Bu E-Kitap cretsiz olup,BR EKLDE KTABA ULAAMAYANLARA YARDIMCI OLABLMEK AMACIYLA HAZIRLANMI AMATR BR ALIMADIR.

Bu E-Kitabn birilerine bir ekilde bir yerler iin faydal olmas dileiyle....

ALAN YAYINCILIK

ALAN YAYINCILIK: 155 Bavuru Dizisi: 6 THE AGE OF DSCOVERY 1400-1600 CORAF KEFLER TARH David Arnold eviren: Osman Bahadr Birinci Bask: Nisan 1995 Kapak Dzeni: Arslan Kahraman Bask: Mart Matbaaclk ve Sanatlar (0 212)212 03 39-212 03 40 ISBN 975-7414-38-7 ataleme Sok. Torun Han No. 40 K.3 Caalolu-ST. Tel: (0 212) 511 26 00 Fax: (0 212) 528 00 69

CORAF KEFLER TARH

David Arnold ngilizceden eviren: Osman Bahadr

evirenin nsz Corafi Keifler a (1400-1600), insanlk tarihinin ok zel bir dnemidir. ki yzyllk bu ada yeni ktalar kefedildi, dnya denizden ilk kez dolald, ticaret dnya leinde yaplmaya baland, ilk kez deniz ar imparatorluklar kuruldu ve btn bunlara bal olarak yeni kefedilen kta ve blgelerin birikmi ya da doal servetleri baka bir ktann, Avrupa'nn ekonomik, ticari, bilimsel, teknolojik vb. geliimine kaynak olarak aktarld ve sonuta etkileri bugne dek yansyan gelimeler yaand. Gnmzdeki hemen hemen btn byk sorunlarn u ya da bu lde Corafi Keifler a'na kadar gidip dayanan kkleri vardr. Bu nedenle, Corafi Keifler a'nn koullar, bu aa zg keiflere yol aan etkenler ve bunlarn sonular kapsaml ve tutarl bir ekilde aklanmadan, bilimsel devrim, kapitalizmin geliimi, sanayi devrimi ve gnmzdeki dier ekonomik, siyasi, bilimsel, teknolojik olgu ve problemler iin doru bir zmlemenin yaplabilmesi olanakszdr. te David Arnold'n eseri, bu tarihsel evreye, en yeni aratrmalara dayanarak aklc ve kapsaml aklamalar getiriyor ve an genel insanlk tarihi iindeki zel yerini ortaya karyor. Bu ynyle de, zellikle Corafi Keifler a'na zg pek salam kaynaklarn bulunmad lkemizde daha byk bir nem kazanyor.

Arnold eserinde, Corafi Keifler a'nda gelimesinin en yksek aamasnda bulunan Osmanl mparatorluu'nun konumu zerinde pek durmuyor. Ama okuyucu yazarn Osmanl mparatorluu hakkndaki birka sznden ve daha ok da, keifleri gerekletiren devletlerle ilgili olarak yapt zmlemelerden bu konu iin gerekli ipularn kolaylkla bulabilecektir. Bu, hacmi az ama ktlesi ok eserin, bilimsel zmleme yntemleri ve zengin bilgi daarc ile, bilim ve teknoloji tarihine, ekonomi tarihine, siyasi ve askeri tarihe ve nihayet insanln byk tarihsel servenine ilgi duyanlarn temel kitaplarndan biri olacana inanyorum. Osman Bahadr

Giri 15. ve 16. yzyllarda, Avrupa'nn dnyann geri kalan ksm hakkndaki bilgisi temel bir dnme urad. 1400'de Avrupallarn haritalar sadece tahminlere dayanyordu ve kendi kylarnn tesinde kalan blgeler haritalarda genellikle tamamen yanl gsteriliyordu. zleyen 200 yl iinde, Avrupal haritaclarn izdii ktalar, tpk byyen embriyolar gibi, belirsiz biimlerden, gnmzde aina olduumuz kolaylkla tannan izgilere dnt. 1600'de haritas olmayan ya da eksik bulunan yerler olarak sadece Avustralya, Yeni Zelanda ve Kuzey Pasifik kalmt. En nemli keiflerin ou, ksa bir zaman dilimi iinde yaplmt. Columbus'un 1492'de Atlantik'i ilk geiini izleyen 30 yl iinde Portekizliler mit Burnu'nu dnm; in'e ve Japonya'ya kadar ilerlemilerdi. 1521'de Pasifik geilmi ve dnya ilk kez denizden dolalmt. Gerekte uzun mesafeli seyahatler ve keifler yeni deildi Araplar, Hintliler, inliler, Vikingler ve Polinezyallar, 15. ve 16. yzyl Avrupallarndan nce, olaanst okyanus seyahatlerini baarmlard. Fakat onlarn bu ba-arlar unutuldu ve tekrarlanmad ya da yerel bir nem tamann tesine geemedi. Keifler a'nda yeni olan ey, corafi aratrmalar sayesinde dnya okyanuslarnn tek bir denizcilik sistemine balanmas ve bu denizlerde salanan egemenliin, Avrupa'nn her meskn ktaya etkisinin nihai yaylmna temel oluturmasdr. Avrupa'nn corafi bilgisinin bymesini, Avrupa ticaretinin ve karasal kontrolnn hzla genilemesi izledi. 1600'e kadar Portekiz, Brezilya ve Bat Afrika'dan in Denizi'ne uzanan bir deniz imparatorluu kurmutu. spanya'nn Amerikan imparatorluu, Texas'tan ili'ye kadar uzanyordu ve teki Avrupallar (Hollandallar, ngilizler ve Franszlar), beryallarn bu ticari zenginliine ve egemenliine aka gz koyuyorlard. Avrupallarn corafi aratrmalarnn bu hzlln ve genilemesini nasl aklayabiliriz? Keifler a, gerekte ani ve ilk baktaki kadar kapsaml myd? Yoksa daha ok Avrupa'nn kendi iinde uzun sreden beri olgunlamakta olan kuvvetlerin sonucu muydu? Nedenleri neydi ve niin Portekiz ve spanya, Avrupallarn yaylmasnda nc oldular? Avrupa dndaki faktrler bu yaylmann karakterini nasl etkiledi? Bu kitapn ele alaca konular ite bunlardr.

Avrupa ve Daha Geni Dnya Bir zamanlar Avrupa'nn grece tecrit olmu ve kendi iine kapanm durumda olduunu, snrlarnn tesindeki yerler hakknda ok az bilgisi bulunduunu ve gnmzn bilinen dnya haritasnn olmadn bugnk bak asyla tasarlamak kolay deil. Fakat Avrupa, 15. ve 16. yzyllarn keiflerine kadar, kendi dndaki dnya ile ilgili olarak gerek bilgilerden ok, mit ve fantezilerle beslenmiti. 15. yzyl Avrupas'nn daha gvenilir bilgi kaynaklan arasnda, klasik eski adan kalan yazlarla, daha yakn dnemdeki seyyahlarn raporlar bulunuyordu. M.S. ikinci yzylda yazlm Ptolemy'nin Geography'si, yaklak 1406'da Yunancadan Latinceye evrilerek Hristiyan Avrupas'nda yeniden kefedilmiti. Geography, Roma mparatorluu'nun en yksek dnemindeki corafya bilgilerinin bir zetini kapsyordu. Asya ve Afrika'nn yakn blgelerinin olduka doru bir tasvirini vermesine ramen, daha uzak blgeler iin

gvenilmez bir kaynakt; Amerika'nn ve dnyann eskiden bilinmeyen dier blmlerinin varl hakknda herhangi bir ipucu vermiyordu. Seyyah eserlerinin en popler ve etkili olanlarndan biri, talyan Marco Polo'nunkiydi. Marco Polo, 13. yzyln sonlarnda Asya'y boydan boya geip in'de Mool mparatoru'nun sarayn ziyaret etmiti. Polo, ilerlemi ve gl uygarlklaryla daha zengin bir kta olarak Asya fikrinin Avrupallarn zihninde olumasn salad. Polo'nun "Travels"e (Seyahatler), Portekiz Prensi Gemici Henry'ye ve (Ptolemy ile birlikte) Christopher Columbus'a esin kayna oldu. Fakat byle kaynaklarn sakncalar da vard. Atlantik'teki bat yolculuunda Columbus'un hedeflerinden biri olan Mool hkmdan 'Cathay (in), oktan yok olmutu. Ge Ortaa Avrupas'nn, eskilerin her eyi doru yaptklarna (din hari) dair derin inanlar, corafi eserlerine kar eletirel bir yaklam ve pratik bir soruturma ruhunu engelliyordu. Ptolemy ve Polo, yetersiz ve eski olmalarna ramen 1400 ylna kadar, Ge Ortaa Avrupas'nn dnya kavramn ekillendiren mitler, efsaneler ve sahte seyyah hikyelerine nazaran daha gvenilir bir bilgi kayna saladlar. En yaygn olarak okunan ve kesinlikle Polo'nunkinden daha az etkili olmayan bir eser de, Sir John Mendeville'nin "Travels," iydi. Yazar eserinde tuhaf insanlarn (rnein kpek bal) hemen tamamen hayali hikyelerinden ve Dou'nun allmam detlerinden sz ediyordu. ok uzaktaki bilinmeyen denizlere alma cesaretini gsteren ve dnyann kenarndan aaya den ya da "scak blge"nin kaynayan denizlerinde mahvolan gemilere dair inanlar da halkn fantezilerindeki yerini koruyordu. Bu tr korkular, soruturmalar'n ve pratik aratrmalarn nnde gl bir engel oluturuyordu. Fakat kayp adalarn varlndan Asya ya da Afrika'da Mslman blgelerinden tede bir yerlerde hkm sren gl Hristiyan kral Prester John'dan ve Bat'da Atlantis ktasndan sz eden baka fanteziler de vard. Bunlar da gereki olmamalarna karn, 15. yzyl keif seyahatlerinin gelimesinde belli bir rol oynadlar. Fanteziyle yan gerein benzer bir karm, ortaa dnemi haritalarnda da bulunmaktadr. Daha erken tarihli haritalarda, Hristiyanln manevi merkezi olarak Kuds, bilinen ktalar kendi evresinde simetrik ekilde dizilmi halde dairevi bir dnyann merkezinde grlmektedir. Bu mappae mundi (dnya haritalar), gemiciler ve seyyahlar iin herhangi bir kullanm deeri tamyorlard ve zaten byle bir niyetle de hazrlanmamlard. Ptolemy'nin etkiledii daha ge tarihli haritalarda, Afrika'nn kuzey blmyle Asya'nn bat blgeleri olduka doru olarak gsterilmekte; fakat Afrika'nn gneye doru nasl uzand ve Hint Okyanusu'nun karalarla kapl bir deniz olup olmad belirsiz kalmaktadr. Bu haritalarda Amerika, Avustralya ve Pasifik'ten iz yoktu. Harita yapclar, Avrupa'nn Afrika ve Asya'nn i blgeleri hakkndaki cahilliini, kendi uydurmalar olan nehirler ve dalar izerek telafi ettiler; hayali bilgiler eklediler ya da uzun sre nce lm monarklar bu blgelerde hl iktidardaym gibi gsterdiler. Avrupa, bu bilgisizlik ve soyutlamada yalnz deildi. 1400'de dnya, aralarnda ok az iliki olan ya da hibir iliki bulunmayan birok farkl topluluklara ya da uygarlklara blnmt. Orta ve Gney Amerika halklar gibi baz topluluklar, teki ktalardan tamamen kopuk durumdayd. in ve Hindistan gibi byk Asya uygarlklarnn daha geni ticari ilikileri vard. Ancak bu ilikiler, temel kltrel yaltlmlklarn ve ekonomik adan kendi ilerine kapallklarn giderecek lde deildi. Bu yaltlmlk bir dereceye kadar, denizler, ller, sradalar ve sk ormanlar gibi bir dizi corafi engelden kaynaklanyordu. Fakat farkl halklar ve blgeleri daha byk blmler halinde birletiren ulam, iletiim ve denetimin yokluu bunu daha da glendiriyordu. Genellikle de, kara ve denizlerde uzun keif seyahatlerini zendirme konusunda byk bir merak eksiklii vard.

in, bunun arpc bir rneiydi. 1400'de in'in denizcilik teknolojisi birok bakmdan Avrupa'nnkine eitti. in'in 1405 ve 1433 yllan arasnda gneydou Asya ile dzenli ticari ilikileri vard ve Amiral Cheng Ho ynetimi altnda Sri Lanka ve Dou Afrika'ya kadar uzanan seferler yaplyordu. Bu sralarda ya da daha erken bir tarihte, in gemileri Kuzey Avustralya'ya ve olaslkla Kuzey Amerika'nn Pasifik kylarna kadar gittiler. Konfys in, kendisini kltrel ve politik olarak komularndan daha stn tutuyor ve onlar sadece in imparatorlarna hara demeye yarayan barbarlar olarak gryordu. Hara ve servet ile in saray iin eyalar arama isteinin, Cheng Ho'nun seyahatlerinde itici etken olduu anlalyor; yoksa dnyann geri kalan ksm hakknda in'in bilgisini artrmak ya da srekli ticari ilikiler iine girmek deil. in mparatorluunda ticaret ve tcarlar, Avrupa'da son derece nemli konumda bulunan tccar snfna kart olarak, dk bir statye sahiptiler. Cheng Ho'nun seferlerinin arkas gelmedi ve in, Portekizliler'in tam Bat Afrika sahillerinden aaya inmeye ve Hindistan'a bir Bat yolu aramaya baladklar srada tekrar kendi kabuuna ekildi. Arap ve Hintli mslman tccarlar, Hint Okyanusu'nda karmak ve youn bir ticaret sistemi kurmulard. Fakat onlar etkinliklerini krl ve gvenli olduu bilinen alanlarla snrl tutmaktan honuttular. Arap gemicileri, daha nce in'le dorudan ticaret yapmlard ama 1400'e kadar Endonezya adalarndan daha douya girme cesaretini nadiren gsterebildiler. Gneybatda ise Mozambik ve Madagaskar'dan teye gemediler. Zira daha ileri yolculuklarda tehlike riski artyor ve ticari beklentiler gerekleecek gibi grnmyordu. Benzer ekilde, Akdeniz'deki Arap gemiciler ve corafyaclar da Fas kylarndan sonra, yolculuk yaplamayan ve gemileri paralayan karanlk deniz Atlantik'in baladna inanyorlard. 1400'n Avrupas, belli bakmlardan zellikle yaltlm ve kendi iine kapal kuatma altnda bir uygarlk grnts veriyor, dolaysyla bir keifler ve yaylma ana nderlik edecek gibi grnmyordu. Kara lm (The Black Death) ad verilen ve 1348 - 49'da btn Avrupa'y silip spren veba salgn, ekonomiyi tahrip etti ve nfusun te birinin ya da daha fazlasnn lmne neden oldu. Avrupa nfusunun 14. yzyln ortasndaki dzeyine tekrar ulaabilmesi iin 200 yldan fazla bir srenin gemesi gerekti. Avrupa ekonomisinin yeniden canlanmas iin 16. yzylda Amerika'nn maden zenginliine talep ve gereksinim dodu. Ayrca iklim deiiklikleri de kuatlm bir Avrupa hissinin domasna katkda bulundu. 8. ve 14. yzyllar arasnda hkm sren grece scak iklim koullarnda yerleme ve tarm, kuzeyde ve batda daha ileri gitmiti. Vikingler zlanda'da, Grnland'da koloniler kurdular ve Amerika anakarasnn kuzeydou kylarndaki Vinland'a ulatlar. Fakat "Kk Buz a" olarak nitelendirilen daha souk koullar bu genilemeye son verdi. Arktik buzullarn gneye doru ilerlemesi, Vinland'a giden kuzey yolunu kesip, Grnland ve zlanda ile ilikiyi tehlikeye soktu. Gney'de bir zamanlar Roma mparatorluu'nun kalbi olan Akdeniz, Hristiyan Avrupa ve Mslman komular arasnda blnmt. Bat'da, berya yarmadasnda doan Portekiz ve spanya devletleri, 8. yzylda btn blgeyi ele geiren Mslmanlar adm adm geri itmekte basan salamlard. 14OO'e kadar Mslmanlarn elinde sadece Granada (Kastilya Devleti'nin gerek bir temsilcisi olarak) kalmt. O da 10 yllk bir mcadeleden sonra 1492'de ele geirildi. Fakat Mslman gleri sonunda kendi yarmadalarndan srmelerine ramen Portekizliler ve Kastilyallar hal seferlerini Cebelitark Boaz'nn tesine ve Mslman Kuzey Afrika'ya tamakta daha byk glklerle karlatlar. Portekiz, Fasllara ait Ceuta Limann, ou tarihinin Keifler a'nn gerek balang tarihi olarak grd 1415'te ele geirdi. Fakat kprba niteliindeki bu mevzii geniletme dorultusundaki

giriimler, ok az bir baar salayabildi. 1437'de Portekiz kuvvetleri Tan-ca'da kesin bir yenilgiye urad. Granada'nn fethinden sonra Kastilyallar 1497'de Melilla'ya yerletiler; fakat Kuzey Afrika'da daha ileriye gitme istekleri, nce yerel ms-lmanlarn direnlerinin etkili olmas, daha sonra da Trklerin genileyen gc nedeniyle engellendi. Akdeniz'in dou ucunda Osmanl Trkleri, 15. yzylda ve 16. yzyln balarnda ak bir ykseli halindeydi. Bir zamanlarn kudretli imparatorluu Bizans'tan geriye kalan son ehir Konstantinople, 1453'te Trkler tarafndan fethedildi. 1516-17'de Trkler rakip Msr ve Suriye hkmdarlarn, Memluklar yenilgiye urattlar ve kontrollerini Akdeniz'in gney kylar zerinde genilettiler. Trkler Balkanlarn ilerine doru da ilerlediler; hatta 1529'da Viyana'y tehdit ettiler. Orta Asya'dan gelen gebe ve binici kkenli Trkler, Konstantinople dtnde Bizansllarn denizcilik mirasn devralp Akdeniz sularnda nemli bir g haline geldiler. 1571'de, Yunanistan aklarnda Lepanto (nebaht) savanda durdurulmalarna ramen Trkler dou Akdeniz'e kesin olarak yerletiler. Bylece Bat'da Fas'tan kvrlarak dou Akdeniz ve Levant (Yakn Dou lkeleri) zerinden douda Balkanlara ve Karadeniz'e uzanan slamiyetin gc, 15. ve 16. yzyllarda Hristiyan Avrupa'y etkin bir biimde snrlyor ve onun Afrika ve Asya'nn yakn alanlarna doru genilemesinin doal yollarn nlyordu. Bu nedenle slamiyetin salamlam gc, herhangi bir Avrupa keif ve fetih ann ncelikle Avrupa'nn yakn snrlarnn tesine arpc bir srama yapmasn zorunlu hale getirdi. Bununla birlikte, Avrupa'nn yaltlmln ve i zorluklarn abartmak yanl olur. Dini dmanlklara ve periyodik savalara ramen, Hristiyan Avrupa, slam dnyasndan ok ey rendi. Gerek Yunan bilim ve felsefesinin korunmas, gerekse bilimsel ve tarmsal bilgi ve teknolojinin Hint ve in gibi uzak diyarlardan Avrupa'ya iletilmesi slam dnyasnn eseridir. Avrupa Keifler a'na bu slamik - Asyal katksnn nemi, bu kitapta daha sonra tartlacak. sel bakmdan, 1000 - 1400 yllan arasn kapsayan dnemde Avrupa'da, etkileri ok uzaklara ulaan ekonomik ve teknolojik gelimeler olmutu..iddetli Kara lm engeline kadar nemli bir nfus art gereklemiti. zellikle Kuzey Avrupa'da iftilik teknikleri gelitirilmi ve bu teknikler tarmsal verimin bymesine katkda bulunmutu. Kara ve deniz yoluyla yaplan ticarette genileme olmutu. Artan etkinlikler sadece Akdeniz'de deil, Baltk Denizi ile Kuzey Denizi'nde, Kuzey ve Gney Avrupa arasnda da grlyordu. Ticaretin ve gemiciliin bymesiyle, zellikle Kuzey talya'daki Pisa, Floransa, Cenova ve Venedik ehirlerinde bankaclk ve finans alannda da byk ilerlemeler saland. Avrupa ekonomisinin temelinde yatan canllk ve onu daha fazla ticaret ve yeni kaynaklar ile beslemek iin giriilen araylar, 15. ve 16. yzyllardaki Avrupa yaylmclnn arkasndaki temel itici gc yaratt. Bununla birlikte, bu hareketi yaratan oluumlar, salt ekonomik olmayan faktrler tarafndan da biimlendiriliyordu. Baharat ve Altn Bat'nn gnmzdeki Asya ve Afrika imaj, 15. ve 16. yzyl Avrupalsnn imajndan ok farkldr. Biz imdi olduka haksz olarak, bu ktalarn byk blmlerini, yoksulluk, ktlk, hastalk ve ekonomik geri kalmlk olgularyla birlikte dnyoruz. Buralar, nc Dnya ya da gelimekte olan lkeler olarak adlandryoruz. Zengin "Kuzey" (Avrupa'y ve Kuzey Amerika'y kapsyor) ile yoksul "Gney" (Hindistan', in'i ve Kara Afrika'y kapsyor) karlatrmas yapyoruz. Fakat drt ya da be yzyl nce, Avrupa kendisini belirli alardan Asya ve Afrika'nn fakir komusu olarak gryordu. Sadece seyyahlarn raporlar deil bu yrelerin rnleri de, Avrupalnn bu ktalarla ilgili izlenimlerini biimlendirdi. Altn,

eitli mcevherler, ipekler, hallar, resimli duvar rgleri, baharat ve porselen, bolluk, zenginlik ve yaratc bir endstri imaj douruyordu, ite Avrupallarn ilk keif seyahatlerine esin kayna olan ey, Afrika ve Asya'nn zenginlikleri hakkndaki bu imajd. Ge Ortaa Avrupas, uzun mesafeli iki byk ticaret yolunun sonunda bulunuyordu. Birisi, Avrupa'y Asya'ya balayan baharat ticareti, dieri de Avrupa'y Afrika'ya balayan altn ticareti yolu. Savalar, istilalar ve imparatorluklarn kleri yznden periyodik olarak kesintiye uramasna ramen, Romallar zamanndan beri ipek, baharat, mcevher ve teki deerli mallar in, Endonezya, Hindistan ve ran'dan, Asya zerinden Avrupa'ya getiren ticaret yollar ak kalmt. pek ticaretinin nemi, Avrupa'nn kendi rnlerini gelitirmesi sonucunda azald. Ancak Asya'nn baharat yerine Avrupa'nn koyabilecei bir eyi yoktu. Baharat, Asya'da Endonezya adalarnda - Asya'ya zg baharat trlerinden Clove, Moluccas'da, nutmeg ve mace, Banda adalarnda, biber ise daha ok Sumatra'da - ya da eskiden Seylan olarak bilinen Sri Lanka'da (tarn-cinnamon) ve gneybat Hindistan'da (biber) yetitiriliyordu. Marco Polo'nun zamannda baharat Bat Asya'dan Karadeniz'e ve Yakn Dou lkelerine (Levant) kara yoluyla ve kervanlarla iletiliyordu. Mool mparatorluunun dalmasyla bu yol ok tehlikeli hale geldi ve 1400'e kadar Arap ve Hintli tccarlar baharat deniz yoluyla Kzl Deniz'deki limanlara tadlar. Buraya gelen baharat karadan Msr ve Suriye'nin Akdeniz'deki limanlarna tanyor ve buralardan Avrupa'da datlmak ve satlmak zere Venedikli ve Cenevizli tccarlar tarafndan satn alnyordu. Bugn baharat bize, bylesine ayrntl ve geni bir ticaret sistemini gerektirecek kadar deerli bir mal gibi grnmeyebilir. Biber gnlk bir tketim nesnesidir ve grece ucuzdur. Bugn her trden baharata ok az nem veriyoruz. Fakat 15. ve 16. yzylda baharatn btn trlerine Avrupa'da byk bir talep vard. K aylarnda ancak birka hayvann canl kalabilmesine yetecek kadar yemin ve gnlk yiyeceklere alternatif birka sebze, meyve ve iecein bulunduu dnemlerde, bayatlam ya da tuzlanm et rnlerine tat vermek amacyla kullanlyordu. Baharat, pasta, iecekler ve ekerleme rnlerine de byk katklar salad. Hal askerlerinin baharatl dou yiyecei deneyimi de, daha egzotik tatlar iin bir Avrupal damak zevkini cesaretlendirmi olabilir. Baharat genellikle bir lks olarak snflandrlmtr: Edward Gibbon bunlar "ahane ve nemsiz" olarak nitelendirmektedir. Fakat aktr ki, kullanmlar ok yaygnd ve Avrupa'nn en zengin snflaryla snrl deildi. Avrupa'nn ekonomisi gelitike ve satn alma gc arttka, baharata olan talep de srekli olarak artt. Baharat, bunlarn ticaretini yapan tccarlar iin de olduka krl bir rnd. Baharat ticaretinden kaynaklanan zenginlik, zellikle Cenova ve Venedik olmak zere talyan ehir devletlerinin ykseliinin ekonomik temellerinden birini oluturuyordu. Dahas, baharat uzun mesafeli ticareti krl olan birka maddeden biriydi. Ykte hafif pahada ar mallard (bu, ucuz ve toplu tamaclk ncesi dnemlerde nemli bir faktrd) ve uzun seyahatlere ve sk sk yaplan aktarmalara kar dayanklyd. Avrupa'nn uzun mesafeli ticaretinin teki nemli mamul olan altn da, salt lks tketim maddesi olmann tesinde bir deer tayordu. Kiliseler, saraylar ve zengin evlerindeki dekorasyon ve gsteri iin kullanmna ek olarak Avrupa'nn para ve genileyen ticari sistemi iin de gerekliydi. Ticari ve mali etkinlikleri byyen talyan ehir devletleri, tedavldeki paralarn temel olarak altna evirdiler: Floransa ve Cenova 1252'den, Venedik ise 1284'ten balayarak altn para bast. Portekiz gibi Avrupa'nn daha fakir devletleri bile paralarn ayn prestijli temele dayandrma konusunda olduka istekliydiler. Ayrca Avrupa'nn kendi i

ekonomisini salamak ve Douyla ticaretindeki demelerde kullanmak zere altna ihtiyac vard. Avrupa'nn Asya pazarnda geerlilii olan az sayda rn vard: Bu nedenle baharat kymetli madenlerle satn almak zorundayd. Almanya'da ve Macaristan'da gm karlyordu fakat Avrupa altn madeni bakmndan fakirdi. Eskiden altn karlan ok sayda maden yata artk tkenmiti; ok miktarda altn, yama ve Douyla yaplan ticaret nedeniyle yok olmutu. Bu nedenle, Ge Ortaa Avrupas'nda, hem i ekonomik gelimeyi kontrol eden, hem de ticaret ve denizar aratrmalar iin kuvvetli bir itici g oluturan bir "altn ktl" vard. Ge Ortaa dneminde Bat Afrika'dan Avrupa'ya, az fakat nemli miktarda altn geldi. Bu altnlar, yukar Senegal Nehri'nin Bambuk blgesinde ve Yukar Nijer'deki Bure'de yzey madenlerinden karma ve tasfiye ilemleri uygulama yoluyla elde ediliyordu. Ayrca bugnk Gana'nn Akan blgesindeki (smrgecilik dneminin "Altn Kys") altn retim alannda da, ge 15. yzylda Avrupa'nn talebini ksmen karlayan verimli bir retim yaplyordu. Altn, Bat Afrika'daki bu kaynaklardan yerel tccarlar tarafndan, genellikle altn tozu biiminde, Byk Sahra'nn gney kenarndaki Timbuktu gibi kasabalara getiriliyordu. Orada Arap ve Berberi tccarlar tarafndan satn alnan altn, deve kervanlaryla lden geiriliyor ve daha sonra Kuzey Afrika limanlarnda Cenevizli, Venedikli, Katalan ve Yahudi tccarlara satlyordu. Byk Sahra'y geen tccarlar, bu Bat Afrika ya da "Gine" altnnn ("Gine" altn terimi, bu altn kaynann bir zamanlar sahip olduu nemi hatrlatan bir kalntdr) karlnda, tekstil rnleri, bakr, tuz ve ln gneyinde talep edilen dier mamulleri sattlar. Avrupa'nn 1400'den nce bu altn retim alanyla dorudan bir ilikisi olmamasna ramen, onun yeri hakkndaki bilgiler Arap ve Yahudi araclar vastasyla olduka doru biimde aktarlyordu ve Avrupallarn para hrsn krklyordu. Altn ve baharat, en ok gz alc olmalarna ramen Avrupallar ticaret ve zenginlik araynda kendi kylarnn tesine uzanmaya cezbeden tek rn deildi. Temel bir madde olan hububat bile bir zamanlar Fas'tan ve Atlantik adalarndan (Azor, Madeira ve Kanarya adalar) ithal ediliyordu. 14. yzyln sonlar ve 15. yzyln balarnda bu yreler Avrupal gmenler tarafndan smrgeletirilmeye ve ekilmeye balamt. eker, Avrupa yaylmaclna daha da yakndan balyd. ekerin retimi ve tketimi Araplardan renilmiti (Ortaa Avrupas'nn slam dnyasyla ilikisini hatrlatan bir baka kalnt). eker ilk kez Akdeniz adalarnda ve Sicilya ile spanya'nn uygun blgelerinde retilmiti. Fakat artan talep, yeni retim alanlar arama giriimlerini tevik etti. Madeira ve Kanarya adalarnda nc rn oldu, sonra, 15. yzyln sonlarnda Gine Krfezindeki Sao Thome adasnda ve daha sonra da gnmze kadar devam etmek zere Atlantiin te yakasnda Brezilya'da ve Bat Hindistan'da. Balk da, zellikle Portekizliler tarafndan Avrupa'nn yakn kylan yerine, giderek daha uzaklarda Kuzeybat Afrika aklarnda ve Kuzey Atlantik'te aranyordu. Kurutulmu ve tuzlanm Morina bal, Portekiz'in, Avrupa'nn geri kalan ksmyla yapt ticarette nemli bir kalem oluturuyordu. te yandan, vahi bir kle ticareti balad. Mslmanlarn berya yarmadasndan kovulmas ve Kara lm'n etkileri sonucunda, zellikle gney Portekiz, nemli bir nfus eksiklii sorunuyla karlamt. Siyah kle ticareti, uzun sre, Byk Sahra'nn te yakasndan Kuzey Afrika'ya yaplan altn kervan seferlerine elik etti. Kle ticareti, gney Avrupa'nn ihtiyacn da karlayacak ekilde geniliyordu. Erken dnem keif seferlerinin Bat Afrika sahillerinden aaya ynelii srasnda, Portekizliler, Portekiz'deki maliknelerde ii olarak altrmak zere, daha sonra da Atlantik adalarndaki genileyen eker ekonomisinin igc ihtiyacn karlamak amacyla kle satn aldlar ya da ele geirdiler. Avrupallarn yaylmaclk, eker ve klelerle ilgili denizar smr konusundaki ortak hareketi 17. ve 18. yzyllarn vahi

bir zelliiydi ve bylece daha Columbus 1492'de Atlantik'i gemeden nce balam bulunuyordu. Bu nedenle, yaylmacln arkasndaki ekonomik drt, Avrupal mallar iin pazar arama kaygs deildi. 15. ve 16. yzyllarda Avrupallar, Afrika'da ve Asya'da tekstil mamullerini ve teki rnlerini satmaya alrken byk glklerle karlatlar. Avrupa'nn sanayileme a ve makine yapm mamullerin ktlesel retimi, hl ok uzakta ve gelecee ait bir gelime olarak duruyordu. Avrupa'nn denizar aratrmalar, ticaret ve Avrupa ticaret sisteminin bir blmn oluturan kaynaklar iin yaplyordu. Fakat Avrupa'da gelien ticari kapitalizmin bir sonucu olan yaylmaclk bizi ak bir elikiyle kar karya getirir: Eer ekonomik gdler bylesine temel bir nem tamsa, Avrupa'nn ekonomik bakmdan en ileri blgesi olan.talya, bu dnemdeki denizar yaylmaclkta nemli bir rol oynama konusunda niin baarsz grnmtr? Bunun yerine niin ekonomik bakmdan daha geri durumdaki Portekiz ve Kastilya, nc aratrmac ve denizar mparatorluklarn kurmaya ynelen ilk Avrupal devletler olmulardr? Bu sorularn yant karmaktr ve bir dizi faktr ierir. Fakat her eyden nce talya'nn Keifler a'na ok nemli bir katkda bulunduunu belirtmek gerekmektedir. talya Ksmen 15. ve 16. yzyllarda ulusal kimliklerin ve snrlarn ok belirsiz olmas yznden Avrupal kifler, bilginler, tccarlar gibi askerler ve denizciler de grece zgr bir ekilde bir lkenin hizmetinden baka bir lkenin hizmetine geebiliyorlard. Bu hareketlilik, yeni bulunan matbaa makinesiyle birlikte, ilk keif seyahatleri hakkndaki bilgilerin (zellikle Portekizlilerin bulgularnn gizliliini korumaya ynelik baz giriimlerine ramen) Avrupa'nn her tarafna yaylmasnda nemli bir rol oynad. Portekizliler gerekten, ilk seyyahlar olarak baka lkelere bilgi ve personel vererek en ok kayba urayan taraf oldular. Buna karlk Kastilya, aratrma alanna 15. yzyln sonlan ve 16. yzyln balarndaki hzl ve dramatik giriini, ksmen, bir gruba bal olmayan nl Portekizli Magellan ile talyan Columbus'a borluydu. Christopher Columbus, ilk keifiler arasndaki hareketliliin nemine ve talya'nn Keifler a'na olan katksna balca rnektir. Columbus, yaklak 1451'de Cenova'da dodu, daha sonra Portekiz'e yerleti, Portekizli bir kadnla evlendi ve in'e gitmek iin batya doru yolculuk etme projesini ilk kez Portekiz sarayna sundu. Burada reddedildi ve sonunda Kastilya kraliesi Isabella'nn salad devlet himayesini bulmadan nce Fransz ve ngiliz destei arad. John Cabot'nun kariyeri de Columbus'un kine ok benzer. O da doutan Cenovalyd. Columbus gibi Cabot da bat okyanusundaki aramalar iin ngrd planlara ilgi gsterecek hkmet bulabilmek iin, Columbus'un dn haberlerini izleyen ngiltere Kral VII. Henri'nin 1496'daki bir seferini destekleme sz vermesine kadar bo yere abalayp durdu. Avrupa, birleik bir in imparatorluundan farkl olarak deiik ilgi ve isteklere sahip bir dizi devletten oluuyordu. Bu nedenle, maceraclar ve idealist kimseler iin, kendi lkelerinde ya da kabul eden baka bir lkede himaye salamay baardklar takdirde, projelerini gerekletirme olasl vard. te yandan seyahatlerin balang dneminde, devlet ya da kraliyet destei zorunluydu. Byk seferler iin gemileri salamann ve donatmann maliyeti ve riskleri, tek bana alan bir tccarn ya da maceracnn gcn ok ok ayordu. Ayrca denizcilerin, limanlarn ve gemilerini kullanmak, gemicilerini istihdam etmek, yeni kefedilen kara paralaryla ilgili haklarn garanti altna almak ve teki glerin

tecavzlerine kar toprak ve ticaret ile ilgili taleplerini koruyabilmek iin bir devletin siyasi otoritesine de ihtiyalar vard. Portekiz, spanya ve ngiltere'nin himayeci tutumlarna karlk, talyanlar da, zellikle harita yapmnda ve Akdeniz'de kazandklar belirli denizcilik teknikleri konusundaki fikirlerini ve ustalklarn Bat Avrupa'nn hizmetine sundular. Belirli lde, zellikle Ptolemy'nin Geography'si gibi son zamanlarda yeniden kefedilen klasik eserlerdeki bilgiler gibi, talyan Rnesans'nn bilimini de getirdiler. Bat ktas iin kullanla gelen "Amerika" isminin kkeniyle ilgili baz tartmalar var. Bu ismin, Bristol'de gmrk tahsildar olan ve Cabot'nun resmi maan deyen Richard Ameryk'ten geldii ileri srlmektedir. Fakat Amerika isminin, 16. yzylda baslan ve yaygn biimde datlan mektuplar araclyla yeni bir kta fikrinin Avrupa'da benimsenmesini salayan Floransa'l iadam Amerigo Vespucci'den kaynaklandn ileri sren daha eski ve belki de daha doru bir gr vardr. Eer bu gr doruysa, talyanlarn "Yeni Dnya"nn kefedilmesinde ve onun hakkndaki bilgilerin yaylmasnda oynadklar role uygun bir vgdr. talyanlarn katks ayn zamanda ekonomik bir nitelik de tayordu. Ge Ortaa'daki ticaretin gelimesiyle, Cenova'dan ve teki talyan ehir devletlerinden gelen tccarlar, Bat Akdeniz'de ve Portekiz'de ticari koloniler kurmulard. Kuzey Afrika ile ticaretin byk bir blm bunlar araclyla gerekleiyordu ve Madeira'nn eker retimi ve ihracat varln byk lde Cenovallarn maliyesine borluydu. Eskiden Cenovallann byk bir ticari alan olan Kara Deniz, Asya'nn uzak yreleriyle yaplan ticaret iin bir kap olarak nemini yitirdi ve zaten 15. yzylda Trklerin eline geti. Bunun zerine Cenovallar da ilgilerini Bat Akdeniz'e ynelttiler. Cenoval tccarlar ve sermayedarlar balangtaki baz srtmelere ramen Portekiz ve Kastilya ile genellikle yakn ilikiler iinde oldular. Zengin bir Cenoval sermayedar olan Francisco Pinelo, Columbus'un Atlantik boyunca gerekletirdii birinci ve ikinci seyahatlerin yksek maliyetine yardmc olmutu. Bu tutumunun karl olarak, 1503 ylnda, Seville'daki spanya ve Yeni Dnya arasndaki ticari ilikileri denetleyen Casa de Contratacion (Ticaret Odas)'a atanarak dllendirildi. Cenoval, Floransal ve Alman sermayedarlar ayrca Indies'e (Byk ve Kk Antiller ve Bahama adalar .n.) yaplan ilk Portekizli seyahatlerinin finanse edilmesine de katkda bulundular: 1505 ylnda, Floransallar ve Cenovallar, Dou'ya gitmek zere o yl ayrlan byk Portekizli filosu iin 30.000 florin tahsis ettiler.Dnte, Cenovallar yaptklar sermaye yatrmndan ok byk krlar elde ettiler ve denizar blgelerden Seville'e ve Lizbon'a akan baharat, eker ye gmn satnda byk bir rol oynadlar. Bu nedenle talyanlar, Keifler a'na dolayl olarak katlmaktan byk lde honuttular. talyanlarn daha dorudan bir rol almaya kalkmamalarnn daha baka nedenleri de vard. talyan kadrgalar ve ticari gemileri, Akdeniz'in sakin sularna, dalgal denizlerden ve Atlantiin geni alanlarndan daha uygundu. 1291 ylnda Indies'e giden bir deniz yolu bulmak zere denize alan Cenoval bir kadrgadan bir daha haber alnamad. Bu olaydan sonra talyanlar, Atlantik ticareti ve seyahatleri iin Portekizlilerin ve Kastilyallann daha uygun gemilerine ve denizcilikteki ustalklarna gven duydular. talya'y Akdeniz ticaretinin merkezi yapan ve onu Afrika ve Asya'dan gelen ticaret yollarnn kavak noktasna yerletiren corafi konumu, Atlantik'in aratrld bir ada dezavantaj oluturuyordu. zellikle Venedikliler arasnda uzun sreden beri yerlemi olan ticari gelenekler, ticari tutuculuu ve yeni koullara uyum salamada gsterilen isteksizlii besledi.

Ticaretleri ve zenginlikleri iin yzyllardr Dou'ya ynelmeye alm olan Venedikliler, 1499 ile 1573 yllan arasnda uzun bir dizi halindeki deniz savalaryla Trk gcnn Dou Akdeniz'deki yaylmasna kar koydular. Fakat Venedikliler slam'a kar dini bir sava verme eiliminde deildiler. Onlar gemite Msr ve Suriye'nin mslman Memluklularyla ticaret yapmlard ve deerli baharat ticaretini yeniden balatabilmek iin Trklerle anlamann yollann aryorlard. Bunda, rnein 1519'da Trklerle geici bir antlama gerekletirerek ksmen baarl oldular. Bir zamanlar, baharat blgelerine giden Portekizlilere ait yollarn alnn Venedik ekonomisi zerinde hzl ve srekli bir tahrip edici etkisinin olduu dnlyordu. imdi byle olmad anlalm bulunuyor. Yaklak 1520'de karadan yaplan uzun mesafeli baharat ticareti yeniden canland ve Venedik tekrar byk bir baharat ithalats ve datcs oldu. Portekiz'in ticari fiyatlan yksekti ve baharatnn kalitesinin de uzun deniz yolculuklar yznden bozulduu ve Venediklilerinkinden daha kalitesiz olduu syleniyordu. Ksmi iyileme, Venediklilerin endielerini yattrd ve Venedikli tccarlar geleneksel ticaret kalplarnda herhangi bir temelli deiiklik yapma dncesinden vazgeirdi. Venedik ehri uzun vadedeki gerilemesini; Portekizlilerin ve daha sonra da Hollandallara! baharat ticareti kadar, gelimekte olan Atlantik ticaretini genel olarak ihmal etmesine de borludur. te yandan baz politik ve kltrel faktrler de talya'nn Keifler a'na daha byk lde katlmasn engelledi. Rnesans talyas'nn saraylar ve ehir devletleri, zenginliklerini ve sanatsal baarlarn ortaya serme konusunda birbirleriyle yartlar. lkedeki gsterili harcamalar ve talya snrlan iindeki byme, uzak ktalardaki yaylmac projelere ayrlacak kaynak miktarnn az olmasna yol at. Daha fakir ama buna karlk daha gzpek Atlantik kys devletlerine tezat oluturacak ekilde, kendi ilerine bakma ve kendilerinden honut olma davran gelitirdiler. lk Atlantik seyahatleri de, talya'daki bir istila ile silahl atma dnemine rastlad. erden blnm durumdaki talya, Franszlarn ve spanyollarn yarmadadaki emellerine kar direnme konusunda hazrlkszd ve ekonomisi savan yaratt etkilerin skntsn yayordu. Buna karlk Bat Avrupa devletleri, lkelerinde, denizar aratrma ve yaylma deneyleri kazanabilmek zere yeterince kararl ve gvenli bir ortam salam daha birleik ve gl politik varlklar olarak ortaya kyorlard. Portekiz ve spanya Hristiyan Avrupa'nn gneybat kenarna tnemi olan Portekiz, Avrupa'nn, politik snrlarn kararl hale getiren ilk ulusal devletlerinden biriydi. 13. yzyl sona ermeden, gneydeki son Mslman blgesi olan Algarve fethedilmi ve 1580'e kadar Portekiz kendisini daha byk bir berya devletine katma dorultusundaki giriimlere kar baaryla direnmiti. Kastilya ile aralklarla sren ekimeler, 1383-141l'de ve 1474-79'da ak savaa dnt ve hem Portekiz'in farkl kimlik duygusunun glenmesine, hem de Kuzey Afrika ve Atlantik adalarnda iki devlet arasndaki rekabetin iddetlenmesine hizmet etti. 1479'da Veraset savalarn sona erdiren Alcaovas antlamas ayn zamanda Atlantik adalarn, Azor ve Madeira'y elinde tutan ama Kastilyallarn Kanarya adalaryla ilgili taleplerini tanmak zorunda kalan Portekiz ile rakibi arasnda paylatrd. Ceuta'nn (Kuzey Fas'da bir liman) 1415'de Portekizliler tarafndan ele geirilmesi, zellikle, Cebelitark Boaz'nn ispanya tarafn kaplayan liman olmas nedeniyle Kastilya'da endie yaratt. Fakat Kastilya, Granada'nn 1492'de dmesine kadar, Portekiz'in Kuzey Afrika anakarasnn i ksmlarna giriini gremedi.

Topraklarn Avrupal komularnn zararna geniletme olasl ok az olan Portekiz gibi fakir ve kk bir lke iin denizar yaylma, byk bir politik ve ekonomik nem tayordu. Portekiz halknn byk ounluu, saylar 15. yzyln sonunda yaklak bir milyonu bulan kyllerden oluuyordu ve lke orta dzeyde bir tarm ekonomisinden tesine elvermeyecek denli fakir ve kayalkt. Portekiz'in ticari uzmanlk ve kurulu Akdeniz ticaretine katlmak iin gerekli kaynaklar asndan eksiklikleri vard. Ancak kendi zeytinyan ve arabn ihra etmenin yan sra, Azor ve Madeira'dan hububat, arap ve eker getirme ve Atlantik'te morina ve ton bal arama konusunda Kuzey ve Gney Avrupa arasnda genileyen ticarete girme bakmndan iyi bir konumdayd. Atlantik'teki konumu bylece ticari bir avantaja dnebilirdi. Atlantik'teki rzgr ve akntlarn dzeni, Portekiz'i (bitiik spanya kylaryla birlikte), adalarla ticaret yapan ve balk avlamak amacyla okyanusu tarayan gemiler iin ideal bir kalk ve dn noktas haline getirdi. Portekiz yaylmasnn ticari ve denizcilie ilikin ynlenii bylece erken bir safhada gerekleti ve Kastilya yaylmasnn ar basan karasal karakteriyle zt bir geliim gsterdi. Portekiz'in i politik ve sosyal koullar da yaylmacl destekledi. 1383-85 devrimiyle iktidara gelen Avis hanedan, Portekiz'in kk ama gelien ticari orta snfnn isteklerine genel olarak uygun dyor ve Portekizlilerin byyen denizar glerinden elde edilecek ekonomik yararlar gryordu. Bat Afrika kylarn kefetmek iin dzenledii seferleriyle nl Denizci Prens Henry, ayn zamanda Portekiz'in Atlantik adalarndaki smrgecilik faaliyetlerini de ilerletiyor ve bu adalardaki eker retimini gelitiriyordu. Portekiz soylular, yaylma konusundaki bu istei paylamakta hakllard. Kendi blgelerinde fetih savalar hemen hemen imknsz hle geldii iin, lkelerine toprak, zenginlik ve deerli mallar katmak amacyla frsat yakalamak zere gzlerini nce Afrika'ya, sonra da Asya'ya dikmilerdi. spanya ise, btn bunlara zt biimde, daha geleneksel davranarak Atlantik'ten ok Akdeniz'e bakyordu. Dou spanyal Aragonlular ve Katalanlar ticari ve politik hrslarn daha nce talya'ya, Balear adalarna ve Kuzey Afrika'ya yneltmilerdi. Birleme ve ulusal kaynama sreci de Portekiz'e gre daha gerideydi. Aragonlu Ferdinand ile Kastilyal Isabella'nn 1469'daki evlilikleri ve 1474-79 yllarndaki bir dizi savata kazanlan zafer, iki kralln birlemesine yol atysa da, her iki devlet de kendi yasalarn ve kurumlarn geerli tutarak ayr kalmay tercih ettiler. Ancak bu dzeyde birleme bile, Hristiyan spanya'y, daha nce ok megul eden i blnmelerden kurtard ve dikkatini yaylmac politikalara evirebilmesi iin lkeye enerji ve kuvvet verdi. Isabella'nn Columbus'un 1492'deki Atlantik seferlerini destekleme karan, bu yeni salanm gvenin bir ifadesiydi. Portekiz gibi, spanya da Reconquista'dan (yarmaday Mslman Fasllardan geri almak iin yzyllardr srdrlen mcadele) derinden etkilenmiti. Hal seferleri gelenei, Kastilyallarn dnceleri ve davrantan zerinde gl bir etki brakmt. Granada'nn yenilgisiyle birlikte Yahudilerin kovulmas, mslmanlarn zorla dinlerinin deitirilmesi ve Engizisyonun kurulmasna ynelik Isabella'nn aktif g politikas, Ortaa spanyas'nn bir blmn oluturan Hristiyan olmayan glerin kklerini kazma konusundaki kararllnn bir gstergesidir. Hristiyan spanya'y Mslman Kuzey Afrika'dan sadece dar bir boazn ayrmas ve Akdeniz'de giderek byyen Trk etkisi, Isabella'nn denizar yaylmacl slama kar srdrlen bir mcadele ve Columbus'u da geri dndnde Hristiyanl "dinsiz" topraklara tayan bir arac olarak grmesini, artc olmaktan karmaktadr. Ayn yzyln daha erken dnemlerinde Portekiz Prensi Henry de keif seferlerini benzer bir ekilde deerlendirmekteydi. Henry, ilk gemilerini Bat Afrika kylarndan aaya gnderdiinde Portekizlilerin yeniden fetih savalarnn zerinden bir yzyldan daha fazla gemi olmasna

ramen, Prester John'un ortaa mitinden esinlenerek Afrika'nn bir yerlerinde, slama kar hal seferine katlmak zere kendisiyle ittifak yapacak gl bir Hristiyan prensi bulacana inanyordu. Dinsel gdler dier etkenlerden soyutlanm durumda deildi. Dier etkenleri kuvvetlendiriyordu ve genellikle de ekonomik ve politik hedeflerin dorulanmasnda kullanlyordu. 15. yzylda din, politik ya da ticari dncelerden ayrlamaz nitelikteydi ve gnlk yaamn bir parasyd. Fakat dinsel faktrlerin nemi, Portekiz ve Kastilya'nn yaylmaclna ek bir gven ve kararllk verdi. Dinsel kanaatlarnn katl, slam kertmek ve dinsizleri imana getirmek iin ilahi bir ekilde misyon sahibi klndklarna dair derin inanlar, Portekizlileri ve Kastilyallar denizar maceralara gtrd. Oysa, zellikle talya olmak zere, Avrupa'nn daha ihtiyatl ve pragmatik devletleri lgnca dncelere sahip olmalarna ramen baarl sonular alamayacaklard. Bu nedenle, berya devletlerinin denizar yaylmadaki nclklerinin aklanmasnda din nemli bir faktrdr. Reconquista, Kastilya yaylmacl iin baka sonular da dourmutu. Mslmanlar yenilirken ve slamn snrlan geriye ekilirken, yeni serbestlie kavuan blgeler Hristiyan spanya devletlerine katlyordu. Hristiyan kolonileri kuruluyor, yeni ehirler douyordu. Bu asimilasyon sreci, fetih ve smrgecilik yoluyla, Kanarya adalar ve Amerika gibi denizar alanlarda srekli tekrarland. Bu yaylmann karasal karakteri, Cenova ve Venedik'in, Akdeniz'de Rodos ve Girit gibi stratejik ya da ticari bakmdan nemli birka adayla birlikte, Lizbon, Seville ya da skenderiye'de olduu gibi baka devletlerin topraklar iinde bulunan ticari blgelerdeki kk kolonilerden oluan ticari imparatorluklaryla tezat yaratyordu. Portekiz'in denizden doan imparatorluu, Kastilya'nn Yeni Dnya'da dzensiz yaylan kara imparatorluuna gre kendisine ok daha yakn olan talyan modeline uygun dyordu. Hristiyan sava ve fetihlerinin snr blgesinde olmas ispanya aristokrasisine, zayf Portekiz aristokrasisine zt biimde, askeri maceralar yoluyla zenginlik, toprak ve prestij salama istei ve ticareti hor grme duygusu verdi. Bu tutum, Kastilya'nn ticaretinin byk bir blmnn yabanclarn, zellikle Cenovallarn eline gemesine yol at. Ticaret gibi el ilerini de kk grme anlay daha fakir Kastilyallar arasnda bile vard. Kendisi de kyllkten gelme Francisco Pizarro, 1533'te Peru'yu fethettiinde unlar sylyordu: "Ben buraya altn elde etmek iin geldim, bir kyl gibi topra srmeye deil." spanya'nn kendi iinde, dinamik ve alkantl bir snr blgesi ruhu, Avrupa'nn en yaygn krsal ekonomilerinden biri tarafndan canl biimde korunmutu. Bat spanya'daki Est-remadura'nn gezgin koyun obanlan ile gneydeki Andalusia (Endls)'nn sr yetitiricileri, ok saydaki dayankl asker ve gmenleriyle Amerika'daki spanyol Con-quistador (fatih)'larnn temelini oluturdular. Bu nedenle, paradoksal biimde, Portekiz ve spanya'nn grece ekonomik gerilii ve Iberya snr blgesindeki hal savalar geleneinin varl, corafi konumuyla birlikte, niin bu blgenin, Avrupa'daki dier devletler dururken denizar yaylmaya nclk ettiini aklayc niteliktedir. Teknoloji ve Aratrma Keifler a, Avrupa'nn gemiiyle ilikisini ak ve dolaysz bir biimde kesmedi. Bu an geliimini ynlendiren gdlerin ou, Prens Henry'nin Prester John'u aramas, Isabella'nn Mslmanlara kar hal seferi ve Columbus'un Marco Polo'nun Travels (Seyahatler)inde tarif ettii in'e ve Japonya'ya ulama giriimleri gibi, ortaa zihniyetini yanstmaya devam ediyordu. Yeni topraklara ulaldnda bile Avrupallarn ilk tepkisi bu yeni olgular, klasik kitaplarda ncil'de ve ortaa metinlerinde bulunan ilgili bilgilerle badatrmaya almak

oldu. Columbus bile, 1506'daki lmne kadar, Avrupa iin o gne dek bilinmeyen bir Yeni Dnya'y deil, Asya anakarasnn aklarndaki adalar kefettiini sanyordu. Amerika'nn ilk kifleri, kendilerini Kutsal Kitaptaki cennete tanm ve klasik mitolojilerde ya da ortaa romanslarnda tarif edilen insanlarla ve yerlerle karlam gibi tasavvur ediyorlard. Akl ve deneysel gzlem, ancak kademeli olarak mit, fantezi ve korkuya egemen olabildi. Bununla birlikte, 15. ve 16. yzyl Avrupallar, gemiin mirasnn yannda, mevcut denizcilik teknolojisini uyarlamak ve mkemmelletirmek ve corafya, denizcilik ve gemi inaas alanndaki byk problemleri srekli deneyler yoluyla zmek iin yeni bir soruturmac ruh ve yetenek ortaya koydular. Portekizlilerin, Prens Henry tarafndan ynetilen Bat Afrika aratrmalar, deney kazanma ve renme srecinin arpc bir rneidir. Kanarya adalarnn gneyine, Bojadar Burnu'na kadar gemiler bilinen sularda yolculuk yapyordu: Afrika sahillerine yakn olarak gidiyorlar ve kendilerini lkelerine gtrecek rzgr ve akntlar daima bulabiliyorlard. Ancak sahile yakn sert rzgrlar ve burnun dalgal sular, denizcilerin daha tede "seyahat edilemeyen ve gemilerin kpetelerini paralayan bir canavarlar okyanusu ve kaynayan deniz" korkularn onaylar gibi grnyordu. 1434'te Bojadar Burnu'ndan geen ve Atlantik'in daha aklarndan giderek Portekiz'e geri dn iin bir geit bulan Prens Henry'nin denizcileri, bylece sadece ortaa denizciliinin fiziksel snrlarn amakla kalmayp psikolojik bir gelime de salam oldular ve dnyann tm okyanuslarnn aratrlmasnn yolunu atlar. 15. ve 16. yzyl Avrupallar, seyahatlerinde yararlanmak zere, biri Dou'dan kaynaklanan, dieri ise Avrupallarn kendi sularndaki seyahat deneylerinden gelen iki denizcilik geleneini kullanyorlard. Gei srecini tam olarak belirlemek zor olmakla birlikte, bir dizi nemli yardmcnn Asya kkenli olduu bilinmektedir. Kuzey ynn belirlemek iin kullanlan hareketli manyetik ibrenin deeri byk olaslkla ilk kez inliler tarafndan anlalm, sonra Hintli ve Arap denizciler araclyla Avrupa'ya yaylmt. Avrupallar, Akdenizdeki Arap gemicileriyle balant kurarak, gnein ve yldzlarn gzlemciyle yapt adan yararlanarak bir geminin pozisyonunu belirlemeye imkn veren bir alet olan usturlabn kullanmn da renmi olabilirler. Hristiyan Avrupa'nn edinmi olduu, Mslman teknelerinin karakteristik latin yelkeni ya da keli yelken de Araplardan gemi olabilir. Fakat Avrupallar her durumda, Dou'dan edindikleri denizcilik gelenek ve aygtlarn kendilerine, uyarlayp mkemmelletirdiler. rnein, manyetik ibre, pirinten bir ineyle, pusulann balca noktalarn gsteren bir karta tesbit edilmiti. Gelitirilen bu aygt, 15. yzyln balarna kadar Akdeniz'de karadan uzaktaki gemiler tarafndan kullanlan ana denizcilik aleti olarak yeterince gvenilir olmutu. Benzer biimde, biraz deitirilmi latin yelkeni, Avrupa gemilerinin kare yelkenlerinin alternatifi olarak deil, fakat bunlarn yannda ek bir hareket ettirici ara olarak kullanla geldi. Sert denizler, rzgrlar, akntlar ve Atlantik'in geni alanlar ile mcadele etmek, Portekizli denizciler iin belli bir raklk devresini gerektiriyordu. Ancak Portekizliler mit Burnu'nu dnerek,Hint Okyanusu'na girer girmez Asya denizcilii araclyla hzl bir geliim saladlar. Bu geliim, byk lde, Asyal klavuzlarn ve denizcilerin bilgi ve ustalklaryla beslenerek desteklenmiti. Vasco da Gama 1498'de, Dou Afrika'nn Malindi limanndan Hindistan'n gneybat kysndaki Kalikut'a dorudan gidiini, Bat Hint okyanusu'nun muson rzgrlarn bilen Mslman bir Hintlinin yardmna borluydu. Muson rzgrlar, Nisan'dan Austos'a kadar gneybatdan kuzeydouya ve Aralk'tan Mart'a kadar da tam tersi yn eserek Hindistan ile Dou Afrika arasndaki ticareti dorudan belirliyordu. Bu nedenle, Portekizlilerin Fas'tan mit Burnu'na Atlantik deniz yolunu amalar yaklak seksen ylda gerekleirken, Asyallarn denizcilikteki ustalk ve bilgilerinin yardmyla in'e ulamalar iin sadece bir on be yl daha gerekmiti.

Denizcilikle ilgili Dou kkenli yardmlarn ve aygtlarn benimsenmesi ve Hint okyanusu klavuzlarnn teknik ustalklarnn kullanlmas, Keifler a'nn saf bir Avru pal'dan ziyade Avrupal - Asyal baars olarak grlebilecek bir kapsam olduunu gstermektedir. Fakat Avrupa'nn, d kaynaklardan ald bilgi ve teknolojiyi uyarlama, geniletme ve bunlar kendi denizcilik deneyleriyle birletirebilirle yetenei, onun Asya denizciliini kar kesin bir stnlk salamasna yol amtr. Deniz kkenli ticaretin ve gemi tamaclnn Ge Ortaa dneminde zellikle kuzey ve bat Avrupa sularnda yaylmas, tpk Portekizlilerin Atlantik'teki seyahat deneylerinin 15. yzylda yapt gibi, gelitirilmi denizcilik tekniklerini ve gemi inaasn kamlad. Bir gemininin u ksmna bal dmenin gelitirilmesi, zellikle kuzey sahili sularnn gl gelgitlerinde teknelerin daha gveni idare edilmelerine olanak verdi. Kuzey Denizi'nde ve Baltk'taki klavuzluk eylemi, rzgrlar, gelgitler, s yerler ve ky zellikleri hakknda birikmi bilgilerin tmn kapsayan ve gemilere gidi ynlerini gsteren planlarn hazr lanmasyla desteklendi. Bu yazl rehberlerin Akdeniz'deki edeeri, ky zelliklerini, limanlan ve denizle ilgili tehlikeleri anlatan ve portalan olarak bilinen deniz haritalarna temel oluturdu. Deniz haritalar olarak portalanlar, 15 yzylda hl grece ilkel bir aamadaydlar: rnein, denizi dz bir yzey olarak ele alyor, yerin eikliini hesaba katmyorlard. Fakat haritalar zerindeki referans noktalarndan kan dorultu izgilerini kullanarak denizciler iki nokta arasndaki uzakl hesaplayabiliyor, kaba bir pusula hesabyla (dead-reckoning) bunlar arasnda gidebilmek iin bir yn belirleyebiliyorlard. emalar ve portalanlar, Avrupa'nn ok dolalan ky sularnda ya da karadan uzaktaki ksa seyahatlerde kulavuzluk bakmndan ok yararl oldu ama Atlantik'in haritas yaplmamt, dolaysyla bilinmeyen sularnda kullanlmadlar. Oralarda klavuzluktan ziyade, bilinen bir snr iaretiyle ilgili referans olmakszn bir geminin pozisyonunu belirleme ve gemiyi bir yne doru gtrebilme yetenei temeldi. Problemleri zmeye ynelik aklc bir yaklam ve deneyim, bu yetenei kazanmakta hayati bir nem tayordu. Portekizli denizciler; 15. yzyln ortalarna kadar, Bojador Burnu'nun tesine getiklerinde Afrika kylarndan uzaa kuzeybatya doru byk bir ilmek izerek (ya da volta) gittiklerinde, kendilerini tekrar Portekiz'e gtrecek bat rzgrlarn bulacaklarn renmilerdi. Kuzey Atlantik voltas ile olan ainalklar, Ekvator'u getiklerinde ve gney Afrika'y dnme giriimine baladklarnda Portekizlilere yardmc oldu. Zamanla Atlantik bat rzgrnn Gney Atlantik rzgr sisteminin kuzeydeki yansmas olduunu ve bu nedenle mit Burnu'nu gemek iin gemileri nce gneybatya evirmek ve sonra kendilerini douya doru, Hint Okyanusu'na tayacak olan bat rzgrlarn bulmak gerektiini anladlar. Bu manevra ilk kez Bartholomevv Dias tarafndan 1486'da (ya da belki imdiye kadar unutulmu olan daha sonraki seferlerinde) gelitirildi ve Vasco da Gama tarafndan 1497'de Gney Afrika civarnda Hint Okyanusu'na gven iinde gitmek iin kullanld. Gney Atlantik'in ortasndaki byle geni bir sprme hareketiyle Portekizliler Gney Amerika'nn yaknndan gemi oldular. Onlar, Columbus'un Bat Hint adalarna ulat 1492'den nce Gney Amerika'y grm olabilirler. Pedro Cabral, 1500'de, Hindistan yolu zerinde gney voltas'm izledi ve Brezilya kysnda karaya kt. (Cabral bylece Gney Amerika topraklarna ilikin Portekizlilerin hak talebini de balatm oluyordu.) Atlantik rzgrlar ve akntlar hakknda 15. yzyl boyunca biriken bilgilerden Columbus da yararlanmt. 1492'de alize rzgrlarn izleyerek okyanusu doudan batya geti ve sonra ertesi yl kendisini Avrupa'ya geri gtrecek bat rzgrlarn buluncaya kadar ynn alize rzgrlarna kar kuzeye evirerek erkenden dnd.

Haritas karlmam Atlantik'te sk sk karadan uzak mesafelerde dolamak, Portekizleri pusula, usturlab ve kuadrant (drtlk) gibi denizcilik aygtlarna daha fazla beli balamak zorunda brakt. Atlantik'te bir geminin pozisyonunu belirlemenin zorluu 1484'te Portekiz kral John II'yi, gnein gzlenmesiyle enlem saptamann en iyi metodunu bulmak amacyla matematik uzmanlarndan oluan bir komisyon kurmak iin harekete geirdi. Farkl yerlerde ufuk stndeki gne alarn veren mevcut deklinasyon (corafi kutup ile manyetik kutup arasndaki farkllk) tablolar gzden geirildi ve denizcilikte kullanmak iin ba-sitletirildi. Bir matematiki o zamanlar, pratik gzlemlerle bu tablolarn doruluunu kontrol etmek zere Bat Afrika kylarna bir seyahate gnderilmiti. Bylece aratrma ve denizcilik teknolojisi birlikte gelitirildi. Aslnda daha iyi gemilerin ve denizcilik aygtlarnn gelitirilmesiyle cesaretlendirilen uzun mesafeli yolculuklar, Avrupallarn nne, akl ve deneyim yoluyla zmlemeye kalktklar pratik problemler koydu. Kukusuz ok sayda hata ve eksiklik vard. rnein 18. yzyla kadar, boylam belirlemek iin tatmin edici nitelikte bir aygt gelitirilememiti. Zamann gemici ve denizcilerinin ou, karaya yaknl belirlemek iin, kularn ya da yzen bitkilerin varl, denizin rengi, bulut oluumlarnn karakteri vb. gibi geleneksel iaretlere gvenmeye devam ediyordu. Bununla birlikte, 1600'e kadar Avrupa denizciliinin geliiminde byk ilerlemeler grld. 15. ve 16. yzyl deniz seyahatlerinin arkasnda yatan en nemli faktrlerden biri, gemi tasarm ve yapmnda salanan gelimelerdi. Ortaa'da Akdeniz ticaretinin byk blm, ar, geni, yuvarlak tabanl ve bir ya da daha fazla latin yelkeniyle hareket ettirilen teknelerle yaplyordu. Dz ve dar tabanl, bir dizi krekle hareket ettirilen kadrgalar (galleys), ksa srelerde nemli hzlara ulaabiliyordu. Ancak bunlar hububat tr hacimli mallardan ziyade, baharat gibi hafif ve deerli yklerin tanmasna ve deniz savalarna daha uygundu. Ayrca 14. ve 15. yzyllarda byk Venedik kadrgalarnn Flanders'e (gnmzdeki Belika ile Fransa ve Hollanda'nn ona komu ksmlarndan oluan Ortaa lkesi .n.) ve ngiltere'ye yllk seyahatler yapmasna ramen kadrgalar, Atlantik'in sert koullarna genel olarak uygun deildi. Kuzey Avrupal gemi yapmclar, Akdeniz gemilerine tezat oluturacak ekilde, kog (cog) olarak bilinen gl tekneler ina ettiler. Baltk Denizi'nde ve Kuzey Denizi'nde ticaret iin ina edilen bu tekneler, tek bir kare yelkenle hareket ediyor, dzgn balantl ve tabanlarndaki balant yerleri dolgu maddesiyle su geirmez hale getirilmi Akdeniz teknelerinden farkl olarak, kaplama paralan birbirine bindirilerek yaplyorlard. Koglarn avantaj, ucuzluklarndan ve stn yk tama kapasitelerinden ileri geliyordu. Kuzey ve gney gemileri arasndaki ayrlklar ve belirgin kimlik farkllklar 15. yzyla kadar varln korudu. Fakat iki blge arasndaki ticaretin gelimesiyle, Portekiz ve Gney spanya kylar boyunca, her iki stilin karakteristiklerini birletiren melez tekneler boy gstermeye balad. Bu yeni tip gemilerin en nls karavel (caravel) idi. Bu, kk bir gemiydi. Ender olarak 70 tondan ar ve 20 m.'den uzun olurdu. Dz bir omurgas vard ve k tarafnda bir dmeni bulunuyordu, iki ya da latin yelkeniyle ya da daha sonraki dnemlerde olduu gibi latin ve kare yelkenlerin birleimiyle hareket ediyordu. Bu tr tekneler byk olaslkla ilk kez Portekiz ve ispanya kylan evresindeki yerel ticaret iin gelitirilmiti. Fakat yaklak 1440'ta Prens Henry bunlar Afrika aratrmalar iin benimsedi. Gvertesinin altnda mrettebat ve yk iin az sayda oda olmasna ramen, su ekiminin (draft) s olmas,karaveli ky yaknlarnda ve koylardaki aratrmalar iin ideal hale getirdi. Latin yelkenleri, onun hafif rzgrla kullanlmasna, rzgr ynnde gitmesine ya da orsasna seyretmesine imkn veriyordu. Karavel ayn zamanda hzl da olabiliyordu. Elverili bir rzgrla, Yeil Burun(Cabe Verde) Adalarndan Antiller'e tm Atlantik'i 21 gnde gemiti. Bu hz, 19. yzylda buharl gemilerin kna kadar alamad. Columbus'un 1492'de kulland gemiden ikisi, Pinta ve Nina karaveldi. ncs ise amiral gemisi olan Santa

Maria idi. Daha yava ve kare yelkenli olan Santa Maria, aratrmalar iin daha az uygun olduunu kantlad. Indies'de bir mercan resifine arptktan sonra kullanlmaz hale geldi. Aratrma iin ideal olan karaveller, yeni ticaret yollar aldnda daha uzun seyahatlere girimek ve yk tamak iin daha elverisiz olmutu. Bu nedenle Portekiz'in dou ticaretinde nadir olarak kullanldlar. Onlarn yerine, karak (carrack) ya da naos ad verilen, olduka iri yapl, yksek cepheli, enli kirileri ve ya da drt gvertesi bulunan gemiler kullanlmaya baland. Bu gemilerin tonajlar, 16. yzyln balarnda yaklak 400 ton iken, 50 yl sonra yaklak 1000 tona ve 17. yzylda da 2000 tona kadar ykseldi. Karaklarda bir mizana (mizzen) latin yelkeni alkoyuldu fakat daha byk bir yelken genilii elde etmek iin birka kare yelkenle birletirildi. 16. yzyln sonlan ve 17. yzyln balarnda Hollandallar ve ngilizler, zel niteliklere sahip sava ve ticaret gemilerinin dizaynnda Portekizlileri ve spanyollar gemeye baladlar. Avrupa, 15. ve 16. yzyllarda gemilerini ve denizcilik teknolojisini gelitirmek suretiyle Atlantik'ten in Denizi'ne yaylarak bir ortaa dnyasnn kenarndaki pozisyonunu avantajl hale dntrmeyi baarabildi. Bir zamanlarn gz korkutucu "gemileri paralayan karanlklar denizi", Avrupa'nn, Afrika ve Asya ile dorudan ticaret yapmasna ve Amerika'nn doal kaynaklarn ve maden zenginliini kendi kullanm iin toplamasna imkn salayan anayolu oldu. Denizlerde egemenlik salayamam bir Avrupa, yaltlanm ve byk lde kendi kaynaklarna bal durumda olurdu. Direnen ve kendini abuk toparlayan bir slam'a kar, Hristiyan Avrupa'nn en son yaylmac hareketleri, Kutsal Topraklar'da (Filistin'de) ya da Kuzey Afrika'da daha erken bir tarihte kendini tketmekle sonulanabilirdi. Kara tamaclnn yava ve tehlikeli hale geldii bir ada Karaveller ve Karaklar Avrupallara, dnyann tm okyanuslar boyunca, keif, ticaret ve fetih iin nceden dnlemeyecek frsatlar yaratt. Avrupallar da bu frsat yakalamakta gecikmediler. Afrika Afrika'nn 15. ve 16. yzyl Avrupa yaylmaclndaki nemi genellikle gzard edilir. ok kolay bir ekilde, Portekiz'in Dou'ya direkt bir deniz yolunu ve batya Atlantik boyunca ilk geii kefetmesi nemsiz bir balang olarak grlmektedir. Gerekte, Denizci Henry tarafndan, 1419 ile ld yl olan 1460 arasnda finanse edilen bu seyahatlerin, Afrika kylarnn aratrlmas ve Afrika kaynaklarnn kullanlmas gibi amalan vard. Dou'nun baharat adalarna yeni bir yol ama olana, Henry tarafndan ancak yaamnn son yllarnda dnlm olabilir. Bu dnce John II (1481-95) ve Manuel (1495-1521)'in iktidarlarna kadar da pratik bir hedef olarak hemen kavranmamt. Prens Henry'nin gneye seferler dzenlemekteki balca amalarndan biri, Kuzey Afrika'nn mslman tccarlarn devreden karmak ve Byk Sahra'nn tesinde uzand bilinen altn retim blgesiyle dorudan balant kurmakt. lk yirmi yl boyunca Henry'nin gemileri dnlerinde, ok seyrek nfusu ve kk bir ticaret potansiyeli bulunan orak bir kydan sz ediyorlard. Ancak 1444-45'te bir sefer grubu Senegal Nehri'nin azna ulatnda, Portekizliler daha verimli ve kalabalk bir blgeye ve altnn varlna tank oldular. Bununla birlikte Portekizliler i blgelerdeki altn alanlarna nfuz etmeyi imknsz grmlerdi. Kyy altn retim alanlarndan ve Afrikal, blge halkndan ayran youn yamur ormanlar, Portekizlilerin i ksmlara ilerlemesini imknsz klyordu. Portekizlilerin karada, denizde sahip olduklarndan daha az avantajlar vard. Gambia'dan baka yerde, i ksmlara gitmelerine imkn verecek nitelikte gemilerin gemesine uygun byk nehirler

yoktu. lkel ve olduka gvensiz bir doaya ramen ateli silahlar, Afrikallarn mzraklar ya da ok ve yaylarndan genellikle daha az etkili oluyordu. Afrikal yneticiler binlerce sava toplarken, lkesindeki kaynaklar ve insan gc zayf olan Portekizliler ok az insan bir araya getirebiliyordu. Malarya ve sar humma gibi tropikal hastalklar, ok sayda asker ve denizcinin lmne neden oldu. Bu nedenle kyda kalmak ve tekstil rnleri ile bakr gibi Avrupa ve Kuzey Afrika mallar ya da Gine kysnda olduu gibi kolyeler ve kleler karlnda kendilerine altn getiren Afrikal araclara gvenmek zorunda kaldlar. Bu ekilde Portekizliler eski Byk Sahra altn ticaretini ksmen sahile evirmeyi baardlar. 15. yzyln sonlar ve 16. yzyln balarnda Bat Afrika Portekizlilere ylda yaklak 400 kg. altn salad. Bu ticareti Afrikal yneticilerden baka (nk ticaret byk lde onlarn iyi niyetine ve kiisel karlarna baml durumdayd) Avrupal rakiplerinden de korumak amacyla Portekizliler kylara bir dizi kale yaptrdlar. 1445'te Arguin, daha sonra 1482'de Elmina (Akan ormanndan gelen altn iin balca k kaps) ve 1503'te de Axim ina edildi. Bu glendirilmi ticari merkezler, daha sonra Asya'da ve Amerika'da kurulan "Avrupal pazarlar"nn prototipi niteliindeydi. 16. yzyln balannda Portekizliler gney dou Afrika'da, daha nce farkna varmadklar ikinci bir altn ticaretini kefettiler. Bu ticaret, gnmzde Zimbabwe'nin bulunduu blgeden, Sofala ve Kilvva sahil ehirlerine kadar uzanyordu. Portekizliler, bu ehirleri topa tutarak, ksmen ykarak ve Mozambique adas zerinde kendi slerini kurarak altn ticaretini belirli lde ellerine geirmeyi baardlar. Aynca Zambezi vadisi boyunca birka yz kilometre kadar ieriye de girdiler. Ancak Bat Afrika'da olduu gibi asl altn retim blgesi zerinde kontrol kurmay baaramadlar. Portekizliler balangta, altndan baka fildii ve Bat Afrika biberi gibi teki Afrika mamullerinin ticaretini de yaptlar. Fakat Indies'e alp burasnn ok daha zengin ve kazanl bir ticaret alan olduunu grdklerinde bu rnlere olan ilgileri azald. Dou Afrika, Portekizliler iin Asya ticaretine altn salayan bir kaynak ve Hint Okyanusundaki egemenliklerinde bat kanadnn koruyucusu olarak nemini korudu. Afrika'nn batsnda Portekizlilerin ilgisinin devam ettii dier tek ticaret, kle ticaretiydi. Balangta kleler sahil boyunca gerekletirilen saldrlar sonucunda elde ediliyordu. Fakat 1480'lerde kle ticareti artk Portekiz'in Afrikal devletler ve tcarlarla yapt ticaretinin bir blmn oluturuyordu. 15. yzyl boyunca ok sayda kle satlmak zere Lizbon'a tand: 1450 51500 yllan arasnda tahminen 150.000 kle Avrupa'ya getirildi. Amerika'nn almas ve zellikle 16. yzyln sonlarnda Portekiz Brezilyas'ndaki eker plantasyonlarnn kurulmaya balamasyla birlikte kle ticareti yn deitirdi ve hacim olarak byd. Gine altnnn cazibesiyle birlikte kle ticaretinin krll, teki Avrupallar da Bat Afrika sahillerine ekti. ngiltere'nin Atlantik tesi kle ticaretine karmas 1562'de Sir John Hawkins ile balad. Fakat Portekiz'in kylardaki pozisyonuna ynelik en ciddi tehdit 159O'l yllarda Hollanda'dan geldi. 16301u yllarda Hollanda Bat Afrika kylarnda yer alan birka Portekizli ticaret limann ele geirdi: Portekiz, Angola'nn kle ticareti limanlar olan Luanda ve Benguela'y tekrar ele geirdiyse de, Gine Krfezi'ndeki Axim ve Elmina'y ebediyen kaybetti. Ticaret, temel olmakla birlikte, Portekiz'in Afrika'daki tek iliki biimi deildi, slam'a dmanlk, Portekizlilerin Kuzeybat ve Dou Afrika ile olan ilikilerinin devaml bir zelliiydi ve esas olarak Mslman ehirleri olan Sofala ve Kilwa'nn tahrip edilmesi, Portekizlilerin ticari tutkular kadar dinsel dmanlklarna da bir eyler borluydu. Prester John'u aramakla grevli bir Portekizli grubu, 1494 gibi erken bir tarihte, Etiyopya'nn kipti

Hristiyan krallna ulat. Fakat daha ileri ilikiler ok yava geliti. Etiyopyallarn 154143'teki bir Mslman istilasna kar direniine yardm amacyla 400 Portekizli asker gnderildi. Fakat Prens Henry'nin bir zamanlar dlemi olduu bu yakn ittifak yine de gerekleme ansna sahip olamad. Etiyopya, ortaa Avrupal fantezisinin tasvir ettiinden daha zayft. Portekizlilerle Etiyopyallarn paylatklar ok az ortak ey vard: stelik Hristiyanlk biimleri bile ok farklyd. Portekizliler, Afrika'nn baka yerlerinde de Afrikal yneticilerinin dinlerini deitirmek ve halklarn Hristiyanlatrmak ve Avrupallatrmak dorultusunda belirli aralklarla aba sarfettiler. Bu abalarn en nllerinden biri, Kongo Nehri'nin gneyine doru uzanan Kongo Krall'ndaki abalar'dr. 149O'l yllarda Portekiz'den misyonerler, retmenler ve zanaatkarlar gnderildi ve 1506'da bir dnme (muhtedi) Hristiyan, Alfonso I olarak Kongo tahtna kt. Bu Kral Portekiz'le yakn balar kurma taraftaryd fakat Indies ticaretinin balamasyla Portekiz'in bu yreye olan ilgisi hzla azald. Yaratc ve bar bir iliki bylece kaybedildi ve Kongo Krall kle tccarlarna teslim edildi. Portekiz'in Afrika'daki ekonomik karlar, dinsel idealizminin zarar pahasna stn geldi. Asya Portekiz'in Asya'daki baars en azndan ilk bakta parlak grnyordu. Vasco da Gama'nn 1498'de, Gneybat Hindistan'da Kalikut'a varmasnn zerinden 50 yl gemeden Portekiz deniz gc, Dou Afrika'da Mozambik'ten, Malaya Yarmadas'ndaki Malakka'ya kadar Hint Okyanusu'na yaylmt. Arabistan Krfezindeki Hrmz'den, Gney in kys aklarndaki Makau'ya kadar uzanyorlard. ou tarihiye gre Portekizlilerin var, Asya'nn gemiiyle ilgisini kesin biimde koparmasn simgelemektedir. Hintli tarihi K.M.Panikkar, 1498'de balayan ve Avrupa mparatorluklarnn kinci Dnya Sava'ndan sonra Asya'daki kyle sona eren bir "Vasco da Gama a"ndan sz etmiti. Avrupal bak asyla deerlendirmelerde bulunan baka tarihiler, gerekeleri deiik olmakla birlikte, Portekizlilerin kendilerini Asya'da grnr bir kolaylkla kabul ettirdiklerini vurguladlar. Bazlar Portekizlilerin gemilerinin ve toplarnn etkinliine nem veriyordu. G.B. Sansom ise, Portekizlilerin baarsn, onlarn "baarmaya kararl ruhlarnn" Asyal halkn direnme isteinden daha gl olmasna dayandryordu. Portekizlilerin denizdeki avantajlarna ramen Afrika'daki glerinin snrllklarn grmtk. Gerekten ne olmutu da Portekizliler byle ani ve arpc bir ekilde Asya zerine etkide bulunmutu? J. H. Plumb'un szckeriyle, "Dou, Avrupa'nn insafna m kalmt"? Portekizliler, Asya'nn hibir yerinde, spanyollarn Amerika'da yaptklar gibi kendileri iin bir kara imparatorluu kurmadlar. Byk olaslkla byle bir talepleri de hi olmad. Esas ilgileri, kazanl bir deniz imparatorluunu yaratmak ve srdrmek dorultusundayd. Ne yeterli insan ve silah kaynaklar, ne de geni topraklan ele geirmeye ve elde tutmaya alma ynnde drtleri vard. Bunun yerine ticari hedefler peinde olan Portekizliler, on-larla ticarete hazrlanan ya da kendileri adna mcadele eden hkmdarlarla ittifak oluturmak zere yerel iktidarlar arasndaki rekabet avantajndan yararlandlar. Kalikut'ta Zamorin (Portekizlilerin ilk balant kurduklar, Gneybat Hindistan'n bir blmnn yneticisi) taleplerini karlamay reddetiinde, onun yerine komusu ve eklen vasal olan Cachin Rajas'na yneldiler. Portekizliler 1510'da, Goa'nn daha kuzeyinde, gney Hindistan'n Vijayanagar mparatorluunun Hindu yneticileriyle, gvenilir bir ticari ve askeri ittifak gelitirmeyi baardlar. Afrika gibi Asya da, Portekizli davetsiz misafirlerine hem ticari, hem

de askeri ynden kar koymakta baarsz kald. Bu, tr ittifaklar, Portekizlilerin kylardaki karlarnn korunmasna ve etkilerinin i ksmlara uzanmasna hizmet etti ama Portekizlilerin kendilerine has bir karasal egemenlik yaratmalarna yol amad. Dahas byle ittifaklar gvenilmezdi: Hkmdarlar taraf deitiriyor ya da Portekizlileri istemedikleri savalara ekiyorlard. Portekizlilerin en byk avantaj denizdeydi. Portekizlilerin Hint Okyanusu'na varmalarndan nce deniz savalar enderdi ve ticaret, farkl rksal ve dinsel topluluklar . arasnda genellikle bar iinde yrtlyordu. Asyal gemiler, sava iin deil ticaret iin dizayn edilmiti. Baz in gemileri (Junk) dnda, Asya gemileri nadiren iriydi ve demir ivilerden ok hindistancevizi ipleriyle balanan ve birbirlerinin zerini rten tahtalardan oluan yapsyla, Portekizli teknelerinden daha gszd. Silahl atmalarn yaygnlamaya balad Avrupa denizlerine alk olan Portekiz gemileri top tayordu - da Gama'nn 1498'deki donanmasnda 20 adet top vard - ve bunlar kullanmada da isteksiz deillerdi. Mslman gemilerine saldrp tahrip ediyorlar, ky kalelerini ve ehirlerini bombalyorlard. Portekizliler 1509'da, Bat Hindistan'da Diu aklarnda bir Gujarati (bat Hindistan'da eski bir devlet, .N.) Msr donanmas zerinde kesin bir zafer elde ettiler. Bu olaydan yaklak bir yzyl sonra Hollandallarn ve ngilizlerin Hint Okyanusu'na giriine kadar Portekizlilere bu sularda ciddi bir kar koyua rastlanmad. Kart glerin varlna ramen - inliler Portekizlileri denizde 1521 ve 1522'de yenmilerdi - sonuta Portekizlilerin gemileri ve ateli silahlan kendilerini Asya denizlerinin egemeni yapt. Deniz atmalarnn varl, Asyallarn Portekiz egemenliini uysalca kabul etmeyip buna kar mcadele ettiini gstermektedir. Bu mcadele balangta ak bir kar koyma biiminde oldu. Ama daha sonra Portekizlilerin gemileri ve ar toplar gcn gsterdiinde Asyallar ou kez Portekizlilerin denetiminden kama yolunu setiler. Asya'nn en byk devletlerinden birounun deniz gcne ve deniz ticaretine ilgilerinin azl, Portekizlilerin deniz egemenliine yardmc oldu. Ming hanedanl dnemindeki in imparatorluu, gney Hindistan'daki Vijayanagar devleti ve 1526'da kuzey Hindistan'da kurulan Mool imparatorluu, btn bu devletlerin hepsi, kendilerini esas olarak zenginliklerini deniz ticaretinden ok topraktan ve i ticaretten elde eden birer kara imparatorluu olarak gryorlard. Vijayanagar devleti yneticileri Portekizlilerle ticarete, zellikle onlarn Hrmz'den getirdikleri atlara deer veriyorlard. Fakat Mool ve Ming imparatorlar Portekizlileri kendi lkelerinin karlaryla byk lde ilgisiz grdler ve bu nedenle de onlarla dorudan mcadeleye girimediler. Afrika'da olduu gibi Portekizlilerin balangtaki saldrganlklar belirli lde dinsel inanlarndan kaynaklanyordu. Ticari bakmdan mmkn olsa bile, Mslmanlarla bar iinde ticarete girimek onlar iin dinsel olarak kabul edilemez bir eydi. Reconquista'nn hogrszlk ruhu, berya yarmadasndan Hint Okyanusu'na tanmt. Ancak Portekizliler balangta Mslman tccarlara ve Dou'da karlatklar hkmdarlara kar ciddi saldrgan davranlar gstermelerine ramen, Hristiyanln Asya'da zafer kazanmas dorultusunda sadece clz baz giriimlerde bulundular. Cizvitlerin 1540'ta Goa'ya var, Portekizlilerin, Hindistan'taki Mslmanlar kadar Hindularla olan ilikilerine de daha kararl bir dinsel ruh getirdi. Ancak kendi kk kolonileri dnda ve Gney Hindistan'da 1537'de Parava balklarnn dinlerini deitirtme gibi birka baarnn haricinde Portekizliler ticari karlar gerei slam bile olsa Asya'nn kendisini kabul ettirmi dinlerine kar pratikte hogrl davranmak zorunda olduklarn anlamaya baladlar.

Dinsel mcadeleleri bir yana, Portekizliler Asya denizciliinde kendilerini kabul ettirebilmek iin de kuvvet kullanmak zorunda kaldlar. nk ticari hedeflerine ulamalar baka trl mmkn deildi. Hint Okyanusu'ndaki ticaret, karmak bir blgesel deiimler ilikisi eklinde gerekleiyordu. Farkl alanlar farkl mallar retiyordu. rnein, Hindistan'n tekstil rnleri, Dou Afrika ile olan ticaretin nemli bir maddesiydi ve orada altn ve fildii ile deitiriliyordu. Altn ve fildiinin baharat karlnda deitirilmek zere Endonezya adalarna gtrld de oluyordu. Vasco da Gama'nn 1498'de Kalikut'ta baharat satn almaya alrken fark ettii gibi, Portekizlilerin, Avrupa'dan gelen bakr ve Afrika'dan gelen altn dnda, bu ticari sisteme katkda bulunacak deerli ticari mallan yoktu. Egemenlikleri altna alm olduklar bir blgeye, Hristiyan tccarlarn varna Mslmanlarn duyduu kzgnlk, Portekizlilerin ticari bakmdan kendilerini kabul ettirmedeki glklerine ekleniyordu. Bu nedenle, Asya'nn ticaret dnyasna girmek iin kuvvet kullanmak zorunlu grnyordu. Dou'daki Portekiz egemenliinin gerek mimar olarak grlen ve 1509-1515 yllarnda Portekiz Hindistan Genel Valisi olan Afonso de Albuquerque'nin ynetimi altnda, ikili bir denizcilik ve ticari denetim sistemi gelitirdi. Bu sistemin birinci ksm, en deerli ticaret yollarna egemen olabilmek iin, stratejik ya da ticari bakmdan nemli az saydaki ehirden, Portekiz'in snrl kaynaklaryla bile olsa ele geirilebilecek olanlarn zaptetmek ve elde tutmakt. 1510'da alnan Goa, Portekiz'in Bat Hindistan ile ticaretinin merkezi ve Dou'daki ynetimsel faaliyetlerinin bakenti oldu. Bat'da, Dou Afrika kylarndaki Mozambik ve Mombasa'ya ek olarak, 1515'te Portekizliler Arabistan Krfezi'ne girie hkim bir ada olan Hrmz' ele geirdiler. Bununla birlikte, 1513 ve 1548'de kendilerine Kzl Denizin egemenliini getirecek olan Aden'in zaptedilmesinde baarsz kaldlar. Mslmanlarn Kzl Deniz'deki ticaretini engellemek iin donanmalarn kullanma giriimleri, snrl baarlarn tesinde bir ey getirmedi. Dou'da, Malakka 1511'de ele geirildi. Malakka, Endonezya adalarndan gelen baharatn ana toplanma noktas ve Hint Okyanusu ile in ticaretinin buluma yeriydi. Daha douda, Portekizliler baharat reten birka aday zaptettiler. eitli trden baharatn (nutmeg, mace ve cloves) ana kayna durumundaki Moluccas da bunlar arasndayd. Portekizliler, in ile ticaret iin 1557'de Makau'da ve Japonya'da da Nagasaki'de sler kurarak in Denizi'nin ticari sistemine de girdiler. Portekizlilerin ticareti denetleme giriimlerinin ikinci ksm, bir gei sistemine (cartazes) giri niteliindeydi. Buna gre, Portekizliler tarafndan kanlar liman grevlileri, zel yollar boyunca uygun grlen ykleri tamak iin Asyal teknelere gei izni veriyordu. Bu nlem, Mslmanlarn ticari faaliyetleri ve Hint Okyanusu'ndaki hareket zgrlkleri zerine konulmu daha byk bir snrlama niteliindeydi. Fakat aslnda daha ok Portekizlilerin zellikle biber gibi baz deerli mamuller zerindeki tekelinin ve teki ticaretlerle Asyal gemiciliin vergilendirilebilmesi olanan gven altna almak amacyla dzenlenmiti. Gei sistemi ayn zamanda Portekizlilerin Asya denizcilii zerindeki egemenliklerini glendirmek amac da tayordu. Kendilerini bu ekilde glendiren Portekizliler ticari imparatorluklarnn krlln artrdlar. Balangtan beri Dou'daki temel hedefleri olan Avrupa'ya baharat ticaretini srdrmenin yan sra Asya ticaretinde nakliyecilikle de derinden ilgilendiler. Bu sektr, zellikle Dou'daki Portekizli tccarlar ve memurlar iin olduka krl olduunu gsterdi. rnein Portekiz gemileri, Makau ve Nagasaki yoluyla in'den Japonya'ya nemli deerde bir altn, gm ve ipek ticaretini srdrd. Asya tamaclna katlmak suretiyle Portekizliler daha nceden varolan ticaret modeline kendilerini uydurdular ve karakteristik bir Avrupal ticari

sistemini Asya denizciliine zorla sokma konusunda ancak ksmen baarl olabildiler. Dinde olduu gibi ticarette de Portekizlilerin etkisi nemli, ama snrl oldu. Dou'daki Portekiz imparatorluunun onu gerek i bozulmalar ve gerekse d saldrlar yoluyla zedelenebilir klan temel bir zayfl vard. 16. yzyln balarnda planlanmas Albuquerque tarafndan yaplan az saydaki slerin miktar, yeni ticaret alanlarnn almas ya da deniz kontrol sistemindeki boluklarn doldurulmasna ynelik yeni giriimler srasnda dzenli olarak artt. 1600 ylnda, Dou Afrika ile Japonya arasnda 50 kadar kale vard. Avrupa koullarnda bile fakir olan Portekiz, bu kadar byk apta ve yaygn bir mlk muhafaza etmeyi ve krl bir durumda tutmay ve hcumlara kar savunmay mit edemezdi. Uzaklk problemi, Dou'da yrrlkte olan ticari ve idari faaliyetler iin almas pek zor bir engel niteliindeydi. Atlantik'i gemek iin sadece hafta yeterli olurken, Bat Hindistan'daki Goa'ya seyahat, alt aydan nce ender olarak tamamlanyordu. Goa'dan Makau'ya ya da Nagasaki'ye gidi geli, 18 ay ile yl arasnda deiiyordu. 16. yzyln sonlarnda ve 17. yzylda zellikle Lizbon ile Goa arasnda bu uzun yolculuklardaki gemi kayplar ok ard ve imparatorluun kazancna fazladan yk oluturuyordu. Portekizlilere kar dardan en byk meydan okuma Avrupal rakiplerinden, zellikle de Hollanda'dan geldi. Hollandal tccarlarn 1590'l yllarda aratrma mahiyetindeki ticari seyahatleri finanse etmesinin hemen ardndan, 1602'de Hollanda Dou Hindistan kumpanyas kuruldu. Daha sonraki 60 yl boyunca Hollandallar, Portekizlilerin en krl postalarnn ounu, zellikle baharat adalaryla ilgili olanlarn zorla ellerinden ekip aldlar. Hollandallarn zaferi sadece askeri alanda ve denizcilik alannda deildi. Bu baar ayn zamanda ticariydi de. Hollandallar hzla Avrupa'nn en nde gelen tccar milleti olarak ortaya ktlar. Avrupa tamaclnn en byk blmn ellerine geirdiler ve dnyann en byk ticaret filosunu kurdular. Bu nedenle, Portekizli nclerinkinden daha etkili ve krl bir Asya ticaret imparatorluunu kurmak iin gerekli gemilere, ticari uzmanla ve sermaye kaynaklarna sahip oldular. Amerika Avrupallarn Amerika'daki aratrmalar ve yaylmalar, Afrika ve Asya'da olanlardan arpc biimde farkl bir tablo sunar. Avrupallarn gelii, en byk ve en kalc etkisini orada gstermiti. Avrupallar, yerli halk ile ticareti gelitirmek yerine karasal imparatorluklar kurdular ve Amerika'ya kendileri yerlemeye baladlar. 1600'e gelindiinde, Portekiz mparatorluu'nun elinde bir dizi adadan ve Bat Afrika'dan in'e kadar uzanan kalelerden daha fazla bir ey kalmamt. Oysa spanyollar, Amerika'da daha o zaman spanya'nn birka kat byklnde bir alan ele geirmi bulunuyordu, iki imparatorluk arasnda niin byle bir ztlk olumutu? Bu sorunun yant, ksmen spanyol yaylmaclnn ardndaki farkl kuvvetlerde, ksmen de Amerika'da karlalan ok farkl koullarda yatar. Daha nce grdmz gibi, Portekiz imparatorluu, Portekiz'in deniz ticareti ve Atlantik seyahatleri geleneklerinden kaynaklanan, denizden domu ticari bir imparatorluktu. Kastilya spanyasnn gelenekleri ve grn ise olduka farklyd. Columbus, Portekiz Sarayna 1484'te, Atlantik'i batya doru geerek Japonya'ya ve in'e gitme planyla bavurduunda, Portekizlilerin onu reddetmeleri iin iki nedenleri vard. Birincisi, o zamana kadar arlkl olarak Afrika aratrmalarna ve ticaretine ynelmilerdi ve uzun sreden beri varolan, Hint Okyanusu'nu ama arzularn gerekletirmeye alyorlard.

Bu nedenle, dn belirsiz bir bat seyahati uruna Asya ticaretinin bilinen zenginliklerini elde etmeyi ertelemeye yanamadlar. kincisi, Portekizlilerin corafi bilgileri, Columbus'un dnyann evresini ve buna bal olarak Avrupa'nn Asya'ya batdan olan uzakln ok kk gstermesini deerlendirebilecek kadar ilerlemiti. Buna karlk Kastilya'nn Isabella spanyas, Atlantik'in aratrlmasna grece yeni balamt. Por- tekizlilerin rakipleri ve yara ge balayanlar olarak Kastilyallar, ok az kaybetmek ve Columbus'u finanse ederek byk olaslkla ok kazanmak zorundaydlar. Columbus'un keif seferleriyle meydana karlan yeni kara ktlesi, balangta spanyollarn Asya'ya bir bat yolu bulma tutkularna hi holanmadklar bir engel oluturmutu. Bu kara ktlesinin evresinden ya da zerinden gemek iin bir yol arand. Yeni ktann bykl ve uzunluu hakknda belirli bir merak olmakla birlikte, Kastilyallar iin asl itici g, teki glerle rekabetin ateli tutkusuydu. Portekizlilerin Asya denizleri boyunca hzla ilerledii biliniyordu. Portekizliler 1500 ylna varmadan nce Gney Amerika'da Brezilya kylarna kmlard. ngiltere, John Cabot'nun (ngiltere'nin hizmetinde alan talyan denizci, 1497'de Kuzey Amerika anakarasn kefetti, .n.) seyahatleri araclyla Portekiz, ngiltere ve Fransa'dan balklarn Newfoundland (Dou Kanada'da byk bir ada, .n.) aklarndaki Grand Banks' (Gneydou Newfoundland kysndaki youn balk blgesi, .n.) iletmeleri dnda ok az pratik nemi olmasna ramen bat ktasna da ilgi gsteriyordu. Portekizlilerle rekabet, bir dizi Papalk bildirisiyle keskinletirildi ve spanyollarla Portekizlilerin karlar arasnda bir snr izgisi belirlemeye alan antlamalar yapld. 1494'teki Tordesillas Antlamas, Columbus'un batdaki keiflerini Portekiz'in douda Afrika'ya ait taleplerinden ayrmak iin Yeil Burun adalarnn yaklak 2 bin km. (370 leagues) batsndan geen hayali bir izgi izdi. Bu izgi gerekte Portekizlilerin daha sonra Brezilya zerinde hak iddia etmelerine imkn verecek lde bat ynnde uzak izilmiti. 1514'te, Leo X tarafndan yaymlanan bir Papalk bildirisi, Portekizlilere sadece Afrika'da ve Hindistan'da ele geirebildikleri alanlar deil, ayn zamanda, douya doru seyahat ederek ulaabilecekleri herhangi bir blgedeki topraklan da balad. Bu karar spanyollarn, Portekizlilerin Hint Okyanusu'ndan giderek baharat adalarnda kendilerini kabul ettirmelerinden nce, kendi bat yollarndan giderek oraya ulamaya almalarnda tevik edici bir rol oynad. spanyollar, Gney Dou Asya'ya giden bir yol aramak zere, Hispaniola (gnmzde Haiti'nin ve Dominik Cumhuriyeti'nin bulunduu ada, .n.) ve Kba adalarndaki ileri slerinden seferler dzenlediler. 1513'te, yerel bir spanyol nderi olan Vasco Nunez de Balboa, Panama boazn oluturan dar blgeyi geerek Pasifik kylarna ulat. Ktann bu noktadaki darl, Amerika evresinde Pasifik tarafna giden uygun bir yol bulunabilecei konusundaki umutlar arttrd. Bu olana aratrmak amacyla, Kastilya'nn hizmetinde bir Portekizli olan Ferdinand Magellan'n nderlii altndaki bir sefer grubu, 1519 Eyll'nde Seville'den hareket etti. Portekizlilerin 1511'de Malakka'y zaptetmelerine katlm ve olaslkla Molukka'y ziyaret etmi olan Magellan, baharat adalarnn, spanyol Amerikas'nn bat kylan yaknlarnda bulunduundan emindi. Sefer grubu, gerekte beklenenin gereklemedii bu keif gezisinde byk skntlara ve kayplara katland. Magellan 1521'de Filipinler'de adallarla yaplan bir arpmada ldrld ve Avrupa'ya geri dn, spanyol ikinci kumandan Sebastian del Cano tarafndan tamamland. yllk seyahatle, dnyann ilk kez denizden dolalmas, Gney Amerika'nn evresinden geilerek gidilen bu yolun ok fazla gneyde kaldm ve ayrca dzenli bir ticari yol iin ok tehlikeli olduunu gsterdi. Bu seyahat ayrca Pasifik Okyanusu'nun Magellan'n nceden tahmin ettiinden epeyce daha geni olduunu da ortaya kard. Alk ve umutsuzluk iindeki denizciler, Pasifik

Okyanusu'nu gemek iin yaklak drt ay uratlar ve bu sre iinde sadece iki kk ada grdler. Bu seyahat, Avrupallarn dnyann te yakas hakkndaki bilgilerini arpc biimde ilerletti ve bir rastlant sonucu olarak spanyollarn Filipinler zerinde hak iddia etmesine olanak salad. Fakat ayn zamanda Amerika'nn hemen hemen almas imknsz bir engel oluturduunu ve spanya'ya Portekiz'inkiyle rekabet edecek bir baharat adas yolu salamayacan inandrc biimde gsterdi. Magellan ve del Cano'nun seyahatinin Amerika'nn Asya'ya olan uzakln gstermesinden nce de spanyollar yeni ktay rahatszlk veren bir engelden ok, potansiyel bakmdan bereketli bir zenginlik ve g kayna olarak grmeye balamlard. Yeni topraklarn grn insanlar kendisine ekiyordu. spanyol reconguistas'nn hareketli ve topraa susam snr, nce Karayiblere ve sonra da Amerikan anakaras'na ulaarak Atlantik'i geti. El emeini kmseyen spanyol fatihleri ve gmenleri, topraklan kendileri ilemek istemedikleri iin ii ihtiyac ortaya kmt. Kastilya Krall tarafndan encomien-das'larn (encomiendas: 1503'te kurulan ve yerlileriyle birlikte, bir kyn, blgenin bir spanyol askerine ya da koloni kurucusuna balanmasna dayanan sistem, .n.) balanmas yoluyla nc gmenlere belirli kylerin yerlilerini altrma hakk yerildi. Ksa bir sonra da mevcut ii miktarn arttrmak ya da spanyol smrgeciliinin erken aamas srasnda len ya da ldrlen yerlilerin yerine geirmek zere Afrikal klelerin getirilmesine baland. Asya ve Afrika'da olduu gibi Amerika'da da spanyollar ve Portekizliler, igal ettikleri topraklarda yaayan yerli halklarn haklarna hi nem vermediler. Bu topraklarda, sadece Hristiyanlar yasal bir hakka sahip olabiliyordu. Afrika ve Asya'da, Portekizliler taleplerini gerek bir mlkiyete dntrmek iin nadiren giriimde bulunmulard. Fakat Amerika'da, spanyol Reconquistas'nn izinden giderek Avrupallarn yerlemesi, bandan itibaren yaylmac bir karakter tad. Columbus, 1493'teki ikinci seyahatinde Hispaniola adalarna yerletirmek zere ifti ve zanaatlarn da bulunduu 1200 spanyolu getirdi. Bunlar, bu blgeye yerleerek kendi kendilerine yeten bir topluluk oluturmay, altn aramay ve spanyollarn blgedeki denetimini daha fazla geniletmek iin hazrlk yapmay umuyorlard. Amerika'da toprak bakmndan genilemenin nc kollar conquistadorslard (16. yzylda Meksika ve Peru'yu fetheden spanyollara verilen ad, .n.). Profesyonel fetihiler ve maceraclar, spanyol monarklar adna hareket ettiklerini iddia etmelerine ramen kendileri iin zenginlik ve toprak aradlar. Kiisel edilgenlik duygular, dinsel inanlar ve yerliler zerindeki moral stnlk araclyla glendirildi. Meksika'nn spanyollar tarafndan fethedilmesinin tarihini yazan Bernal Diaz, conquistadorslarn amalarn yle zetlemektedir: "Tanr'ya ve Majesteleri'ne hizmet etmek, karanlktakilere k vermek ve zenginletirmek." Conquistadors'larn en byk zenginlik umudu, hayal edebildikleri g ve zenginliin en somut ve arzu edilen biimi olan altn elde etmeye dayanyordu. Columbus 1493'te ispanya'ya dndnde, adalarda altnn kantlarn grdn ve bundan ok daha fazlasnn bulunacan umduunu bildirmiti. Bu umut, Afrika'daki Portekizliler iin olduu gibi, daha ileri aratrmalara ynelten tm gdlerin en glsyd. Columbus'un ilk seyahatini izleyen 20 yl iinde, Karayib'in balca adalarnn tm, altnlarndan arndrlmt. nemli miktarda altn bulunmutu. Fakat spanyollarn itah doymak bilmiyordu. Sonunda dikkatlerini anakaraya evirdiler. "El Dorado" (erken dnem ispanyol kifleri tarafndan aranan, Gney Amerika'daki efsanevi hazine ehri, .n.) ve i ksmlardaki zengin uygarlklar hakknda iittikleri eyler onlar cesaretlendirdi. "El Dorado", kifler zamannda, hayali zenginlikler lkesi anlamna gelmekle birlikte conquistadorslar bu tabiri, yllk bir tren srasnda kutsal

bir glde ykanmadan nce gya vcudu altn tozuyla kapl olan bir krala, altnla kapl bir adama atfettiler. Avrupal yaylmaclnn karakterini bir kere daha gereklerden ok mitler belirliyordu. lgnca bir altn aray, Orta Amerika'da ve Gney Amerika'nn kuzeyindeki spanyol aratrma ve fetihlerinin hem hzn, hem de agzlln aklamaktadr. 1520 ve 1550 arasnda spanyol maceraclar And Dalar'n getiler, nehir yoluyla Amazon blgesinin gneyine ilerlediler, gnmzdeki Arjantin ve ili'nin kuzeyine girdiler. Kuzeyde Florida'y aratrdlar ve aa Mississippi havzasna ulatlar. Sonuta ok byk miktarda altn kefetmeyi baaramadlar ama aramalar sayesinde Avrupa haritalar zerinde gsterilmek zere bu blgelerin corafyas hakknda hzla bilgiler saladlar. Meksika'nn ve Peru'nun spanyollar tarafndan fethedilmesinin ardnda, altn, toprak ve kiisel hret araylar yatar. 1519'da, Hernando Cortes'in ynetimi altnda yaklak 600 kiiden oluan bir sefer grubu, Kba'dan Meksika Krfezi kysna vard. Yerine gre, savaarak, diplomasi uygulayarak ve blf yaparak, balta girmemi ky ormanlarndan orta Meksika'nn yksek platosuna ve Aztek bakenti Tenochtitlan (gnmzdeki Mexico City)'a ulat. spanyollar, saylarnn azlna ramen mparator Montezuma'y esir aldlar. Aztek kuvvetlerini bakentte etkisiz hale getirdiler ve nihayet Austos 1921'de Montezuma'nn halefim de yendikten sonra orta Meksika'da spanyol ynetimini kurdular. Cortes'in ve askerlerinin bu nemli baars, ikinci bir conquistadors'lar, Francisco Pizarro'yu 1531'de 150 kiiden daha az bir kuvvetle, Peru And dalarndaki nka mparatorluu'na kar harekete geirdi. ki yl iinde nka mparatoru Atahualpa esir alnp idam edildi ve mparatorluu da spanya'ya ilhak edildi. Bu kadar az sayda Avrupal, byle geni ve kalabalk bir imparatorluu nasl fethetti? spanyollar, Afrika ve Asya'daki Portekizlilerden farkl olarak, Amerika'dan devralabilecekleri ya da ksmen de olsa kontrol edebilecekleri mevcut bir ticari sistem bulmadlar. Ksa bir sre Krfez kysnda altn karlnda kolye deiimi yapmalarna ramen onlar asl eken ey, snrl bir ky ticareti deil, zengin bir i blgenin varl sylentisinden kaynaklanan, bu yrelerin fethedilmesi ve yamalanmas beklentisiydi. Ayrca saylarnn azlna ramen, saldrya girienler dinlerinin ve Avrupal uygarlnn stnlnden emindiler. Bu, onlarn hedeflerine ulama konusunda genellikle kararl ve atak olmalarna yol at. Orta Amerika'da ve Gney Amerika'nn kuzeyinde yaayan yerli halklar, Avrupallarn kararl saldrlarna kar direnmeye teknik ve psikolojik bakmdan hazrlkszdlar. Meksikallarn ta baltalan ve atete sertletirilmi ok balan ldrc yaralar aabilmekle birlikte Cortes'in kuvvetlerinin elik kllan ve toplaryla karlatrlamazd. Bu gl silahlar, spanyol atlaryla birlikte (atlar daha nce Meksika'da bilinmiyordu) istilaclarn birka nemli atmada zafer kazanmasna yardmc oldu. Ateli silahlarn ve atlarn psikolojik avantajlar, salt askeri yararllklarndan daha bykt. spanyollarn egemen tavrlar, yerlileri korkuttu ve zafer kazanma yeteneklerine olan gvenlerini sarst. Montezuma'nn kendisi de kararszd ve spanyollara nasl tepki gstereceini bilmiyordu. Onlar, mmkn olan en uzak mesafede tutulmas gereken tehlikeli dmanlar m yoksa ileri srld gibi tanrlar olarak m grme konusunda ikilem iindeydi. Cortes, imparatorun bu kararszlndan, onun kyda kalma emirlerine kar gelerek, daha sonra Tenochtitlan'da ona dosta davranarak ve onu spanyollarn elinde gerek bir kukla ynetici olma tuzana drerek ustaca yararland. te yandan spanyollarn farknda olmadan bir hastal Meksika'ya sokmalar, bir iek hastal salgnnn patlak vermesi gibi dier etkenler, yerlilerin moralini bozarak ve spanyol Hristiyanlarna kar kendi tanrlarnn gcnden phelenmelerine yol aarak istilaclarn avantajlarn daha da glendirdi. Meksika ve Peru istilalarnn hz ve Avrupallarla

Amerikan yerlileri arasndaki byk teknolojik ve kltrel uurum, Amerikan yerlilerinin, Avrupallarn mdahalelerinin yaratt oktan kurtulmalarna, etkili direnme metotlar tasarlamalarna ve at ve ateli silahlar elde etmelerine zaman brakmad. ok daha sonra, Kuzey Amerika dzlklerinde yaayan yerliler bu yeniliklere sahip olduklarn- da, gmenlere ve Birleik Devletler askerlerine kar bunlar byk bir etkinlikle kullanabildiklerini gsterdiler. te yandan istilaclar, Aztek ve nka mparatorluklarnn iki temel zayflndan da yararlandlar. Bu imparatorluklar, tek bir imparatorun ynetimi altnda merkezilemi devletler olduklarndan, imparatorun yakalanmas ve bakentlerin zaptedilmesi ile spanyol conquistadors1ar devletin glerini gerekten ele geirebildiler ya da en azndan geici bir sre etkisiz hale getirebildiler. kinci zayflk, topraklarn ok uzak alanlara yaylmasnda yatyordu. Aztekler ve nkalar, imparatorluklarnn snr blgelerinde honutsuz unsurlar ve kendilerine dman hasmlar yaratmlard. Bunlar, Meksika'nn kysnda ve dousundaki halklarda olduu gibi, kolaylkla istilaclar tarafndan kazanldlar ve askeri mttefik, nakliyeci, rehber ve casus olarak kullanldlar. Yerli ibirlikilerin elde edilmesi, spanyollarn saysal zayflklarn giderdi ve onlarn ibirlikilerden bu lke ve halk hakknda, balca dmanlaryla daha etkili bir mcadele yrtmesine imkn verecek bilgiler salamasna yol at. Peru'da, nkalarn spanyol istilaclarna kar direnme kapasitesi, son zamanlardaki i sava ve mparator Atahualpa'nn devam eden kararszl yznden daha da zayflamt. Conquistadors'lar dnemi, ok dramatik ve tahrip edici olmakla birlikte ksa srd. Bu dnemin ardndan spanyollar, Meksika ve Peru'daki slerinden, daha uzun srecek olan, Orta ve Gney Amerika'nn teki halklarna boyun edirme giriimlerini balattlar. Bu amac gerekletirmek, baz durumlarda onlarca yl srd. Conquistadorslar, fetih ganimetlerinin paylam yznden birbirleriyle de kavga ettiler. Ama fetihlerden asl kazanl kan Kastilya Krall'yd. Bununla birlikte krallk, bir zamanlar spanya'da olduu gibi, Yeni Dnya'da kendisi iin gl ve yan bamsz soylu bir devlet kurmaya hazr grnmyordu. 1535'te bir spanyol Vali atand ve bylece imparatorluk ynetimi balatlm oldu. El Dorado'nun aranmas dzensiz olarak srdrlmekle birlikte, spanyol Amerikallan, artk daha kararl meguliyetlere ynelmilerdi. Yerlilerin, msr, patates ve teki sebze rnleriyle ilgili tarmsal etkinlikleri, spanya'nn kendi krsal blgelerinden byk lekli iftiliin sokulmasyla tehdit altndayd. Fetih'ten sonra hayatta kalabilen morallerini yitirmi yerlilerin says, hastalklar ve zorunlu alma yznden iyice azalmt. Orta Meksika'nn, fetih dneminde yaklak 25 milyon olan nfusu, 1600 ylnda bir milyona dmt. Fetih ve ibadetin geleneksel biimlerinin yaratt ar bask, Hristiyanln Afrika ve Asya'dakinden daha hzl ilerlemesine yol at. 1524 ve 1536 yllan arasnda sadece Meksika'da yaklak 4 milyon din deitirme olay kaydedildi. Conquistadorslarn El Dorado dlerinde hayal krklna uramalarna ramen, spanyollar 1540l yllarda, Meksika'da Zacatecas'ta ve gnmzdeki Bolivya'nn Patasi blgesinde zengin gm yataklar kefettiler. Fetihlere ve aratrmalara esin kayna olan altn yerine, gm hzla gerek Amerikan madeni zenginlik kayna oldu. Avrupa'nn kendi ekonomisi zerindeki tm yararlar dnda, gm Avrupa'nn Asya ile yapt baharat ve tekstil ticaretinin genilemesine yol at. Avrupal bir dnya ekonomisi a domaya balamt. Sonu

Tarihiler gnmzde Keifler a'n, Avrupa teknolojisindeki ani bir ilerlemenin ya da hemen hemen tek bana okyanus aratrmalarna nclk eden birka kiinin baarsnn sonucu olarak grmeye, gemitekinden daha az eilim gsteriyorlar. Bunun yerine, 15. ve 16. yzyl seyahat ve fetihlerini, en azndan 11. ve 12. yzyllardan beri Avrupa'da olgunlamaya balam bulunan ekonomik, kltrel ve teknolojik gelimelerin bir sonucu olarak deerlendiriyorlar. Bunlar sylemek, herhangi bir kiisel giriimin nemini inkr etmek anlamna gelmez. nk Prens Henry, Dias, Da Gama, Columbus, Magellan, Cortes ve Pizarro gibi insanlarn hayal gc, cesareti ve kararll, Avrupal yaylmacln geliimini hzlandrm ve onun karakterinin ve ynnn belirlenmesine yardmc olmutur. Fakat onlar Avrupallarn bilgilerini, hnerlerini, kaynaklarn ve tutkularn daha ileri bir boyuta ykseltirken, varolan temele dayanmlard. Bu nedenle eer Columbus 1492'de Atlantik'i gememi ve Cortes 1521'de Meksika'y ele geirmemi olsayd, baka Avrupal denizcilerin ve maceraclarn er ge btn bunlar yapacaklar kesin gibi grnmektedir. Vikingler'in seyahatlerinde, Hallarn sava ve fetihlerinde ve Cenevizliler ile Venediklilerin ticari etkinliklerinde Avrupa, yaylmaclk ynndeki ilk giriimlerini yapmt. Ancak bunlar tam olarak olgunlam bir yaylmacl gerekletirmekte baarsz kaldlar. nk 15. yzyldan nce, sistematik aratrma ve denizar yaylma iin gerekli olan denizcilik teknolojisi, kaynaklar ve srekliliini koruyan itici gler Avrupa'da henz yeterince bulunmuyordu. 15. ve 16. yzyllardaki Keifler a ile ilgili en belirgin zellik, beryal inisiyatifinin birlii ile Avrupallarn gsterdii daha genel ilgiydi. Portekiz ve Kastilya ispanyas, kendilerini benzersiz bir hal savalar ruhuyla donatmlard ve okyanus aratrmalar iin ideal bir corafi konuma sahiptiler. Fakat bir btn olarak Avrupa, talya'nn nderliinde, denizciliin ve haritacln gelitirilmesine, gerekli mali desteklerin salanmasna ve berya gemileriyle Avrupa'ya getirilen baharatn, altnn ve teki mamullerin pazarlanmasna katkda bulundular. zel olarak Iberya'ya ilikin faktrler Portekiz'i ve Kastilya'y yaylmacln ncs yapt; fakat 1600'den sonra yaylmaclk srecini devam ettiren ve geniletenler, bata Hollanda, ngiltere ve Fransa olmak zere teki Avrupa devletleri oldu. Keifler a'nn niin sz konusu dnemde ve Avrupa'da baladn aklamaya alan modern tarihiler, teki uygarlklara baktlar ve niin bunlarn daha nce davranmadklarn, Avrupallara yetimeye ve onlar gemeye almadklarn anlamaya altlar. 15. ve 16. yzyllarda Avrupa ile in, Hindistan ve Mslman dnyas arasndaki teknolojik mesafenin nispeten dar olduu imdi eskisinden ok daha iyi biliniyor. Hatta teknolojik mesafenin ak biimde ok byk olduu Afrika ve Amerika'da Avrupal gemilerin ve yerli halklar zerinde ateli silahlar kullanabilmenin avantajlarndan bile tarihiler ok daha az emin olarak sz ediyorlar. Dnyann birok yerinde Avrupallarn isteklerini bakalarna zorla kabul ettirecek maddi gce ve kaynaklara sahip olmad imdi ak olarak grlmektedir. Temelde Avrupa'nn avantajlar katlyd. Genileyen ekonomisi ve ticaretle balarnn nemi, onun deniz an maceralarna srekli bir itici g ve kararllk salad. Avrupa iindeki politik rekabet ve sava deneyiminin, kesintilerle devam eden slamla atmalarla birlemesi, Avrupa'nn seyyah ve maceraclarna ek bir gven ve saldrganlk duygusu verdi. Avrupa dnda ok az sayda devlet, ekonomik gdlenme ile dinsel - kltrel kendine gvenmenin bylesine gl bir bileimine sahip olabildi. Genellikle olumsuz koullara ramen Avrupallarn baarma kararlln salayan bu bileimdi. Avrupa'nn potansiyel rakiplerinin olaslkla en by olan in, ekonomik ve kltrel kendine yeterliliiyle byk bir tezat oluturuyordu. Onun bu zellii, Avrupa tarznda ticari ve kltrel girikenlik yerine d ticareti ve yabanc halklar kk ve deersiz grme tutumuna yol at. Avrupa'nn

belirgin itici gleri arasna, gelien bir soruturma ruhu ve problem zmede aklc bir yaklam zellikleri de katlmt. Ancak batl inan, fantezi ve gemiteki otoritelere ballk lmemiti ve Avrupallarn, deneme yanlma ve pratik zmler bulma yoluyla corafi, denizcilie has ve teknik problemleri aratrma ve keifler yapma kapasitesinin stesinden geldiinden daha fazlas, geerliliini koruyordu. Bu temel zelliklerle donanm olarak Avrupa, karsna kan yerel koullardan yararlanmasn bildi. Amerika gibi baz yerlerde, Avrupallar yerli topluluklara yaptklar saldrlarda srpriz dman olmann avantajlarndan yararlandlar. Hint Okyanusu'nda srpriz daha azd ve kar koyma daha etkiliydi. Fakat Avrupallar yararlanabilecekleri yerel husumetler buldular, sler ele geirdiler; ticari ve politik tutkularn gerekletirmelerinde kendilerine yeterince dayanak salayan deniz zaferleri kazandlar. Bu ilk kpr balar, sebat ve frsatlar deerlendirme yoluyla giderek geniledi. Asya'da baarlarndan yararlanmak iin gerekli kaynaklara tam olarak sahip olmayan Portekiz'in yerini 1600'den sonra kendi ticari ve karasal imparatorluklarn gelitirmek zere Hollanda ve ngiltere ald. 1400 ve 1600 yllan aras, bir inceleme ve keif, okyanuslarn aratrlmas, yeni ticaret yollarnn almas ve deniz an imparatorluklarn balamas dnemi oldu. 1600'den sonra, zellikle Hollandallarn ve ngilizlerin ynetiminde, deniz aratrmalar, varolan ticari yollarn salamlatrlmas ve yenilerinin gelitirilmesinden daha az nemli grlmeye baland. Portekiz gemilerini Bojador Burnu'nun sert sularnn tesine gemeye ilk kez tevik eden altn ve baharat ticaretine, daha sonra kle, eker, gm, pamuklu dokuma, kahve ve ay gibi yeni ticaret kollan katld ve bunlar belirli llerde de altn ve baharatn yerini ald. Deniz ar ticaretten salanan bu zenginlik, Amerika'da ve Asya'da daha ileri imparatorluklarn ina edilmesi giriimlerine ve bunlarn finanse edilmesine yardmc oldu. Edinilen bu servet ayn zamanda, dorudan ya da dolayl olarak, kapitalizmin ve sanayi devriminin daha da gelimesi araclyla, 19. ve 20. yzyllarn dnyada hemen hemen el dememi herhangi bir alan brakmayan bat emperyalizmine de katkda bulundu. 15. yzylda bir kez harekete geen bu Avrupal keif ve fetih sreci, 20. yzyln ilk yansnda, tam anlamyla dnya apnda bir olgu haline gelmiti.

Okunmas nerilen Kitaplar C.R. Boxer, The Portuguese Seaborne Empire, 1415-1825 (Portekizlilerin Denizden Doan imparatorluu) (Harmonds-Worth; Penguin, 1973) P. Chaunu, European Expansion in the Later Middle Ages (Ge Ortaa'da Avrupa Yaylmacl) (Amsterdam, North Holland Publishing House, 1979) J. H. Parry, The Age of Reconnaissance: Discovery, Exploration and Settlement, 1450 to 1650 (Keifler a: Keif, Aratrma ve Yerleme) (Berkeley, University of California Press, 1981). J. H. Parry, The Discovery of the Sea (Denizin Kefi), (Berkeley, University of California Press, 1981). J. H. Parry, The Spanish Seaborne Empire (spanyollarn Denizden Doan mparatorluu) (Harmonds-Worth, Penguin, 1973).

G. V. Scammel, The World Encompassed: Thefirst European Maritime Empires, c. 800 1650 (Dnyann Kuatlmas: lk Avrupal Deniz mparatorluklar, M,S. 800-1650) (London, Methuen, 1981).

Kitabn ad:Corafi Keifler TarihiYazar:David ArnoldYaymlayan:Alan Yaynclk..Yaym Tarihi:1995..E-Kitap Yapan:Ali Kekitap90@hotmail.com Temmuz 2005. *****************-----------------------***********************************