GEV

Gedik Eitim Vakf

Kaynak Teknolojisi Eitim Aratrma ve Muayene Enstits

RTL ELEKTROD LE ELEKTRK ARK KAYNAI

Profesr Selhaddin ANIK Prof. Dr.-Mh. Kutsal TLBENT Yard. Do. Dr.-Mh. Erdin KALU
1991 STANBUL

NSZ

Her geen gn bilim ve teknolojinin yeni atlmlarna sahne olan amzda buna paralel olarak da tketici istemlerinde ve hatta toplumsal dzeyde hzl deiimler yaanmaktadr. Bu bak asyla sektrn deerlendiren ve bnyesinde lkemizin en kaliteli kaynak malzemelerini reten retim kurulularn bulunduran Gedik Holding hizmetin sadece gelien modern teknolojiyi uygulamak olmadn kavrayarak sat ncesi ve sat sonras hizmetler ile eitim ve yaynclk faaliyetlerinin gereini yerine getirerek aa ayak uydurmak ilkesini benimsemitir. Bhler Kaynak Elektrodlar ve tellerini, Hobart Kaynak Elektrodlarn, Fronius Kaynak Makineleri ile Silox Sert Lehim Malzemeleri ve dier kaynak rnlerinin retim ve temsilciliini yapan Gedik Holding yukarda saylan konularda da lkemizde hakl bir ne sahiptir. te, bu izgisini hi dn vermeden srdrmeye kararl olan Holdingimiz bu kez de sizler iin rtl Elektrod ile Ark Kayna konusunda kuramsal, uygulamal ve tm gncel bilgileri ieren bu kitab Kaynak Sektrnn en nl Akademik otoriteleri olan ve Holdingimizin bu tr eitim almalarnda sonsuz desteklerini her zaman byk bir zveriyle veren ve bu yzden kran borlu olduumuz, Profesr S. Ank, Prof. Dr. K. Tlbenti ve Yard. Do. Dr. E. Kalu'a hazrlatarak yayn almalar zincirine bir yenisini eklemitir. Eser, hzl bir kalknma abas iinde olan lkemizde, uygulanmakta olan Ark Kayna konusundaki Beceri Kazandrma Kurslar ile ilgili Eitim Programlar ve yine gelimi Bat Toplumlarnn bu konudaki programlar birlikte gz nne alnarak hazrlanmtr. Eser, doktrinel ieriinin yan sra endstriyel iletmelerin kaynak ile ilgili seksiyonlarnda grevli tm teknik elemanlarn srekli olarak bavurabilecekleri bir el kitab niteliini de tamaktadr. Gedik Holding, bu eserin Yayn Dnyasna kazandrlmasnn kvancn yaarken emei geen bata eserin bilimsel sahiplerine olmak zere tm emei geenlerine teekkr eder, konu ile ilgili herkese yararl olmasn diler.

GEDK HOLDNG

Bu kitap, GEDK HOLDNG Basn Yayn ve Halkla likiler servisi tarafndan eitim amacyla endstriye hizmet olarak yaynlanmtr. Tamamen cretsizdir.

NDEKLER
1 - KAYNAK TEKNOLOJSNN ENDSTRYEL GELM SREC NDE KONUMU VE NEM.1 lkemizde Kaynak teknolojisinin Tarihesi.8 lkemizde Kaynak Teknolojisinin Durumu..9 2 - BALICA ERTME KAYNAI YNTEMLER.11 Gaz Eritme Kayna..13 rtl Elektrod ile Ark Kayna...16 Tozalt Kaynak Yntemi.......17 TIG Kaynak Yntemi....19 MIG Kaynak Yntemi...21 Plazma Kaynak Yntemi.........22 Elektron In Kayna...23 Laser Kayna...24 Elektro Cruf Kayna......24 3 - ELEKTRK BLGS..27 Akm iddeti...29 Gerilim.....30 Diren......31 G......32 Kaynak Kablolarnn Kesit Hesab..32 4 - KAYNAK ARKI..35 Arktan Yaylan Inlar...38 Ark flemesi, Nedenleri ve Giderilmesi.....40 5 - KAYNAK MAKNALARI (AKIM RETELER)..49 Kaynak Makinalarnn Snflandrlmas.....52 Kaynak Jeneratrleri.53 Kaynak Redresrleri........56 Alternatif Akm Kaynak Makinalar.57 Kaynak Akm reteci Seimi...60 Kaynak Makinalar ile lgili Baz Deyimler.61 6 - YARDIMCI VE KORUYUCU KAYNAK DONANIMLARI....65 7 - KAYNAK ELEKTRODLARI.81 Kaynak Elektrodlarnn Snflandrlmas...81 Elektrod rt Malzemeleri...83 rtlrleri86

 Rutil Elektrodlar.87 Asit Elektrodlar..87 Oksit Elektrodlar88 Bazik Elektrodlar...88 Sellozik Elektrodlar.93 Demir Tozlu Elektrodlar94 Derin Nfuziyet Elektrodlar.94 Alamsz ve Az Alaml eliklerin Kaynanda Kullanlan Elektrodlar...95 Az Alaml, Yksek Mukavemetli elikler ve nce Taneli Yap eliklerinin Kaynanda Kullanlan Elektrodlar...96 Paslanmaz ve Korozyona Dayankl elikler iin rtl Elektrodlar.96 Dkme Demirler iin rtl Elektrodlar.....97 Alminyum ve Alamlar iin rtl Elektrodlar..98 Bakr ve Alamlar iin rtl Elektrodlar.98 Nikel ve Alamlar iin rtl Elektrodlar.99 Doldurma Kayna Elektrodlar...99 Kesme Elektrodlar.....100 Elektrodlarla lgili Baz Deyimler...101 Elektrod Standartlar...102 TS 563/Eyll 1989..102 ISO/TC-44/SC3-2560 1973...104 DIN 1913..105 AWS A5.1, ASTM-A 233...107 TS 2716/Nisan 1977...108 Elektrod Seimi...109 8 - ELEKTRK ARK KAYNAINDA BRLETRME TRLER VE KAYNAK POZSYONLARI.113 Kaynak Az Biimleri.114 Kaynak Az Tasarm....117 Kaynak Pozisyonlar...119 Kaynak Sembolleri ve Uygulamada Kullanlmalar122 9 - RTL ELEKTROD LE ARK KAYNAINDA KAYNAK PARAMETRELERNN SEM.137 Kaynak ncesi Saptanan Parametreler..138 Birinci Derecede Ayarlanabilir Parametreler..140 kinci Derecede Ayarlanabilir Parametreler143 10 - ARK KAYNAININ UYGULANMASI147 Arkn Tututurulmas..150 eitli Pozisyonlarda Elektrod Hareketleri..152

11 - KAYNAKLI PARALARDA OLUAN EKME VE ARPILMALAR.....163 ekme ve arplmalarn Fiziksel Esaslar..163 Kendini ekme ve arplma Trleri.167 ekme ve arplmalarn nlenmesi.......172

Kaynakl Paralarn Dzeltilmesi..177

12 - KAYNAKLI BALANTININ MALYET....181 Elektrod Giderleri....188 ilik Giderleri.....191 Elektrik Giderleri..191

13 - MALZEMELERN KAYNAK KABLYET193 Karbonlu ve Az Alaml eliklerin Kayna...200 nce Taneli Yksek Mukavemetli Yap eliklerinin Kayna213 Kazan Saclarnn Kayna....219 Paslanmaz eliklerin Kayna.....224 Yksek Scakl eliklerinin Kayna240 Dk Scaklklarda Kullanlan eliklerin Kayna242 Yksek Manganl Ostenitik Sert eliklerin Kayna..248 Beton eliklerinin Kayna252 Takm eliklerinin Kayna...255 Dkme Demirlerin Kayna...260

14 - KAYNAK HATALARI...267 Kaynak Hatalarnn Saptanmasnda Uygulanan Muayene Yntemleri..292 Tahribatsz Muayene Yntemleri.292 Gz ile Muayene.....296 Sv Emdirme Yntemi ile Muayene.296 Manyetik Parack Testi....296 Ultrasonik Titreimler ile Muayene......299 Radyografik Muayene....302

15 - GVENL VE SALIK....303 Elektrik oku...303 Gzlerde Oluan Bozukluklar ve Gzlerin Korunmas.304 Yanklar....305 Yangn Tehlikesi.....305 Toz ve Duman Tehlikesi ..306

16- RTL ELEKTROD LE ARK KAYNAININ ENDSTRYEL UYGULAMA ALANLARI ..........................................................................................309

1 KAYNAK TEKNOLOJSNN ENDSTRYEL GELM SREC NDE KONUMU VE NEM

nsanolu gnmzden yaklak 3500 yl kadar nce, iki metal parasn scak veya souk halde ekileyerek kaynak edip birletirmeyi gerekletirmitir. Demirci kaynann, zellikle orta bronz devrine ait bu tr rneklerine dnyann eitli mzelerinde rastlanlmaktadr. Batl tarihiler, demirci kayna yardm ile demirin M.. 1400 yllarnda n Asya'da yaygn bir ekilde birletirildiini yazmaktadrlar. Msr Firavunlar devrinde yaplm ok orijinal metal ileri zerinde de, bu tr birletirmeler ile lehim balantlarnn izleri grlmekledir. Lehimleme yolu ile birletirme tarihinin demirci kaynandan ok daha eskilere dayand konusunda btn tarihiler uyum iindedir. Roma anda metal iilii ok gelimitir; bu aa ait pek ok eser zerinde de bu tr birletirmeler grmek mmkndr. Roma medeniyetinde metal iiliine ok byk nem verilmitir; ate tanrs Vulkan ayn zamanda demircilik ve metal iiliinin de tanrs olarak kabul edilmitir. Btn endstrilemi lkelerde demircinin ekici ile yapt kaynak hemen hemen tarihe karmtr; rs, antik kolleksiyon eyalar arasna girmitir; yalnz kyda kede kalm demirci atlyelerinde ve yar hipodromlarnn nalbant atlyelerinde grlebilir hale gelmitir. Kaynak ynteminin endstriyel uygulamalar ise, 19. yzyln ikinci yarsnda balamtr. Oksijenin endstriyel apta eldesi, zellikle tamir ilerinde oksi - asetilen kaynann yaygnlamasn salamtr. Elektrik arknn 18. yzyln son yllarnda Volta tarafndan kefedilmesine ramen bu enerjinin kaynakta uygulama alan iin 19. yzyln son eyreini beklemek gerekmitir. El ile yaplan elektrik ark kaynann tarihesine gz atldnda balangta ayr yntem karmza kar. Bunlarn en eskisi (1885) Benardos kaynak yntemidir. Benardos karbon bir elektrod ile i paras arasnda ark oluturmu ve oksi - asetilen kaynanda olduu gibi bir tel elektrod kullanarak kaynak yapmtr.

ekil 1.1.- Benardos kaynak yntemi. Daha sonralar 1889 ylnda Zerener, gelitirdii yntemde, elektrik arkn iki karbon elektrod arasnda oluturmu ve iki elektrod arasnda bulunan manyetik bir bobin yardm ile de arkn paraya doru flenmesini salamtr. Bu yntemde de ayrca bir kaynak teline gerek vardr.

ekil 1.2.- Zerener kaynak yntemi Gene, 1889 ylnda da Slavianoff bugnk elektrik ark kaynann zn oluturan yntemi gelitirmitir. Slavianoff ynteminde karbon elektrod yerine, plak metal bir elektrod ile i paras arasnda ark oluturulmakta ve ark scaklnda eriyen elektrod kaynak azn doldurmaktadr.

1.

Eriyen elektrod

2. 3. 4. 5. 6.

Esas metal Elektrik ark Kaynak banyosu Kaynak dikii Hamla

ekil 1.3.- Slavianoff kaynak yntemi. Ancak, bu yntemler ile elde edilen kaynak dikileri, havadaki oksijen ve azotun olumsuz etkilerinden korunmad iin, dk mekanik zeliklere sahip olmaktadr. Kaynak banyosunu havann olumsuz etkilerinden korumak; ancak, sveli Oscar Kjelberg'in 1904 senesinde ilk rtl elektrodu gelitirmesi sonucunda mmkn olabilmitir. Bu byk bulu, kaliteli ve gvenceli kaynak balantlarnn yaplabilmesine olanak saladndan Birinci Dnya Savandan sonra, kaynak teknii, ilerlemesini salamlatrm ve tamir yntemi olmann yannda, retim arac haline de gelmitir. Bu yllar zellikle, ark ve gaz kaynann birbirleri ve dier birletirme yntemleri le mcadele ettii yllardr. Bu iki tarafl mcadeleyi kazanmak abasndan, zamanla ibirlii domutur. 1920'ler, 1930'lar ve 1940'larda rtl elektrodlarn ve alternatif akmla yaplan kaynan gelimeleri ile elektrik ark kayna zirvesine doru trmanmaya balamtr. rtl elektrodlarn gelitirilmesi, elektrik ark kaynann itibarn arttrm ve btn metallerin kayna iin yeni tekniklerin gelimesine yol amtr. Bilinen yntemlerin gelitirilmesi ve yeni yntemlerin bulunmas yolunda yaplan aratrmalar, sarf edilen abalar sonucu son elli yl iinde saylamayacak derecede gelimeler kaydedilmitir. Kaynak konusundaki bu hzl gelimeyi savunma ve uzay endstrisinin istemleri tevik etmitir. rnein, iki dnya sava arasnda kaln saclarn, gemi ve tank zrhlarnn kaynatlabilmesi iin tozalt yntemi gelitirilmitir. kinci Dnya Sava esnasnda, uaklarda kullanlan alminyum magnezyum alamlarnn kaynanda karlalan sorunlar TIG ynteminin gelimesine ve yaygnlamasna yardmc olmutur. Soy gaz korumas altnda yaplan TIG kaynak yntemi ile bugn btn metal ve alamlar kaynak yapmak mmkn hale gelmitir. MIG diye adlandrlan eriyen elektrod ile soygaz altnda kaynak yntemi, birok alanda TIG ynteminin yerini alarak, ilemin hzlanmasna ve otomatiklemesine olanak salamtr. MAG dier bir deyimle Aktif Gaz altnda eriyen elektrod ile kaynak, son yllarda byk gelime gstermi, az alaml eliklerin kaynanda dier yntemlere kar byyen bir rakip haline gelmitir. Gnmzdeki konstrksiyonlar i verimi ve gvenliini arttrmaya, boyutlar ve arl kltmeye, ayn zamanda malzeme ve retim masraflarn azaltmaya yneliktir. Buna paralel olarak birletirme teknolojisi de srekli bir ekilde yeni problemler ile kar karya kalmaktadr. 1950'li yllarda gelitirilen ilgin bir kaynak yntemi de, patlayc maddeler yardm le farkl metal levhalarn birbirleri ile birletirilmesi ilemidir. Her ne kadar patlayc maddeler yardm ile ekil verme teknolojisi ile ilgili patentler 1900 yllarna kadar uzanmasna karn bu yntem yeni yeni uygulama

alanna girmektedir. Gene ayn yllarda gelitirilen bir dier yntem de ultrasonik kaynak yntemidir. Bugn ultrasonik titreimler yardm ile ince metal ve termoplastik folyolar, entegre devrelerinin k telleri kolaylkla kaynatlabilmektedir. Elektro-curuf kayna 1960'dan bu yana ar paralarn dik pozisyonda kaynanda uygulanan en yaygn yntemdir. Bu yntemin ortaya kmas sonucu daha ince saclarn dik pozisyonda kayna iin yeni bir ynteme gereksinim duyulmu ve yaplan almalar sonucu elektro cruf ynteminin adaptasyonu ile koruyucu gaz altnda zl elektrodlar kullanarak gerekletirilen yeni bir yntem gelitirilmitir. Bu yntem ile 15 mm. kalnla kadar olan paralar dik pozisyonda hzl ve emniyetli bir biimde kaynak yapmak mmkn olmutur. Kaynak teknolojisinde son yllarda olduka yaygnlaan bir yenilik te srtnme kaynadr. Bununla ilgili ilk patentler 1900'l yllarda alnm olmasna karn yntem ilk olarak 1959 ylnda Leningrad'da eitli iletmelerde ve baz makina bakm tesislerinde uygulanmaya balanmtr. Bugn srtnme kayna eitli endstri dallarnda ok geni bir imalat ktlesi tarafndan kullanlmaktadr. Son yllar ierisinde gelien yeni bir kaynak yntemi de, dner hareketli arklarla yaplan birletirmelerdir. Bu yntemde, paralar ok ksa bir sre ierisinde aln alna kaynak yaplabilmektedir. Yntemin srtnme kaynana ileride rakip olaca sanlmaktadr.

10

ekil 1.4.- Gemini uzay kapslnn vakum odasnda denenmesi; her ikisi de kaynak tekniinin uzay endstrisi uygulamalarnn rnekleridir.

Kat faz balants olarak bilinen difzyon kayna, son yllarda A.B.D'de ve Sovyetler Birlii'nde yaplan uzun aratrmalarn konusu olmutur. Difzyon kaynann kullanld balca iki nemli yer nkleer ve uzay endstrisidir.

11

Son yllarda ortaya kan ilgin gelimelerden en nemlisi, elektrod n ile kaynak metalini tavlamak ve eritmek fikri olmutur. Elektron n ile metal kaynan uygulayan W bunu ak bir ekilde ortaya koyan ilk aratrc Fransz Atom Enerjisi Komisyonundan Dr. J. A. Stor olmutur. Elektron n ite yaplan kaynan ilk pratik uygulamalar nkleer reaktr, roket ve uak yapm gibi, tekniin yeni alan alanlarnda kendini gstermitir. Burada kullanlan zel malzemelerin kayna, imdiye kadar allm yntemler ile tatmin edici bir ekilde yaplamadndan, elektron n uygulanm ve ok iyi sonular alnmtr. Elektron n ile kaynakta en byk dezavantaj, kaynak ileminin vakumda yaplmasdr (10-1 10-6 Torr). Dk vakumlu elektron n ile kaynak, ksa srede zellikle otomotiv endstrisinde uygulama alan bulmutur. nsanolunun uzayda daha fazla yol almas ve dier gezegenlerde bilimsel istasyonlar kurabilmesi iin ok gelimi birletirme yntemlerine gereksinimi vardr. phesiz elektron n ile kaynak, uzay boluunda kullanlacak yntemlerin banda gelir. Uzayda, bir uzay gemisinden enerji salayarak altrlmak zere dizayn edilen bir cihazla, yaklak 7 mm. kalnlnda titanyum ile alminyum ve dier metallerin kaynakla birletirilmesi Sovyet bayan kozmonot Svetlana Savitzkaya tarafndan gerekletirilmitir. Laser teknolojisinin hzl geliimi, laser nnn, metallerde ve plastik malzemelerde birok imalat sorununun zm iin olanaklar dourmutur. Laser, elektronik ve elektrik endstrisindeki ince tel veya levha kaynanda, ultrasonik kaynak yntemine bir rakip olarak ortaya kmtr. Son yllarda, kaynak teknii alannda nemli aratrma konularndan bir tanesi de kaynak ileminin otomasyonudur. Kaynak teknii, deiik kullanma alanlar nedeni ile amaca uygun birbirinden farkl kaynak yntemlerine ve bunun sonucu olarak da farkl otomasyon trlerine gerek duymaktadr. Kaynakta ekonomiklii salamann yannda, bir kalite ykselmesini de gerekletiren bu otomatlar, gelimelerini henz tamamlayamamlardr. Elektroniin hzl gelimesi ile desteklenerek, gelecek iin hedeflenen ama, gerek anlamda tam otomatik kaynak ilemini gerekletirebilecek robotlar gelitirmektir.

12

ekil 1.5.- Uzayda kaynak.

LKEMZDE KAYNAK TEKNOLOJSNN TARHES Trkiye'de ilk kaynak uygulamalarna stanbul Tersanelerinde balanmtr; daha sonra sras ile 1929'da Askeri Fabrikalarda, 1930'da Smerbank Hereke Fabrikasnda, 1931 'de Karayollarnda

13

Merkez Atlyesinde, 1933'de Eskiehir Hava ikmal Merkezinde ve 1934'de de Devlet Demir Yollar Eskiehir Fabrikasnda kaynak uygulamalarnn balad bilinmektedir. Trkiye'nin lk bilinen kaynaklar brahim PEKN ve ra Ziya ALTINIIK ustalardr. Trkiye'de kaynak konusunda ilk planl almaya 1937 ylnda Devlet Demiryollarnda balanmtr. Devlet Demiryollarnn Eskiehir Fabrikasnda, 1934 ylnda dank durumda bulunan birka kaynak cihaz daha sonralar 1937 ylnda kurulan zerk bir kaynak blmnde topland ve btn kaynaklar buraya baland. Bu i iin KNOCH adl bir Alman kaynak uzman getirildi ve mhendis Nvit OSMAYda kendisine yardmc tayin edildi. 1936 ylnn Austosunda gelen KNOCH, 1937 Austosunda geri dnnce, bu kuruluun bana Nvit Bey getirildi. Nvit OSMAY ayrca 1936/37 yllarnda Alman Devlet Demiryollarnn atlyelerinde ve Wrttemberg'deki Demiryol Kaynak Eitim EnstTs'nde kaynak mhendislii staj grd. 1947 ylna kadar Eskiehir Kaynak ube Amirlii yapm olan Nvit Bey'in Trkiye'de kaynak tekniine yapt hizmetler oktur; saysz kaynak yetitirmi ve ayrca Oks - asetilen ve Elektrik Ark Kaynaklar konusunda da iki ciltlik kitap yazmtr. Trkiye'de kaynan gelimesi 1950'li yllarn ortasndan itibaren olmutur. rnein; stanbul Teknik niversitesi eitim planna kayna 1951'de almtr. Makina Malzeme ve mal Usulleri EnstTs, endstriye ilk kaynak kurslarn 1955 ylnda amtr. Yine ayn EnstT 1956 ylnda Alman Kaynak Teknii Cemiyeti'nin esaslarna uygun Kaynak Mhendislii (Uzmanl) kursunu da 1958 ylnda yapmtr. Bugn Kaynak Teknolojisi dersleri tm niversitelerimizde Makina ve Metalrji Mhendislii retim planlarna girmi ve bu konuda ok sayda doktora ve lisansst almalar yaplmtr. 1989 ve 1990 yllarnda olmak zere MMO ve TV Stuttgart, mhendislere 480 saatlik Kaynak Uzman Mhendislii kurslar dzenlemi ve baarl olanlara Federal Almanya'da da geerli Kaynak Mhendislii diplomas vermitir. Ayrca lkemizde yllardr, gerek elektrod retimi yapan firmalar, eitli yksek eitim retim kurulular, SEGEM, eitli dzeylerde yaptklar kurslar ile Trk Kaynak Endstrisi'nde alanlarn gelimelerine yardmc olmaktadr. LKEMZDE KAYNAK TEKNOLOJSNN DURUMU lkemizde allm oksi - asetilen ve elektrik ark kaynak yntemlerinin kullanma alanlar byk bir gelime gstermektedir. Gemi yapm, elik konstrksiyon, basnl kablar ve byk makina konstrksiyonlarnda tozalt kaynann klasik tek tel le yaplan yntemi geni apta kullanlmasna karn, ift telle yaplan tandem, seri ve paralel yntemleri ile band elektrod uygulamas henz yoktur. Gazaltnda yaplan M A kayna, son on yl ierisinde, artan oranda endstrimizin eitli alanlarnda, rnein buhar kazanlar, gemi yapm, elik konstrksiyon vb., uygulama alanlar bulmaktadr. Soygaz atmosferi altnda yaplan TIG ve MIG yntemleri yksek alaml elik ve demir d malzemelerin kaynanda yaygn biimde kullanlmaktadr. Kimya endstrisi, petrokimya tesisleri, gda endstrisi bunlarn balca rnekleri arasndadr.

14

ekil 1.6.- LPG depolamasnda kullanlmak zere kaynak ile bir kresel tankn retimi. Laser ve elektron nlar ile kaynak Hava Kuvvetleri'nin yan sra zel sektr iletmelerinde de grlmektedir. rnein; Renault otomobil fabrikasnda elektron n ile kaynak yaplmaktadr. Plazma ile kesmenin kullanld birok endstri dal mevcuttur. Srtnme kayna matkap ular ve supap retiminde kullanlmaktadr. ift tabanl tencere retimi lkemizde uygulanan difzyon kaynana ait rnekler arasndadr. Nmerik kontroll ve programl oksijen ile kesme makinalar tersanelerimize girmitir. lkemizde kurulmakta olan uak endstrisi ister istemez, programl nokta kayna donanmlarn, laser ve elektron n ile kayna ve yaptrma tekniini daha da yaygnlatracaktr.

15

ekli 1.7.- lkemizde retilmi kaynak konstrksiyonu bir Francis trbini salyangozu. Kaynak dikilerinin muayene ve kontrol de zellikle 1970'li yllardan sonra geni apta uygulama alanna girmitir. Bu arada Trk Standartlar EnstTsnde kaynak standartlarnn karlmasna hz vermitir. zellikle d pazarlara alan lkemiz endstrisinde kalitenin temini iin, muayene ve kontroln ciddi olarak yaplmasnn nemi byktr. Bugn, lkemizde her tr rtl elektrod, tozalt ve gazalt kaynak telleri, zl teller, yumuak ve sert lehim tel ve alamlar, btn kaynak gazlar, elektrik ark kaynak makinalar, tozalt ve gazalt kaynak cihazlar, oksi - asetilen kaynak fleleri ve detandrleri, nokta kayna makinalar, oksijenle kesme ve lehimleme dekapanlar retilmekte ve eitli lkelere ihra edilmektedir.

16

2 BALICA ERTME KAYNAI YNTEMLER

Kaynak, birbirinin ayn veya erime aralklar birbirine yakn iki veya daha fazla metalik veya termoplastik paray s, basn veya her ikisini birden kullanarak ayn trden bir malzeme katarak veya katmadan birletirmektir. Lehimleme ise, esas malzeme erimeden gerekletirilen bir birletirme yntemidir. Metallerin lehimlenmesinde birletirilecek metalik paralarn arasndaki boluu doldurmak iin katlan lehim malzemesi, esas metalden daha dk bir scaklkta erir. Metal kayna yntemleri uygulanan enerjinin iddeti ve trne gre eritme kayna, basn kayna, souk basn kayna olmak zere snflandrlabildii gibi, ilemin amacna gre de birletirme ve doldurma kayna olmak zere iki grup altnda incelenebilir. Eritme kayna, metalik malzemeyi yalnz scakln etkisi ile yerel olarak ek kaynak metali ile birlikte eritip birletirmektir. Basn kayna, metalik malzemeyi ek kaynak metali kullanmadan ve stmadan yalnz basn altnda birletirmektir. Eritme kaynanda, kaynak scakl birletirilen malzemenin erime scaklndan daha yksektir; buna karn basn kaynanda metal erimeden kaynak gerekletirilir.

17

ekil 2.1.- Ek kaynak metali kullanarak veya kullanmadan gerekletirilen eritme kayna.

ekil 2.2.- Is uygulayarak gerekletirilen basn kayna. Birletirme kayna, iki veya daha fazla paray zlemez bir btn haline getirmektedir. Doldurma kayna ise, bir i parasnn hacmindeki eksiklii tamamlamak veya hacmini bytmek, ayrca korozif veya andrc etkilere kar korumak amacyla, zerine snrl olarak belirli zeliklere sahip malzeme ymaktr.

18

Kaynakl

konstrksiyonlar,

perin kullanarak veya

dkm

yntemi

ile gerekletirilen

konstrksiyonlara nazaran byk stnlkler gstermektedir. Kaynak ile birletirme, perin ile birletirmeye gre u stnlklere sahiptir: Kaynak, arlk ve iilikten tasarruf salar, Kaynak, perine gre daha iyi bir szdrmazlk temin eder, Kaynakl balantlarn mukavemeti, perini! birletirmelerden daha yksektir, Kaynak ile daha ucuz ve kolay konstrksiyonlar gerekletirilebilmektedir. Kaynak ile dkm ynteminin karlatrlmasnda ise u farklar gze arpar: Kaynakta model masraf yoktur, Kaynak tamiratta stnlk salar, Allm kuma dkm ynteminde 6 mm.'den ince paralarn eldesi zor olmasna karn, kaynakta 6 mm.'den ince paralarla yaplan konstrksiyonlar bir zorluk gstermez, Kaynak perinde olduu gibi, dkmde de arlktan tasarruf salar, Yalnz ok sayda yaplan retimler de, ekonomik adan dkm stnlk gsterir. Eritme kayna, stma enerjisinin trne ve kaynak blgesinin havann olumsuz etkilerinden korunma ekline gre, birbirlerinden farkllk gsteren eitli yntemler uygulanarak gerekletirilir. Gnmz endstrisinde en sk uygulanan eritme kayna yntemleri unlardr: Gaz eritme kaynanda, kaynak iin gerekli s, bir yanc gaz ve oksijenin oluturduu alev tarafndan salanr. almo veya fle diye adlandrlan bir yakcya, yanc gaz ve oksijen iki ayr hortum tarafndan iletilir; flete bu gazlar istenen oranda karr ve flecin bek ksmndan dar kar ve burada yanarak kaynak alevi oluturur. Kaynak alevi gerek i paras ve gerekse de ek kaynak metalini eritecek gtedir. Ek kaynak metali gerektiinde bir tel ubuk halinde kaynak blgesine kaynak tarafndan sokulur. Gnmzde, genellikle yanc gaz olarak asetilen kullanldndan bu ynteme oksl - asetilen kayna ad da verilir. Bu yntemde alevin zarf, kaynak blgesini havann olumsuz etkilerinden korur. Her tr metal ve alamn kaynak edilebildii bu yntem gerek yaval ve gerekse de yetimi personel gereksinimi nedeni ile bugn sadece tamir ilerinde uygulama alan bulmaktadr.

19

ekli 2.3.- Oksi-asetilen kaynak alevi ve alev trleri (ematik). Btn kaynak yntemlerinde ilemi gerekletirebilmek iin bir kaynak enerjisine, bu enerjiyi salayan ve kaynak blgesine tayan bir donanma, kaynak azn doldurmak iin bir ek kaynak metaline gereksinme vardr.

20

ekil 2.4.- Oksi-asetilen kaynak donanm.

ekil 2.5.- Oksi-asetilen kaynann uygulanmas

(a) Sol kaynak (b) Sa kaynak

Kaynan temel eleman diye isimlendirebileceimiz bu unsur elektrik ark kaynanda, ark, kaynak makinas ve kaynak elektrodu tarafndan salanmaktadr. Ayrca kaynaky korumak, kaynatlan paralar bir arada tutabilmek, kaynak pozisyonunu ayarlayabilmek ve alma koullarn kolaylatrabilmek iin bir takm yardmc ara ve gerelere gerek vardr.

21

Elektrik ark kaynanda kaynak iin gerekli s, elektrik ark tarafndan salanmaktadr. Kaynak azn doldurmak iin gerekli ek kaynak metalinin katlma biimi ve kaynak blgesinin havann olumsuz etkilerinden korunma biimine gre ok eitli ark kaynak yntemleri gelitirilmitir. Gnmzde en yaygn kullanlan eritme kayna yntemleri elektrik ark kayna yntemleridir. rtl elektrod ile elektrik ark kaynanda ark, i paras ve eriyen elektrod arasnda yanar ve bu ekilde eriyen elektrod ayn zamanda kaynak metali haline geer. Elektrod rts de ayn anda yanarak erir. Bu esnada aa kan gaz ark blgesini korur ve oluan crufta kaynak dikiini rterek kaynak blgesinin korunmasn salar.

ekil 2.6.- rtl elektrod ile ark kaynanda kaynak blgesi. Ayrca elektrod rtsne katlan alam elementleri yardm ile kaynak dikiini alamlandrarak, istenen zeliklerde kaynak balants elde edilebilmektedir. rtl elektrod ile elektrik ark kayna, ark kaynak yntemleri iinde en basit, en popler ve en niversal zelie sahip olan yntemdir. Bu yntem uygulamada, demir esasl veya demir d metal ve alamlarnn kaynanda 1,2 mm.'den daha kaln paralara, her kaynak pozisyonunda uygulanabilmektedir.

ekil 2.7.- rtl elektrod ile elektrik ark kaynak donanm blok emas.

22

Kaynak iin gerekli koullardaki elektrik akm, bu i iin gelitirilmi bir kaynak akm reteci tarafndan salanr; akm kablolar yardm ile i paras ve elektrod pensesine iletilir. Kaynak elektrodu penseye takar ve i parasna deydirerek ark oluturur. Arkn balatlmas, yanmas, boyunun ayar, sndrlmesi, kaynak hz ve eriyen elektrod metalinin kaynak azn doldurmas iin gerekli maniplasyonlar tamamen kaynak tarafndan yaplr; bu yntemde kaynan kalitesine kaynaknn el melekesinin etkisi ok nemlidir. Kaynak sonras diki zerinde oluan cruf gene kaynak tarafndan temizlenir. rtl elektrod kullanlarak el ile yaplan elektrik ark kaynanda teknik donanm kadar kaynaknn bilgisi ve el becerisi de byk bir nem tamaktadr. Kaynak ilemini hzlandrmak, kaynaknn dikiin kalitesine etkisini ortadan kaldrabilmek konusunda almalar sonucunda iki ayr yoldan gidilerek, bugn tozalt ve gazalt diye adlandrdmz kaynak yntemleri gelitirilmitir. Tozalt kaynak yntemi, ilk defa 1933 ylnda, A.B.D.'de bulunmu ve 1937 ylndan itibaren de Avrupa'da uygulanmaya balanmtr. Bu kaynak ynteminde ark, bir mekanizma tarafndan otomatik olarak kaynak blgesine gnderilen plak tel ile i paras arasnda oluur ve bir kanaldan devaml olarak zerine gelen, zel bir toz altnda yanar. Ark, bir toz rts altnda kaldndan etrafa nm yapmaz ve bu ekilde ark enerjisinin byk bir ksm (yaklak % 64') dorudan doruya kaynak iin sarf edilmi olur ve toz rts kaynak banyosunu atmosferin olumsuz etkilerinden korur. Tozalt kaynak ynteminde, tel elektroda, u ksmna yakn bir yerden ve zel bir bakr kontakt tarafndan akm verildiinden, ok yksek akm iddetlerine kmak mmkndr. Bu bakmdan, tozalt kaynak yntemi ok gl bir kaynak yntemidir ve bir paso ile takriben 85 ve iki paso ile 180 mm.'ye kadar kaynak yapabilme olana salar. Akm iddetinin ykseklii byk bir kaynak banyosu oluturur ve tahmin edilmeyecek derecede derin bir nfuziyet salar.

23

ekil 2.8.- Tozalt kaynak ynteminde kaynak blgesi. Bu nemli avantajlara sahip tozalt kaynak tekniinin de baz dezavantajlar vardr ki, bunlar uygulama alann snrlandrmaktadrlar: bu yntem ince saclar, iin elverili deildir; el ile kullanlmak zere gelitirilmi donanm iyi sonu vermemitir; bu bakmdan otomatik kullanm gerekli olduundan parann ekli, ilerletme tertibatnn yrngesine uygun olmaldr. Tozalt kaynak teknii, ancak yatay kaynak dikileri iin uygundur, her ne kadar bugn zel bir tertibatla dik ve korni kayna yapabilme olana elde edilmi ise de, tavan kaynaklarn bu yntem ile birletirebilirle olana yoktur; boru kaynanda ancak boru dndrld takdirde bu yntemle kaynak yapmak mmkn olmaktadr ve ksa dikiler halinde makinann ayarlanmas iin kaybedilen zaman gz nne alndnda, sonu ekonomik olmaktadr. Tozalt kaynak yntemi ile sadece eliklerin kaynatlabilmesi; aratrclar, dier endstriyel metal ve alamlarn kayna iin de otomatik bir yntem gelitirmeye zorlamtr.

24

ekil 2.S.- Tozalt kaynak donanm blok emas. Tungsten Inert Gas kelimelerinin ilk harflerinden olumu TIG kelimesi ile adlandrlan bir yntemde kaynak iin gerekli s enerjisi bir Tungsten elektrod ve i paras arasnda oluturulan ark tarafndan salanmakta ve kaynak blgesi de elektrodu evreleyen bir lleden gnderilen, bir asal gaz (Helium veya Argon) tarafndan korunmaktadr.

ekil 2,10.- TIG kaynak ynteminde kaynak blgesi.

Kaynak iin ek kaynak metali, gerektiinde, oksi - asetilen ynteminde olduu gibi, tel halinde kaynak tarafndan kaynak blgesine sokulur. Koruyucu gaz olarak bir soy gaz kullanlmas sonucunda, kaynak esnasnda sv metal havann olumsuz etkilerinden ok iyi bir derecede korunur ve bu bakmdan, bu yntem zellikle havann

25

oksijeninden iddetle etkilenen hafif metal alamlar ve paslanmaz elikler iin ok yaygn olarak kullanlmaktadr. Koruyucu gaz olarak Avrupa'da ve lkemizde en fazla Argon, A.B.D.'terinde se Helium, Helium - Argon karmlar kullanlmaktadr.

ekil 2.11.- TIG kaynak donanm blok emas. TIG kaynak yntemi ok geni bir uygulama alanna sahiptir, demir esasl alamlarn kaynanda ve endstride karlaan demir d metal ve alamlarn ok byk bir ksmnn kaynatlmasnda baar ile kullanlabilmekte ve btn kaynak pozisyonlarnda salkl sonular alnabilmektedir. Bu yntem ince levhalarn kaynanda ok baarl sonular vermesinin yan sra kaln paralara da kolayca uygulanabilmektedir. Bu yntemde kaynak sresince kaynak kaynak banyosunu ok iyi bir biimde grebilmekte, dolays ile de kontrol altnda tutabilmektedir; banyo zerinde cruf olmay da dikite cruf kalma tehlikesini ortadan kaldrmaktadr. nceleri sadece doru akm ile kullanlan bu yntem, yksek frekans stabilizasyon sisteminin gelitirilmesi ile alternatif akm ile de uygulanabilir hale gelmitir Yaplan aratrmalar sonucu, ilk defa ABD'de alminyum ve alamlarnn sonra da sras ile yksek alaml eliklerin, bakr ve alamlarnn, karbonlu eliklerin kaynanda uygulanm olan MIG (Metal Inert Gas) kaynak ynteminde de ark, helium veya argon gibi asal bir gaz atmosferi altnda yanar; bu yntemin TIG ynteminden fark, arkn i paras ve kaynak metali gereksinimini karlayan bir elektrod arasnda oluturulmasdr.

26

ekil 2.12.- MIG kaynak ynteminde ark blgesi. Eriyen elektrod ile gazalt kayna ok geni bir uygulama alanna sahiptir, ok ince levhalar hari, her kalnlktaki demir esasl ve demir d metal ve alamlarn kaynanda kullanlabilmektedir. Bu yntemin uygulanmas ok basittir, operatr hibir zorlukla karlamaz; toprak kablosunu i parasna balayp, torun ucundaki tel elektrodu kaynak azna dedirmek kfi gelmektedir, zira sistem uygun ark boyunu, kendisi otomatik olarak sabit tutmaktadr. Uygulama kolayl nedeni ile btn demir d metal ve alamlarnn kaynanda ok popler ve aranlan bir yntem haline gelen MIG ynteminin sade karbonlu ve az alaml elikler iin uygulama alan bulamamasna asal gazn pahall neden olmutur. Bilindii gibi sade karbonlu ve az alaml eliklerin rtl elektrod ile kaynanda ark blgesi, rtnn yanmas veya ayrmas sonucu ortaya kan CO2 tarafndan havann olumsuz etkilerinden korunmaktadr; bu olaydan hareket edilerek CO2'nin koruyucu gaz olarak kullanld ilk denemeler iyi sonu vermemi, ok fazla srama ve dikite ar porozite ile karlalmtr. Aratrmalar bunun nedeninin CO2'nin safiyetsizlii ve ierdii rutubet olduunu ortaya koymutur.

27

ekil 2.13.- MIG kaynak donanm blok emas. 1950'li yllarn balarnda zellikle otomobil endstrisinde, tam otomatik olarak alan, yksek erime gl, ok hzl sadece yatay pozisyonda alabilen, CO2 koruyucu gazl kaynak makinalar kullanlmaya balanmtr; bu yntemde grlen sadece yatay pozisyonda alabilme olana ve fazla miktarda srama aratrmaclar bu dorultuda almalara yneltmitir. CO2 gibi aktif bir koruyucu gazaltnda yaplan bu kaynak yntemine Metal Active Gas kelimelerinin ba harflerinden yararlanlarak MAG ad verilmitir. Son yllarda gelitirilen, darbeli akm ynteminde, kaynak akm, ayarlanan frekansta bir alt ve bir st deer arasnda deitirilerek i parasna aktarlan s girdisi minimumda tutularak, zellikle ince paralarda arplma azaltlmtr. Endstrilemi lkelerde gnmzn en popler yar otomatik kaynak yntemlerinden birisi olan MIG - MAG yntemi son yllarda lkemizde de hzla yaylmaktadr. zellikle paslanmaz eliklerin kesilmesinde yaygn biimde kullanlan plazma ark, temel olarak TIG kaynak ynteminin bir uzants olup, bu yntemde TIG kaynann konik eklindeki ark eitli dzenlemelerle bzlerek ince silindirik hale getirilmitir. Bir plazma ark fleci, ucunda kk bir delii bulunan meme ile bu memenin merkezindeki tungsten bir elektroddan olumutur. Plazma gaz, bu i e gemi dairesel meme ile elektrod arasndan geerek delikten dar kar. Elektrod ile meme (transfer olmam ark) veya i paras (transfer olmu ark) arasnda ark stunu meydana geldikten sonra, basnl plazma jetinin oluturulmas iin iyonize olan gaz delikten dar pskrtlr. Meme ok iyi soutulduundan ark ie doru bzlr, bylece ark stununun scakl 10000-20000K arasnda bir dereceye ykselir. Plazma ark ile kaynak, kesme, rendeleme, oyuk ama, doldurma ve hatta tavlama ilemleri yaplabilir. zellikle oksi - asetilen yntemi ile kesilemeyen seramikler, alminyum, bakr ve alamlar, paslanmaz elikler rahatlkla plazma ark ile kesilebilir malzemelerdir. Plazma ark le metallerin su altnda kesilmesi de rahatlkla gerekletirilmektedir.

28

ekil 2.14.- Plazma arknn oluumu

a. b. c. Transfer olmam ark {Endirekt ark) Transfer olmu ark (Direkt ark) Her iki arkn birletirilerek uygulanmas.

Elektron n kayna, elektronlarn yksek vakum altnda hzlandrlmalar sonucu kazandklar kinetik enerji kullanlarak gerekletirilen bir kaynak yntemidir. Elektronlar, metal yzeyine arptklar zaman enerjilerinin byk bir ksm sya dntnden metal erir. Bu nedenle, elektron n kayna uygun biimde odaklanm ve erime salayacak kadar enerji kazandrlm (hzlandrlm) elektron nnn metale arparak, durmaya zorlanmas prensibine dayanr. Gnmzde, refrakter ve nadir metallerin, yksek scaklk ve korozyona dayankl alamlarn ve eliklerin kaynanda bu yntemin kullanlmasnda byk deneyim kazanlmtr. Bugn elektron n cihazlar byk metal ktklerden, elektronik mikro devrelere kadar tm elemanlarn kaynanda rahatlkla kullanlmaktadr. Yntem zellikle nkleer, havaclk, fze ve otomotiv endstrilerinde yaygn ve avantajl ekillerde kullanlmaktadr. Ancak tek ve byk dezavantaj vakum kamaras gerektirmesidir.

29

ekil 2.15.- Elektron n kaynak donanmnn semas. Light Amplification by Stimulated Emission of Radiation kelimelerinin ba harflerinden oluturulan LASER n ile kaynak, kesme ve ileme; konsantre edilmi enerji nlarnn (elektron n, plazma jet v.s.) kullanlma tekniklerinden bir tanesidir. Allm kaynak yntemlerinin kullanlamad durumlar iin gelitirilmi bir kaynak yntemidir. Aslnda bir eritme kaynak yntemi olan Laser Kayna'nda g younluu, malzeme kuvvette buharlamadan eriyecek ekilde ayarlanmaldr. Laser'n birok elde edili tr vardr; kaynak ve kesme iin Kat Hal Laser' ve Gaz Laser'lar kullanlmaktadr. Laser, gnmzde elektronik, saat, hassas cihaz ve tp endstrisi dallarnda yaygn olarak kullanlmakta olup gelien otomasyon teknikleri sayesinde de otomotiv endstrisinde de uygulama alanna girmitir. Elektro - cruf kayna, kaln paralarn dik pozisyonda birletirilmesinde uygulama alan bulmu gl bir kaynak yntemidir. Bu yntemde, elektrod olarak aynen tozalt ve MIG - MAG yntemlerinde kullanlanlara benzer trde tel elektrodlar kaynak banyosu zerindeki sv crufa dalar ve erir; gerekli scaklk ykselmesi crufun elektrik akmna gsterdii diren nedeni ile oluur

30

ekil 2.16.- Elektro-cruf kaynak ynteminde kaynak blgesi.

ekil 2.17.- Elektro-cruf kaynak donanm blok emas.

Cruf oluturmak iin rtl elektrodun rtsnde cruf oluturucu maddeler olarak tanmlanan mineral tozlar kullanlr. lem srasnda malzeme geniliine bal olarak birden fazla tel kullanlabilir. Elektro - cruf yntemi, 20 mm.'den kaln paralarn dik kaynanda tek veya ok pasolu olarak

31

uygulanabilmektedir. zellikle gemi yapm, byk basnl kaplar ve byk makina gvdelerinin yapmnda uygulama alan bulmutur. Gnmz endstrisinde olduka geni uygulama alan bulmu olan bu eritme kayna yntemlerinin iin gereine gre eitli varyasyonlar da gelitirilmitir. Btn bunlarda ama, emniyetli ve ekonomik kaynakt balantlar gerekletirebilmektir.

32

33

3 ELEKTRK BLGS
Elektrik ark kayna, gnmz endstrisinde en geni apta kullanlan kaynak yntemidir. Kaynak ileminde dorudan ebekeden ekilen akm ile kaynak yapmak teknik olarak mmkn deildir. Elektrik ark kaynanda ark oluturabilmek iin kullanlan kaynak akm, belirli koullara sahip olmak zorundadr ve bu bakmdan zel kaynak akm retelerine gerek vardr.

ekil 3.1.- Elektriin k ve s biiminde alglanan etkileri.

Kaynaknn bu makinalar altrabilmei, ayarlarn yapabilmesi iin yeterli elektrik bilgisine sahip olmas gereklidir. Fizikiler elektrii bir atomun iinde bulunan elektronlarn yer deitirmesiyle oluan ynl bir hareketin dourduu sonutur diye tanmlarlar. Elektrik akmn basit olarak tanmlamak ok zordur. Elektrik akm grlmez veya dorudan fark edilemez ancak etkileri ile kendini belli eder; bu etkileri ana grupta toplamak mmkndr. Isl Etki Elektrik enerjisi s enerjisine kolaylkla dnebilmektedir. Bilindii gibi snan cisimler nm yayarlar ve bu nmn iddeti de snma derecesi ile artar. Manyetik Etki Elektrik akm herhangi bir iletkenden geerken, bu iletkenin evresinde manyetik etkilerin

34

grld, bir manyetik alan oluturur. Manyetik alanda bir elektrik akm gibi grlmez; manyetik alan yalnz etkileri ile kendin! gsterir.

ekil 3.2.- letkenin evresinde manyetik alan oluumu

Manyetik alan bir kuvvet ortaya kard gibi bir elektriksel etki de oluturur ve bu mknatslanmaya ve elektrik motorlarnn almasna olanak salar.

35

Sakil 3.3.- Elektriin manyetik etkisi ve motorlara uygulanmas. Kimyasal Etki Elektrik enerjisi akmlatrler halinde olduu gibi kimyasal enerjiye dntrlp saklanabilir, piller halinde de direkt olarak kimyasal enerjinin dnmnden ortaya kabilmektedir. Elektriin etkilerini bu ekilde grdkten sonra elektrik ile ilgili baz kavramlar tanmlayalm: Elektrik Akm iddeti Akm iddeti, bir iletkenden akan elektrik debisi olarak dnlebilir ve bu ekilde saniyede iletkenden geen elektrik miktar olarak tanmlanr. Birimi Amper'dir ve simge olarak l harfi ile gsterilir. Amper says ne kadar byrse, eit koullarda, o oranda da elektrik akmnn etkisi artar. Fizikte Amper u biimde tanmlanr: Gm nitrat eriyikli bir elektroliz kabnda 1 saniyede 1,118 miligram gm ayran akm iddeti 1 Amperdir. SI birim sisteminde, TS1308 (Ocak 1987), Amper'i u ekilde tanmlamaktadr. "Amper, bolukta birbirinden 1 metre uzaklkta yerletirilmi sonsuz uzunluka, ihmal edilebilir dairesel kesitte paralel iki doru iletkenden geen, bu iki iletken arasnda metre bana 2 x 10 Newton'luk kuvvet oluturan sabit bir akmdr." Bir elektrik devresinde yn ve iddeti zamana gre deimeyen akma doru akm, yn ve iddeti zamanla periyodik olarak deien akma ise alternatif akm denir. rnein; bir pilin, akmlatrn ve bir kaynak jeneratrnn, kaynak redresrnn verdii akm doru akmdr; ehir elektrik ebekesi ve bir kaynak trafosunun verdii akm ise alternatif akmdr. lkemizde ebekelerdeki alternatif akm saniyede 50 kez yn deitirmektedir, bu deer alternatif akmn frekans olarak tanmlanr ve 50 Hertz olarak belirtilir. Gerilim Bir elektrik devresinde herhangi iki nokta arasnda akmn geebilmesi iin bu noktalar arasnda bir elektriksel seviye farknn, yani potansiyel farknn bulunmas gereklidir, bu olay bir su devresine de benzetebiliriz.
7

ekil 3.4.- Elektrik geriliminin su devresi benzeimi ile aklanmas. ekil 3,4'de ki su devresinde, suyun a kabndan b kabna akmasna neden bu kaplarda bulunan

36

sularn arasndaki ha-hb= h seviye farkdr. P pompas b kabndaki suyu a kabna pompalayarak iki kap arasndaki h seviye farkn sabit tutar; ayn olay bir elektrik devresinde de dnlebilir; ekil 3.5'de grlen T tketicisinin a ve b noktalar arasndaki potansiyel farkn retici sabit tutmaktadr. Bir elektrik devresinde herhangi bir noktann potansiyeli, o nokta ile toprak arasndaki potansiyel fark ile belirtilir ve birimi Volttur, ksaca V harfi ile gsterilir; genelde gerilim V harfi ile belirtilir.

ekil 3.5.- Bir elektrik devresinde gerilimin aklanmas. uab=va-vb Burada; Va Vb Vab : a - b noktalan arasndaki potansiyel fark (gerilim), : a noktasndaki potansiyel, : b noktasndaki potansiyel,

Volt (gerilim) deerinin bymesi, eit koullarda ve o oranda akm devresinden akan akmn ve dolays ile de akm iddetinin artmas ile de mmkndr. Diren Herhangi bir iletkenin iinden akm geerken bir zorlukla karlar, bunu yenebilmek ve akmn srekli olarak gemesini salamak iin bir gerilime gerek vardr. Bu zorluun iddeti iletken malzemesinin trne, kesitine ve scaklna bal olarak deiir; bir iletkenin iinden geen akma kar gsterdii zorlua elektrik direnci denir, R harfi ile gsterilir ve bunun deeri de R=U/I olarak tanmlanr. Elektrik direncinin birimi Ohm'dur () ve fizikte 1 Ohm: 106,3 cm. uzunluunda ve 14,4521 gr. arlnda Hg stununun O 'C'dek elektrik direnci olarak tanmlanr. TS 1308 (Ocak 1987) ise elektrik direncini yle tanmlamaktadr: "letken iinde elektromotor kuvvet bulunmamas durumunda elektrik potansiyel farknn akm iddetine blnmesidir." Metaller dk bir elektriksel dirence sahiptir ve iyi bir elektrik iletkenidirler. Bu zelik, zellikle bakrda en fazla kendini gsterir, dolays ile de elektrik akmn iletmek iin bakr kablolardan yararlanlr. Elektriin gemesine byk zorluk gsteren malzemelere de yaltkan denir. Porselen, seramik, dokuma, lastik, plastik ve metal olmayan malzemeler yksek bir elektrik direncine sahip olduklarndan, elektrii kt iletirler; bu bakmdan uygulamada yaltkan olarak bunlardan yararlanlr.

37

Bu byklk arasnda u temel bant vardr; U = I .R l = U/ R R = U/I G G birim zamanda yaplan i olarak tanmlanr. Elektrikte g gerilim fark U ite birim zamanda devreyi dolaan akm iddetinin arpm olarak ifade edilir. P = U.I Gcn birimi Watt'tr, bu birim olduka kk bir g deeri belirttii iin uygulamada bunun 1000 kat olan kilowatt kullanlr. 1 W = 1 V.A KAYNAK KABLOLARININ KEST HESABI Uygulamada kaynak kablo kesitlerinin hesaplanmasnda u ampirik forml kullanlr;

K L I U a

: Uygun kablonun kesiti (mm2), : Pense (elektrod) veya topraklama kablosunun boyu (m), : Kaynak akm iddeti (A), : Kaynak devresinde msaade edilen gerilim kayb (V), : Kablo malzemesi ile ilgili bir katsay. a = 60 a = 30 a = 15 a= 8

(Bu deerin 2Vu amamas gereklidir). Bakr iin Alminyum iin inko iin Demir iin

rnek: 160 A ile yaplan bir kaynak ileminde Kablo uzunluu 15 m. olduuna gre uygun bakr kablonun kesiti ne olmaldr?

38

Tablo 3.1.- Kaynak akm iddeti ve kaynak kablosu uzunluuna gre bakr kablo kesitleri.

Kaynak Akm iddeti (A) 50 100 150 200 250 300 1 2 2 3 3 5 7 1 2 3 3 5 7 9 2 3 3 5 7 9 1 2 3 5 7 9 1 1 3 3 5 9 1 1 1 Kaynak kablosu Uzunluu (m)

39

4 KAYNAK ARKI
Bir kaynak akm retecinin A ve B ular ekilde grld biimde iletken kablolar yardm ile biri i parasna dieri de elektroda balandnda, elektrod i parasna demedii zaman aradaki hava boluunun direncinin yksek olmasndan devrede akm hareket etmez, bu halde devre ak'tr denir.

ekil 4.1.- Kaynak devresi ak Elektrod i parasna dokunduu zaman devre kapanr ve devrede akm hareket eder, bu akmn hareketi devrede bir scaklk ykselmesine neden olur. Bu scaklk ykselmesi direncin en yksek olduu noktada, en yksek deerine eriir; burada bu nokta elektrodun i parasna dedii yerdir. Bu durumda deme ideal olmadndan elektrik akmnn direnci yksektir ve bu neden ile deme noktas kzarmaya balar ve burada ortaya kan iyonizasyon ve metal buharlar nedeni ile hava iletken hale gelir.

40

ekil 4.2.- Kaynak devresi kapal.

Bu esnada eer elektrod birka milimetre geri ekilirse akm iletken hale gelmi hava iinde akmaya devam eder ve dardan bakldnda elektrodun ucu ile i paras arasnda gz kamatran parlak kl ark grlr.

ekil 4.3.- Kaynak devresinde ark oluumu Oluan arkn gc belli bir elektrod tr iin akm iddeti ile orantl artar; bu da bize kaynakta erime gcnn arkn iddeti ile orantl olduunu gstermektedir. Modern fizie gre ark, kzgn bir katottan yaylan elektronlarn, yksek bir hzla anodu bombardman etmesi sonucunda olumaktadr. Bu bombardman, ntr molekllerin, iyonize olmasna neden olduundan, kuvvetli bir scaklk ykselmesi ortaya kar ve bylece elektrik enerjisi s enerjisine dnr. Son yaplan aratrmalara gre arktaki toplam enerjinin % 85'i s, % 15'i de k enerjisine dnmektedir. Uygulamada kullanlan kaynak arknn gc 0.3 ile 160 kW; s edeeri ise 70 ile 40.000 cal/s arasnda deimektedir. Arkn oluturduu ark huzmesinin sl enerjisi, katodik leke (negatif elektrodun

41

ucundaki kzgn noktaya katodik leke denir) ve anodik krater (pozitif elektrodun ucundaki krater eklindeki oyuk) arasnda dalr. Tablo 4,1.- Arkn anodik krater ve katodik lekelerindeki scaklklar (Optik pirometre ile llmtr).

Anodi Elektrod Malzemesi sferi Ark Atmo rin Scak l C (ta) Hava Karbon Azot Hava Bakr Alminyum Tungsten Azot Hava Hava Hava Nikel Azot 3900 2300 2150 2150 3100 3950 21BO 2180 C k Krate in ik

Katod

Leken Scakl

(tk) 3200 2100 1900 1900 3100 2700 2100 2100

Elektrik ark kaynanda genellikle elektrod negatif (katod), i paras pozitif (anod) kutbu oluturur. Bu durumda elektrodun erimesi ve ark stunu boyunca damlacklar halinde hareket ederek i parasna gemesi katodik leke tarafndan retilen s ile i parasnn snmas ise anodik krater tarafndan salanr. alma esnasnda etrafa yaylan ve kaynak ilemi iin kullanlan s ile ark huzmesi tarafndan retilen s denge halindedir.

42

ekil 4.4.- ki karbon elektrod arasnda oluturulan arkn grn

ekil 4.5.- Elektrik ark kaynanda enerji bilanosu. Arktan Yaylan Inlar Yaplan aratrmalara gre ark enerjisinin yaklak % 15'i n halinde etrafa yaylmaktadr. Bir kaynak arkndan yaylan nlar unlardr: Parlak (grnen) nlar Ultraviyole nlar Enfraruj nlar

43

Tablo 4.2.- eitli tr rtl elektronlarn ark stunlarndaki ortalama scaklk.

Elektrod ap (mm) Elektrod tr (DIN 1913) RR6 R3 AR 11 AR 11 AS RR (B) 8 B 10 0 5.0 Ortalama ark scakl K 560 580 0 583 565 564 554 545 584 570 0 556 568 559 545 540 580 577 568 566 559 556 548 3.25 4.0

0 0 0 Arktan evreye yaylan enerjinin % 10'u ultraviyole, % 30'u parlak, % 60' da enfraruj nlar halindedir. Parlak nlar grnen nlardr, gzleri kamatrr, retina ve gz sinirlerinin yorulmasna neden olur; bu bakmdan gzlerin bu nlara kar muhakkak korunmas gereklidir. Uygulamada bu koruma maske camlan ile yeterli bir derecede salanabilmektedir. Kaynak, kaynak yntemine ve arkn iddetine gre deiik koyulukta maske camian kullanarak gzlerini parlak nlardan korur. Elektrik ark kaynanda, arktan yaylan nlarn en tehlikelisi, insan gznn grme alan dnda olan ultraviyole ve enfraruj (mor tesi ve krmz ncesi) nlardr. Bu nlar kaynaknn derisinin korunmam ksmlarnda yanklar ve tahriler oluturur fakat bunlarn en tehlikeli etkileri gzleredir. Ultraviyole nlar gzlerde yanma yapar; sanki gze kum kam gibi saatlerce armasna neden olur; bu durumdaki gzler zel asit borikli solsyonlar ile ykanarak tedavi edilir. Gzler iin en tehlikeli olan enfraruj nlandr; gz irisinin, merceinin ve retinasnn tahribine neden olur. Bu konuda en sk karlalan rahatszlk gz merceinin saydamln kaybetmesi olan katarakttr ve ancak ameliyat ile ksmen tedavi edilebilir. Bu nlara ar maruz kalma retinann tahribatna yol aar ki bu da tedavisi olanaksz bir krle neden olur. Ayrca enfraruj nlar kaynaklarda fiziksel bir gerginlie de neden olur. Bu nlarn etkileri, korunma areleri ileride i emniyeti ve salk blmnde etraflca aklanacaktr. ARK FLEMES, NEDENLER VE GDERLMES Bir telden elektrik akm getii zaman etrafnda manyetik bir kuvvet alan oluur ve kuvvet hatlar da iletken uzaklatka seyrelir. Bir elektrik ark da hareket halinde bulunan bir iletkendir ve dolays ile arkn etrafnda da bir manyetik alan oluur. te bu alan, kaynak annda, arkta bir oynama

44

meydana getirir ve bu olaya da kaynaklkta ark flemesi ad verilir.

ekil 4.6.- Elektrodan ve i parasnn etrafnda oluan manyetik alan. Ark flemesi yalnz doru akmla yaplan kaynakta ortaya kar; alternatif akm kaynanda pratik olarak ark flemesi yoktur. Manyetik alan ferromanyetik malzemelerde ok kuvvetli olutuundan zellikle eliin kaynanda ark flemesi daha fazla kendini gsterir. Ark flemesi olayna neden olan balca etmenleri yle sralayabiliriz; Paralel ki letkendeki Akm Yn Yan yana paralel duran iki iletkenden akm getii zaman, akm yn ayn olursa oluan kuvvet alanlar birleir; akm yn ters olursa ayrlr. Kaynakta zellikle bu ikinci durum oluur; zira elektrik akm, kaynak makinasnn pozitif kutbundan toprak kablosu ile paraya, oradan da ark, elektrod ve kaynak kablosuyla tekrar kaynak makinasnn negatif kutbuna dner. Akm Geen Bir letkenin Eimi Akm geen bir iletkenin eik olmas halinde, kuvvet hatlar arkn ynn deitirir; elektrod u n eik tutulmas ile ark ynnn nasl deitii, yani nasl sapt ekil 4.7'de grlmektedir.

45

ekli 4.7.- Elektrodun eik tutulmasyla arkn yn deitirmesi. Paradaki Akm Yn Arkn yn deitirmesine etkiyen nemli etmenlerden bir tanesi de kaynak yaplan paradaki akmn yndr. Bu konuda kaynak makinasnn pozitif kutbunun (kablosunun) paraya baland yerin pozisyonu arkn sapma ynn belirler.

ekil 4.8.- Kaynak yaplan paradaki akm ynnden ark flemesine etkisi. Manyetik letkenlerin Etkisi Demir, manyetik kuvvet izgilerini havadan ok daha iyi iletir. Bir parada kaynaa balarken, uta kuvvet izgileri daha sktr, parann ortasna doru seyrekleir. Parann ortasnda izgiler, normal bir dalm gsterir; parann sonunda ise izgiler, yine paraya doru seyrek ve son uta sktr. Bu olaylar arkn, kaynatlan parann banda, ortasnda ve sonunda eitli ynlerde flemesine neden olur.

ekil 4.9.- Byk bir elik ktlenin bulunduu yne ark flemesi.

46

ekil 4.10.- Kaynak azlarnn ierisinde yaplm olan dikie doru ark flemesi.

ekil 4.11.- Parann muhtelif noktalarnda arkn ve kuvvet izgilerinin durumu. Birden Fazla Kaynaknn Ayn Para zerinde Beraber almas Durumu Birok kaynaknn ayn para zerinde birbirine yakn olarak almas da, arklarn yn deitirmesine neden olur. Birbirine paralel iletkenlerden ayn ynde akmn gemesi durumunda, oluan kuvvet alanlar birleir, akm yn ters olursa kuvvet alanlar ayrlr. Birden fazla kaynaknn ayn para zerinde birbirlerine yakn almas halinde, arklar birbirlerine doru ynelir.

ekil 4.12.- Ayn para zerinde iki kaynaknn beraber almas halinde arkn fleme ynleri. Hava Akmnn Etkisi Kaynak esnasnda arkn yn deitirmesine hava akmnn da etkisi vardr. Kaynak yaparken srekli olarak bir hava akm oluur, arkn scakl ile snan hava yukarya doru kar ve bunun yerini aadan gelen souk hava alr. Bu olayn arkn flemesine neden olmas ok az rastlanan bir durumdur. Uygulamada, ark flemesine yukarda aklanm olan eitli nedenler beraberce, eitli iddetlerde etkiyerek neden olmaktadrlar. Ark flemesinin nlenme Yollar Ark flemesi istenmeyen bir olaydr; zira bu fleme hatasz kaynak yapma olasln kstlar. Kaynak crufun akna hakim olamaz ve sonuta cruf kalnts eren yetersiz bir birleme, hatal diki formu, nufuziyeti az balantlar elde edilir. Kaynak srasnda bir takm nlemler yardm ile arkn flemesi nlenebilir. Bu konuda uygulamada alman nlemler unlardr: Elektroda Uygun Bir Eimin Verilmesi

47

Ark flemesinin zararsz bir hale sokulmas iin bavurulacak ilk nlem elektroda uygun bir eim vermektedir. Bylece, manyetik kuvvet izgilerinin etkisiyle arka istenen ynde fleme verilebilmektedir.

ekli 4.13.- Kaynak yaparken elektroda verilecek eim. lk Pasonun Adm Yntemiyle Kaynak Yaplmas Arkn belirli blgelerde ve bilinen ynlerde flenmesinden yaralanarak, ilk paso; belli bir sra ile adm adm kaynak yaplr. Adm yntemi ile kaynak yaplan bir dikiteki, kaynak sras ekil 4.14'de grlmektedir.

ekil 4.14.- Kaynak dikilerinde adm ynteminin uygulan. ekil 4,15'de bir (V) aln dikiinin adm yntemi ile kaynanda, arkn fleme ynleri grlmektedir. Yeni dikiin kenarnda ark paraya doru flenir (a), belirli bir blm bu ekilde kaynak yapldktan sonra, fleme ters yne dnr (b). Burada kaynak yaplmayan iki para arasndaki hava aralnn, manyetik kuvvet alan zerine etkisi, parann balang ve sonu noktalarndaki etkinin ayndr, iki para arasndaki aralk bydke, manyetik alan kuvvetleneceinden arkn fleme iddeti artar; dolays ile ilk adm ekildikten sonra, ikinci adm ve daha sonra da dier admlar ekilir (c ve d). Her admn uzunluu yaklak 100 mm. olmaldr; admn boyu daha da uzun olursa (e), kuvvet hatlarnn etkisi ile arkn fleme yn deiir (f), adm ynteminde de elektroda belirli ynlerde eim vererek flemenin yn uygun biime dntrlebilir.

48

ekil 4.15.- Bir (V) aln birletirilmesinin adm yntem) ile kaynatlmasnda arkn fleme ynleri.

Yeri Deiebilen Bir Kutup Balantsnn Kullanlmas Kaynak yaparken, yeri deiebilen bir kutup balants kullanlmas ile ark flemesi uygun bir hale dnebilir. Bunun iin de paraya balanan kablo daima yeri kolayca deiebilecek bir dzenle balanr. Bylece pozitif kutup istenen noktaya getirilerek kuvvet izgilerinin kontrol altnda tutulmas ile ark flemesinin ynne etkide bulunmak mmkn olur.

ekil 4.16.- Kaynak yaparken yeri deiebilen bir kutup balantsnn kullanlmas. Kaynak Dikiinin Puntalanmas Kaynak yaplan paralar eitli yerlerinden punt al arla uygun bir biimde balandnda, hava aral kleceinden, ark flemesi de azalr.

49

ekil 4.17.- Bir (V) dikiinin puntalanmas. Ancak, bu puntlama belirli bir sra ile dzgn yaplmaldr. ekil 4.17 ve 4.18'de rnekler zerinde yanl ve doru puntlama biimleri verilmitir.

ekil 4.18.- Hatal ve doru puntlama. Ksa Ark Boyu le Kaynak Yaplmas Uygulamada uzun ark boyu ile alldnda, ark flemesinin, ksa ark boyuna oranla, daha kuvvetli olduu grlmtr; bu neden ile ark flemesini nlemek iin, daima ksa ark boyu ile allmaldr. Alternatif Akm Kullanlmas Alternatif akmda kaynak yaparken, ark flemesi, doru akma oranla ok daha az bir iddette, uygulamada hissedilemeyecek bir derece ortaya kar. Bu bakmdan, ark flemesinin nlenmesinin g olduu hallerde alternatif akm ile kaynak yaplmas nerilir. Bir Manyetik fleme Donanm Kullanlmas Bir manyetik fleme donanm ile arkn stabilize edilmesi olasl vardr. rnein; karbon elektrodlarla yaplan kaynakta, manyetik bir fleme donanm kaynak pensesine taklarak ark flemesi ortadan kaldrlmaktadr. nce apl Elektrodlarla Kaynak Yapmak nce apl elektrodlarla yaplan kaynakta, kaln apl elektrodlara oranla ark, daha hafif flenir. Bu olay ark boyunun ksa ve crufun az olmasndan kaynaklanmaktadr. lave Demir Ktleler Kullanlmas nceden belirtilmi olduu gibi manyetik ktleler ark kendi ynlerine ekmektedir. rnein; kaynak

50

yaplan bir yerin u ksmnda ark, parann orta ksmna doru flenmektedir. Bu ekilde kaynak yaparken fleme ynnn ters tarafna iri demir ktleleri koyarak ark flemesi kontrol altna alnabilmektedir.

ekil 4.19.- lave demir ktlelerin kullanlmas

51

5 KAYNAK MAKNALARI (AKIM RETELER)

Kaynak makinalarnn veya akm retelerinin amac kaynak arkn srekli oluturacak gerilim ve iddette kaynak akmn salamaktr. Aydnlatma veya endstriyel ebekeden alnan elektrik akm ile dorudan kaynak yapmak mmkn deildir zira, ebeke gerilimi olan 220 veya 380 V kaynak iin ok yksektir. Bu gerilimdeki alternatif akmda lm tehlikesi vardr, Elektrodun tututurulmas ve metal damlalarnn elektroddan kaynak banyosuna geii esnasnda akm iddeti ok ykselir ve metal damlalar patlayarak tehlikeli bir biimde evreye srar. Elektrik ark kaynanda kullanlan akm retelerinin ilevleri kaynak ark iin gerekli elektrik enerjisini salamann yan sra, her akm retecinin uygulanan kaynak yntemine gre, aada belirtilmi olan nemli koullan da yerine getirmesi gerekir. ebeke gerilimini, snrlandrlm bota alma gerilimine evirmek (ebeke tarafndan beslenen kaynak makinalar). Kaynak akm iddeti ayar donanmna sahip olmak ve alma annda ayarlanm kaynak akm iddetini sabit tutmak. Bota alma gerilimi ayarna sahip olmak. alma annda kararl bir ark oluunca bota alma gerilimini, olabildiince ksa bir zaman biriminde ark gerilimine drmek. Bu zelikler, kaynak akm retecinin statik ve dinamik karakteristikleri sayesinde gerekleir. Bir kaynak makinasnn statik ve dinamik karakteristikleri tamamen elektriksel karakteristiklerdir ve makinann seilmi bir kaynak yntemi iin uygun olup olmadn belirtirler. Statik karakteristik, makinann akm iddeti ile gerilimi arasndaki banty gsterir. Elektrik ark kaynanda den tip karakteristikli makinalar kullanlr. Dinamik karakteristik alma esnasnda ani yk deimelerine kar makinann davrann belirtir, iyi bir makina, ani yk deimelerine ok ksa bir srede (saniyenin yzde bir ka kadar bir zamanda) uyum salayabilmektedir. Bir kaynak makinasnn karakteristikleri, laboratuarda yaplacak llerle, kolaylkla saptanabilir.

52

ekil 5.1.- rtl elektrod ile elektrik kaynanda kaynak akm retecinin den tr statik karakteristii.

Elektrik ark kayna makinalar genel olarak yksek gerilim ve dk akm iddetinde bulunan ebeke akmn, dk gerilim ve yksek akm iddetindeki kaynak akmna eviren cihazlardr. El ile yaplan normal ark kaynanda, ark gerilimi 25 - 55 Volt ve akm iddeti de 10 - 600 Amperdir; tm kaynak makinalar kullanlan elektrodun apna uygun bir akm iddetini salayan bir ayar dzeni ile donatlmlardr. rtl elektrod ile ark kayna gerek doru akm ile gerekse de alternatif akm ile yaplabilir; doru akm kullanlmas halinde elektrod negatif kutuba (doru kutuplama) veya pozitif kutuba (ters kutuplama) balanabilir. Her iki akm trnn de kendine has bir takm avantajlar vardr. Bununla beraber genelde akm tr seimini elde var olan kaynak donanm ile kullanlan elektrodun tr belirler. Doru akmn alternatif akma gre stnlkleri unlardr: Dk akm iddetleri ve ince apl elektrodlar halinde doru akm daha iyi sonular vermektedir. Doru akmda btn elektrod trleri ile kaynak yapmak mmkndr. Doru akmda arkn tututurulmas daha kolaydr, Doru akmda srekli olarak ksa ark boyu ile almak daha kolaydr. Doru akm ile dk akm iddetlerinde daha kolay kaynak yaplabileceinden tavan ve dik kaynak

53

uygulamalar kolaylar. Doru akm, ince saclarn kaynanda daha iyi sonular verir. Genellikle doru akmda alternatif akma gre daha az srama olur. rtl elektrod ile ark kaynanda, doru akm kullanlmas halinde, kutuplama kaynak dikiinin nufuziyetini ve elektrodun erime gcn etkileyen nemli bir etmendir. Ters kutuplama (elektrod pozitif kutupta) halinde doru kutuplamaya (elektrod negatif kutupta) gre daha derin bir nufuziyet elde edilir; buna karn doru kutuplama halinde de ters kutuplamaya gre elektrodun erime gc yksektir. Genelde kutuplamay elektrodun tr belirler, rnein bazik karakterli rtl elektrodlar ters kutuplama ile kullanlrlar. Alternatif akm kullanlmas halinde, bu tr akmn karakteristiine bal olarak her iki kutuplama da dzgn evrimler halinde oluur. lkemizde ve Avrupa'da 50 Hertz'lik alternatif akm kullanldndan kutuplama da saniyede 50 kez deimektedir. Bu bakmdan kaynak dikiinin nufuziyeti doru akm halindeki doru ve ters kutuplamann ortalamas bir deerdedir. rtl elektrod ile ark kaynanda, alternatif akm kullanmann salad stnlkleri de yle zetlemek mmkndr; Alternatif akm halinde ark flemesi nadiren bir sorun oluturur. Alternatif akm kaln kesitlerin, byk apl elektrodlar ile kayna iin ok uygundur. KAYNAK MAKNAUVRININ SINIFLANDIRILMASI Elektrik ark kaynan hem doru, hem de alternatif akmda yapmak olasl bulunduundan, kaynak makinalar da iki ana gruba ayrlrlar: Doru akm kaynak makinalar: Kaynak jeneratrleri ve kaynak redresrleri. Alternatif akm kaynak makinalar: Kaynak transformatrleri. Doru Akm Kaynak Makinalar Gnmz endstrisinde kullanlan balca doru akm kaynak makinalar, jeneratrler ve redresrlerdir.

54 .

ekil 5.2.- Bir elektrik motorunun tahrik ettii dinamodan oluan kaynak akm reteci emas Kaynak Jeneratrleri Bu gruba giren kaynak makinalar, bir kuvvet makinas tarafndan tahrik ettirilerek, kaynak iin gerekli elektrik akmn retirler. Kaynak jeneratrlerinin tahrik biimine gre u trleri vardr: Elektrik Motoru Tahrikli Jeneratrler Bu tre giren kaynak akm reteleri trifaze ebeke akm ile beslenen bir elektrik motorunun tahrik ettii bir dinamodan olumulardr. Bunlarn byk ve stasyoner trlerinde motor le dinamo arasnda bir kavrama vardr. Atlyede kullanlan trlerinde ise motor, dinamo ve soutma fan ayn mile monte edilmitir.

55

ekil 5.3.- Ayn mile monte edilmi motor ve dinamo grubundan oluan kaynak jeneratr. ten Yanmal Motor Tahrikli Jeneratrler Bu kaynak akm reteleri bir benzin veya dizel motoru ile tahrik edilir. Bunlar ebeke akmna gereksinme gstermediklerinden zellikle antiyelerde kullanlr. Bu tr akm reteleri kardklar egzost gazlar ve grltleri nedeniyle atlye uygulamalar iin uygun deildirler.

56

ekil 5.4.- Diesel motor tahrikli bir kaynak jeneratr.

ekil 5.5.- Bir kaynak jeneratrnn prensip emas. Kaynak jeneratrlerinde akm reteci olan dinamo tahrik edildiinde, rotoru manyetik alanda dner ve bunun sonucunda da elektrik akm retilmi otur. retilen elektrik, rotor muindeki kollektrden iki adet kmr fra yardmyla ekilir ve kaynak kablolar ile kullanma yerine gnderilir. Kaynak jeneratrlerinin bakm giderlerinin yksek ve mrlerinin ksa olmas, maliyetlerinin pahall, verimlerinin dkl (% 45 - 65), bota alma tketimlerinin ykseklii en nemli

57

dezavantajlardr. Buna karn kaynakta doru akm kullanmann btn stnlklerine sahiptirler. yi bir kaynak jeneratrnn u zeliklere sahip olmas gereklidir: Kaynak akm geni bir aralkta kademesiz olarak ayarlanabilmeli ve makina btn akm

aralklarnda iyi bir kaynak yapabilme zeliine sahip olmaldr. Bota alma tketimi az olmal ve yksek verimle alabilmelidir. Kolay tanabilmelidir. Yksek akm iddeti gerektiinde dier makinalar ile paralel balanabilmelidir. yi bir havalandrma ve soutma sistemine sahip olmaldr. Toza ve yamur suyuna kar iyi izole edilmi olmaldr. Kmrleri kolayca deitirilebilmelidir. Bakm kolay ve bakm giderleri az olmaldr. Kutuplar kolaylkla deitirilebilmelidir.

Kaynak Jeneratrlerinin Bakm Kaynak jeneratrleri, youn bir bakm gerektirmezler. Ancak, kullanma srecinde aadaki konulara dikkat edilmelidir Kaynak jeneratrlerinin yataklar, genellikle 2000 - 3000 alma saatinden sonra, benzin veya benzolle temizlenip asitsiz bir yala yalanmaldr. Yataklarn temizlenme ve yalanmasnda ayrca makinann kullanma kurallarna da uyulmas zorunludur. Kaynak jeneratrlerini temiz tutmak iin, nce kaynak atlyesinin temiz olmas gerekir; zira kabinlerdeki tozlar makinalarn sarg, kolektr ve benzeri hassas blmlerinde toplanrlar. Makinann d ksmlar en az haftada bir defa toz bezi ile silinmeli ve bundan baka alt ayda bir defa da makinann her taraf, kuru basnl hava yardm ile temizlenmelidir. Kullanlan havann rutubetli olmamas ve basncnn 2 atmosferi gememesi gereklidir. Kollektr sk sk gzden geirilerek durumu incelenmelidir. Bazen kmr bastran yaylar iyi oturmaz ve yeterli yay basnc salanmadndan kol teklerlerde kvlcmlar, hatta bazen de ark oluur. Kmrlerin, yay basnc en dk dzeye ininceye kadar kullanlmas doru deildir; normal bir anma sonunda, yenileri ile deitirilmesi gereklidir. Yeni kmr takarken, kmrn kollektre uyumunu salamak iin kollektrn zerine ince bir zmpara kd sarlr ve sonra makinann motoru el ile birka devir evrilerek yeni kmrler altrlr. Altrma ileminden sonra zmpara karlr ve basnl hava ile tozlar temizlenir. Btn bu ilemlerden sonra, kmrlerin iyice almas iin makina bir iki saat altrlmaldr, Kaynak Redresrleri Kaynak ilemi iin doru akm eldesi sadece dnel hareketli jeneratrler ile deil alternatif akm dzelterek doru akma eviren redresr ad verilen cihazlarla da gerekletirilebilir. Kaynak redresrleri iki ana paradan olumulardr; bunlardan birincisi bir kaynak transformatr olup, dorudan ebeke akmna balanmtr ve grevi ebeke akmn kaynak iin gerekli zelikteki akma evirmektir; yani

58

gerilimi drr ve akm iddetini ykseltir. kincisi ise alternatif akm doru akma eviren bir dorultmatr. Kaynak redresrleri genelde jeneratrler gibi trifaze ebekeye balanr ve bu neden ile iletme inde fazlar eit olarak yklenir, Avrupa ve A.B.D.'de tek fazl ebekeye balanan ufak gl redresrler de retilmektedir.

ekil 5.6.- Kaynak redresr. Kaynak redresrleri kaynakta doru akm kullanmann salad btn stnlklere sahip olmalarnn yan sra, jeneratrlere nazaran bota alma tketimlerinin azl, verimlerinin ykseklii, uzun mrleri ve bakm giderlerinin dkl ve grltsz almalar gibi nemli stnlklere de sahiptirler. lkemizde i yeri grlt standartlar henz yrrle girmemi olmasna karn, grltnn atanlarn i verimi ve ruh sal zerine etkisini azaltmak bakmndan kapal i yerlerinde redresrlerin kullanlmas nerilir. Gnmzde Avrupa ve ABD'de grltleri nedeni ile kaynak jeneratrlerinin kapal iyerlerinde kullanlmas yasaklanmtr. Alternatif Akm Kaynak Makinalar Alternatif akm kaynak makinalar transformatrlerdir. Endstride ksaca kaynak trafosu diye adlandrlrlar. Kaynak transformatrleri alternatif akmn gerilimini deitirdiinden bunlara gerilim deitirici de denir. Bunlar kaynak jeneratrleri gibi yeni bir akm retmemektedirler. Kaynak transformatrleri saclardan olumu bir demir ekirdek ile bu ekirdee sarl iki sargdan meydana gelir. nce tel sargya ebekeden akm gelir ve kaln tel sargdan da kaynak akm kar.

59

ekil 5.7.- Bir kaynak transformatrnn prensip emas. Kaynak transformatrleri trifaze ebekenin yalnz iki fazna baldr ve ebeke akmn kaynak akmna evirirler. Kaynak devresindeki yani sekonder taraftaki akmn cinsi de alternatiftir. Transformatr kaynaa hazr bir duruma getirmek iin alma alterini amak yeterlidir. Transformatrlerde dnen para yoktur. Bunun iin de anma bahis konusu deildir. Yalnz dner veya hareketli ksm olarak, kaynak akmn ayar eden ksm vardr, bakm gerektirir. Eer transformatr kuvvetli bir sesle terse, ekirdei oluturan saclar balyan cvatalar skmak gerekir.

ekil 5.8.- Bir Kaynak transformatrnde sarm saysn deitirerek ayarlama.

60

ekil 5.9.- Bir kaynak transformatrnde bobin aralm deitirerek ayarlama. Kaynak transformatrlerinde akm ayar makinann konstrksiyonuna bal olarak eitli ekillerde yaplr; uygulamada karlalan ayar trleri ekil 5.8,... 5.11 'de ematik olarak gsterilmitir.

ekil 5.10.- Bir kaynak transformatrnde hava aral yardmyla aky deitirerek ayarlama.

61

ekil 5.11.- Bir kaynak transformatrnde ayarn manyetik bir reaktr yardm ile salanmas.

Kaynak transformatrlerinin bota alma gerilimi en ok 70 volttur. Alternatif akm, doru akma nazaran daha tehlikeli olduundan transformatrlerin bota alma gerilimlerinin jeneratrlerinkinden daha kk olmasna dikkat edilir. Kazanlarn, kaplarn, byk mahfazalarn veya kapal kirilerin ierisine normal transformatr ile kaynak yapmaya izin verilmez. ok nadir hallerde bota alma gerilimi 52 Voltu gemeyen transformatrlerin kullanlmasna izin verilebilir. Eer kaynak elik aksamla tamamen evrelenmi halde deilse, atlyelerde veya antiyelerde normal transformatrlerle kaynak yapmak tehlikesizdir. Transformatrlerin zelikleri Ucuz makinalar olup, bakm giderleri az ve mrleri uzundur, Az yer tutarlar ve hafiftirler, Verimleri yksektir (75 ila 95 %), Bota alma tketimi azdr (max 0.25 kW) Fazlar eit yklenmez, Kondansatr kullanlmazsa g faktr (Cos) kktr, Her tr elektrod iin uygun deildir, Bota atma gerilimi yksektir, Ark, az flenir, Bakr, hafif metaller ve yksek alaml eliklerin kayna iin uygun deildir, Alternatif akm tehlikeli olduundan dar yerlerde ve kazan kaynaklarnda kullanlamazlar.

62

Kaynak Akm reteci Seimi Bir kaynak akm retecinin kapasitesini, en ok salayaca akm iddeti ve rlatif devrede kalma sresi belirler. Kaynak akm iddeti, devrede kalma sresi ve ark gerilimi kaynak balantsnn biimi, bykl ve kaynak pozisyonu yardm ile saptanr; doal olarak iyeri ebekesinin gc de bunu snrlayan nemli bir etmendir. Bir kaynak akm retecinin seiminde u konular gz nnde bulundurulmaldr: Tasarlanan kaynak ilemleri iin kullanlacak elektrodlarn tr, Tasarlanan kaynak ilemi iin gerekli maksimum akm iddeti, yerinde ebekeden ekilebilecek en ok g, yeri ebekesinin faz says ve gerilimi, n grlen devrede kalma oran.

63

ekil 5.12.- eitli tr kaynak akm retelerinin ebekeye balanma durumlar. rtl elektrod ile elektrik ark kaynanda kullanlan akm reteleri TS 676 ve TS 3777'de snflandrlmlardr. Kaynak Makinalar le lgili Baz Deyimler Bota alma Gerilimi Kaynak makinasnn, kaynak yapmaya hazr durumda bulunup ancak kaynak yaplmad zaman kablolarn baland noktalar arasnda ki gerilime bota alma gerilimi denir. Kaynaa balarken elektrodun tututurulma ilemi esnasndaki gerilime de tututurma gerilimi denir ve uygulamadaki deeri, bota alma geriliminin ayndr. Uygulamada tutuma gerilimi ykseldike, tutumann kolaylat grlr; fakat emniyet asndan hibir zaman 120 V'u gemesine izin verilmez; dier taraftan bu gerilimin kk olmas da istenmez; Zira kk tututurma gerilimleri tutumay zorlatrr, hatta olanaksz klabilir.

64

 atma Gerilimi Kaynak yaparken, yani ark yanarken kablolarn baland klemenslerin arasndaki gerilime alma gerilimi denir. Standard alma gerilimleri aada verilmitir.

alma gerilimi (Volt) 25 30 35 Ark Gerilimi

Akm iddeti (Amper) 250 250 - 400 400

Kaynak yaparken para ile elektrod ucunun arasndaki gerilime ark gerilimi denir. Kaynak Akm Kaynak yaparken, yani kaynak devresinde ark yanarken, alma gerilimine kar gelen akm iddetine kaynak akm ad verilir. Nominal letme El ile yap standart ark kaynanda normal iletmeyi rnein, svire Standard'na gre yle tanmayabiliriz; Btn kaynak evriminin sresi 2 dakika ise, bunun % 60 toplam yklenme sresi (72 saniye) ve geri kalan da (48 saniye) bota alma sresi alnmaktadr. Byle bir iletmeye nominal iletme denir. Srekli Akm Bir kaynak maknasndan srekli olarak ekilebilecek akm iddetine srekli akm denir. Nominal Kaynak Akm Kaynak makinasnn % 60 ykleme orannda verdii en yksek akm iddetine nominal kaynak akm ad verilir. Ayar Alan Bir kaynak makinasnn ayar alan, verdii en dk ve en yksek akm iddetleri ile snrlanm olan alandr. Bu ayar atannda uygun elektrodlar ile iyi bir biimde kaynak yaplabilir.

65

ekil 5.13.- Kaynak akm iddeti ve ykte kalma oran arasndaki iliki Ykte Kalma Oran Kaynak akm retecinin yk altnda alt srenin (arkn yand sre, bilfiil alma sresi) makinann alma sresine orannn 100 ile arpmna ykte kalma oran denir. rnein, bir kaynak ilemi 3 dakika sryor ve kaynak cruf temizleme ve penseye yeni bir elektrod takp tekrar ie balamak iin 2 dakika sarf ediyorsa bu durumda ykte kalma oran:

olarak hesaplanr. Kaynak akm retelerinin etiketleri zerinde belirtilen akm iddeti, bu makinann % 60 ykte kalma orannda verebilecei en yksek akm iddetidir. % 60 ykte kalma orannda 300 A verebilen bir makina 350 Amper'de altrldnda ykte kalma oran ne olacaktr?

66

Bir kaynak akm retecinin ykte kalma oran bu ekilde hesaplanabilecei gibi ekil 5.13'de verilmi olan abak yardm ile de saptanabilir. Bu tr bir abak zellikle eitli akm retelerinin karlatrlmasnda byk kolaylk salar.

67

6 YARDIMCI VE KORUYUCU KAYNAK DONANIMLARI

Elektrik ark kaynanda kaynak akm reteci ile ebekeyi balamaya yarayan kabloya ebeke kablosu denir. Bu kablonun ebekeye balanan ucunda ikili veya l bir fi vardr. Genel olarak trifaze ebekeye balanmak zere dizayn edilmi olan jeneratr, redresr iin trifaze fi, ufak ilerde kullanlan transformatrlerde ise ikili fi vardr. Kaynak akm reteci ile i paras ve elektrod arasndaki balanty salayan kablolara da kaynak kablosu denir. Ark kaynak kablolarnda kullanlan fi ve prizler TS 3741 'de snflandrlmtr. Kaynak kablolarnn kesiti kaynak retecinin azami deerine gre seilir. Bunlar iin nerilen kesitler de unlardr (kablo uzunluu 10 m'yi gememek koulu ile). l = 250 Amper'e kadar 50 mm2, kesitli bakr kablo (plak tel ap yaklak 9,6 mm), l = 400 Amper'e kadar 70 mm2, kesitli bakr kablo (plak tel ap yaklak 11,2 mm), l = 550 Amper'e kadar 95 mm2, kesitli bakr kablo (plak tel ap yaklak 13 mm).

Kablo kesitlerinin incelenmesi ve hesaplanmas ile ilgili yntemler Blm 3'de ayrntl bir biimde aklanmt. Kaynak kablolar gerektiinde birbirlerine ancak zel ekleme paralar yardmyla eklenmelidir. alma esnasnda kablolarn zedelenmemesine dikkat etmek lazmdr; yol gibi geilen yerlerde kablolar zel satan yaplm bir koruyucu altndan geirilerek zedelenmesi nlenmelidir.

ekil 6.1.- Kaynak ve topraklama kablosunu akm retecine balamada kullanlan pabular.

68

ekil 6.2.- Kaynak kablosu ekleme paras

ekil 6.3.- Kablo koruyucu sac

Topraklama kablosu diye adlandrlan ve akm dnn tamamlayan kablo i parasna veya kaynak masasna genellikle bir ikence yardmyla tutturulur. Baz zel hallerde kablonun ucuna bir mknats balayarak i paras ile bu kablonun temas salanr. Byk ktleli paralarn kaynanda topraklama kablosu zel balama tertibattan ile i paras zerine temas ettirilir. Ufak paralar ise genellikle demirden yaplm kaynak masas ad verilen bir masa zerinde kaynak edilir; bu durumda topraklama kablosu masaya balanr.

ekil 6.4.- Topraklama kablosunu i paras veya kaynak masasna balamada

69

kullanlan tertibatlar. Kaynak kablosu ucunda kaynak akmn elektroda ileten ve kaynaknn elektroda gereken hareketleri yaptrmasn salayan bir kaynak pensesi vardr. Bu penseye elektrod plak ucundan taklr. Bir mandal prensibiyle alan pensenin az, elektrodu istenen ada skca tutabilecek biimde dizayn edilmitir. Penseler yksek bir elektrik letkenliine sahip, ayn zamanda scakla dayankl bir metalsel malzemeden yaplrlar. Pensenin elle tutulan sap ksm iyi bir ekilde izole edilmitir. Pense dengeli ve hafif olmal ve sap ksm da kaynaknn rahat bir biimde tutabilecei bir ekilde dizayn edilmelidir. Penseler ile ilgili TS henz hazrlk aamasndadr.

ekil 6.5.- Tamamen izoleli bir elektrod pensesi. Kaynak yaplrken kan nlardan evrede alanlar veya dier kaynaklarn rahatsz olmamas iin evreleri zel paravanlar ile veya perdeler ile kapatlan kk kabinler yaplr. Byle bir kabin Sekli 6.6'da grlmektedir. Kaynak annda kan gazlarn o blgeden uzaklatrlmas iin zel emici dzeneklere gereksinim duyulur. Bu emme dzenekleri, kaynak masasnn zerine, yanna veya hareket edebilen hortum yardm ile istenen yere taklabildii gibi bu konuda en iyi zm ekil 6.7'de grlen masann stnden altna doru emme yapan dzenektir.

70

ekil 6.6.- Kaynak operatr alma yeri

71

ekil 6.7.- Gaz, buhar ve dumanlar emme dzenekleri. (a) Yer deitirilebilir hortum emici, (b) Alttan emici dzenli zgaral masa, (c) Alttan ve arkadan emme yapabilen dzenekti masa. Bu ekilde kaynak blgesinde oluan zararl dumanlar kaynak operatrne gelmeden emilerek uzaklatrlm olur.

ekil 6.8.- Orta byklkteki paralar iin niversal bir pozisyoner. Orta byklkteki paralarn kayna halinde kaynak srasnda paray istenen konuma getirerek kaynak ilemini kolaylatrmak iin pozisyoner ad verilen zel donanmlar kullanlr. Bu ekilde kaynaknn ii kolaylatndan, daha rahat bir alma ortam salanm olduundan kaynak dikiinin kalitesi de ykselir hata olasl azalr. Byk kaynakl konstrksiyonlarn yapmnda, ou kez kaynaky kaynak yaplan yere eritirmek

72

in atlye iinde veya antiyelerde asansr veya forklift prensibi ile alan zel donanmlar gelitirilmitir. Kaynak bu donanmn platformunda rahat bir biimde alma olanana sahip olmaktadr. Buhar kazanlar, basnl kaplar gibi byk silindirik paralarn evre dikilerinin kaynanda paralar drt tekerlekten oluan bir tertibat zerinde dndrlerek kaynak dikiinin srekli olarak yatay oluk pozisyonunda yaplmas salanr. Byle bir tertibat ekil 6.11 'de grlmektedir.

73

ekil 6.9.- ekil 6.8'deki pozisyonerin kaynak dikiinin yerine gre eitli ayarlama olanaklar.

ekil 6.10.- Asansrl kaynak platformu.

74

ekil 6.11.- Silindirik paralar iin dndrme tertibat. Kaln borularn kaynakla birletirilmesinde boru paralarnn birbirlerini tam azlamas dier bir deyimle boru eksenlerinin birbirleri ile akmas iin ze! takm balama dzenekleri gelitirilmitir. Bunlarla ilgili rnekler ekil 6,12 ve 6.13'de verilmitir.

75

ekil 6.12.- Borular kaynak esnasnda azlamada kullanlan skmal niversal tertibatlar.

76

ekil 6.13.- Borular kaynak esnasnda azlamada kullanlan zincir germeli niversal tertibatlar. Kaynak dikiinin zerinden crufun temizlenmesinde kaynak ekici ve tel fra kutlanlr. Kaynak esnasnda snan paralar da eitli kskalar ile tutularak manple edilir.

77

ekil 6.14.- eitli kaynak eki ve fralar. Kaynak, kaynak esnasnda ortaya kan nlardan, kullanlan elektrikten, srayan metal zerrelerinden ve scaktan korunmak iin zel maske, eldiven, nlk ve giysiler kullanmak zorundadr. Maskeler ve eldivenler ile ilgili TS hazrlk aamasndadr. Maske camlarnn zelikleri ve koyuluklar kitabn Gvenlii ve Salk Blm'nde etraflca aklanmtr.

78

ekil 6.15.- Kaynak koruyucu giysisi.

ekil 6.16.- Cruf temizlemede kullanlan gzlkler.

79

Standard Kaynak Maskesi

Cam Hareketli Maske

Deriden Yaplm Esnek Maske

Kapal Mahallerde Kullanlmak iin Gelitirilmi Solunum Donanml Maske

ekil 6.17.- eitli tr kaynak maskeleri.

80

ekil 6.18.- Kaynak operatr giysileri.

ekil 6.19.- Elektrod kurutma frnlarna ait rnekler. rtl elektrodlarn byk bir ksm zellikle bazik karakterli elektrodlar, ok nem atc bir rtye sahiptirler. rtleri nem kapm elektrodlarn kaynak dikilerinde gzenek grlr. Bu bakmdan zellikle bazik elektrodlarn kullanlmadan nce kurutulmalar gereklidir. Kurutma ilemi bu i iin gelitirilmi zel frnlarda yaplr.

81

82

7 KAYNAK ELEKTRODLARI
KAYNAK ELEKTRODLARININ SINIFLANDIRILMASI Elektrik ark kaynanda kullanlan elektrodlar, kaynan amacna gre birletirme ve dolgu kayna elektrodlar olmak zere iki ana gruba ayrlabilirler. Birletirme kaynanda kutlanlan elektrodlarn oluturduu kaynak metalinin yksek dayanm deerine sahip, tok ve snek olmas istenir; buna karn dolgu kaynanda kaynak metalinin sert ve anmaya dayankl olmas arzu edilir. Elektrodlar ayrca, birletirilen malzemenin trne gre de snflandrlabilir. eliklerin kaynanda kullanlan elektrodlar, Dkme demirlerin kaynanda kullanlan elektrodlar, Paslanmaz ve korozyona dayankl eliklerin kaynanda kullanlan elektrodlar, Alminyum ve alamlarnn kaynanda kullanlan elektrodlar, Bakr ve alamlarnn kaynanda kullanlan elektrodlar, Nikel ve alamlarnn kaynanda kullanlan elektrodlar. Elektrik ark kaynanda kullanlan elektrodlarn bir grubu sadece ark oluturmak, dier bir grubu ise hem ark hem de ek kaynak metalini salamak amac ile retilmilerdir. Bu bakmdan kaynak ynteminde kullanlan elektrodlar, eriyen ve erimeyen elektrodlar olmak zere de iki ana grup altnda toplamak mmkndr. Erimeyen Elektrodlar Bu elektrodlar sadece ark oluturmak iin kullanlr; gerekli hallerde kaynak metali, bir tel ubuk halinde, aynen oksi - asetilen kaynak ynteminde olduu gibi kaynak blgesine dardan katlr. Elektrik ark kaynanda bu tr elektrodlar karbondan ve tungstenden yaplr. Karbon elektrodlar ince saclarn kaynanda ve baz zel kaynak yntemlerinde kullanlr, genellikle dairesel kesitli olan karbon elektrodlar amorf, grafit ve elektrografit olmak zere trdr. Grafit ve elektrografit elektrodlar, grafit kmrnden retilir ve amorf elektrodlardan daha yksek bir akm iddeti ile yklenebilirler. mrleri de amorf elektrodlardan daha uzundur. En ucuzlar amorf ve en pahal olanlar da elektrografit elektrodlardr. Tungsten elektrodlar ise bir gazalt kaynak yntemi olan TIG kaynanda kullanlmaktadrlar. Eriyen Elektrodlar Bu elektrodlar hem arkn olumasn ve hem de eriyerek gerekli kaynak metalini salarlar. eliklerin kaynanda kullanlan plak, zl ve rtl olmak zere ayr trde retilirler. plak Elektrodlar

83

Bu tr elektrodlar, belirli alamlardan hazrlanm, tozalt, MIG-MAG kayna iin kangala sarlm, TIG ve oksi - asetilen kayna iin belirli boylarda kesilmi dolu tel ubuklardr. Gnmzde artk elektrik ark kayna iin plak tel elektrod retimi yaplmamaktadr. zl Elektrodlar Bu elektrodlar da bir tr plak elektroddur, yalnz bunlar bir boru eklinde retilmi ve ilerinde z diye adlandrlan, arkn stabilizasyonunu ve kaynak metalinin alamlanmasn salayan bir madde vardr. zn yanmas ile oluan gaz dolays ite bu elektrodlarda havann, kaynak banyosuna olumsuz etkisi daha azdr. zl elektrodlarn ubuk halinde olanlar ancak baz zel sert dolgu ilemleri iin retilmektedir. Genellikle bugn MIG-MAG yntemleri iin ok eitli trde makaraya sarl tel halinde zl tel retimi yaygndr. rtl Elektrodlar lk defa, sveli Oscar Kjelberg tarafndan 1904 ylnda retilmi olan rtl elektrodlarda, plak kaynak telinin zerine sarma, daldrma ve ekstrzyon ile geirilmi bir rt maddesi (kabuk) vardr. rtl elektrodlar elde etmek iin, yukarda belirtilmi yntemlerin hepsi olumlu sonular vermelerine karn, bugnn endstrisi, birok stnlkleri nedeni ile retim teknii olarak, ektrzyon yntemini uygulamaktadr. Elektrod rt Malzemeleri Bir elektrodun kaynak karakteristikleri tm ile bu rtnn bileiminin etkisi altndadr. Ylan kaynak metali miktar, kaynak dikiinin nufuziyeti ile bir dereceye kadar da bileimi, bu rt bileimi ile kontrol altnda alnabilir. Kaynak dikiinin formu, konkav veya konvekslii, yzey dzgnl gibi zelikler gene rt bileimi deitirilerek istenen ynde ayarlanabilmektedir. Elektrod rtsnn salad yararlar u ekilde sralayabiliriz; Arkn tutumasn ve oluumunu kolaylatrr. Kaynan hem doru hem

de alternatif akmla yaplmasn salar, Eriyen metal damlalarnn yzey gerilimlerine ve vizkozitelerine etkiyerek,

gerek tavan ve gerekse dey kaynaklarda almay kolaylatrr, Koruyucu bir gaz atmosferi oluturarak kaynak dikiini atmosferin olumsuz etkilerinden korur, Kaynaktan sonra dikiin zerini bir cruf tabakas ile rterek dikiin yava

soumasn salar, Erimi kaynak banyosunu dezokside eder. Gerektii hallerde kaynak dikiini alamlandrr.

Elektrod rtsn oluturan maddelerin trleri olduka karktr. Bugn artk elektrod rts, babadan oula geen ve sr olarak saklanan sanat olmaktan km, elik retim yntemleri ile yakndan ilgili bir bilim dal haline gelmitir. Ancak, her rt forml gerek retim ve gerekse kaynak teknolojisi ynnden en az aadaki gereksinimleri salayabilmelidir. retim kolayl, Depolama ve tama uygunluu,

84

Kaynak karakteristii, Crufun kolay temizlenmesi, Kaynak metaline metalurjik olarak etkimesi.

Elektrod standartlar, elektrodun kullanlma karakteristiini, kaynak metalinin mekanik zeliklerini ve bazen de kaynak metalinin analiz snrlarn belirtir. Elektrod rts forml ise reticiye braklmtr. Gnmzde kaynak elektrodlar retiminde en fazla kullanlan rt maddelerini u ekilde sralayabiliriz. Cruf Oluturan Maddeler Kaynak banyosu zerinde bir cruf oluturarak, erimi metalin abuk soumasn nlemek ve havann zararl etkisinden korunmak iin katlan bu maddeleri drt ana grupta inceleyebiliriz: Karbonatlar Elektrod rts retiminde cruf oluturmak zere genellikle kalsiyum ve mangezyum karbonat veya bunlarn karm gibi suda zlmeyen trden mineraller kullanlr. Suda zlen bileikler balayc olarak kullanlan cam suyunun bozulmasna neden olduklarndan rt bileeni olarak kullanlmazlar. Stronsiyun ve Baryum karbonat da baz hallerde, belirli miktarlarda, rtye girer. Potasyum ve Sodyum karbonat ise ok az miktarda (% 1 'den az) kullanlr. Silikatlar Cruf oluturmak amac ile 1400 0C'nin altnda eriyen her trl silikat rtye katlabilir. Temini g ve pahal silikatlar rtye ek bir zelik kazandrmadklarndan, bu i iin genellikle, kuartz ve feldspat (Potasyum/Sodyum/Alminyum-Sili-kat) gibi kolaylkla salanabilen trler kullanlr. Oksitler Bu tr rtlerde, titandioksit ve demiroksit cruf oluturan bileiklerdir. Magnetit, hematit, ilmenit, rutil bu oksitlerin doada var olduklar eklidir. Manganez, alminyum, silisyum, krom gibi metallerin oksitleri de rtye katlabilirler. Fluorrler Fluorrler, genellikle suda zldklerinden, ancak baz trleri rt iinde kullanlabilir. Kullanlan fuorrler iinde fluspat (kalsiyum ftuorr) en nemli yeri tutar. rt iinde kullanlan bir dier fluorr de kriyolittir (sodyum/alminyum fluorr). Ark Stabilize Eden Maddeler Potasyum bileikleri, potasyum okzalat, zirkonyum karbonat, lityum karbonat ve titan bileikleri arkn stabilizasyonunu ve alternatif akmda arkn srekliliini salamak amac ile rtye katlan maddelerdir. Gaz Atmosferi Oluturan Maddeler Kaynak blgesini havann olumsuz etkilerinden korumak iin ark scaklnda ayrmaya urayarak veya yanarak koruyucu bir gaz rts oluturmak amac ile rtye selloz, kireta, odun tozu, dekstrin katlr.

85

Ekstrzyon lemini Kolaylatrc Maddeler Gliserin, talk, kaolen, bentonit, mika. Balayc Maddeler Sodyum silikat, potasyum silikat, zamk arabi, dekstrin, eker. rtye, Kurutma Srasnda ve Kuruduktan Sonra Dayanm Kazandran Maddeler rtye, kuruma srasnda ve kuruduktan sonra dayanmn arttrmak amac ile balayc elemanlarn yan sra asbest gibi elyafl mineraller de katlr. Son senelerde asbestin insan sal zerine yapt olumsuz etkileri gz nnde bulundurularak, yerine mika gibi pul pul levhacklar halinde mineraller katlmaktadr. Bunlarn miktar, rt trne gre deimekle beraber genellikle ok azdr. Bu mineraller birer silikat olduklar iin kaynak esnasnda crufa geer ve cruf yapc bir bileen roln oynarlar. Dezoksidasyon ve Alamlama Yapan Maddeler Ferrosilisyum, ferromanganez, elektromanganez, ferrokrom, ferromolibden, ferroniyobyum dezoksidasyon lemini gerekletirmek ve alamlama yapmak amac ile katlan maddelerdir. Elektrod rtsne katlan alam elementleri, kaynak srasnda kaynak metaline elementin trne gre, ancak belirli bir oranda geerler. Bu neden ile elektrod retilirken rtye katlan alam elementlerinin verimleri gz nne alnr. Tablo 7.1'de elektrod rtsne katlan alam elementlerinin kaynak dikiini alamlandrma verimleri verilmitir. Bu alam elementleri 100 melik bir elekten geebilecek ekilde toz haline getirildikten sonra rt pastasna eklenir. Alam elementlerinin toz taneleri ufaldka, alamlandrma verimi de o oranda artar. Gnmzde, bazen alaml kaynak dikileri elde etmek iin, alaml tel yerine normal tel ve alam elementi ieren bir rt kullanmak ok daha ekonomik olmaktadr. Bu tr rtl elektrodlara sentetik elektrod ad verilmektedir. Tablo 7.1.- Elektrod rtsne katlan alam elementleri ve yaklak verimleri.

Alam Elementi Karbon Manganez Fosfor Kkrt Silisyum Krom Nikel Bakr Niyobyum Titanyum Molibden Vanadyum

rt iinde alam elementlerinin Grafit Ferromangan Ferrofosfor Demirslfit Ferrosilisyum Ferrokrom Elektrolik Nikel Bakr Ferroniyobyum Ferrotitan Ferromolibden Ferrovanadyum formu

Alam elemann yaklak 75 75 100 15 45 95 100 100 70 5 97 80

86

Berilyum Bor Azot Tungsten Alminyum Zirkonyum

Bakr - Berilyum Ferroboron Nitritli Manganez Ferrotungsten Ferroalminyum Nikel Zirkon alam

0 2 50 80 20 5

RT TRLER Elektrod rtleri hazrlanrken bu maddeler belirli miktarlarda harman yaplr ve ekstrzyon presinde veya daha nce belirtilmi olan yntemlerden birisi uygulanarak elektrod ekirdeine svanr. Bu maddelerin birbiri ile kartrlmasnda baz kurallar vardr. Her tr elektrod rts iin zellikle ana bileenlerin baz oranlar erevesinde kalmalar zorunludur. Aksi halde elektrod rts kendinden beklenilen zelikleri salayamaz. Bu karm oranlan uzun yllarn deneyimi sonucunda formle edilmilerdir. rtl elektrodlar, rtlerinin ierdikleri ana bileenin trne, cruflarnn asitlik veya bazlk durumuna gre eitli gruplara ayrlrlar. lerideki blmlerde bu gruplar ve gsterdikleri zelikler etraflca incelenecektir. Ayn gruba girdikleri ve hemen hemen ayn zelikleri gsterdikleri halde, rt bileimleri birbirinden bir hayli farkl elektrod retmek mmkndr.

Rutil Elektrodlar Bu tr elektrodlarda, rt arlnn yaklak % 35'ini titandioksit oluturur. rt titandioksltin yan sra feldspat, kuvartz, az miktarda selloz, gene az miktarda ferromangan; balayc olarak da sodyum ve potasyum silikat ierir. Deiik rf kalnlklarnda retilen rutil elektrodlarda eriyen kaynak metali, rt kalnl arttka incelen damlalar halinde geer ve ayn zamanda artan rt kalnl dikiin mekanik zeliklerine de olumlu ynde etkir. Bu tr rtler, dikii tamamen rten, olduka kaln, rengi kahverengiden siyaha kadar deien, abuk katlaan bir cruf olutururlar. Crufun zelikleri, rty meydana getiren maddelerin miktar ve trne baldr. rtye katlan feldspat ve asbest gibi silisli maddeler ok akc cruf veren titandioksit ile kararak crufun uygun bir akclkta kalmasn salar. Bu tr elektrodlar ile hem doru hem de alternatif akmda kaynak yaplabilir. Bu elektrodlar niversal trlerdir, her pozisyonda kaynak yapmaya elverilidirler; gayet yumuak bir ark ile sakin bir alma salarlar, aralk doldurma yetenekleri elektrod rts kalnlatka artar. Rutil elektrodlar; rutil asit, ince rtl rutil ve kaln rtl rutil gibi gruplara ayrlr. Rutil asit trler herhangi bir asit tr rtsnde bulunan, demir oksit yerine, titandioksit veya ilmenit konmas ile elde edilmitir. Bu ekilde kaynak metalinin oksijen ierii azaldnda daha iyi mekanik zelikler elde edilir. Kaln rtl elektrodlarda, olduka fazla miktarda cruf olutuunda koruyucu gaz atmosferine fazlaca gereksinme duyulmaz; dolays ile bu trler ok az organik madde ierirler,

87

Asit Elektrodlar Bu tr elektrodlarn rts fazla miktarda ferromangan, demiroksit, kuartz ve dier dezoksidan maddeler iermektedir. Bu elektrodlar genelde kaln rtl olarak retilir ve kaynak srasnda, kaynak metalinin geii, rt kalnl arttka incelir. Cruflarn katlama aral genitir; abuk akan ve dz dikiler veren bir elektroddur. Dey kaynak hari (yukardan aaya doru) btn dier pozisyonlarda kullanlabilir. Crufun arka tarafndan grn bir bal peteini andrr, ok gzenekli ve gevrektir. Hem doru hem de alternatif akmda kullanlabilen bu elektrodlarn aralk doldurma yetenei iyi deildir, kaynak azlarnn iyi hazrlanmas, birbirine uyumlu olmas gerekir. Cruf yapc elementlerin miktarlar dier trlerde olduu gibi deitirilebilir. Fakat genellikle silikat, demirokslt ve karbonatlarn toplam miktar fazla deimez. Baz hallerde, ferromanganez yerine ferrosilisyum konulabilir, bununla beraber asit karakterli her rtde gene bir miktar ferromanganez bulunmas zorunludur; zira rtnn karakteri oksitleyici olduundan, kaynak banyosundaki alam elementlerinin byk bir blm yanmaktadr.

Oksit Elektrodlar Bu tr elektrodlarda rtnn nemli bir blm demiroksittir, kaynak srasnda metal geii bir ak halindedir. Yksek akm yklenme zeliine sahiptirler; kaynak yaparken yksek scaklk nedeni ile cruf ve metal, ok akc hale geldiinden ancak yatay ve oluk pozisyonlarda kullanlrlar. Kaynak srasnda iddetli karbon ve manganez yanmas olutuundan az karbonlu eliklerin kayna iin ok elverilidirler. Ancak, kaynak metali ve cruf ok akc olduundan bu tr elektrodlarn, aralk doldurma yetenei iyi deildir. Ark scakl ok yksek olup, scak atlama eilimi fazladr. Gzel grnl ve dzgn diki elde edilmek istendiinde oksit tr elektrodlar kullanlmaldr. Magnetit (Fe305), kuvartz (SiO2 kalsiyum karbonat (CaCO3), kaolen ve camsuyu belirli llerde kartrlarak oksit tr elektrod rtleri elde edilir. Bazik Elektrodlar Bazik Elektrod rtlerinin zelikleri Genellikle katn rtl olarak retilen bazik karakterli elektrodlarn rts, kalsiyum ve dier toprak alkali metallerin karbonatlar ile bir miktar kalsiyum fluorr iermektedir. Bu rtnn bileiminde karbonatlar yalnz balarna kullanlmazlar, aksi halde meydana gelen cruf kaynak metalini rtemez, kalsiyum fluorr crufa, kaynak metalini iyi slatma ve banyoyu oksidasyondan ve gaz emiinden dier cruf yapc minerallere oranla daha iyi korur. Bu tr cruflar sv iken ok akkan olduklarndan, akkanl azaltmak amac ile rtye, az miktarda silikat veya rutil katlmaktadr; rtye katlm olan ferrosilisyum ise kaynak metalinde karbon oksitlerinin neden olabilecei gzeneklerin olumasn nlemektedir. Bazik elektrodlarn rtlerinde hidrojen oluturacak maddeler bulunmadndan kaynak srasnda,

88

dikiin hidrojen kapma olasl ok azdr. Hidrojen'in, gei blgesinde ince diki alt atlaklarna neden olduu gz nne alnrsa, bazik elektrodlarn kullanlmasnn nemi kendini gsterir. Kaynakta hidrojen oluturan ve balayc olarak kullanlan sodyum veya potasyum silikatn iindeki nemi tamamen yok edebilmek iin bu elektrodlar 400 -500 C'lik kurutma ilemine tabi tutulurlar. Bazik elektrodlar ok higroskopik olduklarndan kuru yerlerde depolanmal ve rutubet kapm elektrodlar ise kullanlmadan nce mutlaka 250 0C'de 30 dakika kurutulmaldrlar. Bazik elektrodlar btn kaynak pozisyonlarnda kullanlabilirler. Aralk doldurma yetenekleri ok iyidir. Bu elektrodlarla yaplm olan kaynak dikileri gayet iyi mekanik zeliklere sahiptir. Bazik elektrodlar, O C'in altnda dahi gayet iyi olan dikiler verirler. Bazik elektrod rts, daha nce de belirtildii gibi sv halde iken ok akkan bir cruf meydana getirir; bu durum kaynak dikiinin konkav ve kaba grnl olmasna yol aar. Bunu nlemek, yani crufu biraz daha vizkoz hale getirmek iin rtye, bir miktar zirkonyum oksit veya zirkonyum silikat katlr. rts byle olan elektrodlara zirkon - bazik tr elektrod ad verilir. rtye zirkonyum oksit veya silikat yerine; rutil veya ilmenit katlmas ile de crufun akcln ayarlamak mmkndr. Ancak, bu durumda rt, bazik trden ok iine kalsiyum fluorr katlm rutil tr elektrod zelikleri tamaktadr. Bugn bu tr rts olan elektrodlara rutil -bazik tr ad verilmektedir. Bazik Elektrodlarn Kullanma Yerleri Btn kaynak pozisyonlar iin uygun olan bazik karakterli rtl elektrodlarn kullandklar balca yerler unlardr: Bileimi bilinmeyen, karbonlu ve az alaml eliklerin kaynanda, Yksek miktarda karbon, kkrt, fosfor ve azot ieren eliklerin kaynanda, Farkl karbon ieren eliklerin kaynakla birletirilmelerinde, atlama olasln azaltmak bakmndan kaln kesitli paralarn kaynanda, 0 0C'nin altndaki scaklk derecelerinde alan makina, donanm ve yaplarn kaynanda, Dinamik zorlamalara kar yksek dayanm istenen kaynak dikilerinde, Rijit konstrksiyonlarn kaynanda. Bazen bazik karakterli rtl elektrodlarla kaynatlm paralarn kk pasolarnda ufak gzeneklere rastlanabilmektedir. Bunlar, elektrodun yanl seilmesi, hatal kullanlmas ve hatal ilem uygulanmas sonucunda olumaktadr. Kaynak balantsnn kaliteli olabilmesi ve gzenek olumamas iin, bazik elektrodlarla kaynak yaparken u kurallara uyulmas gereklidir: rtnn Nem Derecesi Bazik karakterli elektrodlarn rtleri iddetli derecede higroskopik olduundan depolanmalarnda zen gsterilmelidir. rts nem kapm elektrodlar kaynaktan nce 250 0C'de en az 30 dakika sre ile kurutulmaldr. Aksi halde rtdeki nem kaynak dikiinde gzenek olumasna ve hidrojen gevreklemesine

89

yol aar. Kaynak Akm iddeti Bazik elektrodlar ile yaplan kaynaklarda, akm iddeti olabildiince yksek seilmelidir. Elektrod rts dier trlere oranla daha yksek akm iddeti ite yklenebilir. Yksek akm iddeti kullanarak elektrodun tutuma kolayl saland gibi verilen snn ykseklii nedeni ile kaynak banyosu daha uzun sre sv halde kalr; bu ise gazlarn kolaylkla kmasn ve dikiin gzeneksiz olmasn salar. Akm iddetinin kontrolnde ayr bir ampermetrenin kullanlmas nemle nerilen bir konudur, zira kaynak makinalar zerinde bulunan ampermetrelerin skala taksimatlar genellikle yeterli hassasiyette deildir. Uygulamada kaynak elektrodun i parasna yapmayaca dzeyde bir akm iddeti semelidir; doal olarak seilen bu akm iddetinde, elektrod ara vermeden sonuna kadar kullanldnda kzarmamaldr. Elektrodun Eimi Rutil ve asit karakterli elektrodlarda, kaynak srasnda elektrodun tutu eimi, para yzeyine gre yaklak 45 olmaldr. Bazik elektrodlarda bu eimin 85 - 90 arasnda olmas gerekir.

ekil 7.1.- Rutil ve bazik elektrod kullanlmasnda elektrod 1ile i paras arasndaki a

Ark Boyu Bazik elektrodlar le yaplan kaynak ileminde ark boyunun ksa tutulmas gereklidir; aksi halde, ayran kalsiyum karbonatn oluturduu CO2 atmosferi banyoyu koruyamaz. Ark boyunun ok ksa tutulmas ise kaynak blgesinde gereinden fazla esas metal erimesine neden olur. Uygulamada en uygun ark boyu, yaklak elektrod tel apnn yars kadardr.

90

ekil 7.2.- Bazik elektrodlarla yaplan kaynakta ark boyu. Arkn Tututurulmas Bazik elektrodlar ile kaynak yaparken ark, daha nceden bitmi olan elektrodun kraterinden be alt milimetre kadar yan veya n tarafta tututurulmal ve bir nceki elektrodun crufu temizlenmi olan kraterine getirilerek kaynaa devam edilmelidir; aksi halde elektrod ucunun, kraterin crufuna dalmas gzenek olumasna neden olur. Tututurma, elektrod para ile temas ettirilip geri ekilerek yaplmaldr. Aynen bir kibrit yakar gibi tututurulmal ve paraya teet olarak ekilip, kaynak yaplacak yere gtrlmelidir. Buna dikkat edilmezse kaynak banyosu hava emebilir, bu da gzenek oluumuna neden olur.

ekil 7.3.- Bazik elektrodlar ile kaynak yaparken elektrodun, kraterin n ksmnda tututurulmas.

ekil 7.4.- Krater zerindeki crufun temizlenecek blmn, diki kesiti zerinde gsterilmesi.

91

ekil 7.5.- Bazik elektrodlar ile yaplan kaynakta arkn tututurulmas. Kaynak Hz Bazik elektrod ile yaplan kaynaklarda, kaynak hz rutil ve asit karakterli elektrodlara oranla daha dk tutulmaldr, zira hzl kaynak yapldnda cruf kaynak metalini rtemez. Bu tr elektrodlarda kaynak hz rutil ve asit trlerinin kaynak hznn yaklak 2/3' kadar alnmaldr. Bu neden ile kaynak dikii dier elektrodlarla yaplanlardan daha geni olur. Kaynak dikii geniliinin snrl olduu hallerde gerekenden bir kademe daha kk aptaki elektrodlar kullanlmaldr. Crufun Temizlenmesi Bazik elektrodlarda crufun temizlenmesi dier tr elektrodlardan daha zordur; zellikle, kk pasolarda bu konu daha da nem kazanr. Hzl ekilen pasolarda diki, cruf tarafndan tam olarak rtlemez ve kenarlarda ortaya kan yanma oluklarna birikerek temizlenmesi gleir. Normal hzla ekilen pasolarda dikiin biimi daha dzgn olur ve cruf tabakas kaln olduundan kolaylkla temizlenir. Puntalama Genellikle paralarn kaynak edilmeden nce puntalanmas gerekir ve bu i iin de ou kez elektrod artklar kullanlr; bazik elektrodlar iddetli higroskopik olduklarndan bu artklar kolaylkla nem kapmakta ve u ksmndaki katlam cruf art krtrken rt de zedelenmektedir. Btn bunlar punta balantsnda gzenek raklara oluumuna neden olmaktadr. Puntalama ileminde aadaki durumlara dikkat

gsterilmelidir: Kaynakla birletirilen elik uygun ise puntalama bir rutil elektrodla yaplmaldr, Gzenek ieren puntalar kaynaa balamadan nce talanarak temizlenmelidir. Olanaklar lsnde mekanik balant donanmlar kullanlmaldr. Bazik deil, karakterli bu elektrodlarla da puntalamann olan zorunlu olduu hallerde bu i ve

konu

deneyimli

kaynaklara

yaptrlmal

elektrod artklar kullanlmamaldr. Btn kaynak pozisyonlarnda kullanlabilen bazik karakterli rtl elektrodlar ile yukarda belirtilmi olan hususlara dikkat edilerek, ok yksek deerlerde mekanik zeliklere sahip kaynak balantlar elde edilebilir. Sellozik Elektrodlar Bu tr elektrodlarn rtsnde, yand zaman gaz haline geen organik maddeler bulunur. rt

92

arlnn % 30'unu selloz oluturur. Genellikle, orta ve kaln rtl olarak retilirler. Kaynak srasnda metalin geii damlalar halindedir. nce rtl olarak retildikleri zaman cruf, transfer halindeki damlacklara ok az bir koruma etkisi yapar. Bu tr elektrodlar ile yaplan kaynak dikii zerine oluan cruf ok azdr ve srama kayb yksektir. Buna karn, bu elektrodlar ile yaplan kaynak dikilerinin aralk doldurma yetenei ve nfuziyeti olduka iyidir. Her pozisyonda kaynak iin (zellikle yukardan aaya dey) uygundurlar. Kaynak ilemi srasnda yanan selloz gayet iyi bir koruyucu gaz atmosferi oluturur fakat diki az da olsa, bir miktar hidrojen kapar; bu ise baz tr eliklerin kayna iin sakncal olabilir. rtye katlm olan titan bileikleri arkn stabilizasyonunu saladklar gibi, crufun kolaylkla kalkmasna da yardmc olurlar. Bazen rtye bir miktar manganez katlarak, kaynak srasnda oksitlenerek kaybolan, manganezin tamamlanmas salanr. Eskiden bu tr rtlere asbest de katlmaktayd; ancak, bu maddenin salk koullarn ktletirmesinden dolay kullanmndan vazgeilmitir. Demir Tozlu Elektrodlar Demir tozu, rt bileeni olarak byk apta kullanlmaktadr. Demir tozu miktar, baz hallerde toplam rt arlnn yars kadar kmaktadr. Elektrod rtsne iyi karakteristikler kazandran demir tozu, deiik oranlarda olmak zere her rtye katlmaktadr. Demir tozu, rty iletken hale getirmekte ve elektroda kontak elektrodu olarak kullanlabilme zeliini kazandrarak, arkn stabilizasyonunu arttrmakta, ayn zamanda dikie geerek erime verimini ykseltmektedir. Kaynaktan sonra erimi metal tartldnda, arlnn elektrodun ekirdek telinin arlndan daha fazla olduu grlr; zira rtnn ieriindeki demir tozu da eriyerek dikie karmakta ve bu fazla arl oluturmaktadr. Demir tozlu elektrodlarn erime verimi % 120'nin zerinde olduundan bu elektrodlara yksek verimli elektrodlar da denilmektedir. Derin Nfuziyet Elektrodlar Bu tr elektrodlar ile iki tarafndan birer paso ekerek, 2.d + 2 mm (d = elektrodun tel ap) kalnlndaki saclara az amadan aln birletirme kayna yapmak mmkndr; bu durumda her iki taraftan ekilen pasonun sacn yar kalnln amas gerekir. rnein 4 mm apndaki bir derin nufuziyet elektrodu ile 2x4+2 = 10 mm kalnlndaki iki sac (l) durumunda az almadan kaynak yaplabilir, bylece az ama masraf ortadan kalkm olur. Derin nufuziyet elektrodlar kaln rtl olarak retilirler, rt karakteri nce anlatlm olan trlerden biri olabilir. Elektrod ekirdek Teli Malzemesi Yumuak eliklerin kaynanda kullanlan rtl elektrodlarn ekirdek tellerinin bileimi, kaynak dikiinin zeliklerinin kabul edilebilir bir kalitede olabilmesi iin belirli snrlar arasnda olmaldr. Alam ve gayri safiyet elementlerinin fazlal dikiin mekanik zeliklerine zararl ynde etki eder. Kkrt fazlal dikite gzenek ve atlak oluturur; bu bakmdan elektrod tellerinde kkrdn olabildiince az olmas istenir. Karbon, silisyum ve manganez miktarnn da belirli snrlar iinde olup, bunlar amamas gereklidir.

93

Fazla karbon, kaynakta elektrodun yanarken atrdamasna ve etrafa kvlcmlarn sramasna ve dolays ile de kaynaknn banyoya hakim olamamasna yol aar. Alam elementlerinin ok fazla olmas dikite arzu edilmeyen martenzit olumasna neden olur. Karbon, manganez ve kkrt miktarlarnn kaynak dikiinde atlama eilimine etkileri yukardaki diyagramda toplu halde gsterilmitir.

ekil 7.6.- Karbon, manganez ve kkrt miktarnn kaynak dikiinde oluan atlamaya etkisi. RTL ELEKTROD TRLER Alamsz ve Az Alaml eliklerin Kaynanda Kullanlan Elektrodlar Alamsz ve az alaml eliklerin kaynanda kullanlan elektrodlar, rt trlerine gre eitli gruplara ayrlrlar. Alaml elikler, dkme demirler ve demird metal ve alamlarnn kaynanda kullanlan elektrodlarn rtleri genellikle rutil ve bazik karakterli olmalarna karn, alamsz ve az alaml eliklerin kaynanda kullanlan elektrodlarn rtleri bir nceki blmde aklanm olan btn trlerden olabilir. Bununla beraber, son yllarda asit ve oksit karakterli rtl elektrod tketiminde byk bir gerileme vardr. lkemizde bu tr eliklerin kaynanda uygulama kolayl nedeni ile rutil karakterli rtler tercih edilmektedir. Bat Avrupa ve Kuzey lkelerinde ise dk scaklktaki yksek tokluklar nedeni ile bazik karakterli rtl elektrodlar daha yaygn bir biimde kullanlmaktadr.

94

Bu tr eliklerin kaynanda elektrod seiminde parann ekme mukavemeti ile entik darbe dayanm gz nne alnr. Genel olarak kimyasal bileimin elektrod seimine bir etkisi yoktur. Kaln paralarn kaynak ile birletirilmesinde, souk ortamlarda alacak konstrksiyonlarda, kkrt ve fosfor ierii yksek eliklerin kaynanda da bazik karakterli rtl elektrodlar tercih edilir. Alamsz ve az alaml eliklerin kaynanda kullanlan rtl elektrodlar lkemizde TS 563, Almanya'da DIN 1913, Amerika'da AWS A.5.1 ve ASTM-A233'e gre snflandrlmlardr. Az Alaml, Yksek Mukavemetli elikler ve nce Taneli Yap eliklerinin Kaynanda Kullanlan Elektrodlar Bu gruba giren rtl elektrodlar eitli trlere ayrlan elik gruplarnn kaynanda kullanldklarndan ok eitlidirler. Genel olarak ayn gruba giren elik trleri gibi alamlandrlmlardr. Elektrod seiminde en nemli kriter kaynak sonras sl ilem uygulanp uygulanmayaca da gz nnde bulundurularak, istenen mekanik zelikleri salanmas kouluna dayanr. Birok hallerde kaynak metalinin ok dk scaklklardaki entik darbe mukavemeti ve kaynak dikiinin radyografik kontrolden baarl gemesi ngrlen koullardr. Bu elektrodlar Amerikan AWS A5.5 ve Alman DIN 8529'da snflandrlmlardr. Paslanmaz ve Korozyona Dayankl elikler in rtl Elektrodlar Bu tr elektrodlar rutil ve bazik rtl olabilirler, bazik rtller kesinlikle doru akm pozitif kutupta kullanlrlar. Bu gruba giren elektrodlar, martenzitik, ferritik, ostenitik ve korozyona dayankl eliklerin kaynanda kullanldklarndan ve bu eliklerin bileimleri de birbirinden farkl olduundan ok eitli trleri vardr. Bu elektrodlar Amerika'da AWS A5.4, Almanya'da DIN 8556 standardna ve lkemizde de TS 2716'da snflandrlmtr. Bu standartlar genellikle kaynak metalinin bileimini belirten simgeler kullanmaktadr. Baz tr elektrodlar kaynak dikiinde krom karbr oluumuna engel olmak amac ile niyobyum katlarak stabilize edilmilerdir. Bu tr elektrodlar zellikle yksek karbon ieren trlerdir. Paslanmaz ve korozyona dayankl eliklerin kaynanda kullanlan elektrodlarn bir grubu kaynak metaline geecek olan alam elementlerini elektrod ekirdek telinden, dier bir grubu ise elektrod rtsnde bulunan metal tozlarndan salar; birinci gruba girenler normal elektrod, ikinci gruba girenler ise sentetik elektrod olarak adlandrlr. Paslanmaz eliklerin kaynanda kaynak elektrodu seiminde esas metalin bileimi, bulunduu ortamn zelikleri ve scakl ile mekanik zorlamalar gz nnde bulundurulur. Dkme Demirler in rtl Elektrodlar Dkme demir trleri kimyasal bileimleri, metalrjik ve mekanik zelikleri nedeni ile ancak zel olarak bu iler iin gelitirilmi elektrodlar ile kaynatlabilir. Bu tr elektrodlar esas metale benzer kaynak metali veren ve esas metalden farkl kaynak metali veren elektrodlar olmak zere iki ana gruba ayrlrlar. Birinci gruba giren elektrodlar, alamsz elik ekirdekli ve dkme demir (kr dkme demir veya sfero dkme demir) ekirdekli olmak zere iki ayr trdr ve bunlar i parasna 150 -750 C arasnda bir ntav

95

verilerek kullanlrlar. ntav derecesi parann bykl, biiminin karmakl ve ilem sonras kaynak blgesinin ilenip ilenmeyecei gz nnde bulundurularak saptanr. Baz zel hallerde, rnein, dkmhanelerde para zerinde grlen ufak ukurcuk ve atlaklar parann ekli uygunsa ve o blge ilenmeyecekse ntavsz olarak ta bu elektrodlar ile tamir edilebilirler. kinci gruba giren elektrodlar saf nikel ve nikel esasl elektrodlar ile bakr esasl elektrodlar kapsamaktadr. Gnmzde dkme demir paralarn tamir kaynanda veya dkme demir paralarn bir baka tr metal ve alamla birletirilmesinde nikel ve nikel esasl elektrodlar ok geni bir uygulama alanna sahiptir. Bu elektrodlar ntav gerektirmeden kullanlabilirler. Kalay bronzu ve alminyum bronzu elektrodlar genellikle esas metal tm olarak 200 C civarna stldktan sonra doru akm ters kutuplama ile uygulanrlar. Burada akm iddeti ok az miktarda esas metalin kaynak metaline karabilecei byklkte seilir. Bu gruba giren elektrodlar ikinci derecede nemli birletirmeler ile kr dkme demir zerine zel dolgular yaplmas ilerinde kullanlr. Kr dkme demir elektrodlar Amerikan AWS normunda A 5.15, Alman DIN normunda DIN 8573'de standardize edilmilerdir. Bu konuda da TS hazrlk aamasndadr. Alminyum ve Alamlar in rtl Elektrodlar Alminyum ve alamlarnn kaynanda kullanlan rtl elektrodlarda rtnn nemli grevi vardr. Ark blgesini korumak iin koruyucu gaz rts oluturmak, Alminyum oksidi zararsz hale getirecek bir dekapan gibi etkimek, Kaynak dikiini rten bir cruf oluturmak. Oluan cruf ok korozif olduundan hemen kaynak sonras krlarak uzaklatrlmal ve kaynak blgesi zel solsyonlarla ykanarak temizlenmelidir. Bu elektrodlarn rtleri ok higroskopikdir ve az miktardaki nem dahi kaynak dikiinin gzenekli olmasna neden olur; bu bakmdan bu tr elektrodlar kaynak ncesi muhakkak kurutulmaldrlar. Bu elektrodlar daima doru akm ters kutuplama (elektrod pozitif kutupta) ile kullanlr; yars kullanlm elektrodlarn tekrar kullanlmalar gerektiinde arkn tututurulabilmesi iin muhakkak bunlarn u ksmlarndaki erimi cruf krlmaldr. Alminyum ve alamlarnn kaynanda esas metalin bileimine ve sl ilem durumuna uygun olarak retici tarafndan nerilen rtl elektrodlar ancak kritik olmayan tamir ilerinde tatminkr sonular verirler, retimde gazalt kaynak yntemleri tercih edilir. Alminyum ve alamlarnn kaynanda kullanlan rtl elektrodlar Alman DIN 1732, Amerikan AWS A 5.3 standartlarnda snflandrlmlardr. Bu konuda DIN 1732'ye paralel bir TS hazrlk aamasndadr. Bakr ve Alamlar in rtl Elektrodlar Bakr ve alamlarna uygun ok eitli trde rtl elektrodlar gnmzde retilmektedir, bunlar bileimlerine ve kullanma yerlerine gre u gruplara ayrlabilirler.

96

 Saf bakr elektrodlar, saf bakrn kayna ile elik veya dkme demir zerindeki bakr kaplamalarn tamir kaynanda kullanlr. Silisyum bronzu elektrodlar, bakr-inko alamlar, bakr ile baz demir esasl alamlarn kaynanda uygulama alanna sahiptir; ayn zamanda korozyon direnci salamak iin yzey kaplama ilerinde de kullanlrlar. Fosfor bronzu elektrodlar, pirin ve fosfor bronzlarnn kaynanda uygun sonular vermektedir; bunlar ayn zamanda bakrn dkme demire lehim kayna ile birletirilmesinde de uygulama alanna sahiptirler. Bakr-nikel alam elektrodlar, bakr-nikel alamlarnn kayna ile elik zerine bakr-nikel alam kaplama ilerinde kullanlrlar. Alminyum bronzu elektrodlar, ok yaygn bir uygulama alanna sahiptirler; alminyum bronzlarnn kaynann yan sra, bakr alamlarnn baka tr alamlar ile birletirilmelerinde kullanlrlar. Bu elektrod ile elik zerine dolgu yaparak anmaya ve korozyona dayankl yataklar retilmektedir. Bakr ve alam rtl elektrodlar da genellikle doru akm ters kutuplarna ile (elektrod pozitif kutupta) kullanlr ve bunlar Alman DN 1733'de ve Amerikan AWS A5.6 standartlarnda snflandrlmlardr. Nikel ve Alamlar in rtl Elektrodlar Nikel ve alamlarnn ark kaynanda kullanlan rtl elektrodlar, genel olarak esas metalin kimyasal bileimine benzer bileimdedir; yalnz bunlar fazladan kaynak metalinin dezoksidasyonunu salamak ve atlamasna mani olmak iin bir miktar titanyum, mangan ve niyobyum ierirler. Bu elektrodlar genel olarak doru akm ters kutuplama (elektrod pozitif kutupta) ile kullanrlarsa da, zellikle nikelli eliklerde ark flemesine mani olmak amac ile alternatif akm ile de uygulanabilen trleri gelitirilmitir. Bu elektrodlar yatay ve oluk pozisyonlarda kaynak yapmak iin elverilidir; dier pozisyonlarda kullanlmalar ancak ince apl elektrodlar halinde mmkndr. Bu tr elektrodlar,n ekirdeklerinin elektrik direnci yksek olduundan hibir zaman verilmi olan akm iddeti zerindeki deerlerde kullanlmamaldr, aksi halde elektrod snr, rt bozulur ve dolays ile de ark stabilitesini yitirir, ar srama balar. Nikel ve alamlar iin gelitirilmi olan rtl elektrodlar Alman DIN 1736, Amerikan AWS A 5.11 standardlarnda snflandrlmlardr. Bu konudaki TS hazrlk aamasndadr. Doldurma Kayna Elektrodlar Bu tr elektrodlar eitli anma mekanizmalar sonunda anm veya korozyona uram makina paralarnn doldurulmasnda kullanlr; ayrca son yllarda retimde, anmas olas blgelerin bu tr elektrodlar ile doldurularak daha dayankl bir hale getirilmesi yntemi de geni bir uygulama alan bulmutur.

97

Bu elektrodlar Amerikan AWS A 5.13 ve AWS A 5.21'de ve Alman DIN 8555'de snflandrlmtr. Bu konuda DIN 8555'e paralel bir TS de hazrlk aamasndadr. Bu standardda demir esasl kaynak metal 1 'den 10'a kadar rakamlarla belirtilmi gruplara ayrlmaktadr. 20'li grup az demir ieren stellit, sinterlenmi karbr, nikel esasl alamlar, 30'lu grup ise bakr esasl doldurma alamlarn belirtmektedir; ayrca bu grup iaretinin yan sra kaynak metalinin sertliini de gsteren bir iaretleme sistemi gelitirilmitir. Dolgu elektrodlarnn uygulanmasnda reticinin nerilerine uyulmas gereklidir. Kesme Elektrodlar Oksi-asetilen ynteminde olduu gibi ark yardm ile de kesme yapmak mmkndr. Arkla kesmede prensip, elektrodla kesilen para arasnda oluturulan arkn etkisi ile metal veya alamn eriyerek birbirlerinden ayrlmasdr. Ark ile kesme yntemlerini tarihsel geliim iinde yle snflandrabiliriz: Karbon Elektrodlar le Kesme Bu yntem ile yaplan kesme ileminde zeri bakr kapl grafit elektrodlar, doru akm, (+) kutupta kullanlr. Bu elektrodlarla yaplan kesmenin esas parann ksmen erimesine dayand iin kesilen yzeyler ok kaba olur ve sonradan ilenmesine gerek duyulur. Bu yntem daha ok hurda kesilmesinde veya delinmesinde kullanlr. rtl Elektrodlar le Kesme zel olarak retilen 4-6 mm apnda asit, rutil, sellozik ve demir tozlu elektrodlar, 60-70 A/mm2'lik doru veya alternatif akm ile yklenerek kesme ileminde kullanlr. Bu ilem iin, bu akm ykne dayanabilecek penselerin kullanlmas da zorunludur. rtl elektrodlarla yaplan kesme, eritme ilemine dayanmaktadr. Bu neden ile kesilen azlar kabadr, sonradan tala kaldrarak ilenmesi gerekir. Oksi-ark Yntemi le Kesme Bu yntem, oksijenle kesmeye benzer, burada tavlama alevinin yerini elektrodla para arasnda oluturulan ark almtr. Ark oluturulduktan sonra elektrodun ortasndaki delikten basnla gnderilen oksijen yanmay salar ve bylece para kesilmi olur. Haval Karbon Ark le (Arc-Air Yntemi) Kesme Karbondan yaplm bir elektrod ve i paras arasnda oluturulan ark. metali eritir ve yandaki bir borudan gnderilen basnl hava eriyen metali blgeden uzaklatrr. Bu yntemde metalin oksitlenmesi sz konusu deildir. Metalin kaldrlmas basnl havann mekanik kuvveti le salanr. Bu yntem, daha ok para* (ara kaynak az ve oluk amak veya hatal kaynak dikilerini skmek iin uygulanmaktadr. Elektrodlar ile lgili Baz Deyimler Erime Edeeri Belirli bir elektrodun bir kilowatt saatte eriyen miktarna "erime edeeri" denir.

98

 Erime Faktr Belirli bir elektrodun bir dakika ve bir Amper akm iddetinde eriyen miktarna "erime faktr" denir, Erime faktr elektrodun trne gre doru akmda 0,15 - 0,19 g/A dak. ve alternatif akmda da 0,13 0,16 g/A dak. arasnda deiir. Erime Sresi Bir elektrodun erimesi iin geen zamana "erime sresi" denir. Erime Hacmi Belirli bir elektrod tarafndan eriyen metalin hacmine "kaynak veya erime hacmi" denir. Verim Bir elektrodun belirli bir ksmnn erimesinden elde edilen arln, eriyen blmn ekirdek telinin arlna oran yzde olarak elektrodun verimi verir. rt Kalnl

D = elektrod ap d = tel ap nce rtl Orta kaln rtl Kaln rtl % 120.d < D > % 155.d D = %120.d D < % 155.d

ELEKTROD STANDARDLARI rtl elektrodlar eitli lkelerin standartlarna gre farkl biimde kodlanrlar. lkemizde elektrod reticileri TS 563'n yan sra ISO, DIN, AWS/ASTM standartlarna gre de elektrodlarn kodlamaktadrlar. Eyll 1989'da yenilenmi olan TS 563'n kodlama sistemi DIN 1913 ile paralellik gstermektedir. Tm standartlarda kodlamada elektrod rtsnn tr, ekme ve akma mukavemeti, kopma uzamas, kaynak pozisyonu, akm durumu ve belirli scaklklardaki entik-darbe dayanm eitli simgelerle gsterilmektedir. lerideki sayfalarda eitli standartlarn kodlama biimleri rnek ve tablo halinde aklanmtr. Bu klavuz tablolar yardm ile eitli standartlara gre hazrlanm elektrod kodlarn ok basit bir biimde zmek mmkndr. TS 563/Eyll 1989'a gre rtl elektrodlarn iaretlenmesi Aralk 1967'den beri lkemizde alamsz ve az alaml eliklerin kaynanda kullanlan rtl elektrodlar kapsayan TS 563, ilk olarak ubat 1979'da, sonra da Eyll 1979'da gnn gerekleri gz nnde bulundurularak tamamen deitirilmi ve elektrodlarn zeliklerini daha geni bir spektrumda yanstan bir iaretleme sistemi gelitirilmitir. TS 563'n Aralk 1967'de yaynlanan ilk halinde, 1976'da terkedilmi olan DIN 1913'n iaretleme sistemi kullanlmt. TS 563/ ubat 1979'da ki deiiklik sonucu ISO 2560'ta

99

uygulanm olan iaretleme sistemi rnek alnmt. TS 563/Eyll 1989'da bu iaretleme sistemi de terkedilmi, DIN 1913/Ocak 1976'daki sistematie benzer bir iaretlemeye gidilerek, elektrod hakknda daha geni bilgi verme amalanmtr. Bu yeni iaretleme sistemine gre rnek olarak TS 563 E 51 32 RR 11 160 elektrodunu ele alalm. TS 563, Standardn numarasn, E, El ile yaplan ark kayna elektrodu olduunu, 51, says ekme mukavemeti, akma mukavemeti ve % uzamay, 32, iki rakamdan oluan bu iaretin birincisi kaynak metalinin en kk entik vurma enerjisi olarak 28J veren en dk scaklk derecesini, ikinci rakam ise en kk entik vurma enerjisi olarak 47J veren en dk scaklk derecesini, RR, harfleri rt trn, 11, says elektrod rt tipi numarasn ki, buna bal olarak ta, akm trn, kaynak pozisyonunu, kutuplama durumunu ve akm retecinin bota alma gerilimini, 160, Elektrodun verimini belirtmektedir. TS 563/ Eyll 1989'a gre alamsz ve az alaml eliklerin ark kayna iin rtl elektrodlarn gsterilii

100

ISO Standardna gre Elektrodlarn gsterilileri (ISO/TC-44/SC3-2560-1973) Bu standard da bir rnek zerinde inceleyelim. rnein: E 43 R160 22 Fe'i alalm. Burada: E, harfi bu elektrodun ekstrzyon ile retilen bir elektrod olduunu, 43,
2

says,

daima

iki

rakaml

olup,

10

ile

arpldnda

kaynak

yerinin

(N/mm ) cinsinden ekme dayanmn,

101

 2,

tek

rakaml

bir

say

olup,

kaynak

metalinin

hem

minimum

uzama

hem

de minimum entik darbe dayanmn, R, harfi, rtnn karakterini, 160, says da elektrodun randmann, 22, saysnn birinci rakam kaynak pozisyonunu, ikinci rakam ise akm

tr, kutup durumu ve makinann bota alma gerilimini, Fe, elektrodun demir tozlu olduunu gstermektedir.

DIN 1913'e gre Elektrodlarn gsterilileri Alamsz ve az alaml eliklerin kaynanda kullanlan rtl elektrodlarn en ayrntl gsterilii DIN 1913'te verilmektedir. ISO/TC - 44 / SC3 - 2560 -1973'te kaynak metalinin ekme dayanmn gsteren 43 veya 51 rakamlarndan sonra entik vurma enerjisini belirtmede 1 rakam kullanlrken, burada bu konunun neminden tr 2 rakama yer verilmitir. Almanlar, bu ikinci rakam, ince taneli elikler halinde, daha yksek bir entik vurma enerjisini belirtebilmek amac ile zel olarak eklemilerdir. DIN 1913'e gre alamsz ve az alaml eliklerin kaynanda kullanlan rtl elektrodlarn gsteriliini bir rnek zerinde aklayalm.

102

rnein; E 51 32 RR 11 160 Burada: E, el ile yaplan kaynakta elektrod olduunu, 51, says kaynak metalinin ekme mukavemeti, akma mukavemeti ve %uzamasn, 32, iki rakamdan oluan bu iaretin birincisi kaynak metalinin en kk entik vurma enerjisi olarak 28 J veren en dk scaklk derecesini, ikinci rakam ise en kk entik vurma enerjisi olarak 47 J veren en dk scaklk derecesini, RR, Elektrod rt trn ve kalnln, 11, Elektrodun klsn ki bu TS 563'de rt tipi olarak belirtilmitir; bu sayya bal olarak bu iaret akm trn, kaynak pozisyonunu, kutuplama durumunu ve akm retecinin bota alma gerilimini gstermektedir, 160, sadece yksek verimli elektrodlar halinde sz konusu olan bu iaret elektrodun verimini belirtmektedir.

Yukardaki aklamalardan da grld gibi Eyll 1989'da yeniden deitirilerek yaynlanm olan TS 563, DIN 1913 rnek alnarak hazrlanmtr. DIN 1913/Ocak 1976'ya gre alamsz ve az alaml eliklerin kaynanda kullanlan rtl elektrodlarn gsterilii

103

AWS/ASTM'e gre Elektrodlarn gsterileri AWS-A5.1.;ASTM-A233 Amerikan standardna gre bir elektrodun gsteriliini bir rnek zerinde grelim. rnek; E 6013 olsun. E, harfi elektrodun ekstrzyonla retildiini gsterir. 60, rakam 1000 ila arpldnda (lbs/sq.in) cinsinden kaynak yerinin minimum ekme dayanmn

104

gsterir. rnein: E 60 = 60.000 psi. 1, rakam kaynak pozisyonunu gsterir. 3, rakam da akm ekli, kutup durumu ve rt trn karakterize eder. AWS-A.5.1 ve ASTM-A 233'e gre alamsz ve az alaml eliklerin kaynanda kullanlan elektrodlarn gsterilii

105

TS 2716/Nisan 1977'ye gre paslanmaz, sya ve korozyona dayankl elikler iin kullanlan elektrodlarn gsterilii

106

ELEKTROD SEM Kaynak metalinin mekanik zeliklerini gsteren mukavemet deerleri esas metalinkilere eit veya biraz daha byk olmal ve bileimi ile fiziksel zelikleri de esas metalinkinin ayn veya ona ok yakn olmaldr. Bu bakmdan uygun elektrod seimi iin esas metalin zeliklerinin bilinmesi gereklidir; esas metalin zeliklerinin bilinmedii hallerde iin durumuna gre mknats testi, alev testi, keski testi, kvlcm testi gibi kolay yaplabilen atlye testleri ile kimyasal analiz, ekme zeliklerinin saptanmas gibi laboratuar muayenelerine gerek vardr. Bilinen bir esas metal ve tanmlanm bir kaynak ilemi iin elektrod seiminde u hususlar gz nnde bulundurulur. Esas Metalin Mukavemet zelikleri Esas metalin mukavemet zeliklerinin her zaman bilinmesi gereklidir. zellikle az karbonlu ve az alaml yap eliklerinde, elektrod seimi esas metalin ekme ve akma mukavemetine gre yaplr. Esas Metalin Kimyasal Bileimi Esas metalin kimyasal bileiminin bilinmesi zorunludur; az karbonlu ve az alaml yap eliklerinde kaynak metali ve esas metalin bileiminin uyumu nemli bir sorun deildir. Buna karn alaml elikler, demir d metal ve alamlar halinde bu konu ok nemlidir. Kaynak metali ve esas metalin kimyasal bileimi uyumlu olmak zorundadr. Kaynak Pozisyonu Her tr elektrod belirli baz kaynak pozisyonlar iin uygundur; elektrod seiminde bu nemli konu da gzden uzak tutulmamaldr. Kaynak Akm Her tr kaynak elektrodu belirtilmi olan akm tr (doru akm veya alternatif akm) ve kutuplama (ters kutuplama, doru kutuplama) ile kullanlmak koulu ile retilmitir. Bu durumlarda, eldeki kaynak akm reteci nedeni ile elektrod seiminde bu konu byk etken olarak ortaya kmaktadr. Kaynak Az Dizayn Elektrod seiminde, elektrodur) nufuziyeti de nemli bir etmendir. rnein; kt aln birletirmelerde veya kk aral braklmadan hazrlanan X, V, U kaynak azlarnda nufuziyeti fazla olan elektrodlar, ince paralarn kaynatlmas halinde nufuziyeti az olan trde elektrodlar tercih edilmelidir. Kaynaklanan Parann Kalnl ve Biimi Kaln kesitlerde ve kark biimli paralarda kaynak gerilmeleri nedeni ile zellikle kk pasonun atlamamas iin snek kaynak metali veren elektrodlar tercih edilmelidir. letme Koullar An yksek veya dk scaklktaki ortamlarda alan, darbeli yklere maruz kalan paralarda kaynak metali, esas metalin bileiminde ve ayn zamanda da tok olmak zorundadr. Bu gibi hallerde bazik rtl elektrodlar kullanlmaldr.

107

alma Koullar ve Prodktivite Baz tr elektrodlar yksek verimlidir; erime gleri yksektir dolays ile bu tr elektrodlarn kullanlmas halinde kaynak sresi ksalr ve ekonomi salanm olur. Yalnz bu tr elektrodlar ancak baz kaynak pozisyonlarnda kullanlabilir. Koullarn uygun olduu hallerde, bu tr elektrodlar tercih edilmelidir. Elektrod apnn Saptanmas Uygun elektrod apnn saptanmasnda u hususlarn gz nne alnmas gereklidir. Kaynak pozisyonu, birletirme tr ve kaynak az geometrisi, Kaynak yksek akm iddeti, Esas ki davran, Kaynak esnasnda uygulanan sya ve bunun oluturduu kaynak gerilmelerine konstrksiyonun davran, Paraya kaynak ncesi veya sonras sl ilem uygulanabilirlii, Kaynakl balantnn kalitesi konusunda ngrlm zel koullar, Ekonomi. Elektrodlarn byk bir blm ok pasolu kaynak iin retilmilerdir; her aptaki elektrodun yklenebilecei bir maksimum akm iddeti vardr ki bu da elektrodun yanma sresini etkiler. Yksek akm iddeti ile yklenebilen kaln apl elektrodlar ile yksek kaynak hzlarnda allr. Dik ve tavan pozisyonlarndaki kaynaklarda kk apl elektrodlar tercih edilir; zira bunlarn oluturduklar kaynak banyosu ufak olduundan yer ekiminden daha az etkilenir ve kk kaynak banyosu kaynak tarafndan daha kolay kontrol altnda tutulabilir. Kaynak az geometrisi de elektrod apnn saptanmasn etkiler, ancak ince apl elektrodlar ile V ve X azlarnda kk pasoya eriilebilir; dolgu pasolar ise daha kaln apl elektrod ile ekilir. Elektrod ap kalnlatka kaynak hz arttrlmaldr; zira kaynaa uygulanan s girdisi artmaktadr. Birim kaynak pasosu boyuna uygulanan s girdisi arttka parada kendini ekmeler, arplmalar artar; ayrca ok kaln apl elektrodlar byk kaynak banyosu oluturduklarndan kaynaknn banyoyu kontrol altnda tutabilmesi iin bu konuda deneyimli olmas gereklidir. te yandan iin yapm sresini ksaltabilmek iin de, birim zamanda ylan kaynak metali miktarn arttrmak gerekir ki bu da en ok elektrod apnn bytlmesi ile salanabilir. metalin ktlesi ve kaynak sonras ilk zeliklerini koruma konusunda metalinin zeliklerini etkilemeden elektrodun yklenebilecei en

108

8 ELEKTRK ARK KAYNAINDA BRLETRME TRLER VE KAYNAK POZSYONLARI

Kaynak tasarmnda uygulanan birletirme trleri be grupta toplanabilir; bunlar sras ile: Aln birletirmeleri, ke birletirmeleri, D ke birletirmeleri, Bindirme birletirmeleri, Kvrk aln birletirmeleri.

rtl elektrod ile yaplan elektrik ark kaynanda ilk drt tre giren birletirmeler ile ok sk karla imasna karn, kvrk aln birletirmeler ok az kullanlr. Kaynakla birletirilen paralarda, kaynak balantsnn kesit boyuna gereken derinlikte ileyebilmesi iin, parann kaynak az alarak hazrlanmas gereklidir. Kaynak azlarnn genel biimleri eitli standartlar ile saptanmtr.

ekil 8.1.- Birletirme trleri. lkemizde, bu konuda TS 3473 geerlidir ve bu standardda eritme kaynak yntemlerinde kullanlmas gereken az biimleri etraflca aklanmtr. Kaynak azlarnn hazrlanmasnda, para malzemesinin kalnl ile birletirme trne gre giyotin makas ile kesme, tala kaldrarak ileme, oksijenle le kesme, karbon ark veya zel oluk elektrodu ile oluk ama yntemlerinden birisi kullanlabilir. Ayn birletirme tr iin ok eitli kaynak az biimleri hazrlamak mmkndr.

109

Tablo 8.1.- TS 3473'e gre kaynak az biimleri.

110

111

Kaynak Az Tasarm Kaynakl balantlar tasarlanrken, malzeme ile ilgili faktrler, parann dizayn, kalnl, ilgili Standard ve spesifikasyon, kaynak yerine ulaabilme olasl, ekonomi ve i yerinin olanaklar gz nnde

112

bulundurulur. Mukavemet Kaynakl balantlarn tasarmnda birinci derecede gz nnde bulundurulan, balantnn mukavemetidir. Kaynakl balantnn zorlanma iddetine bal olarak kaynak dikiinin boyutlar hesaplanr ve kaynak dikiinin kesiti belirlenir. Deiken ve darbeli ykler ile zorlanan kaynak dikilerinin, hesaplar daha aza uygun olsa dahi, muhakkak tm kesit boyunca yaplmas gereklidir. Zira tm kesit boyunca yaplmam kaynaklar bir entik gibi davranr ve dinamik zorlamalarda balantnn tahribine neden olur; zellikle dk servis scaklklarnda bu konu daha da nem kazanr. Tm kesit boyunca ilememi kaynak balantlar, ancak statik zorlamalar iin uygundur. Bu tr kaynakl balantlar daha az kaynak metali gerektirdiinden hazrlanmalar daha kolaydr ve ekonomiktirler. Kaynak Pozisyonu rtl elektrod ile elektrik ark kayna her pozisyonda uygulanabilir. Kaynak pozisyonu balant dizaynn etkileyen nemli faktrlerden bir tanesidir. Yatay oluk pozisyonu dnda yaplan kaynak balantlarnn baars kaynaknn maharetinin ve elektrod trnn etkisindedir. Yksek verimli elektrodlar oluturduklar byk kaynak banyosu nedeni ile ancak yatay oluk pozisyonundaki kaynaklar iin uygundur. Kaynak pozisyonlar Alman DN Standardlarnda olduu gibi TS'de de harfler ile belirtilir. Bunlar; Yatay oluk w

Yatay (i ke, d ke) h Dik aadan yukar Dik yukardan aa Korni pozisyonu Tavan q s f

Tavan (i ke, d ke) h Yatay pozisyonda, kaynak az as, dik ve favan pozisyonuna gre daha dar tutulabilir; dar az as daha az kaynak metali gerektirir. Yatay pozisyonda ise daha emniyetli diki elde edilir. Para Kalnl rtl elektrod ile elektrik ark kayna ynteminde kaynatlacak para kalnl kaynaknn maharetine, kaynak pozisyonuna, kaynak hzna, ark boyuna, akm iddetine ve ark karakteristiine bal olarak deiir. Usta bir kaynak, en ince kalnlk olarak bu yntem ile 1,5 mm kalnlnda elik saclar kaynatabilir, 8 mm. kalnla kadar olan elik saclar (ki tarafndan kaynatlmak koulu ile az amadan birletirilebilirler; daha katn paralar iin tam nufuziyetin ngrld hallerde bir az hazrl gereklidir. Aln kaynaklarnda V, U ve J azlan tek veya ift taraftan olmak zere uygulanr. Hazrlama kolayl asndan uygulamada daha ok V az tercih edilir; zira bu az demir esasl

113

malzemelerde oksijen ile kesme yntemi uygulanarak hazrlanr. U ve J azlar ise daha zor ve pahal olan tala kaldrma ilemi gerektirir. Buna karn kaln paralar halinde bu azlarn doldurulmas iin daha az kaynak metaline gerek vardr ki bu hem ilem sresini ksaltr hem de ekonomi salar. Ayrca kk pasoda bu tr azlarda daha kaln apl elektrod kullanlabilir ve kk pasoda cruf kalnts olasl daha zayftr. Kaynak ileminin parann her iki yznden uygulanabilmesine olanak salayan

konstrksiyonlarda para kalnlnn 10 mm'yi amas halinde ift V, ift U ve ift J azlar tercih edilir. Bu tr azlar hazrlanmalarnn zor olmasna karn, kaynakl konstrksiyon-da arplmalarn ve kalnt i gerilmelerin azalmasn salad gibi tek taraftan kaynaa nazaran, daha az kaynak metali gerektirdiklerinden ekonomiktirler. Kaynak Yerine Ulaabilme Kaynak az seimini belirleyen en nemli faktrlerden bir tanesi de kaynak blgesine ulaabilmedir. rnein, kaynak blgesine iki tarafndan da kaynak yaplarak, hem arplma, kalnt i gerilmeler ve hem de kaynak metali sarfiyat azaltlabilir. Kolay eriilebilen, rahatlkla kaynak yaplabilen oluk pozisyonlarnda daha dar azlar ile emniyetli kaynak balantlar elde edilebilir. Zor ulalan blgelerde ki kaynak balantlarnda hata bulunma olasl fazladr. Bu konu zellikle konstrksiyonun ve kaynakl balantlarn tasarmnda gz nnde bulundurulur. KAYNAK POZSYONLARI Deiik biimlerdeki i paralarn kaynak ile birletirmek iin kullanlan kaynak pozisyonlarn u ekilde gruplayabiliriz: Yatay kaynak, oluk pozisyonunda, Yatay kaynak, i ve ke birletirmelerinde, Dey kaynak, aadan yukarya, Dey kaynak, yukardan aaya, Korni kayna, Tavan kayna, Yatay kaynan, her tr elektrod ile gerekletirilmesine karn, dey, tavan ve korni kaynaklarnda baz zelikler gsteren elektrodlara gereksinme vardr. Bu gibi yerlerde kullanlacak elektrodlarn cruflarnn vizkozitelerinin katlama annda ani art gstermesi ve ok ksa bir sre sv halde kalmas zorunludur. Aksi halde cruf akar ve koruma grevini yapamaz. Buna ek olarak kaynak metalinin fazla akc, yani yksek scaklkta olmamas gerekir. Kaynaklar, bu tr kaynaklarda dk akm iddeti ile alr. Gene bu tr kaynak pozisyonlarnda dzgn grnl diki elde etmek, hem elektrod trne hem de kaynaknn el hareketlerine baldr. Kaynan pozisyonuna, pasonun ekili yerine ve trne gre elektroda eitli hareketler verilir. rnein, yatay pozisyonda bir kk pasosu dz olarak ekildii gibi, kapak pasonun ekiliinde elektroda sal sollu hareketler verilerek kaynak yaplr. Kaynaknn el hareketleri kaynan uygulanmas blmnde etraflca aklanacaktr. Elektrik ark kaynanda daima soldan saa doru kaynak yaplr. Solaklar ise bunun tersini uygularlar.

114

Crufun temizlenmesi ynnden en kolay olan yatay kaynaktr ve sra ile tavan kayna, korni kayna ve dey kaynak gelmektedir; ayrca belirli diki boyu iin, her kaynak pozisyonunda, kaynak srelerinin de farkl olacan hatrdan karmamak gerekir.

115

ekil 8.2.- Kaynak pozisyonlar. Tablo 8.2.- TS 563'e gre kaynak pozisyonlar.

116

Srekli kaynakl retim yapan fabrikalarda, kaynak poziyonerleri kullanlarak kaynak dikilerinin olanak lsnde yatay pozisyonda yaplmas salanmaktadr. Fakat antiyelerde yaplan elik inaat, stasyoner tank ve tesisat ilerinde bunu uygulamak olanakszdr. Bu gibi durumlarda ancak, alma ekline uygun trde elektrodlar ve ok iyi ayarlanm alma koullar le dzgn kaynak dikileri elde

117

edilebilir. KAYNAK SEMBOLLER VE UYGULAMADA KULLANILMALARI Gnmzde kullanlan kaynakl konstrksiyonlarda gz nne alnan dizayn kriterleri ve hesaplamalar sonucu ortaya kan kaynak balants tr, biim ve boyutlar retim aamasnda teknik elemanlarn rahatlkla anlayabilecei bir ekilde belirtilmek zorundadr. Evrensel bir dil olan Teknik Resim" eitli lkelerin kabul ettii standartlara bal olarak ok az farkllklar ierir ve her teknik eleman tarafndan zlerek, uygulamaya aktarlr. retim aamasnda proje zerinde uygulanacak kaynak tekniine ait tm bilgilerin tam olarak deerlendirilerek, kaynak plannn ve kaynak sonras plannn doru olarak yaplmas byk nem tar. Kaynak plannn en nemli blm olan resimler kaynak dikilerinin tm zeliklerini yanstmaldr. Kaynakl konstrksiyonlarn Teknik Resimlerinin izilmesinde ve uygulanmasnda kolaylk salamak zere kaynak sembolleri ve yardmc elemanlarnn kullanlmas benimsenmi ve Standard hale getirilmitir. lkemizde bu konuda TS 3004 yaynlanmtr. Ancak gnmzde tasarmclarn bu standardn uygulanmasna tam uyduklar sylenemez. Resimlerde her kaynak balants iin kullanlan sembolik gsteriliin temeli olan elemanter sembol, ucunda balanty iaret eden bir ok bulunan "bir ok izgisi" ve devamndaki "bir referans izgisi" nden olumutur.

ekil 8.3.- Kaynakl balantlarda kullanlan sembolik gsterili. Balantda ok hangi tarafa konmu ise o tarafa "balantnn ok taraf" dier tarafa ise "balantnn dier taraf" denir.

ekil 8.4.- Cesim sembolik gsterili; kurallar.

118

Kaynaa gre ok izgisinin konumu zel bir nem tamaz. Bununla birlikte ok izgisi kaynak amac ile hazrlanan (yani kaynak az alan) levhay gstermelidir. Ok izgisi referans izgisinin bir tarafna, bu izgi ile a oluturacak ekilde balanr. Baz durumlarda ok izgisinin levhay gsteren ucuna ok konmayabilir; ok yerine bir nokta konabilir. Tablo 8.3.- E Metoduna gre sembollerin konumu.

119

Tablo 8.4.- Elemanter sembollerin eitli lkelerin standartlarnda gsterilii.

120

Tablo 8.5.- Elemanter sembollerin karma kullanm rnekleri.

Tablo 8.6.- Ek semboller.

121

Tablo 8.7.- aretler, resimlerde gsterili

122

Tablo 8.8.- Ek iaretler, resimlerde gsterili.

123

Tablo 8.9.- Resimlerde gsterili, aln kaynaklar iin rnekler.

124

Tablo 8.10.- Resimlerde gsterili, ke kaynaklan iin rnekler.

125

Referans izgisi, dz ve resim altna paralel olacak ekilde izilmelidir. Referans izgisine gre sembollerin konumu, E (birinci a) ve A (nc a) metotlarna gre tanmlanmaktadr. A metodu ile izilmi kaynakl konstrksiyon resimlerini izmek veya okumak zorunluluu ile

126

Karlaldnda TS 3004'e baklmaldr. Kaynakl konstrksiyonlara ait resimlerde kullanlan semboller, lkelerin standartlarna gre baz farkllklar gstermekle beraber, kaynak az, diki yzeyi formu gibi yapm belirleyen bilgileri basit, ak ve kesin olarak gsterebilirler. Kaynak sembolleri genellikle grupta incelenebilir: Elemanter semboller Karma elemanter semboller Ek semboller Bunlarn eitli lke standartlarnda gsterilmesini srasyla inceleyelim. Elemanter semboller Elemanter sembollerin kaynak eklini belirtmek amacyla kullanlmasna ait rnekler tabloda da verilmektedir. Bu sembollerin genellikle kaynak dikiinin ekline benzedii, bu nedenle de kolayca aklda tutulabilecei grlmektedir. Karma elemanter semboller Bu sembollerin karma kullanmna ait rnekler ilgili tabloda bulunmaktadr. Ek semboller Elemanter semboller kaynak dikiinin d yzeyinin biimini gsteren ek bir sembolle tamamlanabilir. Kaynakl yzeyler genellikle dz yaplrlar. Kaynak yzeylerinin tam olarak gsterilmesine gerek bulunmadnda ek sembollerin kullanlmamas doaldr. Tablo 6.11.- Ek sembollerin uygulanmasna alt rnekler.

Her kaynak sembolnn yannda baz boyut lleri de bulunabilir. Kesitle ilgili ana boyut semboln sol tarafna, boylamasna boyutlar (kaynak diki uzunluu) semboln sa tarafna yazlmaldr.

127

ekil 8.5.- Kaynak dikiinin gsteriminde kullanlan ok. Bu boyutlarn konulmasna ilikin ilkeler de Tablo 8.12'de verilmitir, daha az nemli boyutlar da gerektiinde gsterilebilir. Dz kaynakla balant durumunda, baka bir iaret yoksa, kaynan balant boyunca kk almadan yaplmakta olduu anlalmaktadr. Kaynan sembolik gsteriliinde dier baz zeliklerin belirtilmesi istenebilir. Byle durumlarda yerine gre sembol, say veya harf kullanlr ve Standard numaralar belirtilir.

ekil 8.6.- evresel kaynan gsterimi. Kaynak tm parann evresine uygulanacaksa, gsterge izgisinin zerinde ok izgisinin referans izgisi ile baland yere kk bir ember konur. Kaynak yntemi, gsterge izgisinin sonuna konan atal arasna, onu tanmlayan standarda gre rakam veya harf olarak belirtilir ( TS, DIN ve BS da ISO 4063).

ekil 8.7.- Kaynak ynteminin gsterimi. Tablo 8.12.- Ana boyutlar.

128

Tablo 8.13.- Kaynak yntemlerine karlk gelen rakamlar.

129

DIN 1912'ye gre, kaynan deerlendirme grubu kaynak ynteminden sonra atal arasna yazlarak gsterilir.

ekil 8.8.- Kesikli bir ke dikiinin gsterimine alt bir rnek. Kaynan antiyede veya yerinde yaplacan gstermek iin bir flama sembol konur

ekil 8.9.- Hama sembolnn kullanm.

130

Bir aln balantsnda ark kayna yaplmas durumunda kaynak dikiinin gsterimi aadadr.

ekil 8.10.- Kaynak konumu ve kullanlan elektrodun gsterimi. Projelerin tasarmcnn ngrd biimde uygulanabilmesi ancak kaynak dikileri zerine sembollerin gerektii biimde yerletirilmesi ile mmkndr. Bu bakmdan, bu konuya gereken dikkat gsterilmelidir.

131

9 RTL ELEKTROD LE ARK KAYNAINDA KAYNAK PARAMETRELERNN SEM

Kaynak parametreleri kaynak ileminin ve elde edilen kaynak balantsnn kalitesini belirleyen en nemli etmenlerdir; bunlar kaynaklanan metal veya alam ile kaynak metalinin tr ve kaynak az ve para geometrisi gz nnde bulundurularak saptanrlar. Bu parametrelerin uygun seimi, kaynaknn alma koullarn kolaylatrd gibi gereken zelikte kaynak balants elde edebilme olasln da arttrr. Kaynak parametreleri, kaynak ncesi saptanan ve kaynak sresince deitirilmesi mmkn olmayan parametreler ile birinci ve ikinci dereceden ayarlanabilir parametreler olmak zere ayr grupta incelenebilir. Kaynak ncesi saptanan parametreler elektrod tr, elektrod ap ve kaynak akm trdr ve bunlar kaynaa baladktan sonra deitirmek ve etkilemek olas deildir. Birinci derecede ayarlanabilir diye adlandrlan ikinci gruba giren parametreler kaynak dikiini kontrol altnda tutan dikiin biimini, boyutlarn, ark stabilitesini etkileyen deikenlerdir. Bu parametreler kolaylkla llebildii gibi, gerektiinde ilemi daha etkin bir biimde kontrol altna alabilmek iin ayarlanabilirler. Bu parametreler akm iddeti, ark boyu ve kaynak hzdr. nc gruba giren parametreler kaynak ilemi esnasnda deitirilebilen, dikiin biimini etkileyen, buna karn llmeleri zor olan parametrelerdir ki, rtl elektrod ile ark kaynanda bunlar, kaynak esnasnda elektrodun konumunu belirleyen alma ve hareket alardr. rtl elektrod le ark kaynanda dikiin nufuziyeti, biimi ve elektrodun erime gc en nemli karakteristiktir ve kaynak parametreleri dalma bunlar gznnde bulundurularak saptanr. Kaynak ncesi Saptanan Parametreler Elektrod Tr Genel olarak elektrod tr seimi kaynaklanacak malzemenin tr, kalnl, geometrisi, bulunduu ortam, kaynan uygulanma biimine gre belirlenir.

132

ekil 9.1.- Bir kaynak dikiinin nfuziyeti, genilii ve ykseklii. Elektrod rtsnn karakterinin kaynak dikiinin nufuziyeti, biimi ve elektro-dun erime gc zerine ihmal edilemez etkisi vardr. rnein sellozik rtl elektrodlarn nufuziyetleri dierlerine nazaran daha derindir; erime gc, demir tozlu elektrodlarda daha yksektir, ayrca rtsnde yksek miktarda demir tozu ieren elektrodlar daha yksek akm iddeti ile yklenebilirler ve erime sreleri ksadr, buna karn ince rtl elektrodlarn erime gc daha zayftr. Dikiin biimi de elektrod rt karakterinin etkisi altndadr; demir tozlu elektrodlar ile daha yaygn ve geni dikiler elde edilir, demir tozu veya potasyum bileikleri ieren rutil rtl elektrodlarn nufuziyetleri zayftr; bazik ve rutil karakterli rtl elektrodlar ise orta derece nufuziyetli dikiler verir. Elektrod ap Belirli bir i iin elektrod ap seimi genel olarak kaynaklanacak parann kalnl ve kaynak pozisyonuna gre saptanr. Kaln apl elektrodlar yksek akm iddeti ile kullanldklarndan kaln paralara uygulanr ve bu ekilde hem kaynak aznda gereken tam erime saland gibi toplam kaynak sresi de ksalr.

133

ekil 9.2.- Elektrod rt karakterine gre damla geiinin, nufuziyetin ve crufun grnn deiimi. Yatay oluk pozisyonu dnda yaplan kaynak ilemlerinde, kaynak banyosu yer ekimi etkisi le akmaya yatkndr ve kaynak banyosunun bymesi bu olay iddetlendirir. Gerek ark kuvvetlerinin etkisi, gerekse de zel manipulasyonlar ile banyonun dik, tavan ve korni pozisyonlarnda akmasna etkin bir biimde mani olabilmek iin daha kk apl elektrodlar ile allmaldr. Baz tr malzemelerin kaynanda s girdisinin belirli bir aralkta tutulmas gereklidir, bu da ancak uygun elektrod ap seimi ile salanabilir. V aln birletirmelerin kk pasolarnda maniplasyonun kolaylatrlmas ve kk aralna kaynak metalinin ileyebilmesi iin kk apl elektrodlar kullanlr; kapak ve dolgu pasolarnda ise parasnn kalnlnn, trnn ve kaynak pozisyonunun elverdii en byk elektrod ap seilir. Birok hallerde parann bir paso ile kaynak edilmesi arzu edilmez; zira her paso bir nceki pasonun kaynak blgesine bir temperleme etkisi yaparak mekanik zeliklerin) gelitirir. zellikle baz tr eliklerde ok nemli olan bu konu da, elektrod ap seiminde gz nnde bulundurulmaldr. Ar kaln apl elektrod kullanarak gerektiinden daha kaln kaynak dikileri yapmak ekonomik olmad gibi, arplma ve i gerilme oluumunu da iddetlendirdiinden bu konuda dikkatli olunmaldr. Akm Tr rtl elektrod ile ark kaynanda uygun elektrod ile doru akm, gerekse de alternatif akm

134

kullanlabilmektedir. Kaynak akm tr, kutuplama ve elektrod rt bileimi, erime gc ve dikiin nufuziyetini etkileyen nemli faktrlerdir. Genel olarak verilmi bir elektrod iin erime gc kaynak akmnn arka salad s enerjisi ile orantldr; bu enerjinin bir ksm elektrod un ve rtsnn, dier ksm da i parasnn kaynak aznn erimesinde kullanlmaktadr. Doru akm her trl elektrod ile daha stabil bir ark oluturur ve kaynak metali tanm alternatif akmdan daha yumuak bir biimde gerekleir, srama kayplar azdr, buna karn ark flemesi tehlikesi vardr. En derin nufuziyet doru akmda ters kutuplama (elektrod pozitif) ile elde edilir, bunu azalan sra ile alternatif akm ve doru akm dz kutuplama {elektrod negatif) takip eder. Buna karn doru akm dz kutuplama en yksek, doru akm ters kutuplama ise en az erime gc salar. Birinci Derecede Ayarlanabilir Parametreler Kaynak Akm iddeti Kaynak dikiinin karakteristiklerinin belirlenmesinde en nemli faktr kaynak akm iddetidir. Her aptaki elektrod iin kaynak aktm iddeti belirli bir ayar aralna sahiptir; bu aralk inde uygun deerin seilmesinde elektrod rt tr ve kalnl, kaynak pozisyonu ile kaynak az biimi en nemli etkenlerdir. Kaynak akm iddetinin artmas, dier deikenler sabit kalmak koulu ile eriyen metal miktarnn, dikiin nufuziyeti ile boyutlarnn artmasna neden olur. Akm iddetinin an ykselmesi sramann oalmasna, yanma oluklarnn oluumuna ve dzgn olmayan bir kaynak dikii eldesine neden olur ve ayrca dikite atlaklar ortaya kabilir; akm iddetinin fazla ykseltilmesi zellikle ince rtl elektrodlarda, elektrodun snp kzarmasna ve rtnn ark blgesine gelmeden yanmasna neden olur. Kaynak akm iddetinin azalmas da, dier deikenler sabit kalmak koulu ile eriyen metal miktarnn ve nufuziyetin azalmasna neden olur. ok dk akm iddetlerinde esas metalde erime olumaz ve kaynak metali esas metal ile yeterli bir birleme yapamaz. rtl elektrodlar iin akm iddeti, d milimetre olarak elektrod tel ap olmak zere; nce rtl elektrodlarda Kaln rtl elektrodlarda Demir tozlu kaln rtl elektrodlarda l = d x (40 - 45) A l = d x (45 - 50) A l = d x (50 - 60) A

Yatay oluk kaynak pozisyonlarnda verilen snrlarn st deerleri, dik ve tavan pozisyonlarda ise alt deerleri seilir. Ark Gerilimi (Ark Boyu) Ark boyu kaynak esnasnda erimi kaynak banyosunun yzeyi ile elektrod telinin ucu arasndaki uzaklktr ve ark gerilimini belirleyen etmendir, ark boyu uzadka ark gerilimi de ykselir.

135

Ark boyu, dolays ile de ark gerilimi, rtl elektrod ile ark kaynanda dikiin biim ve kalitesi bakmndan en nemli etmenlerden bir tanesidir; bu kaynak ynteminde ark boyu kaynak tarafndan ayarlandndan ve sabit tutulduundan bu konuda kaynaknn el melekesi ok nemlidir.

ekil 9.3.- Akm iddeti, akm younluu, ark gerilimi ve kaynak hznn diki biimine etkileri (ematik).

Ark boyunun uzamas, yani ark geriliminin artmas geni ve yaygn bir kaynak dikiinin ortaya kmasna neden olur ve ark fleme tehlikesi artar; ark boyunun daha fazla artmas dzgn olmayan, ok az nfuziyetli kaynak dikiine ve ar sramaya neden olur. Ayrca kaynak banyosu rtnn yanmas sonucu oluan koruyucu gaz tarafndan havann olumsuz etkilerinden korunamaz ve ark enerjisinin byk bir ksm etrafa yaylr. Normal olarak bazik karakterli elektrodlar hari, btn rtl elektrod trlerinde ark boyu, elektrod tel ap kadar, bazik elektrodlarda ise tel apnn yans kadar tutulmaldr. Kaynak Hz Kaynak hz da, kaynak dikiinin biimini ve nufuziyetini etkileyen nemli elementlerden bir tanesidir. rtl elektrod ite ark kaynanda kaynak hz kaynak tarafndan ayarlanr ve sabit tutulur; hzn sabitlii kaynaknn el melekesine baldr.

136

A. - Uygun ahm iddeti B. - Akm iddeti ok kk kaynak hz C. - Akm iddeti gk yksek

D. - Ark boyu ak ksa

F. - Kaynak hz ok yava ark boyu ve

E. - Ark boyu ok uzun

E. - Kaynak hz ok yksek

ekil 9.4.- Kaynak akm iddeti, ark boyu ve kaynak hznn, dikiin grnne ve biimine etkileri.

Kaynak hznn artmas, dier deikenler sabit kalmak koulu ile kaynak dikiinin geniliinin azalmasna ve optimum bir deere kadar nufuziyetin artmasna neden olur; bu hz deeri aldktan sonra nufuziyet te azalmaya balar. Kaynak hznn ar artmas ok kk kesitli ve kenarlar dzgn olmayan bir kaynak dikiinin ortaya kmasna neden olur. Kaynak hznn ar azalmas an derecede kaynak metalinin az zerine, kenarlarda erime yapmadan ylmasna ve emniyetsiz bir diki oluumuna neden olur. kinci Derecede Ayarlanabilir Parametreler Elektrod Alar Kaynak elektrodunun i parasna nazaran konumu, kaynak dikiinin biimini etkileyen etmenlerden bir tanesidir.

137

ekil 9.5.- Aln ve ke birletirmelerde elektrodun alma ve hareket alar.

Kaynak elektrodunun konumunu, kaynak dikiini referans olarak belirlemek konusunda kta Avrupasnda bir kural veya alkanlk yoktur, buna karn Amerikan Literatrnde bu konuya yer verilmektedir. Bu konumlamaya gre, kaynak dorultusuna dik dzleme alma dzlemi ve bu dzlem zerinde elektrodun iz dm ile kaynak yaplan parann st yz arasndaki aya alma as denir, kaynak dorultusu ve elektroddan geen dzleme de hareket dzlemi ad verilir; elektrodun bu dzlemde bulunan ve kaynak dorultusuna dik olan doru ile yapt a da hareket as olarak tanmlanr ve elektrodun ucu kaynak ynnde olursa bu a negatif aksi ynde olursa pozitif olarak gsterilir.

ekil 9.6.- Elektrodun hareket asnn dikiin biimine etkisi (ematik). Tablo 9.1.- rtl

138

elektrod ile ark kaynanda uygun elektrod alar.

Birlet irme tr Aln Aln Aln Aln i i ke

Kaynak pozisyonu Yatay oluk Korni Dik (aadan Tavan Yatay oluk Dik Tavan (aadan

alma as (Derece) 90 80-100 90 90 45 35 - 55 30-45

Hareket as (Derece) 5-20 5-20 -5- -10 5-200 5-20 -5- -20 5-20

Elektrodun i parasna nazaran asal konumu kaynak dikiinin kalitesini byk apta etkiler; cruf kalntlar, tek tarafl yanma oluu, dikiin dzgnl ve asimetriklii hep yanl alarn neden olduu kaynak hatalardr. Hareket asnn pozitif ynde bymesi diki yksekliinin artmasna ve nufuziyetin azalmasna neden olur. alma asnn klmesi tek yanda yanma oluunun olumasna ve kk pasolarda cruf kalntsna ve souk kalm blgelerin ortaya kmasna neden olur. zellikle bazik karakterli rtl elektrodlar halinde, alarn nemi byktr, burada alma as 90 olmal, hareket as da 5 dereceyi amamaldr.

ekil 9.7.- Kaynak yaplan dzlemin eiminin dikiin biimine etkisi (ematik).

139

ekil 9.8.- Eik dzlem zerinde kaynak ynnn dikiin biimine etkisi (ematik). Kaynak yaplan dzlemin eimi de dikiin biimini etkileyen nemli etmenlerdendir; ayrca eik dzlem zerinde kaynak ynnn de etkisi olduka iddetlidir. Eik dzlemin kaynak dikiinin biimine etkisi ekil 9.7 ve 9.8'de grlmektedir. rtl elektrod ile ark kayna, donanmnn ucuzluu ok eitli trde malzemenin kaynak edilebilirlii ve kaliteli kaynak balantlar nedeni ile yaygn bir uygulama alanna sahip bir kaynak yntemidir. Kaynakl balantdan beklenen kalite ve zelikler ancak doru seilmi kaynak parametreleri ile salanabilir.

140

10 ARK KAYNAINI UYGULANMASI

paras, uygun bir az alarak hazrlandktan ve uygun bir elektrod seildikten sonra, kaynak ilemine balanr. Bu i iin kaynak kaynak makinasn altrmak ve ayarlamak zorundadr. Kaynak akm reteleri blmnde belirtildii gibi eitli trlerde akm reteleri vardr. Biz burada daha ok atlye iinde kullanlan birincil enerjisini elektrik ebekesinden alan cihazlardan bahsedeceiz. Makinann hazrlanmasnda ve ebekeye balanmasnda u konulara dikkat etmek gereklidir. Akm retecinin etiketindeki gerilim deeri ile ebeke geriliminin birbirine uygunluu, ebeke sigortalarnn kaynak akm retecinin ektii akm iddetine uygunluu, Kaynak kablolarnn kesitlerinin kullanlacak en yksek akm iddetine uygun olup olmad, ebeke balantlar ve kaynak kablolarnn izolasyonlarnn salaml. Genel olarak elektrik ark kaynanda elektrod negatif kutuba, i paras ise pozitif kutuba balanr. Bu ekildeki balamaya doru veya dz kutuplama ad verilir. Baz zel elektrodlar ile bazik elektrodlar halinde elektrod pozitif kutuba, i paras negatif kutuba balanr ve bu balama biimine de ters kutuplama denir.

ekil 10.1.- Elektrik kaynanda doru ve ters kutuplama.

141

ekli 10.2.- Doru akm kaynak jeneratr

142

ekil 10.3.- Doru akm kaynak redresr.

ekil 10.4.- Alternatif akm kaynak transformatr. Baz kaynak mkinalarnda Kutup deitirme alteri vardr. Bunlarda kutup deitirmek kolaydr. Kutup deitirme alteri olmayan makinalarda bu i kablolarn balantlar deitirilerek yaplr yalnz bu esnada makinann almyor olmasna dikkat edilmelidir. Makina zerinde pozitif kutup (+), negatif (-) areti ile belirtilmitir. Makina zerindeki kutuplarn trn belirtir bir iaret grlmezse kablo ular su ile dolu bir

143

kabn iine daldrlr ve birbirine bir santim kadar yaklatrlr bu esnada suyun kaynamas dolaysyla kablo ularndan gaz kabarcklar ykselmeye balar ucundan fazla kabarck kan kutup pozitif kutuptur. Redresr ve kaynak transformatrlerinin ebekeye balanmas byk bir zen ve bilgi gerektirmez buna karn jeneratrler yldz ve gen balants ile ebekeye balandklarnda ilk yol vermede alter yldz konumuna getirilir, 5-10 saniye altrlr motor devrini aldktan sonra gene evrilerek makinaya yol verilmi olur. Elektrod apna bal olarak kaynak akm iddeti ayarlanr, kullanlan elektro-dun trne, kaynak pozisyonuna bal olarak elektrod apnn milimetresi bana 35-60 A arasnda bir deer seilir ve makina buna gre ayarlanr. Elektrik ark kaynanda kullanlan elektrodlar hem akm iletme grevini yaparlar hem de eriyerek kaynak dolgu metalini meydana getirirler. Bu bakmdan elektrod penseye oynamayacak bir biimde tutturulur. Arkn tututurulmas, srekliliin korunmas ve eriyen elektrodun srekli ilerletilerek kaynak aznn doldurulmas kaynaknn alma tekniinin temelleridir

ekil 10.5.- Elektrod srtme yntemi ile arkn tututurulmas. Bu ilem kaynan kalitesini belirler. Elektrodun tututurulmas, elektrodun i parasna ksaca srlmesi veya noktalama yaparcasna dokundurulup geri ekilmesi ile salanr. Elektrodun u ksm i parasna dedii an, deme noktas kapanan akm devresinden elektriin gemesi sonucu snr ve elektrod ucunun hafife geri ekilmesi ile ark oluur, arkn sreklilii iin elektrod ile i paras arasndaki araln dalma belirli bir lde tutulmas gereklidir. Uzun ark boyu havann kaynak blgesine girmesine, sramalarn artmasna, crufun kaynak banyosunu rtmemesine, ksa ark boyu snmesine neden olur.

144

ekil 10.6.- Elektrodu noktalama yaparak arkn tututurulmas. Normal olarak rtl elektrodlar ile ark kayna halinde ark boyu yaklak olarak elektrod tel ap kadar tutulur. Bazik elektrodlar halinde ise bu deer, tel apnn yars kadardr.

ekil 10.7.- Elektrod eim alar. Elektrodur i parasnn st yzeyi ile dikiin boyuna ve enine dik dorultularda yapt alara elektrodun alma ve hareket alar ad verilir. Hareket as, kaynak pozisyonuna, elektrodun trne ve kaynak banyosunun byklne gre deiir. Elektrod alarnn arkn flemesine olan etkileri daha nceden belirtilmi idi. Kaynak esnasnda erimi crufun, kaynak ynne doru lerleyerek akmas halinde hareket as byltlr; cruf rtsnn ark blgesinden geride olumas halinde se hareket as kltlr, bazik elektrodlar halinde bu a 0 civarnda seilmektedir. Elektrodun ilerletilmesinde en nemli konu kaynak hznn deimeyen bir ekilde ayarlanmas ve kaynak aznn ekline ve kaynak pozisyonuna gre elektrodun ucuna verilen hareketin uniform ve ayn tempoda devam etmesidir. Bu ise ancak kaynaknn ok iyi bir ekilde yetitirilmesi sonucu elde edilir.

145

Yatay oluk pozisyonu halinde, kk paso para arasndaki aralk az olduu zaman dz olarak ekilir; araln geni olmas halinde ve kapak pasolarnda ise zik za eklinde elektrod ucuna hareket vererek kaynak az doldurulur. Dier pozisyonlarda elektroda verilecek bu hareket ok nemlidir; bu konu ileride ekiller ile ayrntl olarak aklanmtr.

ekil 10.8.- Oluk pozisyonunda elektrod ucuna verilen hareket. Kaynaa balarken, elektrod dikiin tam balama noktasndan 5-10 mm. kadar geride atelenir ve ark yandktan sonra elektrod kaynak balama noktasna kaydrlr ve bu ekilde arkn balam olduu nokta tekrar eritilmi olur. Dikiin sonuna yaklaldnda elektrod kaynak banyosunda dik dorultudan aniden ekilmez, elektrod, ilerlemenin yavalatlmas eimin azalmas ve ark boyunun uzatlmas ile sndrlr. Elektrod 50 mm. kalncaya kadar eriyip yeni elektrod takldktan sonra eski dikiin u ksmndaki cruf temizlenir ve ekil 10.11 'de grld gibi kaynaa yeniden balanr.

ekil 10.9.- Kaynan balamas.

146

ekil 10.10.- Elektrodun sndrlmesi.

ekil 10.11.- Kaynaa kalnan yerden yeniden balanmas

147

ekil 10.12.- Oluk pozisyonunda yatay kaynakta uygulanan pasolar ve elektrod hareketleri.

ekil 10.13.- ke yatay oluk pozisyonda kaynakta zigzag hareketli paso.

148

ekil 10.14.- ke yatay pozisyonda kaynakta gen hareketli paso.

ekil 10.15.- Yatay pozisyonda bindirme kaynann yapl.

149

ekil 10.16.- Aadan yukarya dik kaynak pozisyonunda elektrod hareketleri ile pasolarn sras.

ekil 10.17.- Aadan yukarya dik bindirme kaynak pozisyonunda elektrod hareketleri.

150

ekil 10.18.- Aadan yukarya dik T kaynak pozisyonunda elektrod hareketleri.

ekil 10.19.- Yukardan aaya dite kaynak pozisyonunda pasolarn ekilmesi

151

A Krk izgi diki. Dar ve orantl bir diki ekilecei zaman uygulanr. B Orta diki. Bindirme ve ek kaynaklarda uygulanr. C Geni diki. Bindirme ve ek kaynaklarda uygulanr. ekil 10.20.- Yukardan aaya dik bindirme kaynak pozisyonunda elektrod hareketleri.

152

ekil 10.21.- Yukardan aaya dik i ke kaynak pozisyonunda elektrod hareketleri.

ekil 10.22.- ok pasolu korni kaynanda elektrodun konumlar.

153

ekil 10.23.- ok pasolu tavan kayna.

ekil 10.24.- Tavan kaynanda elektrod tutu alar.

ekil 10.25.- ok pasolu tavan kaynanda elektrod hareketleri.

154

ekil 10.26.- Bindirme tavan kayna.

ekil 10.27.- ok pasolu i ke tavan kayna.

155

11 KAYNAKLI PARALARDA OLUAN EKME VE ARPILMALAR

Tm kaynak yntemlerinde karlalan ortak sorunlardan en nemlisi kendini ekme ve arplmalardr. Bir kaynakl yapda kendini ekme ve arplmalar, kaynak esnasnda snma ve souma periyodlar srasnda, eitli scaklk derecelerine kadar snm kaynak blgesinin, niform olmayan genleme ve bzlme sonucu ortaya kar. Ayn malzeme ve ayn konstrksiyon halinde bu olayn etkinlii uygulanan zgl s girdisi ve kaynak blgesinin geniliine bal olarak deiir. Olayn yapnn rijitlik derecesi, ktlesi, malzemenin akma snr, elastiktik modl, sl genleme katsays, s iletim katsays, erime scakl, zgl s girdisi, kaynak blgesinin boyutlar ve kostrksiyon ile kaynak blgesi arasndaki scaklk fark ile byk bir ounluu scakln fonksiyonu olarak deien ok eitli faktrlerin etkisinde olmas, kendini ekme ve arplmalarn nceden hassas bir biimde hesaplanmasn olanaksz klar; bu bakmdan bu konuda literatrde var olan eitli amprik bantlar ile uygulamada edinilmi deneyimlerden yararlanmak daha gereki sonular vermektedir. ekme ve arplmalarn Fiziksel Esaslar Bir metalik ubuk nce stlp sonra da ilk balangtaki scaklna kadar soutulursa, dzgn bir serbest uzama ve kendini ekme oluturur; uzama ve kendini ekme miktarlar ayndr. Bu fiziksel kural, yalnz hacim bakmndan serbest hareket edebilen ve dzenli stlp souyan paralar iin geerlidir; dier taraftan byle bir deal durum kaynak srasnda sz konusu olmadndan, kendini ekme ve bzlme problemleri ortaya kar. (I) boyundaki bir metalsel ubuk stldktan sonra (l,) boyuna (l1 =l+l) eriir, souma srasnda da onu bu durumda tutacak bir zorlama yoksa souma sonucunda ubuk eski boyuna dner.

156

ekil 11.1.- Serbest metalsel bir ubukta snma ve souma sonucunda boyut deiim). (l) boyundaki metalsel ubuun stlmas srasnda, uzamas snrlandrlra, ubukta basma zorlamalar oluur ve zorlama da akma snrn at anda ylma meydana gelir, yani ubuun kesiti byr ve boyu da souduu zaman (l) kadar ksalr.

ekil 11.2.- Uzamas snrlandrlm metalsel bir ubukta snma ve souma sonucunda ylma biiminde boyut deiimi. (I) boyunda sabitletirilmi (ankastre) bir metalsel ubuk stldnda genleemediinden ubukta basma zorlamalar oluur ve zorlama da akma snrn at anda ylma meydana gelir. Yani, ubuun kesiti byr. Souma srasnda ubuk sabitletirilmi olduundan bzlemez, bu neden ile ubukta ekme gerilmeleri oluur, bu gerilmeler akma snrn atnda, malzemenin en zayf blgesinde akarak bir bzlme oluturur. Gevrek malzemelerde ise para ekil deitiremediinden krlr.

157

ekil 11.3.- Sabitletirilmi bir metalsel ubukta snma ve souma esnasnda grlen olaylar. Kaynak esnasnda ortaya kan kendini ekmenin engellenmesi sonucu oluan gerilmeler arplmalara neden olur.

ekil 11.4.- Sekti 11.2 ve 11.3'de grlen durumlarn kaynak ileminde gereklemesi. Kendini ekme ve arplmalarn derecesini etkileyen faktrler ve bunlarn etkinlikleri aada aklanmtr. Isl Genleme Katsays Isl genleme katsays, malzemenin 1
0

C scaklk farknda boyutlarndaki deimeyi belirten

malzemeye ait bir zeliktir; az miktardaki alam elementlerinin etkisi hissedilebilir bir iddette deildir. Isl genleme katsays malzemelerde scakln bir fonksiyonudur; el kitaplarnda verilen deerler oda scakl koullarndadr. Isl genleme katsaysnn bymesi, kaynaktan sonra ekme ve arplmalarn artmasna neden olur. Isl genleme katsays sfr olan ve sv halden kat hale geerken de hibir hacim deiiklii gstermeyen fiktif (hayali) bir malzeme, kaynak ilemi sonras hibir kendini ekme ve arplma gstermeyecektir.

158

Konstrksiyonun Rijitlik Derecesi Kaynak sonucu oluan gerilmelerin ortaya kard kuvvetler, konstrksiyonunun rijitliine bal olarak bir takm arplma ve kendini ekmeler ile kendini belli eder. arplmaya ve ekil deitirmeye kar gelen rijitlik derecesi konstrksiyonun biimine bal olduu gibi zellikle ince sac konstrksiyonlarda kaynak esnasnda parann balanma ekli ile de ilgilidir. Kolaylkla burkulabilen dier bir deyimle herhangi bir dorultuda burkulma dayanm zayf konstrksiyonlarn rijitlik dereceleri de dktr; uygulamada bu bakmdan ince sac konstrksiyonlara burkulma dayanmn ykseltecek destek ve takviyeler konulur. Isl letkenlik Katsays Isl iletkenlik katsays kldke kaynak yerine uygulanan s enerjisinin yaylma hz da azalr. Bu ekilde kaynak blgesi ile konstrksiyonun kalan ksm arasndaki blgesel scaklk fark ykselir, bu olay da parada kendini ekme ve arplmalarn iddetlenmesine neden olur. Kaynak Hz Kaynak hz deyimi ile kaynakta arkn ilerleme hz belirtilir. Ayn ark gcnde kaynak hz ykselirse paraya uygulanan zgl s girdisi azalr; tavlanan blgenin darl nedeni ile de kendini ekme miktar da azalr. Kaynak Metalinin Erime Scakl Kaynak blgesi ile konstrksiyonun tm arasndaki scaklk fark arttka, oluan gerilmeler de iddetlenir. Kaynak blgesinin scakl kaynak metalinin erime scakl ile snrl olduundan, erime scakl ykseldike kendini ekme ve arplma olasl da artar. Akma Snr Malzemenin akmasnn ykseldike, kaynak konstrksiyonunu ekil deitirmeye ve arplmaya ynelik i gerilmelerin iddeti artar. Akma snn dk malzemelerde, malzeme akarak bu i gerilmelerin iddetinin azalmasn saladndan arplma olasl da zayflar. Elastiklik Modl Elastiktik modl, malzemenin rijitliinin bir lsdr. Daha nce de belirtilmi olduu gibi rijitliin artmas arplma olaslnn da azalmasna neden olur. Kendini ekme ve arplma Trleri Kaynak sonras ortaya kan ekme ve arplmalar, grnlerine gre u ekilde gruplanrlar: Enine ekme Boyuna ekme Asal arplma Kalnlk ekmesi

159

ekil 11.5.- eitli ekme ve arplma ekilleri. Enine ekme, parada kaynak dikiine dik eksen boyunca ortaya kan kendini ekmedir. Tavlanan kaynak az kenarnda bulunan esas metal genleerek az araln daraltr ve kaynak banyosunun katlama ve soumasnn sonucunda ortaya kan kendini ekmenin de etkisiyle enine ekme ortaya kar. Bu ekmenin % 90 il 95'i esas metalin sl uzamas, % 5 il 10'u da kaynak metalinin kendini ekmesi sonucunda ortaya kmaktadr. Enine ekmelerin iddeti, kaynak blgesine verilen s miktarna, ortalama az geniliine ve diki boyuna bal olarak deiir.

160

ekil 11.6.- Kaynakl bir para zerinde ekme trlerinin etkileri. Parann kaynak dikii ynndeki ekseni boyunca kendinin ekmesi, boyuna ekme diye adlandrlr. Kaynak yerinin erimesi esnasnda, dikiin komu blgeleri genlemek ister, fakat souk ksmlar boylamasna uzamaya engel olur ve dolays ile snm ksmlarda plastik bir ylma oluur ve souma sonucu oluan blgelerin kendini ekmesi de boylamasna ekmelerin ortaya kmasna neden olur. Asal arplma enine ekmenin bir zel ekli olup, parann ilk balangtaki duruma gre bir a as kadar kendisini ekmesidir. Ortaya kan asal arplmann bykl kaynak aznn ekline, pasolarn miktar ve sras ile para kalnlna bal olarak deiir.

161

Enine ekme ayn zamanda parann kalnl dorultusunda da ortaya kar ve kalnlk ekmesi diye adlandrlr. Kalnlk ekmesi ancak olduka kaln paralarn kaynanda farkedilebilen boyutlara eriir.

ekil 11.7.- Fe 37 eliinden yaplm i ke birletirmelerinde asal ekmenin kaynak diki ykseklii ile deiimi.

ekil 11.8.- nce saclarda kendini ekmenin paray dzlemselinden saptrmas (pelenme).

162

ekil 11.9.- F6 37 ve Fe 42 eliklerinin aln birletirmelerinde oluan enine ekmeler.

ekil 11.10.- Fe 37 ve Fe 42 eliklerinin aln kaynanda oluan ekme miktarlar.

163

ekil 11.11.- Fe 37 ve Fe 42 eliklerinin rtl elektrodla yaplan i ke kaynaklarndaki enine ekme miktarlar.

ekil 11.12.- Fe 37 ve Fe 42 eliklerinin Ic ke kaynanda ekilen paso saysnn asal arplmaya etkisi. EKMEYE ARPILMALARIN NLENMES ekme ve arplmalarn oluumuna bir takm konstrktif ve teknolojik nlemler ile bir dereceye

164

kadar engel olunabilir; bu konuda alnmas gerekli nlemlerin balcalar u ekilde sralanabilir. Konstrktif nlemler Kaynak tekniine uygun bir dizayn hazrlanmaldr. Kaynak dikileri, projede verilmi olan llerden daha byk yaplmamaldr; zira ylan kaynak metalinin artmas ekme ve arptmalarn fazlalamasna neden olur. zellikle ince saclarda, mmkn olan hallerde, i ke dikileri aralkl bir

biimde dzenlenmelidir. Kaynak dikileri konstrksiyonun arlk ekseni ile aktrlma!) veya dikilerin simetrik olmasna allmaldr.

Levhalarn Kaynakla Birletirilmesi Kaynakl Levhaya Takviye Kaynatlmas

Kaynak Konstrksiyonu I Profilinin Aln Alna Birletirilmesi

ekil 11.13.- ekme ve arplmalar en aza indirgemek iin konstrktif nlemler. Kaynak dikileri birbirine ok yakn olmamaldr; aln dikileri arasnda en az 200 mm'lik bir aralk braklmaldr. Kuvvet izgisinin dzgn ak asndan, aln birletirilmeleri tercih edilmelidir. Kuvvet aklarnn keskin yn deitirmelerinden kanlmaldr. ok eksenli gerilme halinin olumamas iin, dikilerin dm halinde birlemelerinden kanlmaldr. Konstrksiyon, kaynak esnasnda kendini ekebilecek tarzda dizayn edilmeli ve montaj esnasnda bu konuya zellikle dikkat edilmelidir. Konstrksiyonlarda, iyi bir ekil deitirme yeteneine sahip snek malzemelerin kullanlmasna zen gsterilmelidir.

165

Teknolojik nlemler Elektrod ap ve akm iddeti para kalnlna uygun olarak belirlenmeli ve bu ekilde paraya gereksiz olarak fazla miktarda s verilmesi nlenmelidir. Uygun bir kaynak sras (plan) hazrlanmaldr. Asal arplmay azaltmak bakmndan, kaynak azlar olduunca kaln pasolar ile doldurulmaldr. Geni kaynak azlarnn doldurulmasnn gerekli olduu hallerde, nce dar pasolar ile azn yan yzlerine metal ylmal ve en son ortadaki paso kaynak edilerek para birletirilmelidir. Asal arplmay azaltmak iin simetrik dikiler sra ile ekilmelidir. Olanaklarn elverdii lde, srama ve geri adm yntemi ile ksa dikiler uygulanarak kaynak yaplmaldr. Takviyeler mmkn olduu kadar en son kaynak edilmelidir. o Jig veya tespit dzenei iinde kaynak edilmeleri olana olmayan paralar, enine kendini ekme dorultusunda belirli bir hareket miktarna olanak verecek biimde el mengeneleri le tespit edilmelidirler. Enine ekmeleri azaltmak iin, paralar nceden kuvvetli bir ekilde puntalanmaldr. Yanma oluklarndan kanlmaldr, bunlar gerilme ylmalarna neden olurlar.

166

ekil 11.14.- ekme ve arplmalar nlemek iin alnabilecek teknolojik nlemlere rnekler.

167

ekil 11.15.- Uygun kaynak sras yardm ile ekme ve arplmalarn en aza indirilmesine rnekler. a) Geri adm yntemi b) Mil doldurmada kaynak sras c) Yamada kaynak sras d) Bir silindirik tankn tabannda kaynak sras. Kaynak ve Kaynak Sras Planlan Kaynak srasnda oluan arplma ve kendini ekmelerin ortadan kaldrlmas, kaynaktan sonra byk masraflara neden olan, dorultma ve dzeltme ilemlerine gerek gsterir. Dorultma ilemleri zaman kaybna

168

neden olduu gibi, parada yeni yeni gerilmeler de dourur. Bir tersanede kaynak yaplan bir gemi perdesinin kaynak ve dorultma ilemleri iin sarf edilen zaman, bununla ilgili bir rnek olarak aada verilmitir. Aln birletirmeleri ve takviyelerin kayna Dorultma ilemi 22 saat (% 50,5) 21,5 saat (% 49,5)

Burada kaynaktan sonraki dzeltme ilemi iin sarf edilen zamann, hemen kaynak iin sarf edilen zamana eit olduu grlmektedir. Bu da, arplmalar en aza indirmek iin, uygun bir kaynak srasnn seilmesinin yani kaynak plannn yaplmasnn ne kadar nemli olduunu gstermektedir. yi planlama ve kaynak sras uygulandnda, dorultma sresi kaynak zamannn % 10 il % 20'si arasnda bulunur ve genel olarak da bu snr almamaldr. Kaynak yaparken gelii gzel bir sra takip etmek parada byk apta kendini ekme ve arplmalara neden olur. ki para arasndaki araln, kaynak az asnn, paso saysnn, elektrod ap ve tr gibi faktrlerin kendini ekme ve arplma zerine byk etkileri vardr; ite btn bunlar gz nnde bulundurularak her kaynak konstrksiyonu iin bir kaynak plan hazrlamak gereklidir. Kaynak Plan Kaynak plan, kaynak tekniine ait btn bilgileri ierir ve iletme mhendisi iin bir i talimat zelii tar. letmeye ait planlama ve hesaplamalarda dalma gz nnde bulundurulan nemli bir dokmandr. Byle bir plan, zellikle ie nezaret eden montaj mhendisi ve kontrol yapan kurulu iin byk bir kolaylk saladndan, kaynak tekniine ait btn bilgileri tam olarak iermelidir. Bir planda aadaki bilgiler bulunur. ile ilgili bilgiler Montaj resmi Para resmi Ana boyutlar Arlk artnameler Malzeme ile ilgili bilgiler paras malzemesi Kaynak yntemleri Kaynak metali Yardmc kaynak malzemeleri Kaynak ilemi n hazrlna ait bilgiler Az hazrlamas (kaynak azlan) Balama dzenleri Kaynaklarn eitim ve dzeyi gvenlii n tav

169

Pasolar aras scaklk Kaynak sras plan Kaynak sonras st ilem Kalite kontrol Kaynak dikiinin kontrol Rntgen Ultrason Manyetik partikl Gzle kontrol Parann boyutsal kontrol KAYNAKLI PARALARIN DZELTLMES Kaynak ilemi srasnda gerekli nlemler alnm olsa da az veya ok bir miktar arplma ve kendini ekme ortaya kar. Kaynakl paralarn dzeltilmesinin byk zaman kayplarna neden olmas verimlilii ve ayn zamanda da kaliteyi drmektedir. Kaynakl paralarn dzeltilmesi ilemi teoriden ziyade uygulamaya dayanan bir problemdir. Deneyimle elde edilmi esaslarn belirli bir sra halinde uygulanmas sonucu hem zaman kayb nlenir hem de iin kalitesi arttrlm olur. Gnmzde, dzeltme ilemleri genellikle uygulama kolayl bakmndan alev le yaplmaktadr. Zaman zaman baz standart formdaki kaynakl paralara mekanik tertibatlar yardm ile dzeltme ilemi uygulanr. Dzeltme tertibatlarnn her tr para iin ayr bir tasarma gerek duymas, alevle dzeltmesinin daha yaygn uygulanmasna neden olmaktadr (ekil 11.16). Alevle dzeltme ilemine balamadan nce para hakknda u iki konunun bilinmesi gereklidir.

170

(a) Pres ile; (b) Mengene ektirme ile; (c) Dz profil zerine ektirme ile.

ekil 11.16.- T profilinin (kaynakl) eitli mekanik donanmlarla dzeltilme ilemi, arplmann nedenleri aratrlmal, Isnma ve souma srasnda malzemeye bal olarak geliebilecek dnmler gz nnde bulundurulmaldr. Alevle dzeltme ileminde kullanlacak alev, ntr veya ok hafif redkleyici karakterlerde olmaldr. Yanc gaz olarak genellikle asetilen kullanlrsa da, son yllarda doal gaz da bu sahada artan bir oranda uygulama alan bulmutur. Tavlama srasnda i paras ile alevin ekirdei arasndaki mesafenin 5 mm. kadar olmasna dikkat edilmelidir. Alevle dzeltme ilemi genelde eliklere uygulanan bir yntemdir. Bu bakmdan tavlama scakl 650850 C arasnda olmal ve zellikle u hususlara dikkat edilmelidir: Para 200-350 C arasndaki scaklklarda ekile vurularak dorultulmamaldr; bu scaklk aralnda krlma ve atlama tehlikesi vardr. 850 oC'nin zerindeki bir tavlama eliklerde bu i iin istenmeyen iyap dnmelerine neden olur. Ar tavlama martenzitik iyap olumasna neden olur.

171

ekli 11.17.- Alevin ekirdei ile para arasndaki mesafenin malzeme zerindeki scakla etkisi. Tavlanan blgenin scakl
o

srekli

olarak

scaklk

tespit

tebeirleri

ile

kontrol altnda bulundurulmaldr. Ortam mi yaplmamaldr. Kk pasolar, ters taraftan oyularak kaynakla doldurulmam olan V ve l aln birletirmelerine, entik etkisinden tr alevle dorultma ilemi uygulanmamaldr. Tavlama belirtilmi olan scaklk snrlan arasnda kalacak ekilde maksimum arplmann grld alann d tarafna uygulanmaldr. Dzeltme ilemi, tavlama esnasnda gerektiince genleemeyen blgenin ylmas ve souma esnasnda da kendini ekmesi sonucunda meydana gelir. Bu ekilde, serbest hareket edebilen bir yap eleman, scaklkla genleme miktarnn iki kat kadar kendini eker. Bu ekme miktarnn dzeltmeye etkisi tavlama yerinin tarafsz eksene olan uzaklna bal olarak deiir. Tavlama srasnda yap elemannn sk bir ekilde tespit edilmesi ile tavlanan malzemenin ylma derecesi arttrlabilir bu da doal olarak dorultma ilemini iddetlendirir; ayrca sertleme gstermeyen malzemelerde, tavl ksm basnl hava veya su pskrterek soutmak kendini ekme etkisini kuvvetlendirir. Alevle dzeltmede alev parann arplma ve ekme durumuna bal olarak noktalama, izgi, zikzag izgi veya ha eklinde birbirini kesen iki izgi halinde uygulanr. Burada baarl bir sonu iin uygulaycnn deneyimi n planda gelir. ekil 11.18'de, alevle dzeltmede uygulanan yntemler ve uygulamalar dizisi verilmitir. scaklnn -5 C'nin altnda olduu yerlerde alevle dorultma ile

172

ekil 11.18.- eitli kaynakl paralarn alev ile dzeltilmesine rnekler.

173

12
KAYNAKLI BALANTININ MALIYETI
Kaynakl balantnn maliyeti, kaynak ynteminin seiminde en nemli kriterlerden bir tanesidir. rtl elektrod ile elektrik ark kaynanda olduka az bir makina ve tehizat yatrm gerekmesine karn, iilik giderleri yksek ve iin yapm sresi uzundur. Finansmann nemli bir iletme sorunu olarak karmza kt gnmzde, kaynak balantsnn maliyetinin hesaplanmas aamada yaplr; 1 m. diki boyu in elektrod gideri, 1 m. diki boyu iin iilik gideri, 1 m. diki boyu in elektrik gideri. Bu hesabn toplam bize 1 metre kaynak dikiinin maliyetini verir. Konstrksiyon zerinde farkl az formunda farkl kalnlklarda ve farkl birletirme trnde kaynak dikilerinin varl halinde bu hesaplar her bir tr balant iin ayr ayr yaplmaldr. Burada; kaynak makina ve tehizatnn bakm ve amortisman giderleri hesaba katlmamtr; zira elektrik ark kayna ynteminde bunlar maliyeti fazla etkilememektedir. Ayrca yine burada, kaynak ncesi ve sonras yaplan almalarn (az ama, temizleme, talama gibi) ve gerektiinde uygulanan ntav ve gerilme giderme tav giderleri de hesaba katlmamtr.

174

Tablo 12.1.- Yatay oluk pozisyonda V-aln birletirmede kaynak dikii arl.

175

Tablo 12.2.- Dik pozisyonda V-aln birletirmede kaynak dikii arl.

176

Tablo 12.3.- Tavan, dik ve korni pozisyonlarnda v-aln birlemesinde kaynak dikii arl.

177

Tablo 12.4.- Yatay ve oluk pozisyonda i ke birletirmede kaynak diki arl.

178

Tablo 12.5.- Dik pozisyonda i ke birletirmesinde dikii arl.

179

Tablo 12.6.- Tavan pozisyonunda i ke diki birletirmesinde kaynak dikii arl.

180

Tablo 12.7.- in saclarn yatay pozisyonda l-aln birletirmelerinde kaynak dikii arl. nce Saclarn I - Dikii Sac Kalnl (mm) 1,5 2 2.5 3 3,5 Aralk Mesafesi (mm) 0,5 1 1,2 1.5 1,5 Elektrod ap (mm) 2 2 2,5 2,5 (3,25) 3,25 Hafif dikilerde arl 0,015 0,030 0,060 0,075 0,090 ikin Diki

Elektrod Giderleri Kaynak ilerinde iin maliyetini hesaplayabilmek iin en nemli girdi olan kullanlacak elektrod miktarnn belirlenmesi gereklidir. Gnmzde bu konuda paket bilgisayar programlar hazrlanm ise de, bu iin byk bir yaknsaklkla verilmi olan sekiz tablo yardmyla hesaplanmas mmkndr. Bu tablolardan Tablo 12.1'den 12.7'ye kadar olanlarn da sac kalnlna bal olarak aln ve ke kaynaklarnda 1 m. kaynak dikiinin arl ile kaynak pozisyonu da gz nne alnarak bu i iin nerilen elektrod aplar belirtilmitir. Kk ve dolgu pasolar iin bu tablolarda bulunan 1 m. diki arl yardm ile Tablo 12.8'den kullanlan elektrod ap ve uzunluuna gre gerekli elektrod says hesaplanr. Bu tablo hazrlanrken elektrod sonu artnn (elektrod koan) 30 mm. boyunda, srama ve yanma nedeniyle oluan kayplarnda % 10 olduu kabul edilmitir; bu deer uygulamada akm iddetine bal olarak % 87 ite % 93 arasnda deiir. rtsnde demir tozu ieren elektrodlarda verim daha yksek olduundan, bu tablo yardmyla belirlenen elektrod says, uygulamada daha kk olur. Bu adan tablodan bulunan deer verimi % 110120 olan elektrodlarn kullanlmas halinde 0,8, verimi % 160 olan elektrodlarn kullanlmas halinde de 0.6 dzeltme faktr ile arplr.

181

Tablo 12.8.- Her bir Kg/m. kaynak diki arlndaki elektrod says (Verim % 90 ve artk koan boyu 30 mm. kabul edilmitir).

RNEK 1.- V kaynak az alarak 6 mm. kalnlndaki bir sac levhann yatay pozisyonunda kaynak edilmesi halinde 1 m. kaynak dikii iin gerekil elektrod miktarnn saptanmas. Tablo 12.1'e gre kk pasosu iin 350 mm. boyunda, 3,25 mm apnda elektrod kullanlmas

182

kouluyla 1 m. kaynak dikiinin arl 0.10 kg olarak bulunur. Dolgu pasosu iin 350 mm. boyunda, 4 mm apnda elektrod kullanlmas kouluyla 1 m. kaynak dikiinin arl 0,12 kg olarak bulunur. Tablo 12.8'e gre elektrod miktar; 0,10 kg = 5,3 adet ( 3,25 x 350 mm.'lik elektrod) 0,12 kg = 0,10 + 0,2 kg 3,5 + 0,7 = 4,2 adet ( 4 x 350 mm. elektrod) RNEK 2.- V kaynak az alm 16 mm. kalnln da bir sac levhann kk ksm alttan da kaynak edilmek kouluyla yatay pozisyonda kaynak edilmesi halinde gerekli elektrod tketiminin hesaplanmas. Tablo 12.1'e gre kk pasosu iin 450 mm. boyunda 4 mm. apnda elektrod ile kaynak yaplmas halinde 1 m. kaynak dikiinin arl 4,12 kg'dr. Alttan kk paso ekilmesi halinde 4 mm apnda 450 mm.'lik bir elektrod kullanlrsa 1 m. kaynak dikiinin arl 0,12 kg olur. Dolgu pasosu iin ise 5 mm. apnda 450 mm. uzunluunda elektrod kullanlrsa 1 m. dikiini arl 1,3 kg'dr. Tablo 12.8'e gre' 1 m. diki iin gerekli elektrod miktarlar: Kk paso : 0,12 = 0,10 + 0,02 2,7 + 0,5 = 3,2 adet ( 4 x 450 mm.'lik elektrod) Alttan kk paso : 0,12 = 0,10 + 0,2 2,7 + 0,5 = 3,2 adet ( 4 x 450 mm elektrod) Dolgu pasosu : 1,3 = 1 + 0,3 17,2 + 5,2 = 22,4 adet ( 5 x 450 mm elektrod) NOT: Bu hesaplamalar, normal tr elektrodlar iindir, rnein; ayn kaynak ilemini % 160 verimli bir demir tozu elektrodla yaplmas halinde bu miktarlar 0,6 dzeltme faktr ile arplmaldr.

Bir metre uzunluundaki kaynak dikii iin verilmi olan tablolardan bulunan elektrod says veya kaynak metali arl birim fiyat ile arplarak bir metre uzunluundaki kaynak dikii iin elektrod giderleri elde edilir. ilik Giderleri ilik deyiminden sadece kaynaknn creti deil o kaynak dikiinin yaplmasna katkda bulunan herkesin cretinin belirli bir oranda yansmas sonucu hesaplanan bir saatlik iilik creti, bir metre uzunluundaki kaynak dikiine oranlanr. Hesaplama da aadaki bant kullanlr.

I E i

: Bir saatlik iilik gideri (TL) : Elektrodun erime gc (Kg/h) : letme faktr

KMA : Bir metre boyundaki kaynak metali arl (Kg)

Elektrik ark kaynanda iletme faktr % 10- % 50 arasnda deimektedir. Bat standardndaki

183

iletmede normal koullarda bu deer % 35 olarak alnabilir. Elektrik Giderleri Bir metre uzunluundaki kaynak dikii iin sarf edilen elektrik giderlerini hesaplanmasnda aadaki bant kullanlr.

l U m E A

: Kaynak akm iddeti (A) : Ark gerilimi (V) : Kaynak makinasnn verimi (%) : Erime gc (Kg/h) :1 kW/h elektrik fiyat (TL)

KMA : Bir metre boyundaki kaynak dikii arl (Kg)

184

13 MALZEMELERN KAYNAK KABLYET

Bir retim yntemi olarak, kaynak uygulanarak ina edilmi bir yapnn, retilmi bir makina parasnn veya tamir edilmi hasarl bir parann kullanma emniyeti ve kalitesi sadece kullanlan ek kaynak metalinin trne ve dier bir deyim ile seimine bal deildir. Bir kaynak balantsnn zeliine etkiyen faktrlerin en nemlisi kaynak ilemi srasnda oluan yksek scakln yerel dalm ve deiimi karsnda metalin davrandr. Pek az istisnas ile hemen hemen btn kaynak yntemleri, kaynak edilen metalsel malzemenin kaynak blgesinin yerel olarak erime veya metalin solidsne yakn bir scakla kadar stlmasn gerektirir. te byle bir scakla kadar stmay izleyen souma, metalde iyap deiikliklerine neden olduu gibi, yksek scaklk, kaynak metali, cruf, esas metal ve ortam atmosferi arasnda bir takm kimyasal reaksiyonlarn olumasn da kolaylatrr. Btn eritme kaynak yntemleri temel olarak bir dkm ilemini andrr. Kaynak metali, elektrik ark veya gaz alevinin yksek scakl karsnda erir ve daha nceden hazrlanm olan kaynak az iine dklr, bu arada kaynak aznn kenar yzeyleri de bir miktar erir ve dolays ile erimi kaynak metali ve esas metal kararak kaynak az iinde katlar. Bu ilem srasnda, kaynak edilen malzemelerin kaynak dikiine bitiik ksmlarnda, metalin erime scaklndan ortam scaklna kadar, deiik scaklk derecelerinde snm blgeler ortaya kar. Bylece malzemeye scaklk derecesi kaynak ilemi iin belirlenmi, bir sl evrim uygulanm olur. Olay zellikle elik malzemeler iin ok nemlidir. Bu sl evrimlerin tepe scaklklarna ve souma hzlarna gz atarsak, bunlar iinde eliin normalizasyon, temperleme, su verme ve yeniden billurlama tavlamalarna kar gelenlerin bulunduunu grrz. Bu tr sl ilemler sonucunda eliin iyapsnn ve buna bal olarak mekanik zeliklerinin de ne denli deitii her mhendis tarafndan ok iyi bilinen bir konudur. Bu olaydan tr kaynak blgesinde, eitli sl ilemler grm ve dolays ile mekanik zelikleri ve iyaps gerek esas metal ve gerekse kaynak metalinden farkl deiik blgeler ortaya kar. Farkl zelliklerdeki bu blgelerde, tm yapnn zorlanmas halinde, gerilme ve ekil deiiminde olduu gibi korozyona dayankllkta da esas metalden farkl davranlar grlr. Scakln reaksiyonlar zerine olan etkisi bilinen bir gerektir; genel olarak btn reaksiyonlarn oluum ve geliim hz ile metallerin birbirleri iinde zlme kabiliyeti ykselen scaklkla artar; rnein, kelme sonucu elde edilmi olan bir takm zelikler yksek scaklklarda kaybolur.

185

u halde genel olarak kaynak ilemi, gerektirdii yksek scaklk derecesi dolays ile metalin iyapsna ve baz hallerde de kimyasal bileimine etki etmekte ve sonuta malzemenin zelikleri deimektedir. Az alaml, yksek mukavemetli modern yap eliklerinin cazip mekanik zelikleri btn ite Iyaplarnn etkisi altndadr. yap genel olarak hassas bir biimde ayarlanm kimyasal bileim, dikkatli bir ekilde planlanm bir sl ilem evrimi veya baz hallerde de bir mekanik ilem ile kontrol altna alnabilir. te az alaml, yksek mukavemetli yap elikleri bu faktrlerin optimizasyonu ile elde edilmilerdir. Kaynak yaplan bir parada, kaynak blgesini, erime blgesi ve snn tesiri altnda kalan blge (ITAB) olmak zere iki blmde iinleyebiliriz. Erime Blgesi Bir kaynak dikiinin kesiti, metallografik olarak iinlendiinde erimi olan blgeyi snrlayan erime izgisi gayet belirgin bir ekilde grlr. Metalin solidsnden daha yksek bir scaklk derecesine kadar snm olan erime blgesi kimyasal bileim olarak esas metal ve ek kaynak metali (elektrod metali) karmndan ibarettir. Karm oran, her pasoda farkl olduundan, her pasonun kimyasal bileimi de birbirlerinden farkldr. Tek pasolu kaynak dikilerinde, bu blgede esas metal ve kaynak metali, kaynak banyosundaki iddetli trblanstan tr iyice karmtr ve olduka homogen bir bileim gsterir. Buna karn ok pasolu kaynaklarda, her pasonun esas metalle karma oran farkldr. rnein; kaln paralarn ok pasolu kaynak dikilerinde, orta ksmlarda, esas metale rastlanmayabilir. Erime blgesinde esas metalin kaynak metaline oran, uygulanan kaynak yntemi ve paso sayna bal olarak geni bir aralk iinde deiir. Erime blgesinde, esas metal ve kaynak metali oran tam olarak bilinse dahi hesap yolu ile erime blgesinin bileiminin belirlenmesine olanak yoktur, nk birok alam elementleri kaynak annda yanma dolays ile kayba urarlar. Bu kayplar azaltmak iin kaynak blgesi, kaynak sresince atmosferin etkisinden korunur. Iyi bir kaynak balants, kaynak blgesinin atmosferin etkisinden korunmas ile elde edilebilir; zira oluan kimyasal ve metalrji k reaksiyonlar ancak bu ekilde kontrol altna alnabilir. Oksijenle olan reaksiyonlar kontrol iin erime blgesine eitli yntemlerle (rtye, toza, tele katlarak) dezoksidasyon maddeleri ile alam elementleri katlr. Bu blge ayrca, bir cruf rts veya oluturulan kontroll bir atmosferle de korunur. Sv haldeki metal iinde atomlar birbirleri arasnda hareket serbestsine sahiptirler. Souma srasnda; scaklk, metal veya alamn katlama noktasna kadar dnce, atomlarn kristal kafesleri meydana getirmek zere birlemeleri ile ekirdek oluur. Bu srada metalden s ekilir ve soutmaya devam edilirse, ekirdekler taneleri oluturmak zere yeni atomlarn ve kristal kafeslerin ilavesi ile bymeye devam eder. Katlama annda ortaya kan erime ss doal souma hzn etkileyerek tanelerin fazla bymesini nler. Tanelerin byyebilmesi iin snn srekli olarak metalden ekilmesi gereklidir. Kaynak halinde snn byk bir ksm erime blgesinden kondksiyonla esas metale iletilir, dolays ile souma ynnde paralel, olduka iri silindirik taneler oluur.

186

ekil 13.1.- Bir aln ve ke birletirmesinde segregasyon blgesi (siyah olarak gsterilen ksmlar).

zellikle kaln paralarn, tek paso ile yaplm kaynak dikilerinde, bu iri silindirik tanelerin birletii orta ksmlarda gayri safiyet elementleri ve kalntlarn segregasyonuna rastlanr; bu olay, bu tr dikilerin zayflamasna neden olur. Isnn Tesiri Altnda Kalan Blge Metalsel malzemeler bir kaynak ilemi grdkleri zaman, kaynak dikiine bitiik olan blge, kaynaa uygulanm olan scaklk derecesinin, daha dorusu sl evrimin etkisi allnda kalr. Yksek mukavemetli yap eliklerinde bu sl evrim, eliin eldesi esnasnda grm olduu sl evrimlerden farkl olduundan, ortaya iyaps, buna bal olarak da mekanik zelikleri farkl bir blge ortaya kar. Erime izgisinin esas metal tarafnda, kaynak srasnda uygulanm olan snn oluturduu eitli sl evrimlerden etkilenmi ve dolays ile iyap deiimine uram bir blge vardr; bu blgeye, snn tesiri altnda kalan blge ad verilir (ITAB). Isnn tesiri altnda kalan blge kaynak metali ile esas metalin birletii snrdan balayarak, kaynak ilemi annda scakln iyapy, dolays ile metalin zeliklerini etkiledii blgedir. eliklerin kaynanda, bu blgede scaklk 1450 - 700 C arasnda deimektedir; burada eriilen maksimum scakla bal olarak eitli iyap ve zelik gsteren blgeler grlr. C Bu blgede eriilen maksimum scaklk derecesi, kaynak dikii eksenine olan uzakln ve scaklk deiimi de zamann fonksiyonu olarak bilinirse; kaynak ilemi sonunda oluabilecek iyap, esas metalin zelikleri ve bileimi gz nnde tutularak bir dereceye kadar nceden tahmin edilebilir. Kaynak srasnda snn tesiri altda kalan blge hzl bir ekilde snmakta ve sonrada para kalnl, kaynaa uygulanan enerji ve n tav scaklnn fonksiyonu olarak gene hzl bir biimde soumaktadr. eliin bileimine gre bu

187

souma hz, kritik souma hzn atnda, genellikle 900 C'nin stndeki bir scakla kadar snm blgelerde sert, dolays ile de krlgan bir yap elde edilir. Genellikle, snn tesiri altnda kalan blge diye adlandrlan bu blge kaynak balantsnn en kritik blgesidir ve birok atlama ve krlmalar bu blgede oluur. eliklerin kaynanda snn tesiri altnda kalan blge iyapdaki tane bykl bakmndan u deiik blgeleri gsterir: ri taneli blge, in taneli blge, Ksmen dnmeye uram blge, yap deiikliine uramam blge.

ekil 13.2.- eliklerde scakln ITAB'de mikroyapya etkisi (eklin sa tarafnda ksm Fe-C denge diyagram grlmektedir).

188

Btn eritme kaynak yntemlerinde zellikle, elektrik ark kaynanda souma hz; sertleme eilimi fazla olan eliklerde, gereken nlemler alnmad zaman, snn tesiri altnda kalan blgede, martenzit ad verilen, eliin su verme ileminden sonraki sert halini belirten yapnn oluumunu salayacak iddettedir. Kaynak metali iin yani erime blgesi iin byle bir tehlike yoktur; zira elektrod reticileri tarafndan, kaynak metalinin bileimi, hzl souma halinde dahi sertleme oluturmayacak ekilde ayarlanmtr. Isnn tesiri altnda kalan blgede sert ve krlgan bir yapnn ortaya kmas, souk atlaklarn olumasna neden olmaktadr. Kaynaktan sonra ortaya kan i-gerilmelerin, atma koullarndaki zorlamalarn ve kaynak banyosundan yaynan hidrojenin etkilerinin birbiri zerine akmas ve sertleen blgenin plastik ekil deitirme zeliinin olmamas nedeni ile klcal atlaklar olumaktadr. Genellikle yzeyden grlmeyen bu atlaklar, zamanla kritik bykle eriince, hi beklenmedik bir anda ve byk bir hzla (elik ierisindeki ses hznn yaklak 1 /3' kadar) parann kaynak dikiine paralel olarak boydan boya krlmasna neden olur. kinci Dnya Sava devam ederken ABD'de ina edilmi Liberty tipi ileplerin byk bir blm bu gevrek krlma olaynn kurban olmu ve gemiler aniden iki paraya blnerek batmtr. Bu atlaklar genellikle erime izgisine ok yakn olduklarndan (esas metal tarafnda) bazen bir birleme hatas gibi deerlendirilir ve kusur kaynakya veya kaynak metaline yklenir. Ancak, bu olayda gerek neden eliin sertlemeye olan eilimidir. Sertleen elikler ancak zel nlemler alnarak kaynak edilmelidirler. Bir metalsel malzeme, ayet snn tesiri altnda kalan blgedeki zelikleri fazla miktarda tahribe uramamsa kaynaa uygun olarak kabul edilebilir. Baz hallerde bu blgenin zeliklerinin korunmas bakmndan, zel nlem ve yntemlere gerek duyulabilir; ite bu gibi durumlarda malzemenin kaynak kabiliyeti zeliinin incelenmesi gerekir. Kaynak kabiliyeti kesin ve kantitatif olarak ifade edilemeyen, kompleks bir anlam olan bir zeliktir. Milletleraras Kaynak EnstTsnn IX no'lu komisyonu kaynak kabiliyetini u ekilde aklamaktadr: "Bir metalsel malzeme, verilen bir yntem ile bir dereceye kadar kaynak edilebilir; uygun bir yntem uygulanarak metalik balant elde edildii zaman, balant yerel zelikleri ve bunlarn konstrksiyona etkisi bakmndan, belirlenmi bulunan zelikleri salamaldr.' Aklamadan da grld gibi kaynak kabiliyeti yalnz malzemeye ait bir zelik deildir, ayn zamanda kaynak yntemine ve konstrksiyona da baldr. Bir malzeme bir kaynak ynteminde gayet iyi bir kaynak kabiliyeti gstermesine ramen dier bir yntemde zayf bir kaynak kabiliyetine sahip olabilir. rnein, alminyum ve paslanmaz elikler oksi-asetilen ynteminde zayf bir kaynak kabiliyeti gstermelerine karn gazalt (MIG-TIG) ynteminde iyi bir kaynak kabiliyetine sahiptirler.

189

ekil 13.3.- DIN 8528'e gre kaynak kabiliyetini etkileyen faktrlerin ematik gsterilii.

190

ekil 13.4.- Kaynak kabiliyetinin malzeme, retim yntemi ve konstrksiyona ballnn gsterilmesi (DIN 8528). Bir metalsel malzeme yksek derecede kaynak kabiliyetine sahiptir denildii zaman, zel nlemlere bavurmadan, tatminkr bir kaynak kalitesinin elde edilebilecei anlam ortaya kmaktadr. Kaynak kabiliyeti derecesini belirten zelikler, yukarda da belirtilmi olduu gibi malzemeye ve konstrksiyona ve kaynak yntemine bal olarak deiir, iyi bir kaynak kabiliyeti derecesinde, kaynak blgesinin mekanik ve kimyasal zelikleri mmkn olduu kadar esas metale yaklam olmaldr. KARBONLU VE AZ ALAIMLI ELIKLERIN KAYNAI amz endstrisinde en yaygn kullanlan metalsel malzeme demir esasl alamlardr ki bunlarn iinde elikler ok nemli bir yere sahiptirler. elikleri bu kadar nemli klan zelik, ok eitli alam yapabilme olanann yan sra sl ilemler yardm ile de farkl zelikler kazanabilmeleridir. Bilindii gibi bir elik su verilerek sertletirildiinde normal durumdaki ayn bileimdeki elii rahat bir ekilde ileyecek takm malzemesi olarak kullanlabilmektedir. Endstri devriminin balangcndan bugne kadar zelikleri ve bileimleri farkl yaklak 4000 elik tr gelitirilmitir; sl ilemler yardmyla ayn elikte elde edilen farkl zelikler de hesaba katlrsa ne denli geni bir spektrumun ortaya kt grlr. Saf metallerin ou kat halde iken, yalnz bir tek kristal yapya sahiptirler; baz metaller ise, kat halde, deiik scaklklarda farkl kristal yap gsterirler. Allotropi ad verilen bu zelie demirde de rastlanr; saf demir 910 oC'nin altnda scaklklarda a faznda hacim merkezli kbik kristal kafese, 910 1392 C scaklklar arasnda faznda yzey merkezli kbik kristal kafese, 1392 -1536 C arasnda da faznda, gene hacim merkezli kbik kristal kafese sahiptir. Saf demir halinde bu dnmler sabit scaklklarda oluur, eliklerde yani, alam elementi ieren demir halinde ise bu dnmler bir scaklk aralnda olumaktadr. Kaynak ileminde, genellikle metal nce likidsn stnde bir scakla kadar stlmakta ve sonra

191

soutulmaktadr. Dolays ile eliklerin kaynanda, kaynak blgesinde, yukarda belirtilmi olan dnmler sra ile oluacaktr. Istldkan sonra souma yava bir ekilde gerekletiinde elde edilen yap tane byklnn dnda, ilk yapnn ayndr; ancak, soumann hzl olmas hallerinde, eliin kaynan etkileyen ok nemli durumlar ortaya kar. Demir-karbon diyagram zerinde deiik oranlarda karbon ieren eliklerin, stlma ve dengeli bir ekilde yava soutulmalarnda oluan dnmleri ve bunun sonucunda ortaya kan yaplar kolaylkla grebiliriz (ekil 13.5). Ostenitizasyon scaklna kadar stlm, tektoid bileimde (% 0.8 C) bir elikte, ostenit denge koullarn her an koruyabilecek bir yntemle soutulduunda, tamamen perlit tanelerinden oluan bir i yap elde edilecektir. Dnm 723 C'de gerekleecek ve stma halinde ise bu olayn tam tersi cereyan edecektir. tektoid alt bir elik (< % 0.8 C) ostenitizasyon scaklndan itibaren ayn ekilde soutulduunda GOS izgisine eriildii anda, ostenitin tane snrlarnda ferrit ekirdeklemeye balayacaktr. Scaklk azaldka bu ekirdekler irileecek ve ferrit taneleri oluturacaktr. eliin bileimine gre ferritin, oluma hz ve miktar, souma hz ile ilgilidir. Scaklk A1 'e yani 723 C'ye dt zaman, kalan ostenit % 0.8 C ierir ve tamam perlite dnr. Sonuta ferrit ve perlit tanelerinden oluan bir iyap elde edilir. Istma halinde ise bu olayn tamamen tersi grlr ve perlit taneleri scaklk 723 C'ye eriince tamamen ostenite dnr.

192

ekil 13.5.- Demir-Karbon denge diyagram. Scaklk arttka ferrit taneleri ufalr, yani ferrit ostenit iinde zlr. GOS izgisine kadar ykselince hibir ferrit tanesi kalmaz ve yap tamamen ostenite dnm olur. tektoid st eliklerde ise, ostenitizasyon scaklndan balayp soutulduunda, scaklk SE'ye dt zaman, ostenitten, sementit ayrmaya balar ve ostenit tane snrlarna kelir. Bu olay,

193

scaklk SK izgisine yani 723 C'ye dnceye kadar devam eder. Ayrmann hz, eliin karbon miktarna ve souma hzna bamldr. yle ki scaklk 723 C'ye dtnde kalan ostenit % 0.8 C ierir ve bu scaklkta tamamen perlite dnr. Sonuta bir sementit a ile evrilmi perlit tanelerinin oluturduu bir iyap elde edilir. Kaynak asndan en nemli nokta baz tr eliklerde grlen yksek scaklktan itibaren hzl souma sonucunda ortaya kan sertlemedir. eliin bileimine ve souma hzna bal olarak 64 HRC'ye kadar kabilen bu sen" yapya martenzit ad verilmektedir. Martenzit ok sert ve krlgandr. Sertlii ise ierdii karbon miktarna baldr. Uygulamada en yksek sertlik % 0,7 0,8 C ieren eliklerde grlmektedir. Martenzitik yapnn gelimesinde karbonun yan sra en nemli etken souma hzdr. % 0,3'den daha fazla karbon ieren elikler ancak yksek scaklktan itibaren suyun iine atlarak soutulduklar zaman sertleme gstermelerine karn alam elementi ieren eliklerde ok daha yava souma sonucunda da sert ve krlgan martenzitik yap elde edilebilmektedir. Kaynak ileminde genellikle metal nce erime scaklnn stnde bir scakla kadar snmakta sonra da soumaktadr. Yaplan deneyler ve lmler kaln bir elik para zerinde kaynak blgesinin souma hznn yksek scakla kadar stlm ve suya atlarak soutulan bir parann souma hzna edeer olduunu gstermitir. Bu bakmdan belli bir miktarn stnde karbon ve alam elementi ieren eliklerin kaynak blgesinde byle bir sert ve gevrek yapnn ortaya kaca aka grlebilen bir olaydr. Kaynak elektroda reticileri, elektrod metalinin bileimini o denli ayarlamlardr ki, eriyen esas metal ile bir miktar karmasna ramen, souma sonucunda eriyen blgede bir sertleme grlmez, buna karn erime blgesine bitiik olan esas metalde bu ksm yksek scakla kadar snm ve soumu olduundan bir sertlik ykselmesi ile karlar. Buradaki sertlemeye etki eden en nemli faktr esas metalin bileimidir. zellikle karbon ve mangan alamsz eliin sertleme kabiliyetini etkileyen en nemli iki elementtir. Alamsz elikleri hibir nlem almadan kaynak edebilmek iin maksimum karbon ierii hakknda ok eitli grler vardr. rnein; svete gaz alnm eliklerde maksimum karbon miktar % 0,25, gaz alnmam eliklerde (kaynar dklm) % 0,22 olarak ngrlrken, A.B.D.'de bu snr deer iin % 0,30'a kadar msaade edilmektedir. Az alaml elikler halinde eliin bileiminde bulunan krom, molibden, vanadyum, mangan gibi alam elementleri daha az karbon ierii halinde dahi snn tesiri altnda kalan blgede (ITAB) sertleme olumasna yardmc olmaktadrlar. ITAB'de ortaya kan bu sert ve gevrek yapda, hemen kaynak sonras bir takm atlaklarn olumasnn yan sra kaynakl balant kullanm esnasnda en ufak bir ekil deitirme zorlamasna maruz kaldnda da aniden gevrek olarak krlmakta ve byk hasarlara neden olmaktadr. Uluslararas Kaynak EnstTs'nn Kaynak Kabiliyeti Komisyonu, atlamaya kar bir emniyet olarak ITAB'de sertliin 350 HV'i amamasn nermektedir. Sertleme zeliine sahip elikler halinde ITAB'nln sertliini drmek in en emin yol paraya kaynaktan nce bir n tavlama uygulamak ve bu scaklk derecesinde kayna yapmaktr; bu ekilde souma hz da, kritik souma hzndan daha yava bir hza

194

drlmektedir. Birok kitap yazarlarnca nerilen ikinci bir yntem de paraya kaynaktan sonra bir normalizasyon tavlamas uygulamaktadr. Bu ekilde para normalize edilmi olduundan ITAB'de martenzite rastlanmaz. Bu ikinci yntem martenzitin yok edilmesi asndan ok emin bir yol olmasna karn, zellikle basnl kaplar gibi, kalc gerilmelerin iddetli olduu hallerde uygulanmas doru deildir. Zira birincil souk atlaklar martenzit olutuktan sonra souma hz ve kalc gerilmelerin iddetinin etkisi ile olumaktadr. O halde kaynaktan sonraki l ilemin bu atlaklar yok edici bir etkisi yoktur. Ancak, iletme annda doabilecek atlaklara yarar vardr; bu neden ile ntavlama, eliin bileiminin bir sl ilem gerektirdii hallerde arttr; gerekirse emniyeti arttrmak asndan bir de normalizasyon tavlamas yaplabilir. Kaynakta eliin sertleme eilimini belirten bir deer saysnn bulunmas buna bal olarak uygulanacak ntav scakln belirten bir formln elde edilmesi iin birok teorik ve uygulamal almalar yaplmtr. Btn bu almalara dayanarak uygulama da ok kolay bir biimde sonuca giden bir zm gelitirilmitir. Karbon edeeri olarak adlandrlan bu zmde eliin bileiminde var olan alam elementlerinin miktarlar bir formlde yerlerine konarak bir deer hesaplanr ve bu deere bal olarak da ntav scakl seilir. Karbon edeerinin hesaplanmas konusunda, literatrde ok deiik formllere rastlanlmaktadr. Bunlar salt bilimsel adan dnldnde, ne elikleri snflandrmak iin kriter olabilmekte ve ne de kaynak kabiliyetinin bir ls olarak kullanlabilmektedirler. Ancak, uygulamada kullanlabilen ve doyurucu sonular veren ampirik bantlardr. Bugn en fazla kullanlan karbon deeri formlleri unlardr: 1- Dearden ve HO. Neill karbon edeeri forml:

2- Kibara, Suzuki ve Tamura'nn gelitirdii karbon edeeri forml:

3- B.J. Bradstreet'e gre karbon edeeri forml:

4- Societe National de Chemin de Fer (Fransa)'in kulland karbon edeeri forml:

5- K. Winterton'a gre karbon edeeri forml:

195

6- Uluslararas Kaynak EnstTs'nn (IIW) IX No'lu Komisyonuna (Kaynak Kabiliyeti Komisyonu) gre karbon edeeri forml:

Grld gibi, btn formllerde, karbon ve ksmen mangan haricindeki btn elementlerin etkinlikleri farkl ngrlmektedir. Bu da yukarda belirtilmi olan hususlar ak bir ekilde kantlamaktadr. Ce formllerinin geerli olabilmesi iin elikteki alam elementleri snr u ekildedir:

Bir yap eliine uygulanacak ntavlamay karbon edeeri ite belirten birtakm formller varsa da en garantilisi hi forml kullanmadan aadaki tavlama deerini uygulamaktr: KARBON EDEERI (%) 0.45'ten kk 0.45 il 0.60 0.60'tan byk NTAVLAMA SICAKLII ('C) Normal atmosfer koullarnda gerek yoktur 100 il 200 200 il 350

Grld gibi karbon edeeri tamamen eliin bileimi ile ilgili olup, kaynaa uygulanan enerji, kaynak az formu, parann geometrisi ve kalnl ile ilgili faktrleri iermemektedir. Bunlar, souma hzn birinci derecede etkileyen ve dolays ile snn tesiri altnda kalan blgede oluan iyapy da belirleyen faktrlerdir. rnein; 20 mm kalnlnda ve karbon edeeri % 0,45 civarnda olan bir elik ntavlama yaplmadan kaynak edildiinde, IIW tarafndan kritik sertlik derecesi diye kabul edilen 350 HVden daha sert bir snn tesiri altnda kalan blge gstermektedir. Ayn para 100 C'lik ntavlama uygulanarak kaynatldnda, snn tesiri altnda kalan blgenin sertlii, hemen kritik sertlik deerinin altna dmektedir. Bu olay gz nnde bulundurarak Daniel Seferian, para kalnlnn, souma hzna olan etkisini de ieren bir ntavlama scakl tespit forml nermektedir; buna gre ntavlama scakl u ekilde hesaplanmaktadr:

Yalnz bu formlde Seferian kendi gelitirdii ve yukarda dier karbon edeeri formlleri arasnda bahsedilmemi olan u karbon edeeri ifadesini kullanmaktadr.

196

Sadece bir yaklam olan kaynak edeerinin kullanlmas halinde riskleri ortadan kaldrabilmek iin, kaynak ncesi yaplmas gereken ntavlamann scaklk derecesi, aada belirtilmi olan durumlarda, verilmi olan deerlerin st snrlarnda seilmeli ve hatta gerekirse zel durumlarda bu snrlar da almaldr. Esas metal bir Thomas elii veya gaz alnmam bir elik ise, eliin yaps kaba taneli ise, Kaynatlan para byk ve kark ekilli ise, Para kalnl byk ise, Kaynak yaparken az enerji uygulamak gerekiyorsa; rnein: in apl Elektrod ile kaynak yaplyorsa, Kullanlan kaynak metali yeteri derecede tok deilse; rnein: Bazik karakterli elektrod kullanlmyorsa, Kaynak ileminin yapld yerin scakl ok dk ise, Grld gibi karbon edeeri, sadece eliin bileimini kapsamakta buna karn souma hzn birinci derecede etkileyen kaynak s girdisi, az formu, parann geometrisi ve kalnl ile ilgili faktrleri iermemektedir. Bu konuda eitli ampirik formller literatrde varsa da Ce, elektrod ap (s girdisi), para kalnl, az formuna gre uygun ntav scaklklar Tablo 13.1'de verilmitir. Sertleme eilimi olan ve karbon edeeri % 0.45'ten byk olan eliklerin emniyetle kaynatlabilmesi iin kaynak srasnda u konulara zen gsterilmelidir: Uygun seilmi bir ntavlama scakl tm paraya uygulanmaldr, Btn kaynak ilemi sresi iin bu scakln ayn kalmasna dikkat edilmelidir. Kurutulmu bazik karakterli rtl elektrod kullanlmaldr. Paraya bir gerilme giderme tavlamas uygulanacaksa olabildiince kaynaktan hemen sonra para soumadan frna konmal ve tavlamadan sonra (600 - 650 C'de her 25 mm. kalnlk iin iki saat) frnda 300 C'ye kadar souduktan sonra karlmal ve sakin havada soumaya terk edilmelidir. Kaynak ilemi srasnda, rts rutubet kapm elektrod ile almak veya ok rutubetli bir ortamda kaynak yapmak sonucunda kaynak banyosu hidrojen kapabilir. Bu hidrojen ITAB'ye difzyonla geerek, sertleen yapda ok tehlikeli diki alt atlaklarna neden olur. Dolays ile sertlemeye eilimi olan eliklerin kaynanda, ok iyi kurutulmu bazik karakterli elektrod kullanmak gereklidir. Depolarda uzun sre beklemi elektrodlar ambalajlar almam dahi olsalar kullanmadan nce mutlaka kurutulmaldr. elikleri, scaklk ve zaman karsnda davranlarn gz nnde tutarak, kaynak kabiliyeti bakmndan u ekilde snflandrabiliriz: yi Bir Kaynak Kabiliyetine Sahip Olan elikler: Bilinen allm kaynak yntemleri ile hibir nlemi gerektirmeden kaynak edilebilirler ve ITAB'lerinde tane bymesi dnda bir yap deiiklii ve sertleme olumaz. Bu zelik genellikle karbon edeeri % 0,45'ten kk olan eliklerde

197

vardr. Orta Derecede Kaynak Kabiliyetine Sahip Olan elikler: Bu gruba giren eliklerde emniyetli balantlar elde edebilmek iin, kaynak yntemi ve malzemesi zenle seilmeli; uygun bir ntavlama yaplmal ve gerekli hallerde kaynaktan sonra gerilme giderme tavlamas uygulanmaldr. Bu gruba giren eliklerin karbon edeeri % 0.45 il 0.60 arasndadr. Tablo 13.1.-Karbon Edeeri, Elektrod ap, Para Kalnl, Az Trne Gre Uygulanmas nerilen ntav Scaklklar

198

 Kt Derecede Kaynak Kabiliyetine Sahip elikler: Bu gruba giren elikler ancak zel koullar altnda kaynak edilirler. Bunlara ancak tamir ve doldurma ilerinde ve insan hayatna zarar vermeyecek durumlarda kaynak uygulanr. Bu elikler, zel kaynak metali kullanarak ve yksek bir ntavlama scakl ve kontroll bir soutma uygulanarak kaynak edilebilirler. Genellikle snn tesiri altnda kalan blgenin sertlemeyecei garanti edilemez. Bu son konu zellikle karbon edeeri % 1'den byk olan yksek alaml ve karbonlu elikler iin nemlidir. Grld gibi karbon edeeri yardm ile olaya yaklam sadece snn tesiri altnda kalan blgenin sertlii hakknda fikir vermektedir. Yap hakknda bir eyler belirtmemesine karn, zelikleri bilinen metalik malzemelerde zellikle eliklerde sertlik, yapnn dier zelikleri hakknda yeterli bilgileri verebilir. eliklerin kaynaa yatknlna, dier bir deyimle kaynak kabiliyetlerine etki eden nemli faktrlerden bir tanesi de eliin eldesindeki gaz giderme ilemidir. Kaynar dklm eliklerde segregasyon blgesinde fosfor ve kkrt toplanmtr ve ingotun haddelenmesi veya dvlmesi ilemleri de bu blgeyi yok edemez, bu blge sac veya profilin i ksmnda kalr. Byle bir elik sac veya profil tm kesiti boyunca kaynatld zaman bu segregasyon blgesinin de erimesi sonucu S ve P kaynak banyosuna geer, gzenek ve scak atlaklarn oluumuna neden olur. Bu tr eliklerin tm kesitleri boyunca kaynatlmas ve ekmeye alan, ar zorlanan paralarn bu tr eliklerden yaplmamas nerilir. Bu tr elikler daha ziyade bindirme kayna yaplmal ve kaynak elektrodu da yeter derecede dezoksidan element iermelidir. Gaz giderme ilemi ile Mn ve Si katklar sayesinde elikteki zlm oksijen azaltlr, bylece kkrt ve fosforun yap iinde toplanma yapmadan dalmalar salanr. Bu tr bir ilem grm elikler tm kesitleri boyunca kaynak ile birletirilebilirler. letmelerde, hasarl paralarn hemen tamiri gerekir, zira hasarl para kaynakla tamir edilip yerine taklmak zorundadr. Genellikle, parann malzemesinin bileimi hakknda da bir bilgi yoktur. Ayrca, kaynak atlyesinin byle bir para ile karlaldnda kaynaktan nce kimyasal bileimi saptamak zere analiz etmesi de beklenemez. Bu gibi durumlarda ilk yaplacak ey; malzemeyi kvlcm ve ee testine tabi tutmaktr. Para yzeyine srlen bir ee, parann daha nceden bir sertletirme ilemine tabi tutulup tutulmadn kolaylkla belirtir. Kvlcm testi ise parann zmpara tana tutulup, kan kvlcmlara bakarak (rengine ve ekline) bileimi hakknda bilgi sahibi olmaktr.

199

Para, kan kvlcmlarn boyu 30 cm. olacak ekilde taa bastrlr ve loa bir ortamda bu kvlcmlara bakan deneyimli bir kii, byk bir yaklaklkla eliin bileimindeki elementleri ve bunlarn tahmini miktarlarn belirtebilir. Bu konuda deneyimi olmayanlar dahi, diskromat olmadklar takdirde, birka saatlik bir

200

alma neticesinde; bir eliin karbonlu veya alaml olduunu; sade karbonlu eliklerde ise; az karbonlu, orta karbonlu ve yksek karbonlu diye elikleri ayrt edebilecek gr ve bilgiye sahip olabilirler. Ayrca mukayese iin bileimi bilinen eliklerden numune paralar kullanarak daha iyi bir kontrol yapmak mmkn olabilir. Uygulamada sl ilem sonucu sertleebilen ferritik elikler ile sertleemeyen (karbon edeerleri ok byk olmasna ramen) ostenitik elikleri birbirlerinden ayrmak iin genellikle basit bir yntem olan mknats testi kullanlr. Ostenitik elikler antimagnetik olduklarndan mknats tarafndan ekilmezler. Ancak, burada dikkat edilmesi gereken nokta, mknatsn mekanik olarak ilenmi veya ekil deitirme neticesi sertlemi blgelere uygulanmamasdr, zira ekil deitirme sonucunda bu ksmlar yerel olarak magnetik hale geebilir. Baz hallerde kaynak edilmesi gereken paralarn, malzemesi gerektirdii halde, konstrksiyonun, kaynak koullarnn veya olanaklarn izin vermemesi nedeni ile ntaviama uygulanamaz. Bu gibi durumlarda aada belirtilmi olan koullara da uyularak, sadece tamir amacyla kaynak yapmak mmkn olabilir: Bu taktirde; Az formunun ve para boyutlarnn msaade ettii kaln apl elektrodu kullannz. Elektrod reticisi tarafndan verilmi olan kaynak akm iddeti aralnn st snrn seiniz, zira Bazik rtl ostenitik elektrod kullannz, bu ekilde kaynak dikiinde oluabilecek atlaklara engel

kaynaa uygulanan enerji arttka souma yavalar.

olunabilir. nk, ostenitik elikler daha toktur. Kaynak balants hibir zaman tek paso ile yaplmamaldr, olabildiine ok pasolu kaynak

seilmelidir. Zira her yeni paso, bir evvelki pasonun ITAB'sine hafif bir temperleme etkisi yapar ve dolaysyla bu ksmn gevreklik ve sertliinde bir azalma olur. Bu konuda aratrclar kaynak tamamlandktan sonra ek olarak, esas metale demeden sadece diki zerinde kalacak ekilde bir temper pasosunun yaplmasn iddetle nerirler. edilmelidir. Pasolar arasnda ara vermeden kaynaa devam edilmeli ve kaynak ileminden sonra para Kaynak srasnda, elektroda verilebildii kadar sarka hareketi vererek geni bir diki elde

yava souyabilecei bir yerde, zeri rtl olarak, soumaya terkedilmelidir. Btn bu nlemler sadece tamir kaynaklarnda bir zm olarak grlmelidir. Kaynan bir retim yntemi olarak kullanld durumlarda, riske girmemek iin karbon edeeri % 0.45'ten fazla olan elikler (ostenitik elikler hari) ntavlama ilemi uygulanmadan kesinlikle kullanlmamaldr. Tablo 13.3.-elikler ve kaynak metalleri arasndaki bant (DIN 1913).

201

NCE TANEL YKSEK MUKAVEMETL YAPI ELKLERNN KAYNAI Endstrinin hafif elik yaplara, yksek basn ve scakla dayankl basnl kaplar ve reaktrlere olan ve gn getike artan istemini karlayabilmek amacyla, amzda iin taneli yksek mukavemetli yap elikleri gelitirilmitir. in taneli yap eliklerinde iyapda zellikle tane snrlarnda ok iin zerrecikler halinde dalm bulunan ve ancak 1100 C'nin zerindeki scaklklarda zeltiye geen karbr, nitrr ve karbonitrrler ostenit blgesindeki scaklklarda bile tane bymesini nlerler ve bunun sonucunda da yksek mukavemetli tok bir malzeme grubu elde edilmi olur.

202

kinci bir grup iin taneli yap eliklerinde ise, iyapda az karbonlu martenzit oluturarak eliin kaynak kabiliyetini nemli bir kayba uratmadan akma ve ekme mukavemeti ykseltilir ve tokluu arttrlr. Islah edilmi iin taneli yap elikleri olarak adlandrlan bu grupta Ms (Martenzit balama scakl), 400 C gibi olduka yksek bir scaklkta bulunduundan oluan martenzit bu scakln altnda yava bir hzla soutulursa kendiliinden temperlenir ve bu ekilde slah edilmi olan iyapda; mukavemeti daha da ykselten iin dalm karbr keltileri bulunur. Tm iin taneli yap eliklerinde kaynaklanabilirlik asndan karbon ieriinin % 0.20'yi amamasna alr. Alam elementleri de mmkn olabilen alt snrlarda katlarak az veya snrl sertleme, iin tane oluumu, tane bymesini nleyen nitrr zerreciklerinin ayrmas ve sl ilem arasnda optimizasyona gidilerek istenen zeliklere sahip bir elik elde edilir. in taneli yap elikleri, karbon ve alam elementi ieriine getirilmi olan snrlamalardan tr olduka iyi bir kaynak kabiliyetine sahiptirler. Allm yap eliklerinde souma hznn mmkn olduu kadar yavalatlabilmesi iin ntav ve yksek enerji girdisi ile kaynak yaplr. Buna karn iin taneli yap eliklerinde souma hznn yavalamas esas metalde erime izgisine bitiik blgede ferrit ve yksek karbonlu martenzit veya kaba beynit blgelerinden olumu bir iyapya dnmesine neden olur ki bu da tokluun azalmas ve mukavemet zeliklerinin ktlemesi sonucunu dourur. Bu olay, zellikle yksek derecede ntav uygulanm ve tek paso ile kaynak edilmi balantlarn ITAB'sinde kendini iddetli bir biimde hissettirir. ok pasolu kaynak halinde ise, her paso bir nceki pasonun kaynak blgesine bir temperleme uyguladndan tek paso haline gre kaynak blgesinin zeliklerinde bir iyileme grlr. zellikle kaln ve iddetle zorlanan konstrksiyonlarda uygun bir ntav, birok nedenlerden ortaya kabilecek olan atlak oluumuna kar etkin bir nlemdir. Kaynak akm iddeti ile ark geriliminin ve kaynak yntemi greceli sl etkinlik katsaysnn arpmnn kaynak hzna oran olarak tanmlanan E, kJ/cm olarak gsterilen zgl enerji girdisi, ntav scakl ve para kalnl kaynak blgesinin souma hzn etkileyen nemli faktrdr. nce taneli yap eliklerinde, kaynak blgesinin zeliklerini kontrol altnda tutabilmek iin bu etkenin bir arada dnlmesi gereklidir. eliklerin kaynak blgesinin zeliklerine etkime bakmndan 800 - 500 C arasndaki souma sresi (t8/5) ok nemlidir. Bu srenin azalmas sertliin ve mukavemetin artmasna buna karn atlama eiliminin ykselmesine neden olur. elik reticileri rettikleri iin taneli yap elikleri iin uygun t8/5 deerini eliin sertifikasnda belirtirler. Kaynaa uygulanan zgl enerji, para kalnl ve ntav scakl ile t8/5'i byk bir yaknsaklkla hesaplayabilen matematiksel bantlar, bilgisayar programlar ile ayrca bu konuda hazrlanm abaklar da vardr. Uygulamada zgl enerji girdisi iin ortalama bir deer olarak sac kalnlnn mm'si bana 1 kJ/cm. seilir. rnein; 25 mm. kalnlnda bir sac iin E = 25 kJ/cm, deerinde bir zgl enerji girdisi uygulanr. nce taneli yap eliklerinin kaynanda 4 5 C'nin altnda yaplan uygulamalarda paraya 80 - 200 C'lik

203

bir ntav uygulanr. Bu scakln zerindeki almalarda ntav uygulanp uygulanmama konusunda malzemenin akma snr ve para kalnl bir kriter olarak kullanlr: Tablo 13.4.-ntav uygulamadan kaynatlabilecek maksimum para kalnl deerleri.

Akma Snr (N/mm2) 255 - 285 315-355 385 - 420 460 - 500 590 'dan yukar

Maksimum Kalnlk (mm) 50 30 20 12 8

nce taneli yap eliklerinde ark kayna yntemleri, ntav scakl, zgl enerji girdisi ve 800 500 C arasndaki souma hz snrlarna dikkat etmek kouluyla kolaylkla uygulanabilir. Gnmz endstrisinde bu tr malzemelerden yaplm ok kaln kesitli paralarn kaynanda tozalt, orta ve iin kalnlktaki paralarn kaynanda ise bazik elektrodlar ile ark kayna ve gazalt kaynak yntemleri tercih edilmektedir. nce taneli yap eliklerinin kaynanda, bazik karakterli rtl elektrodlar da, gnmzde gittike azalan bir oranda da olsa, nemli bir uygulama alanna sahiptir. Bu tr eliklere uygun rtl elektrodlarn zelikleri DIN 8529'da ayrntl olarak aklanmtr. Bu tr eliklerin kaynanda kullanlan elektrodlarn rtlerinin bazik karakterli ve dolays ile de higroskopik olmalar nedeni ile bunlarn kullanlmadan nce muhakkak tavlanp kurutulmalar gerekmektedir. Zira rtdeki nemin, kaynak esnasnda ayrarak hidrojenin kaynak metaline gemesi sonucu atlaklar olumaktadr. Akma snr 355 N/mm2'den kk olanlar 250 C'de, daha byk olanlar ise 350 C'de en az iki saat sre ile tavlanarak kurutulmaldr. rtl elektrodlar ile yaplan ark kaynanda ark gerilimi ve akm iddeti ok dar bir aralk iinde deitiinden, zgl enerji girdisi ancak kaynak hznn deitirilmesi ile kontrol altnda tutulabilir.

204

Kaynak Dikii Uzunluu (mm)

Elektrod ap (mm) Akm iddeti (A) Akm iddeti (A)

2,5 90 75

3,25 135 120

4,0 180 140

5,0 235 190

6,0 275 250

ekil 13.6.-rtl elektrodlar ile yaplan kaynakta zgl enerji girdisi (DIN 8529). Tablo 13.5.-in taneli yap eliklerinin kayna iin rtl elektrodlar (DIN 8529'dan alnma)

205

nce taneli yap eliklerinin kaynanda, dikkat edilmesi gerekli hususlar: nce taneli yap eliklerinin kaynanda az hazrlanrken, az asnn mmkn olduu

kadar kk seilmesine dikkat edilmelidir; geni az alar yksek aa) arplmalarn ortaya kmasna ve atlama tehlikesinin artmasna neden olur. Kaynak azlarnn termik kesme yntemleri ile hazrlanmas halinde az kenarlarnda

206

sertleme ortaya kabilir; bu blgeler kaynak esnasnda yeniden dnme urayacaklar iin byk bir tehlike gstermezler. Kaynak esnasnda daima ok paso yntemi uygulanmaldr. Her srada ilk paso az yan yzne ekilmeli ve bu ekilde bunun yanna ekilen pasonun ilk pasoya ve onun ITAB'sine bir temper etkisi yapmas salanmaldr. ekilmelidir. Yksek zorlamalara maruz kaynak balantlarnda yanma oluklar talanarak temizlenmeli Kaynak pasolar mmkn olduu kadar zgl enerji girdisine ve t8/5'e uygun olarak iin

ve uygun ntav scaklnda kaynakla yeniden doldurulmaldr. 8 mm'den daha kaln paralara montaj yardmc kaynaklar en az 150C'lik bir ntavdan

sonra uygulanmal ve montaj yardmc paralan sadece az karbonlu alamsz eliklerden yaplmaldr. Kaynak esnasnda elektrod hibir zaman kaynak aznn dnda tututurulmaldr.

Kaynak sonras konstrksiyona gerektiinde gerilme giderme tav uygulanr. Bu tr eliklerde baz hallerde ilem esnasnda gerilme giderme tav atlaklar diye adlandrlan atlaklar ortaya kar. Gerilme giderme tav atlaklar bu tr eliklerde, kaynak esnasnda 1150 C'nin zerindeki scaklk derecelerine kadar snarak tane irilemesine uram blgelerde, gerilme giderme tav (450 680 C) esnasnda ortaya kar. Gerilme giderme tav atlaklar, srnme atlaklar gibi taneler aras trden atlaklardr; her dorultuda oluabilirlerse de genellikle en iddetli gerilmeye dik ynde geliirler. Gnmz endstrisinde iin taneli yap elikleri ok geni bir uygulama alanna sahip olup zellikle buhar kazanlarndan nkleer reaktrlerin basnl kaplarna kadar ok eitli yerlerde baar ile kullanlmakta ve kurallarna dikkatle uyularak yaplan kaynakl balantlarda hibir problem gstermemektedirler.

207

KAZAN SACLARININ KAYNAI Endstride karlalan birok uygulama alanlarnda, buhar kazanlar, s deitirgeleri halinde olduu gibi, eliin olduka yksek scakla dayankl olmas gerekmektedir. Yksek scaklk uygulamalarnda, ekme deneyi yardm ile belirlenen mukavemet zeliklerinin yan sra, malzemenin srnme dayanm (krip)

208

da olduka byk bir neme sahiptir. Zira buhar kazanlar, buhar datm hatlarnda olduu gibi birok uygulamalarda malzeme srekli olarak yksek scaklkta yk altnda kalmaktadr; malzeme normal olarak alma scaklnda bu zorlamalarn oluturduu gerilemelere dayanabilse de, srekli zorlama zamanla yapnn ekil deitirmesine neden olur. Srnme diye adlandrlan bu olay oda scaklnda ok uzun sreler sonunda alglanabilir bir bykle erimesine karn yksek scaklklarda ok hzlanr, bu bakmdan kazan eliklerinden beklenen mekanik zeliklerden en nemlileri alma scaklnda ekme ve akma mukavemetlerinin yan sra srnme dayanm ile entik vurma dayanmdr. Kazan saclarndan beklenen bir dier nemli zelik de bunlarn gerek kazann i ksmnda bulunan scak buharn ve gerekse de klhan, ayna, cehennemlik ksmlarnda scak gazlarn korozif etkilerine dayankl olmalardr. Btn bu zeliklerin yan sra, gnmzde basnl kaplar retiminde uygulanan tek birletirme yntemi olan kaynaa eliin yatknl konusu da ok nemlidir. Kazan saclarnn kaynak kabiliyeti iyi olmal, byk bir zorlukla karlalmadan emniyetli bir biimde kaynak ile birletirilebilmelidirler. Kazanlarda kullanlan elik sac ve levhalar TS 3650'de alamsz ve az alaml olmak zere iki grupta toplanmlardr. Bu standarda gre bu saclarn yapmnda kullanlan eliklerin oksijen konverteri, Siemens Martin veya elektrik ark frn rn ve sakin dklm (Gaz giderme ilemi grm) olmalar gerekmektedir. Alman DIN 17155'te UH1 simgesi ile belirtilmi olan kaynar dklm H1 kazan sacna TS 3650'de yer verilmemitir. Bu eliklerde belirli scaklarda (380 - 570 C) 10.000 veya 100.000 iletme saatinden sonra % 1 kalc uzama oluturan gerilmeye % 1 kalc uzama gerilmesi ad verilir ve bu deer konstrktrler iin ok nemli bir kriterdir. eliin % 1 kalc uzama gerilmesi dier bir deyimle srnmeye kar dayanm ve gerekse de korozyona ve tufallemeye kar dayankll ierdii alam elementlerinin tr ve miktarna bal olarak artar. Sade Karbonlu Alamsz Kazan Saclar (TS 3650) Bu tr elikleri normal alamsz yap eliklerinden ayran en nemli husus Mn ieriinin biraz yksek olmas, P ve S gibi gayri safiyetlerin de daha az miktarda bulunmasdr. Bunlar piyasaya ok dzgn bir tane yapsnda ve normalize edilmi durumda sunulurlar. Bu iyap zeliinin yan sra bu sac levhalarn tufal, gzenek, derin izik, atlak, katmer ve ukur iermeyen dzgn ve przsz bir yzeye sahip olmalar gereklidir; var olan yzey kusurlar sac levha kalnlk toleranslar asndan kaynak ile tamir edilerek giderilebilir, yalnz bu tamir ilemine kusurun yzey alannn levha alannn % 1 'ini ve derinlik olarak da sac kalnlnn % 20'sini amad hallerde izin verilmelidir. TS 3650'ye gre sade karbonlu eliklerin kimyasal bileimleri ve mekanik zelikleri Tablo 13.7 ve 13.8'de grlmektedir.

209

Az Alaml Kazan Saclar Alamsz kazan salar 350 C'yi aan scaklklarda ekme ve akma mukavemetlerinde ve srnme dayanmlarnda ok nemli azalmalar gsterirler. elie bir miktar Mn, Cr, Mo, W veya V katlmas yksek scaklk zeliklerini gelitirir ve bu ekilde elde edilmi az alaml kazan elikleri 400 C'yi aan scaklklarda dahi uygulama alan bulabilmektedir. Yksek scaklk zeliklerini gelitirmede en etkin alam elementi az miktarda (% 0,2 - 2) katlan molibdendir. Tablo 13.7.-Sade Karbonlu Kazan eliklerinin Kimyasal Bileimi

210

Tablo 13.8.-Sade Karbonlu Kazan eliklerinin Mekanik zelikleri (Normalize Edilmi ve Haddeleme Ynne Dik)

Tablo 13.9.-Az Alaml Kazan eliklerinin Kimyasal Bileimi

TS 3650'ye gre az alaml kazan eliklerinin kimyasal bileimleri ve mekanik zelikleri Tablo 13.9 ve 13.10'da grlmektedir

211

Tablo 13.10.-Az Alaml Kazan eliklerinin Mekanik zelikleri (Normalize Edilmi ve Haddeleme Ynne Dik)

Kazan eliklerinin Kayna Kazan eliklerinin kaynanda eliin bileimi kadar i yap ve sl ilem durumu da ok nemlidir; bu bakmdan kazan elikleri kaynak kabiliyeti asndan snflandrlrken sl ilem durumlar da gznne alnmtr. Normalize Durumdaki Kazan elikleri Bu gruba TS 3650'deki tm alamsz karbon elikleri ile 17Mn4, 19Mn5 ve 15Mo3 az alaml kazan saclar girmektedir. Bu eliklerin kaynak esnasndaki davranlar normal az alaml yap eliklerininkinden farkszdr ve bilinen tm konvansiyonel kaynak yntemleri ile fazla bir nlem almadan kaynak edilebilirler. Bu eliklerin kaynanda snn tesiri altnda kalan blgede genelde hissedilebilir bir sertleme sorunu ile karlalmaz; yalnz HIII, HIV ile az alaml kazan eliklerinin kaynak ile birletirilmesinde para kalnl arttka souma iddetlendiinden ITAB'de az da olsa bir sertleme eilimi grlr, bu bakmdan zellikle zgl s girdisinin ok yksek olmad hallerde 150 C'lik bir n tav uygulamas nerilir.

212

Tablo 13.11.-Ferritik - perlitik iyapl, Normalize kazan salarnn kaynanda, para kalnlna bal olarak n tav scaklnn seimi

elii n areti HIII HIV 17 Mn 4 5 19 Mn 15 Mo

Sac Kalnl (mm) 25 25 25 20 10

n Scakl 100 150 150 150 150

Tav

3 Bu tr eliklerin birletirilmesinde rtl elektrod ark kayna ile MAG ve tozalt gibi yar otomatik yntemler geni bir uygulama alanna sahiptir. rtl elektrod kullanlmas halinde, kaln kesitlerde TS 563'e uygun bazik rtl elektrodlar tercih edilmelidir. Kaynak sonras artname gerek grmyor ise dahi zellikle 15 mm'den daha kaln kesitli saclarn kullanld basnl kaplar halinde bir gerilme giderme tav uygulanmas nemle nerilen bir konudur; tav scakl olarak 17Mn4 ile 19Mn5 halinde 550 - 620 C, dierleri iin ise 600 - 650 C seilmesi uygundur. Sertletirilmi Temperlenmi (Islah Edilmi) Kazan elikleri TS 3650'de bu gruba sadece 13CrMo44 elii girmektedir. Amerikan literatrnde Krom-Molibdenli elikler, Avrupa'da ise Beynitik-(Martenzitik)-Ferritik yksek scaklk elikleri grubunda giren bu elik bileimi ve iyaps gerei nlem alnmadan yaplan kaynak balantlarnn gerek kaynak metalinde ve gerekse de snn tesiri altnda kalan blgelerinde atlaklara rastlanlr. Karbon ieriinin dk olmasna ramen bu eliin kaynanda, kalnla bal olarak 100 il 300 C arasnda bir ntav uygulamak ve ayrca kaynak esnasnda da pasolar aras scakln bu ntav scaklnn altna dmemesine ve 450'yi amamasna dikkat etmek gereklidir. Bu eliklerin kaynanda, i yapdan tr zgl enerji girdisi 7-24 Kj/cm arasnda tutulmak zorundadr. Endstride bu eliklerin kaynanda rtl elektrod, MIG-MAG ve Tozalt kaynak yntemleri yaygn bir uygulama alanna sahiptir. rtl elektrod ile elektrik ark kayna uygulanmas halinde muhakkak iyi kurutulmu bazik elektrodlar kullanlmaldr. Kaynak esnasnda dk zgl enerji girdisi uygulayarak (yksek kaynak hz ve dk akm iddeti) mmkn olan en dk ntav scaklnda ilem gerekletirilmeli ve kaynak dikiinde yanma oluu, krater gibi gerilme ylmasna neden olabilecek kaynak hatalarndan kanlmaldr. Bu tr elikten retilmi olan kaynakl yaplara ilem sonras 650-720 C arasnda bir gerilme giderme tav uygulanmaldr.

213

PASLANMAZ ELIKLERIN KAYNAI Paslanmaz eliklerin en nemli zelii paslanmamalar yani oksidasyona ve korozyona kar direnleridir. Bu zelik eliin ieriine % 12'den fazla miktarda krom katlmasyla elde edilir. Artan krom miktarna bal olarak da yksek scaklklarda oksidasyon direnleri artmaktadr. eliin ieriinde yalnz yksek miktarlarda nikel bulunmas da paslanmay enlerlerse de, krom ile birlikte bulunmas zellikle asidik ortamlarda yksek bir korozyon direnci salar. Nikelin yan sra molibden katks da, eitli korozyon trlerine kar elii korur. Ancak % 6.5'dan fazla molibden ieren paslanmaz elikler ekonomik olarak retilemezler. Krom, eliin yksek scaklklarda mekanik zeliklerini korumasn salar dolays ile kromlu paslanmaz elikler, yksek scaklklarda srnmeye kar mukavemetli (creep resisting) elikler olarak da kullanlmaktadrlar. Gnmzde 170'den fazla tr bulunan paslanmaz elikler, deiik amalar iin endstride olduka yaygn uygulama alan bulmulardr. Bugn endstride kullanlan paslanmaz elik trleri be grup altnda toplanmaktadr: Martenzitik kromlu paslanmaz elikler, Ferritik kromlu paslanmaz elikler, Ostenitik krom-nikelli paslanmaz elikler, kelme sertlemeli paslanmaz elikler, ift fazl (duplex) paslanmaz elikler.

214

kelme sertlemeli ve ift fazl paslanmaz elikler zel amalar iin gelitirilmi trlerdir; bu bakmdan ilk tr paslanmaz elik endstride ok iyi tannr ve kullanlr. Bu trler Amerikan, Atman ve lkemiz normlarnda standardize edilmi eliklerdir. Tablo 13.12'de AISI ve DIN normlarna gre

215

paslanmaz eliklerin kimyasal bileimleri verilmektedir. Paslanmaz eliklerin kullanld konstrksiyonlarda, bu eliklerin birletirilmesinde rtl elektrodla ark kayna, gazalt kaynak yntemleri (MIG, TIG, plazma), tozalt kaynann yan sra elektron n ve laser n kayna gibi modern kaynak yntemleri de uygulama alan bulmaktadr. Farkl trlerdeki paslanmaz eliklerin fiziksel zelikleri de birbirinden farkldr ve bu olay da kaynak ilemlerinde nemli rol oynamaktadr. Kromlu paslanmaz eliklerin s iletme katsaylar, alamsz eliklerin yans kadardr Ostenitik krom-nikelli paslanmaz eliklerinki ise, alamsz eliklerinkinin te biri kadardr. Bu durum kaynak blgesinde snn uzun sre kalacan gsterir ki, bu durum da baz problemlerin ortaya kmasna neden olur. Kromlu paslanmaz elikler genellikle alamsz elikler ile ayn sl genleme katsaysna sahiptirler. Ostenitik krom-nikelli eliklerde ise bu deer karbonlu ve az alaml eliklerden % 50 daha fazladr. Bu durum yalnz, kaynaky deil, konstrktr (tasarmcy) de yakndan ilgilendirir. Karbonlu ve az alaml elikler, dk elektrik iletme direncine sahiptirler. Paslanmaz eliklerde ise, bu deer 4-7 kal daha fazladr. Bu nedenle, paslanmaz elik elektrodlar daha abuk kzardklarndan, daha ksa olarak retilirler ve normal elektrodlara gre % 25 daha dk akm iddetiyle yklenirler. Martenzitik Kromlu Paslanmaz eliklerin Kayna Bu gruba giren paslanmaz elikler % 11.5 -18 Cr ieren normal karbonlu eliklerdir. Bu tr paslanmaz elikler magnetiktirler, zorluk gstermeksizin haddelenebilirler hatta az karbonlu trleri rahatlkla ilenebilirler. ok iyi toklua sahiptirler, hava ve kimyasal etkilere kar iyi diren gsterirler, kolaylkla scak ekillendirilebilirler. Ostenitik ve ferritik paslanmaz elikler kadar olmasa da arzu edilen scaklklardan itibaren sertletirildikten sonra ok iyi korozyon direncine sahip olurlar. Martenzitik paslanmaz eliklerin kritik souma hzlarnn ok yava olmas, yava souma halinde, rnein sakin havada souma, martenzit oluumuna neden olur. Martenzitik durumda, sertlemi olarak korozyon direnleri olduka iyidir. 815 C'ye kadar paslanmazlk zeliklerini yitirmezler, ancak uzun sre yksek scakln etkisinde kalrlarsa hafif bir korozyon balangc olur ve bu bakmdan, endstri de srekli olarak 700 C'nin zerindeki scaklklarda kullanlamazlar. Martenzitik kromlu paslanmaz elikler tavlanm, yan sertletirilmi, gerilme azaltma tavlamasna tabi tutulmu veya temperlenmi durumlarda kaynak edilebilirler. Isl ilem durumu ITAB'nin sertliine ve dolays ile kaynak kabiliyetine minimum lde etkilidir. Bu tr eliklere gereksinimlere bal olarak, 650 C'de gerilmeleri azaltma, 925 C'de yumuatma tavlamas uygulanabilir. Martenzitik kromlu paslanmaz eliklerin kaynanda balca etkili element karbondur. Karbon miktar, ITAB'nin sertlii zerinde etkilidir ve bu bir dereceye kadar kaynak yntemi ile kontrol edilebilir. ITAB'nin sertlii artarsa souk atlamaya hassasiyet artar ve tokluk azalr. Bu bakmdan, az karbonlu martenzitik

216

paslanmaz elikler, bir takm nlemler alnarak kaynak edilebilirler, yksek karbon ierenler ise olabildiince kaynak edilmemelidirler. Az karbonlu martenzitik paslanmaz eliklerde, martenzit daha az serttir ve dolays ile atlamaya eilimleri daha zayftr. Normal olarak bu elikler kaynaktan nce bir n tavlamaya tabi tutulurlar, burada uygulanan ntav yksek, karbon edeerli elikler halinde olduu gibi ITAB'de bir sertlik azalmas oluturmaz, sadece oluan sl gerilmeleri azalttndan atlama olasln azaltr. Bu tr elikler iin uygulanan ntav scakl 200-400 C arasndadr. Kaynak blgesinde daha tok bir yap elde etmek ve kullanm esnasnda paralarda ortaya kabilecek atlama olasln ortadan kaldrmak amac ile paralar olas durumlarda, hemen kaynaktan sonra, para soumadan bir gerilme azaltma tavlamasna tabi tutulmaldr. En iyi sneklik ve tokluk parann 800-820 C'de drt saat sre ile tavlanarak, ve ok yava bir biimde, olabilirse frnda, soutulmas sonucunda elde edilir. Karbon ieriine bal olarak nerilen ntav scakl, kaynak s girdisi durumu ve kaynak sonras tavlama gereksinimi Tablo 13.13'de zetlenmitir. Martenzitik kromlu paslanmaz eliklerin kaynanda, kaynak dikiinin mukavemetinin ok nemli olmad ve parann da kkrtl bir ortamda almad durumlarda ostenitik paslanmaz, krom-nikelli, rtl elektrodlar kullanlr. Ostenitik kaynak metalinin akma snrnn dk olmas, kaynaktan sonra oluacak kendini ekme gerilmelerinin ortaya karaca atlama tehlikesini ortadan kaldrr. Parann kkrtl bir ortamda ataca durumlarda ferritik, sade kromlu, rtl elektrodlar ile kaynak yaplabilir. Tablo 13.13.-Martenzitik paslanmaz elikler iin ntav, kaynak s girdisi ve son tav gereksinimi.

Karbon % 0,10dan az 0,10-0,20 0,20-0,50 0,50 fazla den

ntav* Scakl ( C) 15 (minimum) 200-260 260-320 260-320

o

Kaynak Is Girdisi Normal Normal Normal Yksek

Son Gereksinimi Isl ilem

Tav

yaplabilir. Yava souma Isl ilem arzu edilir. Isl ilem arzu edilir.

*ASME Kazan ve Basnl Kaplar Talimatnamesi, karbon bileimine baklmakszn

minimum ntav scakln 200 C nerilmektedir.

Yksek oranda karbon ieren (% 0,5 -1,2) martenzitik kromlu paslanmaz elikler, alnacak tm nlemlere karn salkl bir ekilde kaynak edilemezler. Ferritik Kromlu Paslanmaz eliklerin Kayna

217

Ferritik kromlu paslanmaz elikler, kefedilmelerini takiben ilk gelitirilen paslanmaz elik tr olarak endstride olduka yaygn kullanm alan bulmulardr. Bu tr elikler paslanmaz elik ailesinin nemli bir grubunu oluturmaktadr. Alam elementi ilavesine bal olarak bnyelerinde % 16-30 krom ierirler, manyetiktirler, souk veya scak haddelenebilirler; ancak maksimum sneklik, tokluk ve korozyon direnleri normalize hallerinde ok iyidir. Normalize halde akma mukavemetleri, karbonlu ve az alaml eliklerden % 50 daha yksektir; talal ekillendirilebilme kabiliyetleri ve korozyon direnleri ise martenzitik kromlu paslanmaz eliklerden daha stndr. Ferritik kromlu paslanmaz elikler, pahal ve stratejik bir element olan nikel iermemeleri nedeni ile ostenitik krom-nikel paslanmaz eliklerden daha ucuzdurlar ve bu nemli bir avantajlardr; ayrca olduka parlak ve dekoratif bir grne de sahiptirler. Bu tr paslanmaz elikler, dnya paslanmaz elik tketiminde ostenitik krom-nikelli paslanmaz eliklerin ardndan % 30'tuk bir pay 11e ikinci sray almaktadrlar. Kolaylkla souk ekillendirilebilmeleri nedeni ile levha ve sac halinde getirildiklerinden, atmosferik korozyona Iyi diren gstermelerinden tr, mimaride i ve d dekorasyonda, temizlik ve sterilizasyon maddelerinin korozif etkisine direnleri ile toplu yaam yerlerinde mutfak tezgh ve tehizatnn, yemek kaplarnn, amar ve kurutma makinalar kazanlarnn, gda endstrisinde depolama kaplarnn, st ve bira tanklarnn imalatnda kullanlrlar. Ferritik kromlu paslanmaz elikler, klorrl ortamlardan kaynaklanan gerilmeli korozyon atlamasna kar yksek dirence sahiptirler. Bu nedenle otomotiv endstrisinde trl egzost borular ile petro-kimya ve kimya endstrilerinde kazanlar vb. gibi s iletimi uygulama yerlerinde kullanlrlar. Ayrca bnyelerine katlan alam elementleri ile gelitirilmi trlerinde talal ekillendirilebilme zelikleri iyiletirilerek paslanmaz makina elemanlarnn imalatnda da kullanlmaktadrlar. Ferritik kromlu paslanmaz eliklerin kaynak kabiliyetleri de martenzitik paslanmaz eliklere nazaran ok daha iyidir. Bu tr paslanmaz elikler ark kayna, gazalt kaynak yntemleri, tozalt kayna, elektrik diren kayna yntemlerinin yan sra modern kaynak yntemleri ile de rahatlkla kaynak edilebilmektedirler. Kaynakta ortaya kan problemler nceden bilindiinde, retim aamasnda kazandrlan zelikler sayesinde ve kaynak ncesi ile sonrasnda alnacak nlemler ile ortadan kaldrlabilir. Bu tr paslanmaz elikler, su verme yolu ile sertletirilemediklerinden, ITAB'de martenzit oluumu tehlikesi meydana gelmez, bu bakmdan martenzitik paslanmaz eliklere nazaran daha kolay kaynak edilirler. Ferritik kromlu paslanmaz eliklerin kaynanda karlalan nemli sorunlardan bir tanesi, bu malzemenin 1150 C'nin zerindeki scaklklarda tane irilemesine kar ar eilimidir. Kaynak esnasnda ITAB'nin bir ksm 1150 C'nin zerin deki bir scakla kadar snr ve dolays ile bu blgede an bir tane irilemesi meydana gelir. Bu tr eliklerde ostenit-ferrit dnmesi olumadndan sl ilem yardm ile taneleri kltmenin olana yoktur. Normal halde ferritik kromlu paslanmaz elikler, ok iin taneli snek bir yapya sahiptirler, iri taneli bir yap haline geince gevrekleirler ve entik darbe mukavemeti der, gei scakl ykselir. Tane irilemesine mani olmak iin baz ferritik kromlu paslanmaz eliklerin bileimine br miktar azot ilave edilir (rnein; AISI normuna gre 444 elii 0.035 maksimum ve 446 elii 0.25

218

maksimum). Bu tr elikler kaynaa daha uygun bir durum gsterirler. Elektroda ilave edilen bir miktar azot ta kaynak metalinin katlamas sonucunda iin taneli olmasna yardmc olur. Ferritik kromlu paslanmaz eliklerin kaynanda yle bir kaynak yntemi uygulanmaldr ki ITAB, 1150 C'yi aan scaklklarda olabildiince az kalmaldr, bu ise ancak kaynan ok ksa pasolarla yaplmas ve hemen soutulmas ile gerekletirilebilir, teorik olarak iri taneli hale gelmi yapy scak dvme ile rnein kaynak blgesinin ekilenmesi ile slah etmek mmkndr. Yalnzca bu her paraya uygulanamaz ve uygulandnda da her zaman gvenilir bir etki gstermez, aksine dvme ilemi para soumaya baladnda yaplrsa, gevreklemi olan ITAB'de atlak oluumuna neden olunur. Ferritik kromlu paslanmaz eliklerin kaynanda ortaya kan bir tehlike de, ITAB'de taneler aras korozyona kar ar hassasiyettir. zellikle stabilize edilmemi, yksek krom ve karbon ieren trlerde karlalan nemli bir sorundur. Bu olay, ostenitik krom-nikel paslanmaz eliklerde oluann aksine, ferritik trlerde 900 C'nin zerindeki scaklklardan hzl soumada ortaya kmaktadr, nk ostenitik bir yapya nazaran ferritik yap iinde krom karbr kelmesi daha yksek oranlardadr. Ferritik kromlu paslanmaz elikler kaynak edildiklerinde, dikie komu blgede taneler aras korozyona kar hassastrlar, zira krom karbrler nce zlrler, souma srasnda yer alabildiince abuk gerisin geriye tane snrlarna partiler halinde kelirler. Stabilize edilmemi % 17 Cr'lu eliklerden yaplan kaynakl balantlar, kaynaktan hemen sonra 750 C'de tavlama ilemine tabi tutularak taneler aras korozyona kar direnli hale getirilebilirler. Eer bu tr elikler Ti veya Nb ile stabilize edilmiler ise kaynakl balantlar taneler aras korozyona kar sl ilemsiz halde bile direnli olacaklardr. Ferritik kromlu paslanmaz eliklerin kaynanda yaplacak bir n tavlama, martenzitik paslanmaz eliklerin kaynandan farkl metalrjik etkilere sahiptir. Bu tr eliklerin kaynakl balantlar yava soutulduu zaman tane irilemesi ve tokluk azalmas gsterirler. Baz ferritik paslanmaz elikler de tane snrlarnda martenzit oluumuna eilimlidirler. Bu eliklere uygulanan n tavlama ITAB'de atlama tehlikesini ortadan kaldrr ve kaynaktan doan gerilmeleri snrlar. ntavlama scakl, bileime, arzu edilen mekanik zeliklere, kalnla ve artk geril melere bal olarak saptanr. ntav scakl normalde 150-250 C arasnda uygulanr ve pasolar aras scaklklar da ntav scaklnn biraz zerinde tutulabilir. Kaynaktan sonra 750-850 C'lik bir tavlamay takiben hzl bir soutma, bu eliklerde ITAB'nn snekliinin ve taneler aras korozyona direncinin artmasna yardmc olur. Kaynak edilmi balantlarn souk ekillendirilmesi ve zorlanmas 300-400 C'lik bir tavlamadan sonra yaplmaldr. Zira bu eliklerin ekil deitirme kabiliyeti bu scaklkta hissedilir ekilde artmaktadr. Ferritik kromlu paslanmaz eliklerin rtl elektrod kullanlarak yaplan ark kaynanda, erimi blgede tane irilemesinin neden olduu gevreklie ostenitik krom-nikelli elektrod kullanlarak mani olunabilir. Kullanlan rtl elektrodlar esas metalden daha yksek miktarda krom iermelidirler. Az karbonlu ferritik paslanmaz eliklerde % 18 Cr ve % 8 Ni ieren 18/8 tr ostenitik elektrodlar kullanlabilir. % 0.1 'den daha fazla karbon ieren elikler iin ise % 25 Cr ve % 20 Ni ieren elektrodlar iyi sonular verirler; ancak genellikle bu tr paslanmaz eliklerin bir ounda % 22 Cr ve % 12 Ni ieren elektrodlar dierleri yerine

219

rahatlkla kullanlmaktadrlar. Kromlu paslanmaz elik elektrodlarn kullanlmasnda, kaynak dikiine azot nfuziyeti ile ar krom oksit oluumunu nlemek iin ksa ark boyu arzu edilir. Ksa ark boyu ile kaynak ayn zamanda kaynak metalinde porozitenin oluma eilimini de azaltr. Uzun tutulan bir ark boyu ise kaynak dikiinde poroziteye neden olur ve azot nufuziyetini arttrr ve krom kayb yaratr. Ayn gerekten dolay, elektroda safnm verilmesi de tavsiye edilmez. Ostenitik Krom-Nikel Paslanmaz eliklerin Kayna Ostenitik krom-nikelli paslanmaz elikler, bileiminde % 12-25 Cr ve % 8-25 Ni ieren ve paslanmaz elik ailesinin en yaygn kullanm alanna sahip olan eliklerdir. Nikel kuvvetli ostenit yapc bir element olduundan, bu eliklerde katlama esnasnda ortaya kan ostenit oda scaklnn altndaki scaklk derecelerinde bile dnmeden kalr. Souma esnasnda ostenit-ferrit dnm olmadndan bu tr paslanmaz elikler de su verme yoluyla sertletirilemezler. Anti manyetik olan bu tr paslanmaz eliklere korozyon direncini arttrmak iin katlan alam elementleri ve etkileri u ekilde sralanabilir: ukur ve atlaklardaki korozyonu nlemek iin molibden katlmas, Kaynak edilmi paralarda taneler aras korozyonu nlemek iin karbon miktarnn

azaltlmas veya titanyum, niyobyum ve tantalyum gibi stabilizasyon elementleri katlmas, Yksek scaklklarda korozyon direncini ykseltmek iin krom ve nikel miktarnn arttrlmas, Gerilmeli korozyon atlamasnn nlenmesi iin nikel miktarnn arttrlmas.

Ostenitik krom-nikelli paslanmaz eliklerin korozyon direnleri martenzitik kromlu ve ferritik kromlu paslanmaz eliklerden daha yksektir. Bu bakmdan, paslanmaz elikler iinde ok yaygn olarak kullanlan bu trn eitli kaynak yntemleri ile kaynak edilmesi de byk nem tamaktadr. Ostenitik krom-nikelli paslanmaz eliklerin kaynak kabiliyetlerini etkileyen fiziksel zeliklerinin yannda bir dizi metalrji k etken de bu tr eliklerin kaynanda nemli rol oynar; bunlar delta ferrit faznn oluumu, taneler aras korozyona hassasiyet, gerilmeli korozyona hassasiyet ve sigma faznn olumasdr. Delta Ferrit Ostenitik krom-nikelli paslanmaz eliklerin retimlerinde, sv halden itibaren katlama balaynca, ostenit ve ferrit taneleri olumaya balar. Bu ferrit ostenitin dnm sonucunda ortaya kan ferritten farkldr. Katlama normal olarak ingota dklen bir sv metalin katlamasnda grlen hzla olutuu zaman bu eliklerin yaps ostenit taneleri arasna serpilmi ferrit taneciklerinden oluur. Bu faz, krom ve ferriti dengeleyen elementler ynnden zengin, nikel ve osteniti dengeleyen elementler ynnden fakirdir. Bu fazn oluumu elik reticilerinin istemedii bir durumdur; zira malzemenin scak ekillendirilmesini zorlatrr ve malzemede atlaklarn oluumunu tevik eder. Bu fazn srekli olarak tanecik snrlarnda bulunmas korozyon direncini azaltr. Ayrca, yksek scaklklarda uzun sre ferrit fazyla kar karya kalnmas sonucunda da, malzemenin mukavemetini ve ekillendirilebilme kabiliyetini azaltc ynde etkileyen sert ve

220

gevrek sigma faznn oluumu gibi sorunlarla karlalr. Ostenitik paslanmaz kaynak metallerinin mikro yaplar esas metalinkinden bir miktar farkllk gsterir. Tamamen ostenitik alamlarn edeer bileimindeki kaynak metalinin az miktarda ferrit ierdii grlr. eitli elektrodlarn kullanm kaynak metalinin metalrjik yapsn deitirebilir. Bu amala kaynak metalinin kimyasal bileimini saptamak zere deiik diyagramlar gelitirilmitir. Bu diyagramlardan bir tanesi Schaeffler diyagramdr (ekil 13.7). Bu diyagramda ferriti dengeleyici elementler Cre olarak yatay eksende, osteniti dengeleyici elementler ise Nie olarak dey eksende yerletirilmilerdir. De Long diyagram ise azotun, ostenitik paslanmaz eliin faz dengesi zerindeki balca etkisini gsterir (ekil 13.8). Schaeffler'in almasnda ferrit yzdesi metalografik lme metotlar kullanlarak tanmlanmtr. Manyetik lme aletleri daha uygun olmakla beraber ikincil lm sistemleri olarak ele alnmaktadr. Dolays ile ferrit bileimini tanmlayabilmek iin bir Standard veya ferrit says (FN) gelitirilmitir. De Long diyagramnda Nie'i, osteniti dengeleyici elementlerin arlk yzdesi kullanlarak (Ni, C, N, Mn) hesaplanmtr. Cr^'ide, ferrit dengeleyicilerin arlk yzdelerinin alnmas ile yaplmtr (Cr, Mo, Si ve Nb). rnein; osteniti dengelemede C ve N, nikelden 30 kat daha etkilidir. Ostenitik paslanmaz kaynak metalinde bulunabilecek az miktardaki baz elementler de mikro yapy etkileyebilir; rnein, titanyumun bulunmas kaynak metalindeki ferrit miktarn birka ferrit says arttrabilir.

221

ekil 13.7.-Paslanmaz elik kaynak metalinde mikro yapnn belirlenmesinde kullanlan Schaeffler diyagram. Paslanmaz elik kaynak metalinde tam olarak ne kadar ferrit bulunduunu saptamak zordur, dolays ile ferrit lmnde standart tekniklerin ve ferrit saylarnn kullanlmas ynnde aratrclar arasnda bir fikir birlii olumutur. Ostenitik paslanmaz elik kaynak metalinin delta ferrit miktarnn llmesi iin, manyetik cihazlarn kalibrasyonunda kullanlacak Standard bir yntem Amerikan Kaynak Cemiyeti AWS tarafndan kullanma sunulmutur (AWS A4.2-74).

222

Not: Azot miktar bilinmiyorsa belirtildii ekilde ortalama bir deer alnmaldr. a) TIG/MIG Yntemi iin % 0,08 (Kendinden korumal zl tel iin % 12) b) Dier kaynak yntemleri iin % 0,06 ekil 13,8,-Ostenitik kaynak metalinde ferrit saysnn tanmlanmas iin kullanlan De Long diyagram. Burada unu belirtmede fayda vardr ki elektrod reticileri ferrit ieren kaynak metallerinin, ferrit iermeyen kaynak metallerine nazaran scak atlaklara kar daha direnli olduklarn bulmulardr ve gnmzde paslanmaz elektrodlar ve teller kaynak metalinde daima bir miktar ferrit bulunacak ekilde retilirler. Krom Karbr kelmesi ve Taneler aras Korozyon Ostenitik krom-nikelli paslanmaz eliklerin kaynanda ortaya kan ikinci bir sorun da, zellikle 18/8 elii gibi baz krom-nikelli eliklerin 450-850 C scaklk aralndaki bir scaklkta uzun sre kalmalarnda oluan krom karbr kelmesi eilimidir. Bu elikler retimleri srasnda krom karbrn ostenit ierisinde znd 1100 C'den itibaren hzla soutulurlar. Bu ekilde bu elementlerin kelme tehlikesi ortadan kalkm olur ve oda scaklnda karbonun difzyon hz ok dk olduundan, kullanm esnasnda oluma olana yoktur. Scakln 450 C'nin zerine kmas ile karbonun difzyon hz, karbonu tane snrlarndan darya kartacak derecede artar. Tane snrlarnda biriken karbon, kroma kar olan yksek ilgisinden (affinitesinden) dolay bu blgede krom ile birleerek krom karbr oluturur ((Fe, Cr)23 C6). Oluan krom karbrn arlk olarak % 90'n krom oluturduundan, tane snrlarnda bulunan ok az karbon bile ostenit tanelerinin evresindeki krom miktarn art derecede azaltr (ekil 13.9). Bunun sonucu olarak malzeme

223

korozif bir ortamda bulunduunda, kromca zayflam olan tane snrlarnda korozyon oluur. Bu ekilde ortaya kan taneleraras korozyon tm malzemeyi ok ksa bir zamanda kullanlamaz hale getirir. eliin karbon ierii arttka bu olay iddetlenir.

ekil 13.9.-Ostenitik krom-nikelli paslanmaz eliklerde tane snrlarnda krom karbr kelmesine bal olarak krom azalmas (ematik). Ostenitik krom-nikelli paslanmaz eliklerin kayna esnasnda eriyen blge ok ksa bir zamanda katlap hzla souduundan ve elektrod olarak kullanlan alamlarn karbon ierii de dk olduundan kaynak metali, yani kaynak dikii iin karbr kelme tehlikesi yoktur. Buna karn Isnn Tesiri Altnda Kalan Blge (ITAB), kaynak sresi boyunca, 500-900 C scaklk aralnda tavl olarak kalmakta ve ayn zamanda da buras esas metal olduundan, karbon ieriinin yksek olmas halinde ostenit tane snrlarnda taneleraras korozyona neden olacak karbr kelmesi olay ortaya kmaktadr. Belli bir karbon ierii iin karbr kelmesi olaynn iddeti, scaklk ve zamana baldr. kelme balamadan nce scaklk ile deien bir kuluka periyodu vardr. Scaklk ve eliin karbon ieriine gre en ksa srede kelmenin balad bir scaklk vardr ki buna Kritik scaklk ad verilir (Tablo 13.14).

224

Tablo 13.14.-Krom karbr kelmesinin karbon ierii, zaman ve scakla ball.

Karbon erii % 0.03 0.05 0.06 0.08

Kuluka Periyodu (dakika) 11 7 2.5 0.3

Kritik Scaklk (oC) 650 650 670 750

Tek paso ile yaplan ark kaynanda ITAB, 650-750 C arasndaki scakla bir dakikadan az bir sre maruz kalr. Buna karn, ok pasolu kaynak halinde, bu sre dakikann zerine kar ve dolays ile karbr kelme tehlikesi kendini gsterir. Karbr kelmesinin oluabilmesi iin, eliin karbon ieriinin belli bir miktarn zerinde olmas gerekir. Tablo 13.14'te grld zere karbon ieriinin azalmas, kuluka periyodunu uzattndan bu tehlike ortadan kalkacaktr. Bu bakmdan, kaynak ile birletirilmesi gereken ostenitik krom-nikelli paslanmaz eliklerin, karbon ieriinin en ok % 0,06, optimum % 0,03 civarnda olmas gerekmektedir. Bu amala, ostenitik krom-nikelli paslanmaz eliklerin zel olarak retilen baz trlerinde (X2 CrNi 19 11, X2 CrNiMo 17 13 2), karbon miktar drlerek korozyon direncinin arttrlmas amalanmtr. Taneleraras korozyonun olumasn nlemek amacyla uygulanan bir baka yntem de eliin stabilizasyonu olarak adlandrlr; bu durumda karbonun kroma kar olan ilgisinden daha yksek bir ilgiye sahip bir elementin eliin bileimine katlmas ile gerekletirilir. Bu ekilde eliin bileimindeki karbon ile bu yeni element karbr oluturur ve dolays ile iyapnn baz blgelerinde ortaya kan krom azalmas olay olumaz. Stabilizasyon iin ilve edilen elementler titanyum, niyobyum ve tantalyumdur. Bu elementlerin karbrleri, tane snrlar boyunca deil, ostenit taneleri ierisinde, iin zerreler halinde dalm olduklarndan, eliin mekanik zeliklerinde de bir deiiklik oluturmaz. Stabilizasyonun gerekleebilmesi iin ilve edilen titanyumun karbonun drt kat, niyobyumun sekiz-on kat, tantalyumun onalt kat olmas gereklidir. eliklerde maliyet asndan titanyum, elektrodlarda titanyumun arktaki fazla kaybndan dolay niyobyum tercih edilir. Stabilize edilmi elikler de, taneleraras korozyona kar tam manasyla dayankldr denilemez; zira, niyobyum, titanyum ve tantalyum karbrler 1300 C'nin zerindeki scaklklarda zlr ve karbon serbest kalarak krom karbr oluturabilir. Bu scakla kadar erien blge ok dar bir alan olduu iin erime izgisine yakn bir yerde, ok dar bir alan korozyona kar direncini kaybeder ve bu olaya "bak izi etkisi veya korozyonu" ad verilir. ITAB veya esas metalde krom karbr zlmesinin olutuu hallerde, ayet parann boyutlar ve konstrksiyonu uygun ise para 1100 C'ye kadar tavlanp su iinde aniden soutulursa yksek scaklkta ostenit ierisinde zlm bulunan karbrler hzl bir souma esnasnda tekrar oluamazlar. Ancak, byle bir sl ilemin uygulanmas pek kolay olmayabilir. Bundan dolay, krom karbr kelmesine eilimli % 0,03'den

225

fazla karbon ieren ostenitik paslanmaz eliklerin kaynanda, kaynaknn kaynak esnasnda alaca en iyi nlem, dikii ektikten hemen sonra slak bir bez veya stp ile hzla soutmas olarak tavsiye edilir. Gerilmeli Korozyon Bu korozyon tr, malzemenin gerilme altnda korozif bir ortamda da bulunmas halinde ortaya kar. Bu tr korozyon taneleraras ve tanelerii krlmalar eklinde kendini gsterir. zellikle ostenitik krom nikelli paslanmaz eliklerin kaynar haldeki klorrler ve deriik hidroksitler iinde bulunmas halinde oluum tehlikesi vardr. Zira kaynak artk gerilmeleri ve parann kullanlaca kimyasal ortam atlaklarn ilerlemesini tevik eder. Sigma Faz Ferritik k.omlu paslanmaz eliklerde grlmesinin yan sra, % 9'dan daha az nikel ieren ostenitik paslanmaz eliklerde kaynak blgesinde sigma faznn olumas bu tr eliklerde de kaynak kabiliyetini olumsuz ynde etkiler. 550 - 925 C scaklk aralnda oluan sert, gevrek metalleraras bileik olan bu sigma faznn (800 -1000 HV) oluabilmesi iin ostenitik yap iinde bir miktar da ferrit bulunmas gerekir. Souk ekil deitirme, niyobyum, molibden, silisyum gibi elementlerinin varl sigma faznn oluumunu tevik eder. Sigma faznn bulunmas eliin uzama, bzlme ve entik darbe mukavemetin) drdnden varl arzu edilmez. Karbr kelmesini yok etmek iin uygulanan sl ilem sigma faznn da yok olmasn salar. Ostenitik paslanmaz elik daha nceden bir homogenizasyon tavlanmasna tabi tutulmu ve iindeki ferrit miktar % 6.5'un altna drlm ise kaynak blgesinde oluacak sigma faz entik darbe mukavemetinin dmesine neden olmaz. Burada ferrit miktar az olduundan, ostenitik yap ierisinde a eklinde deil, izole edilmi odacklar halinde bulunur. Bu ekilde oluturulan sigma faz, yapya bir sneklik kazandrmaktadr. Tavlanm durumda % 7-8'den daha az ferrit ieren kaynak blgesi, sigma dnm ile az bir gevreklik kazanr. Bu da uygulamada nemli bir zeliktir. Eer yapda sigma faz olumusa, bu faz 950 -1050 C scaklk aralnda belirli bir sre tavlama ve suda soutma ile giderilir. Kaynak Azlarnn Hazrlanmas Bu tr yksek alaml eliklerde, kaynak azlarnn zenle hazrlanmas, kaynan kalitesinin n kouludur. Paslanmaz eliklerin yzeylerinde, alev iinde erimeyen refrakter bir krom oksit filmi olutuundan, karbonlu elikler halinde olduu gibi, oksijen ile kesilmesi olanakszdr. Dolays ile bu elii kesmek iin mekanik kesme, plazma ile kesme, oksi toz ile kesme gibi yntemlerin uygulanmas gerekir. Isl kesmeler kaynak azlarnda yapsal deiim oluturacandan, kesilen kenarlarn zenle talanmas gerekir. Tan baka metaller zerinde zellikle, galvanizli saclarda kullanlmam olmasna ok dikkat edilmelidir. nce saclar, genellikle 5 mm.'ye kadar olanlar tercihan mekanik kesme ite hazrlanmaldr; daha kaln paralar iin termik (sl) yntemler kullanlabilir. Kaynak balantsnn kalitesi bakmndan kaynak azlar, kaynaktan nce az kenarlarndan en az 15 mm.'ye kadar, oksit, ya, gres ve dier artklardan iyice temizlenmelidir. Kaynak ncesi temizleme iin u yntemler tavsiye edilebilir.

226

Paslanmaz elik fralar, Temiz kum ve toz pskrtme, Klorrsz kesme svlar, Talama ve tala alma, % 10-20'lik nitrik asit zeltisi ile dalama.

Kaynan Uygulanmas Ostenitik krom-nikelli paslanmaz elikler ark kaynak yntemlerinin byk bir blm ile rahatlkla kaynak edilmektedirler. Balca uygulanan yntemler, rtl elektrodla ark kayna, MIG, TIG, Plazma, zl tellerle ark kayna ve Tozalt kaynadr. Modern kaynak yntemleri de rahatlkla uygulanabilmektedir. Ostenitik krom-nikelli paslanmaz eliklerin rtl elektrodlar ile ark kaynanda kullanlmak zere rutil ve bazik rtl elektrodlar gelitirilmitir. Tablo 13.15'de DIN 8556'ya gre paslanmaz elik rtl elektrodlarn kimyasal bileimleri ve malzeme numaralar verilmektedir. Gerek rahat alma olana ve gerekse tututurulma kolayl asndan zellikle yatay pozisyonlarda 5 mm.'den iin kalnlktaki paralarn kaynanda rutil rtl elektrodlar tercih edilir. Buna karn, yksek mekanik zeliklere sahip kaln paralarn eitli pozisyonlarda kaynanda ise bazik rtl elektrodlar tercih edilmelidir. Bazik rtl elektrodlar gerek tututururken ve gerekse de kullanrken normal az alaml eliklerin kaynanda kullanlan bazik elektrodlarn kullanmnda dikkat edilmesi gereken hususlar geerlidir. Bu bakmdan birok kaynak rutil karakterli elektrodlar tercih eder. Tablo 13.15.-Paslanmaz elik rtl elektrodlar (DIN 8556)

227

Ostenitik krom-nikelli paslanmaz elikler, scak atlamaya kar hassastrlar ve bu olay zellikle rtl elektrodlar ile yaplan ark kaynanda kendini iddetle gsterir; bu gibi durumlarda alnmas gerekli nlemler ve dikkat edilmesi gerekti hususlar unlardr: Kaynak ilemi iin mmkn olan en iin apl elektrod seilmelidir; Mmkn olan en dk akm iddetli kullanlmaldr; Elektroda zikzag hareketi verilmemeli, pasolar olduu kadar iin ekilmelidir; ok pasolu kaynak durumunda, her paso ekildikten sonra, para oda scaklna kadar

soutulmal ve ikinci paso sonra ekilmeli ve soumann olabildii kadar hzl bir ekilde gereklemesi salanmaldr; Kaynan bilimindeki krater mutlaka doldurularak kapatlmaldr; kaynak esnasnda atlak

tespit edilir ise, atlak ksm talanarak kartlmal ve tekrar doldurulmaldr.

Ostenitik krom-nikelli paslanmaz eliklere de bir gerilme giderme tavlamas kaynak ileminden sonra zaman zaman uygulanabilir, tav scakl 800-925 C arasnda seilir; bu tav ilemi ancak karbr kelme ve sigma faz oluumu tehlikesi olmayan ostenitik paslanmaz eliklere uygulanabilir. Kaynak Sonras Temizleme Kaynaktan sonra dikiin her iki tarafnda kahverengi veya siyah kahverengi renkte bir blge oluur. Kaynak yaparken oluan bu renklenmenin kaynak ilemi bittikten sonra temizlenmesi gerekir. Bu konuda mekanik temizleme yntemleri uygulanabildii gibi, kimyasal yntemler de kullanlr. Mekanik temizleme ilemleri talama ve zmparalama ve baz hallerde de kum pskrtmedir. Kimyasal yntem ise bu blgenin veya parann tmnn zel formllere gre hazrlanm seyreltik zeltiler ile temizlenmesi esasna dayanr. Ostenitik krom-nikelli paslanmaz elikler olduka sk kullanlan ve kaynak edilerek birletirilen byk bir elik ailesidir. Bu tr eliklerin kaynanda metalurjik birok etkenin rol oynamasnn yan sra konstrktif tedbirler de almak gereklidir. Bu amala, kaynak esnasnda ve kullanmda belirtilen tavsiyelere uyulmas ile kaliteli balantlar gerekletirilecek ve yllarca kullanlabilecektir. YKSEK SICAKLIK ELIKLERININ KAYNAI Buhar trbinleri, yksek basnl buhar kazanlar, rafineriler ve petrokimya endstrisinde kullanlan reaktrler gibi birok uygulama alanlarnda elik, ok yksek scaklk ortamlarnda bulunmak zorundadr. Bu tr uygulamalarda kazan saclarnn zelikleri yeterli deildir. Bu tr alma koullar iin gelitirilmi olan yksek scakla dayankl elikler Cr, Mo, W ve V gibi alam elementlerinin katks ile olduka tatminkr yksek scaklk zeliklerine sahiptirler. Yksek scaklk uygulamalarnda, sadece eliin yksek scaklklardaki akma ve ekme mukavemetleri gz nne alnmamaldr. Scaklk ve mekanik zorlamann beraberce etkisi sonucu malzemelerde srnme olay iddetlenmektedir. Son yirmi yl iinde yksek scaklk eliklerinin eitli scaklklardaki srnme zelikleri uzun sreli deneyler sonucunda saptanm ve bu sonular malzeme

228

standard ve spesifikasyonlarna eklenmitir. Yksek scaklk eliklerinde, alma ortamndaki mukavemet zelikleri kadar, o koullardaki tufalleme eilimi de nemli bir konudur. Bilindii gibi metallerin yksek scaklklarda oksitlenmeye eilimi artar ve metalin zerinde kaln bir tu-fal tabakas oluur. Yksek scaklk eliklerinde t C alma scaklnda tufalleme miktarnn 1 g/m2 saat, t + 50 C'de de 2 g/m2 saat deerini amamas arzu edilir. Bu deer 120 saat sren ve en az 4 kere stma ve soutma evrimlerini kapsayan bir deney sonucu tespit edilir. Bu olduka emniyetli bir deerdir; bu ekilde 10.000 saatlik bir alma sonucu eliin yzeyinde 1,3 mm. kalnlnda bir ksm tufalleerek yok olacak demektir. Bu elikler, bileimlerine ve dolays ile de iletme scaklna gre de snflandrlmlardr. Cr, Mo, W, Ni, Co, Nb, Ta, Ti ve Al, eliin gerek matris yapsna gerekse de karbr oluumuna etkide bulunarak yksek scaklk ve srnme zeliklerini gelitirirler. 500 C'ye kadar scaklklarda kullanlacak olan eliklerin bileimine az miktarda Mo, V ve Cr katks yeterli olmaktadr; zellikle Mo, yksek scaklk dayanmn arttrmada en nemli etkiyi yapar. 550 C'nin zerindeki scaklklarda kullanlacak eliklerin tufallemeye dayankl olmas gerekir. Burada % 12 Cr'lu Mo, V ve Nb + Ta ieren eliklerin seilmesi en uygun zmdr. 600 C'nin zerindeki scaklklarda dnm gsteren elikler srnme mukavemetlerini yitirmeye balarlar ve dolays ile buralarda krom-nikelli ostenitik elikler tercih edilmelidir. Bu trn temel rnei Mo ve Nb + Ta katlarak srnme zelikleri gelitirilmi % 16 Cr, % 13 Ni ieren eliktir (X8 Cr Ni Nb 16 13, X8 Cr Ni Mo V Nb 1613). 700 C'nin zerindeki scaklklar iin sadece Cr, Ni, Co esasl, Mo, W ve Nb + Ta ieren alamlar uygun srnme dayanm gstermektedir. Az alaml ve tm % 12 Cr'lu yksek scaklk ve srnmeye dayankl elikler genel olarak su verilmi ve temperlenmi durumlarnda kaynak edilirler. Ostenitik eliklerin dnda kalan yksek scakla dayankl eliklerin kaynanda nlem alnmad hallerde ITAB'de sertleme grlr. Kaynak esnasnda ve kaynak sonras dzeltme ilemlerinde ortaya kan i gerilmeler bu blgede atlak oluumu riskini arttrr. Bu tehlikeyi ortadan kaldrabilmek iin uygun kaynak az hazrlanmas kaynak plan yaplmas ntav ile soumann kontrol altnda tutulmas ve baz hallerde de gerilme giderme tav uygulanmas gereklidir. Stabilize ostenitik elikler zeltiye alma sl ilemi grm durumda kaynak edildiklerinde yksek scaklklarda daha stn zelikler gsterirler, bu tr malzemelerin scak atlamaya olan eilimleri nedeni ile tm kaynak ilemi esnasnda s girdisi dk tutulmak zorundadr. Bu eliklerin dk sl iletkenlii yerel ar snmalara neden olabileceinden, kaynak ssnn kaynak blgesinde ylmasna izin verilmemelidir. Bu gibi durumlarda 4 mm. apn amayan rtl elektrodlar ile ksa ark boyu ile 8090 C'lik bir a ile tutularak tel apnn katn gemeyen salnmalarla olabildiince dar kaynak dikileri ekilmelidir. Bu tre giren eliklerin kaynanda genellikle n stma uygulanmaz bununla beraber 25 mm.'den daha kaln paralara 100-200 C'lik bir ntav uygulanmal yalnz bu durumda kaynak srasnda diki civarnn scaklnn 300-350 C'yi amamasna dikkat edilmelidir.

229

X40 Cr Ni Co Nb tr gibi Co esasl srnmeye dayankl malzemeler yksek karbon ieriklerinden tr kalnlklarna gre 200-400 C'lik bir ntava tabi tutulmaldr. DK SICAKLIKLARDA KULLANILAN ELKLERN KAYNAI Svlatrlm gazlarn tanmas ve depolanmasnda kullanlan, boru, ekleme paralar, vana, pompa ve tanklarn retimi ok dk scaklklarda zeliklerini yitirmeyen malzeme ve buna uygun bir kaynak balants gerektirmektedir. ok iyi bilindii gibi azalan scaklkla eliklerin ekme mukavemetinde artma buna karn sneklik ve tokluklarnda azalma grlr. Endstride ok yaygn biimde kullanlan ferritik eliklerin entik darbe mukavemetleri belli bir scaklk derecesinde ani dme gsterir; gei scakl diye adlandrlan bu scaklk derecesinin altnda elikler gevrek bir davran sergilerler. Bu scakln derecesi, eliin eldesinde uygulanan ynteme, alam elementlerinin tr ve miktarna, sl ilem durumuna ve souk ekil deitirme derecesine bal olarak deiir. Bu bakmdan O C'nin altndaki scaklklardaki uygulamalarda, malzemeden beklenen en nemli zelik, basit bir biimde entik darbe deneyi ile saptanan tokluunu kullanma scaklklarnda korumasdr. Birok gzetim ve denetim kurulular bu tr eliklerin en dk alma scaklklarnda ISO V entik darbe deneyinde, minimum 27 J deerini vermesini ngrmektedir. Son yllarda, entik darbe deneyinin de zellikle an dk scaklklarda yetersiz kald grlerek eitli krlma mekanii deneyleri gelitirilmitir. Uzun yllardr, elik retiminde kazanlan deneyimler ve aratrmalarn sonucu, eliklerin dk scaklk derecelerinde tokluklarn yitirmemeleri iin u zelikleri tamalar gereklilii ortaya kmtr. Alam elementi olarak karbon elikte minimum dzeyde bulunmaldr, elie sv halde iken ok etkin bir gaz giderme istemi uygulanmal, bununla beraber gaz gidermede kullanlan alminyumun miktar % 0,05'den fazla olmamaldr, elik iin taneli olmaldr, Uygun bir l ilem uygulanmaldr (normalizasyon veya su verip temperleyerek slah), elik nikel ile alamlandrlmaldr, elikte kkrt ve fosfor ierii minimum dzeyde olmaldr. Gnmzde kullanma scaklna gre eitli trlerde dk scaklk elikleri gelitirilmitir, bunlar kullanma scaklna gre yle snflandrlabilir. Az durumda alaml -50 dk
e

scaklk u verilmi

elikleri ve

ve

iin

taneli

yap (slah

elikleri edilmi)

normalize durumda

C'y .

temperlenmi

ise -80 C'ye kadar olan alma scaklklarndaki uygulamalarda emniyetle kullanlr. % 2,5'dan % 9'a kadar Ni ieren Islah edilmi elikler -80 C ile -200 C'ye kadar olan alma ortamlarndaki tehizatn retiminde uygulama alan bulmutur; bu eliklerde nikel ierii arttka gei scaklnda grlen tokluk azalmasnn iddeti azalr ve gei scakl daha dk scaklk derecelerine doru kayar.

230

ekil 13.10.-eliin Nikel ieriine gre gei scaklnn deiimi (% 3,5-13 Ni ieren eliklerde % 0,01 C; % 2 Ni eren de % 0,15 C; Nikelsiz elikte % 0,2 C) Ostenitik krom-nikelli elikler yaklak O K scaklna kadar tokluklarn korurlar ve entik darbe deerlendirmesinde gei scakl gstermezler. An dk scaklklardaki tokluk zeliine sl ilemin, iyapnn (tane byklnn), gerilme durumunun etkisi hissedilebilir derecededir. Bu tr eliklerde kaba tane yaps homogen deildir. ok pasolu kaynak hali snn tesiri altnda kalan blgeye ok eitli evrimlerde sl ilem etkisi yapar ve gerilme durumunu iddetlendirir. Bunlarn bileiminde bulunan kkrt, fosfor ve azot gibi gayri safiyetlerin miktar da dk scaklk zeliklerini etkiler. Bu tr eliklerde ostenit ok dk scaklklarda dahi olduka kararldr, yalnz souk ekil deitirme martenzit oluumunu tevik eder.

ekil 13.11.-Uygulamada dk scaklk elikleri ve kullanma scaklklar.

231

Endstride svlatrlm gazlara olan istem dk, scaklklarda kullanlmak zere kaynakl basnl kap, boru balantlar, vana, pompa ve tanklarn retimini yaygn bir hale getirmitir. Dk scaklk uygulamalarnda, tm dier basnl kap retimlerinde olduu gibi elektrik ark kayna yntemleri, aln birletirmeler ile uygulanr. Konstrksiyonda gerilme ylmasna neden olabilecek nufuziyet azl, yanma oluu, cruf kalnts gibi kaynak hatalar ile her tr atlak ve diki kesimelerinden kanlr. Bu tr eliklerin kayna ile ilgili dier hususlar yle sralanabilir: gerekebilir. Kaynakta dk hidrojenli, iyi kurutulmu bazik rtl elektrodlar kullanlr. Kaynak metali hem istenen mukavemet zeliklerini hem de kullanma scaklnda gerekli Bu tr eliklerin kaynanda en nemli konu ITAB'de tane irilemesine neden olmamak iin s Genel olarak bu retim dalnda kullanlan iin saclarn kaynanda ntav

uygulanmaz, kesit kalnlatka ve eliin karbon ierii de % 0,20'yi anca 80 il 150 C'lk bir ntav

tokluu salayacak trde seilir.

girdisinin en azda tutulmas gerekliliidir. Kaynak esnasnda ntav uygulanm olsa dahi pasolararas scaklk 150 C'yi amamaldr. almamaldr. Kaynak ilemi, pozisyonerler kullanlarak mmkn olduu kadar yatay oluk pozisyonunda yaplmaldr; zira ancak bu pozisyonda hem s girdisi kontrol altnda tutulabilir hem de hatasz kaynak yaplabilir. Bu tr eliklere tavan, korni ve aadan yukar dik kaynak asla uygulanmamaldr. Dik kaynan kanlmaz olduu hallerde sadece yukardan aaya dik kaynak uygulanmaldr. Az Alaml ve in Taneli Dk Scaklk eliklerinin Kayna Bu tr elikler normalize durumda -50 C'ye kadar olan scaklklardaki alan konstrksiyonlarda kullanlr, rnein; sv LPG tanmasnda kullanlan tanklar bu tr eliklerden yaplmtr. Bu eliklerin kaynanda zgl s girdisini kontrol altnda tutarak ITAB'nin mmkn olduu kadar dar olumas salanmaldr. Bu elikler kaynak dikiinde hidrojen ieriini en azda tutabilmek iin kurutulmu bazik rtl, DIN 1913 ve TS 563'e gre 9, 10 ve 12 no'lu rt trne sahip ve kaynak metali bileiminde de % 0,06 0,08 Cr, % 1 - 1,4 Mn ve % 0,4 - 0,6 Mo ieren elektrodlarla kaynak edilebilirler. Bu grup eliklerin Islah edilmi olanlar, -80 C'ye kadar olan alma scaklklarndaki uygulamalarda kullanlr. Bunlarn kaynanda DIN 8529'a uygun elektrodlar, normda ngrlen koullar altnda uygulanrlar. Baz hallerde, zellikle kaln ve ar zorlama ile kar karya olan kaynak balantlarnda kaynak dikii souduktan bir saat sonra hidrojenin neden olduu atlaklar ile karlalabilir. Bu bakmdan buralarda kullanlan elektrodlar kaynak ncesi iki saat 250 C'de kurutulmal ve el ile tutulabilecek scakla dtnde hemen kullanlmaldr. Baz hallerde eliin trne veya artnameye gre yapnn zeliklerini gelitirmek asndan

gerilme giderme tav ngrlmektedir, burada kesinlikle elik reticisinin ngrd scaklk derecesi ve sre

232

Bu tr elikler, nadiren oda scaklnda kaynak edilirler, genellikle para kalnlna bal olarak 80-120 C arasnda ntav uygulanr, kaynak esnasnda kendini ekme zorlamalarnn iddetli olduu veya eliin karbon ieriinin % 0,20'yi at hallerde ntav scakl 150 C'ye kadar ykseltilebilir. Bu tr eliklerden yaplm basnl kaplara 620 C civarnda bir gerilme giderme tav uygulanr. % 2,5 - 3,5 Nikel eren eliklerin Kayna Bu gruba giren elikler - 100 C'ye kadar olan ortamlarda alan tehizatn retiminde kullanlrlar. Bunlar ok rahat bir biimde paslanmaz elikler iin gelitirilmi 19 Cr - 9 Ni, 18 Cr - 8 Ni - 6 Mn veya 25 Cr 20 Ni ieren ostenitik elektrodlar ile kaynak edilebilirler. Burada duruma gre para kalnl ve kaynak esnasnda zorlanma derecesi gznnde bulundurularak 100-300 'C arasnda deien bir ntav uygulanr. Genel olarak bu tr elektrodlar ile kaynatlm paralara ilem sonras bir gerilme giderme tav uygulanmaz; zira 600 C scaklndan sonra, iddetlenen karbon difzyonu kaynak metalinin tokluunun azalmasna neden olur. Gerilme giderme tavnn uygulanmasnn gerekli olduu hallerde 580 C'nin almamasna allr. Son yllarda bu tr eliklerin kayna iin % 2,5 - 3,5 Ni ieren ve tokluunu -100 oC'de dahi koruyabilen elektrodlar gelitirilmitir. Daha yksek Ni ieren elektrodlar ile yaplan kaynaklarda, dikite scak atlama riski artmaktadr. Bu tr elektrodlar ile elde edilen kaynak metalinin tokluu gei blgesinde olduka geni bir dalm gstermektedir. Fosfor, kkrt, arsenik, kalay ve antimuan gibi gayri safiyetlerin bileimde azalmas, hem bu dalm dzeltmekte ve hem de scak atlama eilimini azaltmaktadr; bu tr elektrodlarda kullanlan eliklere eldeleri srasnda vakumlama uygulanm olmas, tokluun ykselmesini salamaktadr. Bu tr elektrodlar ile elde edilmi kaynak metalinin tokluu, gerilme giderme tav scaklndan (< 650 C) ve sresinden etkilenmemektedir. % 5 Nikel ieren eliklerin Kayna Bu gruba giren elikler, dk scaklk elikleri iinde uygulamada en az kullanlanlardr. Bu elikler ancak 19 Cr - 9 Ni, 18 Cr - 8 Ni - 6 Mn veya 23 Cr - 20 Ni ieren, paslanmaz elikler iin retilmi ostenitik elektrodlar ile kaynatlabilmektedirler. % 5 Ni ieren kaynak elektrodlar ile yaplan kaynak dikilerinin atlama eilimi ok fazladr. Ostenitik elektrodlar ile elde edilen kaynak metalinin oda scaklndaki akma dayanmnn esas metalden daha dk olmas dizaynda bir takm sorunlar yaratmaktadr. % 9 Nikel eren eliklerin Kayna Bu gruba giren elikler, pahal olmalarna karn, mukavemet deerlerinin ykseklii nedeni ile kesitlerin inelmesine olanak saladndan, ou kez dier trlere nazaran daha avantajl bir konuma sahiptirler. Bu elikler, dk scaklklardaki yksek tokluklarn, uygulanan zel sl ilemler (ift normalizasyon veya slah) sonucunda kazanmaktadrlar. Bunlarn kaynanda yksek nikelli ostenitik elektrodlar kullanlabildii gibi, nikel esasl, Inconel tr elektrodlar da ok iyi sonular vermektedir. Bu

233

yksek nikel ierikli elektrodlar, fiyatlarnn pahallna ramen, yksek mukavemetlerinden tr, tm nikelli elikler iin nemle nerilmektedir. Bu tr eliklere, kaynak sonras, gerileme giderme tav uygulamas halinde, tav scakl 570 C'yi amamaldr; zira bu eliklerin A scakl 600 C civarndadr. Prosesin gerei, stma ve soutma ilemlerinin ayn reaktrde yapld hallerde, kaynakta zellikle ostenitik paslanmaz elik elektrodlar kullanlmamaldr. Zira kaynak metali (ostenlt) ve esas metal (ferrit) arasndaki sl genleme fark sorun yaratmaktadr. % 9 Ni ieren eliklerin kaynana balamadan nce, kaynak dikiine bitiik blgede ve kaynak azlarnda bulunabilecek, haddeleme veya sl ilemden kaynaklanan btn tufal ve oksit tabakas ok iyi bir biimde temizlenmektedir. zellikte nikel esasl kaynak metali kullanlmas halinde gzenek oluumunun nlenmesi asndan bu konu ok nemlidir. Bu tr eliklerin ok kuvvetli mknatslanma zelii vardr; bu zelik, kaynak srasnda arkn iddetli bir biimde flenmesine neden olur. Gnmzde bu nemli konunun etkisini ortadan kaldrabilmek iin alternatif akm ile de kullanlabilen Ni esasl elektrodlar gelitirilmitir. Para kalnlna ve balantnn kaynak srasndaki zorlanma derecesine gre, bu tr eliklere kaynaktan nce 100 - 200 C'lik bir ntav uygulanr. Dk Scaklklarda Kullanlan Ostenitik eliklerin Kayna Bu tr eliklerin kaynanda, normal ostenitik paslanmaz eliklere uygulanan kurallar aynen uygulanr. Yalnz burada dikkat edilmesi gereken konu, elektrodun stabilize edilmemi olmasdr; zira stabilizasyon elementleri olarak katlan tantalyum, niobyum heterogen bir tane snr ayrmasna ve tokluun dk scaklklarda azalmasna neden olmaktadr. Molibdenin de varl benzer etkiyi yapmaktadr; bu bakmdan dk scaklklarda kullanlacak ostenitik paslanmaz eliklerinin kendilerinin de stabilize edilmemi olmas ve molibden iermemesi nerilir. Bu tr eliklerin kaynanda ntav uygulanmaz ve tane irilemesine neden olduundan gerilme giderme tav da nerilmez. Dk Scaklk eliklerine Uygulanan Kaynak Yntemleri Dk scaklklarda kullanlan eliklerin kaynanda en yaygn yntem rtl elektrod ile ark kaynadr. Son yllarda s girdisini kontrol altnda tutan darbeli akm MIG ynteminin gelitirilmesi bu yntemin, zellikle zl elektrodlar ile uygulama alann geniletmitir. Tozalt kaynak yntemi ise bu tr eliklerde ok seyrek ve zel durumlarda uygulanmaktadr. YKSEK MANGANL1 OSTENITIK SERT ELIKLERIN KAYNAI Gnmz endstrisinde olduka yaygn bir kullanm alanna sahip olan ve Anglo-Sakson literatrnde Hadfield elii diye adlandrlan yksek manganl ostenitik elik, % 11-14 Mn ve % 0.7-1.4 C ieren gayet tok, snek, mukavemetli, anmaya dayankl ve yksek ekil deitirme sertlemesi gsteren antimanyetik

234

bir metalsel malzemedir. Bu tr eliklere gerektiinde baz ek zeliklerin eldesi iin alam elementi olarak Cr, Mo, V, Cu, Ti ve Bi'da katlr. eliin ieriindeki mangann kkrt, oksijen ve karbona kar byk bir affinitesi vardr ve dolays ile iyi bir dezoksidasyon salad gibi scak atlamay nleyici, sertlemeyi arttrc ynde bir etkide bulunur. yapda serbest halde bulunan mangan ise ostenitin dnm scakln drr, souma esnasnda kuluka periyodunu uzatr ve daha fazla miktarda bulunmas halinde ise ostenitin dnmn olduka yava souma hzlarnda dahi ortadan kaldrarak oda scaklnda eliin ostenitik yapda bulunmasn salar. Uygulamada oda scaklnda tam bir ostenitik iyapnn ortaya kmas iin yksek scaklktan elik suya atlarak hzla soutulur ve bu ekilde karbonu tamamen zelti halinde bulunan ostenitik bir iyap elde edilmi olur. Yksek karbonlu ostenitik eliklerde tavlama esnasnda gerekil nlemler alnmaz ise yzeyden Mn ve C kayb oluur ve para su iinde soutulduunda bu iin tabaka krlgan ve sert martenzite dnr. Kaln paralarda kullanm esnasnda bu sert tabaka krlr ve atlak ilerlemesi alttaki tok ksma gelince durur. Manganl ostenitik elikten yaplm paralar kullanm esnasnda A, scaklnn altnda dahi uzun sre tutulduunda karbonun ostenitten ayrarak karbrler oluturmas sonucu elik snekliini ve tokluunu yitirir. Bu tr elikler, kaynakla tamir edildikten sonra gerilme giderme tavna tabi tutulmamal ve 350 C'nin zerindeki servis scaklklarnda kullanlmamaldr. Manganl ostenitik eliklerde karbon ieriinin akma snn zerine az fakat net bir etkisi vardr, dier mekanik zelikler zerine etkisi belirgin deildir. Yksek karbon ierii gerek eliin dkmnde ve gerekse de sl ileminde baz sorunlarn ortaya kmasna neden olur, karbon ieriinin azalmas krlganl arttran karbr ayrmasn nler, bu bakmdan bu tr eliklerin kaynanda kullanlan elektrodlarn karbon ierii dktr. Manganl ostenitik eliklerde Mn ieriinin alt snrda olmas ekme mukavemetini drr, st snr amas ise bir avantaj salamaz. Mn ieriinin % 8'e kadar dmesi mukavemet zeliklerinin yar yarya azalmasna neden olur; bu deerin altndaki Mn ierii eliin sakin havada dahi soumas halinde sertlemesine neden olur; nikel katks ile ostenitik yapnn oluumu tevik edilebilir ve sneklik arttrlabilir. Krom ve Molibden ilavesi eliin akma snrn iddetle ykseltir, bizmut ise talalarma zeliini gelitirir. Ostenitik manganl elik antimanyetiktir ve dolays ile mukavemetli tok ve antimanyetik bir metalsel malzemenin gerekli olduu yerlerde baar ile kullanlr. Yksek manganl ostenitik elikler, yukarda bahsedilmi zeliklerinden tr, ekskavatr kepeleri, baggerler, greyder ve dozer baklan, konkasr eneleri gibi i makinalarnn darbe ve snma etkisi altnda kalan paralarnn retiminde geni bir uygulama alan bulmutur. Kaynak asndan nemli fiziksel zelikler Tablo 13.16'de verilmitir. Bu eliin de sl ve elektriksel zelikleri dier ostenitik eliklere yakndr. Kaynak esnasnda bu eliin sl genlemesi az alaml eliklerin takriben 1,5 katdr. Karbrlerin ayrmas ve perlit dnm 400 - 800 'C arasndaki zelikleri etkiler. Bu eli-

235

in sl iletkenlii oda scaklnda az alaml eliklerin % 25'i kadardr bu da kaynak esnasnda dikite s birikimi olumasna neden olur. Manganl ostenitik sert elikler, ostenitik yaplarndan tr s iletkenliklerinin ok az, sl genlemelerinin ok yksek olmasna ramen baz nlemler ile kolaylkla kaynak edilebilirler. nceden de aklanm olduu gibi bu tr elikler uzunca bir sre 400-800 C arasnda tutulduklarnda karbr olumas nedeni ile gevrekleir ve atlama eilimleri artar; bu bakmdan elikler yalnz eriyen elektrod ile elektrik ark kayna yntemleri ile, mmkn olduu kadar az s girdisi uygulanarak kaynatlrlar; TIG ve oksi asetilen kayna parada fazla snma oluturduklarndan burada nerilmez.

Tablo 13.16.-Manganl eliklerin fiziksel zelikleri

zelik Erime Scakl Younluk zgl Is (Oda Scakl) Isl iletkenlik (Oda Scakl) Elektrik 300 C) Direnci (Oda Isl Genleme Katsays (0-

Birim
o

Deeri 1396 7.92 0.50 13.40 0.68 20.70

Mg/m3 Kj/(Kg 0K) W/(m. 0K) ..m. . m / (m. K)

Bu tr eliklerin kayna iin gnmzde eitli zl tel, dolu tel elektrodlar ile rtl ubuk elektrodlar retilmektedir; bunlar gerek anm paralarn doldurulmasnda gerekse de krlm paralarn birletirilmesinde kullanlr. Baz elektrodlarn bileiminde % 0,020'den fazla fosfor bulunur; bu tr elektrodlar sadece doldurma ilemleri iin gelitirilmilerdir. Dolu tel elektrodlar ancak koruyucu gaz ile kullanldklarnda tatminkr sonular elde edilebilir. zl tel ile rtl ubuk elektrodlarn uygulanmasnda bir koruyucu gaza gerek yoktur; yalnz bu trler, reticisinin ngrd biimde depolanmal ve muhafaza edilmelidir. Ostenitik manganl elektrodlarn yan sra bu tr elikler iin Mn-Ni-Cr alaml elektrodlar da gelitirilmitir. Ayrca paslanmaz elikler iin gelitirilmi Cr-Ni ostenitik elektrodlar da bu tr eliklerin birletirme kaynanda, farkl eliklerin ostenitik manganl eliklerle doldurulmasnda, tampon tabakalarn ekilmesinde yaygn biimde kullanlmaktadr. Btn bu elektrodlar, kaynak esnasnda paraya en az s girdisini uygulayacak bir akm iddetinde kullanlrlar. Her paso kayna takiben su pskrtlerek veya slak bez ite silinerek soutulur ve kaynak esnasnda byk paralar sadece kaynak blgesi darda kalacak ekilde su banyosu iine yerletirilir.

236

Karbonlu eliklere nazaran yksek sl genlemeleri ve dk sl iletkenlikleri sonucu, ostenitik manganl sert eliklerin kaynanda daha iddetli arplma ve ekil deiimleri ortaya kar. Her ne kadar uygulanan soutma bu olayn iddetini azaltrsa da, soutmay takiben kaynak dikiinin ekilenmesi gerek i gerilmelerin azaltlmas ve gerekse de ekil deiimi sertlemesi ile parann anma direncinin arttrlmas asndan ok faydaldr. Anm makina paralarnn kaynakla doldurularak tekrar kullanlabilir hale getirilmesi ok byk tasarruf salad gibi, yedek para stoklarnn da azaltlmas ile iletmenin finansman ykn de hafifletmektedir. Gnmz endstrisinde elektrod trlerinin oalmas ile artk kaynak ile doldurularak tamir edilecek parann ayn malzemeden bir elektrod ile doldurulmas zorunluluu ortadan kalkm anmaya ok daha dayankl, stn zeliklere sahip bir malzeme ile doldurma kayna yapma olana ortaya kmtr. Bu konuda zellikle sk sk yksek manganl ostenitik elektrodlara bavurulmaktadr. Anm bir parann doldurma kaynana balamadan nce doldurulacak yzeyler, talama, talalama veya karbon elektrod ile oyma yntemlerinden birisi ile, btn anma atlaktan giderilinceye kadar ilenmesi gereklidir. Esas metal ile doldurma metalinin farkl bileim ve zeliklerde olduu hallere, esas metal ile doldurma metali arasna snek, kaynak sonras ortaya kacak olan igerilmeleri ekil deitirerek karlayabilecek ve ayrca esas metal ve kaynak metali karmnn ortaya karabilecei, arzu edilmeyen zeliklere sahip birleme blgesini ortadan kaldrabilmek iin Cr-Ni ostenitik bir elektrodla ekilmi bir tampon tabakaya gerek vardr. Bu tampon tabaka zerine manganl ostenitik sert elektrod ile ekilen her paso fazla salnm yapmadan dz sra halinde ekilir, paso hemen slak bir bezle soutulur ve ekilenir. Doldurma tabakasnn abrezyon ve darbe anmasna daha da dayankl olmasnn arzu edildii hallerde son pasonun daha sert bir elektrod ile ekilmesi nerilir.

ekil 13.12.- Tampon tabaka uygulamas A- Cr-Ni ostenitik elektrod ite tampon kayna B- Yksek Mn'l sert elik elektrod doldurma

237

C- Yksek sertlikteki bir elektrod ile zrh kayna, (rnein % 0,5 C, 2-2,5 Si, 9-10 Cr, 0,4-0,6 Mn ieren bir elektrod).

Ostenitik manganl sert elikler birbirleri ile veya az alaml elikler ile kaynak edilerek birletirilebilir. Burada genellikle esas metalin bileimine uygun yksek manganl elektrod yerine Cr - NI veya Cr - Ni - Mn ieren ostenitik elektrod tercih edilir. Bu tr elektrodlarn verdii kaynak metali yksek sneklii sayesinde kendini ekme gerilmelerini ekil deitirerek asgari dzeye indirir. Bu tr eliklerin kaynanda mmkn olan en dk akm iddeti uygulanr. Kaynak esnasnda paso ekildikten bir dakika sonra ITAB scakl 300 C'yi amamaldr; pasolar arasna gerektiinde ara verilmeli ve dikie 15 cm. uzaklkta olan blge el yanmadan tutulabilir bir scaklk derecesine dtkten sonra mteakip paso ekilmelidir. Pasolar ksa ve yn deitirerek ekilmeli ve her paso souduktan sonra ekilenmelidir.

ekli 13.13,-Ostenitik manganl sert elikten yaplm kepe dilerinin tamir ve bakmnda sert dolgu uygulanmas. Gnmz endstrisinde zellikle toprak ileme makinalarnn iddetli anmaya maruz i organlarnn, konkasr enelerinin, deirmen plakalarnn yapld yksek manganl ostenitik sert elikler, emniyetli bir biimde kaynak edilebilmektedirler. Endstride bu tr eliklere doldurma kayna, birletirme kaynana nazaran daha yaygn bir biimde uygulanmaktadr. BETON ELKLERNN KAYNAI amz inaat teknolojisinin en nemli malzemesi olan beton 60 N/mm2'ye kadar kan basma mukavemetine karn 2-6 N/mm2 arasnda bir ekme mukavemetine sahiptir. Bu yap malzemesinin ekme mukavemetini ykseltmek iin ierisine elik ubuklar yerletirerek betonarme ad verilen bir kompozit elde edilir. Bu ekilde basma mukavemeti iyi olan beton ile ekme mukavemeti yksek olan elikten optimum yarar salanm olur.

238

Beton elii trleri, d biimine veya ilenme durumuna gre ok eitlidirler: Scak ekilmi yuvarlak kesitli elikler, Scak ekilmi kaburgal elikler, Scak ekilmi ve souk ilenmi kaburgal elikler, Dz tellerden veya kaburgal tellerden kaynatlarak yaplm hasrlar. DIN 488'e gre yksek mukavemetli beton eliklerinin bir blm Tablo 13.17'de grlmektedir. Tablo 13.17.-DIN 488'e gre yksek mukavemetli beton elikleri

lkemizde beton elii olarak genelde scak ekilmi St 37 (Fe 37) kalitesinde yuvarlak kesitli beton elikleri kullanlmakta ve bunlarn eklemeleri de tel ile balanarak yaplmaktadr. Fabrikalarda retilen hasrlar ise elektrik diren kayna yntemiyle seri halde kaynatlmaktadr. ok katl yaplara artan gereksinim dolays ile kaburgal veya nervrl olarak adlandrlan ekme mukavemetleri 500-550 N/mm olan beton elikleri lkemizde de kullanlmaya balanmtr. Beton eliklerinin kaynanda elektrik ark, MAG, gaz basn, yakma aln ve elektrik diren kaynak yntemleri uygulanmaktadr. Aln birletirmeleri iin uygun sonular veren elektrik diren ve yakma aln kaynann antiyelerde uygulanmas zor olduundan tercih edilmemektedir. 20 mm'den kaln ubuklara X, K azlan aarak elektrik ark kayna ile aln birletirilmesi yapmak mmkn olabilmektedir. Daha kk aptlar bindirme birletirilmesi uygulanarak kaynatlrlar. Kaynak esnasnda aada belirtilen hususlara dikkat etmek gereklidir; Kaynak dikiinin bulunduu blgedeki pislik, ya, pas ve dier kirler iyice temizlenmeli ve kaynak, kaynak edilecek yere yeterince yaklaabilmelidir. Kaynak yaplacak ubuklarn, kaynak yerindeki scakl + 5 C'nin altna dmemelidir. Kaynaktan sonra da, kaynak yerinin zeri (rnein, bir asbest tabaka ile) rtlerek yava soumas salanmaldr. Bylece, gei blgesinin sertlemesi nlenmi olur. Normal olarak, kaynaktan nce bir l ilem gerekmez. Elektrodun tututurulduu kontak noktalarndan, yanma oluklarndan ve kaynak sramalarndan
2

239

kanlmaldr. stenmeyen tututurma noktalar talanmal ve zeri elektrodla iyice kaynak edilmelidir. Kaynak yaplrken elektroda geri bir hareket verilerek, krater oluumuna engel olunmaldr. Takviye edilmi beton eliklerinin bklm, ekillendirilmi ubuk ularnn kaynaktan nce kesilmesi gerekir. ubuklarn st ste binmi ha balantlarnda, bkmlerin kaynaktan nce hazrlanmas uygun olur. Kaynaktan sonra ubuklar eitecek veya bklecekse; spesifikasyon ve normlara dikkat edilmelidir.

Elektrod tutuma krater) zerine paso ekilerek tekrar kapatlacaktr. Yatay pozisyonda kaynak dikileri oklarla belirtilen ynde ekilecektir. Dik kaynak halinde dalma dikiler aadan yukarya doru yaplacaktr. ekil 13.14.-Beton eliklerinin bindirme kayna.

ekil 13.15.-Beton eliklerin aln kaynanda kaynak azlar. rtl elektrodlar ile yaplan ark kayna veya gazalt kaynann kullanlmasnda, zel artlarn ilem srasnda yerine getirilmesi gerekir ve bu durumlar eitli normlarda zellikle belirtilmitir (rnein, DIN 488 ve DIN 4099) ileri lkelerde beton eliklerinin kaynann yapld antiyelerin ve kaynaklarn yeterlilik sertifikasna sahip olmas gereklidir. lkemizde bu konuda bir zorunluluk olmasa dahi bu husus gzard edilmemelidir. TAKIM ELIKLERININ KAYNAI

240

Takm elikleri, su verme sonucu en az 60 HRC martenzit sertlii gsterebilmeleri iin % 0.6'dan fazla karbon iermek zorundadrlar. Otektoid bileim zerinde karbon iermeleri halinde de iyapda anmaya dayankll arttran eitli karbr tanecikleri bulunur.

ekil 13.16.-Karbon ieriine gre eliin BU verme sonucu sertliinin deiimi Takm elikleri piyasada su verme ortamna bal olarak su elikleri, ya elikleri ve hava elikleri olarak snflandrlrca da DIN 17350 bunlar aada belirtildii ekilde snflandrmaktadr. Alaml ve Alamsz Souk elikleri Bunlar d cidar scakl 200 C'yi amayacak ilerde kullanlan takm elikleridir. Scak elikleri Bunlar d cidar scakl genellikle 200 C'yi aan ilerde kullanlan takm elikleridir. Hz elikleri Hz elikleri stn yksek scaklk sertliine ve temper scaklna sahip 600 C'ye kadar olan ilerde kullanlan takm elikleridir. Takm elikleri Trk Standartlarnda ise u ekilde snflandrlmtr: TS3941 Alamsz takm elikleri TS 3921 Alaml souk i takm elikleri TS 3920 Scak i takm elikleri TS 3703 Yksek hz elikleri Takm eliklerine kaynak uygulanmasnda belirli amalar vardr. Bunlar sras ile; Hazrlanm paralan birletirerek bir takm veya bir kalp haline getirmek, Normal elikten yaplm bir takmn kesici azlarn kaynak yardm ile takm elii ile doldurmak, Dizayn deiikliine takm veya kalb uydurmak, Anm ve krlm ksmlar ve atlaklar doldurarak tamir etmek.

241

Takm eliklerinin kaynanda rtl elektrod, zl elektrod, MIG ve plazma kaynak yntemleri geni bir uygulama alanna sahiptir. TIG kayna ok iin paralarn veya kk yzey hatalarnn dzeltilmesinde tozalt kayna ve zl elektrod yntemleri ile byk dvme kalplarnn ve hadde merdanelerinin doldurulmasnda uygulanmaktadr. ntav scaklnn dzgn ve kontrol altnda tutulabilmesi iin, ideal olarak bu ilemin frnda yaplmas gereklidir; bu zellikle sertletirilmi haldeki takm elikleri iin ok nemlidir. Sertletirilmi haldeki takmlara uygulanan ntav scakl eliin temperleme scakln amamaldr; normalize halde ise ideali M, yani martenzit oluumunun balad scakln zerindeki ntav scaklklarnda alma hem kaynak ilerini kolaylatrr ve hem de atlamaya kar gvenirlilii arttrr. Takm elikleri iin genelde nerilen ntav scaklklar unlardr; uygulamada kaynaklanacak elii ve kullanlacak elektrodu reten kurulularn nerileri de dikkate alnmaldr. Suda sertleen souk i elikleri Yada sertleen souk i elikleri Havada sertleen souk i elikleri % 12 Cr'lu elikler Scak i elikleri Hz elikleri 150-250 C 150-300 *C 150-300 C 400-500 C 200-450 C 400-600 C

Gnmzde uygulamada kullanlan takm eliklerinden yaplm hasarl takmlar baar ile kaynatp tekrar kullanlabilir hale dntren eitli rtl elektrodlar piyasada bulunmaktadr. zellikle orta byklklerdeki takmlarn tamiri ile alamsz normal eliklerden yaplm ve sadece kesici azlar kaynak ile takm elii ylarak retilen takmlarda rtl elektrodlar ok yaygn bir kullanm alanna sahiptir. Takm eliklerinin kaynanda kaynak elektrodu u esaslara gre seilir; Esas metalin bileimi, Esas metalin sl ilem durumu (sertletirilmi veya normalize edilmi), Ylan kaynak metalinden beklenen iletme koullar.

Normalize haldeki takm eliinin kaynanda esas metal ile ayn kimyasal bileime sahip dolgu metali nerilir; zira kaynak sonras uygulanan sertletirme ilemi srasnda ve sonrasnda her ikisi de ayn davran gstermek zorundadr. Sertletirilmi haldeki takm eliinin kaynanda kaynak metali, kaynak sonras ek bir sl ilem grmeden veya uygulanacak gerilme giderme ve temperleme sl ilemi sonucunda esas metal ile ayn zelikleri gstermek zorundadr. Burada genellikle kaynak metalinin bileimi esas metalden farkldr. Genel olarak takmlar sertletirilmi halde kaynakla tamir edilir. Kaynak ncesi bunlara takm eliinin temper scakln amayan bir ntav uygulanr ve kaynak esnasnda da kaynak blgesinin dalma bu scaklk civarnda tutulmasna allr. Ar derecede anm veya zerinden para koparak kullanlamaz hale gelmi takmlarn zerine ylan kaynak metalinin 5 mm.'yi at hallerde, uygun bir yumuak elik veya ostenitik elektrod ile tampon paso ekilmesi ylan takm elii kaynak

242

metalinin atlama olasln azaltr. Sertletirilmi takm eliinin kaynanda adm adm u sra izlenmelidir: Sertletirilmi durumdaki esas metalin zeliklerini aksettiren uygun bir elektrodun seimi, Kaynak yerinde tala U eklinde uygun kaynak aznn almas, Kaynak blgesinin her tr ya, kir ve pastan temizlenmesi, Takmn saptanm uygun ntav scaklna kadar yava bir ekilde stlmas, Is girdisi ve nufuziyeti minimumda tutabilmek iin mmkn olan en iin apl elektrod ile

minimum akm iddeti ve ark gerilimi uygulanarak kaynan yaplmas, Kaynak sonras para soumadan bir temperleme uygulanmas ve talanarak istenilen

formun verilmesi. Normalize haldeki takm eliklerinin kayna iin de u hususlara dikkat etmek gereklidir; 13.17), ntav uygulanmas, Uygun kaynak metali ile kaynan yaplmas, Gerilme giderme tav uygulanmas, Tala kaldrarak kabaca ilenmesi, Sertletirme ve temperleme sl ilemlerinin uygulanmas, Takmn talanarak istenilen boyutlara getirilmesi.

Her iki durumda da kaynak esnasnda u hususlara dikkat etmek gereklidir. Kaynak ksa pasolar ile yaplmal ve kaynan boyu 2-3 cm. ile snrlandrlmaldr, Ksa pasolar ile yaplan kaynan yn daima parann ortasna doru olmaldr (ekil

ekil 13.17.-Kaynak yn ve sras. yaplmaldr, Para daima uygun pozisyonda bulunmal ve kaynak ilemi alak ksmndan yksek ksma Uygulanan s girdisi kontrol edilmeli ve para srekli olarak o elik iin nerilmi olan Ak ve derin biti kraterlerinden kanmak iin, dikiin bitiminde elektrod geriye doru

ekilerek krater doldurulmaldr, Elektroda sa-sol (zikzag) hareketi vermeden, elektrod doru olarak ekilerek kaynak

doru yaplmal (ekil 13.18),

scaklklar arasnda tutulmaldr,

243

ekil 13.18.-Kaynak yn Kaynaktan hemen sonra diki scakl 400 C'nin altna dmeden dzgn bir biimde leme ara verilmeden kaynak bitirilmelidir.

hafife ekilenerek kendini ekmenin neden olduu gerilmeler azaltlmaldr.

Gnmzde birok uygulamada gerek ekonomiklik salamak ve gerekse de takm gvdesinin darbeye dayanklln arttrmak amac ile kompozit takmlar ad verilen bir tr kesme kalplar gelitirilmitir. Bunlarn esas gvdeleri alamsz veya az alaml eliklerden yaplmakta kesici azlar ise kaynak yardm ile takm elii ylarak elde edilmektedir. Bu yntemde de esas metal zerine iin zeliine uygun takm elii ntav uygulanarak kaynakla ylmakta, para temperlendikten sonra talanarak gereken boyutlara ilenmektedir. DKME DEMRLERN KAYNAI Dkme demirler genel olarak % 1,7 - 4 C, % 1 - 3,5 Si ile bir miktar Mn, S ve P ieren demir alamlardr. Dkme demirlerin sv halde iken ok iyi bir akcla sahip olmalar ayrca erime scaklklarnn dk olmas, eritme esnasnda karbon kapma olayndan etkilenmemeleri, bunlar uygulamada dkm malzemesi olarak rakipsiz hale getirmitir. Dkme demirlerin bileimindeki karbon serbest halde, demir karbr halinde ve ok az miktarda ferrit iinde zlm olarak bulunur. Dkme demirin zeliklerini ve trn ierdii karbonun yap iinde bulunu biimi belirler. Kaynak asndan nemli olan ve endstride en fazla kullanlan trleri kr dkme demir ve sfero dkme demirdir. Kr Dkme Demirin Kayna Kr dkme demir, az alaml sade karbonlu bir elii andran matris iinde levhacklar halinde

244

dalm serbest grafitten olumu bir i yapya sahiptir. Kr dkme demirin ekil deitirme kabiliyetinin olmamasnn, zayf mukavemetinin ve gevrekliinin nedeni iyapsnda bulunan grafit levhacklardr. Kr dkme demirde normal hallerde sementit, sadece matristeki perlitin lamelciklerini oluturur. Yapdaki perlit miktar kr dkme demirin mekanik zeliklerini etkileyen en nemli faktrdr. Kr dkme demirin ekme mukavemeti 15 - 40 kgf/mm2, sertlii 150 - 275 HB, elastisite modl ise 8000 -13000 kgf/mm2 arasnda deiir. Erime noktas ise, bileime bal olarak 1200-1250 C arasndadr. Kr dkme demirin yksek oranda karbon iermesi ve kaynak blgesinde kaynak ileminden sonra da, bu karbonun byk bir ksmnn gene grafit lamelcikleri halinde bulunmas gereklilii, kaynak ilemini byk lde zorlatrmaktadr. Grafit lamelcikleri, kr dkme demire en nemli zeliklerinden olan anma dayanmn, titreim sndrme kabiliyetini, yksek basma mukavemetini, entik tesirlerine kar dk hassasiyet ve ok iyi ilenme kabiliyetini kazandran unsurdur. Makina konstrksiyonlarnda en ok kullanlan metalsel malzeme olan kr dkme demirin kaynan iki nemli husus etkiler; bunlar malzemenin rijitlii ve karbon ieriidir. rnein; kr dkme demirden yaplm bir makina paras kaynak edilmek gayesi ile blgesel olarak, kaynak scaklna kadar stldnda, dier btn demir alamlarnda olduu gibi o ksm yerel olarak genleecektir, parann ekli bu genlemeye uygun ise hibir sorun yoktur. Ancak, para rijit bir konstrksiyon ise (rnein atlam bir motor blou) souk ksmlarnda olduka iddetli gerilmeler oluacaktr. Kaynak esnasnda yerel snma ve soumann oluturduu ekil deiimi ok gevrek olan dkme demir parann en zayf blgesinden atlamasna neden olacaktr. Yksek karbonlu bir demir alam olan dkme demir, sv halden kat hale geerken, eritme kayna halinde olduu gibi, souma hz kontrol altnda tutulamazsa, karbon grafit halinde ayrmadan sementit halinde kalr. Fazla miktarda sementit ieren dkme demirlere bilindii gibi beyaz dkme demir ad verilir; bu alam ilenemeyecek kadar sert ve krlgandr ve kr dkme demirin zeliklerinden tamamen farkl zeliklere sahiptir. Kr dkme demirin kaynanda, kaynak banyosu ve kaynak banyosuna bitiik olan blge, kaynaktan sonra normal koullarda soumaya terk edilirse, tm kaynak blgesinde sert ve krlgan bir yap oluur ve bu yap genellikle, snmay takiben souma dolays ile oluan gerilmelere dahi dayanamayarak atlar. Kr dkme demiri kaynak edebilmek iin iki zm vardr: Paraya ntav uygulanmas halinde, parann ve kaynak yerinin scaklklar arasndaki fark azalr. Kaynak blgesine uygulanan s hzla evre metale yaylmayacandan souma yavalar ve dolays ile de sert blgenin olumas engellenir. Tm paraya bir ntav uygulanrsa tamamen uniform bir biimde genleecek, kaynak blgesi, kaynak scaklna kadar stld zaman, parann tm ile kaynak blgesi arasndaki scaklk fark azalacandan, kaynak blgesinin genlemesi bir nceki duruma gre daha az olacaktr, ayn zamanda artan

245

scaklk malzemenin ekil deitirme kabiliyetinin de artmasna neden olduundan, kaynak blgesine uygulanan s, parann krlmasna neden olmayacaktr. Scak kaynak ad verilen bu yntemde paralar duruma gre 600 C'lik bir scakla kadar ok yava ve uniform bir biimde stlrlar. Bu olay zellikle, kaln kesitli ve kark ekilli paralar olmas halinde ok nemlidir; ok byk paralarda stma sresi 12 saate kadar kabilir, souma sresi ise genellikle snma sresinin 2-3 kat olacak tarzda gerekletirilmelidir. Kaynak yntemi olarak bu tarzda tavlanm paralara oksi-asetilen ve elektrik ark kayna uygulanabilir. Bu yntemde, elektrik ark kaynanda elektrod olarak, plak dkme demir ubuklar kullanlabildii gibi, karbonlu ve az alaml yumuak elikler iin gelitirilmi bazik karakterli rtl elektrodlar da kullanlabilir. plak dkme demir ubuklar daha ok dkmhanelerde, hatal dkm paralarn tamirinde uygulama alan bulmutur. Kaynak yeri ile para arasnda grn ve malzeme bakmndan yeterli bir homojenlik vardr. Bazik karakterli rtl elektrodlar ile yaplan kaynakta, kaynak dikii, bileim olarak esas metalden farkldr. Kaynatlacak parann serbeste genleebilecei hallerde, ntav scaklnn 300350 C'de tutulmas halinde dahi bazik elektrodlar ile sertleme olumadan kaynak gerekletirilebilir. Kaynaa bitiik blgede sementit ve martenzit olumasna ve parada stma esnasnda krlmay meydana getirebilecek iddette bir gerilmeye meydan vermemek iin, uygulanan bir dier yntem de, kaynak blgesine olabildii kadar az s uygulamak karbr, yani sementit meydana getirmeyen bir dolgu metali kullanmaktr. Souk kaynak yntemi diye adlandrlan bu kaynak ilemi esnasnda dikiler olabildiince ksa ekilir ve dikiten sonra para soumaya terk edilir. Bu yntemde, kaynak dolgu malzemesi olarak, genellikle nikel veya bakr-nikel, demir-nikel gibi alamlar kullanlr. Baz paralara kaynaktan nce ntav uygulanmas olanakszdr; zira ntav sonucunda oluan oksitlenme ve ok az da olsa deformasyonlar, baz makina paralarnn tekrar ilenmeden kullanlma olanan ortadan kaldrr. Motor bloklar bu hale en gzel rnektir. Baz durumlarda da ntavl kaynan gerektirdii zorluk ve masraftan azaltmak amac ile souk kaynaa gidilmesi gerekebilir. Dkme demirin souk kaynanda, genellikte eliin kaynanda kullanlan tehizat ve makinalar kullanlr. Kaynak akm, kullanlan elektrodlarn zelii dolays ile redresr ve jeneratrler tarafndan salanr; bununla beraber, son yllarda transformatrler ile de kullanlabilen elektrodlar gelitirilmitir. Bu elektrodlarla yaplan kaynak birok durumlarda arzu edilen en az koullan salar. Bu yntemle yaplacak kaynak birletirmeleri hakknda u konularn bilinmesi gereklidir. Kaynak blgesinin metalik yaps homojen deildir, zira kaynak metali ve esas metal farkl bileimdedirler. Kaynaktan sonra, kaynak blgesinde dkme demirin karakteristik zelikleri yeniden olumaz. Kaynak ileminin gerei olan scaklk dereceleri gei blgesinin i yapsn deitirir ve dkme demirden daha sert krlgan bir yap oluur.

246

Yukarda belirtilmi olan hususlardan dolay bu yntemde kaynak ancak tamir ilerinde kullanlr. Kr dkme demirin souk kaynanda kullanlan zel elektrodlar yle snflandrabiliriz: Saf nikel ekirdekli elektrodlar, Ferro-nikel ekirdekli elektrodlar, Monel ekirdekli elektrodlar, Cr-Ni'li ostenitik elik ekirdekli elektrodlar. Grld gibi drt grubu da oluturan elektrodlar belli bir oranda nikel iermektedirler. Bugn uygulamada en fazla nikel ve ferro-nikel ekirdekli elektrodlar kullanlmaktadr. Monel elektrodlar scak atlamaya kar hassas olduklarndan son yllarda hemen hemen terk edilmilerdir. Saf nikel elektrod kullanmann salad avantajlar unlardr: Nikel, grafit yapc bir elementtir, grafitin ayrmasn kolaylatrr. Kaynak esnasnda esas metalden karbon kapp karbr meydana getirmez ve erime blgesinde beyaz dkme demir olumasn engeller. Nikelin, grafitle bilememesinden tr, elektrod rtsne bir miktar karbon konabilir. Bu olay, kaynak iin gerekli enerjiyi azaltr, erime gcn arttrr, rtye katlan grafitin bir ksm, katlaan kaynak metali iinde, krecikler halinde ayrr ve dolays ile sv halden kat hale geen nikelin kendini ekmesini azaltr ve kaynak sonras ortaya kan ekme gerilmeleri azalr, Nikelin mekanik zelikleri (ekme mukavemeti, entik-darbe mukavemeti, uzama) kr dkme demirden daha iyidir, sfero demirinkilere yakndr. Bu bakmdan, nikel ekirdekli elektrodlar her tr dkme demir iin kullanlabilir. Bu yntemde kullanlan elektrodlarn uygulanmas byk bir ustalk gerektirmez ve her pozisyonda kullanlabilir. Kaynatlacak paraya 80-90"lik bir aya sahip V, X veya U az alr; az kenarlarndaki dkm kav temizlendikten sonra kaynaa balanr. Bu kaynak ynteminde gei blgesinde oluan sertliin azaltlmas, bu blgenin daraltlmas ve sl gerilmelerin neden olduu atlak tehlikesinin ortadan kaldrlabilmesi iin kaynak esnasnda aada belirtilmi olan koullara uyulmas zorunludur. Olabildiince en kk apl elektrod ve en dk akm iddeti kullanarak s girdisi azaltlmaldr. Esas metalin ar snmamas in diki boylar 25 mm. ile snrlandrlmaldr. Her paso daha soumadan bombe bal bir ekile dvlerek kaynak metalinin kendini ekmesi nedeni ile paraya uygulad gerilmeler azaltlmaldr. Her dikiten sonra kaynaa ara vererek parann el ile dokunulabilir bir scaklk derecesine kadar soumas beklenmelidir.

247

 Yeni dikie balarken elektrod bir nceki diki zerinde tututurulmaldr. Kaynak sresince ark daima ylan metale doru ynlendirilmeli, sndrlrken de diki zerinde bir miktar geri gidilmeli ve sonra elektrod yavaa geri ekilmelidir. Kaln paralarn ok pasolu kaynanda gerilmeleri azaltmak iin dikiler kaynak iinde enine ve boyuna dorultuda ekilmelidir. Kaynatlacak kr dkme demir parann bykl, biimi ve trnn uygun olduu hallerde 150-250 'C'lik bir ntav ile yukarda belirtilmi olan elektrodlarla daha uzun dikiler uygulayarak daha hzl daha az riskli bir kaynak balants gerekletirmek olana vardr. Yar scak kaynak diye adlandrlan bu yntemde gei blgesinin sertlii 200 HVi amaz. Kaynak edilecek para kalnlnn 40 mm'yi amas ve balantya gelen yklerin yksek dzeyde olmas halinde, takviyeli kaynak ad verilen bir teknik uygulanr. Burada, kaynak aznn yan yzeylerine alm ve di ekilmi deliklere saplamalar vidalanr. Saplamalarn eksenleri, kaynak az yan yzlerine diktir ve dk mukavemetli dzlemlerin meydana gelmemesi iin saplamalar birbirlerinden farkl derinliklere vidalanmtr. Deliklerin derinlii, saplama apnn 24 kat, saplamann darda kalan blm ise birka milimetredir. Burada mukavemeti salamak iin az genellikle, yumuak elik elektrodlar ile doldurulur. lenmeyi salamak iin, kapak pasolar ise nikel ekirdekli elektrodlar ile ekilir. Bu yntemin bir deiii de uygulamada sk sk rastlanlan, dkm gvdeli preslerin krlm ksmlarnn tamirinde kullanlr.

ekli 13.20.-Saplama ile takviyeli kaynak.

248

ekil 13.21.-Takviyeli kaynak halinde dikiin detay. Bu zel durumda, bilindii gibi, kaynak dikiinin salaml kadar, parann sentesinde olmas da nemlidir. Bu bakmdan burada krk yzeyin sadece bir ksmna kaynak az alr ve para krk yzeyler birbirine iyice deecek biimde yerletirilir ve ikencelerle tutturulur. nce az, nikel elektrod ile doldurulur ve sonra, paraya gelen yk karlayacak tarzda boyutlandrlm Fe 50 elik ubuklar, ekilde grld gibi dtan kaynak edilir. Burada, yk tamamen elik ubuklar tar ve d grn iyi olmamakla beraber, krlm pres gvdelerinin kayna iin en iyi yntemdir. Genellikle, kaynak tamiri zor ve hatta olanaksz diye dnlen krlm kr dkme demir paralar, nikel elektrodlar yardm ile yukarda belirtilmi olan hususlara uyulmas halinde, kolaylkla kaynak edilebilir ve olumlu sonular alnabilir.

249

ekil 13,22.-Krlm dkme demir gvdeli presin kaynakla tamiri (ematik).

250

14 KAYNAK HATALARI
Bir kaynak balantsnn gvenilir olabilmesi iin dikite hibir kaynak hatas bulunmamaldr; bu bakmdan kaynakl konstrksiyonlarda kaynak dikilerinin kontrol ok nemlidir. Kaynak dikilerinde iki ana grup hataya rastlanabilir. Birinci gruba giren hatalar d hatalar diye adlandrlr ve plak gz veya bytele saptanabilir, ikinci gruba giren hatalar ise gz kontrol ile saptanmas olanaksz i hatalardr; bunlar ancak (X) nlar veya ultrason ile kontrol edilebilirler. Elektrik ark kaynanda karlalan balca kaynak hatalar ve bunlarn oluum nedenleri aada aklanmtr. Nufuziyet Azl Kaynak srasnda, erimenin btn malzeme kalnlnda olmamas sonucunda balantnn alt ksmlarnda krlmaya neden olabilecek oyuk ve entikler oluur. Elektrik ark kaynanda nufuziyet azlnn olumasna aadaki etmenler yol aar. Birletirme yerinin ekline uygun bir elektrod apnn seilmemesi, Akm iddetinin uygun seilmemesi, Uygun bir kaynak aznn almamas, Kk pasosunun fena ekilmesi. Kt aln birletirmelerde tam bir nufuziyet salayabilmek iin, birletirmenin alt (yani dier yz), bir keski veya oksijen rendesi ile temizlenip, sonra da alan bu oyuk bir paso kaynak ile doldurulmaldr. Nufuziyet azl hatasnn olmamas iin aln birletirmelerinde azlarn titizlikle hazrlanmas ve iki para arasnda uygun bir araln braklmas gereklidir. Elektrik ark kayna ile yaplan ke birletirmelerinde, dk akm iddeti ile allmas veya gereinden daha kaln bir elektrodun kullanlmas, kkte bir nufuziyet azlna neden olabilir. Ancak, daha iin apl bir elektrodun kullanlmas da her zaman bu hatay ortadan kaldramaz. Parann ktlesine ve s iletme yeteneine gre uygun apta elektrodun kullanlmas ve ke kaynaklarnn da oluk durumunda kaynak edilmesi gereklidir. Nufuziyet azlnn neden olduu hatalarn giderilmemeleri halinde; zellikle dikiin yorulma dayanm ciddi bir biimde etkilenir ve diki bklmeye zorlandnda kkteki oyuk ve entikler krlma eilimini arttrr ve birletirme bu blgeden atlayarak kolayca krlr.

251

ekli 14.1.-Nfuziyet azl Birletirme Azl (Yetersiz Erime) Kaynak metali ile esas metal veya esas metal ile esas metal veyahutta st ste ylan kaynak metaline ait pasolar arasnda birlemeyen blgelerin bulunmas, bu hatay dourur. Birleme azlna genellikle cruf, oksit, kav veya dier demir olmayan yabanc maddelerin varl neden olur; bu maddeler, esas metal veya ilave metalin tamamen erimesine engel olduundan yetersiz erime ortaya kar. Birletirme azlndan oluan hatalar, genellikle ekilen pasolarn dikkatlice temizlenmesi ile giderilebilir; ok pasolu elektrik ark kaynanda, bir sonraki paso ekilmeden nce, cruf iyice temizlenmeli, gerektiinde talanmal ve keskilenmelidir. Bu hatann olumasnn kaynak srasnda nlenebilmesi iin, uygun akm iddeti ve ksa ark boyu ile almak ok nemlidir. Fazla dk akm iddeti yetersiz bir birleme oluturmakta; buna karn, ok yksek akm iddeti de elektrodun abuk erimesi dolays ile ayn olaya neden olabilmektedir. Elektrod ok abuk eriyince, kaynak daha hzl kaynak yapma hevesine kaplmakta ve eriyen kaynak metali, esas metal erime derecesine ykselmeden (daha dorusu, zaman buna elvermediinden) st ste ylmaktadr. Kaynak kesitindeki birleme azl, hem statik ve hem de dinamik zorlamalarda balantnn dayanmn byk apta drr. Bu hatay gidermek iin, kaynak dikiinin hatal blgelerinin tamamen sklp yeniden kaynak edilmesi gerekir.

ekil 14.2.-Yetersiz erime (ematik).

252

Yanma Oluklar veya entikler Bu hata kaynaktan sonra esas malzemede ve dikiin kenarlarndaki oyuk veya entik biiminde gzkr. Oluklar ve entikler diki boyunca srekli veya kesintili olarak devam eder. Yanma oluklarnn olumasnn nedenleri unlardr: Akm iddetinin yksek seilmesi, Kaynaknn an hzla almas, Elektrodun fazla zikzag hareketler yapmas, Kaynak srasnda elektrodun yanl bir ayla tutulmas, Esas metalin ar derecede pasl veya elektrodun rutubetli olmas, entikli kaynak dikilerinin dinamik zorlanmalara kar dayanm ok zayftr, bu bakmdan en ufak bir entik ve oluun bulunmasna izin verilmemelidir. Yanma sonucu oluabilecek entik veya oluklar, yeni bir paso kaynak ile doldurularak, tamir edilebilir. Bu ek pasonun ekilmesinden nce birlemeyi etkileyebilecek cruf ve dier pislikler iyice temizlenmeli ve gerektiinde keski veya tala karlmaldr.

ekil 14.3.-Yanma Oluklar Bindirme Dikilerinde Levha Kenarlarnn Erimesi Bu hata, ste bindirilen sacn serbest kenarlarnn kaynak srasnda erimesi ile olumaktadr. Elektrik ark kaynanda levha kenarlarnn erimesine, yanl el hareketi, yetersiz bindirme, uygun olmayan bir elektrod ap veya sac kalnlnn seilmesi neden olmaktadr. Bindirilen kenarn kaynak srasnda erimesi, diki yksekliini ve dolays ile dikiin statik ve dinamik dayanmlarn azaltr. Bu hata tekrar kaynakla doldurulmak sureti ile giderilerek diki eski kalnlna getirilir. Kaynak Dikiinin Tamas Kaynak metalinin, esas metal zerine birleme olmadan, tamas halidir. Bu tama ya tek tek noktalar halinde; ya da btn diki boyunca olabilmektedir. Genellikle, ke kaynaklarnda oluan bu tama olay, dikiin gereinden fazla kabarmas biiminde kendini gsterir. Ark kaynanda yanl el

253

hareketi tamaya neden olur. zellikle, dey dzlemdeki, yatay dikilerin (korni) kaynanda, elektrodun tutu asna ve el hareketine dikkat etmek gereklidir; gereinden fazla kaln apl elektrod kullanmaktan kanmaldr. Tamann nlenmesinde, akm iddetinin uygun seilmesi ve ksa ark boyu ile allmasnn da nemli etkisi vardr; akm iddeti ykselince veya ark boyu artnca tama olay kendini gsterir. Tamalar, zellikle dinamik zorlamalarda tehlikelidir, nk bu noktalarda bir gerilme ylmas olumaktadr. Kaynak kesitinde bir daralma yoksa tamalar statik yklemede nemli bir hata olarak grlmez. Tamalarn neden olduu hatalar, bir keski veya ta ile temizlenirken diki veya esas metalin zerinde derin iz brakmamaya dikkat edilmelidir. Cruf Kalntlar Cruf, kaynak ilemi srasnda arkn etkisi ile erimi banyonun iine dalabilir. Bu durumda diki boyunca yaylm iin bir cruf kalnts gze arpar; ayrca dzgn ekilmeyen kk pasolarnn neden olduklar yanma oluklarnda da cruf toplanabilir. Bu nedenle cruf kalnts, devaml veya kesik hatlar biiminde kendini gsterir. ok pasolu kaynakta, bir pasodan dierine geerken kaynak, crufu iyice temizlemezse iki paso arasnda cruf kalr. Bir sonraki paso ekilmeden nce dikiteki cruf eki, keski veya tel fra de tamamen temizlenerek hata nlenir.

ekil 14.4.-Curuf kalntlar. ok defa cruf kalnts ile nufuziyet azl birbirine baldr. Nufuziyet azlna neden olabilecek aadaki faktrlere dikkat etmek gerekir: Gereinden kaln apl elektrod kullanlmamaldr, Az as doru seilmelidir, Kaynak yaparken elektroda uygun bir hareket verilmelidir, Elektrod ile i paras arasndaki a uygun seilmelidir, Kk pasosu ok dikkatli ekilmelidir. Bir kaynak dikiinin ierisindeki dzgn sralar halinde veya dank bir biimde bulunan cruf artklar balantnn homogenliini bozduu gibi mukavemetini de drr. Bu kalntlar bazen klcal atlaklara neden olabilirler. Ancak, baz seyrek dalm ufak ve kresel cruf kalntlar birletirmenin statik mukavemetini nemli derecede etkilemediinden dikkate alnmayabilirler.

254

Cruf kalntlarn ieren blmler kartlarak, yeniden kaynak yaplarak bu hata da giderilebilir. Gzenekler (Gaz Kabarcklar) Kaynak srasnda oluan kimyasal reaksiyonlar sonucu ortaya kan gazlarn erimi metalin ierisinde skmas gzenekleri oluturur. Bu gzeneklerin olumasna etki eden birok etmen vardr; bunlarn balcalar unlardr: Esas metalin kimyasal bileimi, Esas metal ve kaynak metalinin ierdikleri kkrt miktar (kkrt miktarnn artmas dorudan doruya gzeneklerin olumasna neden olur), Elektrod rtsnn rutubetli olmas, Dk akm iddeti ile allmas, ok uzun veya ok ksa ark boylar ile kaynak yaplmas, Erimi kaynak banyosunun abuk katlamas, Kaynak azlarnn kirli olmas. Bir kaynak dikiinin iersinde bulunan gzenekler, dikiin tayc kesitini azalttndan mukavemet deerlerini drr ve ayn zamanda da yerel gerilme birikimlerine neden olur. Bu durum, balantnn mekanik zeliklerini ktletirir; gzenekler zellikle yorulma dayanmn azaltan bir etki yaparlar. Ancak, dalm gayet kk gzenekler, birletirmenin statik mukavemet deerlerini fazla etkilemezler. Yksek dinamik mukavemet istenen konstrksiyonlarda fazla gzenek ieren dikiler sklerek yeniden kaynak yaplr.

255

ekil 14.5.-Kaynak dikilerinde karlalan eitli gzenek trlerinden rnekler, a- Yuvarlak gzenekler b- Boylamasna gzenekler c- Gzenek kanatlar Fkrma Fkrma, katlamadan sonra, kaynak dikiinin arka tarafnda krater biiminde oluan bir hatadr. Bu hataya erimi metalin katlama srecinde kard gazlar neden olmaktadr. Kaynak dikilerinin katlamalar srasnda genellikle aadaki durumlar ile karlalmaktadr: Erimi metal ierisinde bulunan veya absorbe edilen gazlarn miktar azdr ve katlama esnasnda tamam kaynak banyosunu terkeder (salam kaynak dikileri). Gazlarn miktar olduka fazla ve katlama sreci de biraz ksa ise, gazlar katlaan banyonun ierisinde kalarak nemli miktarlarda gaz kabarcklar olutururlar. Gazlarn miktar olduka fazla ve katlama sreci de uzunca ise, gazlar

256

fkrma yaparak dar karlar. eliklerde gaz oluumuna karbonun redkleyici etkisi neden olur. FeO + C Fe +CO Oluan CO gaz; katlama sreci ksa ise, gaz kabarcklarna, uzun ise fkrmalara neden olmaktadr. Bu hata kaynaknn bilgi ve becerisine bal olmayp, dorudan doruya metalin bileimi ile ilgilidir. Dolays ile fkrmaya kar ok az zm vardr. Genellikle fkrma yapan elik, kaynaa elverili olmadndan kaynak edilmemelidir. Bu hata tr, oluum nedenleri ynnden zellikle oksi-asetilen kaynak ynteminin karakteristik bir hatasdr. atlaklar Bu hata, dierlerine oranla en tehlikeli olandr. Eritme kaynanda, atlamaya; kaynak metalinde, esas metalde, ITAB'de ve birleme yerinde rastlanr. Kaynak Yerinde Oluan atlaklar Genellikle, bu atlaklara dikiteki blgesel gerilmeler neden olmaktadr. Kaynak srasndaki arplma ve ekmelere kar koyan kuvvetler, i gerilmelerin dalmasnda nemli rol oynarlar; bu bakmdan paralarn olabildiince serbest hareket edebilecek konumda olmalar istenir. Kaynak yerinin bir hava akm ile abuk soutulmas veya dk ortam scaklklar, atlama oluumunu kolaylatrr. Birbirine tam uymayan paralarda ve dzgn olmayan kaynak azlarnda, nufuziyet azl, kt birleme ve cruf kalntlar gibi hatalar grlr. Bu hatalar zamanla klcal atlaklarn olumasna yol aar. Boylamasna atlaklar genellikle kk pasolarnda oluurlar; eer bu kk pasolar tamamen sklp yeniden kaynak yaplmazsa, atlak sonraki pasolarda da kendini gsterir. Boylamasna atlaklar, bazen dikilerde krater atlaklarnn devam olarak da oluabilirler. Enine atlaklar, kaynak srasnda hareket olana en az olan dikilerde ortaya karlar. Yumuak eliklerin kkrt ierii genellikle malzemenin kaynak kabiliyetine etkir; esas veya kaynak metalinde fazla miktarda kkrt bulunmas, kaynak yerinin atlamasna neden olur. Byle bir olaslk ortaya ktnda, basit bir kkrt analizi yaplmas gerekir. Kkrt gibi dier baz alam elementlerinin fazlalnn da atlamaya neden olabileceini hatrdan karmamaldr: Kaynakta atlaklarn olumasn nlemek iin aadaki hususlara dikkat edilmesi gereklidir: Kaynak ilemi srasnda, diki kendini kolayca ekebilmelidir, Dikiin ekme gerilmelerine dayanabilmesi iin kaynak pasolar yeter derecede geni ekilmelidir. Bu nokta zellikle kaln saclarn ve sabit paralarn kaynanda nemlidir. Boylamasna atlaklar ok defa, birbirine uymayan diki kesitleri ile yanl bir kaynak srasnn uygulanmasndan ileri gelir. Byle bir durumla karlaldnda alma yntemi deitirilmelidir. Kk ekilmemelidir. Enine atlaklarn olumasn nlemek iin, baz durumlarda entik hassasiyeti az ve scak atlamaya pasolarnda meydana gelen atlak tamir edilmeden bir sonraki paso

257

kar dayanm yksek, zel elektrodlar kullanlmaldr, rnein; ostenitik ve bazik rtl elektrodlar. Esas Metalde Oluan atlaklar Esas metaldeki atlaklar, alamsz elik saclarda, bazen buna karn yksek mukavemetli ve yksek karbonlu eliklerde genellikle olumaktadrlar. Bu duruma kaynak srasnda, ITAB'nin sertlemesi neden olur. Esas metalin bileimi, souma hz ve ekme gerilmeleri atlamann balca nedenleridir. Bu faktrlerden souma hz, sac kalnlna, kaynak esnasnda paraya uygulanan s girdisine ve ortam scaklna bamldr. eliklerin sertleme eilimleri, kimyasal zeliklerine gre deiir. Bu konu zellikle az alaml kaln yap elikleri ile alamsz eliklerde ok nemlidir. ITAB, kaynaktan sonra parann hzl soumas sonucunda sertleir. zellikle kaln saclarda s abuk daldndan, diki hzl sour; dolays ile para kalnlna ve dier souma koullarna bal olarak atlama tehlikesi de artar. Gei blgesinde, sert bir blgenin olumasn nlemek iin souma hzn olabildiince azaltmak gerekir. Souma hz ancak aadaki kurallara uyularak yavalatabilir; Kaynak edilecek paralara kaynaktan nce ve sonra tav uygulanmaldr. Paraya verilen s girdisi arttrlmaldr. rnein, kaln apl bir elektrodla geni pasolar ekilmeli ve uygun bir kaynak yntemi seilmelidir. ok pasolu kaynaklarda, paraya verilen snn abuk dalmas nlenmelidir, yani scaklk olanaklar lsnde sabit tutulmaldr; bu da pasolarn birbirinin arkasndan soumaya meydan vermeden ekilmesi ile salanr. Sertleme eilimi fazla eliklerin kaynanda, nceden tavlama ilemi uygulanmad durumlarda, puntalamadan ve ark kaynak aznn dnda oluturmaktan kanlmaldr. Zira byle bir ilem, sert blgelerin ve dolays ile yzeysel atlaklarn olumalarna neden olur.

258

ekil 14.6.-eitli trde atlaklar

Hava scaklnn sfr veya sfrn altnda bulunduu hallerde az alaml yap eliklerinin

kaynanda dahi, hafif bir ntava gerek vardr; baz durumlarda da bazik elektrodlarn kullanlmas yarar salamaktadr. Gerek kaynak metalinde gerekse esas metalde oluan atlaklarn tek onarm biimi hatal yeri skp kartarak yeniden kaynak yapmaktr. Bu ilemi yaparken btn atlaklarn tamamen karlm olmasna zellikle dikkat edilmeli ve yeniden kaynak yaplacak yer ok iyi temizlenmelidir. Bazen ayn hatann tekrarn nlemek amac ile yeniden kaynak yapldnda deiik bir yntemin uygulanmas gerekebilir. D zorlamann tr ne olursa olsun, atlaklar daima balantnn mukavemet deerini drr; bu bakmdan, hibir kaynakta atlamaya izin verilmemelidir. Hatal Kaynak Biim ve Boyutlar Genellikle, dier bakmlardan hatasz, fakat dikiin biimi ve boyutlar bakmndan farkl kaynaklar bu gruba girer. Bu kaynaklarda, diki istenilen biim ve llere uymaz. Bu hatalar, fazla ibkey veya dbkey yzey bozukluu, kalnlk azl ve eit olmayan diki uzunluu biimlerinde

259

olabilmektedir. Hatal kaynak boyut ve biimlerinin olumasnn balca nedenleri yanl kaynak tekniklerinin uygulanmasdr; rnein, elektrik ark kaynanda kullanlan elektrodlarn zellikleri, ke birletirmelerindeki i veya d bkeylie neden olabilmektedir. Genel olarak dk akm iddeti d bkeylik ve yksek akm iddeti de i bkeylik oluturmaktadr; bunlara, kaynak srasnda elektrodur) tutulu biimi de nemli derecede etkimektedir. Yukardan aa veya yatay pozisyonlarda yaplan i ke kaynaklarnda dzgn olmayan biim ve boyutlarn olumas el hareketlerine baldr; korni pozisyonundaki kaynaklarda geni pasolarn ekilmesi zordur; 6-8 mm'den yksek ike dikilerinde, oluk durumunda kaynak yapma olana yoksa ok pasolu kaynak yntemi uygulanmaldr. rtl elektrod ile ark kaynanda, aln birletirmelerinde diki kalnlnn az veya fazla olmasna aadaki faktrler etki eder: Yanl bir alma teknii, Kaynak azlarnn iyi hazrlanmamas, Elektrod apnn uygun seilmemesi, Uygulanan akm iddeti, ekilen pasolarn says, Kaynak hz.

260

ekil 14.7.-Kaynak azlarnn iyi hazrlanmamas sonucu ortaya kan hatalar. Fazla i bkey ve dzgn olmayan ike dikileri, kaynak yerinin kalnln azalttndan, balantnn mukavemetini drr. Ar d bkey ve dzgn olmayan ike dikileri de kaynak yksekliine ve dolays ile balantnn gerilme dalmnn bozulmasna ve mukavemetin dmesine neden olur. ok fazla d bukey dikilerde de, genel olarak yetersiz nufuziyet ve birleme azl gibi hatalar da bulunmaktadr. Ayrca, fazla dbkeylik, dikilerde tamalara da neden olur. Bu tamalar da, blgesel entik etkisi oluturduundan, buralarda gerilme birikmesi grlr, dolaysyla balantnn yorulma dayanm azalr. Atn birletirmelerin-deki fazla ykseklik de birletirmenin, yorulma dayanmn azaltmaktadr. Kalnlk azl ise kesiti klteceinden, balantnn statik dayanmn drr.

261

Ar ibkeylik veya kalnlk azl, yeniden bir paso kaynak yapmakla ortadan kaldrlr. Ar dbkey dikilerdeki fazlalklar ise keski veya talama ile kaldrlr. Yeniden kaynak yaparken zellikle temizlie ve arada cruf kalmamasna ok dikkat edilmelidir. Sramalar Kaynak esnasnda eitli nedenlerle meydana gelen patlamalarn etkisi ile oluan, kk metal paracklar etrafa srarlar. Bunlar gerek kaynak dikiinin, gerekse esas metalin yzeyinde istenmeyen ve mutlaka temizlenmesi gereken kresel kabarcklar olutururlar. Sramaya bazan elektrodlarn kendi kaynak zelikleri, bazen de rtnn rutubeti neden olmaktadr; ancak, sramann asl nedeni yksek akm iddeti uygulanmasdr. Ayrca, kaynak yaparken arkn sk sk kesilmesi de sramay arttrdndan, bundan kanlmaldr. Sramann en nemli sakncalar, metal kayb ve temizlemek iin harcanan zamandr. Bu hatann, balantnn dayanm ynnden grnr bir etkisi yoktur. Sramay yok etmek iin, kaynak yerini veya esas metali bir keski veya fra ile temizlemek gerekir. Diki Yzeyinin Fena Grn Bu hata, dikiin yzeyinde gzenek, cruf kalnts, dzgn olmayan trtl oluumu, dikiin tekrar balad noktalarda fena birleme ve kraterler iermesidir. Dzgn olmayan diki yzeyinin ve yzey kntlarnn olumas, bazan elektrodlarn kaynak zeliklerine, bazan da yanl kaynak tekniklerinin uygulanmasna baldr. Kaynan, d grn hakknda bir karara varmadan nce, kaynak pozisyonu deerlendirilerek, birletirilecek yerlerin daima kaynaknn elektrodu kolayca hareket ettirebilecei bir duruma getirilmesi salanmaldr.

Kaynak dikiinin fena bir grne sahip olmas, balantnn yorulma dayanmna etki eder. Yzeydeki hatalar blgesel gerilme alanlarna, bunlar da yorulma atlaklarnn olumasna yol aarlar. Statik yklemede dikiin d yzeyindeki hatalar, balantnn dayanmm pek etkilemezler. Yzeydeki bu hatal blgeler eitli yntemler ile ortadan kaldrlp, yeniden kaynak yaplarak onarlr, Kaynak Hatalarn Uluslararas Snflandrma Yntemi Uluslararas Kaynak EntTsnn (International Institute of Welding "IIW"), "Kaynan Muayene ve Kontrol" adl V numaral komisyonu tarafndan hazrlanan Doc. V-360-67/OE (ex.Doc.VF-10-67) kodlu dokmanda, kaynak hatalar aadaki biimde bir snflandrlmtr: 100.- Grup 1.- atlaklar (E) 101.- Boylamasna atlaklar (Ea) Kaynak eksenine paralel olan bu atlaklar u ksmlara ayrlr. 1011.- Kaynak metal indeki atlaklar. 1012.- Birleme blgesindeki atlaklar. 1013.- Isnn tesiri altnda kalan blgedeki atlaklar.

262

 1014.- Esas metaldeki atlaklar.

ekil 14.8.-Boylamasna atlaklar (ematik). 102.- Enlemesine atlaklar (Eb) Kaynak eksenine dik dorultuda oluan bu atlaklar, bulunduklar yere gre u biimde sralanrlar: 1021.- Kaynak metalindeki atlaklar. 1022.- Isnn tesiri altnda kalan blgedeki atlaklar. 1023.- Esas metaldeki atlaklar.

ekil 14.9.-Enlemesine atlaklar (ematik). 103.-Yldz atlak 1031.- Kaynak metalindeki atlaklar. 1032.- Isnn tesiri altnda kalan blgedeki atlaklar. 1033.- Esas metaldeki atlaklar.

263

ekil 14.10.-Yldz atlaklar (ematik) 104.-Krater atlaklar (Ec.) Krater atlaklar e ayrlr. 1041.- Boylamasna krater atlaklar. 1042.- Enlemesine krater atlaklar. 1043.- Yldz krater atlaklar.

ekil 14.11.-Krater atlaklar (ematik). 105.-Dank atlaklar 1051.- Kaynak metalindeki atlaklar. 1052.- Isnn tesiri altnda kalan blgedeki atlaklar. 1053.- Esas metaldeki atlaklar.

264

ekil 14.12.-Dank atlaklar (ematik). 106.-Kollu (Dall) atlaklar 1061.- Kaynak metalindeki atlaklar. 1062.- Isnn tesiri altnda kalan blgedeki atlaklar. 1063.- Esas metaldeki atlaklar.

ekil 14.13.-Dall atlaklar (ematik). 200.- Grup.2.- Boluklar. 201.- Gaz gzenekleri (A) 2011.- Yuvarlak gzenekler (Aa) 2012.- Gayri muntazam dalm yuvarlak gzenekler 2013.- Lokalize olmu gzenekler 2014.- Lineer olarak dalm gzenekler 2015.- Boylamasna gzenekler 2016.- Gzenek kanallar 2017.- Yzey gzenekleri.

ekil 14.14.-Yuvarlak gzenekler (ematik).

265

ekil 14.15.-Lneer olarak dalm gzenekler (ematik).

ekil 14.16.-Boylamasna gzenekler (ematik).

ekil 14.17.-Gzenek kanallar (ematik). 202.- Kendini ekmeden tr oluan boluklar. Bu tip boluklar, katlama srasnda kendini ekme sonunda ortaya kar. 2021.- Dendritleraras kendini ekme boluklar. 2022.- Mikro kendini ekme boluklar. 2023.- Dendritleraras mikro kendini ekme boluklar.

266

 2024.- Krater boluklar

ekil 14.18.-Krater boluklar (ematik). 300.- Grup 3: Kalntlar. 301.- Cruf kalntlar (Ba). Cruf kalntlar kaynak metalinde bulunur ve oluum biimine gre de e ayrlr. 3011.- Tek sral cruf kalntlar. 3012.- ok sral cruf kalntlar. 3013.- Dier tr cruf kalntlar.

ekil 14.19.-Curuf kalntlar (ematik). 302.- Dekapan ve kaynak tozu kalntlar (G) Bunlar da cruf kalntlar gibi e ayrlr: 3021.- Tek sral kalntlar. 3022.- ok sral kalntlar. 3023.- Dier tr kalntlar. 303.- Oksit kalntlar (S) Kaynak metalinin katlamas srasnda dikite kalan metal oksitleridir. 3031.- Yzey oksitleri: Mesel, alminyumun yzeyine oluan AI2O3 'in kaynak esnasnda trblans dolays ile paralar halinde dikiin ierisinde kalmas gibi. 304.- Ar Metal Kalntlar (M). Bunlar, kaynak dikiinde ar metallerin brakt kalntlardr. yle ki: 3041.- Tungsten kalntlar.

267

 3042.- Bakr kalntlar. 3043.- Dier metallerin kalntlar. 400.- Grup. 4: Yetersiz erime ve nfuziyet azl 401.- Yetersiz erime Yetersiz erime ya esas metal ile kaynak metali arasnda ya da kaynak metalinin pasolar arasnda oluur. yle ki: 4011.- Kaynak metali ile esas metalin yzeyi arasndaki erime yetersizlii. 4012.- Kaynak pasolar arasndaki erime yetersizlii. 4013.- Kk pasosu ile esas metal arasndaki yetersiz erime.

ekil 14.20.-Yetersiz erime (ematik). 402.- Nfuziyet azl (D) Bu hata, birletirilecek kesitin kaynak esnasnda tam olarak erimemesi sonucunda meydana gelir ve kaynak metalinde atlamalara neden olur.

ekil 14.21 .-Nfuziyet azl (ematik). 500.- Grup 5: ekil (d yzey) hatalar 5011.- Devaml yanma oluklar veya entikler 5012.-Kesikli yanma oluklar 5013.- Kkteki yanma oluklar

268

ekil 14.22.-Devaml yanma oluklar (ematik).

ekil 14.23,-Kesikli yanma oluklar (ematik).

ekil 14.24.-Kkteki yanma oluklar (ematik) 502.-Ar metal yma

ekil 14.25.-Normal ve an metal ylmas (ematik). 503.- Fazla dbkey ike dikii

269

ekil 14.26.-Fazla dbkey ike dikii (ematik). 504.- Fazla sarkk (fkrm veya sakall) diki

ekil 14.27.-Fazla sarkk (fkrm veya sakall) diki (ematik). 505.- Kaynak dikiinin d yzey durumunu belirten a Normal bir kaynakta bu a kk olup, kaynak metali ile esas metalin birletii noktada, kaynak metaline teet doru ile para yzeyi arasndaki adr.

ekil 14.28,-Kaynak dikiinin d yzey durumunu karakterize eden a (ematik). 506.- Birleme olmadan kaynak metalinin esas metal zerine tamas

ekil 14.29,-Kaynak metalinin birleme olmadan tamas hail (ematik). 507.- Eksen kaymas 508.- Asal arplma

270

ekil 14,30,-Eksen kaymas ve asal arplma (ematik). 509.- Kaynak dikiinin akmas

ekil 14.31 .-Kaynak dikiinin akmas (ematik). 510.- Yerel yanma veya tamalar

ekil 14.32.-Yerel yanma veya tamalar (ematik). 511.- Yetersiz doldurma

271

ekil 14.33.-Yetersiz doldurma (ematik).

512.- Simetrik olmayan ike dikii

ekil 14.34.-Slmetrlk olmayan Ike dikii (ematik).

513.- Gayri muntazam genilik 514.- Gayri muntazam yzey 515.-Kkn ibkeylii

ekil 14.35.-Kkn bkeylii (ematik). 516.- Sngerleme

Bir kaynak dikiinin kknde, erimi metalin katlamas esnasnda snger gibi delikli bir halin meydana gelmesi.

517.-Yerel yrtklar veya dzensizlikler

272

ekil 14.36.-Yzeydeki yerel yrtlmalar veya dzensizlikler.

600.- Grup.6: eitli hatalar (E) Bu hatalar daha nce belirtilen 1 ile 5 gruplarnn dnda kalan hatalar ieriine alr. 601.- Para zerinde arkn tututurulmas veya oluumu 602.- Yzeydeki sramalar 603.-Yzeydeki yerel yrtlmalar 604.- Yzeydeki ta yaralar 605.-Yzeydeki keski ve kalem yaralar 606.- Kalnln talama suretiyle drlmesi

KAYNAK HATALARININ SAPTANMASINDA UYGULANAN MUAYENE YNTEMLER Kaynak balantlar kendilerinden beklenen ilevleri yerine getirebilmeleri iin hata iermemeli ve nceden saptanm mekanik zelikleri salamaldrlar. Bu blmn banda da belirtilmi olduu gibi, hatalarn byke bir ksm balantnn iinde bulunduundan bunlarn varl ancak zel muayene yntemleri ile belirlenebilmektedir. Kaynak balantlarnn deerlendirilmesinde uygulanan muayene yntemleri esas olarak tahribatt ve tahribatsz muayene yntemleri olmak zere iki ana grupta toplanr. Birinci gruba giren yntemler genellikle deney paras ve ok seyrek olarak da i parasna uygulanr ve para tahrip olduundan da kullanlamaz duruma gelir. Kaynak balantsnn ve kaynak metalinin ekme, akma mukavemetleri, % uzamasnn belirlenmesinde bavurulan ekme deneyi bu yntemlerin en tipik rneidir. Ayrca, kaynak blgesinin (ITAB ve kaynak metali) tokluunun saptanmasnda uygulanan entik-vurma deneyi, sertliinin belirlenmesinde uygulanan eitli sertlik deneyleri, kaynak blgesinin atlamadan ekil deitirme zeliinin saptanmas iin uygulanan eme ve katlama deneyi de bu gruba giren muayenelerdir. Bu muayenelerin karakteristik zelii deney sonucu bir deer saysnn elde edilmesidir. Bu deer saylar, zellikle tasarmcya kaynakl yaplarn projelendirilmesinde vazgeilmez bir klavuzdur. Bu gruba giren fakat deney sonucunda zgl deer saylar vermeyen genellikle atlyelerde ilem ncesi yaplan ok sayda teknolojik muayeneler de vardr. Bunlar arasnda bir para zerine ekilmi dikiin keski ile kaldrlmas, dikiin krlarak krk yzeyin muayenesi bu tr deneyler grubuna girmektedir.

273

Tahribatsz muayeneler, muayene edilen para zerinde hibir tahribat veya iz brakmazlar; bu bakmdan bu yntemler genellikle bitmi paralara uygulanr ve deney sonucu olarak da parann hata ierip iermedii belirlenir. Bu deneyler sonucunda zgl deer saylar edilmez. Kaynak balantlarnn kontrolnde en ok bavurulan muayene yntemleri tahribatsz muayenelerdir. Bugn uygulamada sk karlalan bu yntemler u ekilde sralanabilir: Gz ile muayene, Sv emdirme (penetran sv) yntemi ile muayene,

274

ekil 14.37.- Kaynakl balantlar iin eitli ekme deney paralar

(a) Kaynak balantl sac levhadan alnm deney paras (b) Kaynak yass metalinden karlm silindirik ekme deney paras (c) Ha biimli ekme deney paras

Manyetik parack yntemi ile muayene, Radyografi (x ve - nlar) ile muayene, Ultrasonik titreimler yardm ile muayene.

ekil 14.38.- Kaynakl paralara uygulanan eme deneyleri

(a) Uzunlamasna eme, (b) Yan eme, (c) Dz eme, (d) Kk eme.

275

ekil 14.39.- entik-vurma deneyi ve deney paras.

ekil 14.40.- Kaynak diki mukavemetinin saptanmas iin atlyede yaplan deneyler
(a) ke krma deneyi (b) Kama deneyi

Gz ile muayene plak gz ve bir byte yardm ile kaynak balantlar zerinde birok hata kolaylkla grlebilir. Hatta bu konuda tecrbeli bir kii kaynak hz, akm iddeti, ark boyu ve elektrod apnn uygun seilip seilmediini dahi byle bir muayene sonucunda syleyebilir. Gzle muayene sonucunda aadaki hatalar kolaylkla belirlenebilir.

276

Yanma oluklar, Uygun olmayan kaynak dikii boyutlar, ke dikilerinin asimetrilii, Yzey atlaklar, Yzeye km gzenekler, Uygun olmayan diki trtllar, Kraterler, Yeniden balama noktalar, Kk pasolarda nufuziyet azl veya fazlal,

Doal olarak gz muayenesi ile sadece balantnn gzle grlebilen yzeylerindeki hatalar saptanabilir ve yntemin etkinlik derecesi de kiiden kiiye farkllklar gsterir. Sv Emdirme Yntemi ile Muayene Yzey atlaklarnn bir ksmnn gzle grlmesi ve yerlerinin belirlenmesi olas deildir. Buna karn bu grlme olana olmayan atlaklar dahi kapiler etki ile yzeylerini slatma zeliine sahip svlar emerler. Sv yzeyden temizlenerek uzaklatrldnda bile atlaklarn iinde artklar kalr. Bu artklarla reaksiyona girebilecek ikinci bir svnn veya tozun yzeye srlmesi sonucunda atlaklarn bulunduu yerlerde renkli izler oluturur. Baz tr penetran svlar ultraviyole altnda floresans etki yaparak atlan daha kolay belirlenmesine olanak salarlar. Sv emdirme yntemi her tr malzemede yzey atlaklarnn saptanmas iin uygulanabilir. Yzeylerin boya veya porz tufal tabakalaryla kapl malzemelere bu yntem uygulanmadan nce yzey ok iyi bir ekilde temizlenmelidir Manyetik parack testi Manyetik parack testi, manyetik (mknatslanabilir) malzemelerden yaplm paralarn yzeyinde veya yzeye yakn bir yerde bulunan atlak, boluk, katmer, damar veya metalsel olmayan yabanc madde topluluklarnn belirlenmesin de uygulanan bir tahribatsz muayene yntemidir. Bu yntem mknatslanm para iinde, manyetik ak izgilerinin hata nnde distorsiyona urama esasna dayanr.

277

ekil 14.41.- Penetran sv yntemi ile yzey atlaklarnn belirlenmesi

(a) Yzeye penetran svnn pskrtlmesi (b) Yzeyin temizlenmesi (c) Toz veya sv gelitiricinin yzeye pskrtlmesi

Muayene edilecek para nce zel bir dzenek yardm ile mknatslandrlr ve sonra yzeyine iin toz halinde manyetik malzeme pskrtlr veya iinde emulsifiye edilmi demir tozu bulunan ya ve para zerine aktlr; manyetik aknn kuvvet izgileri boyunca demir tozlar sralanr; eer malzemede bir hata varsa manyetik tozlar hatann bulunduu yerde kmelenir. Hata para yzeyine aksa manyetik tozlarn kmelenmesi iddetlidir; hata yzeye ak olmad zaman, yzeyin altndaki hatalarda kmelenme zayftr; hata daha derine indike kmelenme grlemez hale gelir.

Bu yntem zellikle yzey atlaklarnn varlklarnn ve yerlerinin belirlenmesinde ok iyi sonular verir. Yuvarlak kresel hatalar manyetik aky iddetli distorsiyona uratamadklarndan tozlarn grlebilecek biimde kmelenmesine neden olamazlar. Para tm veya blgesel olarak manyetikletirilebilir. atlan manyetik aknn izgilerine paralel

278

olmas halinde atla grmek mmkn deildir. Bu neden ile para hi deilse birbirlerine dik iki dorultuda muayene edilmelidir. Bu yntemde alternatif veya doru akm kullanlabildii gibi, srekli mknatslar da kullanlabilir, yalnz srekli mknats kullanlmas durumunda sadece yzey atlaklar belirlenebilir.

ekil 14.42.- Manyetik parack deneyinin uygulama biimleri

(a) Deney cihaz ile (b) Srekli mknatslar yardm ile.

Ultrasonik titreimler yardm ile muayene Kaynak dikilerinin ultrasonik yntem ile tahribatsz muayenesinde ses dalgalarn andran mekanik titreimler kullanlr. Titretirilen bir piezoelektrik kristal tarafndan muayene edilecek parann yzeyine ultrasonik enerji uygulanr. Ses dalgas halinde ok az bir kaypla denenen paray kateden bu titreim dalgas parann arka yzeyden yansma yolu ile titreimin uyguland yzden de bir piezoelektrik kristal yardm ile alglanabilir. Piezoelektrik kristaller kendilerine uygulanan akm frekansna uygun bir biimde bir titreim hareketi oluturduklar gibi kendilerine bir mekanik titreim uygulandnda bunu da titreimin frekansna uygun bir elektrik enerjisine dntrme zeliine sahiptirler. Gnmzde piezoelektrik kristal olarak yksek verimleri nedeni ile baryumtitanat veya kurun zirkonat titanatlar tercih edilmektedir.

279

Ultrasonik muayenede alglanan ve elektrie dntrlen titreimler bir katod nlar tpnn ekrannda dalgalar (pikler) halinde rahatlkla grlebilir. Malzemeye uygulanan ultrasonik titreimler malzemeden geerken herhangi bir atlak, boluk, katmer, gzenek, cruf kalnts gibi herhangi bir sreksizlikle karlatnda titreimin bir ksm bunlardan yansyarak alglayc proba gider ve bu ekilde ekran zerinde uygulanan ve yansyan titreimleri gsteren iki dalga (pik) arasnda nc bir dalgada grlr. Bu ekilde para iinde bir sreksizliin varl grlm olur. ki dalga (darbe-pik) arasnda grlen bu yansma dalgasnn analizi ile hatann yzeyden uzakl ve bykl belirlenebilir. Bu muayene ynteminin dier tahribatsz muayene yntemlerine nazaran stnlkleri unlardr: ok kaln kesitlerde dahi ses dalgalarnn iyi girici karakteristii nedeni ile i sreksizliklerin belirlenmesine olanak salar. Kk hatalarda olduka hassas bir ekilde belirlenebilir. hatann konumu, boyutu ve ekli belirlenebilir. Muayene, parann bir tarafndan yaplabilir. Portatif donanmlar ile byk paralar yerinde muayene edilebilir. alma esnasnda gerek personele ve dier donanmlara bir tehlike yaratmaz.

Bu avantajlarna karn bu yntemin de baz snrlamalar vardr. Muayene iin ok iyi yetimi, tecrbeli personele gereksinim vardr. Yzeyi ok przl, dzgn olmayan biimli kaynak balantlarnn muayenesinde zorluk vardr. rnein; i ke dikileri, Bu yntemde, yzey hatalar grlemeyebilir. paras ile prob arasna ultrasonik titreimleri iletebilmek iin ya gibi bir tabakaya gerek vardr. Aleti kalibre edebilmek ve hata bykln deerlendirebilmek iin referans standartlarna gerek vardr.

280

ekil 14.43.- Ultrasonik titreimler yardm ile hatalarn saptanmas

1- Malzeme iinde, 2- Kaynak dikiinde, 3- Hatann ekranda grn

Son yllarda sadece malzeme muayenesinde deil tptaki uygulamalar ile de gelime gsteren bu yntem lkemizde de kaynak dikilerinin muayenesinde en yaygn biimde uygulanan yntemlerden bir tanesidir.

281

Sekti 14.44.- Radyografik muayeneler yardm ile kaynak dikiindeki hatalarn saptanmas
(a) Rntgen (x- nlar) ile, (b) Radyoaktif element yardm ile (c) Dikilerdeki hatalarn film zerinde grnm

Radyografik Muayene Radyografi, x veya nlarn malzemenin iinin muayenesinde kullanan bir tahribatsz deney yntemidir. Radyografik muayene, hatalarn kalc olarak film zerinde grlmesi ve normal koullarda kolayca aklanabilmesi nedeni ile yava ve pahal bir yntem olmasna ramen zellikle gzenek, kalnt,

282

atlak ve boluklarn saptanmasnda ok yaygn bir biimde uygulanmaktadr. Bu yntemde kullanlan x - nlar, elektronik bir cihaz tarafndan; nlar ise, radyoaktif bir element tarafndan retilir. Bu nlar, malzemeden geerken malzemenin kalnlna ve younluuna bal olarak bir ksm absorsbe edilir. Malzeme tarafndan absorbe edilmeyen enerji, film zerine etkir, film zerinde grlen koyu renkler o blgeye ok fazla enerjinin gittiini gsterir. Malzeme iinde gzenek, atlak, boluk gibi sreksizlikler o noktada malzeme kalnlnn azalmasna neden olduklarndan film zerinde koyu ekiller halinde grlr. Buna karn malzeme iinde tungsten gibi ar metal kalntsnn bulunmas ise film zerinde beyaz olarak grlr. Bu yntem ok ufak yzeyli atlaklarn kolaylkla belirlenememesine ayrca ilem esnasnda uygulanan nlarn insan sal iin ok tehlikeli olmasna, muayenenin maliyetinin pahal ve sresinin uzun olmasna karn zellikle pipe-line ve basnl kaplardaki, akaryakt depolarndaki, gemilerdeki kaynak dikilerinin muayenesinde ok yaygn bir uygulama alanna sahiptir. Hatalarn biimlerinin film zerinde grlebilmesi ve filmlerin daha ilerideki muayeneler iin dokman olarak saklanabilmesi yntemin en nemli avantajlardr.

283

15 GVENL VE SALIK
lkemizde yaygn bir kullanm alanna sahip olan elektrik ark kayna, uygun bir dzen iinde uyguland zaman gayet gvenli, kaza olasl ok az olan bir kaynak yntemidir. yi dzenlenmi, iyi aydnlatlm ve iyi havalandrlm bir atlye, bakml ve hatasz kaynak makina ve donanm, iyi eitilmi personel gvenli almann balca unsurlardr. Dikkatsizlik, bozuk aletler kullanma ve uygun olmayan koullarda alma sonucunda olabilecek kazalar, zamanla oluabilecek organ bozukluklar ve hastalklar ile bunlardan korunma yollar aada ksaca belirtilmitir. Elektrik oku (Elektrik arpmas) Elektrik ark kaynanda, elektrik arpmas, zellikle zor koullar altnda kaynak yaplmas durumlarnda tehlikelidir. Bilindii gibi, kaynak yaparken ark gerilimi 20-30 V olup tehlikeli deildir. Makinalarn bota alma gerilimi 65-100 V arasnda olup; bu da normal koullarda tehlikesizdir denilebilir; ancak, kazan, kk tanklar, gemi blmeleri gibi dar ve scak yerlerde veya elik konstrksiyonlarda, yksek iskele zerinde, kaynak yaparken elektrik arpmas ok ciddi sonular dourabilir. Elektrik ark kaynanda, elektrik arpmasna engel olmak iin u nlemleri almak gerekir. Elektrik iletmeyen bir maddeden yaplm kaynak eldiveni kullanlmal ve kaynaa balarken bu eldivenlerin kuru olmasna dikkat edilmelidir. zoleli kaynak pensesi kullanlmaldr. Kaynak donanm iyi bir biimde topraklanmaldr. ki veya daha fazla kaynak makinasnn ayn para zerinde kullanld veya ayn i zerinde dier elektrikli aletlerin kullanlmas durumunda topraklama donanm ehliyetli bir elektriki tarafndan kontrol edilmelidir. Kaynak kablolarnn izolasyonlarnda herhangi bir sakat yer bulunmamaldr. Gemi kabinleri, kazan ve tanklarn i ksmlar gibi dar yerlerdeki kaynak ilerinde yalnz doru akm kullanlmal ve bota alma gerilimini snrlayan "bota alma alak gerilim cihazlar" kullanlmaldr. Dar yerlerde yaplan kaynak ilerinde kaynaknn vcudunun metalik ksmlara demesini nleyecek koruyucu giysi ve altlklar kullanlmaldr. Makina bota alrken, verilen molalarda veya cruf temizlerken elektrod pensesi koltuk altna sktrlmamal, elektrii iletmeyen bir levha zerine konulmaldr. Gzlerde Oluan Bozukluklar ve Gzlerin Korunmas Ak kaynak arknn toplam enerjisinin % 15'inin n halinde evreye yayld teden beri bilinmektedir. Bu enerjinin % 10'u ultraviyole, % 30'u parlak veya grnen nlar geri kalan ise enfraruj nlardr. Parlak veya grnen nlar gzleri kamatrarak geici grme bozukluklarna neden olurlar, bu olayn

284

srekli tekrar ise doal olarak gzn grme kabiliyetinin azalmasna neden olur. Ultraviyole ve enfraruj nlar insan gz tarafndan grlmediklerinden, bu nlar yalnz olarak etkilediklerinde insan refleks ile gz kapan kapatp koruma yoluna gitmez. Ultraviyole nlar gz tarafndan absorbe edildiinde, gzlerde bir yanma, sulanma, a kar ar bir duyarllk eklinde ortaya kan bir rahatszla neden olur; gzler 4 il 8 saat sonra kanlanr, gerekli tedavi uygulanrsa 24 saatte iyileme balar ve kalc bir kusurun olumas nlenmi olur; bu olayn da sk sk tekrar kalc grme bozukluklarnn ortaya kmasna neden olur. Gzleri grnen nlardan koruyan renkli maske camlarnn kaliteli trleri gzleri bu nlardan da korur. Enfraruj nlar dalga boylarna gre gzn n ve arka ksmlarnda tahribat yapar. Ksa dalga boylu enfraruj nlar gzde a tabakasnn yanmasna neden olur ve bu da sonuta krle kadar gider. Uzun dalga boylu enfraruj nlar ise gz merceinin saydamln yitirmesine ve sonuta da katarakt diye adlandrlan bir gz hastalnn gelimesine neden olur. Bu hastalk ameliyat ile tedavi edilebilirse de kiinin grme yeteneinin byk bir ksmn yitirmesine neden olur. Gzlerin korunmas iin kaynaa renkli koruyucu camlarla bakmak zorunludur. Kaliteli koruyucu camlar, gzleri grnen nlardan koruduu gibi hemen hemen btn ultraviyole nlar da emer. Ancak, bu camlar daha nce iyi kontrol edilmelidir. Kaynak, nne kan her cam kullanmamal ve bu camlar ciddi bir ekilde garanti eden kurululardan satn almaldr. DIN 4647'de elektrik ark kaynanda kullanlacak koruyucu maske camlan, akm iddetine bal olarak u ekilde nerilmektedir.

Kaynak iddeti (Amper) 40-80 80-175 175-300 300-500 Yanklar

akm cam

Maske koruma (DIN 10 11 12 13

derecesi

Kaynakta ortaya kan nlar gzler iin olduu gibi cilt iin de tehlikelidir. Enfraruj nlar ciltte yanma hissi yapar, ar biimde bu nlara maruz kalndnda ciltte ate yanna benzer yanklar oluur. Ultraviyole nlar ise ciltte gne yann andran olduka zdrap verici yzeysel yanklarn olumasna neden olur. Baz hallerde, kaynak atlyesinde direkt olarak kaynak yapmayan kiiler sval kollar ile alrlar, byle durumlarda hemen bunlarn kollar yanar; birden fazla kaynaknn birbirleri ile srt srta almas halinde kaynak el maskesi kullanrsa ensesinde yanklar ortaya kar. Ak ark ile kaynak yaplmas halinde kaynaklar muhakkak mifer giymelidirler; el maskesi sadece puntalama iin uygundur. Ultraviyole nlar tm organik maddelerde tahribata neden olur, zellikle normal elbiseler kaynak

285

yaplan yerlerde ksa bir sre sonunda sertleir ve paralanr, bu bakmdan kaynaklar deri elbise giymelidirler. Kaynak edilmi byk paralara da, scak halde iken dier personelin bunlara dokunmamas iin gerekli nlemler alnmaldr. Yangn Tehlikesi Arktan srayan kvlcmlar (kzgn metal zerrecikleri) ve kaynak ileminin scakl evrede yanc maddeler varsa yangna neden olabilirler. Kaynak yaplan yerlerde aada belirtilmi olan nlemler yardm) ile yangn tehlikesi minimum dzeye indirilmi olur; Kaynak yaplan yerin zemini beton gibi yanmayan trden yaplm olmaldr; ahap zeminler asbest levhalar gibi yanmayan trden bir malzeme ile kaplanmaldr. Saclar ve slak kum elektrik iletkenlikleri dolays ile zemin malzemesi olarak nerilemez. Kaynak ilemi hibir zaman yanc ve parlayc maddelere yakn yerlerde yaplmamaldr. Eer ok zel hallerde byle bir ilem gerekirse ancak ilgili kiilere haber verilerek, gerekli btn nlemler alndktan sonra kaynak ilemine balanmaldr. Kaynak kablolar ve elektrik balantlar maksimum akm iddetinde dahi ar derecede snmayacak bir kesitte seilmelidir. Eski, izolasyonlar anm veya zedelenmi kablolarn herhangi bir ksa devre veya yangna neden olmamalar iin kullanlmamaldrlar. nceden ierisinde alkol, benzin, aseton, katran ve ya gibi atele temas sonucunda tehlike yaratan svlarn bulunduu bo kablarn kaynanda ok dikkatli davranmak gereklidir. Bu kablarda daima patlayc gaz karm oluturabilecek kadar bir artk vardr. Bu gibi kablar dier btn kaynak yntemlerinde olduu gibi, gerekli temizleme ilemi yaplp, ileri su ile doldurulduktan sonra kaynak edilmelidirler. zellikle yerinde yaplm tamir ilerinde kaynak bitiminden 30 dakika sonraya kadar kaynak yaplan yer gzetim altnda tutulmaldr. Kaynak atlyelerinde ve dier yerlerde gereken miktarda yangn sndrme aleti bulundurulmaldr. Toz ve Duman Tehlikesi Kaynak yaparken oluan gaz, duman ve buharlardan solunum sisteminin korunmas Insan sal asndan en nemli hususlardan bir tanesidir. Kaynaklar gerek yzey hazrlama ve gerekse kaynak srasnda toz, duman ve buharlarn etkisinde kalrlar. Gnmzde retilmekte olan ark kayna elektrodlarnn yanmas ile oluan dumanlarn zehirleyici bir etkileri yoktur. Ancak, belirli bir konsantrasyonun zerinde insan sal asndan tehlikeli olabilirler. Dolays ile duman miktarnn 20 mg/m3' amamasna gereken zen gsterilmelidir. Kaynak yaplrken oluan tehlikeli toz ve dumanlarn solunan havada bulunmalarnn sala zararl olmayan azami miktarlar tablo 15.1'de gsterilmitir. Kaynak yaplan yerlerdeki havann sala zararl olup olmadn gsteren ok sayda gaz analiz cihazlar gelitirilmitir. Bunlarla, zararl konsantrasyonlarn saptanmas olana vardr

286

Kaynak yaplan kapal yerlerdeki personeli korumak iin, uygun bir havalandrma sistemi emniyet asndan zorunludur. Genel havalandrma yntemleri byk ve yksek atlyeler iin uygun bir zm olup, burada, ayrca havalandrma doal olarak salanabilmektedir. Genel havalandrmann yetersiz olduu hallerde yerel havalandrma kullanlr. Burada zel fanlarla, oluan duman ve buharlar kaynak yaplan yerlere

287

yerletirilmi davlumbazlardan emilerek uzaklatrlr. Gnmzde, bu davlumbazlarn portatif olanlar da yaplmtr. Ayrca gelitirilmi filtreler yardm ile emilen hava iindeki zararl maddeler ayrlabildiinden, d atmosferlerle balant gerektirmeyen trleri de vardr. Havalandrmada deneyim isteyen konulardan bir tanesi de kazan ileri vs. gibi dar ve kapal yerlerde yaplan kaynak ileridir. Zira buralarda az bir miktar duman dahi atmosferin nefes alnamaz hale gelmesine neden olmaktadr; bu neden ile zel emici dzenden baka, emi annda ieriye taze hava gnderecek bir dzene de gereksinim duyulur. Yukarda belirtilmi olduu gibi elektrik ark kaynanda karlalabilecek olan tehlikeler alnacak bir takm nlemler ile kolaylkla nlenebilir trdendir, Gerek kaynaknn can gvenlii, gerek iin emniyeti bakmndan yukarda belirtilmi olan hususlara dikkat edildii ve gereken nlemler alnd takdirde elektrik ark kayna en gvenli ilerden biri olarak karmza kmaktadr.

288

16 RTL ELEKTROD LE ARK KAYNAININ ENDSTRYEL UYGULAMA ALANLARI

rtl elektrod ile ark kayna donanmnn ucuzluu, basitlii ve endstride kutlanlan metalsel malzemelerin byk bir blmne kolaylkla uygulanabilirlii nedeni ile gnmzde en yaygn biimde kullanlan kaynak yntemlerinden birisidir. retimin yan sra tamir ve bakm ilerinde krlm paralarn birletirilmesi, anm paralarn eitli zelikteki kaynak metalleri ile doldurulmas ilemlerinde de ok yaygn bir uygulama alanna sahiptir. Dier otomatik veya yar otomatik yntemler ile kaynatlacak paralarn puntalanmasnda bu yntem tercih edilir. Bu yntemin nemli zeliklerinden bir tanesi de kaynak yaplacak yere, akm retecini tamaya gerek yoktur, uygun aptaki kablolar yardm ile kaynak akm iletilebilmektedir; bunun yan sra uygun elektrod ile her pozisyonda kaynak yapabilme olana zellikte antiyelerde, montaj ilerinde ve gemi yapm endstrisinde byk kolaylk salamaktadr; yerinde ina edilen sv depolama tanklar, kpr, at, gkdelen gibi elik konstrksiyonlarn montajnda, gemilerde zellikle uygun olmayan pozisyonlardaki kaynaklarda, boru hatlarnn denmesinde, basnl kaplara atamanlarn kaynatlmasnda, zellikle ar tehizat endstrisinde, dier yntemler ile ulalamayan yerlerde rtl elektrod ile ark kayna rakipsizdir. Son yllarda gelitirilmi zel anmaya dayankl dolgu alamlar ile anan paralarn doldurulmasnda rtl elektrodlar ok geni bir kullanm alanna sahip olmulardr.

289

ekil 16.1 .-rtl elektrodlar ile bir akaryakt tanknn antiyede evre kayna.

ekil16.2.- rtl elektrodlar ile bir buhar santralinin boru donatmnn kayna.

290

ekil 16.3.- rtl elektrodlar ile bir elik konstrksiyon iskeleti gkdelen inaatnda kolonlarn kayna.

ekil 16.4.- rtl elektrodlar ile bir stadyum tribnnn tayc iskeletinin kayna.

291

ekil 16.5.- rtl elektrodlar ile yksek basnl bir boruya flann kaynatlmas.

Sekti 1 e.6.- Bir loder kepesinin anan ksmlarnn rtl elektrodlar ile doldurularak tamiri. Ayrca elik dkmhanelerinde hatal paralarn uygun bileimde rtl elektrodlar ile doldurularak onarlmas; bir dkme demirden krlm paralarn n-tavlama yapmadan nikel esasl elektrodlar ile birletirilmesi bu kaynak ynteminin rakipsiz olduu kullanm alanlarndandr.

292

KAYNAKA
[1] ANIK, S., "Gemiten Uzay ana Kadar Kaynak Teknolojisi, Gnmz Endstrisindeki Yeri", 3. Denizli Malzeme Sempozyumu, 2930-31 Mart 1989, Denizli, s. 386-399. [2] ANIK, S., "Kaynak Teknolojisi ve Gnmz Endstrisindeki Yeri", 2. Ulusal Kaynak Sempozyumu Bildiri Kitab, 13-14-15 Kasm 1989, stanbul Teknik niversitesi Makina Fakltesi, stanbul, s. 1-15. [3] TLBENTI, K., KALU, E., "lkemizde Kaynak Mhendislii Eitiminin nemi", 3. Denizli Malzeme Sempozyumu, 29-30-31 Mart 1989, Denizli, s. 335-338. [4] TLBENT, K., "zl Tel Elektrod ile Kaynak", Gedik Holding Kaynak Dnyas, Haziran 1989, 1989/2, stanbul, s. 5-9. [5] ANIK, S., "Kaynak Teknii-Oksi-Asetilen ve Elektrik Ark Kayna - Cilt 1", T Yayn, Say: 960, stanbul 1973. [6] ANIK, S., "Kaynak Teknii - Tozalt ve Koruyucu Gaz Kaynak Usulleri - Cilt 2", T Yayn, Say: 883, stanbul 1972. [7] ANIK, S., "Kaynak Teknolojisi El Kitab", Ergr Matbaas, stanbul 1983. [8] ANIK, S., GEDIK, H., "Elektrik Ark Kaynaks", Marfels'den eviri, Bhler A.. Yayn, stanbul 1971. [9] ANIK, S., TLBENTI, K., ZGKTUG, T., "Soru ve Cevaplarla Kaynak Teknolojisi", Eitim Yaynlar, stanbul 1976. [10] ANIK, S., TLBENTI, K., "Elektrik Ark Kayna", Bhler A.. Yayn, stanbul 1982. [11] ANIK, S., TLBENTI, K., KALU, E., "Ark Kaynaksnn El Kitab", Bhler A.. Yayn, stanbul 1987. [12] ANIK, S, TLBENTI, K., "Elektrik Ark Kayna, Gedik Holding Yayn, stanbul 1989. [13] KALU, E., "Plazma Ark ile Kesme ve Kaynak leri", Endstride Bizim Dnyamz, stanbul 1986, s. 5-9. [14] KALU, E., "Elektron In Kayna", Gedik Holding Kaynak Dnyas, Ocak 1988, 1988/1, stanbul, s. 26-29. [15] KALU, E., "Laser In ile Kaynak ve leme Yntemleri", Gedik Holding Kaynak Dnyas, Haziran 1988, 1988/2, stanbul, s. 2529. [16] N.N., "Hobart Welding Glde", Hobart School of Welding Technology", USA 1980. [17] N.N., "Technical Guide for Shielded Metal Arc Welding", Hobart Brothers Company, USA 1978. [18] KENYON, W., "Welding and Fabrication Technology", Pitman Books Ltd., UK 1982. [19] URAL, B., URAL, A., "Genel Elektrik Bilgisi", T M.M.F. Yayn No: 98, zarkada Matbaas, stanbul 1973.

293

[20] OUZ, B., "Ark Kayna", stanbul 1986. [21] GLTEKIN, N., "Kaynak Teknii", Y Yayn, Say: 184, stanbul 1983. [22] SACKS, R.J., "Welding: Principles and Practices", Chas. A. Bennett Co., Inc., USA 1976. [23] N.N., "Welding Handbook - Volume 2 - Weld. Processes/Arc and Gas Welding and Cutting, Brazing and Soldering", Seventh Edition, AWS, USA 1978. [24] N.N., "Metals Handbook - Volume 6 - Welding, Brazing and Soldering", Ninth Edition, ASM, USA 1983. [25] N.N., "Welding Handbook - Volume 5 - Engineering, Costs, Quality and Safety", Seventh Edition, AWS, USA 1984. [26] DUCROS, L., "Le Soudage Manuel L'arc Electrique", France - Paris 1971. [27] M EN D EL, L., "Manuel Pratique de Soudage a L'arc", Paris 1970. [28] TLBENTI, K., "Elektrik Ark Kaynanda Crufun Etd ve Crufun Kalkmasna Tesir Eden eitli Faktrlerin ncelenmesi", Doktora Tezi, T, stanbul 1971. [29] BAGGERUD, A., "Kaynak Metalrjisi", ev. S. Ank, K.Tlbenti, T Makina Fakltesi, No: 970, stanbul 1966. [30] TLBENTI, K., "Bazik Karakterli rtl Elektrodlar", Bnler Kaynak Dnyas, stanbul 1982. [31] TLBENTI, K., "Kaynak Teknikleri", SEGEM Seminer Notlan, 31 Mays - 6 Haziran 1982, Kayseri. [32] YILDIZ, R., "Projelerde Kaynak Dikilerinin Belirtilmesinde Kullanlan Sembollerin nemi", 3. Denizli Malzeme Sempozyumu, 2930-31 Mart 1989, Denizli, s. 356-365. [33] RUGE, J., "Handbuch der Schweisstechnik", Band 1-2, Springer-Verlag, Berlin 1980. [34] BARGEL, H.-J.t SCHULZE, G., "Malzeme Bilgisi" ev. . Gle, A. Aran, Tubitak MBEAE, stanbul 1987. [35] KEEL, G.G., "Lehrbuch der Schweisstechnik Lichtbogen Scrmeissverfahren", Birkhauser Verlag 1966. [36] BAKKER, F.J., HOVEST - REIJDT, A.J.W., "Lichtbogenschwei$stechnik, Philips Technische Bibliothek, 1966. [37] KARLIC, H.t "Leitfaden fr Lichtbogen - Schvveisser", Braunschvveig 1964. [38] KOCH, H., "Handbuch der Schvveisstechnotogie Lichtbogen ,Schweissen", DVS, Dsseldorf 1961. 39] N.N., "Fgeteshnik - Schwe!sstechnik", DVS, Dsseldorf 1987. [40] NEUMANN, H., "Schweissen mit Stabelektroden", LexihaVerlag Grafenau - Dffingen 1973. [41] HASE, C,, REITZE, W., "Fachkunde de Lichtbogenschu/etssen", Vertag W. Girardet, Essen 1964. [42] N.N., The Procedure Handbook of Arc WeldIng", Twefft Edition, The Lincoln Electric Co., USA

294

1973. [43] CARY, H.B., "Modem Welding Technology", Prentice Hail, Inc. USA 1979. [44] N.N., "Welding Handbook - Volume 4 - Metals and Their Weldabitity", Seventh Edition, AWS, USA 1982. [45] EASTERLING, K., "Introduction to the Physical Metalturgy of Welding", Butterworth$, UK 1983. [46] SMITH, D., "Welding Skllls and Technology", Mc Graw Hill, Singapur 1986. [47] N.N., "Elektrik Ark Kayna", ABB, ev. Hseyin Ko, MEB Mesleki ve Teknik Eitim nsangc Eitimi Genel Mdrl Yayn, Ankara. [48] N.N., "Elektrik Ark Kayna Kursu Yapraklan l, II, III.", ARDEGE, Ankara 1970. [49] EMINKAHYAGIL, O., "Konstrksiyon El Kitab", Ankara Yk. Tek. r, Okulu Basmevi, Ankara 1981.

[50] ALTAN, E., "Kaynak Dikilerinin Sembolik Gsteriliinde Kaynak Sembolleri ve Dier Yardmc Elemanlar ve Kullanlmalar", YO Kaynak Teknii Yaz Okulu, 10-14 Haziran 1985, stanbul, s. 118-125. [51] BRUMBAUGH, J.E., Welders Glde", Audel, Ninth Printing, USA 1980. [52] TLBENTI, K., "Malzemelerin Kaynak Kabiliyeti", Gedik Holding Kaynak Dnyas, Kasm 1989, 1989/3, stanbul, s. 7-10. [53] ANIK, S., "Kaynak Teknii - eliklerin Kaynak Kabiliyeti Cilt 3", T Yayn, Say: 1030, stanbul 1975. 154] TLBENTI, K., "Karbonlu ve Az Alaml eliklerin Kayna", Bnler Yayn, stanbul 1987. [55] TLBENTI, K., "Alminyum ve Alamlarnn Kayna", Y Yazokulu, stanbul 1987. [56] TLBENTI, K., "Ostenitik Sert Manganl eliklerin Kayna", Gedik Holding Kaynak Dnyas, Ocak 1990, 1990/1, stanbul, s. 9-11. [57] KALU, E., "Martenzitik Paslanmaz eliklerin Kayna", Gedik Holding Kaynak Dnyas, 1989/2, stanbul, s. 16-19. [58] KALU, E., "Ferritik Kromlu Paslanmaz eliklerin Kayna", Gedik Holding Kaynak Dnyas, 1989/3, stanbul, s. 11-14. [59] KALU, E., "Ostenitik Krom-Nikelli Paslanmaz eliklerin Kayna", Gedik Holding Kaynak Dnyas, 1990/2, stanbul, s. 1521. [60] TLBENTI, K., "TS 563/Eyll 1989'a gre rtl Elektrodlarn aretlenmesi", Gedik Holding Kaynak Dnyas, 1990/2, stanbul, s. 1012. [61] KARADENIZ. S., "Kaynak Makinalar", SEGEM Yayn, No: 108, Ankara 1985. [62] ADSAN, K., "Kaynak Teknolojisi", Yk. Tek. r. Okulu, Yayn No. 33, Ankara 1981. [63] RYBAKOV, V., "Arc and Gas Welding", Mir Publishers, USSR-Moskow 1986. [64] KHANAPETOV, M., Welding and Cutting of Metals", Mir Publishers, USSR-Moskow 1979.

295

[65] NIKOLAEV, G., OLHANSKY, N., "Advanced Welding Processes", Mir Publishers, USSRMoskow 1977.

296