlerle mcadele etmek.218

Bylece, sayesinde in, Orta Asya lkeleri ile bata siyasi, ekonomik ve snr gvenlii olmak zere bir ok konuyu kapsayan bir iliki srecine girmitir. Ayrca in, Sincandaki yerel atma yaratabilecek olan etnik ayrmcl inin karlaabilecei sekiz tehlikeden birisi olarak ele almaktadr. sayesinde in, kuzey ve bat blgelerini emniyete alma imkanna kavumaktadr ki, bu trden bir

Armaan Kulolu, ABDnin Orta Asya-Kafkasya Politikas ve Trk Dnyasna Yansmalar, . zda-Y. Kalafat-M.S. Erol (der), s. 223. 218 Amanov, : Orta Asyaya Yeni Bir Demirperde mi niyor?, s. 3-4.

217

161

geni kapsaml rgtsel emsiye ine komularyla tarih boyunca tesis edemedii bir iliki srecini balatma imkan salamtr. Blgedeki Rusya-in ibirlii 11 Eyll sonras sekteye uram, ABDnin Afganistana dzenledii askeri mdahale ve ardndan ABDnin Orta Asya lkeleriyle arlkl olarak askeri-gvenlik alannda gelitirmeye balad ibirlii, in ynetimini aka tedirgin etmitir. Moskova Anlamas (Mays 2002) ve tarihte ilk defa Rusya ile NATOda sz hakk imkan veren NATO Rusya Konseyinin kurulmas Pekini olduka rahatsz etmitir.219 Blgedeki ABD hegemonyasna kar mdahale amal olarak stratejik ortak olan Rusyann ABD eilimli d politikalar, in asndan Rusyann Bat eksenine kaymas anlamna gelmekteydi. Bylesi bir eilimin devam etmesi halinde inin marjinalleecei ve blgesel gelimelerdeki greceli rolnn zayflayaca iddia edilebilir. Hi kukusuz blgede ABDnin yrtmekte olduu tek dnya dzeni kresel stratejisi, inin ykselii ve karlaryla ters dmeye balam hatta in asndan bir gvenlik tehdidi olarak alglanmaya balanmtr. Bu durum en bata inin ban ektii ne ve dolaysyla da inin son yllarda blgede izledii etkin diplomasiye de dorudan darbe anlamna gelmektedir. nk in, yle 11 Eyll ncesi blgedeki g boluunu doldurmaya ynelik hamleler yapmaktayd. in ekonomik kalknma, lke gvenlii ve 21. yzylda sper g haline gelme yolundaki Byk Stratejisinin gereklemesi iin, kendisinin de iinde bulunduu ve aktif bir rol oynayabilecei NATO ve ASEAN gibi rgtlere alternatif olan anghay birlii rgtne bundan dolay ihtiya duymutu. Dou Trkistan

219

Ibid., s. 6.

162

Sorunu dnda, in asndan Orta Asya blgesi tpk eskiden olduu gibi bugnde Batya almann ksa ve ekonomik yolu olarak kabul edildii gibi, zellikle zengin yer alt kaynaklarna sahip olan bu blge, stratejik deeri yksek bir siyasi blge olarak ta alglanmaktadr. Tarihte inin batya giden stratejik yolu olan pekyolu zerinde nemli bir ara blgeyi tekil eden Orta Asya bugn de bizzat in asndan bir cazibe merkezi halindedir. Fakat 11 Eyll sonras, ABDnin blgeye yerlemesiyle birlikte bu blge, in asndan tehdit kayna olmaya balamtr. Nitekim, Mays 2002de in Milli Gvenlik Bakanlna bal Uluslararas likiler Aratrma Enstits ( China Institute of Contemporary International Relations, CICIR) tarafndan yaynlanan, inin uluslararas gvenlik ve stratejik ortam ile ilgili yllk rapor [ China Institute of Contemporary International Relations, Guoji Zhanle y Anguan Xinshi Pinggu (Uluslararas Stratejik ve Gvenlik Durum Raporu), Pekin: Shishi Chubanshe, 2002] olduka dikkat ekicidir ve rapor in ile ilgili anlatlan blge politikasn zetler mahiyettedir. Rapora gre: Geen yldan balayarak ABDnin yrtmekte olduu tek dnya dzeni kresel stratejisi, inin ykselii ve karlaryla ters dmektedir; 11 Eyll sonras terrizme kar ibirlii yaplmasna ramen ABD, Rusya ve in arasndaki kuku ve mcadeleler giderilmemitir; ABDnin Rusyaya yaknlk, ine uzaklk politikasn yrtmesi ve gelecekte inin ABDye olan tehdidinin, Rusyadan daha fazla olabilecei kanaatine varlmasndan dolay; in ve ABD arasndaki stratejik mcadele, ABD-Rusya arasndaki stratejik mcadeleden daha sert olacana

benzemektedir;

163

 ABD terrizme kar operasyonundan dolay ine ynelik kuatma politikasn deitirmemitir; ABDnin jeostratejik alann Asya-Pasifik blgesine kaydrmas ve blgede askeri gcn artrmas, ini askeri bir baskyla brakmaktadr.220 Dolaysyla in, ABD tarafndan dorudan kuatlma tehdidini grmtr. Bu durumda inin ABD ile blgede bir rekabete girmesi kanlmaz grlmektedir. in, ilk etapta blgede ABD ile dorudan g kullanm rekabetine giremeyeceinin farknda olduu iin, blge lkeleriyle ilikilerini daha da gelitirme yoluyla bir mcadeleyi tercih etmektedir. Bunun banda erevesinde her trl ibirliinin gelitirilmesi gelmektedir. Her eyden nce gven tesis edici mekanizmalar ve be lkenin snr blgelerinde silahszlanma inisiyatifi gibi giriimler sayesinde, anghay kar karya

mekanizmasnn uluslararas ilikilerde ve ye lkeler arasnda gvenlik sorunsaln baaryla ynettii grlmektedir. , ye lkelerin farkl konular balamnda birbirleriyle etkili bir ekilde iletiim kurabilecekleri ve karlkl faaliyetlerini koordine edebilecekleri bir mekanizma yaratmtr. rgt sayesinde lkeler arasnda karlkl gvenin tesis edilmesi, silahszlanma, terrizmle mcadele ve ibirlii gibi konularda anlamalara imza atlmtr. nn gelecekte sahip olaca konumunun snrlar zellikle in-Rusya ilikileri, ABDnin Orta Asyadaki varl ve blge lkelerindeki ayrlk terrist hareketlerin durumu tarafndan test edilecektir.
220

China Institute of Contemporary nternational Relations, Guoji Zhanle y Anguan Xinshi Pinggu (Uluslararas Stratejik ve Gvenlik Durum Raporu), Pekin: Shishi Chubanshe, 2002.

164

11 Eyll saldrlarndan sonra, Orta Asyada tank olunan Batnn askeri varl yeni ortaya kan iin byk bir tehdit oluturmutur. Buna cevap olarak, terrle mcadeleyi kendi kurulu amalarndan biri olarak kabul etmitir. nn gelecekteki baarsnda in ile Rusyann hayati karlar vardr.

165

BLM V

BLGESEL GVENL K POL T KALARI

Orta Asyann bamszln kazanmas, tarih boyunca tank olunmu en garip bamszlk sreciyse, bu yeni devletlerin kendi gvenlik sorunlarnn altndan nasl kalkacaklar bundan da garip ve karmak bir soruydu. Yeni devletlerin liderleri bile ne yapacaklarn bilemez haldeydiler. Karlarnda Stalinin haritadan kesip kard fakat etnik gereklere hi uymayan ulusal snrlar, kendisini lkelerin nihai bekisi olarak gren Rusya, o zaman dek hi tank olmadklar ve karsna karacaklar herhangi bir gvenlik mekanizmas da bulunmayan, etnik milliyetilik ve slmi kktenciliin yaylmas olgusu durmaktayd. SSCBnin dalmasndan sonra Orta Asya lkelerinin gney komularyla ilikileri hzla gelimeye balamtr. Bu sre ierisinde Tacikistan ve Afganistanda gelien olaylarla balantl olarak geleneksel petrol satcs Orta dou lkeleriyle, petrol ve gaz rezervleri olduka byk Hazar Havzas lkelerini birbirlerine balayan yeni enerji kaynaklar politikalar ve Orta Asyaya olan narkotik ticaret yollarnn belirmesi blgenin nemini arttrmtr. Dolaysyla blgede oynanan byk oyunda oyuncular, hedefler ve hedeflere ulama metotlar asndan farkllk gstermektedir. Orta Asyann yeni bamsz devletlerinin bu oyunda ayr ayr deil Nazarbayevin hep ne srd gibi birlikte hareket etmeleri gerekmektedir.

166

A. SINIR SORUNLARI VE ANGHAY B RL RGT ( )

Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra hzla artan blgesel atmalar, snr deiimleri, etnik milliyetilik ve nfus hareketleri uluslararas ve blgesel gvenlii dorudan tehdit eden unsurlar olarak belirmitir. Bylesi bir ortamda, blge lkelerinin i yaplanmalar ve d dnya ile ilikilerini tanmlama biimi uluslararas topluluu ve zellikle komu lkeleri yakndan ilgilendirmektedir. Orta Asyada blge gvenliini tehdit edecek en byk tehlikeler blge ierisinden meydana gelebilecek sorunlardr. Blge ierisindeki su, toprak anlamazlklar halklar aras ve devletleraras atmalara yol aabilecek byk sorunlardandr. Bu nedenle bamszlklarn birer birer iln eden Orta Asya lkelerinin esas sorunlarndan biri snr problemlerinin zm olmutur.

Tablo 5. Kazakistann Snr Uzunluu LKELER Rusya Federasyonu in Halk Cumhuriyeti Krgzistan zbekistan Trkmenistan Kaynak: http://www.mod.kz. SINIR UZUNLUU 6846 km 1533 km 1051 km 2203 km 379 km

167

Orta Asyada yer alan Kazakistann yzlm 2.717.300 km2.dir. Yukardaki tabloda bulunan lkelerle toplam 12.012 km.lik snr bulunmaktadr. Ulusal snrlarn 1924-1925 yllar arasnda Sovyetler Birlii tarafndan belirlenmesi ve daha sonra bu lkelerin snrlarnn deitirilmesi de bu atmalara sebep olabilecek en byk etkenlerdir. 1924lerde ilk defa oluturulmaya balanan suni snrlar yznden Sovyet dneminden gelen kargaalar devam etmekteydi. Orta Asyadaki her trl kargaa ve blgesel anlamazla uygun demografik yap grlmektedir. XX. Yzyln son dnemlerindeki global ve jeopolitik gelimeler, blgesel gvenlik problemlerini uluslararas siyasetin nemli unsuru haline getirmitir. Birok yeni bamsz lkeler gibi Kazakistan da bamszln ilk yllarnda komularyla snr problemlerini zmek iin ura vermitir. Zira SSCB dneminde sz konusu problemler zme tam kavuturulmamtr. Snr sorunu ve gvenlii iin bir araya gelen Orta Asya lkeleri, anghay birlii rgtn kurarak barn kurulmasnda byk katk salamlard. Blgesel rgtlenme kavram Birlemi Milletler gibi uluslararas rgtler tarafndan da tevik edilmektedir. Blgesel rgtlenmenin yalnzca bar ve gvenlik konularn deil ekonomik ve sosyo-kltrel konular da ierdii aktr. Avrasya blgesinde de bu trden bir alt rgtlenme projesi, blgesel dayanmaya temel oluturmann tesinde gvenlik ve barn teminat olarak ta ilev grebilir. 1996da anghay Belisi adyla bir araya gelen be lke, in, Rusya, Kazakistan, Krgzistan ve Tacikistan aralarna zbekistan da alarak anghay birlii rgtn kurduklarn akladlar. Aklamadaki mesaj ise ok akt:

168

Artk tek kutuplu dnya yok!221 Alt lke, 30 milyon km2 ile Avrasya topraklarnn bete n, 1.5 milyar aan nfusu ile dnya nfusunun drtte birinden fazlasn oluturmaktadr. Dahas rgtte Birlemi Milletler Gvenlik Konseyinin be daimi yesinden ikisi bulunmaktadr. Be lke arasndaki, daha dorusu bir yanda in, dier yanda Rusya, Kazakistan, Krgzistan ve zbekistan dahil olmak zere iki taraf arasndaki snr sorunlarnn zm iin yola kan be lkeli mekanizmann zamanla rol de, grevleri de deimitir. Ortaya liderlerin yan sra Kamu Gvenlii, Savunma ve Dileri Bakanlarnn da dahil olduu siyaset, gvenlik, istihbarat, ekonomi ve ticaret alanlarnda ibirlii yaplan bir rgt meydana kmtr. 1996 anghay Deklarasyonuyla Kazakistan, Krgzistan, in, Rusya ve Tacikistan arasnda snr blgelerinde silahl kuvvetleri azaltma ve 1997 Moskova Deklarasyonunda askeri alanda gven tesis edici tedbirlerin arttrlmas hususunda anlamalar imzalanmtr.222 rgtn kurumsallamas dorultusunda somut admlar ise 3 Temmuz 1998de Almatda gerekleen nc zirvede gndeme gelmitir. Bu zirvede iilerine karmama ve karlkl toprak btnlne ve egemenliine sayg ilkeleri zerinde duruldu. Kazakistann nerisi ile taraflar, nn alma alann genileterek blgesel gvenliin yan sra ticari-ekonomik ibirliini, zellikle enerji alannda ibirliini gndeme almlardr. Ayrca etnik blclk, ar dinci akmlar, uyuturucu ve silah kaakl da dahil, uluslararas terrizmle ortak mcadele

Anatoliy Streltsov, Prekrasnoye Budushee OS, http://www.shanhai.rfn.ru/comments/doc.html?id=457. 222 http://www.cvi.kz/text/SHOS/Shanhay.html#kommentary, Kazakistan D Politika Aratrmalar Merkezi.

221

169

edilmesi konusunda anlay birliine varld. Zirveden sonra yaymlanan bildiride etnik blclk, etnik ayrlklk ve ar dinciliin hangi biimde olursa olsun kabul edilemeyecei ve uluslararas terr ile snrdaki sularla mcadele edilecei konusunda mutabakata varld ifade edildi. Zirvede ilikilerin ekonomik boyutu da ayrntl olarak ele alnd. Buna gre enerji ve yksek teknoloji alannda ibirliinin gelitirilmesinin yan sra petrol ve doal gaz, demiryolu, karayolu, tamaclk, sivil havaclk sektrnde geni kapsaml ve uzun vadeli ibirlii yapma kararlar alnmtr. Dikkat eken bir baka unsur da, Almat zirvesi srasnda bu belinin almalarna ilgi duyan dier dost lkelerin de almalara katlmak arzusunu sergilemeleri olmutur. 25 Austos 1999 Bikek zirvesi, uluslararas alanda taraflar rahatsz eden grmelerin daha yksek sesle dile getirildii toplant olmutu. Kosova ve Dastanda yaanan gelimeler ile inin Xinjiang (Sincan) Uygur Blgesindeki blc hareketler de ele alnd. ok kutupluluun dnyann uzun vadeli istikrar iin gerekli ve kanlmaz bir tarihi gelime olduu vurguland. in Dileri Bakanl tarafndan zirve ncesi yaplan aklamada zirvenin, dnya barnn tehditlerine kar karya bulunduu ve kresellemenin olumsuz ynlerinin ortaya kt koullarda toplandna iaret edilerek bu durumda blgesel gvenlik ve ibirliinin nem kazandn savunmutur. in Cumhurbakan Jiang Zemin, Rusya Devlet Bakan Boris Yeltsin, Kazakistan Devlet Bakan Nursultan Nazarbayev, Krgzistan Devlet Bakan Askar Akayev ve Tacikistan Devlet Bakan mamali Rahmanov zirvede, Souk Sava mantndan farkl olarak savunduklar yeni gvenlik modelinin baarya ulamasnn uluslararas alana iyi bir rnek

170

sunacan belirtmilerdi.223 Ayn toplantda Rusya Devlet Bakan Boris Yeltsin, NATOnun douya doru yaylmasn ve Kosova krizini, baz lkelerin kendi karlarna uygun bir dnya dzeni kurma abalarnn kantlar olarak gsterdi ve Japonya ve ABDnin oluturmaya altklar fze savunma sisteminin Asya-Pasifik blgesinin istikrar iin bir tehdit olduunu aka beyan etmitir. in Cumhurbakan Jiang Zemin de, insan haklar bahanesiyle baka lkelerin iilerine mdahale etmenin hegemonya ve g gsterme politikasnn yeni biimi olduunu ne srmtr. Bunun yan sra Zemin, blgedeki ekonomik ve kltrel alveriin hzlanmas iin eski pek Yolunun yeniden canlandrlmasn da

istemitir. Zirveye ev sahiplii yapan Krgzistan Devlet Bakan Askar Akayev, blgesel gvenlik ve ekonomik gelime iin gerekli koullarn salanmasnda in ve Rusyann zel rolleri olduuna dikkat ekerken bunun Krgzistan, Kazakistan ve Tacikistan tarafndan memnuniyetle karlandn zellikle belirmitir. Zirveden sonra yaymlanan deklarasyonda blgenin istikrar ve gelimesini ilerletmek iin ibirlii mekanizmas kurulduu ilan edildi. 11 Nokta Deklarasyonu adl belgede devletler, lkelerini birbirlerinin egemenlik, gvenlik ve kamu dzeni aleyhine zararl faaliyetler iin kullandrmama ykmlln stlendiler. Kazakistan, Krgzistan ve in arasnda snr karakolu kurulmas konusunda l anlama, in ve Krgzistan arasnda da yine snr konusunda ikili anlama imzalanmtr.224 anghay birlii rgt ye lke gvenlik ve istihbarat birim bakanlarn Aralk 1999 Bikekte bir araya gelmesi rgte bir ivme kazandrmtr. Bu zirvenin gndeminde

223

Kamil Erdodu, anghay Belisinden anghay birlii rgtne, http://www.kemalist.org/html/sections.php?=op=viewarticle&artid=372, 2005 224 Mukayeseli Etnik htilflar ve Kbrs: Siyasi ve Etnik Snrlar, http://www.turkatak.gen.tr/index.php?option=content&task=view&id=159, 01. 04.2005.

171

uluslararas terrizm, blgesel arclk, milliyeti ayrlklar, illegal silah ve narkotik ticareti ve kaaklk konusunda ibirlii yapma kararlar alnmtr. ye lke gvenlik birimleri ve istihbarat merkezlerinin koordineli alma hususunda memorandum imzalanarak Bikek Grubu oluturulmutur. Be lider, blgesel gvenlii garanti altna almak, ar dinci akmlara ve etnik blclere darbe indirmek ve uluslararas terrle mcadele etmek konusunda ibirliini

srdreceklerini yinelediler. 5 Temmuz 2000de Duanbede (Tacikistan) gerekleen beinci zirvede anghay Belisinin gelecei ve 21. yzyldaki ibirlii ele alnd. Toplantya zbekistan Devlet Bakan slam Kerimov gzlemci olarak katld. Ekonomik ve ticari ibirlii de toplantnn nemli gndem maddeleri arasndayd. in Cumhurbakan Jiang Zemin, toplant mekanizmasnn ibirlii mekanizmasna dntrlmesi ile ilgili drt maddelik neride bulunmutur. Buna gre, deiik alan ve dzeylerde ibirliini gelitirerek anghay Belisi Mekanizmasnn

gelitirilmesini, gvenlik alannda ibirliinin derinletirilmesini, ikili ve ok ynl ekonomik ve ticari ibirliinin arttrlmasn ve dnya arenasnda uluslararas olaylar ile ilgili istiare ve ibirliinin glendirilmesidir.225 Akayev ise, dier liderleri btn blgeyi kapsayan enerji ve haberleme programlarna katlmaya davet etti. Rusya Devlet Bakan Vladimir Putin de yapt konumada terrizme darbe indirilmesinin yeterli olmadn, terristlerin inan adna savamalarn nlemek iin ideolojik olarak da silahszlandrlmalar gerektiini syledi. Ayrca Putin, ABDnin gelitirmeye alt ulusal ve blgesel fze savunma sistemlerinin dnya bar ve
225

Stephen Blank, The Shanghai Cooperation Organization and its Future, Central Asia &Caucasus Analyst, May 22, 2002.

172

gelimesini tehdit ettiini belirterek bunun yeni bir silahlanma yarna yol aaca uyarsnda bulundu. Be lke liderleri 1972 ylnda imzalanan Anti Balistik Fze Anlamasnn koulsuz olarak korunmas ve anlamaya sayg gsterilmesi gerektiini belirtmilerdi. Liderler ayrca, inin lkenin birlemesi ynndeki Tek in politikas ile Rusyann eenistandaki terre kar mcadelesini

desteklediklerini vurguladlar. 14-15 Haziran 2001de anghayda altnc kez bir araya gelen Beli, zbekistann da aralarna katldn ve anghay Belisi Mekanizmasnn anghay birlii rgtne dntrldn akladlar. Bu alt lke liderleri zirve deklarasyonu yan sra Terrizm, Blclk ve Ar Akmlara Darbe ndirmekle lgili anghay Anlamasn imzaladlar. Sz konusu lkeler arasnda daha nce mevcut olan Savunma Bakanlar arasndaki grme mekanizmasna ek olarak Babakanlar ve Kltr Bakanlar arasnda da grme mekanizmalar kurulduu aklanmtr. Jiang Zemin, zirvedeki imza treninden sonra yapt konumada imzalanan belgelerin alt lke arasndaki iyi komuluk, dostluk ve ibirlii iin hukuki temel oluturduunu ve bu belgeleri insanln bar ve gelimesine yaplan katk olarak nitelemitir. Putin ise, yeni ibirlii rgtnn daha rasyonel ve etkili alacan belirterek yeni rgtn alma prensibinin ibirlii yntemi ile gvenlik aramak olacan kaydetti. Nazarbayev de, anghay Belisinin kurulu amalarndan olan 7 bin kilometrelik snr boyunca btn sorunlarn zldn ifade ederken, Orta Asyann bugn kar karya bulunduu tehlikelerin aslnda tm Avrasyann kar karya bulunduu tehlikeler olduu grn savundu. 14 Eyll 2001de bu kez ye devletlerinin babakanlar, Almatda bir araya geldi. Bu

173

toplantda babakanlar, rgt kapsamnda Babakanlararas Dzenli Grme Mekanizmasnn kurulduunu ifade etmilerdi. Ayrca bu zirvede ABDye kar yaplan terr saldrlarn knayan ortak aklama yaplmtr. Zirvenin bir dier nemli yan, ne ye lkelerin, blgesel ve ekonomik ibirliinin amalarn ilgilendiren ticari yatrmlar alannda olumlu koullar salama memorandumunun imzalanmasdr. anghay birlii rgtnn hukuki zemini ise 7 Mays 2002de

St.Petersburgda dzenlenen toplant srasnda atlmtr. rgt oluturan alt lkenin devlet bakan Anlamasn imzalamtr. Faaliyetlerinden de anlalaca gibi kendi arasnda organize olmu, bu dorultuda dier devletler ve uluslararas kurumlarla siysi, ticar-ekonomik, kltrel, ilmi-teknik alanlarda ibirlii yapmaya hazr bir rgttr. anghay birlii rgt, baka devletlere veya blgelere kar kurulmu bir askeri-siyasi ittifak olarak alglanmaktadr. , 1996da anghay Belisi adyla bir araya gelen, her yl bir lkede yaplan dzenli toplantlarla gittike genileyen ve hayatn her alannda ibirlii kararlaryla salam temeller zerinde kurulmu bir Avrasya cephesidir. Baz yazarlara gre, , emperyalist Batya, onun Ezilen Dnyay paralama saldrsna kar smsk birleen bir Asya Kalesi!.. Bu kale, dnyann merkezinin Asyaya kayd 21. yzylda insanln geleceini de belirleyecek bir neme sahiptir. 28 Mart 2003te Moskovada bir araya gelen nn alt lideri, rgtn resmi anlamasn onaylayarak rgt resmi bir milletleraras rgt olarak resmen hayata geirmilerdi. Buna ek olarak liderler inin bakenti Pekinde faaliyete geecek olan rgtn merkezi ile Krgzistann bakenti Bikekte almaya

174

balayacak olan terrizmle mcadele merkezi ile ilgili birtakm kurulu ve finansman konular ele alnmtr. Zirvede rgtn ana anlamasnn kabulne ek olarak rgtn en byk problemi olan finansman konusu da btn ayrntlaryla grld. Daha nce varlan anlamalar erevesinde rgtn yzde 60n Rusya, in yzde 30 payla eit olarak paylaacaklar, geriye kalan 40 dier ye lkeler

karlayacaklard.226 Zirvede bu durumun akabetine resmiyet kazandrlmtr. Bunlarn yan sra ayrca rgtn Bikekte faaliyete gemesi kararlatrlan Blgesel Terrizmle Mcadele Merkezinin muhtemel yaps, faaliyet alanlar ve gc gibi nemli konularn grlmesi ve sonulandrlmas ele alnmtr. 17 Haziran 2004 Takent Zirvesinde Takent Deklarasyonu imzalanm, rgtn Daimi Sekretaryas da Pekinde bulunmas karar alnmtr. Afganistan ve Moolistan zirvede gzlemci statyle katlmalar, rgtn yeni almlarla ileri gideceinin bir sinyalini vermektedir.ayrca bu zirvede, nn artk sadece snr sorunlarn zmeye yarayan bir mekanizmadan te ok katmanl bir yapya doru gittiini gstermektedir. 2005 zirvesi Kazakistann bakenti Astanada yaplmtr. Zirvenin sonu bildirgesinde, ABD nclndeki koalisyon lkeleri kuvvetlerinin, Afganistan ve dier Orta Asya lkelerinden ne zaman asker ekeceine dair bir takvim belirlemesi talep edildi.227 Bilindii gibi ABD, Afganistan igalini gereke gstererek Krgzistan ve zbekistanda asker sler kurmutu. Zirveye Moolistan gzlemci lke sfatyla katlmtr. 6 Temmuz 2005 gn yaynlanan zirve sonu bildirgesiyle;
226 227

ran, Pakistan ve Hindistann da gzlemci ye sfatyla rgte

Fikret Ertan, anghay Tekilat Zirvesi, http://www.zaman.com.tr, 28.05.2003. http://www.cvi.kz/text/SHOS/Shanhay.html#declaracia [Rusa].

175

alndn aklanmtr. Ayrca bu zirvede Grcistan, Ukrayna ve Krgzistandaki, Soros destekli (Pembe/Turuncu) darbeler knanmtr. bylece dnyann yarya yakn nfusunu ve Avrasyann 37 milyon kilometrekarelik blmn etkisi altna alm oldu.228 stelik, yakn gelecekte Vietnam, Tayland, Malezya ve Endonezyann rgte alnaca konuulmaktadr. Her ne kadar ye mensup lkelerin gvenceleri ve karlar mevcutsa da zellikle Rusya ve inin Orta Asya blgesine nfuz etmeye alan lkelere bata ABD hegemonyasna kar birlemesi gzden kamamaktadr. Astanada yaplan bu zirve ncesi in ile Kazakistan arasnda stratejik ortaklk deklarasyonu imzaland. in Devlet Bakan Hu Jintao ve Kazakistan Devlet Bakan Nursultan Nazarbayev arasnda yaplan ikili grmenin aradndan, liderler iyi komuluk, dostluk ve ibirlii artn imzaladlar. Heyetleraras grmelerde ise doal kaynaklarn iletilmesi alannda ibirlii, snr aan sularda tehlikeli durumlarda karlkl acil haberleme, snr ibirlii ve enerji alannda ibirlii anlamalar ile Trans-Kazakistan demiryolu yapm konusunda birlikte alma hakknda memorandum ile haberleme, sanayi alannda da ibirlii memorandumu imzalanmtr. Bu grmenin ardndan Nazarbayev ve Jintao, 21. yzylda stratejik ortaklk ve ibirlii sonu bildirgesini imzaladlar.229 rgt ierisindeki aktif katlmyla Kazakistan Cumhuriyeti, uluslararas ve blgesel entegrasyon srecinde de itibarn artrmaktadr. Nitekim nde aktif ve

228

Askar G. Kojikov, anhayskaya Organizaatsiya Sotrudniestvo i Bezopasnost Kazakhstana, Sb. Materitalov Mejdunar. Nau.- Prakt. Konf. (31 Avg. 2001), Pod Red. V. D. Kurganskoy, Almat, 2001, s. 105. 229 Askhat Kessikbayev, anghay Belisinden anghay birlii rgt: Gvenlik Tekilatndan Blgesel Kutupa Doru?, http://www.tusam.org/modules.php?name=News&file=article&id=76, 2005.

176

yapc konuma sahip olan Kazakistan, ayn zamanda kendi stratejik hedeflerine ulamay da baarmtr. Bilhassa snr problemlerinin nihai zm, in ile hudutlarn hukuki temellerinin oluturulmas, blgede askeri ve siyasi durumun iyilemesi, gerginlik seviyesinin azalmas, yesi olan dier blge lkeleri ile kktendincilik ve uluslararas terrizme kar ortak aba sarf edilmesi gibi nemli konularda ulusal karlarna uygun zmler retebilmitir. anghay birlii rgtnn kresel alanda belirleyici unsur olarak yerini alabilmesi iin snr gvenlik anlamalarnn tesinde ekonomik, politik ve kltrel geikenlikleri tamamlayp Hindistan ve Pakistan gibi Asya-ii denge unsurlarn da iine katmas halinde NATOnun genileme planlarna kar bir Asya cephesi oluturabilir.

B. RUS- N STRATEJ K ORTAKLII

Rusya Federasyonu ile in Halk Cumhuriyeti, yllardan beri ilikilerini zehirleyen, atma ve gerginliklere yol aan toprak sorunlarn zmek ve aralarnda somut bir ibirlii gelitirmek amacyla 1989dan bu yana ciddi admlar atarak ilikilerini istikrarl bir zemine oturtmakta baar gstermektedirler. Nisan 1996da Yeltsinin iki babakan yardmcs ve yedi bakanla birlikte Pekine yapt ziyaret byle olumlu bir ortamda gerekleti. Ekonomiden balayarak snrlarda gven artrc nlemlere kadar 15 deiik alanda ibirlii anlamalarnn imzaland bu ziyarette aklanan bir deklarasyonla taraflar aralarndaki ilikileri

177

stratejik ortaklk olarak nitelediler.230 Ayn yln Aralk aynda in Halk Cumhuriyeti Babakan Li Pengin Moskovay ziyareti srasnda, Rusya ile ini ayran 4200 kilometrelik snr boyundaki askeri birliklerde karlkl indirimler yapma hususunda anlama salanmas, Moskova ve Pekin arasndaki yaknlamann ve birbirlerine kar duymaya baladklar gvenin somut bir gstergesi oldu. Bu ziyarete ilikin bildiride, taraflar aralarndaki stratejik ortakl srdrmek ve gelitirmek hususundaki kararlarnn sarslmaz olduklarn ve bu ortakln, souk sava sonras dnemde dnyada tek sper devlet konumunda olan ABDnin etkisini dengelemeyi ve ok kutuplu bir dnya dzeni kurulmasn hedeflediklerini teyit ettiler. Bu aklama deiik ekillerde alglanm ve baz yorumculara gre, Moskovann amacnn Washingtona kar in kartn oynayarak ABDyi NATOnun

genilemesinden vazgeirmek olduunu; inin de, Moskovayla yaknlaarak ABDnin insan haklar politikasna kar tepkisini ortaya koyduunu belirtmilerdi. Yeltsinin ine yapm olduu ziyaret srasnda Rusya, in, Kazakistan, Krgzistan ve Tacikistan devlet bakanlar tarafndan anghayda 26 Nisan 1996da imzalanan Beli Snr Gvenlii Anlamas, zellikle Rus-in likilerinin salam bir zemine oturtulmas asndan byk nem tamaktadr. Snr Gvenlii Anlamas, snrn iki tarafnda 100 kmlik bir alanda bulundurabilecek askeri birliklerin saysn snrlamakta, bu blgede yaplacak askeri tatbikatlar hakknda nceden bilgi verme ve gzlemci kabul etme zorunluluunu getirmektedir.

1. Rusya ve inin anghay birlii rgtndeki Ortak karlar

230

Sherman Garnett, Challenges of the Sino-Russian Stretegic Partnership, The Washington Quarterly, Vol: 24, No. 4 (2001), s. 45.

178

1996 ylnda anghay Belisinin oluumunda, Afganistandan tm Orta Asyay etkisi altna almaya alan kktendincilik ve terre kar savunma ibirlii ihtiyac n planda tutuluyordu. Buna ilaveten bahsi geildii gibi in, paralanan Sovyetler Birliinin yerine kurulan, BDT yesi komularyla (Rusya, Kazakistan, Krgzistan, Tacikistan) snr anlamazlklarn grebilecei uygun bir platforma kavuuyordu. Ancak, nn oluumundaki temel igdnn; dnyann kalbi saylan Orta Asyaya nfuz etmeye alan ABD hegemonyasna kar, Rusya ve inin birleik zsavunmas olduu gzden kamamaktadr.231 Gnmzde nemli hale gelen enerji kaynaklarn barndran Hazar denizi evresinde ve Orta Asyada sper g kar karyadr. Rusya, arka bahesini dzenleyerek, Orta Asya Cumhuriyetlerini BDT itinin iinde tutabilmek iin uramaktadr. ABD, denizlerdeki hakimiyetini kara hakimiyetiyle perinleyerek, rakipsiz bir dnya egemenlii iin Dnyann Kalbini ele geirmeye almaktadr. in ise, ABD ile gelecekteki atma koullar ncesinde, blgede ittifaklar kurarak, gl mevziler oluturmaya almaktadr. Dolaysyla Rusya ve in, anghay birlii rgtnn temel direkleri olmas hasebiyle ortak jeo-stratejik beklentilerin yan sra rgtn temel hedeflerinde kendi karlarn gz nnde bulundurduklar bir gerektir. Rusya Orta Asyadaki jeopolitik varln glendirme gayretindedir. Orta Asya, Moskova d politika yapmclarnn ncelikli alanlar dahilinde olup Rusyann ilgili blgede hayati karlar sz konusudur: stratejik enerji kaynaklara ulamnn salanmas, blge pazarn elde bulundurulmas, blgedeki Rus etnik grubunun haklarnn korunmas,
231

ahap Osman Aras, Dnyann Kalbine Neler Oluyor?, www.euroasiaforum.com/yazarlar.php?pg2=osman-aras&id=5, 2005.

179

Orta Asya ve dolaysyla Rusyadaki istikrar bozabilecek ideoloji ve unsurlar (narkotik ve kaak silah ticareti) kertmektir. Blgedeki etkinliini arttrma ve karlarn koruma balamnda ABD ve dier glerin blgede kalc unsurlarna kar Rusya her alanda mcadele etmektedir. Her ne kadar Rusya ekonomisi bu amelleri gerekletirmede yetersiz kalyorsa da bu eksiklii ve KGA (Kolektif Gvenlik Anlamas) gibi rgtlerin askeri-politik kaynaklarn kullanarak sz konusu mcadeleyi mmkn klmaktadr.232 Bir blgesel g olarak inin ban artan balca meselelerden biri Sincan (Dou Trkistan) blgesidir. Pekinin d politika yapmclarn endielendiren durumlardan bir dieri Afganistandaki istikrarszlktr. Nitekim, Sincan blgesinin gney-dou snr Afganistandr. Bylece, gvenlik meselesi etrafnda bir araya gelen ye devletlerle in her konuda ak olduunu bildirmektedir. Orta Asya lkeleriyle jeo-ekonomik dzlemdeki ilikileri erevesinde daha da derinletirebilir. Orta Asya lkelerinin iktisadi gelimesi blgenin siyasi istikrar ve dolaysyla inin bat snrlarnn istikrar iin nem tamaktadr. te yandan, in blge lkelerin nemli ekonomik partneri olarak uzun vadede Rusyann etkinliini bir nebze olsun azaltma iinde olabilir. Rusyann gnmzde ekonomik zayfl ve perspektifte Afganistann istikrar gz nne alndnda sz konusu senaryonun gerekleme ihtimali de yok deildir. Dou-Asya Havzasnda byyen ekonomik potansiyeli ile in artk bir g merkezi olma yolundadr. Bunlarn yan sra hem Rusya, hem de inin ortak jeo-stratejik karlar da sz konusudur. Her iki devlet mevcut kresel g dalm konusunda memnuniyetsizliklerini belirterek aka
Askhat Kessikbayev, anghay Belisinden anghay birlii rgt: Gvenlik Tekilatndan Blgesel Kutupa Doru?, http://www.tusam.org/modules.php?name=News&file=article&id=76, 2005.
232

180

ABD hegemonyasna st kapal veya ak kabilmekteler. Gnmz itibariyle ABDnin askeri-ekonomik pozisyonlar llmeyecek kadar muazzam olmas bakmnda nmzdeki 10-15 yl kresel dzenin ABD hegemonyas altnda geeceine hi kuku yoktur. Bu bakmdan ABD hegemonyasna bir alternatif g duruma gelebilmesi iin hem Rusya hem de inin orta vadedeki ortak stratejilerinden bahsetmemiz mmkndr. u bir gerek ki ne Rusya ne de in bugn tek bana uluslararas dzeni deitirme kuvvetine sahip deildir. Uluslararas siyasetteki gcn koruyan Rusya henz ekonomik istikrar yakalayamam durumdadr. yle ki, acil iktisadi kurumsal reformlar gereklemedii srece Rusyann ekonomik gstergeleri daha da aaya debilir. te yandan, in daha gl bir ekonomik yapya sahip olmasna karn uluslararas sistemdeki politik pozisyonlar nispeten zayftr. DouAsyadaki pozisyonlar glendiren in, henz Batya kar ak bir konfrontasyona km deildir. Kresel hedeflere ulamann ilk adm anghay birlii rgtdr. Rusya ve in gibi blgesel glerin erevesindeki ibirlii, Rusyann siyasi-askeri potansiyeli ile inin ekonomik gcn birletirerek ABD gibi hegemon gcn dengeleyici unsuru olma ynndeki hedeflere daha da yaklamalar sz konusudur. in-Rusya yaknlamasn bu balamda deerlendirmemiz

mmkndr. , ite bu amalara ulamak iin her iki blgesel g iin yegane uluslararas platformdur. 2001 anghay birlii rgt Zirvesinde Rusya Dileri

181

Bakan

vanovun u szleri iki lkenin stratejik ortakln ortaya koyacak

niteliktedir: Moskovann yaklam-Pekinin yaklamdr.233 rgtn, tek kutupluluktan ziyade ok kutuplu dnya vizyonu hem Bikek, hem de Duanbe Deklarasyonlarnda da dile getirilmitir. 1999 Bikek

Deklarasyonunun 11. maddesinde gnmz dnyasnn salkl geliimi ve uluslararas dzende uzun vadede istikrar ve bar salanmas asndan ok kutuplu dnya dzenin tesisi aka belirtilmitir.234 Duanbe zirvesinin en kayda deer zelliklerinden biri de, anghay birlii rgtnn Fze Savunma Sistemi 1972 Antlamasna uyacaklarn belirtmeleri olmutur.235 Bylece, Rusya ve inin ABDnin ulusal fze savunma sisteminin gelitirmesine bir kar atak olarak deerlendirilebilir.

2. Orta Asya lkelerinin Beklentileri Gnmzde Orta Asya lkeleri iin ncelikli ekonomi-politik hedefleri drt noktada zetleyecek olursak: 1) Jeo-kltrel balamda devlet bamszlklarn pekitirerek Sovyetler dneminde maruz kaldklar kltrel paralanmln stesinden gelmek, 2) Jeo-ekonomik balamda Orta Asyada entegrasyon srecin oluturulmas ve sonucunda ortak ekonomik alann tesis edilmesi, 3) Orta Asyada iktisad geliim iin gvenli ortamn salanmas,

233

Http://www.cvi.kz/text/SHOS/Shanhay.html#kommentary, Kazakistan D Politika Aratrmalar Merkezi. 234 Http://www.china.org.cn/russian/43147.htm, Bikek Deklarasyonu. 235 Http://www.china.org.cn/russian/43163.htm, Duanbe Deklarasyonu.

182

4) Ekonomi-politik balamda ise ilgili devletlerin d dnya ile eit dzeyde ilikilerin glendirilmesi asndan gerekli koullarn salanmasdr. anghay birlii rgt, anghay Belisinin devam gibi gzkmesine karn misyon, vizyon ve perspektif konseptleri asndan zne itibariyle farllk arz etmektedir. ye devletleri rgtn temel hedeflerin tanmlanma srecinde kendi karlarn gz nnde bulundurmalar bir gerektir. Bu balamda, in Halk Cumhuriyeti kendi etrafnda ticar ilikileri gelitirebilecei, Pazar ve doal kaynaklar temin edebilecei istikrarl bir havzann tesis edilmesini, d glerin Sincan Uygur zerk Blgesindeki (Dou Trkistan) gelimeler desteklerin kesilmesini arzulamaktadr. Rusya, Orta Asya havzasndaki kaybetmeye yz tuttuu siyas-asker, iktisad ve kltrel etkinliini glendirmeye devam edecek almlarn peindedir. Orta Asya lkelerine gelince, ilgili lkelerin beklentilerini be maddede zetleyecek olursak: 1) D yatmlarn arttrmak, 2) Orta Asyada gvenlik ve istikrar tesis ederek btnlemeye gitmek, 3) blgesel iktisad ibirliini derinletirmek, 4) terrizm, silah kaakl, dini arlklar ve narkotik ticaretle mcadele konularnda ibirlii, 5) ye devletlerin (zellikle BM Gvenlik Konseyi yesi Rusya ve ini) stratejik olanaklar erevesinde Afganistan problem yumandan istikrarl bir komu devlet izgisine getirmektir.236 Bu hedefler dorultusunda, ye devletler rgt daha ilevsel konuma getirmek iin kurumsallamay hzlandrmlar. Nitekim, 17 Haziran 2004 tarihinde gerekleen Takent Zirvesinde bu konular ele alnmtr. Takent zirvesi, nn artk sadece snr problemleri zmekten te ok katmanl bir yapya doru gittiini

236

en Kun Fu, Geopolitika Kazakhstana: Mejdu Prolim i Buduim, Almat Jetiarg, 1999, s. 354.

183

gstermektedir. inin ye lkelere kredi imkan sunmas, Asya-Pasifik blgesindeki lkelerle ibirliini gelitirmek iin siyasi irade gsterilmesi, zirve sonunda liderlerin imzalad Takent Deklarasyonu ile anghay birlii rgt Kalknma Fonu ve anghay birlii rgt Kurulu oluturulmas fikrinin benimsenmesi, Orta Asyadaki gvenlik ve istikrar iin ye lkelerin ekonomik kalknmasna vurgu yaplmas bu dnmn ilk iaretleri olarak saylabilir. 28 Mays 2004te rgte ye lkelerin ekonomi ve ticaret bakanlarnn yine Takentte yapt toplantda, gvenlik ve istikrar iin nceliin blgesel ekonomik ve ticari ibirliine verilmesi zerinde duran bakanlar, zbekistan Devlet Bakan Kerimovun daha nce ortaya att Orta Asya Ortak Pazar projesini tartt. Dnyada yaklak 500 milyon kiilik AB ortak pazar; yaklak 900 milyon kiilik Amerikan ortak pazar; Asya ve Byk Okyanus blgesindeki 21 lkeden oluan yaklak 2.6 milyar kiilik ortak pazar; 10dan fazla Gney Asya lkelerinden oluan 500 milyon kiilik ortak pazar rnek gsterilerek, Orta Asyada benzer bir ekonomik birliktelik kurulabilecei fikri gelitirildi.237 Projenin ilk aamasnda, serbest ticaret blgelerinin, ardndan ortak gmrk birliinin, daha sonra da yatrm ve igcnn serbest dolaabilecei bir ortak pazar oluturma hedefi de gndemdedir. Souk Sava sonras dnemde Orta Asyada yaanan jeo-politik, jeoekonomik ve jeo-kltrel krlmalar, blgesel ve kresel g merkezleri karsnda daha da belirginlemektedir. Blge iinde hassas dengeler ve tarih kklere dayanan Rusya-in rekabeti Orta Asya lkelerini ABD ile yaknlamaya itmektedir. Doksanl yllarn sonunda Rusyann desteini alarak blgede etkinlik kurmaya alan
237

Askhat Kessikbayev, anghay Belisinden anghay birlii rgt: Gvenlik Tekilatndan Blgesel Kutupa Doru?, http://www.tasam.org/modules.php?name=News&file=article&id=76, 2005.

184

zbekistan, zellikle 11 Eyll sonras dnemde ABDnin askeri ve ekonomik etkisi altna girii gzden kamamaktadr. Kazakistan, kendi hareket alan geniletmesi asndan Rusya-in dengesine gereksinim duymakta ve bu balamda ok vektrllk prensibi erevesinde esneklii yksek bir d politika izlemektedir. Krgzistan ise kendi isel siyasi sorunu yan sra hem kta lekli, hem de blgesel glerin rekabet konjonktrnde ayakta durmaya almaktadr. Bamszlndan itibaren bugne dek i savala ypranan Tacikistan tm blge-ii ve ktasal unsurlarn edilgen aktr durumundadr. Bylesine kark bir yap zerine kurulan anghay birlii rgtnn aktivitesi ve varln belirleyen Rusya ve inin atacaklar admlar zellikle nem arz etmektedir. Rusya-in ikilisinin iktisad adan gelime hzlarn arttrmalaryla ezamanl olarak yaknlamaya gitmeleri Orta Asya lkelerini Rusyaya daha da yaknlamasna sevk edecektir.

C. KAZAK STANIN ULUSAL GVENL

Bamszlk sonras lkede ulusal bamszln simgeleri arasnda saylan Ulusal Ordu kurma sorunu ok nem kazanmtr. Balangta 20 bin kiiden daha az sayya sahip ulusal muhafz glerinin kurulmasndan sz edilmekteydi, dier gvenlik gereksinimleri BDTnin ortak gleri tarafndan karlanacakt. Fakat kan anlamazlklar sonucu Kazakistan tercihini deitirmek zorunda kald ve 1992de kara, hava ve deniz kuvvetlerinden oluan kendi ulusal ordusunu kurmaya karar verdi. Kazakistann kendi silahl kuvvetlerini kurmasnn, Kazakistan

Cumhuriyetinin ulusal gvenliini salamak, bamszln ve toprak btnln

185

korumak iin zaruret haline geldii aklanmtr. Mart 1993de Nazarbayev, Rusya ile askeri ibirlii ve her iki lkenin topraklarna uzanan bir ortak savunma anlamas imzalamtr.238 Ulusal ordusunu kurmay hzlandran Kazakistan parasal

kaynaklardan tehizata dein bir dizi alanda ok byk glkle karlat ve Ocak 1995te Rusya ile yeni bir gvenlik antlamas imzalamak zorunda kald. Sz konusu antlama, iki tarafn silahl kuvvetlerinin ortak eitim, entegre edilmi kumanda sistemi, birbirlerinin askeri s ve kurulularndan yararlanma hakk gibi unsurlar araclyla tedrici olarak birletirilmesini ngryordu.239 Kazakistann bamsz ordu kurma giriimlerinde karlat bir dier nemli sorun, silahl kuvvetlerin etnik yaps ile ilgili olmaktadr. Zira, ulusal sadakat sorunu, lkedeki askerlik hizmetinde ok nemli yer tutmaktadr. Ulusal sadakat kayglar yznden, yalnz Kazaklardan oluan bir ordunun kurulmasn dnmek siyasal adan mmkn olmamaktadr. Fakat, Kazaklarn kumandas altnda grev yapacak etnik Rus askerlerine ne derece gvenilebilecei ya da onlarn Kazak kumandasn kabule ne denli istekli olacaklar sknt yaratmaya devam etmektedir. lke kendi silahl kuvvetlerini kurarken, eskiden olduu gibi iki yllk zorunlu askerlik uygulamasn benimsemi, fakat ilk yllarda nemli lde sorunlar yaamtr. Bir dier nemli nokta, gnmz Kazakistannda askeri kuvvetlerin deiik rtbelerdeki subay kadrosunun byk ounluunun Slav kkenlilerin elinde bulunmasdr. Bunun nedeni Sovyetler dneminde, lkede ulusal askeri kadrolar yetitirilmemi olmasdr. Eski Sovyet ordusu subaylar arasnda Kazaklarn oran sadece %1.21di. Eski SSCB kara ordularndaki Kazak generallerin says 5-6 kiiyi
238 239

Karpat, Trkiye ve Orta Asya, s. 294. Ibid., s. 280.

186

gemezdi. Deniz kuvvetlerinde ise yalnzca bir Kazak amirali vard.240 Bunlara ek olarak, Kazakistan ordusunda grev yapan bu Slav kkenli subaylarn ounun lkeyi terk etmi olmasndan dolay ciddi kadro sknts yaanmtr. lke bu a gidermek iin bir ok askeri okullar amakta ve yine bu amala ok sayda Kazak gencinin d lkelerde, zellikle de Trkiyede eitim almalarn salamaktadr. Kazakistan Savunma Bakanl ve Silahl Kuvvetleri 8 Mays 1992de kurulmutur. Silahl Kuvvetlerin personel says yaklak 45.000 olup, bu mevcudun 68.000e karlmas hedeflenmektedir. Savunma Bakanl tekilatnda; Kara Kuvvetleri Bakomutanl, Hava Kuvvetleri Komutanl, Mobil Kuvvetler Komutanl ile Topu ve Roket Birlikleri Komutanl bulunmaktadr. Ayrca, Snr Gvenlik Kuvvetleri Komutanl, Cumhurbakanl Koruma Hizmetleri ve Muhafz Birlikleri ile Gvenlik K.l (barta ileri Bakanlna bal), harekat durumunda Savunma Bakanlnn kuruluuna girmektedir. Savunma Bakanl tekilatnn reorganizasyonu devam etmekte olup 1996 yl sonlarnda (ayn zamanda Svn.Bak.1 nci Yrd. olan) Genelkurmay Bakanl kadrosu ihdas edilmitir. Reform plan kapsamnda 2005 ylna kadar silahl kuvvetlerin yeniden modernizasyonu planlanmtr. Birinci aamada 2002 ylna kadar kadrolama, Blge Komutanlklarnn tamamlanmas ve zayf iddetteki tehdide ve terrist eylemlere kar koyabilecek seviyeye ulatrlmas, ikinci aamada ise silahl kuvvetlerin orta iddetteki itilaflar zebilecek gce ulamas hedeflenmitir. Trkiyede 300den fazla rtbeli personel deiik kurs ve retim

240

M. auhutdinov, Boennaya Bezopasnost Vajneyii Aspekt Natsiyonalnoy Bezopasnosti RK, Sayasat, N 8, 2002, s. 22.

187

grmtr. ounluu Harp Okullarndan mezun olmulardr ve ktalarda hizmet etmektedir. Halen 30-40 Kazakistanl asker bulunmaktadr. Kazakistan, 15 Mays 1992de, Takentte BDT devletleri arasnda, imzalanan Ortak Gvenlik Anlamasna katlmtr. 23 Mays 1992 tarihli Lizbon Protokoln imzalam ve START-1 anlamasna taraf olmutur. 24 Nisan 1995de Semipalatinskiy poligonunda bulunan btn nkleer silahlarn Rusyaya tanmas ile lke sahip olduu btn nkleer silahlarn Rusyaya devretmitir.241 26 Temmuz 1994te, Rusya Federasyonu (RF) ile Mterek Gvenlik Konsepti kabul edilmitir. Bar in Ortaklk (B O) programna taraf olup, tatbikatlara gzlemci statsnde katlmaktadr. RFnun, Kazakistanda, 2050 ylna kadar kiralad Baykonur Uzay Merkezi, Sar Sagan ve Emba Test alanlar kapsamnda ve Kazakistan Snr Gvenlik Kuvvetleri bnyesinde (120 kii) yaklak 10.000 civarnda askeri personeli bulunmaktadr. lke gvenliinden kaynaklanan endielerden dolay Rusya ile nemli askeri ilikilere giren Kazakistan, Mays 1992de Takentte Kolektif Gvenlik Anlamasn imzalamtr. Bu anlama taraflardan herhangi birisine kar bir saldr gerekletii taktirde, dier taraflar askeri g kullanm da dahil olmak zere, saldrya maruz kalan tarafa destek verecekleri hususlar gvence altna alnmtr. 1995te yenilenen bu anlamayla artk daha ok d tehditlere kar bir korunma salanmas amalanmtr.242 Kazakistan her zaman dardan gelebilecek bir

241

E. Baydilov, Mejdunarodnaya Bezopasnost i Zoni, Svobodne ot Yadernogo Orujia, Kazakhstan Spektr, S. 1 (7), 1999, s. 50. 242 Umirserik T. Kasenov, Bezopasnost Tsentralnoy Azii: Natsionalne, Regionalne i Globalne Problem, Almat, Kaynar, 1998, s. 23.

188

tehditten ok olas bir i atmadan kayg duymutur. Fakat 11 Eyllden ve blgede radikal dinci akmlarn artmasndan sonra yeni bir gvenlik rgtlenmesi ihtiyac ortaya knca, 21 Nisan 2000de Kazakistan, zbekistan, Krgzistan ve Tacikistan liderleri Terrizme Kar birlii Anlamasn imzalamlardr. Nazarbayev bu anlamay Orta Asya Gvenlik Birlii eklinde isimlendirmitir.243 Bir dier blgesel ibirlii rgt, 26 Nisan 1996da Rusya, in, Kazakistan, Krgzistan ve Tacikistann katlmyla oluturulan anghay Forumudur. Snr Blgelerindeki Askeri Alanlarda Gvenlii Glendirmeye likin Antlama esasnda kurulan anghay Formu daha sonra da zbekistann katlmyla genilemitir.244 Kazakistann bamszlk sonras ortaya koyduu Askeri Doktrinin ierii, BDT gvenlik emsiyesinin desteklenmesi, in, ABD, Trkiye ve Almanya ile ilikilerin gelitirmesine ek olarak anti-nkleer kampa katlm ve Silhl Kuvvetlerin tamamyla savunma amal tesisidir. Terr olaylarnn oalmasyla bu konuda da hassas olan Kazakistan Mill Gvenlik Konseyi yeni Mill Askeri Doktrini ubat 2000de kabul ederek terrizm ve dini arl tehdit alglamalarnn birinci srasna yerletirmitir.245

D. ORTA ASYA B RL KURULMASI F KR

Maryam Arunova, Rossiya i Gosudarstva Tsenralnoy Azii: Sotrudniestvo v Sfere Bezopasnosti, Tsentralnaya Aziya i Kavkaz, Say 2 (14), 2001. 244 Rossiya Boretsya za Vliyanie v Azii, http://www.news.bbc.co.uk/hi/russian/news/default.stm, 9 Ocak 2002. 245 Hasan Ali Karasar, Bamszlklar Sonras Trkistanda Rus Siyaseti, Avrasya Dosyas, Rusya zel Says, Cilt 38, Say 4, s. 238.

243

189

Kazakistan Devlet Bakan Nursultan Nazarbayevin 18 ubat 2005te yapt Ulusa Sesleni konumasnda dile getirdii Orta Asya Cumhuriyetleri Birliinin kurulmas fikri, blge lkelerinin gndemine yerlemitir. Bu konumasnda Avrupa Birlii gibi bir Orta Asya Birliinin kurmann zaman geldiini aksi halde, blge lkelerinin bamszlklarnn gelecekte tehlikeye debileceine iaret etmiti.246 Komusu Krgzistan ve zbekistandan ilk desteini alan Nazarbayev, bu konuda giriimlerde bulunmutur. Mart 2005 ay ilk haftasnda zbekistan, Krgzistan, Tacikistan ve Trkmenistan Devlet Bakanlarna gnderilen devlet mektubunda da; Orta Asyadaki Trk Cumhuriyetlerinin bir araya gelerek ekonomik, sosyal, kltrel ve siyasi birlikteliin salanmas amacyla Trkistan Birlii ad altnda bir organizasyona gidilmesi ynnde fikir ve dnceleri olduu belirtilerek, bu konuda Devlet Bakanlar dzeyinde gr alveriinde bulunmalar amacyla Almatda bir araya gelinmesi ynnde davette bulunulmutu. Nazarbayev bu konuda Ekonomik karlarn, tarihi-kltrel kklerin, dilin, dinin, ekolojik sorunlar ve d tehditlerin ortak olduu Trkiyeden somut olarak moral destei, ortak zemin oluturulmasnda teknik destek istemektedir.247 Ayrca Trkiyenin siyasi

tecrbelerinden de yararlanmay istediklerini ifade etmitir. Kazakistan Dileri Bakan Kasmcomart Tokayev bu konuyla ilgili olarak, Nazarbayevin teklifi Orta Asya lkelerinin bir devlet ats altnda birlemesini ngrmektedir. Orta Asya lkeleri birliinin gereklemesiyle, blge lkeleri yakn gelecekte bir takm stratejik kazanlar elde edebilirler. rnein, milli karlarna
246

Abdulvahap Kara, Orta Asya Birlii Yolunda lk Admlar, http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp.?kat=10&yazi=226, 1 Mart 2005. 247 Orta Asya Birliinin Kurulmas Fikri, http://www.diplomatikgozlem.com/haber_oku.asp?id=2456, 29 Nisan 2005, Kazakistan Zaman Gazetesi.

190

dayal olarak i ve d politikalarn etkili icra edebilecekleri imkanlara sahip olabilirler; rekabet ve imkanlar arttran ek aralar ortaya karabilirler, lkelerinin i ekonomik gelimesi iin uygun d artlar oluturabilirler dedi.248 Krgzistan Dileri Bakanl szcs Osmanakun brahimov konuyla ilgili aklamasnda Orta Asya Birliini, blgedeki tm lkelerin karlarn gzeten, gelecei gren bir teklif olarak deerlendirildi. Kazakistann blgenin gl ve demokratik bir lkesi olarak bu birliin gereklemesini salayabilecek tek lke olduunu ifade etmitir. Tacikistan Cumhurbakan mamali Rahmanov, Nazarbayevi telefonla

arayarak, Orta Asya Birlii fikrinin nce blge devlet bakanlar gayri resmi zirvesinde grlmesinin gerekliliini ifade etmitir. Bu tr olumlu grler, siyasi gzlemciler tarafndan, blge lkelerinin byle bir teklife scak baktklarnn bir gstergesi olarak yorumland. Nazarbayevin 18 ubat 2005 gn, parlamentoda lkenin ekonomik, siyasi ve sosyal konular zerine yapt uzun ulusa sesleni konumasnn Orta Asya Birlii ile ilgili ksmnda unlar sylemiti:249 Orta Asya, XV. yzyln sonuna kadar dnya ekonomisinin nemli bir blgesi olarak geldi. Blgemiz Dou ve Baty birletirmektedir. Halklarmz topraa ve millete gre blnmemitir. pek yolunun nemini kaybetmesiyle Orta Asya blgesi gerilemitir. Son 500 yzylda ilk defa olarak bamszln elde edilmesiyle, blgemiz dnya ekonomisi iin tekrar nemli bir blge haline gelmitir. Biz dnya ekonomisine nemli lde petrol, gaz, maden ve tarm maddeleri salayan bir blge olarak ulam imkanlarn glendiriyoruz. Daha imdiden yaklak eski ipek yolu zerinde, XXI. yzyln oto ve demiryolu ile petrol boru hatlarnn ekillenmeye balad grlebilir. Bizim nmzde Asya Kaplanlar ve Avrupa Birliinin baarlarnn sebepleri duruyor. Dier taraftan, II. Dnya savandan sonra bamszlna kavuan lkeler arasndaki anlamazlklar ve ekimelere ahit oluyoruz. Kresel ekonomide, byk bir pazar mevcuttur. Bunun dnda, blgede byk devletlerin ekonomik stnlk iin ak bir rekabete girdiini de gzlemliyoruz. Bizim iin kresel jet ekonomik meseleye doru bir biimde yaklamak nemlidir. imdi nmzdeki seenekler: dnya ekonomisine ebediyen hammadde salaycs olarak kalarak ikinci bir smrgeci devletin gelmesini beklemek veya Orta Asya blgesinin ciddi bir birliini salamaya girimektir. Ben ikinci seenei
248 249

Agenstvo Kazakh Press, mart 2005. Http://www.parlam.kz, Kazakistan Parlamentosu Web Sitesi.

191

teklif ediyorum. Bizim byle bir birlik kurmamz, blgenin istikrar ve gelimesi, ekonomik ve askerisiyasi bamszlnn bir yolu olacaktr. Ancak bu takdirde blgemiz dnyada saygnlk kazanacaktr. Ancak biz bu ekilde gvenliimizi salayacak, terrizm ve ekstremizm ile etkili bir biimde mcadele edebileceiz. Byle bir birlik, nihayette blgemizde yaayan halkn ihtiyalarna cevap verecektir. Orta Asya Devletlerinin Birliini kurmay neriyorum. Kazakistan, zbekistan ve Krgzistan arasndaki ebedi dostluk anlamas byle bir birliin temelini oluturmaya hizmet edebilir. Blgenin dier lkelerini de bunun haricinde tutmuyorum. Hepimizin ortak ekonomik karlar, kltrel ve tarihi balar, dili, dini, ekolojik problemleri ve d tahditleri var. Avrupa Birliini kuranlar belki de bylesine nkoullar ancak hayal edebilmilerdi. Biz yakn ekonomik entegrasyonu gerekletirmeli, ortak pazar ve ortak paraya gemeliyiz. Sadece bununla biz, devaml birlik ve beraberlik iin de bizi grmek isteyen ortak atalarmza layk olabileceiz. nce ar imparatorluu, daha sonra Stalinin milliyetler politikas byle bir birlikten endie etti ve blgemizi idari-milli ynetimlere bldler. Bu, bl ve ynet politikasyd. imdi bizim iin blgenin eit haklara sahip halklarnn bundan sonraki nesillerine yeni ve olmas gereken bir yolu gstermemizin zaman gelmitir.

Orta Asya Birliini gerekletirme yolunda ilk admlar atlmakta ancak, bunun kolay ve rahat bir yol olmad ortadadr. Tarihi, kltr, dili, dini, Sovyetlerden beri sre gelen ekonomik sorunlarnn benzerlii, ekolojik sorunlar gibi birok ortak problemlere sahip olan blge lkelerinin byle bir birlik kurmalar blgeyi tehdit eden bu sorunlarn stesinden gelmeleri anlamn tayacaktr. Btn engel ve zorluklara ramen baarld takdirde, dnya bar ve ticaretinin pekimesi, zellikle blgenin istikrar ve gelimesi yolunda ok nemli bir aamann kaydedilecei kesindir. Orta Asya Birliinin kurulmas projesine baz uzmanlar, bir ok gerekeleriyle temkinli yaklamtr. Byle bir birliin sevindirici ve gerekli olduu fakat bu birliin de, BDT lkeleri bnyesinde imdiye kadar kurulan deiik trdeki birok birlik projelerinin aadaki nedenlerden dolay baarl olamayacan

savunmaktadrlar.250 Nedeni, blge lkelerinin ekonomik, askeri, sosyal ve siyasi adan bugn buna hazr olmadklar; her eyden nce sz konusu devletlerin kanunlarnn birbirlerine benzerlik gstermesi ve ekonomik-siyasi-askeri-sosyal
250

Orta Asya Birliinin Kurulmas Fikri, http://www.diplomatikgozlem.com/haber_oku.asp?id=2456, 29 Nisan 2005, Kazakistan Zaman Gazetesi.

192

durumlarn da dengeli olmas gerektii tezleri ileri srlmektedir. Bugne kadar deiik adlar altnda kurulan oluumlarn ekonomik, siyasi, askeri ve sosyal alanda gzle grnr bir sonu vermemesi, muhtemel birlik dncelerine destei azaltaca kesindir. Kazakistan, Krgzistan, zbekistan ve Tacikistann katlmyla daha nce kurulan Orta Asya Ekonomik birlii Tekilatnn ( geen yl Rusya da dahil oldu) blge devletleri arasnda gmrk, vize ve dier alanlarda somut bir sonu vermemesi dikkat ekiyor. Bu rgte ramen blge lkeleri birbirine kar vize ve geliigzel gmrk tarifeleri uygulamay srdryor.251 Siyaset bilimcilerinin bu noktada uyar niteliindeki ortak grleri ise; Batl lkelerin, demokratikleme iddiasna zemin oluturabilecek bilinen iddialarn hakl klabilecek, insan haklar ihllleri, zgrlklerin kstlanmas, isizlik, yoksulluk, yolsuzluk, rvet trnden varsa her trl olumsuzluun, ncelikli olarak ortadan kaldrlmasna, kalkn tamamen refah, huzuru ve mutluluu dorultusunda gerekli tm admlarn hassasiyetiyle atlmasna ynelik almalara arlk verilmesi gerektii eklinde nemle dile getirilmektedir.

E. ORTA ASYADAK YKSELEN DEER: PETROL

Sovyetler Birliinin dalmas dnya zerinde yeni lkelerle beraber yeni mcadele alanlarn da ortaya karmtr. Hazar blgesi, Sovyetler sonras ortaya kan yeni jeopolitik denklemde blgesel ve uluslararas glerin en ok nfuz mcadelesine

251

Atf Ala, Orta Asya Birlii Teklifine Uzmanlar Temkinli Yaklat, http://www.zaman.com.tr/?bl=dishaber&trh=20050306&alt=&syf=butun, 06.03.2005, Bikek.

193

giritii blgelerin banda gelmektedir. Zira bu blge zengin hidrokarbon kaynaklar ile byk petrol oyunun yeni corafi mekan niteliini almtr. Hazarda bir trl zme kavuturulamayan stat sorunu, aslnda blgesel ve uluslararas apta yrtlen jeopolitik stnlk mcadelesinin bir neticesidir.252 Zira belirlenecek stat bir ok konuyu da aydnla kavuturacaktr. Boru hatlar gzergahlar, kaynaklarn paylam, ekolojik dengeler ve jeopolitik kazanmlar stat sorununun nasl halledilmesine bal olarak ekillenecektir. Ortadou hegemonya yarnn ABD lehine bitmesiyle yeni enerji kaynaklarna ynelen ykselen gler iin Hazar Denizi ve blgesi hayati nem tamaktadr. Mevcut enerji kaynaklar ile Bat Asya, yerel bir gc ulus tesi boyuta tayacak potansiyele sahiptir. ABD Dilerine gre 163 varil petrol kefedilmeyi bekliyor. Dnya egemenlerinin stratejilerine ek olarak blge lkelerinin de giriimleriyle Hazar, bir satran tahtasna benzetilebilir. Tam olarak petrol potansiyeli henz belirlenmese de doalgaz rezervleri ve stratejik nemi ile birlikte blge Rusya iin vazgeilmezdir. ncelikle Rusya, Hazar eski egemenlik blgesinde olduundan tarihin ve blgede birinci g olmann verdii avantaja sahiptir. BDTnu daha da etkinletirmek isteyen Rusyann amalarndan biri, blgesel hegemonyasn arttrp uzun vadede Gvenlik gibi gerekeler ne srerek Rusun ban ektii Bar Gc tarz oluumlarla Hazar Blgesini kontrol altna almaktr.253 Bu amaca hizmet eden Yakn evre Doktrini Rusyann eski SSCB topraklar zerindeki etkisini merulatrma amaldr. Hazar, Rusya

252 253

A. Yarovoy, K Voprosu o Natsionalnoy Bezopastnosti: O Nefti, Kontinent, N 17, 2005, s. 14. Caner Tekin, Hazar Blgesindeki Egemenlik Mcadelesinde Bir Enerji Koridoru Olarak Trkiyenin Rol, http://www.hakimiyetmilliye.org/modules.php?name=News&file=article&sid=629-40k, 10.11.2003.

194

tarafndan gneyde bir tampon olarak grlmekte ve bu doktrinle lke savunmas Hazardan balatlmaktadr. 11 Eylln ardndan ABDnin Yeni Terr Konsepti dorultusunda gelitirdii politikay iyi yorumlayan Moskova, bu yolda Brksel ve Washington ile stratejik ortaklk anlamalar imzalad. Hazar petrollerinin paylamna gelirsek, karmza Hazarn tanm sorunu kmaktadr. Stat ve paylam tartmalar zaman ierisinde bir corafi olguya dnm ve tartma konusu ilk zamanlar bu su havzasnn deniz mi, yoksa gl m olduu zerinde younlamtr. Gerekten de literatre dnyann en byk gl olarak geen, ancak gnlk kullanmda hep deniz olarak alglanan ve 1982 Birlemi Milletler Deniz Hukuku Szlemesinde de teknik olarak bir kapal/i deniz (enclosed sea) olarak nitelendirilen Hazarn corafi manada hangi stat ierisinde olduu tartma konusunun temelini oluturmutur.254 Rusya Sovyet dnemi Hazarn gl olduunu kabul etmekteydi. Ancak yklmann ardndan bu kez deniz tanmn getirdi. Hazarda gvenlik ve sektrel blnmeye nem veren Azerbaycan ve Kazakistan iin Rusyann donanmasn indirebilecei bu neri kabul edilmemiti. Ancak i sular, kara sular, kta sahanl gibi etmenler ak deniz planna yer brakmadndan Rusya bu kez Kapal Su Havzas gibi neride bulunmutur. Tm bu modeller dikkat edilirse ortak kullanm esasna dayal olduundan her koulda teknolojisi gelimi Rusyann tekelini getirecektir. Rusyann direnmesinin ardnda kendi blgesinde pek petrol bulunmadnn dnlmesidir. u ana kadar Hazardan yararlanamayan ve blgede g kaybeden rann, Batl irketlerle petroln

kullanm konusundaki anlamalarda aktif rol talebini ABD reddetti. Bu da ran

254

Elnur Soltan, Hazar Denizinin Hukuki Stats: izilemeyen Snrlar, Stratejik Analiz , Cilt 2, Say: 13, Mays 2001, s. 66.

195

Rusyaya yaknlamaya sevk etmitir. Ayrca da Hazar statsne getirilen Rus nerisinin cazibesinin de pay vardr. Hazar eer gl olarak kabul edilirse her lke kendi tarafnda belli bir uzakla kadar zel alanlara sahip olacak, ortada kalan alan ise herkesin kullanmna sunulacaktr. Bu durumda ortada kalan blmde her isteyen petrol arayabilecek ve bulduu takdirde bu petrol karabilecektir. Eer deniz olarak kabul edilirse Hazar tamamen ulusal blgelere blnecek ve ortada hi serbest blge kalmayacaktr.255 Azerbaycan ve Kazakistan ise, Hazarda sektrel blnmeyi nerirken her lkenin kendi blmndeki kaynaklardan sorumlu olmasn savunmaktadrlar. Hazarn petrol potansiyelinin %70inin Kazakistann elinde olduu

dnlmektedir. Sahil eridinin geni olmas sebebiyle yaklak yzde 29,6lk bir payla en ok alana sahip olan Kazakistan Temmuz 1994te Hazarn stats ile ilgili olarak kendi grlerini aklad. Buna gre Kazakistan; Hazarn BMin 1982 Deniz Hukuku szlemesine tabi olmasn, 12 millik ulusal karasularna sahip olunmas gerektiini, denizin ulusal sektrlere blnerek mnhasr ekonomik blgelerin belirlenmesini, her kyda lkenin ulusal sektr zerinde egemenlik haklarn kullanabilmesi gerektiini belirten bir deklarasyon yaynlayarak kendi pozisyonunu ortaya koymutur.256 Kazakistan ile Azerbaycan Hazar stats konusunda ortak fikirlerinin bir ksmn Rusyaya kabul ettirmitir. Bylece Hazarn kuzey kesiminde Rusya, Kazakistan ve Azerbaycan arasnda anlama salanmtr. Buna gre, Hazarn statsnn belirlenmesinde ortay hat prensibi kabul edilmekte, denizin

255

Mehmet krolu, Saule Batzhaunova, Hazar Havzasnda Son Gelimeler ve Petrol Boru Hatlar, 21. Yzylda Trk Dnyas Jeopolitii, I. Cilt, s. 276. 256 Vladimir Babak, Neft Kaspiya v Otnoeniyah Kazakhstana s Rossiyey, Aziya i Kavkaz, Say 4, 1994.

196

dibi ulusal sektrlere blerken su yzeyini ortak kullanma amay kabul etmektedirler. Snr izgisinde bulunan yataklar iin iki lke 50/50 prensibini benimsemektedir.257 rann nerdii eit (yzde 20) paylam artnn kabul grmesi halinde bundan en ok zarar gren lke olacaktr. nk dier kyda lkelerin paylar yzde 20nin altndadr. Bu sebeple Kazakistan bu tartmalar direkt katlmayp bu konuda rana en byk direnci gsteren Azerbaycan arka planda aktif olarak desteklemektedir. Rusyann Baku-Novorrossisyky hatt iin giriimlerinin yan sra BakCeyhana Hazarn hukuki stats henz belirlenmediinden tepki gstermesi, Avrupayla oluturaca enerji koridoruyla tekel olmak istemesiyle aklanabilir. Rusyann ABye ihracatnda enerji tedariki yaklak %45lik bir paya sahiptir. Bu ayn zamanda ABnin doal gaz ithalini %42sini ve petrol ithalinin %17sini oluturmaktadr.258 Petrol zerinde fiyat belirleyici etkisinin srdren Amerikann Orta Asya ve Hazarda etkin rol oynayaca tahmin edilmiyordu. zellikle Bak-Ceyhan petrol boru hatt fikrinin uzun mrl olmayacan dnenler gereke olarak Rusyann muhalefetinden ok, destekleyici ABDnin pasif politikasn gstermekteydi. Ancak, durumun byle olmad anlald. ABD blge hegemonyasnn Rusyaya gemesi taraftar olmad gibi, Ruslarn blge petrolnden kendilerini yeniden bir sper g yapacak kadar yararlanmalarn da istememektedir. Hatta Afgan mdahalesini de bu amala ilikilendirmek olasdr.

257 258

Khabar. kz, 05 Austos 2002. Caner Tekin, Hazar Blgesindeki Egemenlik Mcadelesinde Bir Enerji Koridoru Olarak Trkiyenin Rol, http://www.hakimiyetmilliye.org/modules.php?name=News&file=article&sid=629-40k, 10.11.2003.

197

Hazar havzas lkelerin bamszlklar, stratejik mineral kaynaklarna sahip olma balamnda, daima gleri iin bir deneme olarak kalacaktr. Bu durumlardaki enerji kayna retici lkeler, dnya ekonomik pazarndaki frsatlarn yarataca oklar absorbe etmekten ve kendilerini, kklemi ya da yeni ideolojik ve politik dmanlklara dahil olmaktan mmkn olduu kadar uzak tutmaktan baka yapacak bir eyleri yoktur. Geni yerel ve uluslararas boru hatt ebekelerinin kurulmas, greceli bamszl salayabilecek tek harekettir. Bununla birlikte, Hazar denizinin hukuk stats de saptanmaldr. Ayrca elverili d koullar hakkndaki byk problem, fonlarn mantkl bir ekilde harcanmasdr. Petrol krizi srasndaki mal kaynaklar kadar ok kaynan bulunamayaca aktr. Petrolnn ham rnlerinin basite ihrac gibi de problem de vardr. Blgenin bamszlk ve refah ancak snai retimin eitlenmesi ve ekonomik (ve beraberinde politik) adan kendine yeterlilikleri ile geliecektir ve srdrlecektir. Petrol 21. yzyl kresel ekonomi ve politikasnda nemli bir faktr ve etkili jeopolitik bir enstrman olarak kalmaya devam edecektir.

198

VI. BLM DZN

SONU

Kazakistann da dahil olduu Orta Asyadaki yeni bamsz devletler iin siyasi corafyann imdiki durumu, ulusal ve blgesel gvenlie ynelik ciddi tehditler oluturmaktadr. Bu tehlike Sovyetlerden miras kalan problemler yn ve bamszlk sonras yeni sistemin problemleriyle ba baa kalarak bamszlklarn salamaya alan devletlerin i istikrarszl yznden daha da artmaktadr. Bamsz Kazakistan Cumhuriyeti, Orta Asyada farkl bir konuma sahiptir. Muazzam enerji ve doal kaynaklar, gelimekte olan ekonomisi, dengeli siyaseti ve farkl etnik gruplar barndrmasyla dikkat ekmektedir. lkede mevcut evresel felaketin boyutu lkeyi hatta blgeyi ekolojik ve ekonomik olarak tehdit etmektedir. Sovyetler dneminde Kazakistanda yaplan savunma sanayi ve test alanlarna bitiik alanlarda bulunan radyoaktif ve toksik kimyasal atk blgeleri insan ve hayvan sal iin tehdit oluturmaktadr. Nkleer denemeler, endstriyel kirlilik, Aral denizinin le dnmesi, Hazar Denizindeki ekolojik tahribat lkenin en bal sorunlar olmu ve tehdit boyutuna ulamtr. Bu ynde bamszlk sonras atom denemeleri alanlar kapatlm fakat olumsuz etkileri halen insan ve hayvan saln tehdit etmektedir. evresel ve siyasal bir tehdit haline gelen Aral Glnn Kurtarlmas iin yaplan abalar sonu vermemekte ve blgesel hatta ciddi bir boyutta uluslararas ibirliini gerektirmektedir.

199

Yzlm bakmndan Orta Asya lkeleri ierisinde en byk corafi alana sahip olan Kazakistan ok sayda farkl etnik gruptan insan iinde barndrmaktadr. Bunlarn ounu oluturan Slav halklar, Kazakistann Rusyaya ynelik d politikasn etkilemekte ve zaman zaman lke ii gerginlie neden olmaktadr. Kazakistan Cumhuriyetinin resmi dilinin Kazaka olmas ve Anayasa tarafndan korunmas Kuzeydeki Rus kesiminin tepkisiyle karlanmtr. Her ne kadar Nazarbayev Kazaklatrma politikas gtse de lkedeki Rus nfusu ve sekin Kazak kesiminin halen Rusay yaygn kullanmas buna tezat dmektedir. Kazakistan ulusal karlarn belirlerken, jeopolitik durumunu, jeo-ekonomik, sosyo-kltrel ve etnik-dinsel niteliklerini, blge iinde ve dnda g dalmnn zelliklerini hesaba katmas gerekir. Kazakistann jeopolitik durumu arlkl olarak Rusya, in, ABD ve slm dnyas arasnda bulunmasyla belirlenmektedir. Ayrca askeri-stratejik adan devletleraras atma durumunda Kazakistan kendisini muhtemel sava ss olarak grebilecek iki nkleer devlet olan Rusya ve in arasnda skm durumdadr. Kazakistan bu durumu srekli gz nnde bulundurmaldr. Bylece, Kazakistann snr btnl, egemenlik ve d gvenlii iin d kuaktaki istikrarn salanmasnn lkenin ulusal kar alanna girdii iddias normal karlanmaldr. Jeopolitik konumu nedeniyle komu lkeler ve byk gler tarafndan kuatlan Kazakistann jeopolitik gelecei konusunda bir ok faktrn varl sz konusudur. Bunlardan biri Rusyann rol ve lke zerinde etki yaratmaya alan dier gelimi ve evre devletler ve onlardan alglanan tehditlerdir.

200

Rusyann blge politikasna baktmzda, Rusyann etkisini gsterebilecei elinde iki gc kalmtr. Bunlar nkleer tehdit, kendisinde ve arka bahesindeki petrol ve doal gaz hakimiyetine alabilmek iin srdrd abalardr. Rusya blge zerindeki egemenliini devam ettirebilecek, ok nemli kozlara sahiptir. Bunlar i Orta Asyann denizlere ksnn olmay, Rusyadan geen petrol ve doal gaz boru hatlar tekeli, iktisadi, mali ve d snrlarn gvenlii gibi konularda Rusyaya baml zellikle Kazakistanda bulunan Rus diasporas ve i siyasi istikrarszln dzensizliidir. BDT ile etkinliini arttrmaya alan Rusya gnmzde blgede etkinliini ile salamlatrarak in ile ibirliine gitmitir. Blgede ortak karlar paylaan in ile Rusya de aktif rollere sahiptirler. Kazakistan ile ticari ekonomik ve kltrel ilikilerde bulunan in en nemlisi ile snr sorununu zmtr. Komusu Afganistandan alglanan byk tehditlerden biri Taliban sorunu iken bir dieri uyuturucu ticareti ve nakli sorunudur. zellikle 11 Eyll sonras blgeye askeri olarak yerleen ABDnin tutumu, Rusya ve ini byk lde tedirgin ederek bu iki lkenin stratejik ortaklklarn hzlandrmtr. Orta Asya blgesindeki lkelerin ayn dil, din ve kltre sahip olmalar Sovyet dnemindeki izlenen politikalarn benzerlii nedeniyle blgede sorunlar benzerlikler tamaktadr. lkedeki ekonomik siyasi ve evresel sorunlarn zm ancak ortak hareketle daha abuk zlmektedir. Bu lkelerin Nazarbayevn da belirttii gibi birlikte el ele yrmeleri her trl sorunlar ve tehditlerin stesinden gelmelerini kolaylatracaktr.

201

YARARLANILAN KAYNAKLAR

I. K TAPLAR Aydn, Mustafa, Kafkasya ve Orta Asyayla likiler, Trk D Politikas, Baskn Oran (ed), Cilt II:1980-2001, stanbul, letiim Yaynlar, 2001. Ayman, Glden, G, Tehdit ve ttifaklar-Souk Sava Sonras Yunan D Politikas, SAEMK, Ankara, 2001. Back, Gkhan, Trk Cumhuriyetlerinin Kimlik Sorunu, Mim Kemal ke(ed), Gei Srecinde Orta Asya Trk Cumhuriyetleri, stanbul, Alfa Yaynlar, 1999. Budak, Feyzullah, Kazakistan Dn Bugn Yarn, Ankara, Ocak Yaynlar, 1999. Canba, Fahrettin, Trk Cumhuriyetlerinde Demokratiklemeyi Etkileyen Faktrler, M. Kemal ke(der), Gei Srecinde Orta Asya Trk Cumhuriyetleri, stanbul, Alfa Yaynlar, 1999. Cordier, de Bruno, Ekonomik Yardmlama Tekilatl (ECO): Souk Savan Kalntlar zerinde Yeni Bir pek Yolu Mu?, ev.Ahmet T.Kuru, Mim Kemal ke (ed), Gei Srecinde Orta Asya Trk Cumhuriyetleri, stanbul, Alfa Yaynlar, 1999. Dugin, Aleksandr, Rus Jeopolitii: Avrasyac Yaklam, stanbul, Kre Yaynlar,2003 Erdoan, Bilgin, ABDnin Orta Asya Siyaseti, Mim Kemal ke(ed), Gei Srecinde Orta Asya Trk Cumhuriyetleri, stanbul, Alfa Yaynlar, 1999. Erol, S. Mehmet, 11Eyll Sonras Orta Asya Jeopolitiinde Gelimeler ve Orta Asya Trkl zerine Yansmalar, . zda-Y. Kalafat-M.S. Erol (der), 21.Yzylda Trk Dnyas Jeopolitii, Ankara, ASAM, 2003. Fu, en. Kun, Geopolitika Kazakhstana: Mejdu Plohim i Buduim, Almat Jetiarg, 1999. Gretskiy, Sergey, Russias Policy Toward Central Asia, Moskova, Garneagie Moscow Center, 1997. Isngarin, Nigmatjan, Problem Integratsiyi v SNG, Almat, Atamura, 1998. storiya Kazakhstana s Drevneyikh Vremen do Naikh Dney (oerk), Almat, 1993.

202

Jones, Scott, A, Turkish strategic Interests in the Transcaucaus, Gary K. Bertsch, Cassady Craft , Scott A. Jones ve Michael Beck (der) , Crossroads and Conlift Secruty and Foreign Policy in the Caucaus and Central Asia, (New York, Routledge, 2000). Kalyuzhnova, Yelena, The Kazakhstan Economy: ndependence and Transition, New York, St. Martins Pres, 1998. Karpat, H. Kemal, Trkiye ve Orta Asya, ev. Hakan Gr, stanbul, mge Kitabevi Yaynlar, 2003. Kasenov T. Umurserik, Bezopastnos Tsentralnoy Azii: Natsionalnye, Regionalnye i Globalnye Problem, Almat, Universitet Kaynar, 1999. Kazakh SSR, Kskaca Enziklepodia, Tom: I, Almat, 1984. Kesici, A. Kayyum, Dn Bugn ve Hedefteki Kazakistan, stanbul, IQ Kltr Sanat Yaynclk, 2003. Kissinger, Henry, Diplomacy, Simon and Schuster, (New York ), 1994. Kulolu, Armaan, ABDnin Orta Asya-Kafkasya Politikas ve Trk Dnyasna Yansmalar, .zda-Y.Kalafat - M.S.Erol (der), 21. Yzylda Trk Dnyas Jeopolitii, Ankara, ASAM, 2003. Kuru, T.Ahmet, Uluslar aras Ortam ve Blgesel Entegrasyon Teorileri Inda Trk Birlii Meselesi, M.K. ke (ed), Gei Srecinde Orta Asya Trk Cumhuriyetleri, stanbul, Alfa Yaynlar, 1999. Kut, ule, Yeni Trk Cumhuriyetlerinin D Politikalar, Bamszln lk Yllar: Azerbaycan, Kazakistan, Krgzistan, zbekistan, Yay. Haz. Bra Ersanl Bahar [ve bkl], T.C. Kltr Bakanl, 1994. Nazarbayev, N., Kazakistannn Egemendi Memleket Petinde Kalptasu men Damunn Strategiyas, Alma-Ata, <Dauir>480044, 1992. Nazarbayev, N., Tarihin Aknda, stanbul, Om Yaynevi, Mart, 2000. Neziholu, Halim, Bamszlktan Gnmze Rusya-Trk Cumhuriyetleri likileri, M.K. ke (ed), Gei Srecinde Orta Asya Trk Cumhuriyetleri, stanbul, Alfa Yaynlar, 1999. Ouz, Esedulla, Afganistan: Sovyet galinden Savaa, stanbul, Cep Yaynlar, 1999.

203

Olcott, M.B., The Kazakhs, Stanford, Hoover nstition Press, Stanford University, 1987. ztrk, Mustafa, Orta Asya Cumhuriyetlerinin Ekonomik Durumlarna Bak, Mim Kemal ke (der), Gei Srecinde Orta Asya Trk Cumhuriyetleri, stanbul, Alfa Yaynlar, 1999. Rashid, Ahmed, Jihad: The Rise Of slam in Central Asia, New Haven, Yale University Pres, 2001. Raid, Ahmed, Orta Asyann Dirilii; slam m, Milliyetilik mi?, ev. Osman . Deniztekin, stanbul, Cep Kitaplar A.., 1996. Saray, Mehmet, Kazaklarn Uyan, Ankara, T KA Yaynlar, 2004. Sultanov, B. (ed.), Politika 2002. nteres Mirovh Derjav v Kazakhstane, Almat,

krolu, Mehmet, Batzhaunova, Saule, Hazar Havzasnda Son Gelimeler ve Petrol Boru Hatlar, 21. Yzylda Trk Dnyas Jeopolitii, I. Cilt, Ankara, ASAM, 2003. Tellal, Erel, Rusyayla likiler, Trk D Politikas, Baskn Oran (ed) , Cilt II:1980-2001, stanbul, letiim Yaynlar, 2001. Tellal, Erel, SSCByle likiler Trk D Politikas, Baskn Oran (ed), Cilt II:1980-2001, stanbul, letiim Yaynlar, 2001. T KA, Kazakistan lke Raporu, Ankara, 1996. Tokul, Ali, - akuzadaul, Nurhat, Kutup Yldz (Nazarbayevin Konumalar ve Hayat), Almat, Otrar Kitabevi, 2000. Walker, Martin, Rusyann Gorbaovu, Cem Aka ve Sevin Okyay (der), Gorbaovun Rusyas, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 1995. Yazc, Bahaddin, Scak Nokta: Orta Asya (Orta Asyada Yeniden Yaplanma ve Terr), Ozan Yaynclk, Kasm, 2003.

II. DERG LER&MAKALELER Absalyamova, N, Afganistan-Bolnoy Vopros, Kazakhstanskaya Pravda Gazetesi, 2002. Agenstvo Kazakh Press, Mart 2005.

204

Alison, Sebastian, Kazakhs Say Developing Regular Contact with Taliban,Yahoo News, 12 Aralk 2000. Altan, Trker, Tkenmi Bir evresel Miras: Orta Asyada Snr tesi evre Sorunlar ve Doal Kaynaklarn Tahribi, Avrasya Ettleri, lkbahar 1995, T KA Yay., Cilt 2, Say 1, s. 36. Arunova, Maryam, Rossiya i Gosudarstva Tsenralnoy Azii: Sotrudniestvo v Sfere Bezopasnosti, Tsenralnaya Aziya i Kavkas, Say 2 (14), 2001. AYSAM (Ahmet Yesevi Stratejik Aratrma Merkezi), AYSAMdan Bak, Olaylar ve Analizler, Eyll, 2004, s. 14. Babak, Vladimir, Neft Kaspiya v Otnoeniyah Kazakhstana s Rossiyey, Aziya i Kavkaz, Say 4, 1994. Baitzahaunova, Saule, Kazakistanda Kazak Unsurunun Etnik Yeri ve Etnik Sorunlar, Stratejik Analiz, Cilt 1, Say 3, Temmuz 2000, s. 54. Baycaun, Saule-Davlatoyev, Suhrobo, Orta Asyada evresel ve Siyasal Bir Tehdit: Aral Glnden Aral lne, Stratejik Analiz, Cilt 2, Say 17, ASAM, Eyll 2001, s. 50. Baycaun Saule- dris Bal, Orta Asya lkeleri Talibana Yaklayor mu? Stratejik Analiz, Say 9, Ocak 2001, s. 49. Baycaun, Saule, Bamszln 10. Ylnda Kazakistan: Otoriter Rejime Demokratik Meydan Okumalar, Stratejik Analiz, Cilt 2, Say 21, Ocak 2002, s. 87. Baycaun, Saule, Bamszlktan Gnmze Kazakistan Politikas ve Demokrasi Yolundaki Gelimeler, Avrasya Dosyas, Cilt 7, No 4 (KazakistanKrgzistan zel), K 2001-2002, s. 76. Baycaun, Saule, Orta Asyada Krizin Dier Ad: Sudan Bahaneler, Sudan Sava m? Stratejik Analiz, Cilt 2, Say 13, ASAM, Mays 2001, s. 48. Baydilov, E, Mejdunarodnaya Bezopasnost i Zoni, Svobodne ot Yadernogo Orujia, Kazakhstan Spektr, S. 1 (7), 1999, s. 50. Biliouri, Daphne, Orta Asyada evre Sorunlar: Retorik ve Eylem Arasndaki Farkllklar Gidermek, Avrasya Ettleri, lkbahar-Yaz 2001, T KA, Say 19-20, s. 20-35. Blank, Stephan, Russias Return to Midll East Diplomacy, Orbis, vol:40, no:4, (Fall- 1996), s. 521.

205

Blank, Stephan, The Shanghai Cooperation Organization and its Future, Central Asia &Caucasus Analyst, May 22, 2002. Cable, Vincent, Ferdinant, Peter, China as an Economic Giant: Threat or Opportunity, International Affairs, C.70, No. 2, April 1994, s. 243. Calabrese, John, inin Orta Asya Politikas: Yenileme ve stlenme, Avrasya Ettleri, 16, Sonbahar-K 1999, T KA Yay., s. 87-100. China Institute of Contemporary nternationalRelations, Guoji Zhanle y Anguan Xinshi Pinggu (Uluslar aras Stratejik ve Gvenlik Durum Raporu), Pekin: Shishi Chubanshe, 2002. iarkina, O. A, akulikova, G. T, Ekologieskaya Bezopasnost Kak Odna iz Sostavlayuih Natsionalnoy Bezopasnosti Gosudarstva, Vestnik KazNPU im.Abaya, Ser. Ekonomieskaya, N 2 (6), 2005, s.48-50. EIU, Country Report: Georgia, Armenia, Azerbaijan, Kazakhstan, Central Asian Respublics: 1994-1995. Erdem, Mustafa, Orta Asya Gvenliinde Radikal Din Hareketler Sorunu, Stratejik Analiz, Cilt 4, Say 46, ubat 2004, s. 79. Erol, S. Mehmet, rann Orta Asya politikas :Deneyimli Aktrn Gvenlik Sorunu yada Ava Giden Avlanr Stratejik Analiz, Cilt 3, Say 28, Austos 2002, s. 67. Fuller, E. Graham, Yeni Bir mparatorlua Yneli mi? Rusya, Kafkaslar ve Orta Asya, T KA, Kafkasya ve Orta Asya: Bamszlktan Sonra Gemi ve Gelecek Konferans (25-27 Mays 1995, Ankara), s. 99. Gabbasov, D, slamskii Faktor i Natsioonalnaya Bezopasnost Kazakhstana, Rossiya i Muslumanskii Mir, N 1, 2003, s. 82-92. Garnett, Sherman, Challenges of the Sino-Russian Stretegic Partnership, The Washington Quarterly, Vol: 24, No. 4 (2001), s. 45. Guliyeva, Nermin, Afganistandaki alkantlarn Orta Asya zerindeki Etkileri, Stratejik Analiz, Cilt 1, Say 4, Austos 2000, s. 43. Hayrmuhanmedov, Nurbek, Siyasi Partilerin nemi ve Rol, Jelmaya Dergisi, Say 12, Ankara, 2004, s. 14. nan, Kamran, Rusyann Kafkasya Politikas, Avrasya Dosyas, Cilt 1, Say 1, lkbahar 1994, s. 26. Jaganova, A, Demografiyalk Damu- Elimizdin Ulttk Kauipsizdiginin Bast Kepili, Kazak Eli Dergisi, N 20, Temmuz 2003, s. 4-5.

206

Jonh C, K. Daly, Global Implications Of Aral Sea Desication, Biweekly Briefing, 8 Kasm 2000. Jusipov, B, Hristiyanskii Fundamentalizm Kak Ugroza Nasiyonalny Bezopasnosti Kazakhstana, Evraz. Soobshestvo, N 3, 2001, s. 166-170. Kadrjanov, R. K, slamskaya deokratiya i Natsiyonalnaya Bezopasnost Gosudarstv Tsentralnoy Azii, Kazakhstan- Spektr, N3, 2002, s. 4-8. Karasar, Hasan Ali, Bamszlklar Sonras Trkistanda Rus Siyaseti, Avrasya Dosyas, Rusya zel Says, Cilt 38, Say 4, s. 238. Karpat, Kemal (Winconsin niversitesi), Siyaset Diplomasi Uluslararas likiler, Yeni Trk Cumhuriyetlerinin Dnyaya Alm; Sorunlar ve zm Yollar Konferans (11-12 Aralk 1992), Ankara, T KA yay., s. 68. Kasenov T. Umurserik, Orta Asya: Tehdit Alglamalar ve Blgesel Gvenlik, ev. Vedat zelik, Stratejik Analiz, Cilt 1, Say 1, Mays 2000, s. 60. Kazakistan Cumhuriyeti Anayasas, md. 65, s. 30. Kazakistan Cumhuriyeti Bykelilii,Ekonomik Durumu ve Yatrmlar Rejimi, Kazakistan Cumhuriyeti (Genel Bilgi), Ankara, 2003, s. 5. Kazakistan Cumhuriyeti Bykelilii, Siyasi Sistem, Kazakistan Cumhuriyeti (Genel Bilgi), Ankara, 2003, s. 3. Kazakistan Cumhuriyeti Bykelilii, Kazakistan D Politikasnn Ana Hatlar, Kazakistan Cumhuriyeti (Genel Bilgi), Ankara, 2003, s. 11. Kazakistan statistik Ajans, Natsionalny Kazakhstan, Almat, 2005, s. 12. Kazakistanskaya Pravda Gazetesi, 15 Mays 1992. Kesici, Kayyum, Kazakistann Nfus Stratejisi ve Deien Demografik Dengeler, Avrasya Etdleri, Sonbahar-K 2003, T KA, s. 79. Krml, Meryem, Orta Asyann D likileri zerine Bir Alan Aratrmas:Kazakistan, Kafkasya ve Orta Asya Bamszlktan Sonra Gemi ve Gelecek Konferans (25-27 Mays 1995), Ankara, T KA Yay., s. 121. Kojikov , Askar, anhayskaya Organizaatsiya Sotrudniestvo i Bezopasnost Kazakhstana, Sb. Materitalov Mejdunar. Nau- Prakt. Konf. (31 Avg. 2001), Pod Red. V. D. Kurganskoy, Almat, 2001, s. 105. Sostav Naseleniya Respubliki

207

Mesbahi, Mohiaddin, Orta Asyann Uluslararas likilerin Dinamikleri: Trkiye, ran ve Byk Gler, Kafkasya ve Orta Asya Bamszlktan Sonra Gemi ve Gelecek Konferans (25-27 Mays 1995), Ankara, T KA Yay., s. 113. Oan, Sinan, Bamsz Devletler Topluluunun 10. Ylnda Orta Asyaya 11 Eyllle Gelen Amerikan Mild, Stratejik Analiz, Cilt 2, Say 22, Ankara, ASAM, ubat 2002, s. 50. Oan, Sinan, Demografinin Glgesi Altnda Rusya-Kazakistan likileri, Avrasya Dosyas, Cilt 7, Say 4 (Kazakistan-Krgzistan zel), K 2001-2002, s. 131. Robbins, Gerald, The Post Soviet Heartland: Reconsidering Mackinder, Eurasian Studies, vol: 1, no: 3, (Fall-1994), s. 43. Russia Today, 25 Mays 2000. Satpayev, Dosm, Kazakistan-Trkiye likilerin Dinamizmi: 10 Yllk Deneyim, ev. Saule Baycaun, Avrasya Dosyas, Cilt 7, No 4 (Kazakistan-Krgzistan zel), K 2001-2002, s. 113-120. Sroejkin, Konstantin, Politika Rossii v Tsentralnoy Azii Kazakhstanskaya Perspektiva, Kazakhstan Spektr, Say 2 (8), 1999, s. 76. Soltan, Elnur, Hazar Denizinin Hukuki Stats: izilemeyen Snrlar, Stratejik Analiz, Cilt 12, Say 13, Mays 2001, s. 64. Somuncuolu, Anar, Gei Dneminde Kazakistan Ekonomisi, Avrasya Dosyas, Cilt 7, No 4 (Kazakistan-Krgzistan zel), K 2001-2002, s. 30-60. auhutdinov, M, Boennaya Bezopasnost- Vajneyii Aspekt Natsiyonalnoy Bezopasnosti RK, Sayasat, N 8, 2002, s. 22. T. C. Babakanlk Basn- Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl, D Basnda Babakan Sn. Sleyman Demirelin Trk Cumhuriyetlerini Ziyareti (27 Nisan 3 Mays 1992), s. 112. United Nations High Commissioner for Refugees, The State of The Worlds Refugees (New York: Oxford Universty Pres, 1997), s. 28-29. Yarovoy, A, K Voprosu o Natsionalnoy Bezopastnosti: O Nefti, Kontinent, N 17, 2005, s. 14. Yeni Avrasya Stratejileri, Kazakistan D Politikas, Kazak Kartal ile Birlikte Ykselmek Eki, Ankara, 2001, s. 51.

208

Ylmaz, Salih, Aral Gl evre Felaketi ve Orta Asya, Avrasya Ettleri, SonbaharK 2000, T KA Yay., Say 18, s. 94.

III. NTERNET Alma-Atinskaya Deklaratsiya, Kazakistan Devlet Bakanl Web Sayfas, http://www.president.kz. Aral Sea, Encyclopedia Britannica, http://www.britannica.com/search?guery=Aral%20Disaster&ct=1. Abduov, Talgat, Kazakistan Cumhuriyetinin Uyuturucu Ticaretine Kar Uluslararas Mcadelesi, http://www.tusam.net.2005. Ala, Atf, Orta Asya Birlii Teklifine Uzmanlar Temkinli Yaklat, http://www.zaman.com.tr/?bl=dishaber&trh=20050306&alt=&syf=butun, 06.03.2005, Bikek. Amanov, atlk, anghay birlii rgt: Orta Asyaya Yeni Bir Demirperde mi niyor?, http://www.stradigma.com, 2004, s. 4. Aras, ahap Osman, Dnyann Kalbine Neler Oluyor?, www.euroasiaforum.com/yazarlar.php?pg2=osman-aras&id=5, 2005. BDT resmi Web Sitesi, http://cis.minsk.by/russian/cis_docs.htm. imen, Ali- eyhanolu, Fatih, Duginle Roportaj, Zaman Gazetesi, 18.07.2004, http://www.eurasia.org/modules.php?name=News&file=article&sid=1854. Ekici, Gken, Trkistanda Mevzi Savalar ve Enerji, http://www.turksam.org.tr/yazilar.asp?kat1=1&yazi=106, 29 Ocak 2005. Elekda, kr, Rus-in Stratejik Ortakl: Yeni Bir G Oda m?, http://www.milliyet.com.tr/1997/01/06/yazar/elekdag.html. Emigratsiya iz Kazakhstana, www.zatulin.ru/intitute/sbornik/039/03.shtml,3kasm2001. Erdodu, Kamil, anghay Belisinden anghay rgtne, http://www.kemalist.org/html/sections.php?=op=viewarticle&artid=372,2005 Erhan, ar, ABDnin Orta Asya Politikas ve 11 Eyll Sonras Yeni Almlar, http://www.stradigma.com, 2004, s.15.

209

Ertan, Fikret, anghay Tekilat Zirvesi, http://www.zaman.com.tr, 28.05.2003. Http://Www.Atlasaerospace.Net/Baykonur-Tech.Htm. Http://www.china.org.cn/russian/43147.htm, Bikek Deklarasyonu. Http://www.china.org.cn/russian/43163.htm, Duanbe Deklarasyonu. Http://www.cvi.kz/text/SHOS/Shanhay.html#kommentary, Kazakistan D Politika Aratrmalar Merkezi. Http://www.dtm.gov.tr/pazaragiris/lkeler/kaz-rap-ay/-ar2.htm-12k. Http://www.evrensel.net/05/07/06/Dunya.Html. Http://www.haberanaliz.com/detay.php?detayid=1588, 25 Nisan 2005. Http://www.inform.Kz/Showarticle.Php? d=1088116, 2005. Http://www.khabar.kz, 05 Austos 2002. Http://www.ozturkler.com. (Kazakistan tarihi) Http://www.parlam.kz, Kazakistan Parlamentosu Web Sitesi. Http://www.sabah.com.tr/2005/04/24/dun104.html Http://www.semipalatinsk.org. Http://www.Vko.Ru/Print.Asp?Pr_Sign=Archive.2004.14.03. Http://www.zakon.kz. Http://www.president.kz togi Deytelnosti SNG za 10 Let i Zadai Na Perspektivu, Rusya Federsyonu Dileri Bakanl Web Sitesi, http://www.mid.ru Kara, Abdulvahap, Orta Asya Birlii Yolunda lk Admlar, http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp.?kat=10&yazi=226, 1 Mart 2005. Kaya, Halil brahim, Nazarbayev Dnemi Kazakistan, http://www.kou.edu.tr/kouli/akademik/aka28.asp-101k.2003. Kazakhstan-SA: Strategieskiye Partner, http://www.kia-kazinform.kz/diadjest.html, 2001.

210

Kessikbayev, Askhat, anghay Belisinden anghay birlii rgt: Gvenlik Tekilatndan Blgesel Kutupa Doru?, http://www.tasam.org/modules.php?name=News&file=article&id=76,2005. Konsepsiya Natsionalnoy Bezopasnosti Rossiyskoy Federatsii, Rusya Federasyonu Dileri Bakanl Web Sitesi, http://www.mid.ru Klimova, Tamara, Tendentsii Migratsionnh Protsesov Respublike Kazakhstan, http://www.ca-c.org/online/2001/journal_rus/cac-03/20.klimru.shtml. Kurganskaya, Valentina, Kazakhstan: The Language Problem in the Context of Ethnic Relation, Central Asia and Caucasus, No:2/2000, http://www.ca-c.org/journale.shtml. Mesamed, Vladimir, Kazakistan- ran i Realii i Perspektivi Sotrudunestva. http://www.ca-c.org. Mukayeseli Etnik htilflar ve Kbrs: Siyasi ve Etnik Snrlar, http://www.turkatak.gen.tr/index.php?option=content&task=view&id=159, 01. 04.2005.

Naydi, Larisa, Nemts v Kazakhstane. Problem storii i Yazka , Tsentralnaya Aziya i Kavkaz, http://www.ca-c.org/journal/12-1997/st_16_najdich-shtml, s. 3. Nazarbayev, Nursultan, Desyat Let Ravnye Stoletiyu, 10 Yllk Bamszlk Kutlamalarnda Kazakistan Devlet Bakan Nazarbayevin Konumas, http://www.eurasia.org.ru/2001/ka_press/12_17_desyat.htm. Oan, Sinan, Yeni Global Oyun ve Hazarn Stats, http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat1=2&yazi=153, 14 ubat 2005. Orta Asya Birliinin Kurulmas Fikri, http://www.diplomatikgozlem.com/haber_oku.asp?id=2456, 29 Nisan 2005, Kazakistan Zaman Gazetesi. Pulina, Natalya, http://www.liter.kz/site.php?lan=russian&id=167&pub=1828, Moskova, 19.08.2005. Pulina, Natalya, Rus ve in Birliktelii, http://www.liter.kz/site.php?lan=russian&id=167&pub=1828, Rashid, Ahmed, New Great Game, http://www.feer.com/Restricted/97apr10/covera10.html.

211

Streltsov, Anatoly, Prekrasnoye Budushee OS, http://www.shanhai.rfn.ru/comments/doc.html?id=457. Tatimov, Maka, Kazak Alami (Kazaklarn Says Ka), http://www.kazakhstan-gateway.org. Tekin, Caner, Hazar Blgesindeki Egemenlik Mcadelesinde Bir Enerji Koridoru Olarak Trkiyenin Rol, http://www.hakimiyetmilliye.org/modules.php?name=News&file=article&sid =629-40k, 10.11.2003. Temir, Ahmet, Aral Tehdit Ediyor, http://www.zaman.com.tr/2001/06/26/dishaberler/dishaberlerdevam.htm The National Bank of Kazakhstan, http://www.nationalbank.kz/index.cfm. Toplin, Anatoliy, Sodrujestvo Nezavisimh Gosudarstv: Problem i Vozmojnosti Sotsialno-Demograficeskogo Razvitiya, http://www.ca-c.org/online/20057journal_rus/cac-03/19.topru.shtml. Turan, mer, Avrasya Corafyasnda Misyonerlik Faaliyetleri, http://www.turksam.org, 07.03.2005.

212

EKLER

KAZAK STAN HAR TASI

213

ZET

amgunova, Manar, Kazakistann Tehdit Alglamalar ve Blgesel Gvenlik Politikalar, Yksek Lisans Tezi, Danman: Prof.Dr Mustafa Aydn, VI+215 sayfa. almada esas olarak Kazakistan iin tehdit olabilecek konular ve unsurlar incelenmitir. Ayrca Kazakistan ve Orta Asyann gvenlii de bu almaya dahildir. almann Giri ksmnda tezin nasl yapld ayrntl olarak aklanmtr. Tez alt blmden olumaktadr. lk blm genel olarak bamszlk sonras Kazakistann kimlik ve etnisite sorunlar anlatld. almamn 2 Blmnde genel olarak Kazakistann ekonomisi i ve d politikalarndaki gelimeler zerinde duruldu. 3. Blmde ise, Kazakistan iin tehdit haline gelen evresel ve ekolojik tahribat yani evre sorunlar ve Kazakistann gvenlii incelendi. 4. Blm ise, Kazakistann Komularyla likilerindeki Sorunlar ve Tehditlere ayrlmtr. Bu erevede Rusyann etkinlii, inin Etkinlii ile Afganistandan alglanan Taliban ve uyuturucu sorunu zerinde duruldu. 5. Blmde Blgesel Gvenlik Politikalar ele alnmtr. Kazakistanda mevcut sorunlarn ayn zamanda bir ok konuda benzerlik tayan Orta Asya lkelerini de etkilemektedir. Karlkl birbirlerini etkileyen lkelerin sorunlarna birlikte hareket etmeleri ynnde fikirler ortaya atlmtr. Bu ortak hareket imdilik anghay birlii rgtnde aktif gzkrken ortaya atlan Orta Asya Birlii fikri Orta Asya lkeleri tarafndan scak karlanmtr. 6. Blmde ise metnin dizini yer almaktadr. Tez konusu Kazakistan ile ilgili bir harita mevcuttur.

214

ABSTRACT

Shamgunova, Manar, Perceptions of Threat and Regional Security Politics of Kazakhstan, Masters Thesis, Advisor: Prof. Dr Mustafa Aydin, VI+215 page. In my work, Ive analyzed the subjects and elements can be probability threat for Kazakhstan. Additionally, this issue also includes Kazakhstans and Central Asias security. How this project was done is explanied in detail in Introduction part. This project contains six parts. The first part is the identity and ethnic problems of Kazakhstan are explained. In the second part about economy, inner and foreign politics of Kazakhstan before and after the independence. Third part is about problems of ecologial and environmental damages which have become a threat for Kazakhstan. That is environmental problems and Kazkhstans security was analyzed. In fourth part, I wrote about problems and threats for Kazakhstan with its neighbour countries. In this framework, I worked on issues about effectiveness of Russia and China and concerns of Taliban and drugs of Afganistan. In fifth part Regional Security Politics were analysed. Problems in this field in Kazkhstan also affects the other Central Asian countries which have lots of similarity in many area. And some solutions ,that they can act together, are offered for those countries which affect each other. For now these common act is active in Shanghay Cooperation Organizations (SCO) and the idea of Union of Central Asia is taken positively by the countries of the Central Asia. Finally the sixth part contains the conclusion ,result and resources. A map of Kazakhstan related to the Project is also available in this part.

215