ELEKTRK TESSLERNDE TOPRAKLAMALAR

21.08.2001 TARHL YEN YNETMELN GETRDKLER

Not : Bu alma Elk.Y.Mh. Taner RZ tarafndan Elektrik Mhendisleri Odas eitimlerinde kullanlmak zere hazrlanmtr. EMO dndaki firma, kurum ve kurulular tarafndan kullanlmas ya da metinlerin deitirilmesi halinde hazrlayandan olur alnmas etik kurallar asndan gereklidir. 1337. Sokak No:16/8 ankaya-ZMR Tel/Faks: 0 (232) 489 34 35, E-posta: izmir@emo.org.tr

NDEKLER 1.GR 2.BRNC BLM Ama, Kapsam, Uygulama ve Tanmlar 3.KNC BLM Yksek Gerilim Tesislerinde Topraklama 4.NC BLM Alak Gerilim Tesislerinde Topraklama 5.DRDNC BLM Yksek ve Alak Gerilim Sistemlerinde Topraklama Tesislerinin Birletirilmesi
2

6.BENC BLM letiim Sistemleri ve Bilgi lem Tesisleri iin Topraklama Kurallar 7.ALTINCI BLM Yrrlkten Kaldrlan Hkmler 8.EKLER

9.SONU

YKSEK GERLMDE DAITIM EBEKELER

L1

UF
F

L2 L3

UT K

L1, L2, L3: Faz iletkenleri. Z: Yldz noktas topraklama empedans. K: L3 fazndaki toprak hatas. UFF: Arza ncesi fazlar aras etkin gerilim. UT: L3 faznda K gibi bir toprak hatas olutuunda salam faz iletkenlerinin topraa kar gerilimi.
5

Tanm: fazl bir alternatif akm ebekesinde, bir toprak hatasndan sonra, UT / UFF orannn alabilecei deere topraklama katsays denir ve e harfi ile gsterilir.

Yldz noktas ntrnn topraklama ekline gre 5 deiik tr YG datm ebekesi vardr. 1) Yldz noktas yaltlm ebeke; Z =

L1 L2 L3

CE

CE

CE

ICE=IF

2) Toprak temas kompanze edilmi ebeke; X<<R olmak zere Z = R+jX

L1 L2 L3

XD

ID

ICE

3) Yldz noktas direkt olarak topraklanm ebeke; Z = 0

L1 I''k3 N L2 L3

I''k1

4) Yldz noktas diren zerinden topraklanm ebeke; Z=R

L1 L2 L3

I''k1

5) Toprak temas kompanze edilmi ve geici olarak yldz noktas diren zerinden topraklanm ebeke (2 ve 4n karmas); 10

Yldz noktas yaltlm ebekelerde 0,8 < e 1 Yldz noktas topraklanm ebekelerde e 0,8 dir. Yldz noktas diren zerinden topraklanm ebekeler yaltlm ebeke saylr.

11

Tanm: Yldz noktas yaltlm ya da bobin zerinden topraklanm ebekelerdeki toprak hatasna toprak temas denir. Bu durumda e = 1 olur.

Toprak temas olutuunda hata yerinde salam fazlarn topraa kar gerilimleri; hatadan nce hata yerindeki fazlar aras gerilim deerine ykselir.

12

rnek: Toprak temas durumunda gerilim art yzde ka olur?

Hatadan nce salam fazlarn topraa kar gerilimi Un/3 iken; hatadan sonra fazlar aras gerilim deerine yani Une ykselir.

Un Un / 3 = 3 1 = 0,73 = %73 Un / 3
Yani art, faz gerilimi cinsinden %73 kadardr. Bu durum ebekede birka saat srebilir.
13

Tanm:

Yldz

noktas

direkt

ya

da

diren

zerinden

topraklanm ebekelerdeki toprak hatasna toprak ksa devresi denir. Yldz noktas direkt topraklanm ebekelerdeki toprak ksa devre akm, diren zerinden topraklanm ebekelerdeki toprak ksa devre akmna gre daha byktr.

14

Ulusal a ebekemizde 25 MVAnn zerindeki 154 / 34,5 kV trafolarn yldz noktalar; -Havai hat kl merkezlerde 60 -Kablo kl merkezlerde 20 ,

direnle topraklanmtr.

Bu durumda havai hatla beslenen 34,5 kV YG ebekelerde faz toprak ksa devre akm

I k1 =

34500 / 3 300 A ile 60

Kablo kl 34,5 kV ebekelerdeki faz toprak ksa devre akm ise

34500 / 3 I k1 = 1000 A ile snrldr. 20

15

rnek: 20 kV bir YG ebekesinde toprak temas akmnn hesaplanmas istenmektedir. Bu amala bu ebekeyi besleyen 110 / 20 kV trafo merkezinde 25 MVA yldz noktas izole bir trafo vardr. Bu merkezden 20 km bir kablo hatt ile uzunluklar 45 km, 55 km ve 60 km olan 3 adet havai hat kmaktadr. Bu ebekede bir fazl toprak temas olutuunda toprak akmn hesaplaynz. 20 kV kablonun birim kapasitesi 0,3 F/km ve 20 kV havai hattn birim kapasitesi 5 nF/kmdir.

16

 = 2f = 250 = 314
ICE = 3 (cl).(Un / 3 )
ICE = 3.314. 0,3.10 6.20 + 5.10 9.(44 + 55 + 60) . 20.103 / 3
ICE = 3.314.(6.10 6 + 0,8.10 6 ) 20.103 / 3

[(

ICE = 3.314.(6,8.106 ) 20.103 / 3

](

ICE = 74 A

17

rnek: Bir nceki ebekede, toprak temas kompanze edilmek isteniyor. Tam kompanzasyon durumunda yldz noktas ile toprak arasna balanacak bobinin deerleri ne olur?
Un / 3 20 .103 / 3 = = 156 ICE 74

Bobin reaktans

X=

Bobinin gc

Q=

Un 20 .103 ICE = 74 = 0,855 MVAr 3 3

18

rnek: Toprak temas artk akm Iresin hesab: U: Faz toprak gerilimi ICE: Kapasitif toprak akm IDx: Bobin akmnn aktif bileeni IDy: Bobin akmnn reaktif bileeni R: Bobin direnci X: Bobin reaktans R<<X IDy

ICE

ID
x

& = U = U R jX = R jX U ID R + jX R + jX R jX R2 + X2

ID

& = R.U j XU ID R 2 + X2 R 2 + X2

IDx =

R.U R 2 + X2

IDy =

X.U R 2 + X2
19

Kompanzasyondan sonras iin

& = Ires

X + j 3C U 2 2 2 2 R +X R +X RU

Irese toprak temas artk akm denir.

3C >

X R +X
2 2

ise artk akm kapasitif,

3C <

X R2 + X2

ise artk akm endktiftir.

20

R<<X olduundan

1 = = X R 2 + X2 R2 R2 2 X (1 + ) X(1 + ) 2 2 X X
R R +X
2 2

=
2

R R (1 + X R
2 2

= )

1 R (1 + X R
2 2

) R(

1 X R
2 2

= )

R X
2

yaklaklklar kabul edilebilir.

21

Bu durumda Ires iin yaklak olarak

& = R U + j(3C 1 )U Ires X2 X

Tam kompanzasyon durumunda

ifadesi bulunur.

1 3C = X

olur.

Bylece

1 R 3C = 0 olacandan Ires U yazlabilir. 2 X X

sonucuna ulalr.

& R U = RI Ires CE X.X X

22

Buradan grlyor ki, tam kompanzasyon durumunda artk akm kapasitif toprak akm ile R / X orannn arpmna eittir. Bobin direnci kldke ebekedeki artk akm da azalr. Artk akm iin tam deer belli deilse kapasitif akmn %8-%10u alnabilir.

23

rnek:
154 kV

50 MVA 34,5 kV 3 x PIGEON 10 km 3 x SWALLOW 1 km 3 x 95 mm2 XLPE 200 m

2000 MVA

60 34,5 kV

1000 kVA 0,4 kV

154 / 34,5 kV merkezde sekonder tarafta yldz noktas 60 direnle topraklanm olduundan I''k1=300 A ile snrlanmtr.
24

Yldz noktas dorudan doruya topraklanm ebekelerde toprak ksa devre akm dier YG ebekelerine gre ok daha byktr. Bu akm IEC 60909a gre hesaplanr.

Simetrili bileenler yntemi anmsanacak olursa, Z1 doru empedans, Z2 ters empedans ve Z0 sfr empedans olmak zere,

25

1 faz-toprak arzasnda, arzal fazdan geecek akm,

I k1 = 3cU Z1 + Z2 + Z0

2 faz-toprak arzasnda topraktan geen akm 3cU I = Z2 kEE Z1Z 2 + Z0( Z1 + Z 2 ) 2 faz arzasnda
I 2 = k 3 .cU Z1 + Z 2

3 faz simetrik akm ise

cU I 3 = k Z1
bantlar ile hesaplanr.
26

Z1 Z2

alnrsa verilen bantlar daha pratik hale gelir ve

tm akmlar simetrik 3 fazl akmlar cinsinden yazlabilir.

3 I 2 = I 3 k k 2
I kEE = 3 Z0 1+ 2 Z1 I 3 k

I 1 = k

3 I 3 Z0 k 2+ Z1
27

rnek:
630 kVA 20 kV 0,4 kV

500 MVA

Uk=%6 PCu=6,5 kW

0,4 kV baradaki 3 faz ve faz-toprak ksa devresini hesaplaynz. Transformatrn sfr empedans yaklak olarak doru empedansa eit alnacaktr.
28

1) n ebeke empedans:
cUn2 11( 400)2 , ZQ = = = 0,352 m 6 Sk ''Q 500.10

R Q = 0,1.ZQ

alnrsa

XQ = ZQ 2 RQ 2 = ZQ 2 0,01ZQ 2 = 0,995 ZQ

RQ = 0,1.0,352

= 0,0352

m m

XQ = 0,995 .0,352 m

= 0,35

29

2) Trafonun empedans Plaka deerleri

Uk = %6 = 0,06

PCu = 6500 W
%Uk = %6

P .100 6500.100 %Ur = Cu = = %103 , 3 STr 630.10

Ux = Uk 2 Ur 2 = 62 1,03 2 = %5,91
Un2 400 2 XTr = %Ux = 0,0591 = 15 m 3 STr 630.10
Un2 400 2 R Tr = %Ur = 0,0103 = 2,6 m 3 S Tr 630 .10

30

3) Empedans toplamlar R = RQ + Rtr = 0,0352 + 2,6 = 2,63 m X= XQ + Xtr = 0,35 + 2,6 = 2,63 m 4) Ksa devre yerindeki empedans

Zk = 2,63 2 + 15,35 2 = 15,657 m

5) Ksa devre akmlar Z0 / Z1 = 1 ise I''k1 = I''k3 olacaktr.

I 1 = k

c.Un 400 = = 14,8 3 Zk 3.15,57

kA

31

YKSEK GERLM EBEKELERNN DEERLENDRLMES

32

1) Yldz noktas izole ebeke: zole yldz noktas kullanmak en kolay ve en ekonomik yoldur. Hata akm kompanzasyonu ve topraklama gibi yatrm

gerektirmez. Toprak temas akm 1-100 A arasndadr. ICE < 35 A ise toprak arklar bastrlabilir. 35 A <ICE <100 A iken arklarn bastrlmas ok zordur. Kablolu sistemlerde iki ya da faz ksa devre olasl artar. ICE 20 A ile snrl kalmyorsa ok hzl alan toprak arza rleleri kullanlmak zorundadr.

33

2) Toprak temas kompanze edilmi ebeke: Bu sistemde yldz noktasna konan bobin ile ICE kompanze edilir. Geriye ok kk artk akm kalr. (%8-%10)ICE. Bu sistemde ark tehlikesi yoktur. Hata srasnda beslemeyi kesmeden devrenin almaya devam etmesi sz konusu yntemin en byk avantajdr

34

3) ve 4) Yldz noktas direkt ya da diren zerinden topraklanm ebekeler: Toprak ksa devre akm byktr. Topraklama dierlerine gre daha fazla nem kazanr. Trafo ve tesislerdeki dokunma gerilimleri deerlendirilmelidir.

Paralel giden kontrol ve iletiim hatlar ile etkileim olasl belirir. YG motor sarglarnn yanma tehlikesi sz konusudur. Rle koordinasyonu nem kazanr.

35

5) Toprak temas kompanze edilmi ve geici olarak yldz noktas diren zerinden topraklanm ebeke: 2 ve 4 nolu ebeke yntemlerinin karmasdr. Bir fazl toprak hatas olutuunda nce rezonans devresi sz konusu olur. Toprak hata akmlar kendi kendini bastramayan arklar oluturursa, alterin kapatlmasyla diren zerinden topraklanm yldz modeline geilir.

36

IEC 909a gre c gerilim katsays

Anma Gerilimi, Un

En byk ksa devre akmnn hesaplanmas iin cmax

En kk ksa devre akmnn hesaplanmas iin cmin

AG

230/400 V Dier AGler

1 1,05 1,1

0,95 1 1

1 kV < Un < 35 kV

35 kV < Un < 230 kV

1,1

37

Yksek gerilim sistemlerinin karlatrlmas

Diren zerinden topraklanm Azaltlm

Direkt topraklanm Yksek (Bazen fazl ksa devre akmndan bile fazla) Fazlar aras gerilimin 0,8 kat Ksa devreye dnr %80 gerilimli parafudrlarn kullanmna olanak verir. Basit Ciddi %100 rezerv kapasite gerektirebilir ok ciddi

Bobin ile topraklanm Yok edilir (Artk akm sz konusu)

Toprak arza akm Ar gerilimler, faz toprak arzasnda salam fazlarda (50 Hzde) Geici toprak arzalar

Fazlar aras gerilim kadar Kontrol edilebilir arza akmna dnr Normal

Fazlar aras gerilim kadar

Bastrlr

Parafudr kullanm letmesi Telefon enterferans Sistem iletme sreklilii iin ek ebeke Toprak arzas olan yer civarnda yaam tehlikesi

Normal ebeke geniledike bobin reaktans ayarlanmaldr hmal edilebilir lave ebekeye gereksinim yoktur En aza indirilmi

Basit Azaltlm %100 rezerv kapasite gerektirebilir Azaltlm

38

1000 9 V 8 7 6 5 4 3

UTp 2 Dokunma gerilimi

1 100 9 8 7 6 5 4 3

6 7 8 9 0,1

4 5 6 7 8 9 1

4 5 6 7 8 9 10

s Akm sresi t YG` de snrl akm sreleri iin izin verilen en yksek dokunma gerilimleri a) Hayvanlardaki zamana baml dokunma gerilimi b) Eski VDE 0141deki dokunma gerilimi c) Yeni kabul edilen eri

39

ALAK GERLMDE DAITIM EBEKELER

40

15 Hzden 100 Hze kadar a.a etkilerinin akm-zaman blgeleri

Balang akm AC-4-1: Ventrikler fibrilasyon olasal <%5 AC-4-2: Ventrikler fibrilasyon olasal %50

Ama akm

ms
10000

a
5000 2000 1000 500

C1 C2

C3

Akmn ak sresi

RCD 30 mA

AC-4-3:Ventrikler fibrilasyon olasal >%50

AC-1
200 100 50 20 10 0,1 0,2 0,5 1

AC-2

AC-3

AC-4

Tehlikeli fizyolojik etkiler, ar yanklar ve lm olaylar grlr

10

20

50 100 200

500 1000 2000

5000 10000

mA Vcut akm
Genellikle bir tepki yoktur Genellikle zararl bir fizyolojik etki yoktur Organik bir hasar olmaz. Geici kalp kaslmalar, kaslarda kramp, nefes almada zorluklar grlr

41

RT

RK1
L1 L2 L3 N

UF

RK2

M PE Utp 3 RK PE

RB RA

RSt

RA

Hata ve arzalar ile ilgili tanmlar (TT Sistem)

42

Tehlikeli vcut akmlar

lm olaylar grlr. 1A Ventrikler fibrilasyon olasl artar. Tehlikeli fizyolojik ar etkiler, yanklar ve nefes almada zorluklar grlr. Genellikle zararl bir fizyolojik etki yoktur. Kaslarda kramp grlr.
RCD 300 mA

80 mA
260 mAde yangn tehlikesi oluur

30 mA

RCD 30 mA

10 mA

RCD 10 mA

Genellikle bir tepki yoktur

0,5 mA

43

Akm kayna L1 L2 L3 N

Cihaz

C T T

P rotection E arth

N eutral

1. Harf

2. Harf

AG datm ebekelerinde kodlama

44

TN-Sistem
Pano L1 L2 L3 PE N

PEN

Potansiyel dengeleme iletkenleri

PDB RB RA

Temel topraklama

TN sistemde topraklama tesisatn ana esi deildir !!!!!

45

TN-Sistemde devrenin ayrlmas art:

U0 ZS Ia

ZS : Arza evrim empedans U0 : Faz ntr aras gerilim Ia : Kesicinin ama akm

46

TT-Sistem
RT RL1
L1 L2 L3 N PE N B/16 A In 40 A 30 mA

TT sistemde topraklama tesisatn ana esidir !!!!!

RP
E

RL2

RB

IF

RA

Temel topraklama

47

TT- Sistemde topraklama direnci

UL RA Ia

RA : Topraklama direnci UL : Dokunma gerilimi Ia : Koruyucu dzenin otomatik almasna sebep olan akm

48

IT-Sistem
L1 L3
PE

Potansiyel dengeleme iletkenleri

IDM RCD RCD A Id M CE

IDM: Yaltm izleme dzenei, RCD: Artk akm koruma dzenei

PDB

RT

1 ~ 1. hata 2. hata

49

IT sistemde iki hata sz konusudur.

1. hatada devre kapanmaz, yaltm izleme cihaz tarafndan haber verilir ve bu hata ksa zamanda elektrik ustas veya teknisyen tarafndan berteraf edilmelidir. 2. hata sigorta veya kesiciler tarafndan TN veya TT sistemi olumasyla derhal kesilir. Genellikle 1. hata 2. hatay dourur.

1. Hata

UT RA Id

2. Hata

UT RA Ia

RT : Topraklama direnci, UL : Dokunma gerilimi Id : Artk akm Ia : Koruyucu dzenin otomatik ama akm
50

rnek:

ekildeki TN-S sisteminde dokunma gerilimini ve insan vcudundan geen akm bulunuz.
51

Edeer devre:

RT U0

Rh 230 V

0,02

0,2

RPE 0 RB Ri RE

I1 0,2 A 1000

2 I2 100

U0 230 230 I1 = = = = 547,6A RT + Rh + RPE 0,02 + 0,2 + 0,2 0,42

52

OA aras Thevenin edeeri:

I1.R = 547,6.0,2 = 109,5 V PE

I1.RPE 109,5 109,5 I2 = = = = 99 mA Ri + RE + RB 1000 + 100 + 2 1102

Ui = I2 .Ri = 99.10 3.10 3 = 99 V

Yukardaki rnekte insan vcudundan geen akm 99 mA ve dokunma gerilimi 99 Vtur (Koruma iletkeni tesis edilmi).

53

rnek: Bir nceki rnekte cihaz ile PE arasndaki balantnn olmad durum incelenecektir (Koruma iletkeni tesis

edilmemi). Edeer ema:

RT U0 RB

Rh Ri RE

0,02

0,2 1000 2 100

54

 R = RT + Rh + Ri + RE + RB R = 0,02 + 0,2 + 1000 + 100 + 2 = 1102,22

U0 230 I= = 210 mA R 1102,22

Ui = 210.1000 = 210

55

rnek:
L1 L2 L3
KAR N PE

RB
1

PDB

2
B16A

3
gL/16A

TN sisteminde yukarda belirtilen 3 ayr koruma dzeni iin evrim empedanslarn hesaplaynz.
56

U 230 Zs 0 7666 1) 3 Ia 30.10

2) Z s

U0 230 2,88 Ia 80

(izelge 10 s.25)

U0 230 1,43 3) Z s Ia 160

(izelge 10 s.25)

57

rnek: TT sisteminde otomatik ama ile korunma

L1 L2 L3
B/16A

L1 L2 L3 N
gG/16A

N PE

PE

RB
RT = 0,01

RE

RB

RE

Rh = 0,1

RB = 2

RE = 1

R = 0,01+ 0,1 + 2 + 1 = 3,11

230 I= = 74 3,11
A UE = I.RE = 74.1 = 74V
58

50 50 gG/16A sigorta ile korunmu RE 0,7 IA 72

B/16A kesici ile korunmu
RE 50 50 0,625 IA 80

Sonu: Her iki tesis de ynetmelikte istenen koullara uymamaktadr. Mutlaka insan yaam eikli kaak akm rlesi kullanlmaldr.

59

rnek: TT sisteminde 3 ayr koruma dzeni iin toprak direncini hesaplaynz.

L1 L2 L3 N
30 mA KAR

RB
1

PDB

2
B16A

3
gL/16A

1) KAR iin toprak direnci R A

50
3

30.10 2) B/16A iin toprak direnci R A 50 0,625 80

70

1 67 k ,

3) gL/16A iin toprak direnci R A 50 0,714

60

TT SSTEM:
L1 L2 L3 N
KAR KAR KAR KAR KAR

61

Tesiste bir RCD (KAR) var iseR A Tesiste selektif RCD var ise R A

UT I n

UT 2.In

UT Tesiste ikiden fazla RCD var ise R A n. In

n: RCD iin ezamanlama katsays n = 0,5 n = 0,35 n = 0,25 RCD says < 4 RCD says 4-10 RCD says > 10

ok hassas RCDler dikkate alnmaz.

62

Soru: 1 nolu KAR 2 nolu KAR 3 nolu KAR 4 nolu KAR 5 nolu KAR 500 mA 300 mA 500 mA 300 mA 30 mA

Ortak topraklama direncini hesaplaynz.

RA UT 50 89,3 n. In 0,35.( 2.0,5 + 2.0,3)

Rortak .I max UT tahkiki yaplmas gerekir.

89,3.0,5 = 44,6 < 50 V olduundan uygundur.

63

Soru: Tek bamsz blml bir konutun ana panosunda 30 mA KAR kullanlmtr. Topraklama direnci ne olmaldr?

Soru: Bir apartmanda daire tablolarnda 30 mA KAR ve ana girite 300 mA KAR kullanlmtr. Topraklama direnci ne olmaldr?

64

IT SSTEM:
L1 L2 L3

1. hata

2. hata

UT: dokunma gerilimi, Id: artk akm

65

IT tesisat ilkeleri: 1. Birinci hatada devre kesilmez. 2. kinci hatada normlarda belirtilen srede devre

kesilmelidir. 3. Ntr datlm sistemde U = U0, ntr datlmam sistemde U = 3.U0 alnmaldr.

66

rnek:

RT=0,02

Rh=0,38
L1 N
B10A

RB=2

RA=?

emas verilen tesiste, toprak zdirenci = 200 RB = 2 kullanlmtr.

m ve iletme topraklamas

llmtr. Koruma dzeni olarak B10A minyatr kesici

a) Topraklama direncini, hata akmn ve dokunma gerilimini bulunuz. b) Bu direnci elde etmek iin ne kadar uzunlukta erit kullanlacan hesap ediniz (30x3,5 mm galvaniz erit kullanlacaktr).

67

a) R A

50 50 1 Ia 50

olmaldr.

RA = 1

olmas gerektiini kabul ederek,

R = RT + Rh + R A + RB = 0,02 + 0,38 + 1+ 2 = 3,4

230 Ih = = 67,6 3,4
A

UT = Ih .R A = 67,6.1 = 67,6

68

b) Bilindii gibi D apl ve L uzunluundaki silindirin, D<<L ve yars havada, yars toprakta olmas kouluyla yaylma direnci

2L R= ln L D
bantsyla verilir. Kesit drtgen ise daireye irca edilmesi gerekir.

= 2( s + b ) = .D
Her iki evreyi eitlersek, edeer ap

2( s + b ) D=
D=

eitlii ile bulunabilir. 30x3,5 mm kesitli

galvaniz eridin edeer ap

2(30 + 3,5) = 21 mm olur ( D = 0,021 m).

200 2L ln = 1 olmaldr (Tesis gvenlii iin). 3,14.L 0,021

63,7. ln(95,2.L ) = L L 707

m olmaldr. 69

 2L R= ln L D
yerine yaklak formln kullanlmas: R

R (1/L) R = k L
2L ln k L D L

MH: Mutlak hata =

2L ln k k k L D L = 1 L = 1 BH: Bal hata = 2L 2L 2L ln ln ln L D L D D

70

BH=0 olduu durumu gz nne alalm.

2L ln k = 1 k = D 2L ln D

D = 0,021

m iin (30x3,5 mm)

D = 6,67.10 3 m iin (35 mm2 Cu)

ln(95,24.L ) ln(300 .L ) k= k=

71

30x3,5 Galvaniz erit

4,00 3,00 2,00 1,00 0,00 0 100 200 300
4,00 3,00 2,00 1,00 0,00 0

35 mm2 Cu

100

200

300

L (m)

L (m)

Bu erilerden yaklak olarak unu karabiliriz. L<10 m iin ,

k2

2 R L

3 L>10 m iin , k 3 R L
72

Soru: Bir parkta 10 m uzunluunda 35 mm2 Cu toprak iletkeni kullanlacaktr.

a) Bu iletkenin yeryzne serilmesi b) h = 0,6 m derinlie gmlmesi durumunda yaylma direnlerini karlatrnz.

73

a)

2L Ry = ln L D

35 mm2 Cu iin D = 6,67.10 3 m

2.10 Ry = ln ln(3000 ) = 3 .10 6,67.10 .10

74

 L 10 b) Rh = ln = ln = ln(158) L Dh .10 6,67.10 3.0,6 .10

ln(158) Rh = .10 = 0,63 Ry ln(3000 ) .10

Sonu: 10 m uzunluundaki 35 mm2 Cu iletkenin 60 cm derinlie gmlmesi durumunda yaylma direnci

yeryzndeki yaylma direncine gre %37 orannda azalr.

75

Topraklayc eitleri Topraklayc olarak aadaki malzemeler kullanlabilir. 1) Temel topraklayc (Kullanlmas tavsiye edilir) 2) Gzl topraklayc 3) erit topraklayc 4) Halka topraklayc 5) Derin topraklayc 6) Yldz topraklayc 7) A topraklayc 8) Levha topraklayc (Kullanlmas kesinlikle tavsiye edilmez)

76

Topraklayclarda potansiyel dalm ve yaylma direnleri RA ( ) IE E ( m) Yzeysel topraklayc Derin topraklayc

60 70

U(V) UE
l (m)
Referans toprak
=0

0 5 10 15 20 3 0 40 50

0 5 10 15 20 3 0 40 50

60

70

Topraklaycnn uzunluu l(m)

77

Dier elektrot tipleri iin gei direnci hesaplar Gzl topraklayc

D = a .b
b m adet

a
n adet

L = a.n + b.m

E E RE = + 2D L
RE: Topraklama direnci D: Gzl topraklaycnn edeer daire alan ap E: zgl toprak direnci L: Topraklayc toplam iletken uzunluu
78

ubuk topraklayc (Derin topraklayc)

Yaklak hesap: RE = E / L

Baka elektrot varsa

>2L

Toprak
d

L d

79

UBUK TOPRAKLAMA ELEKTROTLARININ YAYILMA DRENCNN YAKLAIK HESABINDA DKKAT EDLECEK HUSUSLAR
Taner RZ
EMO zmir ubesi Blteni Say: 142 Mart 2002 s.21

80

21 Austos 2001 tarihli Elektrik Tesislerinde Topraklamalar Ynetmeliinin Ek-T blmnde, eitli topraklayc tiplerine ilikin hesaplama rnekleri yer almaktadr. Ynetmelik ubuk topraklaycnn yaylma direnci iin;

RE =

E 4L ln 2L d
E L

ana formln vermektedir. Szkonusu yaylma direncinin,

RE =

basitletirilmi forml ile bulunabilecei belirtilmektedir. Bu formllerde L topraklaycnn boyu, d topraklaycnn ap ve E toprak zdirencidir.

81

Proje reten ya da uygulamadaki mhendislerin; ynetmeliin izin verdii yaklak forml kullanrken dikkatli olmalar gerekmektedir. Bu yazda anlan ana forml yerine yaklak formln hangi koullarda kullanlabilecei aklanacaktr. X gibi bir bykln, yaklak bykl Xy olsun. (X- Xy) farkna mutlak hata, (X- Xy)/X ifadesine bal hata denir. Bal hata Grekedeki harfi ile gsterilir. Bu durumda ubuk topraklayc yaylma direnci iin, ana forml yerine, yaklak formln kullanlmas durumunda yaplacak bal hata,

4L E E ln 2L d L = E 4L ln 2L d
olur.
82

Bu ifade dzenlenirse;

2 = 1 4L ln d
eitlii elde edilir.

83

Bilindii gibi ubuk topraklayc apnn, yaylma direncine etkisi ihmal edilecek kadar azdr. Pratikteki ubuk elektrotlar 2 cm apnda imal edilmektedir. Bylece d=2 cm=0,02 m olursa, hata fonksiyonu sadece Lye bal kalr. d=0,02m iin;

2 2 = 1 = 1 4L ln 200L ln 0,02

84

Ana forml ile yaklak forml arasndaki hatann olmad durumu saptamak iin =0 denklemini zmek gerekir.

2 1 =0 ln 200L
Bu eitlik dzenlenirse L=e 2p/200 elde edilir. L= 2,68 m bulunur. Burada e bir doa sabiti olup yaklak 2.72 alnabilir. Bunun anlam udur: Elektrot uzunluu L= 2,68 metre ise, yaklak forml hatasz deer verir.

85

imdi de belirli bir elektrot uzunluk aralnda, hatann hangi snrlar iinde kalabileceini saptayalm. - %5 ile + %5 bal hata araln gz nne alalm.

2 1 = %5 = 0,05 ln 200L 2 1 = +%5 = +0,05 ln 200L

L2 m

L3 m

86

Yani 2 m<L<3,8 m iken, ana forml yerine yaklak forml kullanlmas durumunda, yaplacak hata %5in altnda kalmaktadr. Bal hata ifadesinin negatif olmas, yaklak hesapla bulunan deerin ana formlle bulunan deerden daha byk olduunu; pozitif olmas ise yaklak hesapla bulunan deerin ana formlle bulunan deerden daha kk olduunu gstermektedir.

87

2 m<L<3,8 m araln dnda L =50 cm=0,5 m gibi bir deer iin deeri hesaplanrsa

2 1 0,36 = %36 ln 200.0,5

L = 0.5 m iken ana forml yerine, yaklak formln kullanlmas durumunda, -%36 gibi yksek bir hata oran karmza kar. Bu durumda yaklak formln

kullanlmas uygun deildir.

88

imdi

de

pratikte

en

ok

kullanlan

ubuk

elektrotlarn inceleyelim:
RE (ana forml) RE (yaklak forml)

L (m) d (m)

Hata (%)

1,5

0,02

0,605 E 0,667 E

-10

0,02

0,339 E 0,333 E

+1,8
89

Sonu: 1- Pratikte sk kullanlan elektrotlarda ana forml yerine, yaklak formln kullanlmas uygun

olmaktadr. 2Elektrot boyu kldke (l<1 m) ya da

bydke (l>4 m) bal hata arttndan, bu tr elektrotlarn kullanlabilecei zel topraklama

tasarmlarnda dikkatli olunmaldr.

90

UBUK TOPRAKLAYICI EVRESNDE POTANSYEL DAILIMI Referans topraa gre elektrot gerilimi
180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 0 5 10 15 20 25

L = 2 m. D= 2.5 cm. E = 10 IE = 96 A.

.m
91

r =Elektrottan uzaklk

erit topraklayc

PDB

s b L L

2 (b + s ) d =
L ln E 2L 2H 1 + RE = ln 2L 2L d ln d
92

Levha topraklayc Gnmzde nemini yitirdiinden tavsiye edilmemektedir. Yldz topraklayc ve dierleri iin Ynetmelik Ek-T kullanlabilir. Hesaplarda Ynetmelik Ek-K de verilen diren erilerinden de yararlanlabilir.

93

Ek-K ve Ek-L ile ilgili sorular

94

Soru: Bir elektrik tesisatnn gerekletirilecei yerde = 100 m llmtr. Sistem topraklama direncinin 2

olmas isteniyor. eitli tekil topraklama elektrotlar iin gei direnlerini hesaplayarak, sz konusu yntemle istenen gei direncinin gerekletirilemeyeceini

gsteriniz.

95

3 3 3.100 L = = = 150 m. a) erit: R = L R 2

b) Dikey topraklayc:

R=

4L ln 2L D

D=0,02 m

R =
m

100 4L 50 ln ln 200L = 2L 0,02 L

ln 200L 2 = = 0,1256 L 80 L 50

Literatrde ve yeni ynetmelikte

100 L= = = 50 m (EMO zmir b. Blteni Mart 2002 says) R 2

Ynetmelikteki yaklak forml her zaman kullanlamaz. c) Levha: R T =

4L ln 2L D L

100 a= = = 11,1 m 4,5.a 4,5.R T 4,5.2

96

11,1x11,1 boyutunda kare levha gerekli.

Transformatr Merkezlerinde Genel Topraklama emas

Ana potansiyel dengeleme

Ring topraklayc

Derin topraklayc

Temel topraklayc

Bir transformatr merkezi topraklamas

97

Bina Bina YG Direi

Tesislere yakn YG Direi

Bina

Duvar Bina Cihaz

Bir endstri merkezinde a eklinde tesis edilmi topraklama ve potansiyel dengeleme sistemi
98

TOPRAKLAMALA R
L1 L2 L3 PEN

RA

RB

RA

Koruma topraklamas

letme topraklamas

Fonksiyon topraklamas

Koruma topraklamas 99

Topraklamada kullanlan nemli tanmlar

YG
4 4 4

AG 5 6

1. Koruma topraklamas 2. Potansiyel dengeleme baras 3. Topraklama iletkeni 4. Koruma iletkeni 5. A.G.hava hatt

2 3
1

Durumuna gre yalnz biri

6. Ntr (N) veya PEN 7. letme topraklamas

7 9 > 20 m 8
htiya halinde ilave elektrot

8. Potansiyel dzenleyici topraklayclar 9. Temel topraklama

10 10. Derin topraklayc

100

Soru (Ek-D ile ilgili) 5 m x 7 m boyutunda bina tipi 34,5 / 0,4 kV 400 kVA bir trafo postas iin YG taraf faz toprak ksa devre akm Ik1=1000 A olarak verilmitir. Toprak zgl direnci 200 llmtr. olmaldr? Bu tesiste topraklama direnci RE m ne

101

nce temel topraklamas uygulanrsa,

D=
RT =

4 .5 .7 = 6,7 m
2 2.200 = = 19 D .6,7

Bu deer yksek olduundan ring topraklama yaplmaldr.

102

D=

4 .7 .9 9 m
200

2D 200 2 9 Rr = ln = ln = 17.8 2 2 d D .9 0,021

19.17,8 RT // Rr = 19 // 17,8 = = 9,2 19 + 17,8

UE = 9,2.1000 = 9,2

kV

103

En fazla 10 adet L=1,5 m ubuk balanabilir.

200 R = = = 133 L 1,5

133 R = = 13,3 10

(tek ubuk)

10 adet ubuk dnldnden,

9,2.13,3 RT // Rr // R = 9,2 // 13,3 = = 5,44 9,2 + 13,3

UE = 5,44.1000 = 5440

104

t = 0,1 s iin UTp = 700V (ETTY s.14 ekil 6)

UE>4UTp UTp 4.700 = 2800 V 4 5440 V>2800 V

tF 5 s UE>4UTp izelge D.1 gerei UE UTp

ispat

Trafo giriinde 34,5 kV XLPE kablo kullanlacandan r=0,45 redksiyon faktr gz nne alnabilir.

RE =

2800 = 4,67 0,6.1000

olmaldr. elde edilmiti.

R T // Rr // R = 5,44

5,44.R = 4,67 5,44R = 25,4 + 4,67R 5,44 + R

0,77R = 25,4 R = 33

O halde 33 paralel bir diren daha tasarlamalyz (9 m erit ve 3 ubuk). 105

2.200 R = = 44,4 9

133 R = = 44,3 3

R // R = 22
5,44.22 5,44 // 22 = = 4,36 5,44 + 22

600 .4,36 = 2616 < 4UTp < 2800

Ek-Dde belirtilen ek nlemlerin alnmas kaydyla topraklama direnci 4,36 kabul edilebilir.
106

Soru:

%50 UE 0,2 m 20 m %1,7 UE

%1 UE

L=2 m 68,8 m

dkabul=20 m ise Uk/UE=?

2Lc c2 1 = 20 20c 2 20 = 2.2.c

20c2-4c-20=0 c2-0,2c-1=0 c = 1,105

107

 4L d

Uk / UE

Uk 4L =c ln = ln c UE d

Uk ln c ln1,105 0,09985 = = = = 0,0167 UE ln 4L ln 4.2 5,99 d 0,02

Uk = 0,0167 .UE = %1,67.UE

108

Soru: 30 m x 15 m boyutlarndaki gmlm a topraklama ebekesinden ka metre ileride Ukabul = 50 V olur? (UE = 188 V olarak hesaplanmtr) Uk=50 V UE=188 V 12 m 12 m 18 m 30 m
109

18 m

15 m

A = 30.15 = 450
dkabul = 450 1 1 = 11,97.1,466 = 17,6 sin .50 2.188

D/2 Uk = It arcsin D d
A 1 1 sin .Uk 2.UE
110

dkabul =

Ek-M

111

Yarm kre:

I UE = 2 r

Ukabul =

I 2(r + Dk )

I UE r + Dk Dk 2r = = = 1+ I Ukabul r r 2(r + Dk )

Dk UE U = 1 Dk = r E 1 U r Uk k

112

Derin topraklayc:
L + dk 2 + L2 Uk = It ln 2L dk

4L UE = I t ln 2L d

Uk UE

L + dk 2 + L2 ln L + dk 2 + L2 Uk 4L dk = . ln = ln 4L UE d dk ln d
Uk 4L UE

ln d

L + dk 2 + L2 = ln dk

L + dk 2 + L2 L + dk 2 + L2 ln c = ln c= dk dk

dkabul =

2Lc c2 1
113

Soru: D = 0,02 m L = 2 m bir topraklama kazndan ka metre ileride Uk / UE = 0.5 olur? (Uk = 0,5.UE)

c= d

Uk 4L UE

4 .2 = 0,02

0,5

= 20

2.2.20 dkabul = = 0,2 400 1

Uk = 0,01 UE

4 .2 c= 0,02

0,01

2.2.1,0617 = 68,8 = 1,0617 dkabul = 0,0617

114

EBEKE KARILAMALARI

115

a) ebeke tipi TT iken:

L1 L2 L3 N

RB Rk1

M1

M2 Rk2

116

Edeer devre RT RB U0 Rk2

Rk1

117

U0 I= R k 2 + R B // R k 1
Rk 2.U0 Ud1 = UB = U0 Rk 2 + RB // Rk1

Rk 2 RB // Rk1 Ud1 = UB = U0 (1 ) = U0 Rk 2 + RB // Rk1 Rk 2 + RB // Rk1

RB .Rk1.U0 Ud1 = (RB + Rk 2 ).Rk1 + RB .Rk 2

Rk1

Ud1 =

RB .U0 RB + Rk 2
118

Soru: ebeke tipi TT iken tm cihazlar mstakil toprakl; sadece biri hem toprakl hem de sfr balantldr. Tm direnler yaklak eit ise M2deki gvde kaa durumunda M1 gvdesinde ebeke faz-ntr geriliminin 1/3nn var olacan gsteriniz.

119

b) ebeke tipi TN iken:

L1 L2 L3 PEN

RB

M1

M2

120

TN VE TT SSTEMLERNN KARILAMASI
Taner RZ
EMO zmir ubesi Blteni Say:146 Temmuz 2002 s.20

121

TS 3994e gre elektrik ebekeleri snflandrlarak tipe ayrlm; gerek i tesisler, gerekse topraklamalar ynetmeliinde bu tiplerin zellikleri ve ne ekilde kullanlacaklar uzun uzadya anlatlmtr. Fakat pratikte yerel elektrik idarelerinin konuya gereken nemi vermemeleri ve baz teknik elemanlarn bu konudaki bilgi eksiklikleri, ebeke karlamas tehlikesini ortaya karmaktadr.

122

Bu yazda TN-C sistemi ile TT sisteminin karlamas sonucu doabilecek riskler aratrlacaktr. ekil-1de mstakil bir trafodan beslenen bir fabrikann elektrik datm sistemi grlmektedir. Seilen sistem TN-C (klasik sfrlama)dr. Bu sistemde, tm pasif ksmlar (gvdeler) PEN iletkenine irtibatlandrlr. Dolaysyla 1 nolu motor sistem karakterine uygun olarak topraklanmtr. 2 nolu motorun gvdesi ise, teknik eleman hatas nedeniyle PEN iletkenine balanmam, bu motora mstakil koruma topraklamas yaplmtr. Bylece ekil-1 de grld gibi TN-C sistemi ile TT sistemi karlamtr.

123

124

2 nolu motorda bir izolasyon hatas olutuunda, S2 sigortasnn atmadn varsayalm. Bu durumda 2 nolu motor gvdesi ile toprak arasnda u2 gibi bir temas gerilimi oluur. te yandan Ih hata akm, Rk koruma topraklamas ile R0 iletme topraklamas zerinden ebekeye geri gider. Bu hata akm ntr iletkeninde ve buna bal btn sfrlanm tketiciler de bir hata geriliminin domasna neden olur. Bylece 1 nolu motor gvdesinde potansiyel srklenmesi nedeniyle u1 gibi hata gerilimi meydana gelir. Daha akas, oluan bu hata devresinde;u1 gerilimi iletme topraklama direnci ularndaki gerilim ve u2 gerilimi ise koruma topraklama direnci ularndaki gerilimden baka bir ey deildir.

125

Trafo sarg direnci ve hat direnlerini ihmal edersek, hata akm iin; Ih = u / (R0 + Rk ) (1) yazlabilir. u1 ve u2 iin de, u1 = R0 .Ih = R0 . u/ (R0 + Rk ) (2) u2 = Rk .Ih = Rk . u/ (R0 + Rk ) (3) bantlar elde edilir. (2) ve (3) bantlarnda pay ve paydalar R0a blnrse, u1 = u / (1 + Rk / R0) (4) u2 = (Rk / R0) u/(1 + Rk / R0) (5) bulunur. Koruma topraklama direncinin iletme topraklama direnci oranna x dersek, u1 = u / (1 +x) (6) u2 = x. u/(1 + x) (7) sonucuna ularz.

126

Faz-ntr gerilimi u= 220 V olduundan, u1 = 220 /(1+x) = f(x) ve u2 = 220x /(1+x) = g(x) bulunur. Ordinat eksenine volt cinsinden temas gerilimini, apsis eksenine de boyutsuz x direnler orann gtrerek, ekil2deki u1 =f(x) ve u2 = g(x) erilerini elde ederiz.

127

128

ekil-2 incelendiinde aadaki sonulara varlr: 1- u1 =f(x) erisi monoton azalandr. En byk deerini x=0 iken alr. x=0 iken u1 =220 Vdr (A noktas). Ayrca x iin lim f(x) = 0dr. (x bydke 1 nolu motor gvdesindeki temas gerilimi azalir) 2- u2 = g(x) erisi monoton artandr. x= 0 iken u2 = 0 olur (0 noktas) . Ayrca x iin lim g(x) = 220 V olur.(x bydke 2 nolu motor gvdesindeki temas gerilimi artar) 3- Herhangi bir x=a deeri iin, f(a)+g(a) =220 V tur. 4- R0 = Rk iken (x=1), ut1 = ut2 =110 V tur (B noktas) 5- u1 = f(x) ve u2 =g(x) erileri, u= 110 V yatay dorusuna gre simetriktirler.

129

u1=f(x) erisinde A ile D noktalar arasnda gerilim, 50 V luk tehlikeli gerilimin zerinde olduundan eri koyu renk; D noktasndan itibaren 50 Vun aasnda olduundan ak renk izilmitir. u2=g(x) erisinde, 0 ile C arasnda, gerilim 50 Vluk tehlike geriliminin altnda olduundan ak renk, Cden sonra ise gerilim 50 Vun zerinde olduundan koyu renk izilmitir. (6) nolu bantda u1=50 V ve u=220 V deerlerini yerine koyup xi zersek x= 0,294 olarak hesap edilir (C noktas) (7) nolu bantda u2=50 V ve u=220 V deerlerini yerine koyup xi zersek x= 3,4 olarak hesap edilir (D noktas). x= 0,294 ve x= 3,4 byklkleri, 1. kadran 3 blgeye ayrr.

130

I. blgede Rk direncinin R0 direncinin yannda ok kk olmas gerekmektedir. Bu durumda hatann olutuu 2 nolu motorda bir tehlike yoktur. Ancak 1 nolu motorda 170 Vun zerinde tehlikeli bir gerilim olumaktadr. Pratikte en ok karlalan durum II. Blgeye tekabl eder. II. Blgede her iki motorda da tehlikeli gerilim vardr. III. Blgede x arttka 2 nolu motor gvdesinde tehlikeli gerilim de artar. rnek : R0 =2 , Rk =1 iken, 2 nolu motorda izolasyon hatas oluursa, x= Rk / R0 =1/2 =0,5 (II.Blge)

131

u1=220/(1+0,5) = 146,6V u2=220 146,6=73,3 V Grld gibi her iki motor gvdesinde tehlikeli gerilimler meydana gelmitir. rnek : R0 =2 iken 1 nolu motorda tehlikeli gerilim olmamas iin x>3,4 olmaldr. Rk / 2>3,4 => Rk > 6,8 Rk > 6,8 olduka 1 nolu motor gvdesindeki temas gerilimi 50 Vun altndadr.

132

Buradaki ilgi ekici sonu udur : Rk kk ise (koruma topraklamas iyi yaplmsa) sfrlama uygulanan motor risk altndadr. Koruma topraklamas yaplan motor tehlikesizdir. Rk byk ise (koruma topraklamas iyi yaplmamsa) sfrlama uygulanan motor tehlikesizdir, bu durumda koruma topraklamas yaplan motor risk altna girmitir.

133

Grld gibi ebeke karlamalar, x direnler oranna bal olmak zere lmcl kazalara neden olabilir. Sebeke karlamalarnn nne gemek iin alnmas gereken nlemler su sekilde siralanabilir. 1-Mstakil trafodan beslenen tketicilerde sfrlama sitemi uygulanacaksa, TN-C yerine TN-C-S seilmelidir. nk TNC sisteminde, bu sistemin doas gerei Kaak Akm Koruma alteri(KAK) kullanlamaz. TN-C-S sisteminde ise KAK kullanlabilir. Bu durumda herhangi bir TN-C-S ile TT karlamasnda hata akmnn alglanmas olanakldr. 2-Elektrik projelerinde tek bir sistem uygulanmal, planlarda cihazlar, prizler, kablo ve iletkenler numaralandrlmaldr. Plan kopyalar panolara konmal ve iletken renk kodlarna uyulmaldr.

134

AG HAVA HATLARINDA FAZ-TOPRAK HATASI (FAZ KOPMASI)

RT Rh
L1 L2

A RB

L3 PEN (N)

RB: letme topraklamas direnci RE: L3 faznn topraa temas direnci U0: Topraa gre anma a.a. gerilimi etkin deeri
135

Edeer devre:

0 Rb

U0

RT

RH A

Ih

RE

136

RT ve RH direnleri ihmal edilirse

Ih = U0 RB + RE

UB = RBIH = RB

U0 RB + RE

Madde 3.7 gerei

U0 RB 50 RB + RE

RB + RE 1 RB + RE U0 RBU0 50 RB 50

V UB 50

RE U0 RE U0 RE U0 50 1 1+ RB 50 RB 50 RB 50
ETTY s.17

RB 50 RE U0 50
137

380/220 V ebekede U0=220 V

RB 50 RB 50 RB 0,294 RE 220 50 RE 170 RE

RE 1 RE 3,4 RE 3,4.RB RB 0,294 RB

138

L3

X 0 L1 L2

50 V 220 V

X 2 = 220 2 + 50 2 2.220 .50. cos 120 X 250 V

139

L uzunlukta, d apl silindirik topraklaycnn yaylma direnci ETTY s.88 ekil T-7nin altnda R = eklinde verilmitir.

2L ln L D
1 2.40 ln d

d (mm) Rose Lily Iris Pansy Popy Aster Pholox 5,58 6,60 7,41 8,34 9,36 10,50 11,79

2.40 ln d

9,57 9,40 9,29 9,17 9,05 8,93 8,82

3,05 2,99 2,95 2,92 2,88 2,84 2,81

140

Ort.3

3 L=40 m RE L
L=1 m
RE =

RE 0,075

2. 1 ln = 1,73 .1 0,0086

L=10 m

RE =

2.10 ln = 0,25 .10 0,0086

L=1 m L=10 m L=40 m

=100 =100 =100

m RE=173 m RE=25 m RE=7,5

O halde ynetmeliin dayatt en kk temas direnci yaklak 40 m iletken uzunluunda gerekleir.

141

RE 3,4RB

RE min 0,075

RE 0,075
3,4 0,075 3,4.RB RB 0,075
RB=0,1 4,5 RB=1 RB=2 m m m

45.RB

45 90

142

Soru: letme topraklamasnn 2 yeterli midir? olmas yeni ETTY asndan

Soru: AG havai hat altndaki toprak zgl direnci kldke gerilim terazisini dengelemek kolaylar m? Bu durumda direk topraklamas iin ne dersiniz?

Soru: RT=0,02 , RH=0,3 , RE=7,5 , RB=2 iin Madde 3.7nin

143

gereklenip gereklenmediini tahkik ediniz.

NTR KOPMASI
L1 L2 L3 PEN (N) P P P+P

RB1

RB2

P In = U

P P = rnhl Untr = Rnh U U

ise

P = 0

Untr = 0
144

L1 L2 L3 PEN (N)

RB1

RB2

145

Edeer devre:

U0 RB1
U0 2 P

RB2
P.U0

I=

U0 U RB1 + RB2 + 0 P
2

P.(RB1 + RB2 ) + U0 2

UB2 =

P.(RB1 + RB2 ) + U0

RB2 .P.U0

P = 0 UB2 = 0
146

630 kVA Uk=%4

A.G. EBEKELERDE DER BR RNEK

125 A
3xPANSY+ROSE

RB1 = 4 ohm

69.2 V

55

55

65 kW

RB2=4 ohm
Benzer olaylar ntr kopmalarnda da yaanr. RB1=RB2 = 4 ohm ve kopma srasnda dengesiz yk 10 kW olsun. Zdyk = 2302/ 10000 = 5,29 ohm evrim empedans Zs= 5,29+4+4 =13,29 ohm Hat ve trafo empedanslar ihmal edilmitir. Devreden geen akm = 230 / 13,29 =17.3 A. RB2 zerinde gerilim (Madde 8a 3.7) = 4 x17,3 = 69.2 V. 50 Vluk limitin zerindedir.

147

TEMEL TOPRAKLAMASI

148

Temel Topraklamas: ETTY s.19 Madde 7.9 gerei yeni yaplacak binalarda temel topraklayc tesis edilmesi zorunludur. * Temel topraklayc, kapal bir ring eklinde yaplmaldr. * evresi byk olan binalarda temel topraklayc tarafndan evrelenen alan, enine balantlarla 20x20 m gzlere

blnmelidir. * Temel topraklayc her taraf betonla kaplanacak ekilde dzenlenmelidir.

149

* Temel topraklamas iin en kk kesiti 30x3,5 mm elik erit veya en kk ap 10 mm olan yuvarlak elik ubuk kullanlmaldr. elik inko kapl olabilir veya olmayabilir. Ama balant filizleri mutlaka inko kapl elikte yaplm olmaldr. * elik hasrl olmayan temel iinde topraklaycnn beton iindeki yerini sabitlemek iin mesafe tutucular

kullanlmaldr. * elik hasrl temel ve su yaltm malzemesi iinde yerletirme iin temel topraklayc en alt sradaki elik hasr zerine yerletirilmeli ve yerini sabitlemek iin 2 m aralklarla elik hasra balanmaldr.
150

* Dardan basn yapan suya kar yaltlm binalarda temel topraklayc yaltmn altndaki beton tabakasna

yerletirilmelidir. * Balant filizleri bina iine girdikleri yerden itibaren en az 1,5 m uzunlua sahip olmaldr. * Temel topraklayc yldrma kar koruma topraklamas olarak kullanlacaksa zel balant filizi kullanlmal ve balant iin dar kartlmaldr.

Asansr raylar gibi metalik konstrksiyon ksmlar temel balanacaksa ek balant filizleri
151

topraklamaya ngrlmelidir.

* Temel topraklama ksmlarn birbirine balamak iin apraz balayclar elik donatya balamak iin de uygun balant klemensleri kullanlmaldr. * Dilatasyon derzlerinde genleme kprs kullanlarak esnek balant yaplmaldr.

152

Temel topraklayc tesisi

Temel topraklamas, potansiyel dengelemesinin etkisini arttrr. Bunun dnda, nc Blmdeki kurallar yerine getirildii taktirde, temel topraklamas kuvvetli akm tesislerinde ve yldrma kar koruma tesislerinde topraklayc olarak uygundur. Bu topraklama, yap balant kutusunun arkasndaki elektrik tesisinin veya buna edeer bir tesisin ana blmdr.

Balant filizi

PDB

Pano odas

ekil 16: Temel topraklama

Temel topraklama 30x3,5 mm

Paratoner iin zel balant filizleri

153

Temel topraklama eridi (30x3,5 mm) en alt sradaki elik hasr zerine yerletirilmelidir.

Balant filizi

elik donat

Balant klemensleri

elik donatl temel topraklaycya rnek

154

Temel topraklamada mesafe tutucularn grn

Temel topraklayc ve mesafe tutucular

155

elik donatl temel topraklaycnn stten grn

156

Temel topraklamada eridin tesisi

157

Yakalama ular

ni iletkeni
Ana pano
Tali Pano

PDB
Balant filizi

Balant filizi

lme noktalar

Temel topraklama

IEC 61024-1e gre bina d yldrm korumas, temel topraklama ve potansiyel dengelemesinin birlikte tesisi
158

rnek potansiyel denge baralar

159

YG-AG SSTEMLERNDE TOPRAKLAMA TESSLERNN BRLETRLMES

160

Madde 11 a) Bir yksek gerilim tesisinde toprak hatas esnasnda alak gerilim sisteminin ntr veya PEN iletkeni, yksek gerilim tesis sisteminin topraklama tesisleri ile aadaki koullar yerine getirilmek kaydyla balanabilir. - Alak gerilim ebekesinde veya tesis edilen tketim tesislerinde tehlikeli dokunma gerilimleri ortaya kmaz ise (izelge 13) - Tketim tesislerinde alak gerilim cihazlarnn gerilim dayanmnn (iletme frekansndaki) ykseklii alak gerilim yldz noktasnda bir potansiyel ykselmesinin sonucu olarak izelge 13te izin verilen deerleri amaz ise,
161

b) Bir yksek gerilim tesisi, topraklama alan iindeki alak gerilim tketicilerini besliyorsa; YG topraklama tesisleri iindeki tm iletme ve koruma topraklamalar

birletirilmelidir. c) Yksek gerilim topraklama tesisinin alan dndaki alak gerilimli tesislerin beslenmesi: - Sz konusu yksek gerilim topraklama tesisi global topraklama sistemine balanm ise, - veya AG ebekesinde izelge 13teki koullar yerine getirilmi ise, ortak topraklama tesisinin yaplmas nerilir.
162

AG Sistem Tipi

Ortak topraklama koullar Hata Sresi Dokunma Gerilimi t5s Zorlanma Gerilimi UE 1200 V Uygulanmaz t>5s PEN sadece TMde toprakl UE Utp Uygulanmaz PEN bir ok noktada toprakl UE 2.UTp UE 250 V

TT

TN

163

U1

L1 L2 L3

IE

U2
Potansiyel dengeleme Temel topraklama

PEN

UF

RE

TN sisteminde UTp = f(t) erisinden PEN tek noktada toprakl ise UE UTp PEN birden fazla noktada toprakl ise UE 2.UTpolmaldr.

164

U1

L1 L2 L3

IE

U2
Potansiyel dengeleme Temel topraklama UF

RE

Ama sresi t > 5 s ise AG cihazlarnn izin verilen zorlanma gerilimi U0+250 V Ama sresi t 5 s ise U0+1200 V izelge 14ten yararlanlarak UE 1200 olarak bulunur (YGnin yldz noktas dk deerli bir diren zerinden toprakl bir sistem, AGnin TT sistemi olmas kaydyla). 165

Soru: AGde TN sisteminin uygulanmas halinde

U1
L1 L2 L3

IE

U2
Potansiyel dengeleme Temel topraklama

PEN

UF

RE

166

Verilenler: Ik1 = 700 A, RE = 1,5 s.14 ekil 6daki eriden, t = 0,5 s iin UTp = 200 V

, t = 0,5 s

Topraklama gerilimi = Faz toprak akm x topraklama direnci UE = Ik1.RE = 700.1,5 = 1,05 kV PEN tek noktada toprakl ise UE UTp PEN birden fazla noktada toprakl ise UE 2.UTpolmaldr.

167

a) 1050 V > 200 V olduundan topraklamalar birletirilemez. 700.R'E 200 olacak ekilde RE direncini drmeliyiz. R'E 200 / 700 0,29 RE=0,2 olursa 700.0,2=140 V b) UE = 140 V < UTp = 200 V olduundan trafo koruma ve iletme topraklamalar birletirilebilir. (a)daki durumda topraklamalar birletirilmeyecekse 50 kVun altndaki tesislerde olmaldr.

168

Soru: Bir trafo merkezi iin faz-toprak ksa devresi 1000 A olarak hesaplanmtr. Arza temizlenme sresi tF = 0,5 s olarak verilmitir. PEN ok noktada topraklanmtr. RE direnci ne olmal ki YGKT ile AGT birletirilebilsin?

169

RE.Ik1 = UE PEN ok noktada topraklandndan UE 2.UTp olmaldr.

RE.Ik1 2UTp RE

2UTp Ik1

Ik1=1000 A, UTp=200 V (0,5 s iin)

2.200 400 RE 0,4 1000 1000

RE direnci 0,4 birletirilebilir. un altnda gereklenirse YGKT ve AGT

170

AG SSTEM TT SE YGKT-AGT BRLETRME RNEKLER

171

Soru: Ik1 = 2 kA, r = 0,6 ise RE ne olmaldr?

UE 1200 1200 RE = = = =1 IE r.I 1 0,6.2000 k

172

Soru: Bir nceki rnei r = 1 alarak tekrar gzden geiriniz.

1200 RE = = 0,6 1.2000

Diren art arlamtr.

173

Trkiye rnei (En kt koullar gz nne alnarak) 154 / 34,5 kV yldz noktas 1) 60 2) 20 ile topraklanmsa, Ik1 = 300 A r = 1 ile topraklanmsa, Ik1 = 1000 Ar = 0,6 IE = 300 A

IE = 600 A Yurdumuzda AG ebeke olarak genellikle TT

kullanldndan UE 1200 V olmaldr. Bu durumda 1) RE . IE 1200 RE 1200 / 300 4 2) RE 1200 / 600 2

174

Topraklarn birletirilmesi konusunda salamc yaklam: ekil 6daki UTp = f(t) erisi incelenirse UTpmin = 75 V olduu grlr. t > 5 s ise eri doymutur. Yukardaki hesaplamalar yapmak zor geliyorsa ve toprak deerini tutturmak g deilse ( iyi mertebede veya global tesis sz konusu ise), ve RE UTpmin / IE koulunu gerekleyebilirsek, koruma ve iletme topraklamalar gvenle balanabilir. Fakat bu salamc yaklam gvenlik bakmndan bizi rahatlatr ama topraklama tesisi pahal olur.

175

75 75 RE IE r.I 1 k
75 0,25 Yldz noktas 60 , Ik=300 A RE 1.300
75 0,125 Yldz noktas 20 , Ik=1000 A RE 0,6.1000
olursa hibir tahkik yaplmakszn topraklamalar birletirilebilir.

176

Topraklamalarn ayrlmas: U2=U0 U1=U0+RE.IE art her koulda salanmaldr.

UB UTp

177

20 metre sorunu: Tekil topraklamalarda pek sorun yoktur. Madde 11.dde belirtildii gibi (s.28) topraklaycnn geometrik ekli dikkate alnmaldr (Ek-Mdeki rneklere baknz). d dkabul alanlarda olan YG tesislerinin dndaki AG ebekelerinin topraklama

balanmasna kesinlikle izin verilmez.

178

rnek: Gmlm a A = 5 . 7 m2
dkabul = A 1 1 sin Uk 2UE

dkabul = 20 m

A = 35 m2

Uk / UE = 0,09 (Gmlm a) l=2 m, d=20 mm ubuk iin dk=20 m

Uk = 0,17 UE

4.35 = 6,7
179

TOPRAKLAMA, KORUMA VE POTANSYEL DENGELEME LETKENLERNN SEM VE TESS

180

Topraklama iletkenlerinin akm tama kapasitelerinin hesaplanmas:

I t A= K ln f + i +
A: iletkenin kesiti (mm2) tk: hata akm sresi (s) I: iletken akm (A) K: malzeme katsays (A.s1/2/mm2) i: balang scakl (C) f: son scaklk (C)
181

rnek: Ik1 = 1000 A, t = 1 s iin 1. Yntem: Ek-Bdeki izelgeleri kullanarak

1000 1 A= = 19 78 ln 150 + 202 20 + 202

2. Yntem: Ek-Bdeki erileri kullanarak s.54teki eriden t = 1 s iin (4 nolu galvanizli elik) G = 75 A/mm2 bulunur.

182

Fakat Ek-Ada korozyon ve mekanik dayanm ynnden galvaniz elik iin erit hali gz nne alnrsa Amin = 90 mm2 olduu grlr. 30x3 galvaniz elik erit uygundur.

183

Madde 9.
Tesisat

blgesinde

topran

toprak

zgl

direnci

llmelidir.
Topraklayclar Topraklaycnn Topraklayc Topraklama,

tespit edilmelidir. yaylma direnci RA hesaplanmaldr.

tesis edilmelidir. koruma, potansiyel dengeleme iletkenleri

varsa yldrm kar kurulan tesisin potansiyel dengeleme iletkenleri ana topraklama baralarna balanmaldr.

184

Potansiyel dengeleme iletkenlerinin kesiti

Kesit Ana potansiyel iletkeni Ek potansiyel dengelemesi ki gvde arasnda Normal 0,5 x tesisin en byk koruma iletkeni kesiti ki gvde aras ve yabanc geirgen ksm Mekanik korumal Minimum 6 mm2 Cu Mekanik korumasz Snr 25 mm2 Cu 4 mm2 Cu 1 x en kk koruma iletkeni 0,5 x koruma iletkeni kesiti

2,5 mm2 Cu

185

Ana iletken kesitlerine bal koruma iletkeni kesitlerinin seimi

L1, L2, L3 (mm2) S 16 16 < S 35 S > 35

PE (mm2) S 16 S/2
186

Potansiyel dengeleme Her binada, aadaki iletken blmler potansiyel dengeleme barasna balanmaldr :

Ana koruma iletkeni, Ana topraklama iletkeni ve ana topraklama balant ucu,

Gaz, su gibi bina iindeki besleme sistemlerine ait metal borular,

Yapsal metal blmler, uygulanabiliyorsa merkezi stma ve iklimlendirme sistemleri.

187

L1 L2 L3 N

Kalorifer borular

Gaz borular

Anten Ana pano Ana koruma iletkeni (PE) Su borular Banyo ve du Dier metal borular, yldrm vs.

Balant filizi

Ana potansiyel dengeleme baras

Temel topraklama 30 x 3,5 mm

TN sistemde ana potansiyel dengeleme emas

188

ANA POTANSYEL DENGELEME EMASI

L1 L2 L3 N PE

Kalorifer borular

Gaz borular Banyo, du

Anten

ANA PANO

Su borular

Yldrmlk ve dier metal aksam

tesisat L1 L2 L3 N PE EBEKE Ana potansiyel dengeleme baras Temel topraklamas 30x3.5 mm.

TT sistemde bu kpr olmayacaktr.

Ana pano detay

189

rnek: TN-S sistemi uygulanan bir tesiste ana panodan tali tablolara 4 x 150 NAYY ve 4 x 70 / 35 NYY kablolar ekilmitir. Ana potansiyel dengeleme iletkenini seiniz. APD=?

4 x 150 NAYY kabloyu esas alacaz.

190

SONU

191

Yeni ynetmelik lkemize ne getiriyor? 1. AG ve YGde uluslararas topraklama standartlar ynetmelie alnmtr. 2. lk defa AG ve YG topraklamalar geni bir ekilde rneklerle ynetmelie girmitir. 3. Temel topraklama geni bir ekilde ele alnmtr. 4. Yeni ynetmelie gre temel topraklama yeni

tesislerde kesinlikle uygulanacaktr. 5. Artk Akm Koruma Cihaz (RCD) tm sistemlerde tesis edilmesi tavsiye edilir.
192

6. RCD TT sistemde zorunludur. 7. Tm sistemlerde potansiyel dengeleme tesis

edilmelidir. 8. AG ve YG tesislerinin ayrlmas veya birletirilmesi ynetmelie gre yaplacaktr. 9. AGde dokunma gerilimi 50 V, YGde 75 V alnacaktr. 10. YGde adm gerilimi hesabna gerek yoktur. 11. letiim sistemleri potansiyel dengelemesi geni bir ekilde ele alnmtr. 12. Levha topraklamann tesisi nerilmez. 13. Topraklama direnleri ebeke ve sistemlerin yapsna gre boyutlandrlacaktr.
193

14. Tm AG ve YG elektrik tesisleri iletmeye alnmadan nce ve sonra detayl bir ekilde lme ve yaplacaktr. 15. TN ve TT sistemde koruma dzenekleri iin k katsaylar (eski ynetmelik izelge 8) kesinlikle denetleme

kullanlmayacaktr. 16. k katsays yerine IEC 60 364de belirtilen faktrler alnacaktr. 17. Tm sistemlerde ok dk topraklama direnci hedeflenmelidir. 18. PE ve PD iletkenlerinde kaak akmlar kesinlikle nlenmelidir.
194

19. PE ve N iletkenlerinin kesitlerine dikkat edilmelidir. 20. Tm binada PEN kullanlmamaldr. 21. N iletkeninin fazla yklenmesi nlenmelidir. 22. Tm iletkenler iin RCM (kaak akm izleme cihaz) kullanlmaldr.

195

TEEKKRLER

196