T.C.

MARMARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
LAHYAT ANABLMDALI
TEFSR BLM DALI











BN SNADAN ELMALILIYA HLS SRES
FELSEF TEFSR GELENE
- BR VARLIK DRAKNN ZEMN OLARAK HLS SRES TEFSR -


Doktora Tezi





Ahmet Faruk Gney






Danman
Prof. Dr. Sadrettin Gm


NDEKLER

NSZ .V
GR .1
I. BLM: TEFSR LM VE FELSEF TEFSR ..........................................................................7
TEFSR VE TEFSR TRLER ............................................................................................................................ 8
1. Tefsirin Tanm ...................................................................................................................................... 8
a. Kelime anlam .................................................................................................................................... 8
b. Terim Anlam..................................................................................................................................... 8
2. Tefsir Trleri .......................................................................................................................................... 9
a. Rivayet Tefsiri ................................................................................................................................. 10
b. Dirayet Tefsiri ................................................................................................................................. 11
c. Dirayet Tefsirinin Muhteva Asndan Trleri .......................................................................... 12
ca. lmi-Fenn Tefsir ...................................................................................................................... 12
cb. ctima Tefsir ............................................................................................................................ 14
cc. Fkh Tefsir ................................................................................................................................ 15
cd. Lgav Tefsir............................................................................................................................. 16
ce. Tasavvuf/ar Tefsir .............................................................................................................. 17
cf. Konulu Tefsir................................................................................................................................ 19
cg. Felsef Tefsir ................................................................................................................................ 20
1. Felsefi Konulara lgi Duyan Mfessirler................................................................................... 22
2. Tefsire lgi Duyan Filozoflar..................................................................................................... 24
II. BLM: HLS SRESNN BN SNA LE BALAYAN FELSEF TEFSR
GELENE: MFESSRLER VE ESERLER.................................................................................30
A. BN SNA VE HLS SRES TEFSR ....................................................................................................... 31
1. Hayat ve Eserleri ................................................................................................................................ 31
2. bn Sinann hls Sresi Tefsiri ....................................................................................................... 34
a. Genel olarak hls sresi ..................................................................................................................... 34
b. bn Sina ncesi hls Sresi Tefsirleri ............................................................................................... 37
c. bn Sinann hls Sresi Tefsiri ......................................................................................................... 39
d. bn Sinann Yorumu Sonrasnda hls Sresi Tefsiri ........................................................................ 42
B. HLS SRES TEFSRNDE FELSEF ZGY OLUTURAN MFESSRLER VE ESERLER.................. 46
1. BN SNANIN HLS SRES TEFSRNE ERH YAZAN MFESSRLER............................................................ 46
a. Celaleddin Devvn (.908/1502) ..................................................................................................... 47
b. Ahmed el-Mara ed-Debba (. 1165/1741) ................................................................................ 52
c. Ebu Said Mehmed el-Hdim (. 1176/1762) ................................................................................. 55
d. Ahmet Hamdi Akseki (. 1370/1951) .............................................................................................. 60
e. Ebul-Kasm Muhammed b. Abdurrahman ...................................................................................... 67
2. MSTAKL ESER YAZAN MFESSRLER ................................................................................................. 71
a. Fahreddin er-Rz (. 606/1209) ....................................................................................................... 71
b. Kemal b. Muhammed el-Lr (914/1508lerde sa.) ..................................................................... 80
c. Takprzde Ahmed Efendi (.968/1561) ..................................................................................... 90
d. Mehmed Emin irvn (.1036/1627) .............................................................................................. 98
e. eyhulislam Musa Kzm Efendi ( .1338/1920)......................................................................... 103
3. TAM TEFSRLERDE FELSEF YORUM YAPAN MFESSRLER .............................................................. 107
a. Alaeddin Ali b. Muhammed Hzin el Badd (.741/1341) ................................................................ 107
b. Burhanuddin el-Bik (.885/1480)................................................................................................ 112
c. Nimetullah Nahcivan (.920/1514) ............................................................................................... 121
d. eyhzde Muhyiddin el-Kocav (. 951/1544) ............................................................................. 124
e. Ebus-Sena ihabuddin Mahmud el-ls (. 1270/1854) ......................................................... 127
f. Elmall Muhammed Hamdi Yazr (. 1361/1942) ....................................................................... 131

II
III. BLM: HLS SRESNN FELSEF TEFSRNDE NE IKAN BALICA
KONULAR VE KAVRAMLAR...........................................................................................................141
A. HVYET- LAHYE: ZT-I LAHYENN BLNP BLNEMEYECE MESELES..................... 142
B. MAHYET-VCUD, VACP-MMKN AYRIMI VE SPAT-I VACP ...................................... 150
C. ULHYETN ANLAMI, HVYET- MUTLAKA LE OLAN LKS............................................ 158
D. VAHDET (BRLK) .............................................................................................................................. 163
E. ZT-I ULUHYETN LEMLE OLAN LKS............................................................................ 174
F. SUDUR TEORS (HAKK BRDEN BR IKAR)....................................................................... 180
SONU ..187
BBLYOGRAFYA......................................................................................................................................191
NDEX ...200
EK: METNLER............................................................................................................................................204
A. MSTAKL HLS SRES TEFSR METNLER............................................................................................ 205
1. Trke Olan Mstakil hls Sresi Tefsiri .................................................................................... 205
a. Musa Kazm Efendi: Sre-i ihls Tefsiri........................................................................................... 205
2. Arapa Olan Mstakil hls Sresi Tefsirleri ............................................................................... 210
a. bn Sina: Tefsiru Sretil-hls.......................................................................................................... 210
b. Mehmed Emin irvan : Tefsiru Sretil-hls ................................................................................. 215
c. Kemal b. Muhammed el-Lri: Tahkikul-hls li-Ehlil-htisas........................................................ 226
B. BN SNANIN HLS SRES TEFSR ZERNE YAZILAN HAYELER............................................. 266
1. Trke Olan Hiyeler........................................................................................................................... 267
a. Ahmet Hamdi Akseki: bn Sinann hls Sresi Tefsiri: Tercme ve erh ..................................... 267
2. Arapa Olan Hiyeler ...................................................................................................................... 307
a. Celaleddin ed-Devvan: Haiye al Tefsir-i Sretil-hls li-bn Sina .............................................. 307
b. Ahmed Debba el-Mara: Hiye al Tefsir-i Sretil-hls li-bn Sina.......................................... 315
c. Mehmed Emin el-Hdim: Hiye al Tefsir-i Sretil-hls li-bn Sina .......................................... 333












III
KISALTMALAR

age. : Ad geen eser
agm. : Ad geen makale
AFD : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi
a.y. : Ayn yer
a. mlf. : ayn mellif.
b. : Bin, ibn
bk. : Baknz
bs. : Basm
DA : Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi
DB : Diyanet leri Bakanl
h. : Hicr
Haz. : Hazrlayan
Hz. : Hazreti
SAM : slam Aratrmalar Merkezi
A. : slam ansiklopedisi
st. : stanbul
.. : sadan nce
kr. : Karlatr
Ktp. : Ktphanesi
m. : Milad
M. : Marmara niversitesi
MF. : Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi
md. : Madde
OM. : Ondokuz Mays niversitesi
IV
. : lm
s. : Sayfa
s.a. : Sallahu aleyhi ve sellem
SBE. : Sosyal Bilimler Enstits
SUFD. : Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi
sy. : Say
trc. : Tercme eden, Tercme
thk. : Tahkik eden, Tahkik
tsh. : Tashih eden
ty. : Tarih yok
vb. : Ve benzeri
vd. : Ve dierleri, ve devam
vs. : Ve saire
yy. : yayn yeri yok












V




NSZ


Allahm! Sls-i Kurana hizmetimi
Gufrann efaatine vesile,
cinana girmeye, cemalini mahadeye
ve habibine komu olmaya arac kl!
(Ahmed el-Mara ed-Debb)




Kurann tefsirine ynelik yaplan almalar arasnda tefsir tarihi almalar
onun indirildii dnemden itibaren ne ekilde yorumlandn, aklandn gsteren
almalardr. Bu almalarn amac tarih iinde anlamn izini srerek imdinin ve
gelecein salam bir zemin zerine oturtulmasna katk yapmaktr.
Yaptmz bu almada amacmz, Kurann felsef anlamda yoruma konu
edilmi bir sresi erevesinde, bu tarih iinde anlamn izini srmek ve bu anlam
metinleriyle birlikte ortaya karmaktr.
Bu sebeple tezimizi ana blm ve biri ek olmak zere drt blme
ayrdk.
I. Blmde ksaca tefsir ilminin kendisine ve trlerine dair bilgiler verdikten
sonra felsef tefsire ve onun tarihine dair aklamalarda bulunduk
II. Blmde ise hls sresini felsef anlamda yorumlayan mfessir ve
eserlerini tanttk.
VI
III. Blmde hls sresinin felsef tefsirinde ele alnan konularn neler olduu
ve mfessirlerin bu konular nasl ele aldna deindik.
Ek ksmnda ise hlen yazma halinde bulunan hiyelere ve mstakil hls
sresi tefsirlerinin metinlerine yer verdik.
Bu almamda bana bandan beri yardmlarn esirgemeyen, yol gsteren ve
zgr bir ortam salayan tez hocam Prof. Dr. Sadreddin Gme, almama
kymetli grleri ve deerli tenkitleriyle yn veren Prof. Dr. Ali Durusoya, Prof.
Dr. Yakup ieke, Prof. Dr. Mevlt Gngr ve Do. Dr. Muhammed Aydn beylere,
yine bu almann ortaya kmasnda benden desteini esirgemeyen muhterem
eime, aileme ve yakn dostlarma teekkr etmeyi bir bor bilirim.
Ayrca slam ilimler sahasnda almam hususunda beni ynlendiren ve
daima destekleyip tevik eden fakat bugne ulamak mukadder olmayan merhum
babam Hac Hafz Kenan Gney Hocay da burada rahmetle ve minnetle anyorum.

Ahmet Faruk GNEY
Gngren, Aralk 2008
1


GR
KONU, AMA, YNTEM VE KAYNAKLAR



Kuranda hlas sresi ne derece
mhim bir mevki almsa, tefsirler iinde
bn Sinann bu tefsiri de o derece ehemmiyetlidir.
A.H. Akseki

bn Sinann aklama ekli tefsir otoritelerinin
aklama eklinden ok farkl olduu halde bu,
dikkate deer bir abadr.
S. H. Nasr



Mslmanlar, Zt- ulhiyetin insanla son mesaj olan Kurn- Kerimi
indirildii dnemden itibaren anlama, yorumlama ve uygulama gayreti ierisinde
olmulardr. lk balarda dil tahlillerine ve nzul sebeplerine dair aklamalarn
youn olduu bu yorumlama abalarnda, slam dnyasnn genilemesi, pek ok
kavim ve topluluun mslman oluu, mslmanlarn daha nceki kltrlerle, felsef
anlaylarla karlamalar ve balangta siyasi nedenlerle mslmanlar arasnda
ortaya kan dnce ayrlklar sebebiyle artk sadece dil tahlilleri ve nzul
sebepleriyle ilgili aklamalaryla yetinilmemeye balanmtr.
Yine hicr II. asrdan itibaren slam ilimlerin zellikle dil, kraat, hadis, fkh
ve kelam gibi ilimlerin gelimeye ve yerlemeye balam olmas da Kurn
yorumlayan lim ve mfessirlerin bu abalarnda etkili olmutur. Mfessirler tefsir
ve tevillerinde mevcut olan bu ilimlere gre hareket etmeye, sahip olduklar
birikimlerini eserlerine yanstmaya, taraf veya karsnda olduklar gr ve
2
dnceleri Kurn aracl ile savunmaya, delillendirmeye zen gstermiler, yine
kar olduklar grleri de Kurandan hareketle tenkit etmilerdir. Bylece Kurn
yorumunda farkl okullar ve anlaylar ortaya kmaya balam ve gnmze kadar
devam ede gelen yorum izgileri olumutur.
Bu yorum biimleri arasnda Kind (.256/870) ile balayan Farab
(.339/950) ve hvan- Safa (360/970li yllar) ile devam edegelen mslman
filozoflar tarafndan yaplan yorumlar orta an en nemli mea filozofu bn Sina
(. 428/1037) ile zirveye kmtr. zellikle onun hls sresi tefsiri zerine felsef
anlay ve stlahlarla yazm olduu ilk mstakil ksa tefsir, kendisinden sonraki
dnemlerde hem erh edilmi, hem alntlanm hem de baka mfessirlerin bu
srenin yorumunda felsef konular ele almasna sebep olmutur.
Tefsir tarihi, Kurnn farkl bak alarndan hareketle yaplan zengin
yorumlarn oluturduu bir tarihtir. Bu tarihi sre iinde hls sresi iin bn Sina
ile balayan ve kendisinden sonra gelen limler tarafndan devam ettirilegelen felsef
yorum tarz etkileri bakmndan felsef yorumlar arasndaki en nemli izgiyi
oluturmaktadr.
bn Sinann Kurn anlay, Kurna bak Trkiyede allm olmakla
birlikte
1
bu almada bn Sinann hls Sresi zerine yapm olduu yorumun
deerlendirilmesi yaplmam ve kendisinden sonra takip edilen bir gelenek
oluturduuna deinilmemitir.
2
Yine buradan hareketle hls sresi zelinde bir
felsef yorum izgisinin olutuuna iaret eden ve bunun metinlerini tantp tahlil
eden herhangi bir alma da mevcut deildir.
3
unu da belirtmek gerekir ki bn

1
Bk. Okumu, Mesut, Kurann Felsef Okunuu; bn Sina rnei, Ankara 2003.
2
Mesut Okumuun ad geen almasnda yer alan bn Sinann Yorum Ynteminin Tefsir
Tarihindeki Yanklar adl IV. Blmde Gazal, Fahreddin Razi, bn Teymiye, Alsi ve Hamdi
Yazrn zerindeki etkilerinden bahsetmektedir. Ancak bu etkilerde zikredilen yet ve sreler arasnda
hlas sresiyle ilgili bir tahlil ve deerlendirme mevcut deildir. Halbuki en fazla etki bu srenin
yorumu sebebiyle ortaya kmtr.
3
bn Sinann tefsir risaleleri Hasan el-si tarafndan yaynlanmtr. Bk. et-Tefsirul-Kurn ve
Lgatus-Sfiyye fi Felsefet-i bn Sina, Beyrut 1983. s. 83-125. Ayrca sadece bn Sinan hlas
Sresinin tahkikli neri ve ksa deerlendirilmesinin yapld bir makale Abdullah Abdurrahman el-
3
Sinann hls Sresi zerine yazm olduu tefsire yaplan erhler ile felsef
yorumda bulunan eserlerin bir ou yazma olarak ktphanelerimizdedir ve
haklarnda bu adan bir deerlendirme de yaplmamtr.
Btn bu sebeplerden dolay yapm olduumuz bu almada amacmz lk
defa bn Sin ile balayan hls sresinin felsef ve kelam tefsir srecinin izini
srerek bu srete telif edilen hem erh hem mstakil hem de tam tefsirler
ierisindeki hls sresi tefsirlerini incelemek, yazma olanlar gn yzne karmak
ve ortaya konulan bu eserlerde tartlan konular tasvir ve tahlil etmektir. Yni hls
sresi felsefi tefsir gelenei Takprzdenin deyimiyle bu surenin tefsirinde
mtekellim-muhakkikun mesleine gre yaplan yorumlardan olumaktadr. Bu
alma bu meslein rnlerini ulaabildii lde gn yzne karma abas olarak
grlmelidir.
Bylece biz tefsir tarihi iinde Kurn- Kerimin bir sresinin felsef-kelam-
irfan mlazahalar iin nasl referans noktas haline geldiini gstermek ve bunun
sebeblerini ortaya karmay amalamaktayz.
Bu amac gerekletirmek iin ilk nce bu izgiyi oluturan mfessirleri ve
eserlerini sonra da srenin yorumunda ne kan felsef konular tasvir ve tahlil
edeceiz.
almamzn temel kaynaklarn oluturan tefsir eserlerini bu sebeple ana
balk altnda toplamaktayz:
a. Dorudan bn Sinann hls sresi tefsiri zerine yazlm olan haiyeler,
b. hls sresinin yorumunda felsef ve kelam konulara yer veren mstakil
hls sresi tefsirleri,
c. bn Sinann yorumunu takip eden ve /veya ayn ekilde hls sresinin
felsef olarak yorumland tam tefsirler ierisindeki hls sresi tefsirleri.
Dolaysyla bu ana balk altndan birisi ierisinde yer almayan erh,
mstakil veya btn tefsirler iindeki hls sresi tefsirleri konumuz dnda yer
almaktadr.

Hatib tarafndan yaynlanmtr: bk. Tefsiru Sretil-hlas li-eyh Ebi Ali el-Hseyin b Abdillah b.
Sina, Mecelletu-eria ved-Dirastil-slamiyye1423/2002, c. XVII, sy. 51, s. 21-104.
4
hls sresini felsef bak asyla yorumlayan eserler, ilk asrdan balayarak
zamanmza kadar ulaabildiimiz matbu tefsirlerle ktphanelerimizde bulunan
yazma tefsir eserleri incelenerek tesbit edilmitir. leride II. blmde gelenei
oluturan mfessirler ve eserleri bal altnda bu kaynaklarn hem kendileri hem de
mellifleri tantlacaktr. Burada unu belirtmek gerekir ki ulaabildiimiz eserler
arasnda bn Sinann hls sresi tefsiri zerine be haiye yazlmtr ki bunun
tanesi yazma halindedir. Yine hls sresinin felsef anlamda yorumland mstakil
eserler de bn Sinann eseri de dahil alt tane olup ikisi yazma halindedir. Kurann
btnne ynelik yaplan tefsirler ierisinde yer alan felsef yorumlar ise alt tanedir.
Tezimizin son blm olan metinler ksmna, kaynaklarmzdan yazma olanlar ile
matbu olanlardan dergide tefrika edilen Ahmet Hamdi Aksekinin metni ilave
edilecektir.
Yaptmz incelemede hls sresinin felsef anlamda yorumu bn Sina
(.428/1037) ile balayp Elmall Hamdi Yazr (.1361/1942) ile nihayete erdiinden
tezimizin snrlar da doal olarak bu ekilde belirlenmi olmaktadr.
Son olarak burada konumuzla ilgili baz kavramlar zerinde ksaca durarak bu
kavramlardan neleri kastettiimizi ak klmak istiyoruz. Tefsir ve felsefi tefsir
gelenei hakkndaki bilgileri ilk blmde ele alacaz. Burada felsefe, gelenek ve
erh-haiye kavramlar zerinde ksaca durmak istiyoruz.
Felsefe, Trkeye Arapadan gemitir. Asl Yunanca olup hikmet sevgisi
(filo (sevgi)-sofia (hikmet/bilgi/bilgelik) anlamna gelmektedir. Kelimeyi bu
anlamyla ilk kullanan Pythagoras (i.. 580-504)tr.
1

slam dnce tarihinde ou zaman ayn anlamda olmak zere felsefe yerine
kullanlan bir szck daha vardr ki o da hikmet kelimesidir. slam filozoflarnn
ounluu IX. yzyln sonundan itibaren felsefe yerine bu kelimeyi tercih etmiler,
bu kelimeye ve ieriine felsefeden daha stn bir deer de atfetmilerdir.
2

Felsefenin terim olarak pek ok tarifi yaplmtr.
3
Bu tariflerden konusuna
iaret etmesi bakmndan yaplan tarif Eyann hakikatini olduu ekilde bilmek

1
Tevfik, Rza, Felsefe Dersleri, stanbul 1330, s. 12.
2
Bayraktar, Mehmet, slam Felsefesine Giri, Ankara 1997, s. 23.
3
Tanmlar topluca grmek iin bk. Tevfik, Rza, Felsefe Dersleri, s. 15-19.; Bayraktar, Mehmet, slam
Felsefesine Giri, s. 20-22.
5
(varl hadd-i ztnda olduu gibi bilmek) ve muktezasna gre amel etmektir.
1

eklindeki tariftir.
bn Sina, felsefe anlamnda Hikmeti u ekilde tanmlamaktadr: Beerin
gc nisbetinde insan nefsin, kavramlar tasavvur etmek, nazar ve amel dorular
da tasdik etmek sretiyle kemale ermesidir.
2

Fahreddin Rz (.606/1209), bu tarifin aklamasnda unlar sylemektedir:
Hikmet, insan nefsin kemaliyle ilgilidir ve insan nefsin bilen (kuvve-i lime) ve
yapan (kuvve-i mile) olmak zere iki kuvvesi vardr. lkinin grevi doruyu bilmek,
ikincisinin grevi ise nefsi doru davranlar zere ynlendirmektir. Kuvve-i
limenin kemali, tasavvur ve tasdik olmak zere iki fiildir. Tasavvur, mahiyetlerin
eksiksiz tanmna ulamak, tasdik de varlk hakknda d dnyadaki gereklie uygun
karmlarda bulunmaktr (varl hadd-i ztnda olduu gibi bilmek). Kuvve-i
milenin kemali ise nefsin ifrat ve tefrite sapmadan itidal zere davranmasdr.
3

Hakikate ulama faliyeti olarak kabul edilen bu aba (felsefe/hikmet)
nazar/akl bir faliyettir ve tanmlarda da ifade edildii gibi kavramlar (tasavvurlar)
ve yarglar (tasdkt) zerinden faliyet gsterir. Bu faliyeti esnasnda da herhangi bir
eyi kendisine k noktas almaz. Ancak bu felsef faliyet bir nebnin eriatini
kendisine k noktas kabul edilerek yapld takdirde Kelam adn almaktadr.
Gelenek, Trkede rf, anane, teamul-i kadim, nakil, taklit gibi anlamlarna
gelmektedir. Latince tradere kelimesinin karlk olarak kullanlan gelenek,
zellikle sosyolojik anlamda tanm yaplan bir terimdir.
Buna gre gelenek, bir kuaktan dierine aktarlan herhangi bir beeri
uygulama, inan, kurum ya da zanaat iin kullanlr. Geleneklerin ierdikleri eyler
olduka farkl olmakla birlikte, tipik olarak toplumsal bir gurubun ortak mirasnn
paras olarak grlen baz kltr unsurlarna iaret eder. Gelenek sk sk toplumsal

1
Crcan, Seyyid erif, Tarft, stanbul 1327, s. 63.
2
bn Sina, Ebu Ali Hseyin b. Abdillah, Uynul-Hikme, (thk. Mcteba Minovi), Tahran 1954, s. 16.
3
Rz, Eb Abdullah Fahreddin Muhammed b. mer, erhu Uyunil-Hikme, (thk. thk. Ahmed Hicazi
Sakka), Kahire t.y. II, 3-4.
6
kararlln ve meruluun kayna olarak da grlr, fakat mevcut deiime temel
salayabilmek iin de gelenee bavurulur.
1

Tezimizde biz gelenek kelimesinin sosyolojik anlamndan ziyade kelimenin
kknde de yer alan bir eyin, zellikle bir bilginin kuaktan kuaa, elden ele
aktarlmas, srdrlmesi ve takip edilmesi anlamn esas almaktayz.
Bundan dolay hls sresi felsef tefsir geleneinden maksadmz ilk olarak
bn Sinann hakikate ulama amacyla ortaya koymu olduu felsef abasnn
sonucu olarak yapm olduu yorumun takip edilmesi ve aktarlmas, gndemde
tutulmas (erh), ikinci olarak da hls sresinin tefsir tarihi boyunca felsef bir
anlayla yaplan yorumlarnn oluturduu bir srekliliin ortaya kmasdr. Zaten
gelenein ifade ettii en nemli anlam bu adan da srekliliktir.
2

Belirtmek gerekir ki slam medeniyeti iinde bu sreklilii oluturan ve
devamn salayan en nemli yazm teknii erh ve haiye olarak adlandrlan yazm
biimleridir. Bir metni daha ak klarak bir st seviyeye karma amal telif
ameliyesi olan erh-haiyeler bilginin srekliliini salad gibi onu derinletiren
bir yap da arzettiini syleyebiliriz.
3





1
Turner, Bryan,- Abercrobie,- Hill, Stephen, Nicolas, The Penguin Dictionary of Sociology, London
1984, Tradition, s. 256.
2
Armaan, Mustafa, Gelenek, stanbul 1992, s. 19.
3
erh ve Haiye yazm teknii ile ilgili deerlendirmeler iin bk. Topuzolu, Tevfik Rt, Haiye,
DA, XVII, s. 419-420; Kara, smail, eyh Efendinin Ryasndaki Trkiye, stanbul 1998, s. 139,
Cndiolu, Dcane, ada Tefsir Tarihi Tasavvurunun Kayp Halkas: Osmanl Tefsir Miras,
slamiyat, Ekim-Aralk 1999, c. 2, sy. 4, s. 58-59.
7







































I. BLM: TEFSR LM VE FELSEF TEFSR

8
Tefsir ve Tefsir Trleri
Tefsir trlerine gemeden nce tefsirin hem szck hem de terim anlamlarn
ksaca aklamak gerekir.
1. Tefsirin Tanm
a. Kelime anlam
Tefsir kelimesi zeri kapal olan amak ve meydana karmak, kefetmek,
beyan etmek, mnevi ve gizli olan eyleri amak anlamlarna gelen fesr veya taklib
yoluyla sefr kknden tremi olup
1
tefl kalbnda ayn mnlarda mbalaa
ifade eden bir mastar isimdir
2
.
b. Terim Anlam
Tefsirin terim olarak; mkil lafzdan murad olunan mny kefetmek, ortaya
karmak
3
veya Kurnn mnlarn aklamak (yetin anlamn aklamak)
4
ve
murad edilen mny beyan etmek
5
gibi birbirine benzeyen pek ok tanm
yaplmtr.
6

Burada Tefsir ilminin hem konusunu hem gayesini iine alan iki tanmn
vermek istiyoruz:
1. Tefsir, elfz- Kuraniyyenin keyfiyet-i nutkundan, medllt- lgaviyye ve
stlahiyyesinden, ahkm- efradiyye ve terkibiyyesinden, hl-i terkibde elfz-

1
Cevher, smil b. Hammd, es-Shh: Tcl-luga ve shhul-arabiyye (nr. Ahmed Abdlgafr),
Kahire 1956, c. II, s. 686; bn Manzr, Muhammed b. Mkerrem b. Ali el-Ensr, Lisnl-Arab (nr.
Emin M. Abdlvehhb-M. Sdk el-Ubeyd), Beyrut 1997, c.V, s. 55; Frzbdi, Eb't-Tahir
Mecdddin Muhammed b. Yakub b. Muhammed, el-Okyanus'l-bast f tercmeti kms'l-muhit (trc.
Mtercim sm Efendi), stanbul 1886, c. II, s. 606.
2
sfahh, Rb, Mfredt- elfzil Kuran (thk. Safvan Adnan Davd), 2.bs., Beyrut 1997/1418, s.
636; Tehnev, Muhammed Ali b. Ali, Kef- stlhtil-fnn, (trc. Corc Zeynt, Abdullah Halid)
Beyrut, 1996, c. I, s. 491.
3
Cevher, a.g.e., c. II, s. 686; bn Manzr, a.g.e., V, 55.
4
Crcan, Seyyid erf, Tarft, s. 43.
5
Kfiyeci, Ebu Abdullah Muhyiddin Muhammed b. Sleyman, et-Teysir f kavidi ilmi't-tefsir, s. 4;
Tehnev, Kef- stlhtil-fnn, c. I, s. 493.
6
Bu tanmlar iin bk. Tehnev, Kef- stlhtil-fnn, c. I, s. 491-494; Zeheb, M. Hseyin, et-
Tefsir vel-mfessirn, Beyrut, t.y., c. I, s. 10-11; Elmall, Muhammed Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran
Dili, stanbul 1979, c. I, s. 26-27 (Mukaddime); Bilmen, mer Nasuhi, Byk Tefsir Tarihi, stanbul,
1973., c. I, s. 97.
9
mezkureyi mahmul olan meni-i sneviyesinden, marifet-i neshten, esbab- nzulden,
mbhemi, muvazzh kssalardan bahseyler bir ilimdir.
1

2. Tefsir, beerin gc ve Arap dilinin snrlar ierisinde, Kurn- Kerimi
yce Allahn muradna dellet etmesi bakmndan aratran ilimdir
2
.
Bu tanmlamalardan u sonular karabiliriz:
1. Bir ilim olarak tefsirin konusu her eyi ile (lafz-mnas- nazm) Kurn-
Kerim olup bu ilmin amac ise Kurnn Allahn muradna uygun bir ekilde
anlalmasdr.
3

2. Tefsir ilminin meselelerinin de bu anlama ve yorumlamann murad-
ilahiyeye uygunluunu temin edecek meselelerdir.
3. Tanmlarda btn bu anlama ve yorumlama abasnn snrlarn belirleyen
iki husus gze arpmaktadr: lki bu anlama faliyeti ancak insann idrakinin ve
anlaynn lsndedir. kincisi ise yine bu abalarn snrlar ve yaplan
yorumlarn tutarll Arap dilinin imkn ierisinde olmasdr.
4. Tariflerden anlalmaktadr ki Tefsir ilminin konusu nakle dayaldr. Yani
konusu insan aklnn bir rn (matematik gibi) deildir. Ancak konusu nakl olan bu
ilimde anlama ve yorumlama insann abasna, anlayna (akl faliyetine) baldr ki
tarih bu abalarn rnleriyle doludur.
2. Tefsir Trleri
Burada Tefsir trlerinden Kurn- Kerimi anlama ve yorumlama abas olan
tefsirin eitlerine genel olarak iaret edilecek, bylece alma alan olarak
setiimiz hls Sresi tefsirlerinin bu tasnif ierisinde nerede durduklar gsterilmi
olacaktr.
Anlama ve yorumlama abalarndaki eitlilik, yorumlarn dayandklar
ilkelerin, kullanlan kaynaklarn ve yorumun sonucunda varlmak istenen hedeflerin

1
Srr Girid, Tabbakt ve db- Mfessirn, stanbul 1312, s. 4.
2
Kfiyeci, et-Teysir f kavidi ilmi't-tefsir, s.13; Ktip elebi, Kefuz-Zunn an Esmiil-Kutub vel-
Funn, ( tsh. M. erefettin Yaltkaya, Rifat Bilge), Ankara, 1941, c. I, s. 427; Zerkn, M. Abdlazm,
Menhill irfn, c. II, s. 4; Bilmen, . Nasuh, Byk Tefsir Tarihi, c. I, s. 97.
3
Her ilim dal ya konusuna gre (zt) ya da gayesine (araz) gre tarif edilir ki bu durum Mantk
lminde cihet-i vahdet olarak ifade edilmektedir. Bk. Molla Fenr, emseddin Muhammed b. Hamza,
erh-i sogoci, stanbul, t.y., s. 2-3.
10
farkllndan kaynaklandnda phe yoktur. Yine bu farklla ve eitlilie
mfessirlerin ilgi duyduu alanlarn, sahip olduklar bilgi birikimi ve kltrn
eitlilii ve zenginliini de ilave etmek gerekir ki bu durumun tefsiri
zenginletirdii muhakkaktr.
1

Tasnif etmek, mevcut malzemeyi birbirine benzeyen (veya benzemeyen)
ynlerinden birisini veya birkan dikkate alarak bir araya getirmek demektir.
2
Bu
sebeple tefsir ve tefsir eserleri farkl alardan baklarak snflandrlabilmektedir.
Muhteva bakmndan, ekil bakmndan vb. Tefsirin ekil bakmndan Mevzu
(konulu) ve Mevzi (teczi, mushaf tertibine gre) tefsir eklindeki snflandrlmas
buna rnek olarak verilebilir.
3

Biz burada tefsir ederken kullanlan kaynaklar ve bilgi birikimini dikkate alan
klasik tasnifi kullanmay amacmz daha ak klmas daha basit yani ayrntlara
girmeksizin ve genel olmas bakmndan tercih ettik.
Bu ayrma gre tefsir ikiye ayrlmaktadr: Rivayet ve Dirayet tefsiri.
a. Rivayet Tefsiri
Rivayet tefsiri, herhangi bir yet-i kerimeyi dier bir yet veya bir snnet ile
veya sahabe-i kiramn kavli ile izah ve tefsir etmee denir.
4
Bu tefsir trne ayn
zamanda nakl tefsir veya mesur tefsir de denilmektedir.
5

Rivayet tefsirleri bize yetlerin mnlarn, kraat vecihlerini, muhkem ve
mteabih olup olmadklarn, nzul sebeplerini, nsih ve mensuhunu bildirdii gibi
gemi mmetler ve onlarla ilgili yetler hakknda da bilgi verir. Bu tr bilgiler daha
ziyade hadis, siyer, megzi ve tarih kitaplarnda yer alr.
6
Bu sebeple rivayet
tefsirinin ierii ikiye ayrlr:
1


1
Emin el-Hli, Arap-slam Kltrnde Yeniliki Yaklamlar (Menhicut-Tecdid fin-Nahv vel-Belaa
vet-Tefsir vel-Ede)b, (trc. Emrullah ler-Mehmet Hakk Suin), Ankara 2006, s. 37.
2
Ktip elebi, Hac Halife Mustafa b. Abdullah, Kef'z-znun an esami'l-ktb ve'l-fnun, (haz. M. erefettin
Yaltkaya, Kilisli Rifat Bilge), stanbul 1971, c. I, s. 11.; Tehnev, Keaf stlahati'l-fnun ve'l-ulum, (thk. Ali
Dahruc; ev.Corc Zeynati, Abdullah Halidi) Beyrut 1996., c. II, s. 1097.
3
Bu ekildeki snflandrlmann geni tahlili iin bk. Aydz, Davut, Tefsir, Tarihi, eitleri ve Konulu
Tefsir, stanbul 2004, s. 69 vd.
4
Bilmen, . Nasuh, Byk Tefsir Tarihi, c. I, s. 110.
5
Zerkn, M. Abdlazm, Menhill-irfn, c. II, s. 10.
6
iek, Yakup, Tefsir Usul, Sofya 1995, s. 104.
11
a) Bir usul dairesinde ve kemal-i itina ile tedkik ve tenkit ve shhati tevsik
edilen ve eri hkmlerlele alakal bulunanlar,
b) Srf tarihe, lemin yaratlna, mmetlerin tarihine dair olan menkulat havi
tefsirler.
Rivayet tefsirlerinde Kurnn Kurnla veya snnetin sahih snnet ile tefsiri
veyahut sahabeye yada tabindan nakledilen salam rivayetlerle tefsirin herkes
tarafndan kabul grm ve tartma konusu yaplmamtr.
2

Buna ramen srf tarihe, lemin yaratlna ve eski mmetlerin tarihine ilikin
mevzularda (israiliyt) ve tabindan yaplan baz rivayetlerdeki zaaf ve uydurma
haberlerin okluu ve senedlerin hazfedilmesi rivayet tefsirlerindeki zaaf noktalar
olarak grlmtr.
3

b. Dirayet Tefsiri
Dirayet tefsiri, Kurnn anlalmas ve yorumlanmasnda sadece rivayetlere
yetinilmeyip, Arap dili ve edebiyat, din ve felsef ilimler gibi eitli bilgilere
dayanlarak yaplan aklama ve yorumlara denir.
4

Dirayet tefsirinde mfessir, Arap dili ve edebiyatndan faydalanarak, nzul
sebeplerini bilerek ve Kurnn anlama ve yorumlayabilmek iin gerekli ilimleri ve
konulara vakf olduktan sonra Kurn ictihad yani ahsi anlay ve abas ile tefsir
eder.
5
Bu sebeple dirayet tefsirinde ne kan yn mfessirin birikiminin sonucu olan
grleri, yorumlar ve ictihaddr.
Ancak rivayet tefsirinde olduu gibi dirayet tefsirinin de zaaf noktalar vardr.
Bu sebeple mfessirin gerekli olan ilimleri elde etmeksizin mcerred rey ile yapaca
tefsir ho grlmemi ve makbul saylmamtr.
6


1
Bilmen, . Nasuh, Byk Tefsir Tarihi, c. I, s. 111.
2
Aydz, Davut, Tefsir, Tarihi, eitleri ve Konulu Tefsir, s. 76.
3
Zeheb, M. Hseyin, et-Tefsir vel-mfessirn, c. I, s. 108, 112, 136.
4
Zeheb, a.g.e., c. I, s. 170, Cerraholu, Tefsir Usul, s. 230; Sadredin Gm, Kuran Tefsiriin
Kaynaklar, stanbul 1990, s. 103.
5
Zeheb, a.g.e., c. I, s. 170.
6
Cerraholu, Tefsir Usul, s. 230. Ayrca Kuran hakknda mcerred rey ile konumann mesuliyeti ile
ilgili Hz. Peygamberden (s.a.) nakledilen hadisler de vardr: Kuran hakknda ilmi olmakszn sz
syleyen, cehennemdeki yerine hazrlansn!, Kendi reyi ile Kuran hakknda sz syleyen kimse,
12
Dirayet tefsirinin ortaya k ve bu yntemle yaplan yorumlar hlesinin
genilemesinin sebeplerini izah sadedinde mer Nasuhi Bilmenin aklamalarn
alntlyoruz:
1

nk slam lkeleri genileyerek muhtelif fenler ile felsef fikirler ile mcehhez kimseler
slam erefine nil oluyor, milletler arasnda mterek olan bir ksm fenler, ilimler,
mslmanlarn arasnda da yaylmaya balyor. Muhtelif mezhebler, meslekler, erbab zuhur
ediyor. Binaenaleyh tefsirlere de bu hususlara dair malumat dercedilmesine lzum grlyor.
Artk mfessirler, Kurn- Kerim'in lafzlarn, terkiblerini bir ilim halinde tedvin edilen edeb
usle tatbike mecbur olduklar gibi ahkma mteallik yetleri de fkh dairesinde izah
mecburiyetinde kalyorlar. Arza, semvata dair yetleri tekvin ve Heyet ilimlerindeki
meseleler ile mtenazr bir halde tasrih ve tevcihe alyorlar. Ahlk'a, ctimaiyat'a mtedair
yetleri erhederken felsef ahlk ve ictima bilgiler esaslarn da nazara alyorlar. bret-miz
kssalar hakkndaki yetleri terih ederken kinat tarihinin kaydettii malumat dermeyan
ediyorlar.
Muhtelif mezhebler erbab tarafndan irad edilen fikirleri, itirazlar, Mnazara ilmi dairesinde
zikr ve cerh ederek Kelm ve Mantk kaidelerine tatbikan kendi mezheblerini, kanaatlerini
isbata gayret gsteriyorlar ve her mfessir yazd tefsirde kendi ihtisas dairesinde bulunan
ilimler ve fenler iin daha ziyade sahife ayryor.
te bu sebeble de Tefsir sahasnda muhtelif meslekler vcuda gelmitir.
c. Dirayet Tefsirinin Muhteva Asndan Trleri
Dirayet tefsirlerinde her mfessir kendi ihtisas erevesinde bulunan ilimler
ve fenler iin daha ziyade sayfa ayrmasndan dolay bu eserler, yetlerin
yorumunda ne kan tarz, uslup, usul ile arlk verilen konular itibariyle
snflandrlmaktadr. Burada yedi trn
2
ksaca tantmak isityoruz.
ca. lmi-Fenn Tefsir

isabet etse bile hata etmitir., Bk. Tirmiz, Ebu s Muhammed b. s, el-Cmius-sahh, stanbul
t.y., Tefsirul-Kuran, 1.
1
Bilmen, . Nasuh, Byk Tefsir Tarihi, c. I, s. 113
2
Buradaki yedi tefsir trnden baka tefsir trleri de vardr ki bunlar: Mezheb, ilhad ve tarih
tefsirlerdir. Ancak konuyu datmamak ve uzatmamak amacyla bunlara deinilmemitir. Ayrntlar
iin bk. Aydz, Davut, Tefsir, Tarihi, eitleri ve Konulu Tefsir, s. 114 vd.
13
lm-fenn tefsir, Kurn- Kerimde iaret edilen zellikle fen bilimleri
alanndaki ilmi terimleri ele alan ve Kurndan hareketle eitli bilimleri ve felsef
grleri karmaya alan bir tefsir trdr.
1

lm tefsirin Kurn bu adan yorumlamasnda hareket noktas Kurnn
din ilimleri ihtiva ettii gibi dier ilimleri de ihtiva ettii grdr.
Buna anlaya gre Kurn sz konusu bilimsel hakikatleri indirildii asrn
bilimsel anlayna ve alglayna uygun olarak aklamam, aksine insanlar
hidayete erdirme amacna uygun olarak her an telakkisine uygun gelecek tarzda
ifade etmitir.
2
Bu sebeple her an insan iinde bulunduu an teknik ve bilimsel
verilerine gre Kurnda yer alan kevn yetleri yorumladklar iin aralarnda
anlay farkllklar meydana gelmitir.
mam Gazl (.505/1111) ile sistemli bir ekil alan bu yndeki yorumlar
Fahreddin Razi (.606/1209) ile zirveye kmtr. 19. asrdan itibaren arlk
kazanmaya balayan pozitif ve teknik bilimlerle birlikte yeniden ynelinen bu
anlayn 20. yzyldaki en nemli temsilcisi Tantav Cevher (.1359/1940)dir.
3

Ancak ilm tefsir anlayna nemli noktadan; dil, beleat ve itikad
asndan itiraz edilmekte ve mmkn grlmemektedir.
4

a) tikad adan: Her yerde ve her zaman geerli olan itikad konularn srekli
bir geliim ve deiim iinde olan tabi ilimlerin verilerine gre yorumlanmas doru
deildir. Ayrca Kurnn icaznn ve doruluunun ve bir ilah kitap olarak
geerliliini bu tarz bir tefsirle test etmeye ihtiyac da yoktur.
b) Dil asndan: lm tefsirde Kurnda yer alan kelime ve terkiblere
indirildii dnemden sonradan ortaya kan anlamlar yklenilmektedir. Bu bir anlam
genilemesidir ve yorum bakmndan doru deildir.
c) Belegat asndan: Belegat, szn mevcut duruma uygun olarak (muktezay-
hale gre) sylenmesidir.Bu durumda Kurnn indirildii dnemdeki muhatablarna
ilmi tefsirin ngrd anlamlarla hitap ettiinin kabul edilmesi gerekecektir.

1
Emin el-Hli, Arap-slam Kltrnde Yeniliki Yaklamlar, s. 28; Zehebi, et-Tefsir vel-Mfessirn,
c. II, s. 333; Cerraholu,Tefsir Tarihi, c. II, s. 369.
2
Demirci, Muhsin, Tefsir Usul ve Tarihi, stanbul 1998, s. 277.
3
Cerraholu, a.g.e., c. II, s. 379.
4
Zehebi, a.g.e., c. II, s. 340-345; Emin el-Hli, a.g.e., s. 31-35.
14
Halbuki bu anlamlar sonradan ortaya kmtr. Eer Kurnn indirildii dnemde
de bu anlamlar kasteddii ifade edilecek olursa, o zaman da ilah hitabn muhatabn
haline gre olmad dolaysyla beleata aykr olduu sonucu ortaya kacaktr ki
bu belaatn zirvesinde olan Kurn iin sz konusu bile edilemez.
1

cb. ctima Tefsir
ctima tefsir, Kurndaki derin anlamlar edeb bir uslupla ele alan ve onun
toplum iin indirilmi olduu prensibinden hareketle kendisine Kurnn hidayet
ynn konu edinen tefsir tarzdr.
2

Son asrda Muhammed Abduh(. 1905) ile balayan bu tefsir metodunun
amac kuruluk ve donukluk ierisinde olduu kabul edilen tefsiri bu durumdan
kurtarmaktr.
Bu anlay ne karan mfessirler Kurnn insanla bir rehber ve hidayet
kayna olduu grnden hareketle onun toplumsal ynn ne karan, toplumun
meselelerine zm aramay amalayan yorumlar yapmlardr ki bu eilime ictima
tefsir ekol denmesinin sebebi de budur.
3

Bu ekol savunan mfessirlere gre nceki tefsirler, fantezi kabul edilebilcek
baz konular ne karm, kimi sklkla israiliyata dalm, kimi dil kurallar
zerinde ar durmu, kimi mezheb kavgalara ve nazar tartmalara dalarak
hayattan uzak kalmlardr. Halbuki tefsir gnlk hayat ilgilendiren meseleleri ele
almaldr.
4
nk Kurnn byk bir blm insann insanla ilikisi zerinde
durarak bu ilikinin hangi prensipler nda yrtlmesi gerektii konusunda
insanlara yol gstermektedir.
20. yzylda slam dnyasnn bat karsndaki siyasi ve askeri yenilgisi ile
bat dnyasnn tabi bilimlerdeki ilerleyiiyle birlikte slam dnyasnn iine dt
toplumsal ve siyasal alkantlardan, bunalmlardan ancak emirlerinden ve
prensiplerinden uzaklalan Kurna yeniden sarlarak kabilecei grnn tefsire
bir yansmas olarak kabul edilmetedir. Bu ekoln Muhammed Abduhtan sonraki

1
Son dnemde ilm tefsire ynelik bir dier eletiri iin bk. zemre, Ahmet Yksel, ada lm
Tefsirde Vehmin Egemenlii, stanbul 2006.
2
Cerraholu, smail, Tefsir Tarihi, c. II, s. 407.
3
Aydz, Davut, Tefsir, Tarihi, eitleri ve Konulu Tefsir, s. 104.
4
imek, Said, Gnmz Tefsir Problemleri, Konya 1997, s. 36.
15
temsilcileri ve uygulayclar arasnda Reid Rza (. 1935), Mustafa el-Mera
(.1945), Seyyid Kutup (1966), Ebul-Ala el-Mevdud (.1979), Said Havva (.1989)
ve Trkiyede Sleyman Ate saylabilir.
cc. Fkh Tefsir
Fkh Tefsir, Kurn- Kerimin amel yani ibadt ve muamelt ynnn ele
alan bu hususlarla ilgili yetleri aklayan, Kurndan bu hususlarla ilgili hkmler
karmaya alan tefsir eklne denir. Fkh tefsirler, ahkmul-Kurn, fkhul-
Kurn, tefsiru aytil-ahkm gibi deiik adlarla da isimlendirilmektedir.
1

Bu tefsir trnn amac slamn temel kayna olan Kurn- Kerimin ihtiva
ettii amel hkmleri, kural ve prensipleri ortaya karmak, onlarn nasl
uygulanacan gstermek, bylece vahyin temel hedefi olan dnya ve hiret
mutluluunun elde edilmesine yardm etmektir.
2

Fkh tefsir amacna uygun olarak, Kurnda yorumlamaya ve aklamaya
alt yetler ahkm yetleridir. Bu sebeple Kurnda yer alan ahkm yetlerinin
saysnn belirlenmesi mfeesirler arasnda ihtilaf konusu olmutur. Bir ksm
mfessirler ahkm yetlerinin tesbitinde ierisinde aka bir ahkmn bulunduu
yetleri kabul ederken bir ksm ise bu yetlere kssa ve emsal gibi dolayl olarak
hkm karlabilecek yetleri de ilave ederek bunlar da ahkm yetleri ierisinde
kabul etmilerdir. Bu sebeple ahkm yetlerinin saysndaki ihtilaf 50 ile 1000
arasnda deimektedir.
3
Ahkm yetlerinin belirli bir say ile
snrlandrlamayacan, yetlerden hkm karmann kiinin ilminin geniliine ve
grnn derinliine bal bir mesele olduunu savunan limler de vardr.
4

Kurn- Kerimin amel ynne dair aklamalar onun inzali ile balamtr.
Kurnn klli ve czi emir ve yasaklar ihtiva eden ahkm yetlerinin indirildii
andan itibaren hemen hayata geirilmesi gerektiinden bu hususlar Hz. Peygamber
tarafndan aklanm, tatbik edilerek insanlara retilmitir. Bu sebeple mstakil

1
Cerraholu,Tefsir Tarihi, c. II, s. 42; Gngr, Mevlt, Kuran Tefsirinde Fkh Tefsir Hareketi ve lk
Fkh Tefsir, stanbul, 1996, s. 51.
2
Aydz, Davut, Tefsir, Tarihi, eitleri ve Konulu Tefsir, s. 93.
3
etiner, Bedreddin, Ahkmul-Kuran, DA, c. I, s. 551; Gngr, Mevlt, a.g.e., s. 17.
4
Cerraholu,Tefsir Tarihi, c. II, s. 41.
16
fikh tefsirler meydana gelinceye kadar Hz. Peygamber, sahabe ve tabin ve tebe-i
tabin devirlerinde fikh tefsir malzemesine bol miktarda rastlanmaktadr.
1

Hadis mecmualar dnda mstakil ilk fkh tefsir Mukatil b. Sleyman
(.150/767)nn Tefsiru Hamsi Mie Aye minel-Kurn adl eseridir.
2
Mukatil b.
Sleymandan sonra bu konuda pek ok mfessir eserler vermilerdir. Bunlar
arasnda mam afi (.204/819), Tahav (.321/933), Cassas (.370/981), Ebu Bekr
b. Arabi (.543/1148), Kurtub (.671/1272), Konyal Mehmed Vehbi (.1368/1949),
Muhammed b. Abdullah ed-Draz (.1377/1958) ve Sabunnin kaleme aldklar
ahkmul-Kuranlar saylabilir.
3

cd. Lgav Tefsir
Lgav tefsirden maksat, konu olarak Kurn dilini ele alan ve onu dil
bakmndan inceleyen ve aklamaya alan yaklamdr.
4

Kurnn dili ve uslubu ve kelimelerine ynelik aklamalar Hz. Peygamber
dneminden itibaren balayan Kurn tefsirinin en nemli ksmn oluturduu gibi
bu alanda yaplm almalar sonraki dnemlerde tefsire dair yaplm aklama ve
yorumlarn dayanm olduu temel referanslar oluturmutur.
5

Dil limleri, itikak, irab, hakiki ve mecaz anlam bakmlarndan
anlalmasnda glk ekilen kelimelerin ve terkiplerin izah zerinde durmular
bunun iin eski Arap iirine, dildeki kullanlndan faydalanmlardr. Bu tr
aklamalar yetlerin anlalmas iin zellikle nzul dnemiyle arann henz byk
lde almam olmas ve itikad, mezheb ve siyas tartmalarn henz tefsir
kitaplarna yansmad ilk dnemlerde yeterli olabilmekte idi. Bu sebeple ilk dnem
tefsir kitaplarnn temel karesteristiin dil arlkl idi ve yetlerin anlamlarn tabi
balamna mracaat ederek tayin edilmekteydi.
6


1
Zehebi, et-Tefsir vel-Mfessirn, c. II, s. 302; Cerraholu, a.g.e., c. II, s. 43; Gngr, Mevlt, Kuran
Tefsirinde Fkh Tefsir Hareketi ve lk Fkh Tefsir, s.63.
2
Gngr, a.g.e., s. 101, 102.
3
Ahkmul-Kurana dair eserleri listesi iin bk. etiner, Bedreddin, Ahkmul-Kuran, DA, c. I, s.
552.; Gngr, a.g.e., s. 122-146.
4
Aydz, Davut, Tefsir; Tarihi, eitleri ve Konulu Tefsir, s. 113
5
Cerraholu, a.ge.e., c. I, s. 249; a.mlf, Garibul-Kuran, DA, c. XIII, s. 379-380.
6
Cndiolu, Dcane, Szl Kltrden Yazl Kltre Anlamn Tarihi, stanbul 1997, s. 130, 131.
17
Kurnn lgav izah konusunda bn Abbastan nakledilen Sahifetu Ali b. Ebi
Talhadan itibaren telif edilen eserler arasna Mukatil b. Sleyman (.150/767) el-
Vcuh ven-Neziri el-Ahfe (.177/793) ve el-Ferra (.207/822)nn Menil-
Kurnlar, Ebu Ubeyde (.210/825) Mecazul-Kurn, Kasm b. Sallm
(.232/837) ve bn Kuteybe (.276/889)nin Garibul-Kurn adl eserleri rnek
verilebilir.
1
Bunlarn dnda Kurn lafzlarna ynelik szlk almalar iin rnek
olarak Ragb el-Isfahan (.502/1108)nin Mfredt Firuzbd (.718/1318)nin
Besiru Zevit-Temyizi gsterilebilir.
Modern dnemde ise Toshihiko zutsunun Kurnda Allah ve nsan ve
Kurnda Dini ve Ahlak Kavramlar adl eserleriyle birlikte Kurn zerine
semantik bakmndan da almalar yaplmaya balanmtr.
ce. Tasavvuf/ar Tefsir
Tasavvuf, genel anlamyla slamn ahlk yn zerinde duran ve bu ahlak
insanlara kazandrmay hedef alan anlaytr. nsann kendi nefsini Allahn
sevgisinde veya korkusunda eriterek, kalbini Onun dnda her eyden arndrmak
suretiyle dinin emirlerini ictenlikle yerine getirmeyi bylece varlabilecek en byk
mutlulua ulamay gaye edinen bu anlay hicri ikinci asrdan itibaren
sistemlemeye ve bir ekol haline gelmeye balamtr.
2

Hicri III. asrdan itibaren ihtisaslamaya balayan tefsir ekolleri ierisinde
tasavvuf yolunun mntesibleri de yaadklar hallere gre kalplerine doan ilham ve
dncelerle Kurn yetlerinden anlamlar karmaya ve Kurn bu ekilde
yorumlamaya balamlardr.
3

Bu duruma gre ari Tefsir, yalnz tasavvuf erbabna alan ve Kurnn
zahir anlam ile badatrlmas mmkn olan bir takm anlam ve iaretlere gre
Kurnn tefsir ve tevil edilmesidir.
4


1
Ayrntlar iin bk. bn Nedim, el-Fihrist, (thk. Rza Teceddd), Tahran 1971, s. 37. Ayrca bk. Sezgin,
Fuad, Tarih't-Trasi'l- Arab, (thk. Mahmd Fehmi Hicazi, Fehmi Ebul-Fazl), Kahire 1977, c. I, s.
41
2
Ate, Sleyman, r Tefsir Okulu, Ankara 1974, s. 17, 18.
3
Cerraholu, Tefsir Tarihi, c. II, s. 8; Zerkn, M. Abdlazm, Menhill-irfn f ulmil-Kurn, c. II,
s. 56.
4
Zehebi, et-Tefsir vel-Mfessirn, c. II, s. 245.
18
ar mnlarla yaplan yorumlarn geerli ve makbul olabilmesi iin bir takm
artlar ileri srlmtr ki bunlar:
1. Btn mnnn zahir mnya aykr olmamas,
2. Baka bir yerde mnnn doruluuna bir ahid bulunmas,
3. Verilen anlama akl ve eri bir muarzn bulunmamas,
4. Btn mnnn tek anlam olduunun ileri srlmemesi.
1

lk temsilcileri arasnda Hasan- Basr (.110/728), Cafer-i Sadk
(.148/765)n bulunan ar tefsirde lk nemli eser Sehl b. Abdillah et-Tster
(.283/896)ye ait olan Tefsirul-Kuranil-Azimdir. Slem (.412/1021)nin
Hakikut-Tefsiri ve Kueyr (.465/1072) Letiful-art ile inkaf eden iar tefsir
daha sonra gelen Ruzbahan Bakl (. 606/1209), Necmeddin-i Kbra (.618/1221),
Necmeddin Dye (.654/1256), ihabuddin es-Shreverdi (.632/1234) ile sreklik
kazanm ve varln gnmze kadar srdrmtr.
2

ar sf tefsirin dnda nazar sf tefsir olarak kabul edilen baka bir yorum
tr daha vardr ki bu tefsir trnde mutasavvf Kurn mensub olduu felsef
gr ve anlayn etkisiyle yorumlamaktadr.
3

Nazar sufi tefsirin ncs olarak bn Arab (.638/1240) kabul edilmitir.
Onun sistemletirmi olduu vahdet-i vcud anlay kendisi ve onu takip eden
zellikle Sadreddin Konev (.637/1274), Abdrrezzak Kn (.730/1329) gibi sufi
ve mfessirler vastasyla bu anlay Kurn yorumuna dahil olmutur.
Bu anlay lk Osmanl mderrisi Davud-i Kayser (.751/1350) ile birlikte
Osmanl ilim ve irfan hayat ierisinde yer almtr. Davud-i Kayser slam-Osmanl
dncesindeki en nemli baarsnn irfan sylemi yani genelde tasavvuf kef ve
ilham, zelde vahdet-i vcud tasavvuf manzumesini burhan stlahlarla yani
medrese diliyle yeniden ina etmesi, buna bal olarak, Seluklu-Osmanl medrese
gelenei ile tasavvuf gelenei arasnda dil erevesinde belirli bir mutabakat
salamas olduu ifade edilmitir.
4

Davud-i Kaysernin Abdrrezzak el-Kni'nin (. 730/1329) Tevltu'l-
Kurni'l-Kerim adl eserinin giriinde besmele hakknda yapt aklamalar zerine

1
Zerkn, a.g.e., c. II, s. 58, Ate, Sleyman, r Tefsir Okulu, s. 21.
2
Ate, a.g.e., s. 91 vd.
3
Zehebi, a.ge.e., c. II, s. 248
4
Fazlolu, hsan, Osmanl Corafyasnda lm Hayatn Teekkl ve Davud el-Kayser, Uluslararas
Davud el-Kayser Sempozyumu, Ankara 1998, s. 25-42
19
yazm olduu erh olan erhu Besmele mine't-Tevilti'l-Kniye ile balayan bu
gelenek Osmanllarda Molla Fenr (.834/1431), Nahcivn (.920/1514), smail
Hakk Bursev (.1137/1725), lus (.1270/1854) eyhulislam Musa Kazm
(.1338/1920) gibi mfessirlerle devam etmitir.
1

Kanaatimizce nazar suf tefsir belli bir felefi anlayn Kurn yoruma
yansmas olduu iin felsef tefsir ierisinde de mtlaa edilebilir.
cf. Konulu Tefsir
Konulu tefsir, son dnemde slam dnyasnda Kuran tefsir etmek amacyla
ortaya kan yeni yntem araylarndan domutur. Modern dnemde slam
dnyasndaki Kuran almalarnda izlenen yntemlerin banda gelmektedir.
Konulu tefsirle ilgili pek ok tanm yaplmtr. En genel tanm udur:
Konulu Tefsir, ayn konuda Kurann deiik srelerinde zikredilen yetleri
toplamak, mmkn olduu kadaryla nzul srasna gre tertip edip nzul sebeplerine
vakf olmak ve bundan sonra da konularna gre metodlu bir ekilde aratrp
aklamak ve onlardan hkm karmaktr. Bylece aratrmac, o konu hakknda
Kurann hedefini herkesin anlayabilecei ekilde ve btn ynleriyle doru bir
ekilde ortaya koymu olacaktr.
2

Konulu tefsir, isim ve yntem olarak 21. asrda ortaya kmsa da Hz.
Peygamberden itibaren uygulanagelmitir. Bu asrda nem kazanmasyla ilgili
olarak pek ok sebep saylmtr. Bunlar arasnda;
htisaslama, slamn aleyhine ynelik fikri akmlara cevap verebilmek,
Gnmz bilimsel ve sosyolojik problemelere Kurandan hareketle bakmak,
Mriklerin Kuranla ilgili ileriye srdkleri birtakm pheler, Kuranda yer alan
konularn detayl bir ekilde incelemeye imkan vermesi, Kurann hidayet ynn
ne karmas gibi nedeneler saylmtr.
3

Konulu tefsir yntemiyle yaplan almalar genellikle iki ekilde olmaktadr.
1. Kurann btnln esas alan konulu tefsir:

1
Sleyman, r Tefsir Okulu,s. 167 vd.
2
el-Feramv, Abdlhay, el-Bidaye fit-tefsiril-Mevd, Kahire 1977, s. 52.; Gngr, Mevlut, Kuran
Aratrmalar, stanbul 1995, s. 12.
3
Aydz, Davut, Tefsir, Tarihi, eitleri ve Konulu Tefsir, s. 149-152.
20
Konulu tefsirin tanmnda da belirtildii zere bir konuyu Kurann btnl
ierisinde belli esaslar erevesinde aratrma ve incelemekten ibarettir.
1

2. Sre btnln esas alan konulu tefsir:
Konulu tefsirin birinci trnden ereve olarak daha dar olan bu trde konu
tm Kuran erevesinde deil tek bir srede ele alnp incelenir. Buna gre sre
esasl konulu tefsir, tek bir sreyi en ince noktasna varncaya kadar aratrmak
gayesiyle srenin zel, genel hederlerini, maksatlarn ve ihtiva ettii konularn
birbirleriyle olan ilikilerini aklamak suretiyle, sreyi bir btn olarak ela almaya
ve incelemeye denir.
2

alma alan olarak setiimiz hls sresinin felsef yorumunun yapld
tefsirler bu anlamda sre esasl konulu tefsire benzediini syleyebiliriz. nk bu
tefsirlerde de tek bir sre, aklamay hedef edindii Zt- ulhiyetin hakikati ve
hususiyetleri erevesinde yorumlanmaktadr.
cg. Felsef Tefsir
Felsef tefsirin ne olduu ve tanm konusunda mfessirler ve tefsir tarihileri
arasnda bir mutabakat yoktur. Mfessirlerin ve eserlerininin klasik
snflandrmasnda da byle bir niteleme ve tanmlama mevcut deildir. Klasik ayrm
mfessirlerin tabakalarna, tarihi srekliklerine gre yaplm snflandrmadr.
ada tefsir tarihileri ise daha ok eserleri mfessirlerin mensub olduu mereb,
mezheb, frka ve eserlerin tam olduklar en belirgin zelliklerine gre tasnif
etmilerdir
3
ki yukarda dirayet tefsirlerinin snflandrlmasnda dikkate alnan
zellik budur.
ada tefsir tarihileri felsef tefsir olarak daha ok klasik slam
filozoflarnn Kurn- Kerimin sre veya yetleriyle ilgili yapm olduklar yorum

1
Hicazi, Muhammed Mahmud, el-Vahdetul-mevduiyye fil-Kuranil-Kerim, Kahire 1970, s. 24.
2
Hicazi, a.y.
3
Bu tr bir tasnifin ittifak deil ihtilaf noktalarn ne kard ve tefsir tarihinin srekliliini,
btnln bozduuna dair bir eletiri iin bk. Cndiolu, Dcane, ada Tefsir Tarihi
Tasavvurunun Kayp Halkas: Osmanl Tefsir Miras, slamiyat, Ekim-Aralk 1999, c. 2, sy. 4, s. 51-
73.
21
ve tahlilleri kabul etmi ve bu balk altnda rnek olarak onlarn yapm olduklar
aklamalar vermilerdir.
1

Bu aklamalardan hareketle de Kurn hakkndaki felsef yorumlar ikiye
ayrlmtr:
2

1. Din nas ve hakikatleri felsefi grlerle yorumlamak ve aklamak. Bu
ekildeki yorumlardaki temel ama dini naslarla felsefi grlerin uzlatrlmaya
allmasdr.
2. Din nas ve hakikatleri felsef gr ve nazariyelerle erh ve izah etmektir.
Bu ekildeki yorumlarda felsefenin ve felsef grlerin, din ve onun naslar zerine
tahakkm ettirildii kabul edilmektedir ki bu yol ilkinden daha tehlikeli ve kabul
edilmez olarak grlmektedir.
Felsefeden maksat sadece mea veya irak felsefe, felsefecilerden maksat da
bu iki ekolden birine mensub olanlar ise bizim kanaatimize gre bu Kelam ve nazar
tasavvuf anlayyla zellikle vahdet-i vucud bak asyla yaplan tefsirleri darda
brakan eksik bir tanmlama olacaktr.
Felsef tefsirden maksat felsef, kelam, ve irfan-nazar mlahazalardan
hareketle sahip olunan kavramsal ereve ve stlahlarla Kurnn yorumlanmas ve
aklanmas olmaldr
3
ki bu tanmlama yukardaki ayrmn ilk kknn erevesinin
biraz daha geniletilmesidir. Bu aklamalarn kabul edilebilirlii elbette Kurnn
anlam eperini zorlamadan, diline ve slubuna halel getirmeden yaplm olmasna
bal olacaktr.

1
Zehebi, et-Tefsir vel-Mfessirn, c. II, s. 293.; Cerraholu, Tefsir Tarihi, c. II, s. 32.; Okumu, Mesut,
Kurann Felsef Okunuu; bn Sina rnei, Ankara 2003, s. 35.
2
Zehebi, a.g.e., c. II, s. 293.
3
Ahmet Hamdi Akseki bn Sinann hlas Sresi tefsirine yazd erhin nsznde bn Sinann bu
tefsiri ile ilgili aklamalar yapmaktadr ki bir anlamda felsef tefsirin tarifi gibidir:
Bu eser, Kurann en mhim srelerinden biri olan hlas sresine bn Sina tarafndan felsefi
stlahlarla yazlm tefsirin izahl tercmesidir.
te Trk filozofu bn Sina bu tefsirinde bir satrdan ibaret olan hlas sresinin bu yksek hakikatleri
nasl ihtiva eylediini ilm, mantk ve felsef bir slpla ve ok veciz bir ekilde anlatmaktadr.
Selamet, c.. IV sy. 11, Mart 1949.
22
Bu anlamda felsef tefsire ar eletiriler ynelten ada tefsir tarihilerinin
1

rneklendirmelerinde bn Sinann hls Sresi tefsirine ve onun zerine yaplm
erhlere yer vermemeleri buna rnek olarak verilebilir. Bu durum ya bu srenin
tefsiri iin yaplan aklamalarn anlalmad ki byle olmasa gerektir- veya
burada yaplan yorumun ar yorumlar kabilinden saylmad eklinde kabul
edilebilir. nk bn Sinann buradaki yorumu dier yorumlarnn aksine Arap
dilinin imkan verdii anlam snrlar dahilinde yaplmtr ve dil bu alardan
zorlanmamtr.
Bylece felsefi tefsirden maksadmzn kelam, felsef ve nazar-irfan
mlahazalarla Kurnn yorumlanmas, felsef tefsir geleneinden maksadmzn da
bu mlahazalarla tarihi sre ierisinde yazlan eserler olduunu bir kere daha
belirtmek istiyoruz.
1. Felsefi Konulara lgi Duyan Mfessirler
Felesf konulara ilgi duyan mfessirler bal altnda melliflerden ve
eserlerinden bahsetmeden nce bir hususa iaret etmek istiyoruz. Gazal
(.505/1111)den sonraki tarihi sre ierisinde yer alan limler mteahhirn
ulemas olarak kabul edilmilerdir. Mteahhirn ulemasnn en nemli vasflar
aldklar eitim gerei ansiklopedik bir bilgi birikimine sahip olmalardr. Gazalden
sonra Kelam ilminin mevzusunun malum cinsinden olan her ey olmasyla felsef
mesail kelam mesaili iinde yer almtr.
2

Muteahhirn ulemas aldklar eitim gerei bu konulara; felsefe ve kelamn
problem alanlarna da vakf oluyorlar ve eserlerinde yeri geldike mensubiyetlerine
gre lehte, aleyhte veya kendi grlerini aklayarak bu mevzulara girmekten
ekinmiyorlard. Bu sebeple bir kimsenin mfessir olarak kabul edilmesi onun baka
herhangi bir ilim dal ile uramad veya baka konularda eserinin olmad

1
Zeheb, bn Sinann yorumlarn din hakikatlerin felsefi grler nda yaplm mahza felsefi bir
erhi ve izah kabul etmekte ve bunlar dinin hakikatinden ve Kurnn ruhundan uzak baarsz
yorumlar olarak kabul etmektedir.bk. et-Tefsir vel-Mfessirn c. II, s. 297. Cerraholu da Zehebnin
bu grlerini kabul edip tekrarlamakta ve bn Sina ve dier filozoflarn Kurn Kurann naslarn
felsefi grler ar basacak ekilde dinin aleyhine ve Kurann sarih ve sabit hakikatlerini grmezden
gelecek ekilde yorumladklarn ifade eder. Bk. Tefsir Tarihi, c. II, s. 32.
2
bn Haldun, Eb Zeyd Veliyyddin Abdurrahman b. Muhammed, Mukaddimetu bn Haldun, (thk. Ali
Abdlvahid Vafi, Kahire 1981, c. III, s.1083, 1146.
23
anlamna gelmemektedir. Yine bu sebeple felsef konulara ilgi duyan mfessirler ile
Kurn yorumuna ilgi duyan filozof ve kelamclar gibi bir ayrmn snrlarn belirgin
bir ekilde ortaya koymak mmkn olmasa gerektir. Bir kimse hem filozof-kelamc
hem de mfessir olabilmektedir. Fahreddin Rzi, Kad Beyzv, Kutbuddin iraz
gibi.
Her limin kendi bilgi birikimini, mensub olduu anlay ve grleri telif
etmi olduu eserlere yanstmasndan, eserlerinde yaad zamandaki kelam,
felsefi, irfan ve fkh problemlere cevap vermesinden daha makul ve makbul bir ey
olmasa gerektir. Kurn tefsir etmek bu adan bakldnda, biraz da onu
bulunduumuz zamandaki muhataplarna konuur bir ekilde (muktezay- hle gre)
yorumlamak anlamna gelmektedir ki tefsir diye bir ilim daln var klan ana sebep te
bu olsa gerektir.
Ayrca belirtmek gerekir ki felsef konulara ilgi duymak mfessirin yapt
yorumlarn tamamnnda felsefi stlahlarla ve bu anlayla hareket ettii anlamna
gelmemektedir. Mfessir konuyu izah sadedinde felsef ilimlerden, mantk, tabiiyat,
riyaziyat ve metafizik kavram ve teorilerinden faydalanabilmektedir. Bazen de
kendisi kelamc olduu halde tefsirinde bu konulara hi deinmeyebilmektedir.
Buradaki maksadmz felsefi konulara ilgi duyan mfessirlerin tamamn tarih
sre ierisinde gstermek deildir. Bu tezin konusu zaten bu srecin bir damarn
belirli bir sre ve anlay zerinden metinleriyle birlikte ortaya karmak ve tahlil
etmek, dolaysyla yukardaki felsef tefsir tanmmza uygun olarak bir felsef tefsir
geleneinin var olduunu gstermektir. Biz burada rnek olmas iin hls Sresinin
tefsirinde felsef konulara giren mfessirleri ve eserlerini zikretmekle yetinecegiz.
Belirli bir sre veya konu zerinden yaplan takip mfessirlerin yorum tarzlarnn
anlalmasn kolaylatraca muhakkaktr.
lk olarak kendisi ayn zamanda kelamclarn imam ve mteahhir kelamnn
kurucusu olarak kabul edilen mam Fahreddin er-Rz (.606/1209)yi rnek olarak
verebiliriz. Razinin dirayet tefsir trnn en nemli eseri olan tefsiri Meftihul-
Gayb ile baz srlerin esrarna dair eseri olan Risle ft-Tenbih ala Bazil-Esraril-
Mudea f Baz Suveril-Kuranil-Azim vel-Furkanil-Kerim adl eserlerinde felsef
konulara zellikle risalesinde metafizikin belli konularna hls sresi tefsirindeki
esrar bal altnda deinmektedir.
24
Yine hls sresi tefsirinde felsef-kelam-irfan konulara deinen mfessirler
arasnda Alaeddin Ali b. Muhammed b. brahim Hzin el-Badadi, (.741/1341),
Ebu'l-Hasan Burhaneddin brhim b. mer el-Bik (.885/1480), Baba Nimetullah
b. Mahmd en-Nahcivn (.920/1514), Muhyiddin Mehmed Kocevi eyhzde,
(.951/1544), Takprzade Ahmed Efendi, (.968/1561), Ebu's-Sena ehabeddin
Mahmd b. Abdullah lsi, (.1270/1854), Ahmed el-Mara ed-Debb
(.1165/1741), Ebu Said Mehmed el-Hdim (.1176/1762), Musa Kazm Efendi
(.1338/1920), Elmall Muhammed Hamdi Yazr (.1361/1942) ve Ahmet Hamdi
Akseki (.1371/1951) rnek olarak verilebilir.
2. Tefsire lgi Duyan Filozoflar
slam dnyas ierisinde ortaya kan her fikir, dnce ve akm slam dininin
ana kaynaklar olan Kurn ve snnetten hareketle kendi meruiyetlerini iinde
bulunduklar topluma kabul ettirmeye almlardr. Bu sebeple ortaya koymu
olduklar gr ve dncelerini Kurn ve snnetle desteklemeye gayret
gstermilerdir.
Bundan dolay hem filozoflar hem kelamclar hem de sfler Kurnn
tefsirine ilgi duymular, Kurnla kendi grlerinin elimediini, Kurnn farkl
anlam katmanlar olduunu herkesin kendi bilgi birikimi ve anlayna gre
Kurndan bireyler anlayabileceini gstermek istemilerdir. Bu durum din
metinlerin anlalmas ve yorumlanmasnda hangi esaslara uyulmas gerektii, felsefe
ve din ilikilerinde tutulmas gereken yol ve yntemin neler olabilecei hususunda
tartmalara da yol amtr.
1
Filozoflar burhan teorisine dayanmalarndan tr
Kurnn muayyen yetlerini tevil etmenin en elverili ve ilm ynteminin
kendilerince ortaya konduunu, tevilin de felsef ilimlerde derinlemi ve burhana
dayal yntemi iyi bilen kiilerce yaplmas gerektiini iddia etmilerdir.
2

Hemen hemen btn mslman filozoflar Kurnn muhtevas, yorumu ve
nasl anlalmas gerektii konusunda genel bir dnceye sahip idiler.
3
Bu

1
Gazzal, Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed, Kanunut Tevil, Kahire, 1940/1359.; bn Rd, Ebul-
Velid Muhammed b. Ahmed b. Ahmed el-Kurtubi ,Felsefe Din likileri, (trc. Sleyman Uluda),
stanbul 1985, s. 112-114, 359-364.; Kutluer, lhan, slamn Klasik anda Felsefe Tasavvuru,
stanbul 1996, s. 195-214.
2
Kutluer, a.g.e., s. 196.
3
Okumu, Mesut, Kurann Felsef Okunuu; bn Sina rnei, s. 92.
25
dncelerinin bir anlamda pratie aktarmn Kurndan zellikle baz yet ve
srelerin tefsiri ve tevili zerinde durarak gstermilerdir.
1
Genellikle filozoflarn
Kurnn tamamn tefsir etmedii sylenegelmise de
2
bu durumun bir istisnas olsa
gerektir ki o da rakiliin en byk filozofu olarak kabul edilen Kutbuddin irz
(.710/1311)nin 36 cilt tutan Fethul-Mennn f Tefsril Kurn adl eseridir.
3
Fakat
filozof bu eserini felsef stlahlarla yazmam, mukaddimesinde belirttii zere halk
iin halkn anlayabilecei bir dille yazmtr.
4
Yine de bu eserin tamam felsefi
adan incelenmeye muhtatr. Kutbuddin iraznin, Zemahernin Keafnn ilk
blmlerine yazm olduu haiyesi de vardr.
5

Mslman filozoflardan Kurn yetleriyle iligli yorum yapalarn banda ilk
slam filozofu olarak kabul edilen Ebu Yusuf Yakub b. shak el-Kind (.256/870)
gelmektedir. Halife Mutasmn olu Ahmed iin yazm olduu el-bane an
sucdil-cirmil-aksa ve tatihi lillahi azze ve celle balkl risalesinde Yldz ve
aa secde ederler (Rahaman 55/6) yetini felsef ve ilm olarak yorumlamaktadr.
6

Kind, risalesinde Hz. Peygamberin Allahtan getirdiklerinin aklla
elimedii, hepsinin akln verilerinde mevcut olduu ve akl yoksunu olmadka
bunun hikimse tarafndan inkar olunamayacan belirtmektedir.
Kind bu yetin yorumunda Arap iirinden rnekler vererek secde
kelimesinin farkl anlamlar zerinde durmu yette geen Allaha secde ederler
ifadesinin Allaha itaat anlamna geldiini ifade etmitir. Bu yoruma gre btn
gezegenler ilahi irade dorultusunda Allaha itaat etmektedirler.
7

Kurn yetlerini felsef olarak yorumlayan mslman filozoflardan biri de
Ebu Nasr Muhammed b. Muhammed b. Tarhan b. Uzlu el-Farb (.339/950)dir.
Farabye gre hak din, kesinlik tayan felsef (ilm) hakikatin sembolik bir

1
Cerraholu, Tefsir Tarihi, c. II, s. 32.
2
Zehebi, et-Tefsir vel-Mfessirn, c. II, s. 294; Cerraholu, Tefsir Tarihi, c. II, s. 31; Okumu, Mesut,
Kurann Felsef Okunuu; bn Sina rnei, s. 92.
3
Bu eser iki nshasnda biri Sleymaniye Ktphanesi Esad Efendi Blm Nr. 111-140 arasnda dieri
ayn ktphanenin Hekimolu Blm Nr. 109-126 arasnda kaytldr.
4
ve maksud bizalike li-mustemiihi minel-avam, Fethul-Mennn, Hekimolu, nr. 109, vr. 1b.
5
Bk. Sleymaniye Ktphanesi, Carullah Blm, Nr. 216, 217, Ayasofya Blm, Nr. 366, 367.
6
Kind, Ebu Yusuf Yakub b. shak, Felsef Risaleler, (ev. Mahmut Kaya), stanbul, 1994, s. 113-125.
7
Kind, a.g.e., s. 115.; Kutluer, lhan, slamn Klasik anda Felsefe Tasavvuru, s. 197.
26
ifadesidir ve din yalnzca akl ilimler nda kavrandnda her trl tefrika ve
dejenerasyondan korunabilir. Farb bu dncelerle eserlerinde ve risalelerinde pek
ok yeti tevil etmitir.
1

Risalelerinde Kurn yetlerine ska mracaat edip yorum yapan felsef
guruplardan biri de hvan- Safadr. Arnm-seilmi kardeler anlamna gelen bir
ismi kendilerine uygun gren bu gurup hicr 360l yllarda Basrada fikr ve siyasi
anlamda gizli, ismail, batn temayller gsteren bir cemiyettir. Toplam 52 risaleden
oluan bir ilimler ansiklopedisi hazrlayan bu gurubun telif etmi olduu risalelerden
14 riyaziye ve mantk ilminden, 17 tanesi tabi ilimler ve psikolojiden, 10 tanesi
metafizikten, 11 tanesi de tasavvuf ve ilm-i ncum ve sihirden bahsetmektedir.
2

hvan- safa Kurndaki mteabih yetlerin ancak kendilerine hikmet verilen
kimselerce yorumlanabileceine inanyorlar ve kedilerini de o snf ierisinde
addediyorlard. Antropomorfist armlar yapan yetlerin tevili konusunda srarc
olmular, huruf-i mukattaann gizli anlamlar tadn dile getirerek onlar
yorumlama yetkisine sahip olduklarn ima etmilerdir.
3

Rad sresinin 17. yetine
4
getirdikleri yorum ksaca yledir: Allahn gkten
indirdii su, Kurn- Kerimdir. Suyun, zerlerinden hacimleri mikdarnca akt
vadiler, Kurnn mesajn kendi kapasiteleri elverdiince muhafaza eden insan
kalpleridir. Bu mesaja tabi olup kulak verenler, toprak gibidir. Gkten inen suyu
tutup ilm ve amel planda eitli verimlere dntrrler. Bu mesajn stteki
kpn yani zahirini ve mphem mnlarn kalplerinde tutmaya alan akn ve
mnafklar ise ilimden hibir verim salayamazlar. Zira sel kp alp gtrr.
Oysa mesela potada eritilen maddenin kp gidince geriye nasl kymetli cevher

1
. Zehebi, et-Tefsir vel-Mfessirn, c. II, s. 294; Cerraholu, Tefsir Tarihi, c. II, s. 35, Gerhard Endress,
The Defense of Reason: The plea for philosophy in the Religious Community Zeitschrift fr
Geschichte der Arabsch-Islamschen Wissenschaften,(band 6), Nr. Fuad Sezgin, Frankfurt 1990, s.
20den naklen Kutluer, a.g.e. s. 207
2
Bk. Resilu hvani's-safa ve hallanu'l-vefa, I-V, (Nr. Arf Tamir), Beyrut 1995.
3
Kutluer, lhan, slamn Klasik anda Felsefe Tasavvuru, s. 207.
4
O, gkten su indirdi ve vadiler kendi hacimlerince sel olup akt. Bu sel ste kan kp yklenip
gtrd. Ss veya dier eya yapmak isteyerek atete erittikleri eylerden de buna benzer kpk olur.
te Allah hak ile btla byle misal verir. Kpk atlp gider, insanlara fayda veren eye gelince, o
yeryznde kalr. te Allah byle misaller getirir.
27
kalrsa, mminlerin kalplerinden de btl fikir ve fayda vermeyen pheler kpk
gibi atlr, geriye fayda veren asl hikmet cevheri kalr.
1

Felsefi tefsir sahasnda en fazla rnek veren slam filozofu bn Sina (.
428/1037)dr. Mea filozoflarn en nemlisi ve reisi kabul edilen ve kendisinden
nceki felef birikimi yeni bir terkibe kazandrarak kendisinde sonra gelen her trl
felsef dnceyi etkileyen bn Sina bu sebeple felsef tefsir ekol ierisinde de en
byk paya sahip filozof olarak grlmtr.
2

Dier filozoflar gibi Kurnn tamamna ynelik bir yorum ve tefsirden
ziyade baz yet ve srelerin tefsirini yapmtr. Bunlar Nur Sresi (24) 35. yet
3
,
Fussilet Sresi (41) 11. yet
4
ile Al (87), hls (112), Felak (113), Ns (114)
srelerinin tefsirleridir.
5
Ayrca huruf-i mukattaaya dair olan er-Risaletun-
Niyrziyye adl bir risalesi
6
de vardr.
Kendisinden nceki dier filozoflar gibi bn Sinada yksek hakikatlerin
kitlelere ulatrlma gerei yznden dinin benzetme ve sembollerle rl bir dil
kulland inancndadr. Allah tela btn insanlarn idrak seviyelerine hangi ifade
imkanlaryla hitab ederse onlarn hayrna olacan bilmektedir. Dolaysyla Onun
kitabnn, yaratllar felsef aratrmalar yapmaya yatkn olanlara hitab eden iaret
ve remizleri kapsamasnda hibir mahzur olmad grndedir.
7


1
hvan- Safa, Resilu hvan- Saf, Beyrut 1957, c. III, s. 299-300; c. IV, s. 76-84; Karla, Bekir,
slam Dncesi zerine Aratrmalar, stanbul 1995, s. 236.
2
Zehebi, et-Tefsir vel-Mfessirn, c. II, s. 297; Cerraholu, Tefsir Tarihi, c. II, s. 38.
3
Allah, semavt u arzn nrudur, nrunun temsili sanki bir mikt; iinde bir msbah, msbah bir
srada, sra sanki bir kevkeb-i drr ( inci yldz), mbarek bir aatan tututurulur: bir zeytundan ki
ne arkdir ne garb, ya hemen hemen ate dokunmasa bile zya verir, nr zerine nr, Allah nruna
dilediini hidayet buyurur ve insanlar iin meseller darb eyler ve Allah, her ey'e almdir (Elmall)
4
Sonra Semaya doruldu da o bir dumanken ona ve arza gelin, ikiniz de ister istemez, dedi: geldik
isteye isteye dediler (Elmall)
5
Bu tefsir metinlerinin tamam birlikte yaynlanmtr. Bk. si, Hasan, et-Tefsiru'l-Kur'ni ve'l-
Lugatu's-Sufiyye f Felsefeti bn Sina, Beyrut 1983. s. 84-125.
6
Nevadiru'l-Mahtutat ierisinde. ( thk. Abdsselam Muhammed Harun) Kahire 1972, s. 33-34.
7
bn Sina, Ebu Ali Hseyin b. Abdillah, e-ifa, el-lahiyyt, (thk. El-Eb Kanavti Said Zayid), [t.y.,
y.y.] c. I, s. 443; Kutluer, lhan, slamn Klasik anda Felsefe Tasavvuru, s.209.
28
Temel grleri bu ekilde olan bn Sinann yorum ynteminin genel
zellikleri olarak unlar sylenebilir:
1

1. bn Sinann yorumunun dayanaklar dnce sistemini besleyan ana
kaynaklarn da olduu gibi, kadim fesef gelenek (Mea gelenek, Yeni eflatunculuk,
Farab, hvan- Safa vb) ile slam felsefefsi ve kendi grleridir. Dolaysyla Kurn
yorumu dirayet tefsiri ierisinde yer almaktadr.
2. Kurn yorumunda kendisinden nceki tefsir otoritelerinin gr ve
dncelerine dayanmaktan ziyade var olanlarn incelemesinden elde edilen
verilerden ve kendi zihni gayret ve abasndan hareketle tevil ve yoruma
bavurmaktadr. Baka bir ifadeyle tefsir ve tevil anlay teorik yaklamnn pratik
bir sonucudur.
3. bn Sinann tefsir ve tevil anlay, felsefi sisteminde olduu gibi,
uzlamac ve terkibe dayal bir yap arzetmektedir. Bundan maksat ulam olduu
felsef kanaatler ile ilah metnin syledikleri arasnda bir uzlatrma zemini
aramasdr. Bu durumda bazan Kurnda ifade edilen hakikatleri felsef
grlerleriyle desteklemekte bazen de kendi gr ve dnceleri iin Kurnn
sylediklerinden destek bulmaya almaktadr.
4. Kurn tefsir ve tevil ederken tamamn deil belli bal yet ve sreler
zerinde durmutur. Yorumlamak iin kendisine konu edindii yet ve sreler daha
ok kendi felsefi gr ve dnceleriyle uygunluk arzedebilecek yetler ve
srelerdir. zetle bn Sinann tevil anlay iin;
tefsir alanndan bakarak deerlendirirsek onun yorum ynteminde lgav aklamalarn,
sembolik ve mecaz yorumlarn, iar tefsirin, batn tevillerin, gnmzde bilimsel tefsir
olarak adlandrlan tefsir trnn, ksaca tefsir ve tevil trlerinin birounu ieren zelliklerin
i ie bulunduunu, zaman zaman gelenein tevil iin izdii snrlar zorlayarak zorlama ve
ar yorum kategorisinde deerlendirilebilecek unsurlarn yer ald
sylenebilir.
2

bn Sinann yorumlad yet ve srelerden sadece hls sresi kendisinden
sonra gelen ve fakat kendisi gibi mei
1
bir izgide olmayan limler ve mfessirler

1
si, Hasan, et-Tefsiru'l-Kur'ni ve'l-Lugatu's-Sufiyye f Felsefeti bn Sina, s. 7, 25, Okumu, Mesut,
Kurann Felsef Okunuu; bn Sina rnei, s. 101-107;
2
Okumu, a.g.e., s. 107
29
tarafndan takdir edilmi, ne karlm, benimsenmi, erh edilmi ve bylece bir
srelikik kazanmtr. Bu durum yapm olduu yorumun pek ok kimse tarafndan
benimsendiini gstermektedir.


1
Melik (Meiyye) kelime olarak yryclk anlamna gelmektedir. Istlah olarak genelde Aristo
felsefesinin benimsenmesi, zelde ise slam Aristoculuu anlamna gelmektedir. Aristo felsefesini benimseyen
ve onun yolunda giden slam filozoflarna da meiyyn denir. Bk. Bayraktar, Mehmet, slam Felsefesine Giri,
s. 102.
30























II. BLM: HLS SRESNN BN SNA LE
BALAYAN FELSEF TEFSR GELENE:
MFESSRLER VE ESERLER




31
A. bn Sina ve hls Sresi Tefsiri

Yaptmz aratrmalarda hls sresinin elde mevcut mstakil olarak
yaplm ilk tefsirinin bn Sina (.438/1037)ya ait olduunu tespit ettimiz gibi
hls sresini felsef bak asyla yorumlayan ilk kiinin de yine bn Sina olduunu
tespit ettik. Bu nceliinden dolay kendisinden sonra hls sresinin felsef anlamda
yorumlanmasna etkisi byk olmutur. Ayrca yazm olduu tefsir ondan sonra
gelen limler tarafndan da erh edilmitir. Btn bu sebeplerden dolay bn Sina,
hls sresinin felsef yorum geleneinin balangcnda durmaktadr. Burada ksaca
hayatna yer verilecek, sonra da yapm olduu tefsir tantlacaktr.
1. Hayat ve Eserleri
slam felsefesi me okulunun en byk sistemci filozofu olarak kabul
edilen Ebu Ali Hseyn b. Abdillah b. Ali b. Sina, 370/980-81 tarihinde Samnlerin
bakenti ve entelektel merkezi olan Buhara
1
yaknlarndaki Efene kasabasnda
dodu.
Babas Abdullah, aslen Belhli olup sonradan Buharaya yerlemi orada bir
kasabann yneticisi olmutur. yi bir renim gren babasnn smail
2
olduu ve
ismail dilerle irtibatnn bulunduu belirtilmektetir.
3
Bu irtibat neticesinde evi
felsefe, geometri ve hint matematiinin tartld bir merkeze dnmtr.
4
Bu
sebeplerle iinde yaad ortam gerei bn Sina, erken yalarda kendisini felsefi
konularn iinde bulmu ve bu konulara ainalk kazanmtr.
Olaanst zekas sayesinde dikkatleri kk yata zerinde toplayan bn
Sina, Ebu Bekr el-Berkden dil, edebiyat, hanef fakihi Ebu Muhammed smail ez-
Zahidden fkh okudu. Babasndan geometri, aritmetik ve felsefe konularn
okuduktan sonra babasnn istei zerine Mahmud el-Messahtan hint matematii,
Ebu Abdillah el-Natilden Porphyriusun (.305) sagucisini, Euclidesin (.300)

1
Nasr, Seyyid Hseyin, slam Kozmoloji retilerine Giri, stanbul 1985, s. 205.
2
Cafer es-Sdkn olu smaile kendilerini nisbet eden ar i mezhebi. Bk. smailiye, DA, c. XXIII, s. 128-
133.
3
bn Ebi Useybia, Uynul-Enba fi Tabaktil-Etbba, Beyrut, t.y., s. 437.
4
bnul-Kft, hbarul-Ulema bi Ahbaril-Hukem, Kahire, t.y. s. 269.
32
Elementlerini, Batlamyusun (.165) el-Mecistsini okudu.
1
Hocas Natil,
Buharadan ayrldktan sonra bn Sina, renimini ounlukla kendi bana devam
ettirmi fizik, metafizik ve dier felsef konularla ilgili eserlerden ve erhlerinden
faydalanarak bu konularda ksa zamanda byk bir birikim elde etmitir.
Felef konularn dnda tp ve fkhla da alakasn devam ettirerek fkhta
mnazara yapacak seviyeye erimitir. Samanlerin saray hekimi Ebu Mansur Hasan
b. Nuh el-Kumriden tp tahsil etmitir. Ancak dier alanlarda olduu gibi tp
alannda da hocalarndan bir mddet ders aldktan sonra kendi bana tpla ilgili
eserleri okumaya devam etmi ve birok tabip tarafndan daha on alt yanda iken tp
otoritelerinden saylmtr.
2

bn Sinann kendisini gelitirmesinde ve pek ok eseri grp incelemesinde
Saman hkmdar Nuh b Mansurun (.387/997) zengin ktphanesinin byk bir
pay vardr. Sultann hastalna are bulmas iin saraya arlan bn Sina, tedavi
konusunda nisbi bir baar salaynca saray doktorlar arasnda girmi bylece daha
sonra yanan bu zel ve zengin ktphaneden istifade etme ansn yakalamtr.
3

Babasn yirmi iki yalarnda kaybeden bn Sina, bu tarihten (393/1003) sonra
Buharay terk etmek zorunda kalm ve bundan sonraki hayat siyasi ilikilerin
belirledii ini klarla gemitir.
4
Siyasi olarak yaad pek ok olay ve ini-
kl bir hayattan sonra bn Sina, 415/1024 ylnda sfahana, Alauddevlenin
yanna gitmitir. Alauddevlenin meclisine katlan bn Sina, burada byk bir itibar
ve sayg grmtr. Hkmdar, onu vezir yapm ve devletin en nemli ilerini bn
kendisine brakmtr.
5

sfahanda kald yllarda nispeten sakin bir hayat geiren bn Sina, Gazneli
hkmdar Sultan Mesudun sfahan almasndan sonra evinin ve ktphanesinin

1
Beyhaki, Tarih-i Hukemail-slam, Dmek, 1946, s. 53; bn Hallikan, Vefyatul-Alam, (ev. Rodoslu
Mehmet) stanbul, 1280, c. I, s. 192; Alper, mer Mahir, bn Sina, DA, c. XX, s. 319.
2
bn Ebi Useybia, Uynul-Enba fi Tabaktil-Etbba, Beyrut, t.y., s. 438; Alper, Mahir, bn Sina,
DA, c. XX, s. 320.
3
Beyhaki, Ali b. Zeyd, Tarih-i Hukemail-slam, Dmek 1946, s. 56.
4
Alper, bn Sina, DA, c. XX, s. 320.
5
Nizam-i Aruz, ehar Makale-i Aruzi, s. 73. Nizam-i Aruz, bn Sinann bu vezirlii ile ilgili u
deerlendirmeyi yapmaktadr: Gerek u ki Aristonun skendere vezir olmasndan sonra hibir
hkmdara Ebu Ali gibi bir vezir nasib olmamtr.
33
yamalanmas zerine byk bir sarsnt geirdi ve sal bozuldu. Devrinin yaygn
hastal olan kulunca yakaland. Kendini tedavi etmeye alan bn Sina bir ara
iyileir gibi olmusa da Alauddevle ile seferde bulunduu srada Hemedanda tekrar
hastalanarak orada h.428 (m.1037) ylnda vefat etti.
1

slam dnyasnda Kind ile gelimeye balayan slam felsefesinin her
bakmdan zirvesi kabul edilen bn Sina, son derece ayrntl ve mkemmel bir felsef
sistem kuran yegne filozoftur. Kendisinden nceki Yunan felsefe geleneini titiz bir
ekilde eletiriye tabi tutarak baarl bir sentez ortaya koymu, bunu slam vahyiyle
de uyumlu bir ekilde ifade edebilme baarsn gstermitir.
2
Bylece felsefe, kelam
ve irfan alanlarn kuatabilecek bir ekilde kurmu olduu sistem ve oluturmu
olduu dil ile felsefe tarihinin en etkili filozoflarndan biri haline gelmitir. Bu
sebeple kendisinden sonraki btn felsefi faaliyet kendisini onunla tanmlama yoluna
gitmitir.
3

Kendisine iki yz krkn zerinde eser nisbet edilen bn Sina, slam filozoflar
arasnda en ok eser vermi melliflerden biridir. bn Sinann mantk, tabiiyat (fizik
bilimleri), riyaziyat (matematik bilimleri) ve ilahiyat (metafizik) alanlaryla ilgili
eserleri olduka geni hacimli ve kendisinden nceki filozoflarnkinden daha
kapsamldr.
4

Eserlerinden bazlar unlardr: e-ifa,en-Nect, el-art vet-Tenbiht, el-
Kanun fit-Tb, Dninme-i l, el-Mebde vel-Med, Uynul-Hikme, el-
Mbahast, Hay b. Yakzan, el-Hikmetul-Merikyye, el-Hidye
Tefsire dair drt sre iki yet ve bir de huruf-i mukattann anlamlarda dair
yazm olduu risale olmak zere yedi eseri mevcuttur:
5

1. Tefsiru Sretl hls, 2. Tefsiru Sretl-Felk, 3. Tefsiru Sretin-Ns, 4.
Tefsiru Sretl-Al, 5. Tefsiru yetin-Nr, 6. Tefsiru yeti Smmes-tev iles-
semi ve hiye dhanun, 7. Risaletun-Niyrziyye

1
Beyhaki, Ali b. Zeyd, Tarih-i Hukemail-slam, s. 69-70; bn Hallikan, Ebul-Abbas emseddin
Ahmed b. Muhammed, Vefeyatu'l-A'yan, (trc. Mehmed Rodosizade), stanbul 1280, s. 195.
2
Alper, mer Mahir, bn Sina, stanbul 2008, s. 45.
3
Gutas, Dimitri, bn Sinann Miras, (ev. Cneyt Kaya), stanbul 2004, s. 137 vd.
4
Alper, mer Mahir, bn Sina, DA, c. XX, s. 337.
5
si, Hasan, et-Tefsiru'l-Kur'ni ve'l-Lugatu's-Sufiyye f Felsefeti bn Sina, s. 84-125.
34
bn Sinann tefsire dair olan eserlerinden zellikle hls Sresi tefsiri
kendisinden sonra birok lim tarafndan erh edildii gibi bu srenin tefsirinde
vazgeilemeyecek bir yorum olarak eserlerinde yer almtr. Bylece kendisinden
sonra felsef anlamda bir gelenek oluturan bn Sina, Kurn yorumunda da farkl bir
bak asyla yine farkl bir gelenein olumasna n ayak olmutur.
2. bn Sinann hls Sresi Tefsiri
bn Sinann hls sresi tefsiri ile ilgili bilgi vermeden nce ok ksa olarak
hls sresini tantmay ve yine bn Sinadan sonra hls sresi yorumunda oluan
izgiyi anlamak asndan da bn Sina ncesi hls sresi tefsiri hakknda ksa bir
malumat vermeyi nemli gryoruz.

a. Genel olarak hls sresi
Bu sre iin kullanlan en yaygn isim ihls ve ilk yeti olan kul huvellahu
ehad isimleridir. Bunlarn dnda yirmiye yakn isim kaynaklarda zikredilmektedir.
1

Bunlardan bazlar unlardr: Allahn birliini ifade ettii iin tevhd, yine tevhid
akidesinin slamn temeli olduu iin ess, Allahn hibir eye benzemediini
ifade ettii iin tecrd, burda anlatld ekilde inananlarn kurtulua erecei iin
nect isimleri verilmitir.
hls sresinin yet says 4tr. Mekk ve mde
2
5tir. Onlar lem yelid
ifadesini de bir yet saymlardr.
3
Faslas ise yalnz dl harfidir.
Nuzl
hls sresi ini srasna gre yirmi ikinci, Mushaf- erifteki sras
bakmndan ise 112. sredir. Ns sresinden sonra, Necm sresinden nce Mekke
dneminin balarnda indirilmitir. bn Mesud, Hasan- Basr, Cabir b. Abdullah,
Mcahid b. Cebr, Zemaher ve Fahreddin Rz gibi mfessir ve limler bu gr

1
Rz, Ebu Abdullah Fahreddin Muhammed b. mer, et-Tefsir'l-kebr: Meftihl-gayb Beyrut
1990/1411, c. 32, s. 175-176; Emin Ik, hlas Suresi, DA, c. XXI, s. 537-538.
2
Mekk terimi, kraat imamlarndan imam iin kullanlan terimdir. Bunlar: Abdullah b. Kesir (.120/737),
Muhammed b. Muhaysin (.122/740), Humeyd b. Kays el-Arac (. 130/747); m terimi ise kraat
imamlarndan Abdullah b. Amir (.118/736)in ekoln ifade etmektedir. Temel, Nihat, Kraat ve Tecvid
Istlahlar, stanbul 1997, s. 102, 124.
3
Elmall, Muhammed Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, stanbul 1979. c. IX, s. 6273.
35
kabul etmilerdir. bn Abbas, Muhammed b. Kb el-Kuraz, Ebu Aliye er-Riyah ve
Suyt gibi lim ve mfessirler ise Medine dneminde indirildii grndedirler.
Yine bu srenin nce Mekke sonra da Medine dneminde ikinci defa indirildiini
ileri srenler de olmutur.
1

Srenin Mekke dneminde indirildiini kabul edenler Mekkede mriklerin
Hz. Peygambere (s.a.) gelerek Bize rabbinin nesebini syle! dediklerini Hz.
Peygamberin de onlara bu sreyi okuduunu aktaran rivayeti
2
nzul sebebi olarak
gstermilerdir.
hls sresinin meden srelerden olduu grnde olanlar ise Medineli
yahudilerin ulhiyetle ilgili Allah, mahlukat yaratt, onu kim yaratt? sorularna
cevap olmak zere Cebrailin Hz. Peygambere (s.a.) gelerek kul huvellahu ehad
sresini okuduunu ifade eden rivayetleri
3
ileri srmlerdir.
hls sresinin sebeb-i nzulyle ilgili aktarlan rivayetlerden ortaya kan
sonu, srenin deiik guruplarn mrikler, yahudiler ve hristiyanlar Hz.
Peygambere Allah hakkndaki sorularna cevap olarak indirildiidir. Hz.
Peygamberin farkl dnemlerde farkl muhataplarn suallerine bu sre ile cevap
vermi olmas srenin nzulnn de tekrar ettii anlamna gelmese gerektir. nk
Hz. Peygamberin insanlara retmek iin abalad bu dinin esas olan ilkenin
Allahn birlii ve onun hibir eye benzemedii her eyin onun elinde olduu
(Tevhid) akland bu srenin, hicretten sonra indirilmi olmas bu adan uzak
bir ihtimaldir. Ayrca hls sresinin nazm, dili, slubu ve ierii gibi dier
zellikleri
4
de onun mekki srelerden olduu grn daha gl klmaktadr.

1
Suyt, Celaluddin Abdurrahman, el-tkan fi Ulmil-Kurn, (thk. Mustafa Dbilbua) Dmek
1993/1414, c. I, s. 42, 113-114, a.mlf. Lubbun-Nukl f Esbbin-Nuzl, Beyrut 1994/1414, s. 238.
2
Ahmed b. Hanbel, Msned, V. 133-134, Tirmiz, Tefsir, 112/1, 2, bn Kesir, Ebul Fid smail,
Tefsirul-kurnil-azim, Dmak 1994/1415, c. IV, s. 683.
3
bn Hiam, Ebu Muhammed Cemaleddin Abdlmelik, es-Siret'n-Nebeviyye, (thk. Sheyl Zekkar)
Beyrut 1992, c. I, s. 571-572; Taber, Ebu Cafer Muhammed b. Cerir b. Yezid, Cmiul-Beyan an
Tevil-i yil-Kurn, Beyrut, 1984. c. 30, s. 343; Rz, Meftihl-gayb, c. 32, s. 175; bn Kesir, a.g.e.,
c. IV, s. 683-688., Suyt, Lubbun-Nukl, s. 238.
4
Mekk ve Meden srelerin zellikleri iin bk. Zerke, Bedruddin Muhammed, el-Burhn fi ulmil-
kurn, Beyrut 1972, c. I, s.187-191; Suyt, el-tkan, c. I, s. 26-27; Cerraholu, smail, Tefsir Usul,
s. 60-61.
36
Netice itibariyle sebebin hususiyeti cevabn da hususiyetini
gerektirmediinden sebeb-i nzulnn Mekk veya Meden olmasnn srenin ifade
etttii hkm asndan bir farklla yol amad muhakkaktr.
1

Fazileti ve erii
hls sresinin fazileti hakknda da pek ok rivayet aktarlmtr.
2
Bunlardan
en mehuru ve sahih kaynaklarda geeni hls sresinin Kurnn te birine denk
olduunu ifade eden hadis-i eriftir. Hz. Peygamber (s.a.) Varlm elinde olan
Allaha yemin ederim ki bu sre, Kurnn te birine denktir
3
buyurmutur. Yine
Hz. Peygamber, bu sreyi sevdii iin her namazda okuyan bir sahabiye Ona haber
verin Allah da onu seviyor baka bir rivayette onu sevmen seni cennete gtrr
buyurmutur.
4

hls sresinin Kurnn te birine denk olmasyla ilgili olarak limlerin bir
ksm sevab itibariyle bir ksm da konusu ve mns itibariyle te birine denk
olduunu sylemilerdir.
mam Gazl, Kurnda yer alan bilgilerin Allah hakknda bilgi
(marifetullah), hiret bilgisi ve doru yolun bilgisi (srat- mustakim) olmak zere
esasa ayrldn belirterek hls sresinin marifetullah ve tevhid konusunu ihtiva
ettiini dolaysyla Kurnn te biri deerinde kabul edildiini ifade etmektedir.
5

Yine Fahreddin er-Rzi, btn eriatlerden ve ibadetlerden maksad Allahn ztn,
sfatlarn ve fiillerini bilmektir. Bu sre ise Allahn zatndan bahsetmektedir. Bu
sebeple Kurnn te birine denktir demitir.
6

mam Gazzl ile Fahreddin Rznin yapm olduu bu yorumlar, Zt,
mahiyet, hviyet, ulhiyet vb. konularla ilgili grlerini tefsir dairesi ierisinde
ifade etmek isteyen limlerin, hls sresini niin tercih ettiklerini izah etmektedir.

1
Elmall, Muhammed Hamdi, Hak Dini Kuran Dili, c. IX, s. 6273.
2
Hatta hlas sresinin fazileti hakkndaki hadisleri toplayan yazma halinde mstakil bir eser de
mevcuttur: Abdullah b. mer el-Kadir, Hediyyetul-havas fi suretil-ihlas, Sleymaniye, Reisulkttab
Blm, nr. 133.
3
Buhr, Tevhid 1.
4
Buhr, Tevhid 1.; Tirmiz, Fezilul-Kurn, II, Tefsir 93.
5
Gazzal, Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed, Cevhir'l-Kur'n ve dreruhu, Beyrut 1990, s. 47-
48.
6
Rz, Ebu Abdullah Fahreddin Muhammed b. mer, Meftihl-gayb, c. XXXII, s. 176-177.
37
hls sresinin Kurann te birine denk oluunun sebebi, -bu denkliin
nedenine dair yorumlarn da gsterdii gibi- ieriidir. hls sresi ok ksa olmasna
ramen slam inancnn temeli olan Allahn birliinin veciz bir ekilde dile
aland bir suredir. Bu anlamda srede Allah ztndan, sfatlarndan,
ehadiyetinden, hibir varla benzemediinden, hibir varlkla mukayese
edilemeyeceinden bahsedilmektedir.
b. bn Sina ncesi hls Sresi Tefsirleri
bn Sinann vefat olan 428/1037ye kadar telif edilen eserler arasnda
mstakil hls sresi tefsirlerinin mevcudiyetine kaynaklarda rastlanlamamtr.
1

Kaynaklarda Hallac- Mansura (.309/922) izafe edilen Kitabu Tefsir-i kul
huvellahu ehad isimli bir tefsirin ad verilmektedir.
2
Byle bir tefsirin varlna
ktphanelerimizde rastlanlamad gibi yine Hallac- Mansura bu eseri nisbet eden
modern dnemdeki eserlerde de ktphane kaytlarndan sz edilmemektedir.
Ancak unu sylemek gerekir ki enel-Hak syleminde bulunan bir zatn
hls sresi gibi Allahn ztndan bahseden bir sreyi yorum iin semi olmas bu
bakmdan dndrcdr. Elde olmamas da tefsir tarihi asndan byk bir
kayptr.
bn Sinaya kadar gelen zaman srecinde telif edilmi tefsirlerden
incelediklerimiz
3
bizi u sonulara ulatrmtr:

1
Taranan kaynaklar unlardr: bn Nedim, el-Fihrist,; Davud, emseddin Muhammed b. Ali b. Ahmed,
Tabakat'l-Mfessirin,; Takprzde Ahmed Efendi, Mevzutl-ulm; Ktip elebi, Kef'z-znun
an esami'l-ktb ve'l-fnun; smail Paa, Badatl, zah'l-meknun fi'z-zeyl ala kefi'z-znun; a.mlf.
Hediyyet'l-Arifin Esmau'l-Mellifin ve Asar'l-Muasannifin; Brockelman, Carl, Geschichte der
Arabischen litteratur(GAL); Zirikli, Hayreddin, el-A'lam, Sezgin, Fuad, Geschichte des Arabischen
schrifttums (GAS), ; Aga, Muhammed Muhsin Tahrani, ez-Zeria ila tasanifi-ia; Bik, Muhammed
Hasan, Kitabname-i bzrg : Kuran- Kerim; shak, Ali evvah, Mu'cemu Musannefati'l-Kur'ni'l-
Kerim; Ayrca yazma ktphane kataloglar da buna ilaveten taranmtr.
2
bn Nedim, el-Fihrist, s. 242.; Davud, emseddin Muhammed b. Ali b. Ahmed, Tabakat'l-
Mfessirin, (thk. Ali Muhammed mer), Kahire ,1972/1392, c. I, s. 162; Badatl smail Paa,
Hediyyet'l-arifin, c. I, s. 305.
3
Hicr I. asrdan bn Sinann vefat tarihi olan 428e kadar otuz civarnda tefsirde yer alan hlas srelerini
inceledik. Bu tefsirler asrlara gre unlardr: H. I./M. VII. asr: 1) Tefsiru ibn abbas (Sahifetu Ali b. Ebi Talha
an bn Abbs), 2) Tenviru'l-mikbas min Tefsiri bn Abbas.
38
a) Bu dneme ait tefsirlerde Kurnn yorum srecinin geliimine uygun
olarak h. IV. asra kadar kelime ve deyimlerin aklamalar (dil arlkl aklamalar)
ile srenin fazileti, esbab- nuzul ve kraatine dair aklamalar yer almaktadr. Bu
ifadelerin tmne bn Cerir et-Taber (.310/923) hls sresi tefsirinde senedleriyle
birlikte yer vermektedir. Bu durum Taber tefsirinin zellii olan kendisiden nceki
tefsirleri cem ettiini gsteren iaretlerdendir.
b) mam Maturid (.333/944) tefsirinde kendisinden nce yaplan tefsirlerden
farkl olarak srede anlatlanlar amakta ve az da olsa akidle ilgili yorumlar
yapmaktadr.(Allahn varlna, birliine ve hibir eye muhtac olmadna dair,
fakat zt, hviyet, vacip-mmkin konularna deinmemektedir). Yine ilk yetteki
hve ile ilgili Allahn en byk ismi olduunu ifade eden rivayeti ve duay

H. II./M. VIII. asr: 1) Tefsiru Mcahid, Eb'l-Haccac el-Mekki Mcahid b. Cebr, (.104/722, 2) Tefsiru Hasan el-
Basri, Ebu Sad Hasan b. Yesar Hasan-i Basri, (.110/728), 3) Tefsiru's-Suddi el-Kebir, smail b. Abdurrahman
Suddi el-Kebir, (.128/746), 4) Tefsiru Mukatil b. Sleyman, Mukatil b. Sleyman b. Beir, (150/767),
H. III./M. IX. asr: 1) Tefsiru Kitbillahi'l-Aziz, Hud b. Muhakkem Huvvari (h.III. asr), 2) Meni'l-Kurn , Ebu
Zekeriyy Yahya b. Ziyad el- Ferra, (.207/822), 3) Meczu'l-Kurn, Ebu Ubeyde et-Teymi el-Basri Ma'mer b.
Msenna, (.209/824), 4) Tefsiru'l-Kurn, Ebu Bekr Abdrrezzak b. Hemmam es-San'ani, (. 211/827), 5)
Meni'l-Kurn, Eb'l-Hasan Said b. Mes'ade Ahfe el-Evsat, (.215/830), 6) Garibu'l-Kurn ve Tefsiruhu, Ebu
Abdurrahman Abdullah b. Yahya b. Mbarek el-Adevi el-Yezidi, (. 237/851), 7) Tefsiru Garibi'l-Kurn, Ebu
Muhammed Abdullah b. Mslim bn Kuteybe, (.276/889), 8) Tefsirut-Tsteri, Eb Muhammed Sehl b.
Abdullah Sehl et-Tsteri, (.283/896), 9) Tefsiru Furat el-Kufi, Eb'l-Ksm Furat b. brhim bn Furat el-
Kufi(.H. III. asr)
H. IV./M. X. asr: 1) Tefsiru'n-Nesai, Ebu Abdurrahman Ahmed b. Ali b. uayb Nesai, (.303/915), 2) Tefsirul-
Kummi, Ebl-Hasan Ali b. brahim Kummi, (.307/920), 3) el-Vazh fi Tefsiril-Kurnil-Kerim, Ebu
Muhammed Abdullah b. Muhammed bn Vehb Dineveri(.308/921), 4) Camiul-Beyan an Tevili ayil-Kurn,
Ebu Cafer bn Cerir Muhammed b. Cerir b. Yezid Taberi, (.310/923), 5) Meni'l-Kurn ve rabuhu, Ebu
shak brahim ez- Zeccac, (.311/923), 6) Tefsirul-Kurnil-Azim Msneden an Resulillah ves-Sahabe vet-
Tabiin, Ebu Muhammed Abdurrahman b. Muhammed b. dris bn Ebu Htim, (. 327/938), 7) Teviltul-Kurn,
Ebu Mansur Muhammed b. Mahmud el-Maturd es-Semerkand (.333/944), 8) Tefsiru'l-Kurn, Ahmed b.
Hamdan b. Ahmed el-Leysi Ebu Hatim er-Razi, (.382/934), 9) Tefsiru Eb'ul-Leys, Eb'l-Leys mamlhda Nasr
b. Muhammed b. Ahmed Semerkandi, (.373/983), 10) Tefsirul-Kurnil-Aziz, Ebu Abdullah Muhammed b.
Abdullah b. sa bn Ebu Zemenin, (.399/1009)
H. V./M. XI. asr: 1) Tefsiru ibn Frek, Ebu Bekr Muhammed b. Hasan b. Furek el-Ensari bn Furek, (.406/1015),
2) el-Kef vel-Beyan fi Tefsiril-Kurn, Ebu shak Ahmed b. Muhammed b. brahim Nisaburi Salebi,
(.427/1035)
39
aktarp
1
Allah varlkn ta kendisi olarak kabul eden grlerden haberdar olduunu
gstermektedir.
2

c) IV. asrdan sonra yaplan yorumlar asrlk birikimin harmanlanmas
sonucu ortaya kan yorumlardr.
d) Bu yorumlar arasnda hls sresinin felsef adan yaplm bir tefsiri
yoktur. hls sresinin felsef yorumu ilk defa tefsir ilk defa bn Sina (.428/1037)
tarafndan yaplmtr.
e) hls sresi zerine mstakil tefsir yazma gelenei felsef olsun olmasn-
bn Sinadan sonra ortaya kmtr.
c. bn Sinann hls Sresi Tefsiri
bn Sina, filozoflarn deti olduu zere Kurndan semi olduu baz yet
ve srelere tefsir yazmtr. Filozoflarn yorumlamak iin genel olarak Kurn-
Kerimden, onlarn felsef anlaylarn yanstabilmelerine imkan veren sre ve
ayetleri tercih ettiklerini biliyoruz.
3
Bu anlamda bn Sina da, felsef dncesi ile
vahiy arasnda bir uzla olduunu gsterebilecei en nemli sre olan hls sresini
kendisine tefsir konusu klmtr. nk hls sresi mam Gazalnin de dedii gibi
Allahn ztndan bahseden yegne sre olma zelliini tamaktadr.
4

bn Sinann hls sresi tefsiri matbu olup Arapadr.
5
Trkeye de tercme
edilmitir.
1
bn Sina bu sreyi tefsir etmekle metafizik anlaynn temeli olan vacip-

1
Ya huve, ya men la huve illa huve, ya men bihi kanet huviyyetu kulli huve (Ey o! Ey kendisinden
baka gerek varlk bulunmayan O, Ey her varln mahiyeti sayesinde vcud bulan yce Varlk!)
2
Ebu Mansur Muhammed b. Muhammed b. Muhammed Matridi, ytun ve Suverun min Teviltil-
Kurn, (thk. Ahmed Vanlolu, Mracaa: Bekir Topalolu), stanbul, 2003, s. 96.
3
Cerraholu, smail, Tefsir Tarihi, c. II, s. 32.
4
Gazzal, Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed, Cevhir'l-Kur'n ve dreruhu, s. 47-48.
5
bn Sinann hls sresi tefsiri ilk defa Ebul-Kasm Muhammed b. Abdurrahman el-Mennnn erhiyle
birlikte baslmtr. Tefsiru Sretil-hlas li-eyhir-Reis Ebu Ali b. Abdillah e-ehr bi-bn Sina
maat-Tercmeti vel-Havi el-Fika e-ika es-Seniyye el-Behiyye, Delhi 1311
Daha sonra Arapa metin iki defa da tahkikli neredilmitir. lki Hasan el-si tarafndan dier tefsir
risaleleriyle birlikte baslmtr: et-Tefsirul-Kurn ve Lgatus-Sfiyye fi Felsefet-i bn Sina,
Beyrut 1983.
kincisi de ksa bir incelemeyle birlikte Abdullah Abdurrahman el-Hatib tarafndan Tefsiru Sretil-
hlas li-eyh Ebi Ali el-Hseyin b Abdillah b. Sina adyla Mecelletu-eria ved-Dirastil-
slamiyye1423/2002, c. XVII, sy. 51de yaynlanmtr.
40
mmkin ayrmn temellendirebilmekte, Allahn mutlak hviyetini aklamakta,
vcudun mahiyetten ayr bir ey olduunu, mevcudatn bir vacibul-vcuddan
varlk kazandna dair grlerini bu sre erevesinde Kurandan
delillendirebilmektedir. Baka bir ifade ile Allahn ztndan, sfatlarndan ve
fiillerinden kendi grleri uyarnca bahsedebilecek imkan bulmaktadr.
2

bn Sinann hls sresi tefsirinin yorumunda kulland dil mantk dili,
oluturduu metin de matlublar elde etmek amacyla dizilmi mukaddemelerden
oluan kyaslar manzumesi gibidir. Bu durumu merhum Aksekili u ekilde ifade
etmektedir:
Fevkalde bir mantk olan ve Aristo mantn yeniden slah ve tensik etmi bulunan Trk
filozofunun dier eserleri gibi bu eserinde de her cmle mantk terazisiyle llerek
konmutur, her cmlesi ayr ayr erhe muhtatr
3

bn Sinann maksadn ifade etmek iin uygulad bu yntem onu erh eden
limlerin bazlar (msl. Debbai ve Hadim) tarafndan da hem yinelenmi hem de
aklanmtr. Bylece Kurnn yorumuna dair bir metnin kyaslarla rlm bir
rnei de ortaya konmutur.
bn Sinann hls sresi tefsirinde yapm olduu yorum temel olarak u
ekildedir:

1
bn Sinann hls sresi tefsiri Treye biri yarm olmak zere drt defa tercme edilmitir. lki erefeddin
Yaltkaya tarafndan yaplmtr. Bk. Tefsir-i Sre-i hlas li-bn Sina, Srat- Mstakim, Eyll 1326,
c. 5, sy. 106, s. 21-25.
kincisi Ahmet Hamdi Akseki tarafndan tefsirin erh ksmna ilave olara yaplmtr. erh eksik
olduu iin tercme de eksiktir: slam Trk Filozofu bn Sinann hls Tefsiri, Selamet, c. IV sy.
11-79 (23 Mart 1949) -36-104. (2 Kasm 1949).
ncs Bekir Karla tarafndan yaplmtr: slam Dncesi zerine Aratrmalar stanbul
1995, s. 248-255.
Drdnc tercme ise erefeddin Yaltkayann tercmesinden istifadeyle Mesut Okumu tarafndan
yaplmtr: Kurann Felsef Okunuu; bn Sina rnei, s. 243-251.
2
el-Hatib, Abdullah Abdurrahman, Tefsiru Sretil-hlas li-eyh Ebi Ali el-Hseyin b Abdillah b.
Sina, Mecelletu-eria ved-Dirastil-slamiyye1423/2002, c. XVII, sy. 51, s. 51. Ayrca bk.
Janssens, Jules, Avicenna and the Quran: a Survey of His Quranic Commentaries, nstitud
Doninicain Dtudes Orientales Ducare, 2004, sy. 25-26, s. 177-192.
3
Akseki, Ahmet Hamdi, bn Sinann hlas Sresi Tefsiri, Tercme ve erh, Selamet, c. IV sy.
11,Mart 1949, s. 1.
41
lk olarak Hve lafzndan Allahn mutlak hviyetine ve oradan mebde-i
evvele intikal ederek vcibul-vcud hakknda uzun aklamalarda bulunur. Bu bir
anlamda ispat- vacibtir ki onu erh eden mfessirlerin zerinde durduu temel
konulardan biri de budur.
Zt- mutlakn hviyeti zerinde durduktan ve hakikat-i ilhiyenin neden
ibaret olduunu ifade ettikten sonra, onun tarifinin nasl olabilecei konusunu
tartr. Zt- mutlakn mahiyeti mukavvim unsurlardan meydana gelmediinden
hakikatini ifade edecek bir tanmnn (hadd) yaplamayacan belirtir. Dolaysyla
yaplacak tanmn ancak lazmlarla olabileceini ifade eder.
Ehad lafzndan hareketle Zt- ulhiyetin birliini aklar. Vahdetin
trlerinden bahseder. Zt- ulhiyetin birliinin mutlak olduunu belirtir. O hem zt
itibariyle birdir, hem de Ztnn oluturan herhangi bir mukavvim unsuru olmamas
hasebiyle bast anlamnda birdir. Zt- ulhiyetin bakalarna bal mhiyeti yoktur
ve btn varln mebdeidir. okluk(lem) ondan sudur yoluyla ortaya kmtr.
Daha sonra da her ne sretle olursa olsun Allaha bir erik, bir ortak, bir denk,
dourmak ve dourulmak isbat edenlerin veya byle bir vehme (var olanlara vcud
vermesinden hareketle misline de vcud verebileceine dair olan bir vehim)
kaplanlarn dncelerinin btl olduunu aklar. Varlkta kendisine denk bir
vcudun olmadn belirtir.
Son olarak srenin ima ve tariz yoluyla Allahn zt, sfatlar ve efline dair
her eyi, dolaysyla Vacibul-vcud olan Zt- mutlak en gzel ekilde tarif ettiini
belirterek hls sresinin bu sebeple Kurnn te birine denk olduunu ifade eder.
1

bn Sinann hls Sresini tefsir ederken kulland balca felsef kavramlar
unlardr:
Hviyet, Hviyet-i mutlaka, Hviyet-i ilahiye, Mahiyet (-i neviye, cinsiye)
Hve hve, (li ztihi-li gayrihi), Min haysu hve hve,
Vcud, Vacib, Vacibul-Vucd, Mmkin, Mmkinul-Vcud,
Mebde-i evvel, Mebde-lil-Kl,

1
el-Hatib, Abdullah Abdurrahman, Tefsiru Sretil-hlas li-eyh Ebi Ali el-Hseyin b Abdillah b.
Sina, Mecelletu-eria ved-Dirastil-slamiyye1423/2002, c. XVII, sy. 51, s. 51.
42
Lzm (izaf-selb, baid-karib)
Vahid, Vahid-i Hakiki, Vahdaniyet, Vahdet-i tmme, Bast, (besatat-i mahza)
Kesret (Kesret-i mneviye, Kesret-i ecz-i akliye, Kesret-i hissiye)
Birden bir kar (el-vahid la yasduru anhu ekser min vahid)
Tarif, Mukavvimt, Cins, Nev, fasl
kil, Makul, Akl, Sret-i akliye
Feyyaz lil-vcud, Muti-lil-vcud
d. bn Sinann Yorumu Sonrasnda hls Sresi Tefsiri
bn Sinann, hls sresini bu ekilde yorumlamas kendisinden sonraki
dnemde srenin felsef ve kelam bak asyla yorumlanmasna sebep olmutur.
bn Sinadan sonra hls sresi zerine yaplan yorumlarda ortaya konan eserler
tarzdadr:
a. Baz limler bn Sinann bu tefsiri zerine erh yazmlardr.
b. Bzlar ise bn Sina gibi hls sresi zerine felsef bak asyla mstakil
tefsirler yazmlardr.
c. Bir ksm limler ise yazdklar tam tefsirler iinde hls sresini
yorumlarken hem bn Sinadan alntlar yapmlar hem de ayn ekilde felsef
konulara deinmilerdir.
Yaptmz aratrmalara gre bn Sinann hls Sresi tefsirine haiye yazan,
yine bu sreyi felsef anlayla mstakil olarak tefsir eden veya yazdklar tam tefsir
iinde hls sresinin yorumunda hem bn Sinadan faydalanan hem de felsef
anlayla yorumlar yapan limler ve eserleri unlardr:

a. erhler:
Celaleddin Muhammed b. Esad b. Muhammed Devvani, (.908/1502)
Ahmed el-Mara ed-Debba (.1165/1741)
Ebu Said Mehmedd b. Mustafa b. Osman el-Hdim (.1176/1762)
Ebul Kasm Muhammed b. Abdurrahman (20.yyln balar?)
43
Ahmet Hamdi Akseki (.1370/1951)
b. Mstakil Eeserler:
Ebu Abdillah Fahreddin Muhammed b. mer er-Raz (.606/1209)
Ebu'l-Hayr samddin Ahmed Efendi Takprzade (.968/1561)
Muslihiddin Kemal b. Muhammed el-Lar (914/1508lerde sa)
Mehmed Emin irvani (.1036/1627)
eyhulislam Musa Kazm Efendi (.1338/1920)
c. Tam Tefsirler erisinde Yer Verenler:
Alaeddin Ali b. Muhammed b. brhim el-Hzin el-Badadi (.741/1341)
Ebu'l-Hasan Burhaneddin brhim b. mer b. Hasan el-Bikai (.885/1480)
Baba Nimetullah b. Mahmd en-Nahcivani (.920/1514)
Muhyiddin Mehmed Kocevi eyhzde (.951/1544)
Ebu's-Sena ehabeddin Mahmd b. Abdillah el-Als (.1270/1854)
Elmall Muhammed Hamdi Yazr (.1361/1942)
Bu eserlerin ve melliflerinin asrlara gre sralanmas u ekildedir:
7/13. asrda 1 mstakil, 8/14. ve 9/15. asrda 1 tam tefsir iinde, 10/16. asrda
1 erh 2 mstakil 2 de tam tefsir ierisinde, 11/17. asrda 1 mstakil, 12/18. asrda 2
tane erh, 13/20. asrda 1 tane tam tefsir ierisinde 14/20. asrda ise 2 erh, 1 tane
mstakil 1 tane de tam tefsir ierisinde hls sresi felsef olarak tefsir edilmi ve bn
Sinann yorumuna yer verilmitir.
Bu eserleden 5 tanesi halen yazma halindedir. Yazma olarak ktphanelerde
bulunanlardan 2 tanesi erh,
1
3 tanesi mstakil olarak yaplm almalardr.
2
Geri

1
Debba (.1165/1741) ve Hadimi (.1176/1762)nin erhleri. Bu erhlere Devvani (. 908/1502)nin
erhini de eklemek mmkndr. Hicri 1405/1985te sfehanda baslan bu eseri grmek ve elde etmek
mmkn olamadndan ktphanelerimizde mevcut el yazmalarndan faydalanmak durumunda kaldk.
2
Takprzade (.968/1561), el-Lr (914/1508lerde sa) ile irvni, (.1036/1627)nin eserleri.
Ancak Takprzadenin eseri Yksek Lisans olarak allm ve tahkiki yaplmtr. Bk. Ahmet
Srn, Takprzdenin Tefsir Risaleleri, (Baslmam yksek lisans tezi) Marmara niversitesi,
Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 2002.
44
kalan 2 erh, 2 mstakil alma ve tam tefsirler matbudurlar. Ancak Aksekinin
erhi mstakil bir basm olmayp bir dergide neredilmitir fakat neri eksiktir.
Eserlerin Asrlara Gre Dalmn Gsterir Tablo
1

Eserin Tr 7/13.
asr
8/14.
asr
9/15.
asr
10/16.
asr
11/17.
asr
12/18.
asr
13/19.
asr
14/20.
asr
erh 1 2 2
Mstakil 1 2 1 1
Tam Tesir
erisinde
1 1 2 1 1

Burada ayrca ifade etmek gerekir ki bn Sinann eseri zerine yazlan be
erhin drt tanesinin sahibi olan limler
2
Osmanl ilim ve kltr hayat ierisinde yer
alan limlerdir. Yine hls sresini felsef anlayla tefsir edip mstakil eser
yazanlardan tanesi
3
ile ayn ekilde bn Sinadan faydalanan ve felsef yorumuna
btn tefsiri iinde yer veren limlerden drt tanesi
4
de Osmanl ilim ve kltr hayat
ierisinde -veya bu dnya ile iliki iinde- olan limlerdir. unu da belirtmek gerekir
ki merhum Akseki ve Elmall da Osmanl dneminde yetitikleri halde eserlerini
Cumhuriyet devrinde vermilerdir.
Bu eserlerden tanesinin Elmall, Musa Kazm ve Aksekinin telif ettii
eserlerin dili ise Trke, dierlerinin dili ise Arapadr.
Yine belitmek gerekir ki Trkiyede ve dier mslman lkelerde yaplan son
dnem tefsir almalarnda -son altm yl ierisinde - kaleme alnan mstakil veya
tam tefsir almalar ierisinde hls sresi, felsef yorumlara konu olmamtr. Bu
anlamda sre Elmall (.1361/1942)da son bulmutur.

1
Bu tablo bn Sinann tefsirinden sonra yazlan eserlere dairdir. Bu sebeple bn Sinann tefsirine tabloda yer
verilmemitir.
2
Debba (.1165/1741) Hadimi (.1176/1762) ve Akseki (.1370/1951). Devvn (.908/1502) kendisi
Osmanl corafyas ierisinde olmasa bile bu corafya ile ilikisi olduu II. Bayezid ile yazt
bilinmektedir. Ondan yedi yl sreyle okuyan Meeydzde Abdurrahman Efendi II. Bayezid
dneminde Anadolu ve Rumeli kazaskerlii grevinde bulunmutur.
3
Takprzade, (.968/1561), irvni (.1036/1627), Musa Kazm Efendi (.1338/1920).
4
en-Nahcivni (.920/1514), eyhzde (.951/1544), Als (.1270/1854), Elmall (.1361/1942)
45
hls sresiyle ilgili felsef yorum yapan limlerin iinde yaadklar ilm ve
kltrel corafyann yukarda yaplan tasvirinden anlalmaktadr ki bn Sinann
felsef yorumunun takip edildii ve hls sresi zerine felsef bak asyla yaplan
yorumlarn neet ettii orafya byk oranda Osmanl siyas, kltrel corafyas ve
ilm hayatdr. Bunun sebebi olarak Osmanl ilim anlaynn bn Sina-Gazal-
Fahreddin Rz izgisine dayanmas ve Davud-i Kayser (.751/1350) ile Molla
Fenr(.834/1431)nin bu izgiye nazar-irfan bak asn da katarak bunu kelam-
irfan bir yapya dntrm olmas
1
sylenebilir.
Bundan sonraki blmde bu izgiyi oluturan limlerin ksa hayat ykleri ile
eserlerinin tantm ve incelenmesi yaplacak sonraki blmlerde ise srenin
tefsirinde tartlan felsef konular ve kavramlar incelenecek en nihayetinde ise
metinler ner edilecektir.


1
hsan Fazlolu, Osmanl Corafyasnda lm Hayatn Teekkl ve Davud el-Kayser Uluslararas
Davud el-Kayser Sempozyumu, Ankara 1998, s. 25-42, a.mlf. Osmanl Dneminde Bilim Alanndak
Trke Telif ve Tercme Eserlerin Trke Olu Nedenleri ve Bu Eserlerin Dil Bilincinin
Olumasndaki Yeri ve nemi, Kutadgubilig,, sy. 3. Mart 2003, s. 153.
46
B. hls Sresi Tefsirinde Felsef izgiyi Oluturan Mfessirler ve
Eserleri

Bu blmde hls sresini, bn Sinadan sonra felsef, kelam ve irfan bak
asyla yorumlayan mfessirleri ve eserlerini ele alacaz. Mfessirleri tantmak
amacyla ksaca biyografilerine deindikten sonra eserlerin tantmna ve
mfessirlerin hlas sresi zerine yapm olduklar yorumlara yer vereceiz.
1. bn Sinann hls Sresi Tefsirine erh Yazan Mfessirler

bn Sinann hls sresi tefsiri zerine erh ve haiye yazan limlerden
eserlerini tesbit edebildiklerimiz be kiidir. Bunlar Celaleddin Devvn
(.908/1502), Ahmed el-Mara ed-Debba (.1165/1741), Ebu Said Mehmed el-
Hdim (.1176/1762), Ebul Kasm Muhammed b. Abdurrahman Sellemeh el-Mennn
(. 20. yy.ln balar?) ve Ahmet Hamdi Akseki (.1370/1951)dir.
1
Ahmet Hamdi
Aksekinin tercme ve erhi hari dier erhler yazma halinde stanbul
ktphanelerinde yer almaktadr. Yazma metinler ile Aksekinin Selamet
mecmuasnda eksik olarak neredilen eseri tezimizin sonunda metinler ksmna ilave
edilecektir.
Bu erhlerin en uzunu eksik olmasna ramen Aksekinin metnidir. Daha sonra
Ebul-Kasm Muhammed el-Mennn ile Mehmed Emin el-Hdimnin eserleri gelir.
En ksa erh ise Celaleddin Devvnye ait olandr.
Eserlerin tantlmasndan nce ksaca melliflerin biyografilerine yer
verilmitir. Daha sonra yaplan yorumlardan rnekler verilerek erhlerin tantlmtr.
Metinler, tezimizin sonunda verileceinden dolay bu alntlar uzun tutulmamtr.
Son olarak belirtmek gerekir ki yaplan btn izahlar bn Sinann kulland
kavramsal yapy daha ak klmak iin yaplmaktadr. Dolaysyla kullanlan dil ister
istemez bu yapy ifade eden terimlerle rl ifadelerden olumaktadr.

1
Bunlarn dnda baz eserlerde (shak, Ali evvah, Mu'cemu Musannefati'l-Kur'ni'l-Kerim, Riyad
1983, c. III, s. 60) Mekkede Harem Ktphanesinde Ahmed (e-ehir bid) Debbn adl bir kimsenin
erhinden de bahsedilmektedir. Bu erhin yanl okuma sebebiyle Maral Ahmed ed-Debbaa ait erh
olabilme ihtimalininin gz ard edilmemesi kanaatindeyiz.
47

a. Celaleddin Devvn (.908/1502)
Ebu Abdillah Celaleddin Muhammed b. Esad b. Muhammed Devvn 1423-
1427 yllar arasndaki bir tarihte ran blgesinde Kzerna bal Devvn kynde
dodu. lk tahsilini kynde erif Crcannin talebelerinden olan babasndan ald.
Buradan iraza giderek pek ou Seyyid erifin talebesi olan Safiyyuddin el-c,
Ebul-Mecd Abdullah el-Geyl, Mazharuddin Muhammed el-Kzern, Muhev Lr
gibi limlerden akl ve nakl ilimleri okudu.
1

Devvn tahsilini tamamladktan sonra eitli mederselerde hocalk yapt
gibi Karakoyunlu devletinde de sadret grevinde de bulunmutur. Devvn
Akkoyunlularn Tebrizi ele geirmeleri zerine Iraka gitmi bir sre sonra yeniden
iraza dnm ve mrnn byk bir ksmn burada geirmitir. 1478 ylnda
Akkoyunlu hkmdar Sultan Yakub tarafndan merkezi iraz olan Fars eyaleti
kadl-kudtlna tayin edilmitir. Bu grevini, 1497de ortaya kan karklklar
sebebiyle iraz terk etmeye mecbur kalana kadar srdrmtr. Siyasi
karklklarn dzelir gibi olmas zerine memleketine dnmek zere yola kan
Devvn, doum yeri olan Devvna yakn bir mevkide hastalanarak 908/1502de
vefat etmitir.
2

Yaad dnemin en byk limlerinden biri olan Devvnnin hreti ve
eserleri kendisi hayatta iken slam dnyasna zellikle de ran ve Osmanl
topraklarna yaylmtr. Osmanl sultan II. Bayezid ile mektuplat bilinmektedir.
Ayrca kendisinden yedi yl ders okuyan ve stanbula dnen Meyyedzde
Abdurrahman Efendi (.1516), Anadolu ve Rumeli kazaskeri olmutur. Bu durumun
onun ve eselerinin Osmanl medreselerinde okutulmasnda ve Osmanl corafyasnda
yaygnlamasna katkda bulunduu muhakkaktr.
Devvn, Taftazn, Seyyid erif Crcn gibi byk filozof-kelamclardan
sonra gelmesine ramen onlar kadar etkili olmu bir limdir. Felsefe ile kelamn
birletirildii mteahhirn dneminin bariz zelliklerini tayan eserlerinde Eari

1
Anay, Harun, Devvn, DA, c. IX, s. 257.
2
Anay, Harun, Devvn, DA, IX, s. 258.
48
kelamnn, bn Arabnin vahdet-i vcud grnn ve irak felsefenin izleri
grlmektedir.
1

Eserleri arasnda Kelama dair olanlardan erhul-Akidil-Adudiyye, Hiye
ala erhit-Tecrid, Risale f sbat- Vacib, ez-Zevra vel-Havra, Felsefe ve Mantka
dair olanlardan evkilul-Hr fi erhi Heykilun-Nur, erhu Tehzibil-Mantk vel-
Kelam, Haiye ala erhi-emsiye Ahlka dair eserleri arasndan ise Ahlk-i Cell,
Risale-i Adalet saylabilir.
Tefsire dair eserleri unlardr: Tefsiru Suretil-Kfirn,
2
Tefsiru yet-i Ya
beni deme huz zinetekum
3
ve Hiye al Tefsiri Suretil-hls
hls Sresi Tefsiri
4

Celaleddin Devvnnin bu eserinin byk blm bn Sinann hls Sresi
tefsirinde, srenin ilk yetinden hareketle hviyet-i ilahiyeye dair olan yorumlar
zerine yapt aklamalardan olumaktadr. Srenin geri kalan yetleriyle ilgili
olarak gramer aklamalarna ve dilsel anlamlarna deinir, farkl konulara girmez.
Bu sebeple eser mstakil gibi adlandrlsa da- bn Sinann hls sresi zerine
yaplm erhler arasnda kabul edilmelidir. Ancak erh tefsirin tamamna deil bir
blmne yaplmtr.
Devvn eserinin ehl-i tefsirin sylediklerinin zyle makultn imamlarnn
bazlarnn dile getirdii hikmetin usullerini ierdiini sylemekte kendisinin de

1
Anay, a.y.
2
Bu risale Cevdet Akbay tarafndan edisyon kritik edilmitir. Bk. Akbay, Cevdet, Celaleddin ed-
Devvani ve Tefsir-u Kul ya Eyyuhel Kafirun Yksek Lisans Tezi, M.. Sosyal Bilimler Enstits
stanbul 1987.
3
Bu risale de Mehnaz- Abbsi tarafndan Berres-yi Bahi ez Asar- Tefsiri-yi Celaleddin Devvani adl
almas ierisinde (Tahran t.y.) yer almaktadr.
4
Devvnnin erhi sfahanda 1405/1985 ylnda Kasm Toyserkni tarafndan er-Resailul-Muhtre
(sfahan 1405) isimli eser ierisinde neredilmitir. Fakat bu eser Trkiyedeki ktphanelerde mevcut
deildir. Eseri elde etmek de mmkn olmamtr. Bu sebeple biz Sleymaniye Ktphanesi Hamidiye
Blm Nr. 1441de 131b-137b arasnda yer alan nshay dizdik eserin incelenmesinde bu nshay
esas aldk.
49
bunlardan baz noktalarn tenkit ettii eksik grd yerleri de tamamladn ifade
etmektedir.
1

Devvn, tefsirine -bn Sinann ifadeleriyle ilgili aklamalara gemeden-
nce sreyle ilgili bilgiler ieren bir mukaddime ile balar. Bu mukaddimede srenin
isimleri ve bu adlandrmalarn sebeplerini, sebeb-i nzulne dair rivayetleri, kraat
vecihlerini zikreder. Burada bn Sinann hlas sresinin Kurnn te birine niin
denk sayldna dair aklamasn erh eder.
Daha sonra ilk yetin gramer aklamlarn yapar ve huvenin baz sfiye
tarafndan esm-i ilahiyeden sayldn syledikten sonra bn Sinann huve ile
ilgili ifadelerini aktarr ve yorumlar. bn Sinadan felasifenin eyhi ve reisi olarak
sz ederek hls sresiyle ilgili yazd tefsirin elde dolaan, bu srenin yorumunda
kullanlan bir tefsir olduunu belirtir. Aklamalarn dediki-diyorum ikili
kalbyla(fenkale kalb) verir.
2

Devvn, ilk olarak bn Sinann el-Hve'l-Mutlak, hviyeti bakasndan
mstefad olmad gibi bakasna da bal deildir ifadesinin tahkik ve tafsilini
yapar.
Burada hviyetin ne anlama geldiini belirtir. Mahiyetin ksmlarna dair
aklamalar yaptktan sonra teahhusun ne ekilde olabileceine dair izahatta
bulunur. Btn bu tafislatn neticesinde mutlak huve ifadesinin herhangi bir artla
kaytl olmayan, hviyeti ztnn ayn olan Vacib tel olduunu belirtir. nk onun
vcudu ztnn ayn olduu gibi teahhusu da ztnn ayndr.
3

Devvn, ikinci olarak bn Sinann yleyse her mmkinin hviyeti
bakasndandr. Hvyeti liztihi olan ise vacibul-vcuddur. Yine hviyeti vcuduna
mugayir olan her eyin varl bakasndandr. Bu sebeple hviyeti nefs-i mahiyeti
iin mahiyet olmaz ifadelerini yorumlamaktadr.

1
Devvn, Ebu Abdillah Celaleddin Muhammed b. Esad b. Muhammed, Hiye al Tefsiri Sretil-
hls, Sleymaniye Ktphanesi Hamidiye Blm Nr. 1441, vr. 131b.
2
Devvn, Celaleddin, Hiye al Tefsiri Sretil-hls, Sleymaniye Ktphanesi, Hamidiye Blm
Nr. 1441, vr. 133b.
3
Devvn, a.g.e., vr. 133b-134a.
50
Devvn burada zellikle mmkinin zt gerei hve hve olamayaca
dolaysyla hviyetinin bakasna bal olduundan hareketle illetle malul arasndaki
ilikiye dair bilgiler verir.
Bir ey mevcud deilse onun herhangi bir ey olmadn, nk madumun
mutlak anlamda ztnn olmadn syler. lletten ilk nce malulun ztnn sadr
olduunu akln sonradan bu zttan varlk, mahiyet gibi kavramlar soyutlayp
kardn ifade eder.
1

Daha sonra malul kavramndan ayn anlamda kullanlan eserul-fail kavramna
geerek aklamalarn bu kavram zerinden srdrr. Burada zellikle lemin
(mmkintn) varlk kazanmasnn, Allahn leme varlk vermesinin ne ekilde
olduu zerinde durur. Buna gre
failin tesiri bazen eseri kbil (etkiyi alan) zerine boaltmasyla olur. Boyacnn boyann
elbise zerinde hasl olacak ekilde boyay boaltmas gibi. Bazen de ortada herhangi bir kbil
yokken mahza ibda suretiyle olur. Aktr ki mucid olan failin tesiri ilk ksmdan deildir
Nasl olsun ki ortada varl kabul edecek bir ey yoktur. nk varlktan nce ortada sabit
olan mahiyetler yoktur. Bu sebeple failin tesiri bu mahiyetlere varlk vermesi eklinde deildir.
Bilakis mucid failin tesiri ancak mahiyetin ztn var etmektir (ifaza). Sonra akl bu zttan
vcud ve vcudla muttasf olmak gibi mefhumlar soyutlar.
2

Celaleddin Devvn daha sonra hviyet-i ilahiyenin tarifi ve erhi sadedinde
huve kelimesinden sonra Allah lafznn yette zikredilmesinin sebebleri
konusundaki bn Sinann aklamalarn alntlar. Kendisi bu yorumlarn daha fazla
bir aklamaya ihtiya duymadn belirterek bu tefsire katldn belirtir. Ancak
izf lazmlarn bir eyi tanmlama ve tayin etmede selb lazmlardan daha belirleyici
olduunu belirtir ve buna rnekler verir. Allah lafznn hak ilah anlamna geldiini
syler ve mam Gazlden alnt yaparak buradaki erhini tamamlar.
3

Devvn ayn ekilde bn Sinann Allah lafznn ehad lafzyla takip
edilmesiyle ilgili aklamalarn alntladktan sonra bu yorumlarn aklamaya
ihtiya duymadn syler.

1
Devvn, Hiye al Tefsiri Sretil-hls, Sleymaniye Ktphanesi Hamidiye Blm Nr. 1441, vr.
134b.
2
Devvn, a.g.e., vr. 135a.
3
Devvn, a.g.e., vr. 135b.
51
Ancak yine de lzmlarla ilgili baz aklamalarda bulunmaktan kendisini
alamaz. Ona gre lzmlar malult kabilinden olup bn Sinann burada bahsettii
lazmlar ise haml (zta yklenebilen)dirler. Dolaysyla bir ksm irad, bir ksm
istidad bir ksm ise asldir. Btn mahiyetlerin istidatlarna gre kemaltn Mebde-
i Evvelden talep ettiklerini, istidad uygun olann bu talebinin (duasnn) ise kabul
edildiini ifade etmektedir.
1

Celaleddin Devvn, bundan sonra bn Sinann metninden hareketle yorum
yapmaz. hls sresinin geri kalan yetleriyle ilgili dilsel tahlillerde bulunur. Son
olarak da srenin faziletiyle ilgili rivayetleri aktararak tefsirini tamamalar.
2

Celaleddin Devvni bu tefsirinde zellikle Hviyet, mahiyet, teahhus,
Huviyet-i mutlaka, llet-malul, eser, eserul-fail, mucid fail kavramlarn
kullanmaktadr.

1
Devvn, Hiye al Tefsiri Sretil-hls, Sleymaniye Ktphanesi Hamidiye Blm Nr. 1441, vr.
136a.
2
Devvn, a.g.e,. vr. 136b, 137b.
52
b. Ahmed el-Mara ed-Debba (. 1165/1741)

Tefsir limi olduu ifade edilen Ahmed el-Mara ed-Debba 1165/1741de
Mara'ta vefat etmitir. Eserleri arasnda Hiye al erhil-Besmele, Kazabadi ile
Yanyal Esadn, Enbiya 108. yetiyle ilgili el-Keaf ve Envaru't-Tenzilde geen
mkillere dair rislelerine zeyl olarak yazd Risale fit-Tefsir
1
ve Haiye al
Tefsiri Sretil-hls li-bn Sina saylmaktadr. Biyografisi hakknda bundan fazla
bilgiye erimek mmkn olmamtr.
hls Sresi Tefsiri
2

Ahmed el-Mara ed-Debb bn Sinann tefsiri zerine kaleme ald
haiyesini onun meramn tavzih, mahfiyatn (gizli kalan yerleri) izhar, matviyyatn
(zikredilmeyen nclleri) tasrih amacyla telif ettiini sylemektedir.
3
Bu eser
Debbnin dier eserleri gibi yazma olup iki nshas Sleymaniye Ktphanesinde
bir nshasda Topkap Saray Ktphanesi Emanetler Blmnde yer almaktadr.
Ahmed ed-Debbnin eseri bn Sinann tefsirinin btnne ynelik
aklamalardan olumaktadr. lk nce bn Sinann metnine sonra kendi
aklamalarna yer vermektedir. Ancak bn Sinaya ait metnini cmle cmle deil
paragraflar halinde alntlar. Bu sebeple bn Sinann tefsirinin tamamn Debbnin
eseri ierisinde bulmak mmkndr.
bn Sinann metnini verdikten sonra hasluhu tabiriyle ifade edilenden
maksadn ne olduuna dair aklamalarda bulunur. Ayrca Debb hiyesinde bn
Sinann metnini nermeler eklinde deerlendirerek ifade edilen anlam bu
nermeler yoluyla delillendirir.
Debbnin aklamalarna ve metni nermeler eklinde tasnif etmesine rnek
olarak unlar verebiliriz:

1
Bursal, Mehmed Tahir, Osmanl Mellifleri, c. I, s. 308.
2
Ahmed ed-Debbanin hls Sresi hiyesini incelerken Sleymaniye Ktphanesi elebi Abdullah
Blm Nr. 273te 148a-156b arasnda yer alan nshasndan faydalanlmtr. Ayrca ayn
ktphanenin Esad Efendi Nr. 3584 de yer alan dier bir nsha da dikkate alnmtr.
3
ed-Debba, Ahmed el-Mara, Hiye al Tefsiri Sretil-hls li-bn Sina, Sleymaniye Ktphanesi,
elebi Abdullah Blm Nr. 273, vr. 148a.
53
Debbi, bn Sinann birinci yetle ilgili olarak balangta yle syledii
Huvellah, hviyeti bakasna mevkuf olmayan mutlak huve ifadeleriyle ilgili
olarak unlar sylemektedir:
Yani Allah tela kul huvellahu ehad ifadesindek huve ile her adan mutlak olan huveyi
murad etti. Yani oluunda kendisi dnda bir eyle mukayyed deildir. Varlnda mstakildir,
cins ve fasl gibi mukavvim unsurlara muhta deildir..
Hasl, Allah tela srenin balangcnda zt- erifini ve mahiyetini tarif etmeyi murad
etmitir. Malumdurki bir eyin tarifi onu zikretmekle olur. Halbuki celalet ve azametinden
dolay ztn ifade etmek ve onun iin huvenin dnda baka bir ey zikretmek mmkn
deildir. Subhanehu ve tel da huve ile bunu ifade etmitir. eyhurreis de Allah tealann
muradn ifade ederek bu anlamda mutlak huve demitir.
Bilcmle, huvesi olan her eyin bir hviyeti, hususiyeti ve vcud-i hss vardr. Lakin Allah
telnn dndakilerin hviyeti bakasndandr ve bakasyla kimdir, yani hviyeti bakasna
mevkuf olmasndan dolay mutlak hve olmaz. Allahn hviyeti ise ztndandr
Sonra hviyeti bakasna bal olmaz ifadesi hviyeti bakasna bal deildir anlamndadr.
Ve bu ifade iaret ettiimiz zre ncesinin (mutlak hve)nin tefsiridir. Bununla onu sura
klarak ve ona bir kbra ekleyerek u ekilde delil getirebiliriz:
Allahn nazm- celildeki huve ile murad mutlak hvedir. nk onunla murad hviyeti
bakasna bal olmayandr. Hviyeti bakasna bal olmayan ise mutlak huvedir. Sonu:
Huve ile murad mutlak huvedir.
1

Debbnin bn Sinann metnini nermeler eklinde dzenlediine dair
olarak da u misali verebiliriz:
Debb, bn Sinann Her mmkin varl bakasndandr. Vcudu
bakasndan olan her eyin vcudunun hususiyeti de bakasndandr. yleyse her
mmkinin hviyeti bakasndadr ifadesiyle ilgili olarak unlar sylemektedir:
Her mmkinin vcudu bakasndandr ifadesi sura (kck ncl)dr. Ve Vcudu
bakasndan olan her eyin vcudunun hususiyeti de bakasndandr ifadesi ise ekl-i
evvelden olmak zre kbra (byk ncl)dr. yleyse her mmkinin hviyeti baasndandr
cmlesi ise neticedir. Bu ise zahirdir.
Sonra her mmkinin hviyeti bakasndandr ifadesi Hviyeti bakasndan olan her ey
huve huve olmaz ifadesi iinde -ekl-i rabiden olmak zere- kbra olarak yer almaktadr. Bu
ekl-i evvele reddedilirse tertip u ekilde olur:

1
ed-Debba, Ahmed el-Mara, Hiye al Tefsiri Sretil-hls li-bn Sina, Sleymaniye Ktphanesi,
elebi Abdullah Blm Nr. 273, vr. 148a-148b.
54
Her mmkinin hviyeti bakasndandr. Hviyeti bakasndan olan hibir ey huve huve
olmaz. Netice yle olur: Her mmkin liztihi hve hve olamaz. te kbra olarak yer
alan netice budur.
1

Debbi, bn Sinann birden bir kar ifadesi iin bu hukemann prensibi
olup bununla araclar (vesit) isbat ederler ki bunu ehl-i snnet ibtal etmitir der ve
nazm- celili tefsir etmek iin bunu esas kabul etmenin doru olmadn ifade eder.
2

Debb, yine baka bir yerde bn Sinann aralarnda tenakuz varm gibi
grnen ifadelerine de aklk getirmektedir. Bu ifadelerin bazsnda bn Sina
Allahn mahiyetini nefy etmekte (bu ifade (la cevfe leh) mahiyetinin olmadna
iarettir ) bazlarnda ise Allah iin mahiyet isbat (yleyse vcudu mahiyetinin
ayndr; Allahn mahiyeti bakalar tarafndan bilinemezse de..) etmektedir.
Debb, nefy-i mahiyetle kastedilen eyin mutlak mahiyeti deil, vcud-i
hssnn dnda kalanlar oduunu (bakasna bal olan mahiyetin nefyedildii) bu
adan Allahn zt, vcud-i hss, mahiyeti gibi ifadelerin ayn anlamda olduunu
belirterek ortada vcuddan baka bir itibar olmadn dolaysyla bir tenakuzun
bulunmadn ifade etmektedir.
3

Debb, hiyesinin sonunda ise Kad Beyzvnin Envarut-Tenzil adl
eserinde Fatiha sresinin banda besmelenin tefsirinde yer alan Allah lafz ile
ilgili aklamalarn erh eden bir tetimme ilave etmitir. Burada Allah lafznn
lemiyeti, sfat olup olmadna dair tartmalara ve kendi grlerine yer
vermektedir.
4



1
ed-Debba, Ahmed el-Mara, Hiye al Tefsiri Sretil-hls li-bn Sina, Sleymaniye Ktphanesi,
elebi Abdullah Blm Nr. 273, vr. 149a.
2
ed-Debba, a.g.e., vr. 152b.
3
ed-Debba, a.g.e., vr. 153b.
4
ed-Debba, a.g.e., vr. 154b-156a.
55
c. Ebu Said Mehmed el-Hdim (. 1176/1762)
Ebu Said Mehmed b. Mustafa el-Hdim, 1701de Konyann Hdim
kasabasnda dnyaya gelmitir. Mensub olduu aile soyu Hz. Peygambere ulaan ve
zellikle 18. yzyldan sonra ok sayda lim ve sfi karan bir ailedir.
1

lk renimini Nakibendi eyhlerinden Murad Buharnin Anodoludaki
halifelerinden biri olan babas Kara Hoca lakapl Fahrurrum Mustafa Efendiden
yapt.
2
1720 ylndan itibaren tahsilini Konyadaki Karatay Medresesinde devam
ettirdi. 1725te stanbula gelerek stanbulun etkili ve hretli mderrislerinden
Kazoval Ahmed Efendinin medresesinde tahsiline devam etti. Burda sekiz yl
eitim grdkten sonra memleketine dnerek babasndan boalan Hdim
Medresesinde ders vermeye balad.
3

Hdimde babas ile birlikte eitim, retim ve irad faaliyetlerine balayan
Ebu Saidin ilmi hreti yaygnlam ve Hadim bir ilim ve irfan merkezi haline
gelmitir. nnn Anadolunun dier blgelerinde yaylmasyla birlikte I. Mahmud
tarafndan Darussaade Aas Beir Aa vastasyla stanbula davet edilmi padiahn
bulunduu bir mecliste huzurda ders takrir etmitir.
4
Kendisinden stanbulda
kalmas istendiyse de memleketine dnmeyi tercih etmi ve faaliyetlerine burada
devam etmitir.
5

Yetitirdii talebeleri arasnda mehur filozof ve mantk smail Gelenbev,
Gzbykzde brahim Efendi, Muhammed b. Sleyman Krkaac, Hafz Hasan
skb ve oullar Said, Abdullah, Mehmed Emin, Numan gibi pekok lim ve
mderris olan Mehmed Hadim 1176/1762de Hadimde vefat etmitir.
6

Osmanl medrese gelenei iinde yetien mehur ve sekin limlerden biri
olan Hdim, dnemin en saygn hocalarndan icazet aldktan sonra dnd
memleketinden birka istisna dnda pek ayrlmamtr. Hayatn Hadim ve civarnda

1
Gkta, Salih, Ebu Said Muhammed el-Hdim ve Hdim, Konya 1985, s. 91; Sarkaya, Yaar, Merkez
ile Tara Arasnda Bir Osmanl Alimi: Ebu Said el-Hadim, stanbul 2008, s. 28.
2
Kufral, Kasm, Nakbendliin Kurulu ve Yayl, (Baslmam Doktora Tezi), stanbul niversitesi
Trkiyat Enstits, stanbul 1949, s. 167.
3
Yayla, Mustafa, Hdim Ebu Said, DA, c. XV, s. 24.
4
Ebul-Ula Mardin, Huzur Dersleri, stanbul 1966, c. II, s. 771.
5
Sarkaya, Yaar, Merkez ile Tara Arasnda Bir Osmanl Alimi: Ebu Said el-Hadim, s. 130.
6
Yayla, Mustafa, Hdim Ebu Said, DA, c. XV, s. 25.
56
geirmitir. lmne kadar eitim ve irad faaliyetiyle uramtr. Yazd eserlerle
ve yetitirdii talebelerle Anadoluda hreti stanbula ve dier blgelere ulaan bir
eitim merkezi kurarak ilmin, nak iradn yaygnlamas iin mrn harcam,
merkezi brakarak tarada yaamay tercih etmi byk bir limdir.
1

Dil, Mantk, Kelam, Fkh usul ve Fkh, Tasavvuf, Ahlak, Hadis ve Tefsir
gibi sahip olduu birikimin her alannda eser vermi olan Hadimnin altmn
zerinde irili ufakl eseri vardr.
2

Tefsire dair eserleri unlardr: 1. Risaletul-Besmele, (erh-i Besmele). 2.
Adb- Kraatil- Kurn
3
3. Hiye ala Tefsiri Sret'in-Nebe li'l-Beyzav 4. Risale fi
Kavlihi tela ve yuminune bihi ve yestafiruneh, 5. Risale fi Kavlihi tela velev
alimallahu fihim hayran 6. Risale fi Kavlihi tela ve huvel gafurul vedd 7.
Risale fi Kavlihi tela nne badez-zanni ismun 8. Risale fi Kavlihi tela
kulilllahumme malikel mulk 9. Risale fi Tefsir-i Sretin-Nazit 10. Risale fi
Kavlihi tela lev kane fihima alihetun illallahu lefesedeta ve 11. Haiye al
Tefsir-i Sretil-hls li-bn Sina. Tefsire dair eserleri arasnda matbu olanlar sadece
besmele erhidir.
hls Sresi Tefsiri
Hdimnin dier tefsir eserleri gibi bn Sinann hls sresi zerine yazm
olduu erhi de Arapa olup matbu deildir. Sleymaniye ktphanesinde be
nshas bulunan hls sresi hiyesinin incelenmesinde ayn ktphanenin
Kasidecizde Blm Nr. 671 vr. 48b-57b arasnda yer alan nsha esas alnmtr.
unu da sylemek gerekir ki bu nshann incelenmesinde ayn ktphanenin
Denizli Blm Nr.389/25 vr. 220a-227b arasndaki nsha ile Reid Efendi Blm
Nr. 1091de kaytl nshay da inceledik. Reid Efendi Blmn 1091de kaytl olan
eser iin mellif olarak kaytlarda Halil b. Abdlgaffar ad gemektedir. Ancak bu eser
ieriinden anlald zre Hadiminin hiyesi olup yanllkla bakas adna

1
Sarkaya, Yaar, Merkez ile Tara Arasnda Bir Osmanl: Ebu Said el-Hadim, s. 77.
2
Eserlerinin listesi iin bk.: Yayla, Mustafa, Hdim Ebu Said, DA, c. XV, s. 25-26; Sarkaya, a.g.e.,
s. 104-107.
3
Frat, Yavuz, Ebu Said el-Hadimi ve Risaletu Tertili'l-Kur'an, (Baslmam Yksek Lisans Tezi),
Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 1991.
57
kaydedilmitir. Kaytlarda mellif olarak gsterilen Halil b. Abdulgaffar ise bu eseri
Amasya Sultaniye Medresesinde istinsah eden kiidir.
erhini, bn Sinann kyaslarn tasvir, delillerini aklamak, ve ihtilaflarna
iaret etmek zre nemli baz arkadalarnn istei zerine kaleme aldn syleyen
Mehmed Hdim, eserinin balangcnda bn Sinann hls sresi tefsiri hakknda
unlar sylemektedir:
Tertip ve slbunda, maksatlar eda ve ifadede misli gememi ve yalnz bn Sinann
idrakinden domu ok kymetli bir incidir. hlas sresinin ierdii hkmleri ve birok
hakikatleri ince delillerle glendirmesi bakmndan ok nemli olan bir tefsirdir.
Ancak baz maksatlar eriatn ilkelerine aykr olan felsef esaslara dayanmakta,
mukaddimelerinin birletirilmesi, kyaslarnn tasvirinde ise zorluk ve mkilat
bulunmaktadr.
1

Hdim, erhinde bn Sinann ifadelerini alntlarken Debbnin yapt gibi
btn halinde uzun alntlar eklinde deil cmleler halinde alarak aklama
yapmaktadr. Yapm olduu erh metnin btnn iine almaktadr.
Hdim, bn Sinann metnini erh ederken daha ok metni aklamakta baz
yerlerde ise konunun erevesini geniletmektedir. erhinde Debbnin erhi kadar
olmasa da bn Sinann cmlelerini nermeler eklinde sralamakta veya buna iaret
etmektedir.
Burada erhi biraz daha tantmak amacyla Hdimnin aklamalarndan
birka tanesine yer vermek istiyoruz:
Hdim bn Sinann hls Sresinin ilk yetinde yer alan huve zamiriyle
ilgili syledii huvel-mutlak; mutlak huve ifadesiyle ilgili unlar sylemektedir:
Huve, -makam karinesiyle- vacibul-vcudun zt demektir.
Mutlak, yani mutlak zt. Vcudu iin herhangi bir kayt, -ztnn dnda olmasndan, zt
zerine zaid olmas gibi- bulunmayan demektir. Lizatihi hve hvedir. Bilakis vcudu ztnn
ayndr.
Aktr ki bu ifade hkm ieren bir kaziyyedir. Msned ve msnedun-iley marife olmas
hasebiyle anlam msnede ait klnmtr. Burada iki kaziyye vardr. Biri lafzen dile getirilmitir
(mantuktur). Yani: Vacip lizahiti huve huvedir, bilakis zt vcudunun ayndr. ifadesidir.

1
Hdim, Ebu Said Mehmed b. Mustafa, Hiye al Tefsiri Sretil-hlas li-bn Sina, Sleymaniye
Ktphanesi, Kasidecizde Blm, Nr. 671 vr. 48b.
58
kincisi ise kasr mnasndan anlalandr. O da: Vacibin dndakiler li-ztihi huve huve
deildir. Bilakis varlklar bakasndandr.
Vcudun bu anlamda tefsiri zor deildir. rif el-Cm
1
risalelerinin bazsnda yle demitir:
Zten ve haricen ayn olan vcud, vucud-i mutlaktr. Bir baka yerde ise Vacip telnn
hakikati, vcud-i mutlak oluudur demitir.
Anlalmtr ki burada mutlaktan murad mevcudat arasnda mnev mterek olarak mehur
olan anlam deildir. Burada mutlaktan murad mevcudun vcudun ayn olmasdr. Bunun
mukabili ise mukayyeddir. Bu kartlktan mmkinin vcudunun mevcudiyeti zere zid
olmas lazm gelir. Bu gr hukemann mezhebidir. Baz fuzla bu gr muhakkikne de
nisbet etmitir.
Burada mtekellimnin byk ounluunun grne bir red vardr. nk onlara gre
vcud, btn varlklarda zt zerine ziddir.
2

Hdim yukarda bn Sinann metnini erh ederken syledikleri hem metne
hem de konuya dair aklamalardr.
Hdimnin bn Sinann metnini nermeler eklinde akladna dair ise u
rnei verebiliriz. bn Sina huve zmirini mutlak huve, huviyeti bakasna bal
olmayan eklinde yorumladktan sonra yle sylemektedir: nk hviyeti
bakasna bal olan huve huve olmaz
Hdim, bu ifadelerdeki hviyeti, kendisiyle bakasndan ayrld teahhusu,
huve huveyi ise ztnn ayn olmak olarak akladktan sonra unlar syler:
Bu mukaddime, mezkur ikinci kaziyyede tay edilen kk ncl (sura) iin byk ncl
(kbra)dr. u ekilde: Vacibin dndakilerin hviyeti bakasndandr; Hviyeti bakasndan
olan ise zt gerei olmaz, bilakis huve huve olmaz. Bu iki ncl u sonucu verir: Vacibin
dndakiler liztihi huve huve olmaz, bilakis huve huve olmaz. Yani hviyeti bakasndan
olur demektir ki bu istenilen sonu (matlub) budur.
3

Hdim, bn Sinann metnini erh ederken onun tercihlerine de iaret
etmektedir. Mesela bn Sinann her mmkinin vcudu bakasndandr ifadesinde
bn Sinaya gre bir vacip bir illete muhta olmann sebebi imkndr. Bunu ifade

1
Ebu'l-Berekat Nureddin Abdurrahman b. Ahmed b. Muhammed el-Cami (.898/1492)
2
Hdim, Ebu Said Mehmed b. Mustafa, Hiye al Tefsiri Sretil-hlas li-bn Sina, Sleymaniye
Ktphanesi, Kasidecizde Blm, Nr. 671 vr. 48b-49a.
3
Hdim, a.g.e., vr. 49a.
59
ederken de illete muhta olmann baka bir sebebinin de huds olduunu belirtir ki
bu kelamclarn grdr.
1

Hdim, bn Sinann Bu hviyet (ilah olmak) bakalarnn kendisine intisab
(nisbeti) demektir ifadelerini aklarken de mevcudat ile ilah arasndaki nisbetin
irade ve ihtiyara m icaba m dayandna dair aklamalarda bulunduktan sora bn
Sinann icab grnde olduuna iaret ederek bu konuda hatal olduunu belirtir.
2

Belirtmek gerekir Hdimnin bn Sinaya burada yapt tenkit zt-
ilahiyenin lemi var ederken mucibun-biz-zt olarak deil fail-i muhtar olarak var
kldna dair mtekellimna ait gre dayanmaktadr.
Mehmed Hdim, bazen de anlatlanlarn zeti mahiyetinde kendi karmlarn
da dile getirmektedir. Mesela ikinci yetin tefsirine gemeden unlar sylemektedir:
Bilki Allahn kul huvellahu ehad yetinde sarih ve zmn olmak zre drt hkm vardr:
Allahn vacibul-vcud oluu, Mebde-i lil-kul oluu, Mahiyetinin bulunmay ve ehad oluu.
Musannif samed ifadesinin ilk ikisine delaletini sarih son ikisine delaletini ise zmn
klmtr.
3

Hdim erhini, bn Sinann Bu sebeple Hz. Peygamber bu sreyi Kurnn
te birine denk kld sznn aklamas sadedinde hls sresinin Kurnn te
birine muadil olduunu ifade eden rivayetleri aktararak bitirmektedir.
4



1
Hdim, a.g.e., vr. 49b.
2
Hdim, Ebu Said Mehmed b. Mustafa, Hiye al Tefsiri Sretil-hlas li-bn Sina, Sleymaniye
Ktphanesi, Kasidecizde Blm, Nr. 671 vr. 50b.
3
Hdim, a.g.e., vr. 54b.
4
Hdim, a.g.e., vr. 57b.
60
d. Ahmet Hamdi Akseki (. 1370/1951)
Ahmet Hamdi Akseki, Antalyann Akseki ilesinin Gzelsu nahiyesinde 1887
de dodu. Babas Gzelsu Camii imam olan Mahmud Efendidir. lk bilgilerini
babasndan alm ve kk yata hafz olmutur.
1

Tahsiline beldesindeki iki medreseden biri olan Mecidiye Medresesinde
oradan da demite Karamanl Sleyman Efendi Medresesinde devam etti.
2
Yksek
tahsil iin 1905te stanbula geldi. Burada Fatih dersimlarndan Bayndrl Mehmet
kr Efendinin derslerine devam etti ve 1914te kendisinden icazet ald. Ayrca
Mehmet Akiften Arap edebiyat dersleri ald. Medrese tahsiline de devam ederek
Darulfunun Ulm-i liye-i Diniye ubesinde 3 sene okudu. Drdnc snfta bu
medreselerin lavedilmesi zerine Darul-Hilafetil-liye Medreseleri yksek ksmn
naklolunarak 1914te buradan icazet ald. Medresetul-Mtehassisne devam ederek
bu medresenin Felsefe, Kelam ve Hikmet-i lahiye ubesine girdi. Buradan Ruh
Nazariyeleri zerine yapt alma ile 1918de birincilikle mezun oldu. Rus
imtihann vererek dersiamla ykseldi.
3

1908den itibaren yaz Srat- Mstakim (daha sonra Sebilurred) dergisini
karan ekibin iinde yer alarak yaz hayatna balad. Bu dergilerde pek ok yazs
ve makalesi yaynland. Medresestul-Mtehassisnnin son snfnda iken (1916)
Heybeliada Mekteb-i Bahriyesinde din dersleri, din felsefesi, ahlk hocal ile
memuriyet hayatna balad. Daha sonra Aksaray Valide Sultan, Dolmabahe,
skdar Mihrimah Sultan ve Hrka-i erif camilerinde krs eyhlii yapt.
Medrsetul-radda tarih felsefesi, btida-i dahilde lmun-Nefs ve ictimaiyat
dersleri okuttu.
4

Milli mcadeleye destek iin Anadoluya geti ve vaazlaryala,
konferanslaryla bu hareketi destekledi. 1921-23 yllar arasnda Ankara Lisesinde
din ilimler okuttu. 1922-24 yllar arasnda eriye ve Evkaf Vekaleti Tedrisat Umum
Mdrl yapt.
5
eriye Vekaletinin 1924te ilgas zerine stanbula gelerek
Darulfnn lahaiyat Fakltesinde hadis ve hadis tarihi okuttu. Ayn yl Rifat

1
Ertan, Veli, Ahmet Hamdi Akseki, stanbul 1988, s. 1.
2
Kara, smail, Trkiyede slamclk Dncesi,c. II, s. 271.
3
Bolay, Sleyman Hayri, Akseki, Ahmet Hamdi, DA, c. II, s. 293.
4
Kara, smail, a.g.e.,c. II, s. 272.
5
Ertan, Veli, Ahmet Hamdi Akseki, s. 7-11.
61
Brekinin istei zerine Diyanet leri Reislii Heyet-i Mavere azalna
getirildi. Bu grevi srasnda diyanet ilerini byk lde o yrtt ve Elmallnn
Hak Dini Kurn Dili, adl tefsiri ile Tecrid-i Sarih Tercmesi ve erhinin Diyanet
tarafndan baslmas konusunda byk emekleri geti.
1
1939da Diyanet leri Reis
Muavinliine ve erefeddin Yaltkayann 1947deki vefat ile de Diyanet leri
Reisliine getirildi. Bu grevde iken 9 Ocak 1951de Ankarada vefat etti.
Arapa, Farsa ve ngilizce bilen Ahmet Hamdi Aksekinin eski ve yeni
harflerle baslm ok sayda makalesi ve eseri olduu gibi matbu olmayan eserleri
de vardr.
2

Eserlerinden bazlar unlardr: Ruh ve Beky- Ruh, Peygamberimizin
Vecizeleri, Mezahibin Telfiki ve slamn Bir Noktaya Cemi, slam Dini Tabii ve
Umumi Bir Dindir, Askere Din Kitab, Yavrularmza Din Dersleri, Kylye Din
Dersleri, Yeni Hutbelerim, Peygamberimiz Hz. Muhammed ve Mslmanlk ve Ahlak
Dersleri.
Tefsire dair eserleri ise unlardr. Vel-Asr Suresinin Tefsiri (stanbul 1928),
Namaz Surelerinin Trke Tercme ve Tefsiri, ve bn Sinann hls Suresi Tefsiri
zerine yazm olduu Tercme ve erh. Baslmam eserleri arasnda Fatiha Tefsiri
adyla bir eser daha zikredilmektedir.
3

hls Sresi Tefsiri
Ahmet Hamdi Akseki, bn Sinann tefsirinin bu tercme ve erhini 1937de
bn Sinann 900. lm yldnm iin yaplan toplantya sunulmak zere emseddin
Gnaltayn talebiyle kaleme almtr. Ancak bn Sinann Ruhiyat ve fizikle ilgili
yazd makaleler yaynlanan bu esere konmu olduu halde nbvvet, ahiret ve hls
sresiyle ilgili olarak yapt bu erh ve tercme -muhtemelen dini ierii sebebiyle-
yaynlanmamtr. Kendisi de bunu tefsirini ner ederken ifade etmitir.
4


1
Kara, smail, Trkiyede slamclk Dncesi,c. II, s. 272; Bolay, Sleyman Hayri, Akseki, Ahmet
Hamdi, DA, c. II, s. 294.
2
Eserleri iin bk.: Ertan, Veli, Ahmet Hamdi Akseki, s. 125-126; Kara, a.g.e.,c. II, s. 273; Bolay, a.g.m.,
DA, II, s. 293-4.
3
Ertan, Veli, Ahmet Hamdi Akseki, s. 126.
4
Felsefesine ait yazlarmn bir ksm bn Sina adl kitaba konulduu halde stadn takdirlerine mazhar
olan bu eserle Nbvvet ve Ahiret hakkndaki fikirlerine ait yazlarm baz sebepler dolaysiyle o
kitaba konulamamt. Selamet, c. IV, sy. 11-79, 1949, s. 15.
62
mer Rza Dorul, Ankarada Diyanet leri Bakan iken Ahmet Hamdi
Aksekiyi ziyaretin esnasnda kendisinden neredilmek zere bu eseri talep etmi ve
istei geri evrilmemitir. Selamet Dergisinin 23 Mart 1949 yl 11-79 saysndan
itibaren Kurndan lhamlar/slam-Trk filozofu bn Sinann hls Tefsiri bal
altnda tefrika edilmeye balanan bu eser eitli aralklarla 2 Kasm 1949 say 36-
104e kadar neredilmeye devam etmitir. Ancak bn Sinann hls sresinin son
yeti ve faziletiyle ilgili aklamalarna dair olan tercme ve erh yaynlanamam ve
bu ksm eksik kalmtr.
1

Ahmet Hamdi Aksekinin eseri bn Sinann tefsiri zerine yaplan tek Trke
erhtir, tercmesi ise yaplan ikinci tercmedir.
2
Eserini hls sresine bn Sina
tarafndan felsef stlahlarla yaplm tefsirin izahl tercmesi olarak
adlandrmaktadr. Dilinin Trke oluu, yapt yorum ve aklamalarn konu
merkezli olmasn saladn syleyebiliriz.
Akseki, esere hls sresinin ierii, fzileti, nemi ve bn Sinann tefsiri
hakknda yapm olduu deerlendirmeleri hvi bir girile balar. bn Sinann
tefsirinin nemi ve niin bir erhe ihtiya duyduu hakknda unlar syler:
te Trk filozofu bn Sina bu tefsirinde bir satrdan ibaret olan hlas sresinin bu
yksek hakikatleri nasl ihtiva eylediini ilm, mantk ve felsef bir slpla ve ok veciz bir
ekilde anlatmaktadr.
Hve lafzndan Allahn mutlak hviyetine ve mebde-i evvele intikal ederek Vcibul-
vcud hakknda uzun izahat verir.
Kurnda hlas sresi ne derece mhim bir mevki almsa, tefsirler iinde bn Sinann
bu tefsiri de o derece ehemmiyetlidir.
Fevkalde bir mantk olan ve Aristo mantn yeniden slah ve tensik etmi bulunan Trk
filozofunun dier eserleri gibi bu eserinde de her cmle mantk terazisiyle llerek
konmutur, her cmlesi ayr ayr erhe muhtatr.
3


1
Tezimizin metinler blmnde, dergide neredilen ksm dzenlenerek tercmesi ve erhi verilen
ksma Arapa asl da ilave edilmek sretiyle ilk defa neeredilecektir. Burada metne ilikin yaplan
atflar dergiye yaplacaktr.
2
bn Sinann hls Sresi tefsirinin ilk Trke tercmesi daha nce ifade edildii gibi erefeddin
Yaltkaya tarafndan yaplmtr. Bk. Tefsir-i Sre-i hlas li-bn Sina, Srat- Mstakim, Eyll 1326,
c. 5, sy. 106, s. 21-25.
3
Akseki, Ahmet Hamdi, slam Trk Filozofu bn Sinann hls Tefsiri, Selamet, c. IV, sy. 11-79,
(Mart 1949) s. 8, 15.
63
Baka bir yerde ise bn Sinann yorumuyla inceledii dier tefsirleri
karlatrarak unlar syler:
Biz bunu, yazarken ktphanemizdeki tefsirlerin hepsine baktk: Muhyiddin-i Arabiye
nisbet olunan tefsiri, Mehyimnin Tabsratur-Rahmn, Araisul-Beyan, Nimetullah
Nahcivaninin el-Fevtihul-lhiyye, Atullah el-skendernin el-Kasdul-Mcerredi gibi
tasavvuf meslei zerine yazlm olan tefsir ve eserleri de okuduk. Diyebiliriz ki;
hibirisinde bu tahkikat yoktur. Byk Mslman ve Trk dahisinin bu deerli
tahkikatn bir denize tebih edersek dierlerinde bulunanlar bundan birer katredir.
Buna gne demek caizse onlar bunun neretmi olduu ufak huzmelerden ancak
biridir.
1

Burada Ahmet Hamdi Aksekinin bn Sinann ifadelerini izah sadedinde
yapm olduu aklamalardan birkana deinerek erhini tantacaz.
Akseki, bn Sinann Btn mmkinlerin vcudu liztihi olmayp hepsi
bakasndandr ifadelerinin aklanmas sadedinde varlkn vacip-mmkin
eklinde tasnif ediliini illet kavramndan hareketle yle aklar:
bn Sina ile beraber biz de diyoruz ki: Varlk, vardr. Yani grm olduumuz u lem
vardr. Vcudu/varl, evvel olarak tasdik ettikten sonra illet nazariyesine dayanarak
illetsiz hibir eyin var olamayacan da kabul etmek lzmdr. Mademki varlkta hi phe
etmiyoruz ve onu kabul ediyoruz; u halde onun illetini dnmek lzmdr. nk illetsiz
hibir hdisenin vcud bulamayaca, illet nazariyesinin zaruri neticelerindendir. lletler ve
malller silsilesinden ibaret bulunan u mevcudatn varl bu noktadan mlhaza edilince
onun illet ve mall silsilesi olarak nihayetsiz bir srette devam edemeyeceini ve bu silsilenin
birbirine muhta olarak devam edip gitmesi ise hepsinin mall olduunu ve ilerinden
mstakil, varl vacib ve bakalarna vcud veren bir illet bulunmad, bundan da
mmkinlerin liztihi hve hve olmas gibi bir tenakuz ile karlalaca muhakkaktr.
Binaenaleyh bu, mebde-i evvel olarak yalnz fail, varl ztnn muktezas bir illet kabul etmek
zaruretini tebarz ettirmektedir.
te btn varlklara illet, bu mebde-i evvel olmas ve bunun ilk ve yalnz illet olup mall
olmamas icab eder. u halde varl iki ksm olmak zere kabul etmek lzmdr:
1. Hviyeti baka bir illetten husule gelmeyip ztnn muktezas olan,
2. Varl baka bir varln neticesi olan.
Birincisi, liztihi vacib; ikincisi mmkindir.

1
Akseki, Ahmet Hamdi, slam Trk Filozofu bn Sinann hls Tefsiri, Selamet, c. IV, sy. 15-83,
(Nisan 1949) s. 8, 16.
64
Liztihi vacib, varl kendi ztnn muktezas olup yokluu tasavvur edilemeyen, yokluunu
tasavvur tenakuzu mutazammn olan demektir. Liztihi vacibin zt, varln iktiza- tam
ile iktiza eder. Binaenaleyh liztihi vacib, ezel ve ebeddir; kendisine ne bir evvel,
balang; ne de bir hir, son ve nihayet dnlemez. Byle bir tasavvur, akl ve mantk
bir tenakuz olur. Ezeliyet, ebediyet, kdem, hakiki vahdet ve gerekten bast olmak onun
lzmlarndandr. Kemal sfatlarnn hepsini kendisinde toplam olmak, Vcibul-
vcudun bir sfat- kifesidir. (Kendisini bize aka anlatan bir vasfidr).
Mmkin demek, ne varl ne de yokluu, ztnn muktezas olmayandr. Ztna nazaran
varl da yokluu da dnlebilir. Byle olan bir ey var olursa, ancak bir sebep, bir illet
ile mevcud olabilir. Varl byle olduu gibi yokluu da yine kendisinden hari bir sebeple
olur. Bunun hem vcudu hem bekas kendisinden baka bir illet ve sebebe muhtatr. Bir
illet ve mall silsilesi olarak grdmz btn kinat, heyet-i mecmuasyla bir malldr,
ve bunlarn varlktan nasipleri ancak imkn (olabilmek)dr. Binaenaleyh bunlarn varlnn,
Vcibul-vcud bir illete dayanmas zaruridir. Varl liztihi vacib bir mebde olmadka
lemin varl muhal ve mmtenidir.
1

Akseki bu aklamalarnda bn Sinann el-rt, e-ifa ve en-Nect isimli
eserlerinden faydalandn belirtmektedir.
Aksekinin bn Sinann yorumlarnn anlalmas sadedinde yapm olduu
kavram aklamalarna bir rnek de mahiyetin mcuduna mugayir olan her eyin
vcudu kendisinden olmayp bakasndandr ifadesinindeki izahlarn verebiliriz:
bn Sina buraya gelinceye kadar iki eyi isbat etmiti:
1.Nazm- celiledeki hveden murad, hviyeti liztihi olandr.
2. Hviyeti liztihi olan Vcibul-vcuddan ibarettir.
Binaenaleyh Vcibul-vcudun hviyeti liztihi, mmkinin hviyeti ise ligayr (bakas
iin, bakasndan dolay)dr. te yukardaki satrlarla da vacibin vcudu mahiyetinin ayn,
mmkinin vcudu mahiyetinden baka ve mahiyeti zerine zaid olduunu beyan etmek
istemitir. Bunun daha ak anlalmas iin her eyden evvel vcud, zt, mahiyet kelimeleri
hakknda biraz izahat vermek lzmdr.
Vcud, varlk demektir. Zt da mahiyet demektir. Bugnk filozoflar buna tabiat derler.
Mahiyet, akldaki sretlerdir. Buna tahkik itibarile zt ve hakikat denir, tahakkuktan sonra
tayin ve teahus etmesi itibarile de hviyet denir.
Vcud/varlk baka, zt ve mahiyet yine bakadr. Zt ve mahiyet vcuddan evveldir.
Mesela bir demir parasn ele alalm. Bunun bir harite bulunmas var bir de harite

1
Akseki, Ahmet Hamdi, slam Trk Filozofu bn Sinann hls Tefsiri, Selamet, c. IV, sy. 13-81
(Nisan 1949), s. 8, 16.
65
tahakkuk etmeden nce onun zt ve mahiyetinin tasavvur edilmesi var. Demir
parasnn vcudu, ite onun zt ve mahiyeti zerine zaid olarak hususi baz razlarn ilave
edilmesiyle hasl olmaktadr. Ancak varlk, zt ve mahiyet zerine zaid mi yoksa onun ayn
veyahut gayr m? Bu mesele de slam kelmclan ile filozof ve tasavvufcular arasnda ayrlk
vardr; slam filozoflanna gre vcud, vacibde zt ve mahiyeti, hakikatin ayndr. Fakat
mmkinde mahiyetinden baka ve mhiyet zerine zaid bir eydir. Sofyeden bir ksm da
bunlarla beraberdir.
Kelmclarn ouna gre vcud, gerek vacibde ve gerek mmknde mahiyetten baka ve
onun zerine zaiddir. Kelm imamlarndan Ebul-Hasan el Eari ile Ebul-Hseyin el-
Basrye gre vcud, vacibde ve mmkinde zt ve mahiyetinin ayndr. te bni Sina da
yukardaki ifadeleriyle vacibin vcudu, mahiyetinin ayn olup zihnen ve aynen bizatihi kim
bulunduunu, mmkinin vcudu ise mahiyetinden baka ve mahiyeti zerine zaid olduunu
sylyor. Eer Vcibul-vcudun vcudu mahiyetinin ayn olmayp da gayr olursa vcudu o
gayriden mstefad olmas lzm gelir. nk mahiyeti vcuduna mugayir olan her eyin
vcudu bakasndandr.
Vcudu bakasndan olan ey, mahiyetinin hviyeti nefs-i mahiyetinden ibaret olmaz.
Vcibul-vcudun vcudu, mahiyetinin gayri olursa mahiyetinin hviyeti liztihi olamaz.
yle ise Vcibul-vcudun vcudu mahiyetinin gayr olmayp ayn olur.
1

Son olarak Ahmet Hamdi Aksekinin bn Sinann ifadelerini vahdet-i vcud
anlay nda yapm olduu izah vermek istiyoruz. Akseki, hls Sresinin ilk
yetinde huve lafzndan sonra Allah lafznn getirilmesinin hikmetini aklarken
bunu varlk mertebelerinden hareketle yapmaktadr:
Evvelce de iaret ettiimiz vechile bu srede Cenab- Hak, kendi ztn tarif
buyurmulardr. Bu hususta en mkemmel tarif ise, bir eyin selb ve izaf lazmlaryla
yaplan tariftir. Eer yalnz hve denilmi olsayd bununla Allah tarif edilmi ve anlatlm
olmayacakt. nk vcud mertebelerinin her mertebesinde Allahn ztna has bir ismi ve
bir sfat vardr. Zahir ve btn, gaib ve ahid btn mkevvenatn hakiki mebdei ve asl
menei olan hviyet-i mahza, mutlak hviyet, Vcibul-vcud mertebesidir. Zt-i bahttan,
mutlak hakikatten, ehadiyyet-i srfeden ibaret bulunan o mertebe, ancak enbiyann
miraclaryla ykselebildikleri mertebelerin en son gayesi ve evliyann slk
mertebelerinin nihayetidir
Ehad ve Ehadiyyet mertebesi denilen ve mutlak hve ile ifade edilen o mertebede Allah
bir isimle anlamadndan ve bir sfatla muttasf olmadndan onu anlamak ve (Hve =
O) demekten baka bir sretle tarif ve izah etmek bizim iin, bizim anlaymza gre,

1
Akseki, Ahmet Hamdi, slam Trk Filozofu bn Sinann hls Tefsiri, Selamet, c. IV, sy. 18-86
(Mays 1949), s. 8, 15.
66
mmkn deildir. O, bakalar iin ne idrak olunur ne de tarif edilebilir. Bize o, baka bir
ey ile deil ancak lzmlar ve sfatlaryla erh ve tarif olunabilir
Allah lafz- erifine gelince: Bu, erbab- mkaefenin ayan-i sabite dedikleri ve eriat
dilinde levh-i mahfuz, kitab- mbin nam verilen mzahirin istinat eyledii btn esma ve sfat-
ilhiyeyi kendisinde toplam olmas itibariyle zt- ehadiyetin ismidir.
Allah ism-i ztn, has isim olarak bir mefhum ile mlhaza edebilmek iin selb ve sbut
btn bu sfatlar tasavvur edilerek sonra su sretle icmal ve ifade edilmitir: Allah; btn
kemal sfatlarn ztnda toplam olan Vcibul-vcddur. te bunun iindir ki azamet
ve cellinden dolay hve = o dan baka bir eyle ifade edilemeyen bast-i hakik,
Vcibul-vcud ve mebde-i evvel, hveden sonra Allah ism-i erifi ile tarif ve
tavzih olunmutur.
Demek ki nazm- celildeki hve, yalnz zt- ilhiyenin hakikatini, hviyet-i mahza ve
ehadiyet-i srfa mertebesini ifade ediyor ki mertebe-i zt denilen bu mertebede Allah
Telnn ancak Hve = O demekten baka bir vechile idrak ve ifade
olunamayacana iaret olunmutur. Akllarn idraki kabil olmadndan dolay biz onu
knh ve hakikatiyle deil, ancak sfatlaryla idrak edebileceimizden btn kemal
sfatlarn nefsinde toplam olan Allah ism-i zt, hveden bedel klnarak mutlak hakikat
ve hviyet, bu sretle izah edilmitir..
1

Bu aklamalarla Akseki, huvenin meratib-i vcuddan adimul-isim olan
zt- ilahiye (ehadiyet-i srfa) mertebesine, Allah lafznn ise kesretin menei olan
vhidiyet ve uluhiyet mertebesine delalet ettiini ifade etmetedir.


1
Akseki, Ahmet Hamdi, slam Trk Filozofu bn Sinann hls Tefsiri, Selamet, c. IV, sy. 17-85
(Mays 1949), s. 8, 16.
67

e. Ebul-Kasm Muhammed b. Abdurrahman
Ebul-Kasm Muhammed b. Abdurrahman Sellemeh el-Mennnn
biyografisiyle ilgili tabakat kitaplarnda bir bilgiye ulalamamtr. bn Sinann
hls, Felak ve Ns sreleri zerine yazm olduu haiyelerin iinde bulunduu
kitaptan anlald zre Delhi de Kasimul-ulm olarak bilinen Delhi Medresesinde
grev yapan mderrislerinden biridir. Eserin matbu tarihinden hareketle (h.1311) 20.
yzyln sonu ile 21. yzyln balarnda yaam Hint ulemasndan bir lim olduu
anlalmaktadr.
hlas Sresi Tefsiri
Ebul-Kasm Muhammed b. Abdurrahmann bn Sinann hls Sresi zerine
yazm olduu erh, bn Sinaya ait Felak ve Ns sreleri tefsirleri zerine yapm
olduu dier erhlerle birlikte Delhide 1311de tab edilmitir.
1
Bu erh bn Sinann
tefsiri zerine telif edilen erhlerin arasnda tek matbu erh olduu gibi bn Sinann
tefsir metninin btnn tab edildii ilk yerdir.
Mellif bu eserde bn Sinann tefsirini hem erh etmi hem de Urducaya
tercme etmitir. erh Arapa olup bn Sinaya ait tefsirin btnne yneliktir. Bu
erh Hdimnin erhiyle birlikte uzun olan iki erhden biridir.
Ebul-Kasmn erhi dier erhler gibi esas metnin anlalmasn hedef
almtr. Bu sebeple bazen dilsel tahliller yapt gibi bazen konuyu genileten
aklamalarda bulunmu, bazen de metnin nermeler eklinde ortaya konulan
kurgusuna deinmitir.
bn Sinann metnini lgav bakmdan aklamasna rnek olarak huvel-
mutlak ifadesine dair aklamalarn verebiliriz. El-Mennan, bn Sinann yetteki
huve hakkndaki grten biri olan Allahn isminden kinaye olduu grn
tercih ederek byle bir aklamaya gittiini syler. Dier grleri de verir.
2


1
Bu erhin Trkiye ktphanelerinde drt nshas bulunmaktadr: Ali Emiri Ktp. Nr. 209, 210,
Marmara lahiyat Fak. Ktp. Nr. 30, sam, Nr. 83950.
2
el-Mennn, Ebul-Kasm Muhammed b. Abdurrahman, Tefsiru Sretil-hlas li-eyhir-Reis Ebu Ali
b. Abdillah e-ehr bi-bn Sina maat-Tercmeti vel-Havi el-Fika e-ika es-Seniyye el-Behiyye,
Delhi 1311, s. 2.
68
Ebul-Kasmn, bn Sinann metninin nermeler eklinde olduunu izah eden
aklamalarna rnek olarak ise unu verebiliriz. bn Sinann yleyse her
mmkinin hviyeti bakasndandr ifadesini kendisinden nce geen
mukaddimenin (ncl) neticesi olduunu belirterek yle syler:
yleyse her mmkinin hviyeti bakasndandr cmlesi kendisinden nce geen
mukaddimenin neticesidir. nk ilk iki mukaddime birinci ekil heyetinde dzenlenmitir.
u ekilde: Her mmkin olan eyin vcudu bakasndandr. Ve vcudu bakasndan olan her
eyin vcudunun hususiyeti de bakasndandr. kisinin neticesi udur: Her mmkinin
hususiyeti bakasndandr
Muhakkik mfessir (bn Sina) bu mukaddimede ifade edilen eyin hviyet olduunu
belirtmitir. Bylece vcudun hususiyeti ile hviyet ayn ey olmaktadr. Bu netice ve
mukaddime her mmkinin hviyetinin bakasndan olduunu sonucunu gerektirmektedir.
1

Ebul-Kasmn bn Sinann metninde ifade edilen konuyu aklad
yerlerden biri de tarifin trlerine dair olan ksmdr. Ebul-Kasm, bn Sinann
hviyet-i ilahiye ile ilgili tariflerin ekmeliyle ilgili aklamalarnda yer alan
tariflerin ekmeli selb ve izaf lazmlarla olandr eklindeki ifadesini erh ederken
unlar sylemektedir:
Eer tarifler iinde emeklini ve noksann renmek istiyorsan diyeceime kulak ver!
Duyacaklarn benden nce kimse sylememitir, bunlar da sayfalar arasnda da grmedim.
Ne kadar aratrma yaparsa yapsn bu sylediklerimde beni yalanlayacak kimse yoktur
Bir eyin tarifinde eitli kavramlardan kullanlabilir. Bunlar ztiyatndan, hakikatine dahil
olan vasflardan olduu gibi, izaf veya selb vasflardan da olabilir. Hi kimseye gizli deildir
ki tarifin gll veya zayfl kendisiyle tarif edilenin gc veya zayfl lsndedir.
Kendisiyle tarif edilen gl ise tarif gl zayfsa tarif zayf olur. Sr tarif ise kuvvet ve
zayfln derecelerine gre farkllk arz eder. rif olan iin yine gizli deildir ki ztiyata taalluk
eden kavramlarla yaplan tarif ister hakikatine dahil olan vasflarla isterse selb ve izaf
vasflarla yaplsn vasflarla yaplan tariften daha gl ve daha muhkemdir. Hakikatine dahil
olan vasflarla yaplan tarif ise izaf ve selb vasflarla olandan izaf olan vasflarla yaplan selb
vasflarla yaplandan daha gldr
Sonra marifetin sebeplerini bilen iin zayfn glye katlmasnn tanmn gcn artmasn
gerektirdii gizli deildir. Bu sebeple ztiyata ilave edilen hakikate dahil olan vasflarla yaplan
tarif sadece ztiyat ile yaplan tariften daha gldr
1


1
el-Mennn, Ebul-Kasm Muhammed b. Abdurrahman, Tefsiru Sretil-hlas li-eyhir-Reis Ebu Ali
b. Abdillah e-ehr bi-bn Sina maat-Tercmeti vel-Havi, s. 8.
69
Ebul-Kasm Muhammed baka bir yerde bn Sinann li-ztihi taakkul
mnasnda olmayp btn vecihleriyle kesretten mnezzeh ifadesinde yer alan li-
ztihi taakkul deildir ifadesini ise yle aklamaktadr:
Yani ztnda olan mukavvimt akletmekle olan li-ztihi taakkul deil. Bu mukavvimt ztn
akletmesine imkan verir. Bu gibi taakkulde mahiyetini mukavvimtla beyan etmek
mmkndr. Bilakis o ztn ztyla akleder. Mmkin iin ztn ztyla idrak mmkn
deildir. Bilakis ztyla ve ztnda aklettiklerinin btnn akleder .
2

Ebul-Kasm Muhammed b. Abdurrahman baka bir yerde bn Sinann
Ortada aslen herhangi bir kesret yoktur, ne kesret-i mneviye ne de kesret-i
hissiyye.. ifadelerini u ekilde aklamaktadr:
Kesret-i hissiyye kesret-i mneviye zerine atfedilmitir. Bu ifadeyle unu ifade etmek
istemitir. Baz eyde ne kesret-i mneviye vardr ne kesret-i hissiyye. Baz eyde kesret-i
mneviye vardr kesret-i hissiye yoktur, bazsnda ise iki kesrette bulunur.
lki vahid-i hakikdir. Hibir ekilde ne vucd ne de imkan olarak kesretin ona taalluku
yoktur. kincisi ise mcerred cevherler ile beyne-beyne arazlar yani bir adan bir baka adan
ise ok olan arazlardr. ncs ise iki adan da kesret kendisine taalluk eder.
fade edilenden gafil olma ki kesret-i mneviye iki trldr: Mahmul olan mukavvimlerden
oluan kesret -ki bunlar cins, nev ve fasllardr- ile mahmul olmayan akl czlerden ki bunlar
madde ve surettir- oluan kesrettir.
Yine ifade edilenden gafil olma ki mukavvim lafz hakik istlah anlamyla cinsler ve fasllar
iin kullanlr. Cz lafz da madde ve suret olan gayr-i mahmul kavramlar iin kullanlr. Bazen
lafz ve cmlenin anlamnn genilemesiyle birbiri yerine kullanlsalar da bu byledir.
3

Ebul-Kasm Muhammedin aklamalarna son olarak bn Sinann
Dorulmad, nk kendisiyle bakas arasnda mterek mahiyet bulnann varl
madddir ve bakasndan mtevelliddir ifadesiyle ilgili aklamalarn vermek
istiyoruz.
Hasl, hibir ey ne hakikat-i neviyede ne de hakikat-i cinsiyede kendisine msavi deildir.
Hakikat-i neviyesinde msavisi olmamasna gelince, nk bu durum taaddd gerektirir.
Taaddd ise madd olmay, madd olmak ise bakasndan mtevellid olmay gerektirir. Ve

1
el-Mennn, Ebul-Kasm Muhammed b. Abdurrahman, Tefsiru Sretil-hlas li-eyhir-Reis Ebu Ali
b. Abdillah e-ehr bi-bn Sina maat-Tercmeti vel-Havi, s. 8.
2
el-Mennn, a.g.e. s. 26.
3
el-Mennn, a.g.e. s. 36.
70
lem yled kavli onun bakasnan mtevellid olmadn ifade ettii gibi yine ayn cmle onun
hakikat-i neviyesinde msavisi olduunun btl olduunu beyan eder.
Hakikat-i cinsiyesinde herhangi bir msavisi olamdna gelince, o vacibul-vcuddur. Eer
hakikat-i cinsiyesinde msavisi olsa bakasndan mtevellid olmas gerekir ki bu batldr. Ve
lem yled kavli onun mutlak olarak ne hakikat-i cinsiyesinde ne de hakikat-i neviyesinde
msavisi olmadn ifade etmektedir.
1

Ebul-Kasm Muhammed, bn Sinann ifadelerini aklarken onun zellikle
e-ifa adl eserinden alntlar yapmaktadr. Meseela bn Sinann Allahn kendisini
bilmesi meselesinde kil-makul bir olduu ifadesini aklarken ayn konuyla ilgili e-
ifadan uzun bir alnt yapmaktadr.
2

Ebul-Kasm Muhammed erhinde bn Sinay cerh eden herhangi bir ifadede
bulunmamatadr: Aksine yeri geldiinde onu savunmaktadr. Mesela bn Sinann
Vahid-i hakik olan bastten ancak bir kar ifadelerinde Eflatun, Aristo, bn Sina
gibi filozoflarn bu szlerinden sanki Zt- Briden baz eylerin sadr olduu gibi
anlaldn halbuki bunun byle olmadna dair uzun aklamalarda bulunur ve
yine bn Sinann e-ifa adl eserinden bu konuya dair alntlar yapar.
3



1
l-Mennn, Ebul-Kasm Muhammed b. Abdurrahman, Tefsiru Sretil-hlas li-eyhir-Reis Ebu Ali b.
Abdillah e-ehr bi-bn Sina maat-Tercmeti vel-Havi, s. 52.
2
el-Mennn, a.g.e., s. 25.
3
el-Mennn, a.g.e., s. 16.
71
2. Mstakil Eser Yazan Mfessirler

hls sresi zerine felsef bak asyla kaleme alnan mstakil tefsirlerden
tespit edebildiimiz eserler be tanedir. Bunlar Fahreddin er-Rznin el-Esrarul-
Mudea fi Baz Suveril-Kuran Kemal b. Muhammed el-Lrnin Tahkikul-hls li-
Ehlil htisas, Takprzdenin Sretul-Hals fi Tefsir-i Sretil-hls, Mehmed
Emin irvnnin Tefsiru Sretil-hls ve Musa Kazm Efendinin hlas Sresi
Tefsiri adl eserleridir.
Bu eserlerden Lr ve irvnye ait olanlar yazma halindedir.
Takprzdenin eseri de tefsire ait dier risaleleriyle birlikte tahkik edilmi
olmakla birlikte
1
matbu deildir. Dier iki eser ise matbudur. Yazma olan eserler
tezimizin metinler blmne ilave edilecektir.
Bu blmde melliflere ait ksa bir biyografinin ardndan eserler ve ierikleri
tantlacaktr. Bu tantm eserlerde yaplan felsef yorumlara yer verilerek tasvir bir
surette olacaktr. Sonunda yorumda kullanlan felsef terimlere de iaret edilecektir.

a. Fahreddin er-Rz (. 606/1209)
Ebu Abdillah Fahreddin Muhammed b. mer b. Hseyin er-Rzi slam ilim
tarihinde en mehur alimlerden biridir. Miladi 543 ylnda Byk Seluklularn
bakenti Rey ehrinde domutur.
Fahreddin Rznin ilk hocas mam Beavnin talebelerinden olan babasdr.
On alt yanda babasnn vefat zerine Simnana gelerek burada Kemaleddin es-
Simnnden ders almaya balad. Daha sonra Reye geri dnerek burada rak
filozof Shreverdnin talebesi olan Mecdddin el-Clden kelam ve felsefe okudu.
Clnin Meragaya gitmesi zerine o da onunla giderek tahsiline orada devam etti.
Daha sonra Necmeddin-i Kbradan zhd ve tasavvuf dersleri ald.
Dneminde Muhyiddin-i Arab, Abdlkadir Geyln, zzeddin b. Abdisselam
gibi mehur limler bulunan Fahreddin Rznin nn slam dnyasna yayan ilim
evrelerine yapm olduu seyahatlerdir. Srasyla Crcan, Ts, Herat, Harizm,

1
Bk. Srn, Ahmet, Takprzde Ahmed Efendinin Tefsir Risaleleri, (Baslmam yksek lisans tezi)
Marmara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 2002.
72
Buhara, Semerkant, Hucend, Belh, Gazne ile dier Hint beldelerindeki ilim ve kltr
evrelerini,
1
zellikle kendi eserlerinin okutulduu Maveraunnehir beldelerini
dolat.
ran, Trkistan, Afganistan ve Hindistandaki baz eherileri dolatktan sonra
600/1203 ylnda Herata yerleti. Hayatnn geri kalan ksmn burada talebe
yetitirerek ve eser yazarak geirmitir. mam Rz 606/1210 ylnda Heratta vefat
etmitir.
2

Fahreddin Rz, Kelam, Fkh usul, Tefsir, Arap dili, Felsefe, Mantk,
Astronomi, Tp, Matematik gibi dneminin btn ilimlerinde derinlemi ve eser
vermi byk bir limdir. zellikle Kelam lminde imam olarak anlr olmutur.
bn Sinann felsef ilimlerde yaptn Rz Kelamda yapm, kelam yeni bir
metodolojiye kavuturmu felsefe ile kelamn konularn birletirmitir. Bylece
Kelamda mteahhirn kelam (felsef kelam) dnemi balamtr.
3
Eserleri ve
dnceleriyle kendisinden sonraki dnemleri en ok etkileyen limlerden biri
olmutur.
200 akn eserin sahibi olan Fahreddin Rznin belli bal eserleri unlardr:
Kelama dair olanlardan el-Muhassal, el-Metlibul-liye, Kittabul-Erban fi
Usulid-din, Levmiul-Beyyint, Felsefe ve Mantka dair olanlardan el-Mebahisul-
Merikyye, el-Mlahhas fil-Hikme vel-Mantk, erhul-arat vet-Tenbiht,
Lbabul-art, Fkh ve Usul-i fkha dair eserlerinden el-Mahsul, el-Mntehab f
Usulil-Fkh, el-Burhanul-Bahiyye, el-Kif an Usulid-Delil, Tbba dair
eserlerinden et-Tbbul-Kebir, erhul-Kanun verilebilir.
Tefsire dair eserleri ise unlardr. Mefatihul-Gayb (Tefsir-i Kebir) Dirayet
tefsirlerinin zirvesi olarak kabul edilen bu tefsir eserini mam Razi dnemine kadar
yazlmam bir slup kaleme almtr.
4
Tefsire dair dier eserleri Fatiha sresinin
tefsiri olan Mefatihul-Ulm, Farsa akaid, ahlak ve fkh konularn Kurna dayal
olarak anlatt Tefsirul-Kuranis-Sagir, Kelime-i tevhidin srlar ve faydalarn

1
Yavuz, Yusuf evki, Fahreddin er-Rz, DA, c.XII, s. 89.
2
Sbk, Eb Nasr Taceddin Abdlvehhab b. Ali b. Abdilkafi, Tabakat'-afiiyyeti'l-Kbra, (thk.
Mahmd Muhammed Tanahi, Abdlfettah Muhammed el-Hulv), Kahire t.y, c. VIII, 86.
3
bn Haldun, Eb Zeyd Veliyyddin Abdurrahman b. Muhammed, Mukaddimetu bn Haldun, (thk. Ali
Abdlvahid Vafi), c. III, s.1083, 1146.
4
Bilmen, mer Nasuhi, Byk Tefsir Tarihi, c. II, s. 490-491.
73
anlatt Acaibul-Kurn ve hls, Ala, Tin ve Asr srelerini tefsir ettii el-
Esrarul-Mudea fi Baz Suveril-Kurn.
1

hls Sresi Tefsiri
Fahreddin Rznin, almamz asndan bizi ilgilendiren hls sresiyle
ilgili felsef yorumlardr. mam Rznin bu yorumlar mstakil olarak kaleme ald
el-Esrarul-Mudea fi Baz Suveril-Kurn adl eseriyle
2
metafizik konular ela ald
el-Metalibul-liye adl eserlerinde yer almaktadr. Byk tefsir eseri olan
Mefatihul-Gaybde ise srenin felsefi adan tefsirine yer vermemekte sadece el-
Metalibul-liyede yer alan grlerini huvellahu ehad yetiyle ilgili meseler
arasnda altnc mesele olarak aktarmaktadr.
3

mam Rz drt fasla ayrd risalesinde
4
lahiyyat bal altnda hls
sresiyle ilgili yorumlarna yer vermektedir. hls sresinin, klasik felsefenin
tabiiyat, riyaziyat ve ilahiyat sralamasyla en st srasnda yer alan
ilayiyat/metafizik bal altnda yorumlanmas bu srede yer verilen konularn,
felsefenin hangi alan ierisinde grldne bir iaret olarak kabul edilmelidir. Rzi
de tefsirine balamadan nce bunu daha ak bir ekilde de beyan etmektedir:
Ulemann akllarnn gayesi ve hukemann aratrmalarnn hedefi hls sresinde yer
alan esrardan uzak deildir
5

Fahreddin Rz ilk nce bu lemin bir yaratcs (snii, hlik) olduunu ve bu
sniin de cismaniyetten, terkib ve imkandan mnezzeh olduunu huds delili

1
Yavuz, Yusuf evki, Fahreddin er-Rz, DA, c. XII, s. 93-94.
2
Bu eser 2004 ylnda tahkik edilerek yaynlanmtr. Bk. Rzi, Eb Abdullah Fahreddin Muhammed b.
mer, Risle ft-Tenbih ala Bazil-Esraril-Mudea f Baz Suveril-Kuranil-Azim vel-Furkanil-
Kerim, (thk. Bahattin Dartma), Amman 2004/1426. Bu eserin ktphanelerimizde mevcut pek ok
yazma nshas da vardr. Bk. Sleymaniye Ktphanesi Hasan Hsn Paa, Nr. 86, Esad Efendi Nr.
3688, ehid Ali Paa Nr. 321 vb.
3
Bk. Rz, Eb Abdullah Fahreddin Muhammed b. mer Fahreddin, et-Tefsir'l-Kebr: Meftihul-
Gayb Beyrut 1990/1411, c. XXXII, s. 179.
4
Bu fasllar: 1. el-lahiyyat 2. el-lahiyye ven-Nbvvt vel-Mead 3. Takrir-i Emr-i Mead 4. Zabtl-
Amalis-Saliha
5
Rzi, Fahreddin Muhammed b. mer, Risle ft-Tenbih ala Bazil-Esraril-Mudea f Baz Suveril-
Kuranil-Azim vel-Furkanil-Kerim, s. 12.
74
yntemiyle
1
ispat ederek sze balar ve srede yer alan Allah isminin bu lemin
yaratcsn (hlik) ve yneticisin (mdebbir) ad olduunu ifade eder.
2

Daha sonra Samed kelimesini tahlil ederek lgatte dz ta karn
olmayan anlamlarna geldiini ifade belirtir ve bu anlamlarn Cenab- Hak iin
dnlemeyeceini, burada kastedilen anlamn hibir ekilde ve hibir adan
mrekkeb olmayan ferd-i mutlak olduunu ifade eder.
3

Bylece ilk olarak lemin bir yaratcs olduunu, bir yaratcya ve mdebbire
ihtiya duyduunu isbat ettikten sonra (ki Allah o yaratcnn addr), Samedden
maksadn lemin yaratcsnn (hlikn) her trl terkibden uzak olduu ifade edilmi
olmaktadr.
4

mam Rz, Allahn lemin yaratcs olmasnn subt sfatlarn tamamn,
samed olmasnn ise (terkibden mnezzeh olmas) btn selb sfalar iine aldn
ifade ederek hls sresiyle ilgili yorumularn bu iki esas temellendirecek ekilde
devam ettirir.
Buna gre;
lemin mrekkeb olmas onun mmkinul-vcud olduuna delildir. Her mmkin ise
bir messire muhtatr. Mmkinin messire muhta olmas ya hudsu (varla geliinde) ya
ademiyeti (yokluunda) veya bekas durumlarndan birindedir. Bekas iin bir mucide ihtiyac
hasl tahsil (olan bir eyi var edilmesi) olacandan muhal olduu iin geriye lemin ya
demiyetinde ya da hudsunda bir yaratcya muhta olduu ortaya kar. ki durumda da lemin
hdis olduu ve onu yaratann (sniin) kadim olduu ortaya km oldur. Sniin de hdis olmas
devr ve teselsl gerektireceinden byle bir eyi dnmek muhaldir.
5

Fahreddin Rzi lemin bir yaratcya muhta olduunu bu ekilde yeniden
delillendirdikten sonra kelamclarla filozoflarn varlk anlaynda ayrldklar temel
noktay zellikle belirterek yle der:

1
Huds delili ile ilgili olarak bk. Topalolu, Bekir, slam Kelamclarna ve Filozoflarna Gre Allahn
Varl (isbat- Vacib), Ankara 1992, s. 82 vd.
2
Rzi, Fahreddin Muhammed b. mer, Risle ft-Tenbih ala Bazil-Esraril-Mudea f Baz Suveril-
Kuranil-Azim vel-Furkanil-Kerim, s. 15.
3
Rzi, a.g.e. s. 15.
4
Rzi, a.g.e. s. 16.
5
Rzi, a.g.e. s. 17-18.
75
Sniin lemi var etmesi ya bittab ve icab (mucibun-biz-zt) ile veya kudret ve ihtiyar
iledir. lki batldr, nk illet malulden ayrlmaz, brinin kdeminden lemin kdemi, lemin
hudsundan brinin hudsu gerekir. Bu durum ki nakizin bir arada olmas demektir ki bu da
muhaldir. Bylece lemin ilahnn leme varlk verii (tabndan kaynaklanan bir zorunlulukla
deil) onun kudreti ve ihtiyaryla olduu sabit olmu olur.
1

Rz, Cenab- Hakkn lemi var etmesinin herhangi bir zorunluluk (icab) ile
olmadn el-Metablibul-liyedeki ihls sresi yorumunda da lem yelid ifadesini
aklarken de tekrarlamaktadr:
Messir, eer mucibun-bizzt (Ztndan kaynaklanan bir zorunlulukla hareket eden) olursa
eser, ondan tevelld eden bir ey gibi olur. lem yelid kavli bu mny nefy eder. Yani onun
mahluktna tesiri icab ve tevlid yoluyla deildir.
2

Fahreddin Rznin bu ekilde Allahn lemi kudret ve ihtiyaryla var ettiini
belirtmesi kelamclarn varlk temel olarak kadim-hdis olarak ikiye ayrmalarn ve
Allahn lemi diledii zamanda diledii gibi herhangi bir zorunluluk (icab) olmadan
yarattna dair temel aksiyomlarnn bir ifadesidir. Yine bu kabul subt sfatlarn
ancak byle bir ihtiyar sahibi olan yaratcda var olabilecei grlerinin de temelini
oluturur. Buna uygun olarak mam Rzi, subt sfatlarn esasn oluturan drt
temel sfat yorumlarna devam ederek ylece sralar:
lemin yaratcsnn kdir olduu sabit oldu. Kdirin fiilinin salam ve dzgn olmas
onun lim olmasn gerektirir. Bylece lemin ilahnn lim olduu sabit olmu olur. Kdir
olan varlk fiilini diledii bir vakitte diledii ekilde yapar. Bu da ancak irade ile olur. Bylece
lemin ilahnn mrd olduu sabit olmu olur. Allahn kdir, lim, mrd olduu sabit olunca
hayy olduu da anlalm olur. nk diri olmayan bir varlkn kadir, lim ve irade sahibi
olmas dnlemez. Bylece Allah lafz subt sfatlara delalet eder szmzn doruluu
ortaya km oldu.
3

Bylece lem, kadim (hem zt hem zaman bakmndan), kdir, lim, mrd ve
hayy olan Allah tarafndan yaratld isbat edilmi olmakta, lemi zt itibariyle
irade ve ihtiyar olmakszn, tabndan kaynaklanan bir icab, zorunlulukla var
edildiine dair felsef gr (filozoflara ait) reddedilmektedir. Bu yorum hls sresi

1
Rzi, Fahreddin Muhammed b. mer Risle ft-Tenbih ala Bazil-Esraril- Mudea f Baz Suveril-
Kuranil-Azim vel-Furkanil-Kerim, s. 18.
2
er-Rzi, Eb Abdullah Fahreddin Muhammed b. mer, el-Metlibul-liye mine'l-ilmi'l-ilahi, (thk. Ahmed
Hicazi Sakka), Beyrut 1987, c. III, s 261.
3
Rzi, Risle ft-Tenbih ala Bazil-Esraril- Mudea.., s. 19.
76
yorumunda filozoflarla kelamclarn ayrld temel noktalardan birini
oluturmaktadr.
Rz devamla yce yaratcnn her trl cismaniyet ve terkibden uzak
olduunu dellillendirmek zere Samed lafznn bu anlamdaki delaleti olan Allahn
ferd-i mutlak olduu anlamn iki adan izah eder. lk olarak;
Eer ferd-i mutlaksa cisim olmas muhaldir. nk her cisim mrekkebdir. Yine ferd-i
mutlak olduundan bir hacmi ve mtehayyiz olmas dnlemez. nk her mtehayyiz
olann sa ve sol taraf bulunduundan blnebilir. Yani mrekkebdir. Mtehayyiz olmad
bu ekilde anlalnca bir hayyizde ve bir ynde olmasnn mkn olmad da anlalm olur.
Yine mtehayyiz olana da hull etmeyecei (hll) de anlalm olur. Aksi durumda bir
mahalle muhta olur ki bu durumda ferd-i mutlak ve samed olamaz. Bylece samed olann
cisim ve mtehayyiz olmad herhangi bir eye hull etmedi ve herhangi bir eyin mahalli
olmad ve herhangi bir eyden mrekkeb olmad ispatlanm olur.
1

kinci olarak;
Samedin ferd-i mutlak anlamnda olmas onun benzerinin, zddnn bulunmasn men eder.
yle ki biz iki vacibul-vcudun varln farzetsek -ki bunlar zatlarndaki vucubiyette ortak
taayynlerinde ayr olmak durumundadrlar- bunlarn ortak olduklar ey ayr olduklar eyden
farkldr. Bylece her biri dierinin ortak olduu vucubiyetle ve ayr olduklar taayynle
mrekkeb olmu olurlar. Her mrekkeb de mmkin olmak durumundadr. Bu sebeple zt
bakmndan iki vacibul-vcudun farz edilmesi yine zt bakmndan ikisinin de mmkinul-
vcud olmasn gerekli klar. Bylece varlkta ancak tek bir vacibul-vcudun olabilecei
ortaya km olur.
2

Fahreddin Rz, ihls sresinin son iki yetini de yine smedin ferd-i mutlak,
her trl terkib ve terekkbden uzak olduu anlamnn bir aklamas olduunu kabul
eder ve yetleri bu anlam destekleyecek ekilde yorumlar:
Bu srenin tertibi u metod zerinedir; ilk nce Telann ilah olduu zikredilmi, sonra ilah
olmas sebebiyle samed olduu ifade edilmitir. Samed olmas zerine de hkm bina
edilmitir: 1. Lem yelid 2. ve lem yled 3. ve lem yekun lehu kfuven ehad
Birincisi: lem yelid, yani ondan bakas meydana gelmemitir. nk tevelld kendisinden
bir parann ayrlmasndan ibarettir. Sonra byr ve zt ve hakikat bakmndan msavisi olur.
Bu muhaldir. nk parann ayrlmas ancak kendisinin mrekkeb olmas durumunda olur.

1
Rzi, Fahreddin Muhammed b. mer, Risle ft-Tenbih ala Bazil-Esraril- Mudea f Baz Suveril-
Kuranil-Azim vel-Furkanil-Kerim, s. 20.
2
Rzi, a.g.e. s. 21.
77
Mrekkeb ise ehad ve samed olamaz. Fakat ehad ve samed olduu sabit olunca ondan baka
bir eyin tevelld de men edilmi olur.
kinci hkm: ve lem yled, yani bakasndan meydana gelmemitir. nk byle olsayd
muhdes, sonradan olma olurdu ve bir mucide ihtiyac duyard. Fakat btn muhdestn ilah
olduu sabit olunca bakasndan olmas da men edilmi oldu. Yine bakasndan meydana
geldiini farz edersek o baka ey mrekkeb olur. Her mrekkeb ise mmkindir. O ey de
mmkin olmu olur. O mmkin eyden ortaya kann vcudu da dolaysyla mmkin olmu
olurdu. Allahn ehad ve samed oluu bu hkm nefy eder.
nc hkm ve lem yekun lehu kfuven ehad: Varlkta kendisine mkfi (denk) olan
bir ey farz etsek bu mkfi ya mmkin olur -ki bu muhaldir, nk mmkin bakasna
muhta olandr vacib hehangi bir eye muhta olmayan (gani)dr. Muhta olan mkfi (denk )
olamaz- veya vacib olur ki o zaman da birden fazla vacibul-vcud ortaya km olur.
Yukarda akland zere ikiden fazla vacibul-vcudun olmas her ikisinin de zt ve hakikat
bakmndan mmkin ve mrekkeb olmasn gerektirir.
Ancak Allahn samed ve ferd-i mutlak olmas onda terkibin olmasn ve varlkta kendisine
denk herhangi bir eyin mevcudiyetini men eder.
1

mam Rz bu delillendirmeyele hls sresinin felsef tefsirini ite bu, ihls
sresinin akl kanunlara gre yaplm bir tefsiridir diyerek tamamlar.
Fahreddin Rznin bu srenin tefsirinde dellilendirmeye alt iki nemli
esas bulunmaktadr. Bunlar:
1. lemin hdis olduu, dolaysyla bir yaratcya muhta olduu ve bu
yaratcnn tabiatndan kaynaklanan bir icab (zorunluluk) ile harekte etmedii bilakis
ihtiyar ve iradeye sahip kadm, kdir, lim, mrd ve hayy olduu,
2. lemin yaratcsnn hadis (mmkin) varlklarn tad her trl
zellikten, imkan, cismmaniyet, terkibten uzak oluudur.
Bu iki esas aklarken kulland balca felsef kavramlar ise unlardr:
mkan, mmkin, icab, mucibun-bizt, hdis, huds, terkib, cismaniyet, ferd-i
mutlak, mtehayyiz, hll, mahal, devr, teselsl.
mam Fahreddin Rznin hls sresiyle ilgili baka bir yorumu daha vardr.
zellikle srenin ilk yetlerini seyr u sulk ehlinin eyann mhiyetlerine ve
hakikatlerine akl yoluyla bak asn dikkate alarak yapt bu yorum Allahtan

1
Rzi, Fahreddin Muhammed b. mer, Risle ft-Tenbih ala Bazil-Esraril- Mudea f Baz Suveril-
Kuranil-Azim vel-Furkanil-Kerim,. s. 24-25..
78
baka hakiki varlk olmad gryle (vahdet-i vcud) ve bn Sinann hls
sresinin balangcndaki huve zamirine verdii anlamla benzerlikler tamaktadr.
Bu sebeplerle Rznin el-Metalibul-liyede yer alan bu yorumunu da felsef
yorumlar arasnda kabul ederek burada zikrediyoruz.
1

mam Rz Huve Allah Ehad yetinde yer alan kelimeyi de Allahn
isimlerinden kabul eder. Yine Allaha seyr u sulk edenlerin varlk ve eayaya
bakna gre guruba ayrr. Bu lafzn her bir gurubun makamna (ki bu
makamlar ifade etmek iin Kurnda yer alan ifadeleri kullanr) delalet ettiini
ifade eder. Buna gre;
Birinci makam, mukarrebn makamdr ve en st makamdr. nk bunlar
eyann mahiyetlerine ve hakikatlerine min haysu huve huve (ztlar itibariyle)
bakarlar ve Allahdan baka mevcud grmezler. nk Hak, zt itibariyle vacibul-
vcud, gayr ise zt itibariyle mmkinul-vcuddur. Mmkin ise sebebinin yokluu
dnldnde yok hkmndedir. Buradaki huve iareti mutlak olduu halde
iaret edilen muayyen olduundan bu mutlak muayyene ait olur. Bu kimseler akl
gzleriyle varla baktklar ve Allahdan baka varlk grmedikeri iin herhangi bir
temyize ihtiya da duymazlar. Bu sebeple huve lafz bu kimseler iin tam bir
irfann hasl olmas iin yeterli olur.
Rz, ikinci makamda olanlar ashab- yemin olarak isimlendirir. Bu makamda
olanlarn zellii Allah var kabul ettikleri gibi onun dndaki varlklar da mevcud
kabul ettiklerinden akllarnda bir kesret olumu ve huve lafz bu kimseler iin
yeterli olmamtr. Onlar iin huveye onun sfatn belirtir bir lafz daha
eklenmitir. Bylece huve Allah denerek btn mevcudatn var oluunda ve
varlnn devamnda Ona muhta olduu ancak Onun herhangi bir varla ve bir
eye muhta olmad ifade edilmi olmaktadr.
nc makama ashab- simal adn verir ve en aa mertebe olarak kabul
eder. Bu makamdakilerin ilahn, vacibul-vcud olan varln birden fazla
olabileceini dnebildiklerinden bunlara cevap olmak ve bu dncelerini
reddetmek iin huve Allah lafzlarna ilave olarak bir de ehad lafz getirildiini
ifade eder. Bununla ilahn, vacibul-vcud olan varln yegane, tek olacann tasrih
edildiini belirtir.

1
er-Rzi, Eb Abdullah Fahreddin Muhammed b. mer, el-Metlibul-liye mine'l-ilmi'l-ilahi, c. III, s 259.
79
mam Rznin buradaki yorumunu dayandrd temel esas eyann, varln
mhiyet ve hakikatine akl gzyle ve min haysu huve huve (zt itibariyle)
baklmas, varln bu adan dnlmesidir. Varlka bu ekilde, akl gzyle
bakmak felsef, nazar bir bak, abay gerekli klar. Bu abay en st seviyede
gsterenler en st makamda bu anlamda bir abalar, teorik bak bir bak
olmayanlar ise en alt makamda kabul etmektedir.
Fahreddin Rznin burada kulland balca felsef kavramlar ise, mahiyet,
hakikat, min haysu huve huve, akl, vacibul-vcud li-ztihi, mmkinul-vcud
kavramlardr.

80
b. Kemal b. Muhammed el-Lr (914/1508lerde sa.)
Tahkikul-hls li-Ehlil htisas adyla telif edilmi hls sresi tefsirinin hem
banda hem de telif kaydnda sadece Kemal b. Muhammed el-Lr olarak ad geen
bu mellifin biyografisini elde etmek mmkn olmamtr. Bu kiinin hiye ve
risaleleriyle tannm olan mehur lim Molla Muslihuddin Muhammed b. Salah b.
Celaleddin el-Lr (. 979/1572) olmas, tefsirin yazmasndaki telif kaytlarna gre
mmkn gzkmemektedir. nk telif kaydnda eserin Lr kasabasnda 28 Rabiul-
evvel 914 (1508) ylnda tamamland ifade edilmektedir. Mezkur lim ise 916/1510
ylnda domutur.
Eserin telif tarihinden mellifin 914/1508lerde hayatta olduu
anlalmaktadr. Bundan dolay mellifin Muslihiddin Lrnin hocalarndan olan Mir
Kemaleddin Hseyin el-Lrye ait olmas ihtimal dahilindedir.
Kemal b. Muhammed el-Lr kendisinin Risaletu Tahkikit-Tevhid adl bir
eseri olduunu ve bu eser h. 913 (m.1507)te yazdn sylemektedir. Mellif
sufiyeye yaknln belirtmekte, Abdullah b. Muhammed el-Ensar, Kn, Msr ve
bn Arab gibi ztlar byk bir ihtiramla yad etmektedir.
Eserin ktphanelerde mevcut tek nshas vardr. Atf Efendi Ktphanesi Nr.
173te yer 79 varak (14satr) halinde yer alan bu nsha tezimizin metinler blmne
ilave edilecektir.
hls Sresi Tefsiri
Eser, mellif Lr tarafndan muhakkik ariflerin seyyidi, mdekkik limlerin
senedi olarak nitelendirilen ve Hz. Peygamberin (s.a.) soyundan geldii metinde
zikredilen nvanlarndan anlalan Abdlbaki adnda bir kimseye ithafen yazlmtr.
1

Kemal b. Muhammed el-Lr, ilk olarak hls Sresinin klasik tefsir metoduna
uygun olarak 19 varak kadar sren bir tefsirini yapar. Bu tefsirde srenin sebeb-i
nzulne, lafzlarn ve terkiblerin dil bakmndan ifade ettikleri anlamlara deinir ve
aklama ve yorumlarn dilsel tahliller zerinden gerekletirir.

1
el-Lr, Kemal b. Muhammed, Tahkikul-hls li-Ehlil htisas, Atf Efendi Ktphanesi, Nr. 173, vr.
3a.
81
Bu yorumlarna zellikle ehad kelimesini aklarken bazlar dedi ki veya
tevil ehlinden olan muhakkiklerin bazlar dediki ifadeleriyle vahdet-i vcud
anlayna uygun aklamalar da ilave eder.
1

Srenin btnne dair tefsirini tamamladktan sonra hls Sresinin
maksadlarna ait burhanlarla ilgili ek (tezyil fi ikametil-berhn al mekasd
hzihis-sretil-kerime) bal altnda srenin drt yetinin ifade ettii temel
mnlarla ilgili felsef delilleri farkl anlaylara gre zikreder. Bu blm tefsirin en
uzun blmn (19b-69b aras) oluturduu gibi Lrnin eserini hls sresinin
felsef tefsirleri ierisinde kabul etmemizin de sebebidir.
Tezyil blm burhanlara dair drt fasl ile srenin isimleri, lakablar ve
faziletine dair rivayetlerin derlendii bir htimeden olumaktadr. Tezyil ksmnn
ierii u ekildedir:
TEZYL
I. FASIL (Huvellahu Ehad: Nefy-i irket vet terkib)
A. I. Ksm (Nefy-i irket)
a. I. Tarik: Mtekellimn
b. II. Tarik: Mtekellimn
c. III. Tarik: Hukem-i meiyyn
d. IV. Tarik: Hukem-i meiyyn
e. V. Tarik: Hukem-i irkiyyn
f: VI. Tarik: Mnasib li-Tarik-i hukem-i irkiyyn
B. II. Ksm (Ehadiyet)
Tahkik: Aksamut-Tevhid
II. FASIL: (Allahus-Samed: el-Maksud fil-havic, La cevfe leh)
A. I. Meslek: (el-Maksud fil-havic)
B. II. Meslek: (La cevfe leh)
III: FASIL: (Lem yelid ve lem yled)
IV. FASIL: (Ve lem yekun lehu kfven ehad)
HATME
I. Fasl: (Esm vel-Elkb)
II. Fasl: (Fezilus-sre)

1
el-Lr, Kemal b. Muhammed, Tahkikul-hls li-Ehlil htisas, Atf Efendi Ktphanesi, Nr. 173, vr.
7a-8a.
82
Birinci fasl hls sresinin ilk yetinin (Allahu ehad) ifade ettii anlamn
yani Allahn ulhiyetinde bir ortann ve herhangi bir ortakln, ztnda terkibin
bulunmad (nefy-i irket vet-terkib) anlamna uygun olarak iki ksma ayrlmtr:
Birinci ksm vacibul-vcudun birden fazla olamayaca, tek olduuna dair
serdedilen felsef delillerdir. Bu deliller farkl felef anlay (Mtekelimn,
Meiyyn, rakiyyn) iinde iki ayr delille ortaya konmutur. Toplam alt delil
zikredilmitir. Her delili zikrettikten sonra o delille ilgili itirazlar da zikreder ve
onlara cevap da verir.
Kemal b. Muhammed el-Lr, Allahn uluhiyette tek olduuna dair (tek bir
vacibul-vcud bulunduuna dair) burhanlara ilk olarak kelamclarn (mtekellimn)
iki ayr delilini zikretmekle balar.
1. Ulhiyyet artlarna sahip iki ilahn varl mmkn deildir. yle ki eer ulhiyet
artlarna sahip iki ilahn varln kabul edersek, bunlardan biri bir ey irade ettiinde dieri
tarafndan bu eyin zddnn iradesi mmkn olduu gibi olmamas (mmteni) da irade
edilebilir. ki durum da muhaldir
Ayn anda iki durumun vaki olmas iki zddn birlemesi olacandan mmkn deildir. ki
durumun da vaki olmamas durumunda ise iki ilahn muradlar da gereklememi olur. Bu da
onlarn aczini ortaya karr.
1

Lr, daha sonra burhan- temanu olarak bilinen bu delillendirmeyle ilgili
ortaya atlan itirazlar cevaplandrr ve kelamclarn sonraki deliline geer:
2. Eer kemal sahibi (mstakil) iki kdir ilah bulunursa makduratn (malltn) ikisine nisbeti
de eit olur. nk kudret ztlarnn, makduriyyet (maluliyet) ise imkann bir gereidir.
Makdurun varlnn vucubiyeti veya varlnn mmteni olmas muhaldir. Bylece her
makdrun iki ilaha da nisbeti eit olmu olur. Bu muayyen makdrun var olmasndan u
sonular ortaya kar: Onun var oluu ya iki ilahn kudretinin birlemesiyledir ki bu batldr.
nk bir makdrda iki mstakil kdirin kudretinin birlemesi mmtenidir. Makdrun var
oluu birisinin kudretiyle ise bu durumda tercih bi-l muracch vaki olur.
Bundan anlalyor ki birden fazla ilah olsayd yukarda mezkur iki muhalden bir durum
ortaya kcandan mmkinttan herhangi bir ey var olmazd.
2

Yine Kemal el-Lr kelamclarn bu deliliyle ilgili de ne srlen itirazlar
belirttikten ve onlar cevaplar ve me hukemnn delillerine geer:

1
el-Lr, Kemal b. Muhammed, Tahkikul-hls li-Ehlil htisas, Atf Efendi Ktphanesi, Nr. 173,
vr.20a.
2
el-Lr, a.g.e., vr. 23b.
83
3. Hukem, zt bakmndan vacip (vacip li ztihi) iki varln mevcudiyetini caiz grmezler.
nk li-ztihi vcip, vacibin hakikatinin kendisidir. Mutlak vacip ya taayyn gerektirir veya
gerektirmez. lk durumdan li-ztih vacibin mutlak olarak belirli bir ferde inhisar lazmdr.
Aksi durum mukteznn, muktezi-i tamdan geri kalmasn gerektirir. kinci durum ise li-zti
vacibin taayynnde baka bir varla muhta olmasn gerektirir ki o zaman da li-ztihi vacip
olamaz.
1

Lr, bn Sina ve takipilerinin zikrettiklerinden zetlediini syledii bu
delille ilgili itiraz ve aklamalar da bulunur ve me filozoflarn dier delillerine
geer:
4. ki li-ztihi vcibin mevcudiyeti mmtenidir. nk iki vacip varlk olursa vucubiyet
bunlarn hakikatinin ayn olur. Byle olmazsa hakikatlerinden bir cz veya hakikatlerinden
hari olur.
lki muhaldir. nk terkibi gerektirir. Mrekkeb olmak da zt bakmndan vacip olmaya
aykr olan ihtiyac istilzam eder.
kinci durumda ayn ekilde muhaldir. nk vucubiyet haric ise vacibin ztna arz oluyor
demektir. Bu rzlk vacibin baka varlkara ihtiyac duymasn gerektireceinden muhaldir.
Bylelikle vucubiyetin her iki vacibin hakikatinin ayn olduu sabit olunca aralarndaki ayrm
ancak her birinin hakikatine dahil olan taayynle olur. Bu durumda ztlarnda terkibi
dolaysyla her birinin mmkin ve bakasna muhta olduu sonucunu dourur.
2

Lr me filozoflardan sonra irak filozoflarn Cenab- Hakkn
vahdaniyetiyle ilgili delillerini serdeder. Fakat delillerini zikretmeden nce
rakiyynun mevcudu nasl ayrdna ve bu ayrmdan neyi kasteddiine dair ksa
bir aklama yapar.
3

a. rakiyyn varlk nur ve zulmet olarak ikiye ayrr. Nurdan maksat varlk
bakmndan bakasna muhta olsun veya olmasn ztyla zahir ve bakasna mazhar
olandr. Zulmet ise bunun mukabili olup nurun olmamas demektir. Buradaki tekabul,
icab ve sebebin birbirine mukabiliyetine denk gelmektedir.
b. rakiyyna gre varlklar arasndaki ihtilaf ya hakikat ya aded veya
hakikatin kendisindeki kemal ve noksanlktan kaynaklanr. Meiler hakikatin
kendisinde noksanlk, kemal, iddet ve zafn olacan ise kabul etmezler.
Lr ksaca bu aklamalar yaptktan sonra iraklerin delillerini zikreder:

1
el-Lr, Kemal b. Muhammed, Tahkikul-hls li-Ehlil htisas, Atf Efendi Ktp., Nr. 173, vr. 27b.
2
el-Lr, a.g.e., vr. 29b-30a.
3
el-Lr, a.g.e., vr. 32a-32b.
84
5. Onlara gre varlk silsilesi cisim veya cisman olmayan bir durum (emr) da nihayet bulur.
Bu da mutlak olarak baka bir eye muhta olmayan (dolaysyla vacip li ztih) mccerred
nurdur. rakiyyn bu nura nurul-envar, nurul-azam, nurul-kayym, nurul-muht, nurul-al,
nurul-ganiyy-i mutlak adlarn verirler. nk bu nurun dndaki her ey onun nurundan bir
parldamadr. Bu parldama ya vastasz veya tek bir vasta veya pek ok vastayla olabilir.
Bylelikle mevcudt kesfette ve zulmette en son nokta olan cisimde son bulur
rakiyyn mutlak gani nurun varln isbat ettikten sonra onun tevhidi konusunda yle
sylemilerdir: Mutlak gani nurun birden fazla olmas caiz deildir. nk mutlak nur ister
cisimlerle kim olsun ister olmasn tek bir hakikat-i neviyedir. rakler bu yarglarnn bedih
olduunu da iddia ederler.
1

Lr, iraklerin bu iddialarn ksaca beyan ettikten sonra irak filozof
Shreverd (.587/1191)den alnt yapar, sonra buradaki ifadeler zerindeki
itirazlar ve cevaplarn serdeder. Son olarak iki vacibin olamayacana dair
iraklerin yntemine mnasib olan son delili zikreder. Bu delil Lrnin
muhakkik stad diye nitelendirdii bir kimseye aittir.
6. Kendisi dndakilerin tamamnn kendisine muhta olduu her varlk kendi dndakilerin
bir ksmnn kendisine muhta olduklarndan daha kmildir. ayet iki gan nur olsa idi
ekmeliyet her birisinden uzak olacakt. Bylece her biri bu ekmeliyet bakmndan nks
olacakt. Hibir eye muhta olmayan (gani, vacib) iin ise noksanlk muhaldir.
2

kinci ksm srenin ilk yetinden anlalan Allahn ehadiyyetine dair dier
bir anlamn delillendirilmesiyle ilgilidir: O da Zt- ulhiyetin mutlak olarak
herhangi bir terkipten mnezzeh olmasdr.
Kemal b. Muhammed el-Lr burada, yetten kastedilen anlam delillendirme
sadedinde yle syler:
Huvellahu Ehad, yani Vacibul-vcudun ztnda czlerden kaynaklanan ne zihn ne haric
herhangi bir kesret yoktur. ayet yle olsayd varlnda kendi dnda olan bir cze muhta
olurdu. Varlnda baka bir eye muhta olan ise mmkindir li-ztihi vacip olamaz.
3

Lr, deti olduu ekilde bu konudaki itirazlar ve cevaplar ortaya koyduktan
sonra tevhidin mertebelerine dair iki ayr aklamada bulunur. Lr, ilk
aklamalarn Ebu smail Abdullah b. Muhammed el-Ensar el-Herev (.481/1089)
ye ait olan Menzilus-Sirn adl eserdeki tevhid babndan aldn ifade ediyor.

1
el-Lr, Kemal b. Muhammed, Tahkikul-hls li-Ehlil htisas, Atf Efendi Ktp., Nr. 173, vr. 33a-33b.
2
el-Lr, a.g.e., vr. 36b.
3
el-Lr, a.g.e., vr. 37a.
85
Baz yerlerinde aklama ve izahlarda bulunuyor. Bu izahlarda da Abdurrezzak
Kn (.730/1329)nin mezkur eser zerine olan erhinden faydalandn ifade
ediyor. Bu ksmda tevhid mmenin (balang), hssann (orta) ve hssatul-hassann
(ileri) tevhidi olarak blmde inceleniyor. Lr bu ksma, sfiyenin
aklamalarnn daha iyi anlalabilmesi iin ksa bir mukaddime de ilave etmitir.
1

Kendisinin de tevhid konusunda 913 ylnda bir eser yazdn belirten
Muhammed el-Lr, tevhidin ikinci ksmna dair olan aklamalarn tevhid
nisbetinin kendisinde vaki olduu eye gre yapar ki bu da tevhid-i efal, tevhid-i
sfat ve tevhid-i zttr. Lrnin buradaki aklamalar sfiyenin zellikle de vahdet-i
vcud ehlinin aklamalarnn benzerleridir.
2

kinci fasl hls sresinin ikinci yeti olan Allahus-samed in ifade ettii
anlamlara dair burhanlardr. Lr, ikinci fasln banda samed kelimesinin lgatte
anlama geldiini ifade eder: 1. Her eyde kendisine ynelinen, 2. Batn (boluu)
olmayan, 3. Kendisinden bir ey kmayan veya kendisine bir ey dahil olayan dz
ta.
Lr, son iki anlamn hakikat olarak cisimlere ait olduunu bu sebeple Allah
tel iin ancak mecaz olarak kullanlabileceini belirtir ki o da Allahn mutlak
olarak herhangi bir tesirden ve gayrn infialinden uzak olduu, onun hakknda byle
bir eyin dnlemeyeceidir.
3

Muhammed el-Lr, bylelikle Smed kelimesinin iki temel anlamnn ortaya
ktn belirtir ve burhanlarn Allahn bu iki anlamda da samed olduunu ifade
etmek iin serdeder:
4

1. Allah sameddir: Btn mevcudt her trl ihtiyac iin sadece Ona ynelir.
nk yukarda vacib varln tek olduu konusunda zikredilen burhanlardan da anlalaca
zre vacbul-vcud mefhmu sadece Allah telya mnhasrdr ve varlkta hakiki messir
(tevhid-i efldeki deliller uyarnca) sadece Vacip teldr.

1
el-Lr, Kemal b. Muhammed, Tahkikul-hls li-Ehlil htisas, Atf Efendi Ktp., Nr. 173, vr. 40a-52b.
2
el-Lr, a.g.e., vr. 52b-60b.
3
el-Lr, a.g.e., vr. 60b-61a.
4
el-Lr, a.g.e., vr. 61a.
86
Kul ihtiyar fiillerinin faili olsa da bunu yapmaya imkan ve g Allahtan olduu iin Ona
ihtiyac zorunluur. Varlk silsilesi vacib varln teklii uyarnca Allahta nihayet bulur. Bu
sebeple vastal veya vastasz her eyde Allaha olan ihtiyac sabit olmu olur.
2. Allah sameddir: Yani Allahn baka varlklarn tesir ve infialinden, her
trl teceddd ve tagayyurdan uzaktr. Onun hakknda bu gibi durumlar mmtenidir.
Lr, Allahn ikinci anlamda samed oluunu aklamadan nce sfatlarla ilgili
bilgi verir ve onlar drde ayrr:
a. Mahza hakikat olanlar (vcud, hayat gibi). Bu sfatlarda herhangi bir
teceddd, deiimin olmaz.
b. Ztn hakikatine izafe olanlar (ilim, kudret gibi). Bu sfatlarn kendilerinde
bir deiimin olmaz, ancak deiim bu sfatlarn mteallaknda olur.
c. Mahza izafet olanlar (maiyyet, kabliyyet gibi). Bu sfatlarda teceddd
caizdir.
d. Selb olanlar (cevher ve araz olmamak gibi). Bu sfatlardaki selb Allah
telya izafeti mmteni olan bir ey ise (cisim olmamak gibi) bunda teceddd olmaz.
Byle deilse teceddd caizdir.
1

Muhammed Lr, bu ayrmdan sonra Allahn taayyur ve tecedddden uzak
oluu anlamnda samediyetine dair unlar syler:
Allah sameddir. Yani vcudunda, bekasnda ve dier hakik sfatlarnda herhangi bir
tegayyur mmtenidir. Vcudu ve bekasndaki tagayyurun mmteni oluu li-ztihi vcudu
vacip olmas sebebiyle apaktr. Hakiki sfatlarndaki tagayyurun mmteni oluuna gelince;
bu sfatlar zerindeki deiim ya ademiyetin sfatlarn kadim varlna arz olmas veya o
sfatlarn hudsuyla olur ki iki durum da btldr.
nk kdemiyeti sabit olann ademi dnlemez. kinci durumun batl olduunu ise
kelamclarn u delili gsterir: Allahn sfatlar kemal sfatlardr. Bu sfatlardan hli olmas ise
noksanlktr. Noksanlk ise btn nazar ehlinini ittifakyla Onun iin muhaldir. Sfatlarndan
herhangi birinin sonradan olmas dnlemez. yle olsa bu sfat meydana gelmeden nce
noksanlk Onun iin sz konusu olurdu.
2

Kemal el-Lr, son olarak samed kelimesinin la cevfe leh (batn, boluu
olmamak) anlamndan hareketle baka bir yorumu daha ilave eder. O da Allahn

1
el-Lr, Kemal b. Muhammed, Tahkikul-hls li-Ehlil htisas, Atf Efendi Ktp., Nr. 173, vr. 61b-63a.
2
el-Lr, a.g.e., vr. 63b
87
varlnn ztnn ayn olmas, vcudunun ztna arz olmamasdr. Lr, btn ear,
sfi, irak ve me filozoflarn bu grte olduunu ifade eder.
1

nc fasl hls sresinin drdnc yetiyle (lem yelid ve lem
yled/vlidiyet ve mevldiyetten uzak oluu) ilgili burhanlarla alakaldr. Lr
burada be burhan zikreder. tanesi yetin btnne dairdir. Dier ikisinden biri
yetin ilk cmlesiyle (lem yelid) dieri son cmlesiyle (ve lem yled) ilgili
burhanlardr.
lk delil u ekildedir:
lk yette Allah telnn ztnda, zihnen ve haricen terkibin mmteni olduu anlamnda
ehadiyeti sabit olunca cismiyyeti de mmteni olmu olur. nk btn cisimler zihnen ve
haricen mrekkebdir. Babalk (vlidiyet) ve evlatlk (mevldiyet) ise cisimin zelliklerindendir.
Allah ise lem yelid ve lem yleddir. Yani vlidiyet ve mevldiyetten mnezzehtir.
2

kinci burhan ise u ekildedir:
Allahn zt mutlak olarak bakasna muhta deildir. Dolaysyla benzerine veya kendisine
halef olacak herhangi bir varla ihtiyac mmtenidir (lem yelid ve lem yled). nk her
doan (mevld) bir babaya (vlid) muhtatr.
3

Dier burhan:
Allahn zt baka bir eyle cinste marik deildir. Mutlak olarak terkib kendisinden
nefyedildiinden mcanisi yoktur. Allahn nevde de baka bir eyle marik deildir. Yani
mmasili yoktur. Dolaysyla Lem yeliddir. nk babalk cinste veya nevde ayn olan bir
ei gerekli klar ki ondan tevelld ettsin. Ve lem yled, nk mevlud (ocuk) babasn
mcanisi (cinste ortak) veya mmasili (nevde ortak) olur. Dolaysyla bu iki durum Allaha
nisbetle mmtenidir.
4

Lem yelid ile ilgili burhan u ekilde zikreder:
nk bir kimseni babal (vlidiyet), fni olduunda kendisine halef brakmak iindir.
Yokluk (fen) ise varl ztnn gerei olan Allah iin muhaldir. Dolaysyla Onun iin
vlidiyetlik de muhaldir. Bu sebeple feleklerin bekas grnde olan hukema onlarda
tevald mmteni kabul etmilerdir.
5


1
el-Lr, Kemal b. Muhammed, Tahkikul-hls li-Ehlil htisas, Atf Efendi Ktp., Nr. 173, vr. 64a.
2
el-Lr, a.g.e., vr. 64b.
3
el-Lr, a.g.e., vr. 64b.
4
el-Lr, a.g.e., vr. 65a.
5
el-Lr, a.g.e., vr. 65a.
88
Lri son olarak ve lem yledle ilgili bir burhan daha zikreder:
nk mevld bakas tarafndan geilen demektir. Yni baba varlkta hem zt hem de
zaman bakmndan ondan ncedir. Allah tel ise varlnn zorunlu olmasndan dolay baka
bir varln ondan nce olmas mutlak olarak mmtenidir. Yani ne zaman ne de zt
bakmndan. Bu sebeple mevldiyeti de mmteni olmu olur. Lem yledin anlam da budur.
1

Drdnc fasl hls sresinin son yetinin (ve lem yekn leh kfuven
ehad) ifade ettii anlama dair burhanlardr. Muhammed el-Lr, ilk olarak
kfvvetin anlam ifade ettiini belirtir. Bunlar: a. Mutlak anlamda misliyet,
yani tamam- hakikatinde ortaklk, b. Misl-i hs, ei olmak gibi, c. Cemal ve celal
sfatlarnda eitlik.
2

kinci olarak bu kfvun (denkliin) ztnda ve sfatlarnda veya ikisinden
birinde mmasili olmak anlamna da geldiini belirtir. Ortaya koyaca delilin
zttaki mmaseleti nefy iin olacan syler ve bu yolun Ernin, onun
takipilerinin, Hasan- Basrnin ve me hukemann yolu olduunu ifade eder.
3

Yine Lr ayn yerde, bu yolun (ztta mmaselet olmad) irak hukemaya ve
mtekellimnin kudemasndan olan mutezilenin yoluna aykr olduunu belirtir.
nk irakiyyn btn nurlarn hakikat-i neviyede bir oluu grndedirler.
Kudem-i mtekellimnden olan baz mutezillerin ise Allahn ztnn dier ztlarla
mmasil olduu ancak onlardan drt ahval ile ayrld grndedirler ki bunlar:
Vucubiyet, Hayatiyet, limiyet, kdiriyettir.
4

Lr bu aklamalardan sonra Ernin delilini zikreder:
Ve lem yekun lehu kfuven ehad, nk bakas hakikatinde Allah telnn orta olsayd
aralarndaki bakalk ve ikilik gayesiyle taayynleri farkl olurdu. phe yok ki ayrla sebep
olan ortakla sebep olan eyden ayrdr. Byle olunca Allahn ztnn mrekkeb olmas
gerekir. Allahn ehadiyetine dair burhanlar sebebiyle bu durumun btl olduu bellidir.
5

Lri zikrettii bu delile zellikle taayyn konusunda yaplan itirazlar ortaya
koyduktan sonra hepsine cevap verir. Bu cevaplardan ayr olarak kendisi Allahn

1
el-Lr, Kemal b. Muhammed, Tahkikul-hls li-Ehlil htisas, Atf Efendi Ktp., Nr. 173, vr. 65a.
2
el-Lr, a.g.e, vr. 65b.
3
el-Lr, a.g.e., vr. 66a.
4
el-Lr, a.g.e., vr. 66a.
5
el-Lr, a.g.e., vr. 66b.
89
hakikatinin benzeri olmadnda dair baka ispatlarn da olabileceini belirtir ve u
delillendirmeyi yapar:
ayet vacip, mutlak hakikatinde baka bir eyle ortak olsayd Brnin taaynnn
hakikatinin ayn olmamas gerekirdi ki bu aktr. Bilakis varlnn zorunluluunun
hakikatinin kendisi olmamas gerekirdi. nk aktr ki mmkinle arasnda mterek olan bu
klli hakikat zt zorunluluun ferdlerinden bir ferd deildir. ki durumda yukarda mezkur
vcudunun ztnn kendisi olduunu gsteren delil uyarnca batldr. Bu sebeple taayyn
ztnn kendisidir.
1

Muhammed Lr bu delilden ayr olarak baka bir delil daha zikreder:
Vacip, ztnda mmkinttan herhangi bir eyle ortak olsa ikisinin hakikatlerinde bir emr-i
mterekin olmas lazmdr. Aksi durum vacibin hakikatinin mrekkeb olmasn gerektirir. O
zaman bu hakikat-i neviyenin min haysu huve huve ztnn zorunluluu gerektirdiini veya
gerektirmediini syleriz. lk durum mmkinin zt gerei vacip olana marik olmay
gerektirir. kinci durum ise zt vacip olann hakikatinden haric bir durumun malulu olarak
liztihi vacip olmas gerekir.
2

Muhammed Lr fasln sonunda Hasan el-Basr, Ear ve onun yolundan
gidenlerin, ister mmkin ister vacip olsun her varln zt bakmndan birbirinden
ayrldn, hakikatleri arasnda bir ortakln (isimler ve hkmler hari)
bulunmadn ifade eder. Ancak hukemnn bunu sadece vacibe tahsis ettiini,
mmkintn bir ksmnda bunu kabul edip bir ksmnda ise mmaseletin bulunduunu
kabul ettiini belirtir ve drdnc fasl tamamlar.
3

Muhammed Lr, hls sresinin drt temel maksadyla ilgili yapm olduu
bu temellendirmelerde drt felsef hkm ortaya koymutur: 1. spat- vcip (vacip
varlk vardr ve tektir) 2. Vacip cismiyetten uzaktr 3. Varln illetidir, taayyur ve
tecedddden uzaktr, 4. Ztnn hakikatinde misli yoktur.


1
el-Lr, Kemal b. Muhammed, Tahkikul-hls li-Ehlil htisas, Atf Efendi Ktp., Nr. 173, vr. 68a-68b.
2
el-Lr, a.g.e., vr. 68b.
3
el-Lr, a.g.e., vr. 69b.
90
c. Takprzde Ahmed Efendi (.968/1561)

Muslihiddin Mustafa Efendinin olu olan Takprzde Ahmed Efendi,
Aralk 1495te Bursada domutur. Takprzde Osmanl devletinin dnya
hakimiyetini elinde bulundurduu, idari, hukuki, iktisadi tekilat, ilmi ve ictimai
kurumlaryla slam Medeniyetinin btn yksek hususiyetlerine sahip olduu bir
dnemde yaam Trk limlerinin ileri gelen simalarndandr. Arapa olarak kaleme
ald akikn-numaniye, Nevdirl-ahbr ve Mifthus-sade adl mehur
eserlerin mellifidir.
Takprzde kendi hayat hikayesini tannm eseri akik sonuna ilave ettii
iin biz bu metinden hareketle biyografisini ksaca aktaracaz.
Ahmed Efendi ilk renimini Ak Medrese ve Seyfiye Medresesinde mderris
olan babasndan alr. Sonra on yanda iken stanbulda babas tarafndan Yetim
lakabyla tannan Alaeddin Efendiye teslim edilir. Daha sonra eitimine Bursada
mderris olan amcasndan devam eder.

Amasya Hseyniye Medresesine mderris
olan babasndan mederese geleneinde yer alan dier eserleri okur.
1
Dnemin
mehur limlerinden biri olan Kadzde Rmden, eyh Muhammed et-Tunusiden
ders alr.
2

Takprzde devrin usul zere tahsilini tamamlayp icazet aldkan sonra
olduktan sonra 30 yalarnda 1525te balad mderrislik hayatna skp, Edirne,
stanbul gibi yerlerde eitli seviyedeki medreselerde mderrislik yaparak devam
etti. 1545te mderrislikten Bursa kadlna terfi eder, 1547de ikinci defa Sahn-
Seman Medreselerinden birine mderris olur.
3
Ekim 1551de stanbul kads olan
Takprzde 20 ubat 1554 tarihinde gzlerindeki remed hastalndan dolay
ayrlmak durumunda kalr ve daha sonra m olur.
4
Hayatnn son yln bu ekilde
geiren Takprzde 30 Receb 968/13 Nisan 1561de stanbulda vefat etmitir.
5


1
Takprzde, Ahmed Efendi, e-ekikun-Numaniyye fi Ulemid-Devletil-Osmniyye, (thk. Ahmet
Suphi Furat) stanbul 1405/1985, s. 553..
2
Takprzde, a.g.e., s. 555.
3
Takprzde, a.g.e., s. 558.
4
Takprzde, a.g.e., s. 559.
5
Aktepe, M. Mnir, Takprzde slam Ansiklopedisi, c. XII s.43; Mehmed Sreyya, Sicill-i
Osmn, c. III, s. 471.
91
Takprzde Tefsir, hadis, fkh ve kelam, mantk, lgat, tabakat, ilimler
tarihi gibi alanlarda yetmie yakn eser telif etmitir. Eserlerinin ou yazma halinde
ktphanelerde mevcuttur. Bir ksm eserleri de tab edilmitir.
Eserleri arasnda en mehurlar tabakat sahasnda e-ekikun-Numaniyye fi
Ulemaid-Devletil-Osmaniyye, ile ilimler tasnifinde zirve kabul edilen Miftahus-
Saade ve Misbahus-Siyadedir. ki eser de matbudur. Dier eserleri arasnda Risale fi
lm-i dabil-Bahs, Tebyinud-Dekik fi Tayinil-Hakyik, Talika al Dibacetil-
Hidaye, Haiye al Haiyetis-Seyyid erif al erhit-Tecrid, Risaletul-Hisab,
Risaletu-uhdil-Ayn fi Mebhisil-Vucudiz-Zihn, Kitabul-Melim fi lmil-
Kelam saylabilir.
1

Tefsire dair eserleri ise unlardr:
2
Sretul-Hals fi Tefsir-i Sretil-hls,
Risale Tefsir-i yetil-Vud, Risale fi Tefsir-i Kavlihi Tel Huvllezi haleka lekum
ma fil-arz cemian, Risale fi Mn Itlakl-Kurn vel-Kitab.
hls Sresi Tefsiri
Takprzde, hls Sresi zerine mstakil olarak yazm olduu tefsirini
meslek (yntem) zerine kaleme almtr. Bunlar:
1. Muhaddisn meslei, 2. Mfessirn meslei, 3. Mtekellimn ve
Muhakkikn mesleidir.
Takprzdenin bu eserini hls sresinin felsef yorum gelenei ierisine
dahil etmemize sebep olan ey eserde nc meslek olarak zikrettii mtekellimn
ve muhakkikn bal altnda deinmi olduu konular ve yapm olduu felsef ve
kelm yorumlardr.
nc meslek ana bal altnda maksad alt balyla sekiz konuya
deinir:
1. Huve kelimesinden anlalanlar,

1
Katip elebi, Kefuz-Zunn, c. I, s. 1084; Brockelman, Carl, Geschichte der Arabischen
Litteratur(GAL), c. II, s. 559-662; Zirikli, el-Alm, c. I, s. 257; Uur, Ali, Takpri-zde Ahmed
sameddin Ebul-Hayr Efendi: Hayat, ahsiyeti, Eserleri ve lm Grleri, (Baslmam Doentlik
Tezi), Atatrk niversitesi slam limler Fakltesi, Erzurum 1980, s. 54-98.
2
Tefsire dair risaleleri iin bk.: Srn, Ahmet, Takprizade Ahmed Efendinin Tefsir Risaleleri,
(Baslmam Yksek lisans Tezi). Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 2002, s.
17-56.
92
2. Hviyyetin mnsnn tahkiki,
3. Hviyyeti ztndan olann beyan,
4. Messirden mmkinin varlnn sudrunun keyfiyeti,
5. Hviyyetin Allah isimi ile takip edilmesi,
6. Allah isminin ehad ile takip edilmesi,
7. Samedin mnnn beyan,
8. Huvellahu ehad, allahus samed kavl-i erifinin lem yelid velem yled
kavli ile takip edilmesi,
Takprzde ilk balk altnda srenin balangcndaki huvenin zamir-i an
kabul ederek Allahn ztnn, akl ile bilinip bilinemeyecei meselesine deinir ve
unlar syler:
Zamir-i an, ztn hususiyetinin bilinemedii durumlarda kullanlr. Allahn zt, vcud
itibariyle zhir ise de nk selim ftrat Onun varlna eserlerinden hareketle hkmeder-
ztnn hususiyetleri bakmndan beerin taakkulu dndadr. Yani vcudu itibariyle zahir
vcudunun hakikati itibariyle btndr.
1

Takprzde bu durumuna aklamas sadedinde hukemnn varlk
snflandrmasndan faydalanr. Bu snflandrmaya gre Varlk ikiye ayrlr:
Vacip-Mmkin. Mmkin de ikiye ayrlr: Cevher-Araz. Cevher de ikiye ayrlr:
Basit(gayr-i madd)-Mrekkeb(madd). Madd olmayana rnek kuds cevherler (ruh,
nefs ve akl gibi), madd olana rnek ecram- ulviye ve ecsam- sufliye, ve dokuz
kategori.
Takprzde klasik bilgi teorisinden hareketle
2
Vacip telnn yegne
olduunu, mukavvim unsurlarnn bulunmad ve vcudunun hakikati zerine zid
olmadn dolaysyla tanmnn yaplamayacan syler. nk beer iin bilgiye
giden yollar ikidir ki bu ya zarurdir (hislerle) veya nazardir (aklla). Nazarla olan
da ancak mukavvimtla (cins, nev, fasl, hassa, araz) olur. Cenab- Hakk bu dnyada
be duyu ile alglamak da sz konusu deildir ve Onun mukavvimt da

1
Takprzde, Ahmed Efendi, Suretul-hals fi tefsiri sretil-hlas, s. 17. (Takprizade Ahmed
Efendinin Tefsir Risaleleri iinde)
2
Belirtmek gerekir ki klasik dnemde bir eyi bilmek onun hakikatini bilmekle olur. Hakikatini bilmek ise o eyin
tam tanmnn (hadd-i tam) yaplabilmesiyle mmkndr. Bk. Cevdet Paa, Ahmed, Miyar- Sedad, (Haz. Kudret
Bykokun), stanbul 1998, s. 36-38.
93
olmadndan bu kudsi hakikati (Allahn hakikatini) idrak beer iin mmkn
deildir (mmtenidir).
1

Takprzde, varlk snflandrmasnda yer alan dier unsurlarla ilgili olarak
da yine klasik ilim teorisi erevesinde bilinip bilinemeyecei konusuna da deinir.
Buna gre kudsi cehverler ve beer ruhlar (nefs) mukavvimtn varl veya yokluu
bilinemediinden tanmlar (bilgisine ermek) mteazzirdir. Maddi cevherlerin ise
mukavvim unsurlar olduu bilinmekle birlikte hangilerinin zt hangilerinin araz
olduunun temyizinde bir zorluk (usr) vardr.
Takprzdenin bu aklamalar sonucunda beerin hakikatin bilgisine eriip
eriemeyecei konusunda durum ortaya kar: 1. Vacip telnn hakikatine
muttali olmak mmteni, 2. Maddi olmayan cevherlerin hakikatine ulamak mteazzir,
3. Maddi cevherlerin hakikatine ulamak ise mteassirdir. nk vacip varln
mukavvim unsuru yoktur, gayr-i maddi varlklarn mukavvimlerinin olup olmad
konusunda herhangi bir bilgi yoktur, maddi cevherlerin ise mukavvimlerinin zt ve
araz olanlarnn ayrmnda bir glk vardr. Dolaysyla beer ancak Allahn
sfatlarn ve bu sfatlara dair olan haleri bilebilir.
2

II. balk altnda hviyetin anlamna dair aklamalarda bulunarak Hak
telnn hviyetinin ztnn gerei olduunu, baka herhangi bir varla bal
olmadn belirtir. Bu ifadeler bn Sinann hviyet-i mutlakaya dair aklamalarn
benzeridir. Takprzdeye gre;
Hviyet: mevcut olan zt demektir. Bu ztn vcudu da ya kendinden olur -ki bu varlk
vacibul-vcuddur- veya bakasndan olur. Buna mmkinul-vcud denir. lkine hviyet
isminin verilmesi daha dorudur. nk ikincisinin hviyeti ilkinin aksine- ancak bakas
sebebiyledir. nk mmkin demek, zt, varln veya yokluunu gerektirmeyen demektir.
Bu sebeple varln da yokluunu da kendi dnda bir tercih ediciye (mracch) muhtatr.
Btn mmkintn dnda olan muracch ise Vacibul-vcuddur. nk hakikati mmkintn
hakikatinden farkl ve hviyeti ztndan olan odur.
3

III. balk altnda Takprzde, hviyeti ztndan olann vcudu ztnn
ayndr, hviyeti bakasndan olann vcudu zt zerine zaiddir hkmn

1
Takprzde, Ahmed Efendi, Suretul-hals fi tefsiri sretil-hlas, s. 17. (Takprizade Ahmed
Efendinin Tefsir Risaleleri iinde)
2
Takprzde, a.g.e., s. 18.
3
Takprzde, a.g.e., s. 18.
94
kaziyyenin(yarg) unsurlarndan mahmulun (yklem) mefhumuyla ilgili ayrmlardan
hareketle delillendirmektedir. Buna gre;
Mahmulun mefhumu ya ztn kendisinden ve gayrndan karlr.(soyutlanr). Ztn
kendisinden elde edilen de ya onun mukavvim unsurlarndan veya ztn kendisine ait
lazmlarndan karlr. Bu iki durumda da mahmulun mefhumu mevzunun (yargnn konusu)
ayn olur. Mesela Zeyd natk (konuan/dnen)dir kaziyyesinde yer alan ntk Zeydin
hakikatinden (insan oluundan) elde edilmitir. Ikincisine rnek drt iftir kaziyyesinde ift
olma mefhumu drtn hakikatinden mukavvim unsur olarak deil, lzum yoluyla
karlmtr.
kincisine (mahmulun mefhumunun bakasndan karlmas) gelince ya mevzuda harite
kaim bir durumdan veya harite mevzuya nisbet edilen bir durumdan karlr. Mesela, Zeyd
ktiptir cmlesinde yer alan ktip mefhumu harite Zeydde kim olan kitabetten
karlmtr. kinciye misal Sema stmzdedir cmlesinde stte olma mefhumu harite
semann arza nisbetinden karlmtr. Bu iki duruma gre mefhumdan elde edilen
(mahmulun mebdei) mevzunun dndadr.
1

Takprzde mahmulun mefhumuna ilikin yapt bu drtl ayrmdan
hareketle vacibin varlnnn ikinci ekil (Ztn kendisinden lzum yoluyla elde
edilen) kabilinden olduunu ifade eder. Son iki ekilde olmaz, aksi takdirde varln
kendi dndaki bir eye borlu olmu olur. lk ekildeki gibi de olmaz. nk onun
ztn oluturan herhangi bir mukavvim unsur yoktur. Ancak ikinci ekildeki gibi
olur. nk varl onun ztnn gerei (lazm)dr. Bu sebeple kendisine vacibul-
vcud denilmitir.
2

Takprzde mmkinin vcudunu ise mahmulun mefhumuna dair
karmndaki ekillerden drdncs (harite mevzuya nisbet edilen bir durumdan
karlr) gibi olduunu ifade eder.
nk mmkintn varl araz olup kendi ztndan veya ztnn gerei olmad gibi
varlnn dnda madum mahiyetler var kabul edilip onlar bir failin vcud giydirmesiyle de
deildir. (Byle olursa mmkintn var olmasndan nce mahiyetlerin varl gerekir.) Bu
sebeple mmkint, varln illetine nisbetle kazanr.
3


1
Takprzde, Ahmed Efendi, Suretul-hals fi tefsiri sretil-hlas, s. 18-19. (Takprizade Ahmed
Efendinin Tefsir Risaleleri iinde)
2
Takprzde, a.g.e., s. 19.
3
Takprzde, a.g.e., s. 19.
95
Sonu olarak Takprzde, Vacibul-vcudun varlnn hakikatinin
kendisinden karlmas sebebiyle vcudu harite hakikatinin ayn olduunu, zihinde
ise hakikati zerine zid olduunu belirtir. Mmkinin vcudunun ise hakikatinin
kendisinden karlmad iin hem harite hem zihinde hakikati zerine zid
olduunu ifade eder.
1

IV. balk altnda Takprzde messirden mmkin varlnn suduru
konusunu ele alarak lemi Hak telnn ne ekilde var ettii hususunda aklamalarda
bulunmaktadr.
Buna gre sudrdan maksadn cal (yapma, yaratma) olduunu ve bunun da
iki trl olduunu -hdas (yoktan var etme) ve dntrme (tasyr)- burada maksadn
ihdas, yoktan var etme olduunu belirterek ihdasn nasl olacana dair ihtimal
sralar: 1. Meculun (var edilenin) vcudun kendisi olmas, 2. Mahiyetin kendisi
olmas, 3. Mahiyetin varlkla (vcud) ittisaf. Takprzde birinci ve ikinci
ihtimalin olamayacan u ekilde aklar:
Burada birinci durum sz konusu deildir. nk vcud, akln mahiyeti illetine nisbetle
kard bir durumdur. Byle olunca var klmadan (cal) ve var klnandan(mecl) sonra olur.
nc durum da sz konusu olamaz. nk ittisaf harite mevcud olmayan ve akln
karsad bir durum olmaktadr.
2

Birinci ve nc ihtimal bylece ortadan kalknca ikinci durum yani failin
eserinin mahiyetlerin kendisi olmas durumu bu sudurun keyfiyetini aklamaktadr.
O da u ekildedir:
Allah tel ezelde kendi ztn bilir. Bu bilgi sfatlarn da bilmeyi gerektirir. nk melzumu
bilmek lzm bilmeyi gerektirir. Sfatlarn bilmek, esmsnn lzmlarn da bilmeyi gerekli
klar.
Mmkinatn hakikatleri Allahn esmasnn mezahiridir. Bu sebeple mmkintn hakikatlerinin
istidatlarnn farkl oluu Allahn isimlerinin farkl oluundandr.
Mmkintn hakikatleri Allah telnn ilminde sbittirler. Bu subutiyet eyiyyet asndandr,
vcud asndan deildir. Vucud asndan olsayd lemin kdemi gerekirdi. Allahn ilmindeki
bu hakikatler bir topluluk tarafndan ayn- sbite olarak isimlendirilmilerdir.
3


1
Takprzde, Ahmed Efendi, Suretul-hals fi tefsiri sretil-hlas, s. 19. (Takprizade Ahmed
Efendinin Tefsir Risaleleri iinde)
2
Takprzde, a.g.e., s. 20.
3
Takprzde, a.g.e., s. 21.
96
Takprzde yukardaki aklamalar yaptktan sonra vahdet-i vcud
anlayna uygun olarak lemin var edilmesini u ekilde tasvir etmektedir:
Allahn iradesi ilmine, kudreti de iradesine tabidir. rade bu hakikatleri tek veya terkib olarak
tercih ettikten sonra ilahi hikmet ve mashalatn gerektirdii vakt-i mahsusunu tayin eder.
Kudret iradenin tayin ettii bu hakikatleri keyfiyetini Allahdan baka kimsenin bilmedii bir
keyfiyetle ilimden ayna (varla) kartr.
Harite bulunan hakikatler Allahn ilminde bulunan sabit hakikatlerle zt bakmndan ayn
itibar bakmndan ayrdr. nk Allahn ilminde olanlar ezeli ve ilmen sabit, harite olanlar
ise hadis ve haricen sabittirler. Haric subuttan maksad, mahiyeti mebdeine nisbeti ve vcud
mefhumunun kendisinden karlmas sahih olacak ekilde var klnmasdr.
1

V. maksad altnda Takprzde ilk yette huveden sonra Allah isminin
getirilmesi beyannda u aklamay yapmaktadr:
Allah tel zt- kerimini hviyet-i mutlaka ki akllar ve zihinler onu anlamaktan uzaktr- ile
ifade ettikten sonra onu kullarna tantmay murad etti ve en yakn levazmyla bunu ifade etti.
O da ztnn hususiyetlerine delalet eden alem ismi Allahdr. Allahn ztnn hususiyeti btn
cemal ve celal sftalarn gerektirdiinden bu isimi btn kemal sfatlarn cmi olmutur
2

Takprzdenin buradaki ifadeleri bn Sinann Allah lafz ile ilgili
yapm olduu aklamalaryla uslup ve ibare tarz dnda benzer aklamalardr.
VI. maksadda Allah lafzndan sonra ehad lafznn gelmesinin sebebini
aklar ve ehadiyetini delillendirir:
nk Allah telnn en nemli hususiyetir ve bu zelliiyle btn mahlukattan ayrlr.
nk Allah tel mahlukatnn aksine her trl terkibden mnezzehtir. Buna delil ise udur:
Vacib eer aklen veya hissen czlere sahip ise bu czler ya vacip ya mmkin veya hem vacip
hem mmkin olur. Bu k da vacibin bir eye ihtiya duymas anlamna gelmektedir ki bu
durum vacibin deil mmkinin zelliidir
3

VII. balk altnda Samed kelimesinin anlamna dair aklamalarda bulunur.
Bu aklamalar samed kelimesinin lgatteki iki temel anlamndan hareketle yaplan
felsef temellendirmelerdir. Buna gre Takprzde u aklamalar yapmaktadr:
1. Samed, lgatte boluu/karn olmayan demektir. Boluu olan demek
vcudu zt zerine zid demektir. Allah telnn vcudu ise ztnn ayndr.

1
Takprzde, Ahmed Efendi, Suretul-hals fi tefsiri sretil-hlas, s. 19. (Takprizade Ahmed
Efendinin Tefsir Risaleleri iinde).
2
Takprzde, a.g.e., s. 21.
3
Takprzde, a.y..
97
2. Samed, seyyid, herkesin kendisine muhta olduu kimse. Bu anlam Cenab-
Hakkn vacibul-vcud ve varln mebdei olduunu ifade eder. nk mmkint
var olmak iin mutlaka mmkin olmayan bir varla muhtatr.
1

Takprzde srenin mtekellimn ve muhakikn mesleine gre yapt
tefsirinde son balk altnda lem yelid ve lem yled ve lem yekn lehu kfuven
ehad yetlerinin srenin sonunda niin zikredildiini inceler. Buradaki aklamalar
da Allahn hviyyeti balamndadr. Buna gre;
1. Lem yelid: Allahn varla vcud ifazas tesir tarikiyledir, babalk gibi
sebebiyet(tesebbbb) tarikiyle deildir. Onun vcud gibi bir vcud sz konusu
deildir.
2. Ve lem yled: Validiyet nefyedildii (sebebiyet tariki) baka bir varlktan
olma gibi bir durum da sz konusu deildir. Onun vcudunan nce bir vcud yoktur.
(mesbukun bil-adem deildir.)
3. Ve lem yekn lehu kufuven ehad: Validiyet ve mevludiyetten mnezzehtir.
Onun vcudunun benzeri ve mahiyetinin msavisi yoktur.
2

Takprzde bylece hls sresinin felsef tefsirini tamamlar. Cenab-
Hakkn ztnn, hviyetinin ve leme nasl varlk verdii hususlarnda arlk
kazanan bu tefsirde kulland balca felsef kavramlar unlardr:
Hviyet-i mutlaka, Vcud, Mahiyet, Hakikat, Vacip (Vacibul-vcud)-
Mmkin (Mmkinul-vcud), Cevher-Araz, Mukavvimt, Mevzu-mahmul, yn-
sbite.


1
Takprzde, Ahmed Efendi, Suretul-hals fi tefsiri sretil-hlas, s. 22. (Takprizade Ahmed
Efendinin Tefsir Risaleleri iinde)
2
Takprzde, a.y.
98
d. Mehmed Emin irvn (.1036/1627)
Mehmed Emin b. Sadreddin e-irvn, Buhrnn Hazar denizinin bat
kyasnda yer alan kasabalarndan biri olan irvanda dnyaya gelmitir.
1

Babas Sadreddin Efendi eser sahibi ulemadan ve meayihnden bir zat
olduunan Mehmed Efendi babasndan hem medresede okutulan tefsir, hadis, fkh,
kelam, mantk, dil gibi ilimleri hem de tasavvuf ilimleri okumutur. Ayrca mehur
mtekellim, astronom ve mfessir Molla Hseyin el-Halhl (. 1605)den de kelam
ve mantk bata olmak zere pek ok ilim tahsil etmitir.
2

irvan ailesi, ikamet ettikleri blgelerin safevlerin kontrolne gemesiyle
birlikte snn aileler skntya uramaya baladndan kendileri gibi baka ailelerle
birlikte ilk nce Halepe g etmiler ve burada uzun bir sre ikamet etmilerdir.
Nasuh Paa (. 1614) Diyarbakr valisi olunca Mehmed Emin irvanyi Diyarbakra
davet ederek kendisi ve ailesi iin hoca tayin eder. Amelde afi iken hanefi
mezhebine geen Mehmed Efendi, Diyarbakrda Hsrev Paa Medresesine mderris
olarak tayin edilmitir. Bu medresede grevli iken fetvaya mezun olarak sahn
medresesi mderrislii payesi kendisine verilmitir.
3

Nasuh Paa 1611 ylnda sadrazam olunca irvanyi beraberinde stanbula
getirmitir. Mehmed Efendi stanbulda tant ulema ve Sultan I. Ahmed
tarafndan takdir grmtr. Kendisine 1612 ylnda Sahn Mderrislii, 1613 ylnda
Edirne Selimiyesi Mderrislii, 1614te Sleymaniye Darulhadis Mderrislii,
1615te Halep Kadl tevdi edilmitir. 1616 ylnda Mekke-i Mkerreme payesi ile
emekli olmutur. Ancak 1618 ylnda I. Ahmed tarafndan yaptrlan Darulhadiste
mderrislik grevine tekrar tayin edilerek burada eitime devam etmi nihayet
stanbulda 1036/1627 ylnda vefat etmi ve skdarda defnedilmitir.
4

Mehmed Emin irvan dneminin akl ve nakl ilimlerde derinlemi nde
gelen limleri arasnda kabul edilmektedir. Tefsir, kelam, hendese, dil, edebiyat ve

1
Katip elebi, Kefuz-Zunn, c. I, s. 192, 1358, Muhibb, Muhammed Emin b. Fazlullah b.
Muhibbillah, Hulasat'l-Eser f A'yani'l-Karni'l-Hadi Aer, Msr 1284, c. III, 475.
2
Aty, Nevizde, Hadikul-Hakik fi Tekmileti-ekik, stanbul 1268, c. II, s. 712.
3
Aty, a.g.e., c. II, s. 712; Sreyya, Mehmed, Sicill-i Osmn, stanbul 1908, I, s. 403. Bilmen, mer
Nasuhi, Byk Tefsir Tarihi, c. II, s. 689.
4
Aty, a.y.,
99
mevuzatul-ulmla alakal pek ok eser vermitir.
1
Bu eserlerden bazlar unlardr:
Kelamla ilgili erhu Kavidil-Akid lil-Gazali, Risale fil-Mebde vel-Med,
Haiye l Dibceti erhid-Devvan lil-Akid, Mantkla ilgili erh al Cihetil-
Vahde lil-Fenr, Hiye al Haiyetil-Halhl alet-Tehzb, ibadet hakknda bir
risalesi
2
ve mevuzatul-ulmla alakal olarak mehur eseri el-Fevidul-
Hkniyyedir.
Tefsire dair eserleri ise unlardr:
3
Haiye al Tefsiril-Beydv, Tefsiru Sreti
Ysin, Tefsiru Sretil-Feth, rabu Ayetil-Kurs, Tefsiru Ayetil-Kurs, Haiye al
Czin-Nebe min Tefsiril-Beydv, Resil ve Tefsiru Sretil-hls.
hls Sresi Tefsiri
Mehmed Emin irvn mstakil bir risale olarak hls Sresi zerine yazm
olduu bu eseri dier eserleri gibi yazma halindedir.
4
Eserini vatanndan ayrlmak
zorunda kald yolculuu esnasnda
5
kaleme almtr.
irvn, srenin ilk yetlerinin tefsirinde klasik tefsir yntemine uygun olarak,
srenin sebeb-i nzulne deinmekte yetleri dil bakmndan yorumlamaktadr.
zellikle ilk yetteki Allah lafznn itikak, alem olup olmad zerinde
durmakta ve bu konudaki tartmalara geni yer vermektedir.
Mehmed Emin irvnnin bu tefsirini hls Sresinin felsef tefsirleri
arasnda yer vermemize sebep olan aklamalar zellikle srenin ilk yetinde yer
alan ehad lafz ve buna bal olarak yapt yorum ve akalamalarla sonraki
yetlerdeki yorumlardr.

1
Aty, Hadikul-Hakik., c. II, s. 712, Katip elebi, Kefuz-Zunn, c. I, s. 192, Badatl, smail
Paa, Hediyyetul-rifn, c. VI, s. 275.
2
Yaka, Eyp, Fethullah bn Sadreddin e-irvnnin badet Risalesi, Tasavvuf lmi ve Akademik
Aratrmalar, Yl: 3, sy. 8 (2002), s. 79-95.
3
Eserlerinin tantm iin bk. elik, mer, Muhammed Emin b. Sadruddin e-irvnnin Hayat ve
Fetih Sresi Tefsirinin Tahkiki, (Baslmam yksek lisans tezi) Marmara niversitesi, Sosyal
Bilimler Enstits, stanbul 1992, s.
4
Burada eser tantlrken ve incelenirken esas alnan nsha Sleymaniye Ktphanesi, Badatl Vehbi
Nr. 2120deki nshadr. Bu nshann metni tezin metinler ksmna ilave edilecektir.
5
irvn, Mehmed Emin, Tefsiru Suretil-hlas, Sleymaniye Ktphanesi, Badatl Vehbi, Nr. 2120,
vr. 21a. [Bu ayrlk byk ihtimalle yaad blgenin Safevilerin eline gecmesiyle olmutur.]
100
Mehmed Emin irvn ehad lafzn zellikle vhidden farkn belirtirken
dilsel aklamalardan ziyade vahdet-i vcud anlayn yanstan yorumlar yapar ve
ehad lafznn seilmesinin sebebini izah eder:
Buna gre gerek mevcud tektir ve o da mutlak hak vcuddan bakas
deildir. Bu hak vcud her eyde ilmen ve aynen sridir(ikin) ve hviyet-i
gaybiyesi bakmndan bu varl bilme (akl) mmkn deildir. Ancak bu yce
varln -farkl itibarlarla- taayyn ve tenezzl mertebeleri vardr:
Ehad, vahid zerine tercih edilmitir, nk Allah, besatat- srfa olup btn aded, terkib
ve tahlil terkiblerden ve bunlarn lazm olan cismaniyetten ridir
Vahidiyet, aded okluun olmadn ifade eder... Allah tel vhid olduu gibi ehaddir.
Ancak ehadiyetin itibar vahidiyetin itibarndan farkldr. Bunun tafsili yledir:
Mevcud-i hakik tektir ve o da Mutlak Hak Vcuddur. Her eyde ilmen ve aynen sri olan
hviyet-i gaybiye bu itibara gre (ehadiyet) -izzetinin hicab altnda sakl olmasndan dolay-
ilimle (bilmek) ilikilendirilemez. Bu itbara gre onun marifetine abalamak vakti zayi
etmekten ve muhali istemekten baka bir ey deildir Ancak bu vcud-i hakkn, yn-
sbite hkmlerince ruh, gayb ve uhd taayyunat dereceleri ve tenezzlat mertebeleri
vardr.
1

Mehmed Emin irvn, bundan sonra Hak Vcudun tayynne dair
mertebelerin (varlk mertebeleri) bazlarn sralar: Vahdet-i srfa (ehadiyet),
kabiliyet-i mahza; Vahidiyet, Rububiyyet.
Buna gre Vahdet-i srfa, ztn btn sfat ve itibardan hatta tecerrdden de
uzak olduu mertebedir. Zt bu mertebede ezel ve evvel olarak btndr. Bu makam
btn varln ve nisbete ilikin her trl kesretin, ztn ehadiyetinde yok olduu bir
mertebedir.
Vahidiyet mertebesi ise ztn, gayr-i mtenah sfat ve itibar ile
vasflandrlabilecei mertebedir. Bu mertebede zt, hir ve ebed olarak zuhur eder.
Kesret (kesret-i nisebiyye) bu mertebede balar. Zt bu mertebede Vahid ve Rab
olarak isimlendirilir.
2


1
irvn, Mehmed Emin, Tefsiru Suretil-hlas, Sleymaniye Ktphanesi, Badatl Vehbi, Nr. 2120,
vr. 23a
2
irvn, a.g.e, vr. 23b. Varlk mertebeleriyle ilgili bk. Cl, Abdlkerim, Varlk Mertebeleri, (trc.
Abdlaziz Mecdi Tolun, Haz. Ahmet Faruk Gney), stanbul 2006.
101
Bylelikle Vahidiyet mertebesi ehadiyet mertebesinin altnda yer ald iin
vahid lafz deil ehad lafz yette tercih edilmi olmaktadr.
irvn, bu ayrmdan hareketle tevhidin mertebelerine yine vahdet-i vcud
anlayna uygun olarak deinmektedir. Bu mertebeler altan balayarak yledir:
Tevhid-i efl: Allahdan baka meessir ve hakik fail grmemektir.
Tevhid-i sfat: Farkl kudretleri her eye amil bir kudret ierisinde, her
onun nurunun yansmas olarak gremektir.
Tevhid-i zt: Bu mertebe en st mertebedir. Bu makam Allahda fena ve
istihlak makam olup asl ademiyete dnmektir. Ezel ve ebed olarak Onun ztndan
baka mevcud olmadn bilmektir.
1

irvan Samed kelimesini aklamasnda btn ihtiyalarda kendisine
ynelinen anlamndan hareketle u yorumu yapmaktadr:
nk yokluk mutlak olarak ona yanaamaz. He ey var olmak ve bunun gerektirdii kemale
muhta olmak bakmnan ona muhtatr.
irvn devamla, Samed isminin cemal sfatlara, ehad isminin de celal sfatlara
dellet ettiini syleyerek Allahn celal sfatlarnn gerei mevcudttan her an
varl syrd gibi dier taraftan da cemal sfatlar gerei an be an bu mevcudata
varlk elbisesini giydirdiini syler.
2

Lem yelid ve lem yled yetlerinde Allahn babalk ve sonradan olmuluk
gibi bakalarna muhta olmak durumlardan uzak olduunu belirttikten sonra Allah
ile mevcudat arasndaki alakann illiyet ve mebdeiyyetten baka bir ekilde
olmadn ifade eder.
irvn, son yetin tefsirinde de mevcudat arasnda bir benzerinin ve
denginin bulunmadn syledikten sonra yine vahdet-i vcud anlayna uygun
olarak unlar syler:
Btn mevcudat srekli olarak onun kendilerine vcud vermesiyle var olmaktadrlar. Bu
sebeple Allahn varla vcud ifazas bir an kesilse lem, asl yokluuna dner. Bilakis her ey

1
irvn, Mehmed Emin, Tefsiru Suretil-hlas, Sleymaniye Ktphanesi, Badatl Vehbi, Nr. 2120,
vr. 23b.
2
irvn, a.g.e., vr. 23b.
102
o Zt- ehadiyetin bir mazhar, bir eni ve grntsdr. Zt bakmndan dikkate alnsalar
yok hkmndedirler
Varlk olarak hazret-i vcudun varlndan baka yoktur. Ki o vcud da mevcudat heykelleri
eklinde tecelli etmitir. Taaddd ve kesret sadece mahcubun nazarndadr Cenab-
Hakkn benzeri nasl olur ki zten hakikatte hibir ey yoktur.
1

Mehmed Emin irvnnin bu yorumunda kulland balca felsef kavramlar
unlardr: Vcud, Hazretul-Vcud, Mevcud-i hakk, el-Vucudul-hakkul-mutlak,
Adem-i asl, lliyet, mebdeiyyet, Taayyunt- vcudiye, Hviyet-i gaybiye, yn-
sbite, Vahdet-i srfa, kabiliyet-i mahza, Mertebe-i Vahidiye ve Rububiye



1
irvn, Mehmed Emin, Tefsiru Suretil-hlas, Sleymaniye Ktphanesi, Badatl Vehbi, Nr. 2120,
vr. 24a..
103
e. eyhulislam Musa Kzm Efendi ( .1338/1920)
Osmanlnn son eyhulislamlarndan olan Musa Kazm Efendi 1275/1858
tarihinde Erzurumun Tortum ilesinde domutur. lk renimine memleketinde
balayan Musa Kazm Efendi ardndan Balkesir ve stanbulda dnemin nemli lim
ve ediplerinden ders alarak 1888de izacet ald. Ayn yl ierisinde imtihan kazand
ve Fatih Camiinde ders vermeye balad.
1900da Mekteb-i Hukuk Mecelle muallimliine tayin edildi. Buradaki grevi
devam ederken Mekteb-i Sultan, Drulfunn ve Darulmuallimn de de dersler verdi.
Bu arada mahre payeliine ykseldi ve 1907de Halep mevleviyeti kendisine tevcih
edildi. Ayn yl Bb- Meihat Tedkik-i Melleft Meclisi bakatipliine ve daha
sonra bu meclisin yeliine tayin edildi.
1908de ikinci merutiyetin ardndan Maarif Nezaretinde kurulan Meclis-i
Kebir-i lmiye ve Meclis-i Ayana ye oldu. ttihad Terakki Cemiyetinin ilim
heyetinde olduu iin Ocak 1910da kurulan Sadrazam brahim Hakk Paa
kabinesinde eyhulislam oldu. Bir ara sadrazam vekillii de yapt. Bundan sonra,
1911, 1916, 1917, 1918de kurulan farkl hkmetlerde defa daha eyhulislam
oldu. Drt defa geldii eyhulislamlk makamnda toplam be yl bir ay drt gn
kalmtr.
eyhulislamlk grevinden ayrld dnemlerde Medresetul-Kudt ve
Medresetul-Vaiznde muallimlik yapan Musa Kazm Efendi, I. Dnya savandan
sonra Said Halim Paa ve birok ittihatyla birlikte Divan- Harb-i rfde
yargland.13 Temmuz 1919da on be yl krek ekme cezasna arptrld. Bu karar
Sultan Vahdettin tarafndan ar bulunarak cezas yl srgne evrildi. Musa
Kazm Efendi srgnde bulunduu Edirnede 10 Ocak 1920de vefat ettti ve
Muradiye camii bahesine defnedildi.
1

cazet ald 1888den itibaren klasik bir Osmanl limi olarak slam felsefesi,
tefsir, fkh, tasavvuf gibi eitli konular zerine younlaan Musa Kazm Efendi II.

1
lmiye Salnamesi, 1334, s. 626-628; Albayrak, Sadk, Son Devir Osmanl Ulemas, stanbul 1981, c.
IV-V, s. 157-158; Kara, smail, Trkiyede slamclk Dncesi, stanbul 1997, c. I, s. 119-120; Koca,
Ferhat, Musa Kazm Efendi, DA, c. XXXI, s. 221.
104
Merutiyetten itibaren siyasetin iinde pek ok ini-k yaam farkl konularla
ilgilenmek durumunda kalmtr.
1

Eserleri arasnda slamda Usul-i Meveret ve Hrriyet, slamda Cihad, Zevra
ve Havra, el-Fetev el-Kzmiyye fi Islahil-Fetev et-Trkiye, Tercme-i Varidt,
Tahkik-i Vahdet-i Vcud Risalesi Tercmesi saylabilir.
Tefsire dair eserleri Bakara sresi 73. yete kadar olan Safvetul-Beyan fi
Tefsir'il-Kurn, Sre-i hls ve Alk Tefsiri isimli eserleridir.
hls Sresi Tefsiri
Musa Kazm Efendinin hls sresi zerine mstakil olarak kaleme ald
tefsir ok ksa bir tefsirdir. 1333/1918de stanbulda baslan bu tefsir hls sresinin
kendi ifadeleriyle bilcmle rical-i sfiye ve mridn-i turuk-i liyenin meslekleri
olan vahdet-i vcud esasna mbteni
2
bir tefsirdir. Ancak belirtmek gerekir ki Musa
Kazm Efendinin bu ksa tefsirindeki pek ok ifade Hzin el-Baddnin Lubabut-
Tevil fi Menit-Tenzil adl eserindeki tefsirinin tercmesi gibi olmakla birlikte
metinde yer alan terimler daha yerlemitir ve daha belirgindir.
Musa Kazm Efendinin tefsir metni yorumda esas ald vahdet-i vcud
anlayna ait terim ve ifadelerle rl olup srede yer alan her ifade buna gre
yorumlanmtr:
Kul: Makam- ayn- cemden mazhar- tafsile varid bir emirdir.
Huve: Ehadiyet-i srfa ve bila-isim vel-sfat- zt- baht ve hakikat-i mutlaka,
Zt- srfa,
Allah: Btn sft- kemaliliyeyi mstecmi olmas itibariyle Zt- mutlakann
ismi, Zt- akdesin ismi,
Ehad: Esm ve sfttan mcerred taakkul olunan zt. Hakikat-i mahza, Menba-
i ayn-i kfr, Vucud-i mutlak, Hazret-i vhidiyet, Hazret-i Ehadiyet.
Samed: Hazret-i ehadiyette, mertebe-i esmda bile o zt- mstecmiis-sfat
btn eyann mstenid-i ilah.

1
Bilmen, mer Nasuhi, Byk Tefsir Tarihi, c. II s. 774.
2
Musa Kazm Efendi, Sre-i hlas ve Alk Tefsirleri, Dersaadet 1333, s. 2.
105
Lem yelid ve lem yled: unatn vcud-i mstakilli yoktur. unat hadd-i
ztnda adem-i srfadan ibarettir. Zt- akdes var olmak iin hibir eye muhta
deildir.
Velem yekun lehu kfuven ehad: Hviyet ve ehadiyeti kesret ve inkisam,
gayr-i kabildir. Vcud-i mutlakn maadas adem-i mahzadan ibarettir.
1

Musa Kazm Efendi, takip ettii mesleke uygun bir ekilde valkn
mertebelerine iaret ederek hls sresini tefsir etmektedir. Varlkn vacip-mmkin
ayrmndan farkl olarak mertebeler eklinde yorumlanmas vahdet-i vcud
anlaynn bir sonucudur. Bu anlaya gre varlkn mertebeler eklindeki tasnifinde
sz konusu olan udur: Kendisine iaret edilemeyecek kadar soyutlanm bir zt'tan
balayarak lemi yaratan, her eye var oluunda istihkakn veren, peygamberler
gnderen bylece isim ve sfatlar zahir olup bu zuhuru insan- kmilde kemale eren
en yce varlk'n (Cenab- Hak) tenezzl.
2

Buna gre hls sresindeki Hvenin ehadiyet-i srfa ve bila-isim vel sft-
zt- baht olarak yorumlanmas, varlk mertebelerinden ilkine iaret olsa gerektir.
Varlk mertebelerinin ilki zt- ilahiye, gayb- mutlak mertebesidir. Bu mertebede
varlk herhangi bir ifade ve ibare ile tabir olunamaz. Sadece hve (o, varlk) ile ifade
edilebilir. nk bu mertebede herhangi bir taayn yoktur.
3
bn Sinann tabiriyle bu
mertebe adimul-isimdir.
Sredeki Allah lafzn, hveden bedel ve zt- mutlakn ismi olarak kabul
etmektedir.
Ehad, lafzn ise esm ve sfattan mcerred taakkul olunan zt olarak
yorumlamakla varlkn ikinci mertebesi olan ehadiyet mertebesine iaret etmektedir.
Ehad kelimesini aklarken ehad ve vhid arasndaki farklar belirtmekle ve
vahidin esma ve sft ile muttasf olarak tasavvur edilen zttan ibaret olduunu
sylemekle meratib-i vcuddtan nc mertebeye, yani vahidiyet, hazret-i esm ve
sft mertebesine iaret etmektedir.
4


1
Musa Kazm Efendi, Sre-i hlas ve Alk Tefsirleri, Dersaadet 1333, s. 2-5.
2
Cl, Abdlkerim, Varlk Mertebeleri, s. 8.
3
Cil, a.g.e. s. 36.
4
Cil, a.g.e. s. 39.
106
Bu mertebeyle sadece zta taalluk eden mertebeler olup srenin nazmna
gre ifade edilmi olmaktadr. Son yette ifade edilen yorumlar, ilk yette ifade
edilen anlamlar teyid ve aklama sadedinde yaplan yorumlanr. Buna gre Zt-
mutlak btn mevcudtn mstenidi (illeti) olup mevcudtn mstakil varlklar
yoktur. Btn lem ztlar bakmndan dnldnde (min haysu huve huve)
mahza yokluktan ibarettir. Bylelikle Zt- mutlakn hviyet ve ehadiyetinin kesret
ve inkisam mmkn deildir.
Musa Kazm Efendinin hls sresi tefsirinde kulland balca terimleri u
ekilde sralayabiliriz:
Makam- ayn- cem, Mazhar- tafsil, Ehadiyet-i srfa, Zt- baht, zt- srfa,
Zt- akdes, Hakikat-i mutlaka, Hakikat-i mahza, Vucud-i mutlak, Menba-i ayn-i
kfr, Hazret-i vahidiyet, Hazret-i ehadiyet, Mertebe-i esm, unt, Adem-i srfa,
Adem-i mahza, Hviyet, Kesret ve inksam

107
3. Tam Tefsirlerde Felsef Yorum Yapan Mfessirler

Bu blmde Kurn- Kerimin btnne ynelik yazlm tefsir eserlerinde
hls sresiyle ilgili yer alan aklamalarda felsef yorumlar yapan mellifler ve
onlarn deerlendirmelerine yer verilecektir.
Yaptmz incelemelerde eserlerinde hls sresiyle ilgili felsef aklamalara
yer veren mellifler unlardr. Hzin el-Badd, Burhaneddin el-Bik, Nimetullah
Nahcuvn, eyhzde Muhyiddin, ihabuddin el-ls ve Elmall Hamdi Yazr. Bu
melliflerin eserlerinin tm matbudur.
Eserlerdeki akalamalara gemeden nce ilk olarak mellifin ksa bir
biyografisine deinilecek ardndan da yapm olduu yorumlara yer verilecektir.
Sonunda ise yorumda kullanlan felsef terimlere iaret edilecektir.

a. Alaeddin Ali b. Muhammed Hzin el Badd (.741/1341)

Ebu'l-Hasan Alaeddin el-Hzin Ali b. Muhammed b. brahim el-Badadi e-
afii, 678/1279da Badatta domutur. Mustansriye Medresesinin Darulhadis
eyhi bnud-Devlbden, daha sonra gitii Dmekte Bahaaddin Kasm b.
Muzaffer bn Asakir ve Vezire bint mer b. Esaddan hadis dersleri ald.
Tahsilini tamamladktan sonra uzun yllar Dmekteki Smeystiyye
Ktphanesi yneticiliini yapt. Bu zengin ktphanenin yneticilii onun telif
almalarnda nemli katklar salamtr. Ayrca Smeystiyye hankhnda bir sre
eyhlik de yapmtr.
1

Hayatnn sonuna doru Halepin ha kyne yerleen ve dindarl, faziletli
kiilii ile tannm bir alim olan Hzin 741/1341de Halepte vefat etmi ve sufiler
mezarlna defnedilmitir.
2

Tefsir, Hadis ve Fkh, Tarih ve Tasavvuf ilimleri konusunda kendisini
yetitirmi olan Hazin el-Baddnin eserleri arasnda Hadise dair Makbulul-

1
bn Hacer Askalan, Ebul-Fazl ehabeddin Ahmed, ed-Durerul-kmine fi yni mietis-smine, Beyrut
1931, c. III, s. 97.
2
Erolu, Ali, Hazin, Ali b. Muhammed, DA, c. XVII, s. 125.
108
Menkul, Fkha dair Uddetul-Efhm fi erhi Umdetil-Ahkm, Siyere dair er-Ravz
vel-Hadik fi Sireti Hayril-Halik saylabilir.
1

Tefsire dair telifi ise Lbabut-Tevil fi Menit-Tenzildir. Bu tefsir Hazin el-
Baddnin en mehur eseridir ve matbudur. Yine bu eser fetih ncesi dnem
Osmanl ilim hayatn etkileyen eserlerden biri
2
olup Ebu'l-Fadl Musa b. Hac
Hseyin el-znik (. 850/1446) tarafndan Enfes'l-Cevhir adyla tercme
edilmitir, ancak bu tercme yazma halindedir.
3

hls Sresi Tefsiri
Hazin el-Baddnin Lbabut-Tevil fi Menit-Tenzil adl Kurn- Kerimin
btn dair olan tefsir eserinde yer alan hls sresi yorumu olduka ksadr.
Bununla birlikte yorum yntemi, ne kard konular bu tefsirin hls sresinin
felsef yorumlar arasnda saylmasn gerektirmektedir.
Hzin el-Baddnin hls sresi yorumu ksa fakat btnyle vahdet-i vcud
anlayna dayal ve bu anlayn oluturduu terimlerin youn olarak kullanld bir
tefsirdir. Buna gre ihls sresindeki ifadeler u ekilde yorumlanmtr:
Kul: Makam- ayn- cemden mazhar- tafsile varid bir emirdir.
Huve: Ehadiyet-i srfann hakikatinden ibarettir. Yani kendisinden baka
kimsenin bilemeyecei isim ve sfattan ri ztn kendisindir.
Allah: Huveden bedel olup btn sfatlar cmi ztn ismidir. Ondan bedel
oluu sfatlarnn zt zerine zid olmad bilakis ztnn kendisi olduunu gsterir.
Aralarnda akl itibar dnda herhangi bir fark yoktur. Sre bunun iin ihls
ismiyle nitelenmitir. nk hakikat-i ehadiyeyi kesretin btn aibesinden
arndrmaktadr Allahn sfatlar kendisinin ne ayndr ne gayrdr ifadesinden
maksat udur ki bu sfatlar akl itibar bakmndan kendisi deildir, hakikati
bakmndan da gayrs deildir.

1
Zirikli, Hayreddin, el-A'lam, KamusuTeracim, Beyrut 1970, c.V, s. 156.
2
stanbulun fethi ncesinde Osmanl corafyasnda tefsir ilminin durumu iin bk. Gney, Ahmet
Faruk, Gaza Devrinde Kuran Yorumlamak; Fetih ncesi Osmanl Mfessirleri ve Tefsir Eserleri,
Divan lmi Aratrmalar,(2005) sy. 18, s. 193-244.
3
Beyazt Devlet Ktp. Veliyyuddin Efendi Blm, Nr. 3549-3551.
109
Ehad: Ehad ve vahid arasndaki fark udur: Ehad, kendisinde kesret itibar
edilmeyen ztn kendisidir. Bu zt ayn- kfrnin menba, belki kendisidir. O
varlkn (vcud) hibir umum ve husus bir kayd ve art olmakszn- varlk olmak
bakmndan (min haysul-vucud) kendisidir.
Vhid ise kendisiyle birlikte sfatlarn okluu itibar edilen zt demektir. Bu
hazret-i esmiye mertebesidir ki burada isim sfatla birlikte zt ifade eder.
Sadece kendisine malum olan hakikat-i mahzadan huve ile ifade olundu.
Sonra hakikatte, sfatlarn ztn kendisi olduuna delalet iin btn sfatlaryla
birlikte zt ifade eden isim (Allah) ondan bedel klnd. Yine onun ehadiyetinden
haber verildi ki kesret-i itibariyye hakikatte hibir ey hkmndedir ve onun
ehadiyetini iptal etmez. Yani hakikatte hazret-i vahidiyet, hazret-i ehadiyetin
kendisidir.
Samed: Hazret-i vahidiyet mertebesindeki btn isimleriyle nazar- itibara
alnan zt, btn eyann mutlak dayanadr. nk her mmkin ona muhta ve
onunla var olur. O ise mutlak anlamda gandir. Onun dndaki her ey onun
varlyla mevcud olup kendisinde bir ey yoktur. nk mahiyeti lazm olan imkan,
varl gerektirmez. Bu sebele hibir ey varlnda mcanisi (cinste benzeri) ve
mmasili (nevde benzeri) olamaz.
Lem yelid: nk mallat kendisiyle mevcud deildir. Bilakis onun sayesinde
onunla birlikte vardr. Kendisi (zt) itibariyle bir ey deildir. (yok hkmndedir.)
Ve lem yled: Mutlak samediyetinden dolay varlkta herhangi bir eye
muhta deildir. Hviyet-i ehadiyesi kesret ve inksam kbil olmaynca vahdet-i
ztiyesinde bakasna benzer olmad. nk vcud-i mutlaktan gayrs adem-i
mahzadan ibarettir, hibir ey ona denk deildir.
Ve lem yekun lehu kfuven ehad: nk adem-i mahz, vcud-i mahzn dengi
deildir.
Bu sebeple bu sre suretul-esas olaran isimlendirilmitir. nk dinin esas
tevhiddir. Bilakis varln (vcud) esas tevhiddir.
1


1
Badd, Alaeddin Ali b. Muhammed b. brhim el-Hzin, Lbabut-tevil fi menit-tenzil, (nr. Muhammed
Hasan Halebi, Hasan Hilmi Ktbi), [y.y.], 1317, s. 476-477.
110
Varln esas tevhiddir diyen Hzin el-Badd, bu anlaya uygun olarak
hls sresini varlkn (Zt- mutlakann) eitli mertebelerini ve dier varlklar
karsndaki durumunu ifade edecek ekilde yorumlar. Bu yorum yukarda mstakil
ihls sreleri bal altnda Musa Kazm Efendinin hls sresi yorumunda
zikredildii gibi varlk mertebelerini ifade edecek ekildedir.
Burada da ifade etmek gerekir ki srede yer alan Huve, ehad, samed le dile
getirilen bu mertebe ztn kendisiyle ilgili mertebeleri ifade edecek ekilde
yorumlanmaktadr. Buna gre Huve ile ifade edilmek istenen varlk mertebelerinin
ilki olan zt- ilhiye mertebesidir. nk bu meretebe zt huve ile ifade edilen
anlama uygun olarak kendisinden baka kimsenin bilemeyecei, isim ve sfatlardan
ri bir hakikatten ibarettir ve ona o demekten baka bir eyle -belki bununla bile-
iaret olunamaz.
1

Badd, ehad lafzn ise yorumunda varlk silsilensinde ikinci mertebe olan
ehadiyet mertebesine iaret edecek ekilde yorumlar: kendisinde kesret itibar
edilmeyen zt. nk bu mertebe ztn srafetinden ibaret olup kendisinden
nisbetler ve izafetler skt olmutur. Esma ve sfttan sz edilemez.
2

Ehad ile vahid arasndaki farklar beyan ederken ise tenezzldeki nc
mertebe olan vahidiyet mertebesine iaret etmektedir: kendisiyle birlikte sfatlarn
okluu itibar edilen zt, hazret-i esmiye mertebesi.
nk varlk mertebelerinen ncs olan vahidiyet mertebesinde zt-
ilahiye, esm ve sft ve dier mezhir-i ilah ile zahirdir. Bylelikle kesret
bidayeten bu mertebeden neet eyledii gibi, yine nihayeten bu mertebede mnadim
ve mtelai olur.
3

Hzin el-Badd bylelikle zta taalluk eden ilk mertebeye iaret edecek
ekilde ilk yeti yorumlar. Ancak unu belirtmek gerekir ki Allah lafzn btn
sfatlar cmi ztn ismi olarak nitelemesi bu bertebeler iindeki sralamada bir ara
cmle gibi gzkmekte ve drdnc mertebe olan uluhiyet mertebesindeki
nitelemeye karlk gelmektedir.

1
Cl, Abdlkerim, Varlk Mertebeleri, s. 36.
2
Cl, Abdlkerim, a.g.e., s. 39.
3
Cl, a.y.
111
Badd, ihls sresinin ilk yetlerini bu ekilde yorumladktan sonra, son
yetini nc mertebeden itibaren artk lemle, mevcudtla iliki iindeki ztn ve
varlklarn onun varlna kar durumlar ifade edecek ekilde yorumlar. nk
mahlukt c mertebeden sonra ancak o zta nisbet edilebilmektedir. Burada temel
kavram Samed olup dier ifadeler (lem yelid ve lem yled ve lem yekun lehu
kufuven ehad) bu anlam teyid edecek ekilde yorumlanr.
Sameddir, yani vahidiyet mertebesindeki btn isimleriyle nazar- itibara
alnan zt, btn eyann mutlak dayanadr. nk her mmkin ona muhta ve
onunla var olur. lem (malulat) kendisiyle birlikte mevcud deildir, kendiliinden
de mevcut deildir(Lem yelid), onun vcud- mutlak dnda her ey adem-i
mahzadan ibaret olduu iin bakasna muhta da deildir (ve lem yuled) ve
varlnn dengi de yoktur (ve lem yekun lehu kufuven ehad).
Hzin el-Baddnin hls sresi tefsirinde kulland temel kavramlar
unlardr:
Makam- ayn- cem, Mazhar- tafsil, Ehadiyet-i srfa, Vahdet-i ztiye,
Hakikat-i ehadiye, Hakikat-i mahza, Menba-i ayn-i kfr, Vcud, Vucud-i mahz,
Hazret-i vahidiyet, Hazret-i ehadiyet, Hazret-i esmiye, mkan, Mmkin, Mahiyet,
Malult, Adem-i srfa, Adem-i mahza, Hviyet, Kesret ve inksam

112
b. Burhanuddin el-Bik (.885/1480)

Ebu'l-Hasan Burhanuddin brahim b. mer b. Hasan el-Bik 809/1406da
Lbnann Bika blgesindeki Hrba kynde domutur.
1

Yaad evre erkez memlklerinin hkm srd bir evredir. Babasn
ve amcalarn kaybettii bir olaydan sonra 1417de ama yerlemitir. am, Kuds
ve Kahirede bnul-Cezer, bn Hacer el-Askaln, bn Kad uhbe, bn Nbate, bn
Raslan gibi limlerden ders ald. 1433te Kahireye yerleti. Yirmi sekiz yalarnda
iken fetva ve tedris icazeti ald.
2

Sultan Zahir akmakla 1440 ve 1443te yaplan Rodos seferlerine katld.
1445te hacca gitti. Mcadeleci bir ftrata sahip olan el-Bika, bnul-Arab ve
bnul-Frz hull ve ittihad isnadyla tekfir etmesi sebebiyle dikkatleri zerine
ekti. Vefatndan drt-be yl nce evresinin verdii rahatszlk sebebiyle ama
hicret etti. Gazaliyye Medresesi mderrisliine tayin edildi ve burada 1480de vefat
etti.
3

Burhaneddin el-Bik, tefsir, hadis, fkh, kraat, kelam ve nahiv konularnda
eserler telif etmitir. Bu eserlerden bazlar unlardr: Hadise dair en-Nketul-
Vefiyye, Tarihe dair Ahbarul-Cild fi Futhil-Bilad, Taftaznnin Akaidi zerine
yazm olduu erhul-Akid, dnemindeki limlerin ve tedris arkadalarnn
biyografilerini yazd Unvanuz-Zaman fi Teracmi-uyhiz-Zeman adl eserleri
saylabilir.
4

Biknin tefsire dair telifi Nazmud-Durer fi Tenasubil-y ves-Sver adl
eseridir. Biknin en nemli ve ilim leminde en yaygn eseri olan bu tefsir zellikle

1
Davudi, emseddin Muhammed b. Ali, Tabakat'l-Mfessirin, (thk. Ali Muhammed mer), Kahire,
1972/1392, c. II, s. 242.
2
evkn, Ebu Abdillah Muhammed b. Ali, el-Bedru't-tli' bi-mehasini men ba'de'l-karni's-sbi, Kahire
1348, c. I, s. 19.
3
Yldrm, Suat, Bika, DA, c. VI, s. 149.
4
Kehhale, mer Rza, Mu'cemu'l-Mellifin: Teracimu Musannifi'l-Ktbi'l-Arabiyye, Beyrut 1957, c. I,
s. 71; Bilmen, mer Nasuhi, Byk Tefsir Tarihi, c. II, s. 595. Yldrm, Suat, Bika, DA, c. VI, s.
149.
113
sre ve yetler arasndaki mnasebeti aklayan tefsirlerin zirvesi kabul
edilmektedir.
1

hlas Sresi Tefsiri
Burhanuddin el-Bik, kendisini hls Sresinin felsef tefsir izgisi ierisine
dahil etmemize sebep olan yorumlarn Kurnn btnne iine alan Nazmud-
Durer fi Tenasubil-y ves-Sver adl eserinde uzun bir ekilde yer alan hls sresi
tefsirinde yapmaktadr. Biknin zellikle hls sresinin ilk iki yetinde yapm
olduu yorumlardan zt- akdesin hakikatine dair aklamalar aada da grlecei
zre- hls sresi iin yaplm felsef yorumlarn en nemlilerinden birini
oluturmaktadr.
ncelikle Bik, Kurnn maksad kullar mabuda davettir der ve bu
durumda en nemli ihtiyacn kendisine davet edilenin bilinmesi, tannmas olduunu
ifade eder. Tanmn ise zt, sfat veya fiiller iin olabileceini belirtir.
Bik, bu kabulden hareketle hls sresinin maksadnn Zt- akdesin
hakikatini beyan olduunu belirtir. Zt- ilhye dair daha nceki semv kitaplarda
bulunmayan byle bir tarif ve anlatmn son ilah kitapta yer almasn ise sahip
olduu erefin yannda anlay da dier mmetlere gre zirvede olan mmet-i
Muhammede Allahn bir hediyesi olduunu ifade eder.
2

Daha sonra Bik, adeti olduu vechile srenin dier srelerle olan
mnasebetini, srenin isimlerini ve isimlerin tevcihlerini belirttikten sonra lafzlarn
tefsirine balar.
hls Sresinin ilk yetindeki huve lafzn isim olarak kabul ederek Allahn
isimlerinin en btn olduunu ifade eder. Allahn sreye bu ismi ile balamasnn
sebebinin ztna nisbetle kendisinin gaybul-gayb olmas, yani ztnn herhangi bir
ekilde bilinemeyecei ve ztna iaret edilemeyeceidir der bunun sebebini u
ekilde aklar:
nk hviyeti kendi dnda bir eyden mstefad olmad gibi kendi dnda bir eye de
bal deildir. nk hviyeti bakasndan olan veya bakasna bal olan her ey bakas

1
Bk. Kara, Necati, Burhanuddin brahim b. mer el-Bik ve Tefsirindeki Metodu, Van 1994, s. 107;
Ylmaz, Mehmet Faik, Ayetler ve Sureler Arasndaki Mnasebet, Ankara 2005, s. 56-63.
2
Bik, Ebul-Hasan Burhaneddin brhim b. mer b. Hasan, Nazmud-durer fi tenasubil-y ves-
sver, Haydarabad, 1978/1398, c. XXII, s. 345, 348, 349.
114
dikkat alnsn alnmasn- hve hve (zt gerei) olmaz. Hviyeti zt gerei olan da bakas
dikkate alnsn alnmas o odur. yleyse bu isim aslen onun dnda bakas iin kullanlmaz.
1

Bik Allah lafznn huveden sonra zikredilmesinin sebebinin aklanmas
sadedinde szlerine u ekilde devam etmektedir:
Vcudu ztnn gerei olup bakasndan mstefad olmaynca nk vcudu bakasndan
olan mmkindir- huve huve olan ismini aklamak mmkn olmad. Onun (huve huve)
dnda hakikatine dair bir ismi yoktur. nk kendisini tarif edecek bir sebebi, bir cinsi, nevi
ve fasl yoktur. Sebebi olmayan bilmek (tanmlamak) ise ancak lzmlaryla mmkndr.
Lzmlar ise selb, izaf, uzak ve yakn olur. zf ve yakn olan lzmlarla tarif selb ve uzak
olan lzmlarla tariften daha tamdr. nk uzak olan lzm insana nisbetle dahik olmak gibi.
nk taaccbden sonra gelir- bir eyin mall, malln malldr. zaf ve selb lazlar bir
araya getirerek yaplan tarif ise biri yaplandan daha tamdr. Bu sebeple tarifin tam tarif olmas
iin ikisini de cmi olan seildi. O da bu hviyetin ilah olmasdr.
2

Biknin buradaki Zt- akdesin hakikatine dair ifadeleri ve onun tarifinin
nasl olacana dair temellendirmeleri bn Sinann hls sresi tefsirinde yer alan
ifade ve temellendirmelerinin benzeri olduunu belirtmek gerekir.
Bik, hviyet-i ilhyeyi en yakn lzm olan ulhiyetle tanmladn ifade
ettii Allah lafz ile ilgili olarak da u aklamalar yapar:
Allah, yani hakikatte kendisinden baka varlk olmayan varlk. O bu adla isimlendirilmitir.
Bu ismin seilmesinin sebebi btn kemal sfatlarna delalet etmesidir Hviyetin
lzmlarnn en yakndr. nk varlnn zorunlu olmasndan (vacibul-vcud) daha yakn
bir lzm yoktur. Vacibul-vcud olmas ztnn gereidir ki bu da ztn sahip olduu
sfatlardan kaynaklanr baka bir ey vastasyla deildir. Varlnn zorunluluu sebebiyle irade
ettii her eye ihtiyaryla varlk vermitir.
3

Belirtmek gerekir ki Burhanuddin el-Bik burada ve ileride bir kere daha
vurgulad bir ey vardr: Vacibul-vcud olan Allahn, mevcudt ztdan
kaynaklanan bir zorunluluka (icab) deil irade ve ihtiyaryla var ettiidir.
Filozoflarla kelamclar arasndaki bu ayrm varlk idraklerinin temelinde yatan bir
ayrm olup Zt- akdesin hakikatine dair en nemli nitelemelerden birini
oluturmaktadr.

1
Bik, Ebul-Hasan Burhaneddin brhim b. mer b. Hasan, Nazmud-durer fi tenasubil-y ves-
sver, c. XXII, s. 351.
2
Bik, a.g.e., c. XXII, s. 352.
3
Bik, a.g.e., c. XXII, s. 353.
115
Bik, hviyet-i mutlakann herhangi bir sebebinin, cins ve fasl gibi
mahiyetini oluturan bir mukavvim unsurunun bulunmadn ifade eder. Bundan
dolay hviyetin hususiyetini beyan sadedinde en yakn lzmnn (btn mevcudtn
ilah olmas: Allah) getirildiini belirir.
1
Bik, Zt- akdes iin buraya kadar yaplan
tarifleri daha ak klmak iin unlar sylemektedir:
Kendisinin herhangi bir sebebi, cins, nev, fasl gibi asla bir mukavvimi olmayan bilakis
mcererd birlikten ve her ter trl kesret ve terkibden uzak olan zt (huve) zikrediltikten
sonra onun selb ve izaf lzmlarn cmi ismiyle tarif edildi. Bylece hususi varl olduu
gibi erh edilmi oldu. Bu tarif kmil bir tariftir. nk mrekkebtn tarifi mukavvim
unsurlaryla yapld gibi mrekkeb olmayan bir eyin tarifi de en yakn lzmlaryla yaplr.
nk tam tarif nefiste akledilene mutabk bir sret oluturan tariftir.
2

Bik, yukardaki aklamalarna Allah isminden sonra ehad lafznn
getiriliindeki sebebi aklamaktadr. Ona gre tarifler zellikle de btn, gizli
durumlar iin olduunda ekmel olan, o tarifi biraz daha aklamaktr. Bu sebeple
Allahn celal ynne olan nazar bakn daha st seviyede olmas gerektiine iaret
iin Allah isminden sonra selb bir isim olan ehad ismi getirildiini belirtir ve
aklamalarna yle devam etmektedir:
Ehad isminin Allahn celal ynne yaknl hviyetine olan yaknl gibidir. nk ehad,
mcerred vahdet-i kmileye delalet eder. Hakiki anlamnda kullanldnda celliyetinde
herhangi bir ortaklk vukuunun sz konusu olmad ifade ettii gibi hviyetinde de bir
ortaklk sz konusu olmadn da ifade eder. Ancak anlamndaki nefy Allahn dndaki her
eyin ademden (yokluktan) ibaret olduuna iaret eder.
3

Bik, ehad lafznn Hviyet-i mutlakay hangi bakmlardan beyan ettiini
aklamalarna devamla yle syler:
Ehad, yegane olma durumlarnda ispata hs oluundan dolay Allahn bilinebilirlikten uzak
olduunu da ifade eder. Ehad, celal sfatlarna delalet eden en nemli isim olduu gibi celal
sfatlar da kemal sfatlarna delalet eden en nemli isimlerdir. nk vahid-i hakik zt
bakmndan her trl terkibden, okluktan ve bunlarn gerektirdii cismiyetten, tahayyzden,

1
Bik, Ebul-Hasan Burhaneddin brhim b. mer b. Hasan, Nazmud-durer fi tenasubil-y ves-
sver, c. XXII, s. 353.
2
Bik, a.g.e., c. XXII, s. 354.
3
Bik, a.g.e., c. XXII, s. 354.
116
hakikatinde ve havassnda vacibul-vcud oluu, ilah oluunun gerektirdii kmil bir kudret
ve tam bir hikmet sahibi olu gibi- orta bulunmaktan uzaktr.
1

Bik, srede Hviyet-i mutlakann nce ilah oluundan sonra da
ehadiyetinden bahsediliiyle ilgili olarak da unlar syler:
Ehadiyet, ulhiyet zerine terettb eder, aksi olmaz. nk ulhiyet hibir eye muhta
olmama, her eyin ona muhta olmas demektir. Byle olan da mutlak anlamda birdir. Aksi
durumda czlere ihtiya duymu olur. Ulhiyet zt gerei vahdeti gerektirir, vahdet ise
ulhiyeti gerektirmez.
2

Burhanuddin el-Bik, ilk yette vhid lafz yerine ehad lafznn
seilmesinin sebepleri zikrederken bn Sinaya atfta bulunarak vahid lafznn zaf
ve iddeti itibariyle ferdlerinde farkl seviyelerde bulunmay ifade eden kll-i
mekkek olduunu ifade eder. Bu anlamdan hareketle hangi eylere bir
denilebileceini belirtir. Buna gre hibir ekilde blnmeyen baz alardan
blnebilenden, akl olarak blnebilen hiss olarak blnebilenden, bilkuvve
blnebilen, bilfiil blnebilenden bir olarak nitelendirilmeye daha layktr. Bylece
vahid anlamnda bir olmak iddeti ve zaf kabul ettiine gre vahdette ekmeliyetin
herhangi bir eyin herhangi bir ekilde kendisinden daha stn olmamak olduunu
belirtir. Ehad lafznn bu anlama, yani her adan bir olmaya delalet ettiini syler,
zten ortada herhangi bir okluun olmadn ifade eder:
Ortada herhangi bir okluk ne fasl ve cins gibi manevi unsurlardan ne de madde ve sret
gibi akl czlerden, ve cisimlerde olduu gibi bilkuvve veya bilfiil olan bir okluk yoktur.
nk Sbhanehu ve tel cinsi, fasl, madde ve sreti, araz, boyutu, azas, ekli, rengi vesair
tam ve hakik vahdetine halel getirecek her trl ikilikten, herhangibir eyin kendisine
benzemesinden ve msavisi olmasndan uzaktr.
nk czlerin toplamndan oluan hviyet, ancak bu czlerin husulne (bir araya geliine)
baldr. Bu durumda hve hve liztihi olamaz, bilakis bakasna bal olur.
Bundan dolay zt-i ilahiye kesretin her trnden uzak olup her adan bir olmakla
muttasftr.
3

Burhanuddin el-Bik ikinci yette yer alan samed lafzn temel iki
anlamndan hareketle (a. Mutlak anlamda her eyin kendisine muhta oluu,

1
Bik, Ebul-Hasan Burhaneddin brhim b. mer b. Hasan, Nazmud-durer fi tenasubil-y ves-
sver, c. XXII, s. 355.
2
Bik, a.g.e., c. XXII, s. 356.
3
Bik, a.g.e., c. XXII, s. 357.
117
kendisinin baka bir eye muhta olmad, b. Cevfi/boluu olmamak, her trl
blnebilirlikten uzak olmak) ehadiyetin mefhumunun hem ibare hem de iaret
olarak aklamas eklinde yorumlar.
Samedin ilk anlamyla izafi sfatlara delalet ettiini belirtir. nk her trl
varln efendisi, varla gelite, bymede ve her trl ihtiyalarnda kendisine
ynelinilen varlk odur. O ise mutlak olarak her eyden mstanidir. Yine bu ilk
anlamn aklanmas sadedinde hviyet-i ilahiye hakknda unlar syler:
O mutlak olarak ve her trl itibar bakmndan bu isimle muttasftr. lemi var edendir.
nk lem mahade deliliyle mrekkebtir, mmkindir. Onun muhdisi ise devr ve
teselsln muhal olmas sebebiyle- kadim ve vciptir.
lemi yaratmas ise kudret ve ihtiyaryladr. nk ayet tabndan kaynaklanan bir icab ile
olsa varl lemin varlyla beraber olurdu. nk illet malulden ayrlmaz. Bu sebeple
Brinin kdeminden lemin kdemi, lemin hudsundan Brinin hudsu gerekirdi. Bu da iki
nakzin bir aray gelmesi demektir ki muhaldir.
1

Bik, srenin banda Allah lafznn aklamalarnda sylediklerini burada bir
kez daha tekrarlayarak, lemin varla geliinin Zt- akdesin tabndan kaynaklanan
bir zorunlulukla deil (mucibun biz-zt) onun irade ve ihtiyaryla olduunu ifade
etmektedir. Bylece yaratcnn hem zaman hem de zt bakmndan lemden nce var
olduunu belirtmektedir. Bu ayrm bilindii zre filozoflarla kelamclarn varlk
hakkndaki temel farkll oluturmaktadr.
Yine Bik, her eyin mutlak anlamda ona muhta olmas ve her eyi irade ve
ihtiyaryla yaratmas anlamnda samed olmasnn akllarn (ukl-i aere) lemin
ileyiinde bir dahli olduu grnde olan filozoflara, Sbilere vb. bir red, bir
cevap olduunu da ifade eder.
2

Samed lafznn ikinci anlam olan boluu (cevfi/batn) olmamak mnsnn
selb sfatlara delalet ettiini syler ve hviyet-i ilahiye iin ne anlam ifade ettiini
u ekilde aklar:
Meydana gelmek iin baka bir eye (mukavvimta) ihtiya duyan mahiyetin nefyine delalet
eder. Hviyet-i ilhiyenin her trl noksanlk aibesinden mnezzeh olduunu isbat eder.
nk mahiyeti olann cevfi ve batn vardr. Mahiyet odur. Onun ise batn yoktur. O ztnda

1
Bik, Ebul-Hasan Burhaneddin brhim b. mer b. Hasan, Nazmud-durer fi tenasubil-y ves-sver, c. XXII,
s. 374-375.
2
Bik, a.g.e., c. XXII, s. 378.
118
varlktan baka bir itibar ve cihet olmakszn vardr. O ademi kabul etmeyen vacibul-
vcuddur.
1

Bik nc yetin yorumuna gemeden bu yetin serdedili nedeniyle ilgili
aklamalarda bulunur. Buna gre ilk iki yette Allahn hakikati beyan edilmitir:
Allah mrekkeb deildir, samediyyeti ehadiyyetini gerektir. nk her eyin
mstenididir, her ey ona muhtatr. Btn mevcudata varlk veren odur. Btn
mahiyetlere vcud veren odur. Herhangi bir eyin cinsi deildir, herhangi bir ey de
onun cinsi deildir. Herhangi bir naziri yoktur.
2

Bik nc yetin serdedili sebebini u ekilde aklar:
Beyan edilen bu hakikatten baz vehim sahibi kimseler kudret ve hakimiyetinin tamamlaycs
olarak bakasnn ondan tevelld edecei, bir benzerine vcud verecei vehmine kaplabilir.
Allah tel kudretinin taalluk etmeyecei bir eyi gerektireceinden bunun muhal olduunu
beyan eyledi. nk kudretin anndandr ki muhale taallk etmez. nk Allah sameddir.
3

Burhanuddin el-Bik, nc ve drdnc yetlerde yer alan cmlenin
Allahn iki anlamyla da samed oluunun, benezeri olmadnn beyan olduunu
syler. Buna gre kendisinden baka bir varlk tevelld etmemitir (lem yelid).
nk tevelld cevfi (boluu) gerektirir. Halbuki o sameddir yani cevfi yoktur.
Baka bir varlktan da tevelld etmemitir. (ve lem yled). nk kendisinden
bakas tevelld ederse o da bakasndan tevelld etmi olur. Halbuki o evveli
olmayan kadimdir, o ademle geilmi (mesbuk-bil-adem) deildir.
4

Bik yukardaki hkmleri u ekilde delillendirmektedir:
nk viladet, ancak madde ve onun mteallak olan eylerle meydana gelir. Ve her madd
olan veya maddeyle bir alakas bulunan ise bakasndan meydana gelmitir. Ondan herhangi
bir eyin meydana gelmesi de doru deildir, nk bakasndan meydan gelmemitir. nk
ne mahiyeti ne de varlnn huve huve lizatihi (zt gerei) olmaktan baka bir itibar yoktur.

1
Bik, Ebul-Hasan Burhaneddin brhim b. mer b. Hasan, Nazmud-durer fi tenasubil-y ves-
sver, c. XXII, s. 378.
2
Bik, a.g.e., c. XXII, s. 379.
3
Bik, a.g.e., c. XXII, s. 380.
4
Bik, a.y.
119
Hviyeti ztndan olan ise herhangi bir ekilde bakasndan olmas doru deildir. nk
bakasndan olan huve huve lizatihi olmad gibi hakiki ehad ve samed de olmaz, ztnda
ademiyetten baka bir ey de olmaz.
1

Allahn vacibul-vcud oluu, mddeden ve onun mteallakndan uzak oluu
kendisinden bir benzerinin meydana gelmemesini, kendisinin de baka bir varlktan
tevelld etmemesini gerektirdirdii gibi herhangi bir benzerinin olmamasn da
gerekli klar. Bylece son yetin yorumuna gelinmi olmaktadr. Son yette yer alan
dengi olmamak anlamndaki nefyin en nemli maksadnn zt bakmndan dengi
olmadn ifade ederek yeti yle yorumlar:
Ve lem yekn leh kfuven ehad, yani herhangi bir ekilde mutlak anlamda onun bir benzeri
ve msavisi yoktur. Cinsi ve fasl yoktur, vacibul-vcud oluu ztndandr. Varlnn
gcnde kendisine msavi olan bir varlk olmad gibi efalinin gcnde olan bir varlk da
yoktur
2

Bik, srenin Zt- akdesin en gzel ve akln tasavvur edemeyecei bir tertib
ile beyan ettiini belirterek bu tertibin u ekilde olduunu syler:
lk olarak hakikat-i mahzadan ve hviyetinden o olduu ve bu hakikat-i mahzann o
demekten baka ismi olmad ifade edildi. Bundan onun zt gerei vacibul-vcud olduu
renildi.
Sonra bu hakikat en yakn lazm olan ulhiyetin zikredilmesiyle beyan ve tarif edildi.
Ulhiyet vahidiyeti gerektirdiinden nk mutlak anlamda bakalarndan istinay
gerektirdii gibi bakalarnn mutlak olarak ona ihtiyacn gerektirir- ehadle buna iaret edildi.
Samedle hem ulhiyetin hem de vahidiyetin anlamlar derinletirildi ki onlar, vacibul-vcud
oluu ve her eye kendi varlna benzemeyecek ekilde varlk veriidir.
Bu iki mn da onun bakasndan ve bakasnn kendisinden tevelldnn doru olmadn
ve msavisinin bulunmad anlamlaryla beyan edildi.
3

Bik son olarak hls suresinin niin Kurnn te birine denk olduuna dair
u aklamaya yapar:
Bu sre ztn hakikatinin tam bir tarifidir. lim talep etmekten gaye Allahn ztn, sfatlarn
kendisinden fiillerin ne ekilde sudur ettiini bilmektir. Kurn btn bu ilimlere kefildir. Bu

1
Bik, Ebul-Hasan Burhaneddin brhim b. mer b. Hasan, Nazmud-durer fi tenasubil-y ves-
sver, c. XXII, s. 381.
2
Bik, a.g.e., c. XXII, s. 381-382.
3
Bik, a.g.e., c. XXII, s. 382-383.
120
sre ise tariz ve ima yoluyla zta taallk eden btn bahisleri tekeffl ettiinden Kurnn
te birine denk olmutur.
1

Burhanuddin el-Biknin hls sresi tefsirinde kulland balca felsef ve
terimler unlardr:
Zt, Hakikatuz-zt, Gaybul-gayb, Vacibul-vcud, Hviyet, Hve hve,
Mahiyet, Mmkin, Cins, Nev, Fasl, Mukavvimt, Tarif, Lzm, Terkib, Mrekkebt,
Vahid-i hakik, Cismiyet, Tahayyz, nkisam (akl, hissi, bilfiil, bilkuvve), Kesret,
Vahdet, Madde, Sret, Araz, Kudret, htiyar, Tab, cab, Huds, llet-Malul.


1
Bik, Ebul-Hasan Burhaneddin brhim b. mer b. Hasan, Nazmud-durer fi tenasubil-y ves-
sver, c. XXII, s. 385.
121
c. Nimetullah Nahcivan (.920/1514)

eyh Elvan Baba Nimetullah b. Mahmud en-Nahcivan el-Akehri el-Hanef
en-Nakibend, Azarbaycann Nahcivan kasabasnda domutur. Dnyaya geli
tarihine dair bir bilgi yoktur.
Ailesi, eitimi ve talebeleri hakknda fazla bir bilgiye sahip olmadmz
Nahcivn iin zeki, ilme yatkn nezih bir tabiat olduu, Akkoyunlu hkmdarlar
Uzun Hasan (. 1478) ve olu Yakub (. 1490) dnemlerinde Nahcivanda ve
Tebrizde iyi bir retim grerek, zellikle de tefsir, hadis, usul ve fruda yetkinlik
kazand belirtilmektedir.
1
Bundan sonra tasavvufa intisab etmi, inzivaya ekilerek
zahir ilimlerin yannda btn ilimlerini de tahsil etmitir.
1498 yl ortalarnda Tebrizden hareket ederek Andadoluya gelmi ve 1499
ylnda Akehire yerlemitir. Orada bir zviye kurmu ve 1514 ylnda vefat edene
kadar burada yaayarak ilim ve irad faliyetinde bulunmutur. Kabri Akehirdedir.
2

Nahcivn, Takprzdenin ifadesiyle rabbni merifte engin bilgisi olan,
ilh srlar denizinin derinlerine dalan Hanef mezhebine tabi, zhd ve takva ile
mehur bir lim ve mutasavvftr. Nakibendiye tarikatna mntesibdir.
3

Daha ok tasavvuf alanda eserler vermi olan Nahcivnnin eserleri arasnda
Haiye al Fussil-Hikem, Risaltul-Vcud, erh-i Glen-i Rz, Hidayetul-hvan
fit-Tasavvuf adl eserleri saylabilir.
4

Tefsire dair eserleri ise Haiye al Envarit-Tenzil lil-Beydv ve en ok
tannan eseri olan, Kurnn batan sonuna kadar her yetinin tefsir edildii el-
Fevtihul-lahiyye vel-Meftihul-Gaybiyye adl tefsiridir.

1
Kehhale, mer Rza, Mu'cemu'l-Mellifin, IV, s. 37; Zirikli, Hayreddin, el-Alm, c. VIII, s. 39.
2
Turan, Abdlbaki, Baba Nimetullah Nahcivani ve el-Fevatihul-lahiyye vel-Mefatihul-Gaybiyye
simli Tefsiri, SFD, Konya 1985, sy. 1, s. 62. Bilmen, mer Nasuhi, Byk Tefsir Tarihi, c. II, s.
628.
3
Takprzde, Ahmed Efendi, e-ekikun-Numaniyye fi Ulemid-Devletil-Osmniyye, s. 356.
4
Badatl smail Paa, Hediyyet'l-Arifin, c. II, s. 497; Takprzde, Ahmed Efendi, e-ekikun-
Numaniyye, s. 356-357; Bursal, Mehmed Tahir, Osmanl Mellifleri, c. I, s. 40-41. Kurt, Yaar,
Nimetllah Nahcivani ve Tasavvufi Tefsiri, (Baslmam Doktora Tezi) OM., Sosyal Bilimler
Enstits, Samsun 1998, s. 34 vd.
122
hls Sresi Tefsiri
Nimetullah Nahcivnnin Kurnn btnne ynelik tasavvufi arlkl
tefsiri iinde yer alan hls sresi tefsiri de ayn ekilde mensubu olduu bu anlay
(vahdet-i vcud)
1
yanstmaktadr. Kendisi zellikle srenin banda yer alan
aklamalarnda da belirttii zre buradaki yorum ve aklamalar Allahn akn
ztn beyan erevesindedir.
Nahcivn, hls srenin tefsirine balamadan nce marifet-i ilahye muttasf
kimseler iin u hususlarn gizli kalamayacan belirtir. Buradaki ifadeler Zt- ilah
hakkndaki temel grleridir:
Hak, ztnda hem vcudu hem vcubu bakmndan tektir. Zt bakmndan btn mezahir ve
tecellilerden uzaktr. Yine zt eksiklik ve mmkin olma gibi bir kusur ve noksanla sebep
olacak ihtiya ve iftikardan mstanidir. Ve Zt- ehadiyet, mutlak olarak zt bakmndan
tanmlanmakan ve vasfedilmekten mnezzehtir.
2

Nahcivn, zt- ilah hakknda bu n bilgiyi verdikten sonra hls sresinin
zelliini ve Cenab- Hakkn bu srede neyi beyan ettiini aklar. Bu aklama
Zt- ilhnin tanmlanmaktan ve vasfedilmekten mnezzehtir ifadesinin sonucu
olarak grlmelidir:
Sbhanehu ve tel bu srede ilm-i huzursinin gerektii ekilde ztn vasfetmitir.
3

Baba Nimetulah bu ifadelerinden sonra ilk yetin yorumunda Zt- ilah
hakknda u aklamalarda bulunur:
-Zt- ilh hem uhd hem gayb uluhiyetle muttasftr, hem zahir hem btn
olup zt bakmndan bu iki durumdan da akndr.
-Bu zt, vacibul-vcud olup hem ulhiyet hem rububiyetle muttasftr.
-Bu vucubiyeti ztnda isim ve sfatlar bakmndan btn kemal artlarn
tamaktadr.
-Yine zt- ilah mutlak olarak ehadiyet ile muttasftr olup taaddd ve
kesretten mutlak olarak mnezzehtir.

1
Ate, Sleyman, r Tefsir Okulu, Ankara 1974, s. 225.
2
Nahcivn, Baba Nimetullah b. Mahmd, el-Fevtihul-lahiyye vel-Meftihul-Gaybiyye, Matbaa-i
Osmaniye, [t.y.], c. II, s. 537.
3
Nahcivn, a.g.e., c. II, s. 537
123
-Zt- ilhye, vcudu ve hayatiyetinde mstakil, kayyumiyetinde mutlaktr.
Bu kayyumiyeti ezel ve ebedi olarak bekasn gerekli klar. Bekas ve devamll
mutlak olarak lye ve miktara vurulamaz.
1

Nahcivn ikinci yette (Allahus-samed) bu kayyumiyeti aklar:
Sameddir, grnr grnmez lemdeki her olu ve bozuluun dayana ve merciidir. Zt ise
mutlak olarak bunlardan mnezzehtir.
2

nc yet yine Allahn kayyumiyetine bal olarak aklanr ve vahdet-i
vcud anlayna uygun olarak Zt- ilahye dnda herhangi bir varlkn olmad
zellikle vurgulanr:
Baba olmaktan uzaktr. nk bu durum bir ei, yardm gerekli klar ve yok olma
endiesiyle kendisinden sonra bir halef brakma anlamna gelir. Hak sbhanehu varlnn
zorunlu oluu ve bekasnn sreklilii sebebiyle kendisini mmkin bir varlk olma gibi
noksanlk getirecek bu gibi eylerden mnezzehtir.
Keza kendisi de var edilmemitir (Ve lem yled), nk ortaya kan ve kmayan her ey
(zahir ve btn olan her ey) ondandr, onadr, onunladr, onun iindir ve ondadr. Ezel-
ebed, zihn-haric, gayb-uhud varlk olarak kabul edilen her ey Onun isimlerinin ve
sfatlarnn bir yansmasdr. Byle olunca onun varlndan nce baka bir eyin varl nasl
dnlebilir. Halbuki varlkta ondan baka bir ey ve mutlak olarak onun dnda bir mevcud
yoktur.
3

Son yet ile ilgili ifade ise Nahcivnnin tasavvuf mesleinin Kurn
yorumlarna yansdn gstermesi bakmndan da nemlidir:
Velem yekun lehu kufuven ehad/Hibir ey onun dengi deildir, ne ncesinde ne
sonrasnda ne de onunla birlikte var olan bir dengi yoktur. Bilakis ondan baka ilah ve onun
dnda varlk yoktur.
4

Baba Nimetullah Nahcivnnin bu yorumlarnda ne kan temel felsef
kavramlar ylece sayabiliriz: Zt, Vcud, Vcup, mkan, Zt- ehadiye lm-i
huzr, Vacibul-vcud, Ulhiyet, Rubbiyt, Kesret.


1
Nahcivn, Baba Nimetullah b. Mahmd, el-Fevtihul-lahiyye vel-Meftihul-Gaybiyye, c. II, s. 537.
2
Nahcivn, a.g.e., c. II, s. 537
3
Nahcivn, a.y.
4
Nahcivn, a.g.e., c. II, s. 538.
124
d. eyhzde Muhyiddin el-Kocav (. 951/1544)

Muhyiddin Muhammed b. Muslihiddin Mustafa b. emseddin el-Hanef el-
Kocav, 865/1460ta Kocaelinde domutur. Yavuz Selim (1512-1520) ve Kanun
devri (1520-1566) limlerinden olup eyhzde lakabyla mehurdur.
1

lk tahsilini memleketinden yaptkan sonra stabula gelerek
Efdaluddinzdeden ders grm akl ve nakl ilimlerde eitimini tamamlayarak
mderrislik icazetini almtr. Mderrisliinin yannda tasavvuf eitimi alan
eyhzde, Emir Buharnin haliflerinden Muslihiddin Efendinin halifesi olmutur.
2

Mtevazi bir kimse olarak tannm olan eyhzde mrn ilim ve irad ile
geirmi 951/1544te stanbulda vefat etmi, mderrrislik yapt Hoca Hayreddin
Medresesi haziresine defnedilmitir.
3

eyhzde Muhyidin Kocav, kraat, tefsir, hadis, fkh ve dil ilimlerinde iy
yetimi erh ve haiyeleri ile tannm byk bir limdir. Eserleri arasnda erh-i
Mesabih lil-Mutarriz, erh-i Merik, erh-i Vikaye, erh-i Feraiz-i Siraciye,
erh-i Kaside-i Brde, erh-i Miftah'il-Ulm, erh-i Kavaid-i rab saylabilir.
4

Tefsire dair eserleri ise Kad Beyzavnin mehur ve medreselerde okutulan
eseri olan Envarut-Tenzile yazm olduu Haiye al Envarit-Tenzildir. Bundan
baka hlasiyye olarak bilinen bir Sure-i hls Tefsirinin olduu da zikredilmektedir.
Ancak bu eserin nshasna maalesef ktphanelerimizde rastlanlamamtr.
5

hlas Sresi Tefsiri
eyhzdenin hls Sresi tefsirine felsef tefsir gelenei ierisinde yer
vermemizin sebebi Kad Beyzavnin hls sresindeki Allah lafz btn kemal
sfatlarna delalet ettii gibi ehad lafz da btn celal sfatlarna delalet eder. nk

1
Takprzde, samuddin Ebul-Hayr Ahmed Efendi, e-ekikun-Numaniyye fi Ulemid-Devletil-
Osmniyye, s. 409.
2
Hoca Sadeddin Efendi, Tacut-Tevrih, stanbul 1862, c. II, s. 535; Bursal, Mehmed Tahir, Osmanl
Mellifleri, c. I, s. 334.
3
Bursal, a.y. Bilmen, mer Nasuhi, Tabakatul-Mfessirn, c. II, s. 643.
4
Badatl smail Paa, Hediyyet'l-arifin, c. II, s. 238.
5
Ktip elebi, Kefuz-Zunn an Esmiil-Kutub vel-Funn, c. I, s. 188; Bursal, a.y.. Bilmen, a.y..
125
vahid-i hakik zt bakmndan terkib ve teadddde ve bunlarn lazmlarndan
mnezzeh olandr ifadesi erh ederken yapt aklamalardr.
ehzde burada Beyzvnin bu ifadesinden hareketle zt- ilahiyenin
ehadiyetini (vahid-i hakik olmasn) felsef terminolojiden hareketle akl burhanlarla
aklamaktadr. Bu ehadiyetin felsef olarak temellendirilmesi demekttir.
ehzde burada yle sylemektedir.
Allah lafznn btn kemal sfatlarna delalet ettii aktr. nk o zta ait btn faziletleri
ve hem fiili hem de zti sfatlarn tmn cami vacip ztn ismidir. Ehad olmas btn celal
sfatlarn cmi olduunu gsterir. nk bir eyin ehadiyyeti o eyin fiillerinde, sfatlarnda ve
ztnda okluk olmayan vahid-i hakiki olmasndan ibarettir.
Ztnda bir olmasnn anlam udur. Akl ve haric czlere ve blmlere ayrlmamas
demektir. Allah telnn byle olmas zorunludur. nk harite mrekkeb olsa her bir
parasna muhta olurdu. Her bir paras da kendisinin dnda bir ey olacandan baka bir
varla muhta olur. Baka bir eye muhta olan ise ztnda mmkin demektir. Mmkintn
mebdeinin ztnda mmkin olmas mmtenidir.
ayet aklen mrekkeb olursa mahiyetinde bakasyla ortak olur. Bu baka eyde kendisini
ondan ayracak bir fasla ihtiya ihtiya duyar. Bu da ayn ekilde vacibin mmkin olmasn
gerektirir. nk onun dndaki her mahiyet, imkan gerektirir. Bu mahiyetler vacibin
mahiyeti olursa vacibin mmkin olmas gerekir.
Sfatlarnda bir olmasnn anlam ise udur: Sfatlarnn herhangi birinde onun nazirinin ve
benzerinin olmamas demektir. Allah telnn sfatlarnn herhangi birinde kendisine
benzeyen bir naziri yoktur. Eer bir benzeri olursa bu vasfta ortak olmu olurlar. Vacibin
ondan ayrlmas ona arz olan taayyn bakmndan olur. Eer byle olursa ortak olduklar ve
birbirinden ayrldklar eyde mrekkeb olurlar. Yukarda getii zre terkib mmkin olmay
gerektirir. Bu da zt bakmndan vacip olann varlna aykrdr. Bundan dolay Allahn
sfatlarnda da bir olmas zorunludur.
Fiillerinde bir olmasnnn anlam ise udur: Fiillerinde herhangi bir ortann bulunmamas
demektir. nk eer fiillerinde bir orta bulunursa iki durum ortaya kar: Ya failiyetinde
ona muhtatr veya her biri faiiliyet ve tesiriyette mstakildirler. lki mmkin olmay
gerektirir, ikincisini ise burhan- temanu ibtal eder.
Bylelikle vahid-i hakikinin zt bakmndan her trl akl ve haric terkibden uzak olduu
sabit oldu.
Vahid-i hakiki ayn ekilde fiillerinde ve sfatlarnda orta olmak anlamnda her trl
okluktan da uzaktr. Bu da cisim olmamay gerektirir. nk cismiyet haric terkibi gerekli
klar. nk her cisim ztnda czlerden mrekkebdir.
126
Yine bu mtehayyiz (yer kablamak) olmamay da gerektirir. nk tahayyz ayn ekilde
haric terkibi gerektirir. nk her mtehayyizin sa solunan bakadr bu sebeple blnebilir.
Yine vahid-i hakiknin ztnn hakikatinde ve havassnda orta olmaktan uzaktr. nk bu
iki durumdaki ortaklk (yani vacib olmasnn hakikatinde ve ulhiyyeti gerekli klan
havassnda) Telnn ortak olduu eyden mahiyetine arz olan taayyn bakmndan ayr
olmasn gerektirir. Bu da Allah telnn ortak ve ayr olduu eylerde mrekeb olmasn
istilzam eyler. Yukarda terkibin zt bakmndan vacip olann varlna aykr bir durum
olduu ise gemiti.
Bylelikle ehadiyyetin btn celal sfatlarna delalet etmi olduu sabit oldu.
1

eyhzdenin burada kulland felsef terimler unlardr: Vahid-i hakik, Zt-
Vacip, Mmkin, mkan, Ecza-i akl-haric, Terkib, Cismiyyet, Tahayyz, Failiyyet,
Tesir, Taayyn.


1
eyhzde, Muhyiddin Mehmed Kocevi, Hiye ala Tefsiri'l-Kadi el-Beyzavi, [y.y.] 1292, c. VIII, s. 357-358.
127
e. Ebus-Sena ihabuddin Mahmud el-ls (. 1270/1854)
Ebus-Sena ihabuddin Mahmud b. Abdillah b. Mahmud el-Hseyn el-Als
1217/1802de Badatta domutur. Birok lim ve edebiyatnn yetitii bir aileye
mensubtur.
1

lk tahsilini reisulmderrisn olan babasndan ald. Daha sonra Ali es-Sveyd,
Alaaddin Ali el-Mevsl ve Halidiye tarikatinin kurucusu olan Mevlana Halid en-
Nakibend gibi dneminin mehur limlerinden ders ald.
2

On yandan itibaren ders vermeye ve eser telif etmeye balad. Birok
medresede ders verdikten sonra Saltanat- Dr- liyye mderrisi nvann ald.
lerinde Abdulfettah e-evvf ve Ahmed b. Mahmud gibi limlerin bulunduu pek
ok talebe yetitirdi. Badatn en byk limi kabul edildiinden Mercniye
Medresesi vakflarna mtevelli tayin edildi. Otuz yanda iken Badatn hanef
mfts tayin edildi. Bu grevini on be yl kadar devam ettirdi. Hakknda
dedikodular kmas sebebiyle 1847de bu grevinden azledildi.
Bunun zerine daha nce yedi cildini tamamlad tefsiri Ruhul-Meninin
geri kalan ksmn tamamlayrak eserini padiah Abdlmecidde takdim etmek ve
iftiraya uradn belirtmek zere stanbula geldi. Yirmi bir ay kald stanbulda
devrin limleri ve devlet adamlaryla grm ilm mbahaseler yapm itibar ve
ihtiram grmtr. Ancak gayesine ulaamadan geri dnmek durumunda kalmtr.
Dn yolunda yakaland stma sebebiyle 1854 ylnda Badatta vefat etmitir.
3

ls, keskin zekas, kuvvetli hafzas ve salam muhakemesi ile dneminin
en nemli limleri arasnda yer alm Badattaki ilm hayat ve fikr hareket onun
sayesinde yeniden canllk kazanmtr. Amelde afi olmasna karn baz
meselelerde hanef mezhebine uymu ve buna gre fetva vermitir.
lm ve edeb alanlarda olmak zere yirminin zerinde eser vermitir. Eserleri
arasndaki en nemli olan telifi tefsire dair olan Ruhul-Meni fi Tefsiril-Kuranil-
Azim ve Sebil-Mesni adl eseridir. Bu eseri ilk defa 1301 Bulakta olmak zere
daha sonralar birok defalar tab edilmitir.
4


1
Zeydan, Corci, Teracimu Meahiri'-ark fi'l-Karni't-Tasi Ar, Beyrut 1902, c. I, s. 161.
2
Kehhale, mer Rza, Mu'cemu'l-Mellifin, c. XII, s. 175.
3
Erolu, Muhammed, ls, ehabeddin Mahmud, DA, c. II, s. 551.
4
Badatl smail Paa, Hediyyet'l-arifin, c. II, s. 418-419.
128
hlas Sresi Tefsiri
ihabuddin lsnin Ruhul-Meni adl btn tefsirinde yer alan hls
sresinin yorumu genel itibariyle dilsel tahlillere dayal bir yorumdur.
Ancak lsnin tefsirinde ve zellikle tefsirinin sonunda srenin geneliyle
ilgili yapt deerlendirmelerde bn Sinaya atfta bulunmas sebebiyle hls
Sresinin felsef olarak yorumland izgi iindeki mfessirler arasnda
zikredilmesini uygun grdk.
ihabuddin el-ls, hlas sresinin ilk yetinin tefsirinde Allah isminin
lem olup olmad konusundaki grlere yer verdikten sonra ehad lafznn
itikak ve vhid kelimesiyle arasndaki farklara deinir. Bu arada bn Sinann ihlas
sresi tefsirine atfta bulunarak ondan alnt yapar:
Reis Ebu Ali b. Sina bu yce srenin tefisirinde demitir ki: Bu ehad lafz, mahiyet-i
ilahiye'nin her adan vahid olduuna, yani cins ve fasl gibi mukavvimt oluturan kesret-i
maneviye ve madde ve sret gibi kesret-i maddiyesi bulunmadna delildir. Yine bu lafz ayn
zamanda kerem-i vech-i ilh'ye layk olan vahdet-i kmilesine ve hakiki bestatatna leke
sren madde, sret, araz ve ebz (blmleri) ve az ve ekal ve elvan (renkler) gibi tebihin
btn eitlerinden mnezzeh olduunu da tazammun eder.
1

lsnin bn Sinaya atf yapt ikinci yer ise Allah lafznn huve
zamirinden sonra getirilmesine dair olan aklamalar srasndadr. Buradaki alnt
lafzen deil mnen yaplm bir alnt kabul edilmelidir:
Allah lafz huveden sonra getirildi. nk ulhiyet btn bunlar (celal ve kemal sfatlar)
ierir, esm-i hsnada yer alan her bir ismi de byledir. nk cell ve azametine binaen o,
o'durdan baka hviyet-i ilahiye iin bir tabir yoktur. Bunun iin bu hviyet lzmlaryla erh
olundu ki lzmlar dahi izaf ve selb olur. Allah ismi ise bunlarn ikisini de cmidir. Ve huve
onun hviyetine iaret olu Allah onun tarifi eklindedir. Bunun iin pei sra getirilmitir.
Reisin [bn Sina] sz bunu dile getirmektedir.
2

Belirtmek gerekir ki ls nc yetin yorumunda da Allahn vlidiyet ve
mevldiyetten uzak oluunu Allahn her trl kesretten uzak oluu anlamyla
yorumlanan ehadiyetine ve varln vacip-mmkin ayrmna bal olarak aklar:

1
ls, Eb's-Sena ihabuddin Mahmud b. Abdillah, Ruhu'l-meani f tefsiril-Kurnil-azim ves-
sebil-mesni, I-XVII, Beyrut [t.y.], c. XV, s. 272.
2
ls, a.g.e., c. XV, s. 273.
129
Vlidiyet kendisinden maddenin infisalini gerektirir. Bu da ehadiyetine ve samediyetine
aykr olan terkibi gerekli klar. nk ocuk babasnn cinsindendir. Allahn ise cinsinde
benzeri yoktur. nk o vaciptir dierleri ise mmkin varlklardr.
1

Bu temellendirmeden hareketle aklamalarnn devamnda Hristiyanlarn
teslisinin ne ekilde olduunu uzunca anlatr ve bunun aklen btl olduunu bildirir.
lsnin tefsirinin sonunda drdnc yetteki benzeri olmamak anlamnn
aklamasn ve srenin btnne ynelik lafzlarn pei sra gelmesindeki hikmetle
ilgili deerlendirmelerini de bn Sinadan hareketle yapar. Buradaki alntnn da
mnen olduunu ifade etmek gerekir:
Ulhiyetin anlamnn tahkiki zmnnda vacibul-vcud veya kendisi dndaki her varln
mebdei (mebdeiyet-i kll) anlamna gelen samediyeti buna (benzeri olmadna) delalet eder.
Bundan sonra, kendisinin bakasndan tevelld eylememi olmas bakasnn da kendisinden
tevelld etmedii beyan edildi. Bylece zt- ulhiyetin btn mevcudatn yaratcs ve btn
mahiyetlere varl ifaza etmi olsa sa kendisi gibi bir benzerine varlk vermedii ve kendisinin
baka bir varla muhta olmad beyan edilmi oldu. Bunu vcudda kendisine msavi bir
ey olmad beyan takip etti.
Srenin bandan Allah'us-samed kavline kadar mahiyet-i ilahiye, mahiyetin lazm ve aslen
mrekkeb olmayan hakiki vahdeti beyan edildi. Srenin sonuna kadar olan yetlerde ise
Allahn ne mahiyet-i cinsiye ve ne de mahiyet-i neviyesinde herhangi sretle olursa olsun
kendisine msavi bir ey olmad beyan edildi. Bu ekilde ztn marifet tamamlanm oldu.
2

ls, bn Sinadan yapm olduu bu altntnn pei sra Allahn vlidiyetten
mnezzeh olduuna dair baka bir delillendirme daha yapar:
ve lem yled (mevldiyetten uzaktr) ifadesi kendisinden nceki hkmn illeti gibidir. nk
nce yle syledi: Maddi veya maddeyle alaka olan her ey bakasndan mtevelliddir.
Bylece kelamn takdiri u ekilde olmaktadr: Vlidiyetten uzaktr, nk mevldiyetten
uzaktr. Buna delil srenin balangcnda yer alan huvedir. nk mahiyeti ve ztnn gerei
olmaktan baka bir itibar olmayan bakasndan mtevellid olmamas gerekir. Aksi takdirde
hviyeti bakasndan mstefad olur, ztnn gerei olmazd.
3

Als son olarak Fahreddin er-Rznin hlas sresinin ilk yetiyle ilgili
yapm olduu her lafzn eyann mahiyetlerine aklla bakanlarn makamlarna dair

1
ls, Eb's-Sena ihabuddin, Ruhu'l-meani f tefsiril-Kurnil-azim ves-sebil-mesni, c. XV, s.
273.
2
ls, a.g.e., c. XV, s. 274.
3
ls, a.y.
130
aklamalarna ve huve lafznn hviyetine delalet etmesi bakmndan en nemli
ismi olduuna dair sfiyenin grn beyan ederek yorumlarn bitirir.
Alsi, bn Sinann hlas sresi tefsirinde kulland u kavramlar
kullanmaktadr:
Vacibul-Vcud, Mahiyet, Hviyet, Levazm- mahiyet, Mebde lil-kul,
Feyyaz lil-vcud, Ehadiyet, Kesret-i maddiye, Kesret-i mneviye

131
f. Elmall Muhammed Hamdi Yazr (. 1361/1942)

Elmall Muhammed Hamdi Yazr, 1878 ylnda Antalayann Elmal ilesinde
dnyaya geldi. Babas Elmal eriye Mahkemesinde baktiplik yapan Numan
Efendi olup dedeleri ilmiye snfna mensub kimseler idi.
1

lk ve orta tahsilini ve hafzln Elmalda tamamlad. Memleketinde Arapa
ve slam ilimlere dair n bilgileri aldktan sonra tahsiline devam etmek zere 1895
ylnda stanbula gitti ve Kk Ayasofya Medresesine girdi. Ayn zamanda
Beyazt Camiinde derslere devam ederek Kayserili Mahmud Hamdi Efendiden
icazet ald. 1905te rus imtihann kazand. Bu srada Mekteb-i Nuvvabdan
birincilikle mezun oldu.
2

1905ten 1908e kadar Beyazt Camiinde ders okuttu. Bu greviyle birlikte
1906da Meihat Mektub Kalemine tayin edildi. Bir yandan da Mekteb-i Nuvvab ve
Mlkiye Mektebinde ahkm- evkf, Medresetul-Vaiznde fkh, Medrese-i
Sleymaniyede mantk okuttu. ki yl da huzur derslerine muhatab olarak katld.
3
Bu
yllarda dardan kendi gayretiyle edebiyat, felsefe ve musiki rendi. Beyazt
Medresesinde iki yl sren dersiamlk grevinden sonra II. Merutiyetin ilanyla
birlikte Antalya mebusu olarak meclise girdi. II. Abdlhamitin tahtan indirilmesiyle
ilgili fetvann msveddesini kendisi yazd.
4

Daha sonra srasyla Austos 1918de Darul-Hikmetil-slamiyye azalna,
sonra Nisan 1919da bu messesenin reisliine tayin edildi. Damat Ferid Paann I.
ve II. kabinelerinde Evkaf nazrl grevlerinde bulundu. Eylul 1919da ise yan
meclisi azalna tayin edildi ilim rtbesi de Sleymaniye Medresesi mderrisliine
ykseltildi.
5

Cumhuriyet dneminde mensubu olduu kurumlar lavedilince akta kald.
Milli mcadele srasnda stanbul hkmetinde yer ald iin Ankaraya getirilip
stiklal mahkemesinde yargland ve beraat etti. Bunun zerine stanbula dnerek bir

1
Yavuz, Yusuf evki, Elmall Muhammed Hamdi, DA, c. XI, s. 57.
2
Kara, smail, Trkiyede slamclk Dncesi,c. I, s. 519.
3
Ebul-Ula Mardin, Huzur Dersleri,c. II-III, s. 246.
4
Yavuz, Yusuf evki, Elmall Muhammed Hamdi, DA, c. XI, s. 57.
5
Kara, smail, Trkiyede slamclk Dncesi, c. I, s. 519.
132
nevi inzivaya ekildi ve camiye gitmek dnda evinden hi kmad. Bu dnemde
daha nce balad Metalib ve Mezahib adl tercme almasn tamamlad.
1

Trkiye Byk Millet Meclisince bir Trke tefsir yazdrlmas
kararlatrlnca Diyanet leri Reislii bu ii kendisine teklif etti. 1926da yazmaya
balad Hak Dini Kurn Dili adl bu eserini 1938de tamamlamaya muvaffak oldu.
27 Mays 1942de uzun sreden beri rahatsz olduu kalp yetmezliinden
stanbulda vefat etti ve Sahray- Cedid mezarlna defnedildi.
2

adalar arasnda benzerine az raslanan bir kltr birikimine sahip
mtefekkir bir lim olan Hamdi Yazrn eserleri arasnda en mehur ve yaygn olan
TBMMnin kararyla kaleme alm olduu Hak Dini Kurn Dili adl dokuz ciltlik
tefsirdir. Bu tefsir 1935-38 yllar arasnda Diyanet leri Reisliince tab edilmi
daha sonralar da pek ok defa neredilmitir.
3

hlas Sresi Tefsiri
Elmall Hamdi Yazr sahip olduu birikimi en gzel ve en geni biimde
Kurnn btnn iine alan tefsir eseri Hak Dini Kurn Dilinde gstermi
zellikle de sahip olduu kelam ve felsefe kltrn ise en youn ekilde hls
Sresini yorumlarken ortaya koymutur.
4
ada dnemde kendisinden sonra slam
dnyasnda hls sresinin tefsirinde felsef ve kelam konulara maalesef
girilmemitir.
hls sresini yorumunda yapm olduu felsef ve kelam aklamalara yet
yet deinilecektir.
I. yet: Kul huvellahu ehad
Elmall, felsef ve kelam konulara zellikle hls sresinin ilk yetiyle ilgili
aklamalarnda deinmektedir. Srenin yorumuna klasik tefsir yntemi uyarnca
isimlerini ve nzul sebeplerini zikrederek balar ve ilk yette yer alan huve
zamirini iki adan yorumlar:

1
Yavuz, Yusuf evki, Elmall Muhammed Hamdi, DA, c. XI, s. 58.
2
Bilmen, mer Nasuhi, Tabakatul-Mfessirn, c. II, s. 785.
3
Kara, smail, a.g.e.,c. I, s. 520.
4
Bilgin, Mustafa, Hak Dini Kuran Dili, DA, c. XV, s. 157.
133
a. Bu zmir her ey zerine hzr ve nzr olan vacibul-vcud Hak telnn
ztna racidir. Bu ifadesinin bn Sinann yorumuyla da uyumlu olduunu ifade eder.
Nitekim bn Sina bu srenin tefsirinde bu zamir Allah Telnn mertebe-i ztnda ancak
huve, yani o demekten baka bir vechile idrak ve ifade olunamayacana iaret olduunu
sylemitir. Yani kendisini ancak kendisi bilen, ztn akllarn idraki kabil olmadndan
dolay mertebe-i ztnda ancak huve demekle tarif edilebilcek olan vacibul-vcud Hak
telnn zt, hviyeti demektir.
1

Elmall bu aklamalardan sonra Fahruddin er-Rznin huve zmirinin
eyann hakikatine min haysu huve huve (kendisi olmak bakmndan) bakan ve
Allahtan baka mevcud gremeyen mukarrebn iin ne anlam ifade ettiine dair
aklamalarn alntlar.
Bu aklamalardan sonra huvenin Allahn ztna raci olmasndan dolay
zamir deil esm-i hsndan bir isim olmasn daha muvafk grr ve huve
denmekle Zt- hak iin yaplan tanmlamann ne ifade ettiini u ekilde aklar:
Hve, denilmekle mutlak bir varlk ifade edilmi olduu iin mmkinatn, mahlukatn hadd-i
zatnda varlk grmeyen ve hakiki varlk olarak yalnz kendi ztndan baka bir illete muhta
olmayp kendisi bizatih ve liztih vcudunu muktezi ve bir an iin bile yokluunu farz ve
tasavvur etmek mmteni olan vcib'ul-vcud bir Zt- Hakk' tanyanlara kar o demekle
bir tarif yaplm olur.
2

b. Elmall huve lafzyla ilgili olarak ikinci grn zamir-i an olduunu
ifade eder ve kendisinden sonra gelen Allahu ehad cmlesinin bu zamirin haberi
olduunu belirterek ifade edilmek istenen esas anlamn Allahn birliinden ibaret
olduunu beyan eder:
Demek ki o an, Allah'n birlii kaziyyesinden ibarettir. Kaziyyede de maksad ve mazmun,
hkmden ibaret olduu iin beyan matlub olan o mhim an, ancak Allah'n birlii
hkmnden ibaret olmu olur. O Allah cell ve ceml btn kemal sfatlaryla varlk kendinin
olmakla ulhiyet kendisinin hakk; yani bihakkn mabud olan Hak tel ehaddir, ikincisi
olmayan tek birdir.
3

Elmall, yette ifade edilmek istenen esas anlamn Allahn birlii olduunu
belirttikten sonra vhid ve ehad lafzlar arasndaki farklara deinir. Buradan
vahdet ve birlik mefhumuyla ilgili aklamalarda bulunur. Birlik (vahdet) konusuyla

1
Elmall, Muhammed Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, stanbul 1979, c. IX, s. 6274.
2
Elmall, a.g.e., c. IX, s. 6275.
3
Elmall, a.g.e., c. IX, s. 6277.
134
ilgili yapt bu aklamalar hlas sresi zerine yapm olduu felsef yorumlarnn
byk bir blmn oluturmaktadr.
lk olarak vahdet ve vcud arasndaki iliki zerinde durur:
bn Sina'nn ifasnda ve erhu Mevakfta ve sairede tafsil olunduu zere vahdet, vcuda
msavi, yani mefhumda deil, hamlde msavi olur. Herhangi bir vahdeti olan, fi'l-cmle
mevcuddur ve her mevcudun bir vahdeti vardr. Hatta kesrin bile. Bir ok eyler bir
mahiyette birleerek bir mevcud olur, mesela bir on, onlarn biridir. Ve byle olmas vahdet
ile kesretin tekabllerine de mni olmaz. Zira bir eye ayn haysiyetle arz olmu deillerdir.
Aralarndaki o tesaviden dolay vahdeti, vcudun kendisi zannedenler olmutur. Halbuki
doru deildir. Bir cismi paralamak birliini yok etmek olsa da varln yok etmek olmaz,
Kezalik oa ok olduu haysiyetten var denilir de bir denilmez. Vahdet ile vcud hve
hvesine mefhumda deil, mevzuda birleirler. Vahdet, mahiyetin de ayn deildir. Vahdet,
mahiyet zerine zid bir mefhumdur. Onun iin mahiyet vahdeti de kesreti de kabil olur. Ve
vahdet, kesretten evveldir.
1

Daha sonra Elmall, vahidin ve kesretin tanmlar ve ksmlar, vahidin
seviyeleri ve eitleriyle ilgili uzun aklamalarda bulunduktan sonra bunlarn aded
ile alakal vahidler olduunu belirtir. Misli olmayan vhide ferd, mtevahhid, vhid
denildiini, ancak buradaki ferdiyetin de tam anlamyla deil temayz ettikleri cihet
titibariyle, dolaysyla izaf ve imkn olduunu ifade ettikten sonra insanda Allah
iin olan hakiki vahdet duygusunun nasl olutuunu ve ne ifade ettiini u ekilde
aklar:
Bu vechiledir ki ferdde birok kymetler toplanp birleerek vech-i Hakk'n birliine bir yet
olurlar ki biz onu, sade ben, sen, o diyerek duyduumuz birlik uurlarnn delaletiyle
kesretler iinden seer ve nihayet aded fikrini de silerek btn o kesretlerin kymetleri
kendisinde tenzihi tamim ile birleen hakk ferd uuruna ereriz ki o vakit

srr zahir olur.
Ve ite o, btn kesretler kendisinde mstehlek olup btn kymetler kendisinde birleen,
btn varl tutan, ezel, ebed, vcudu daim kendisinin olup bir ikincisini farz bile tenakuz
olan o tek vhid duygusu, hakiki ferd duygusudur, ehad duygusudur.
2

Elmall, Hakkn ztnda birlemei ifade eden ehadin Allahn ztndan
sfatlarn nefyi demek olmadn belirterek sfatlardaki birlik konusuna geer.

1
Elmall, Muhammed Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, c. IX, s. 6280-81.
2
Elmall, a.g.e., c. IX, s. 6283-84.
135
Ehadiyetin, Zt- Haktan sfatlar nefyetmediini belirtmek iin bn Sinann
hls Sresi tefsirinden alnt yapar. Buradaki ehadiyetin ifade ettii anlamyla
nefyin Allahn ztndan her ynyle ortak ve benzer olmasnn nefyini ifade ettiini,
Ztullahn baka mahiyetler gibi sfatlardan ve mukavvim unsurlardan olumadn
anlamna geldiini belirtir.
Yine sfatlarn ztta kesreti gerektirmediine dair aklamalarnda da bn
Sinann artndan alntlar yapar:
Belki sen yle dersin: Eer makulat zikrettiin gibi mtebayin suretler olup akl ile ve bazs
bazs ile ittihad etmezse vcib'ul-vcudun her eyi bilir olduu da itiraf olununca onun
vhid-i hak olmayp kendisinde kesret bulunmu olmak lzm gelmez mi?
Buna deriz ki: Hayr, nk o, ztn bizatihi bildii, sonra eseri de mmteni olmayp zt,
kesretlerin illet-i kayyumu olduu iin ztn li-zatih bilmesine kesreti bilmesi de lzm olur.
Kesret, ztta dahil ve onu mukavvim olarak deil, mteahhir lzm olarak gelmi ve tertib
zere gelmitir. Zttan gerek mbayin ve gerek gayr-i mbayin levazmn kesreti vahdete halel
vermez. zaf ve gayr-i izaf levazm kesreti ve slb-i kesreti olur. Ve esmann kesreti bu
sebebledir, lkin bunun vahdniyet-i ztta tesiri yoktur.
1

Elmall, bundan sonra da bn Sinann ifasndan sfatlarn birbirine mugayir
olmadan ayn zta raci olduunu beyan eden ve mebde-i evvelin filiyetinin
sfatlarn beyan eden alntlar da yapar. Bu konuda kelamclarn grn ifade iin
Fahreddin Rznin aklamalarna da yer verir.
2

Elmall esas meselesinin fk ve enfus kesretlerin mebde ve mercii olan
Allahn birliini tantmak ve onunla yaratt kesretler arasndaki nisbetler demek
olan sfatlar bilmek ve bu sfatlarn ztta bir kesreti gerektirmediini aklamak
olduunu belirtir. nk uluhiyet mlahazas bir sfat mlahazasdr. Sfatlar
olmadan mlahaza olunan ztta bir kemal ve hayr mlahaza edilmez. Byle olunca
da hamd u senaya mstahak olmaz. Halbuki uluhiyet, mabud olmak her hamd u
senaya istihkak ifade eden sbut ve selb sonzuz kemal sfatlarnn gzellik,
ykseklik nisbetlerinin hepsini cami nemli sfattr ve bu zellik onun hakikatte zt
vahdetinin ifadesidir. Bununla muttasf olan ztn ise birden fazla olmasna ve onun
ztnda sfatnda eriki bulunabilmesi mmtenidir.
3


1
Elmall, Muhammed Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, c. IX, s. 6287.
2
Elmall, a.g.e., c. IX, s. 6287-90, 6291-93.
3
Elmall, a.g.e., c. IX, s. 6292.
136
Yine sfatlarn Zt- Hakta kesret ifade etmedii konusunda hukemann,
sufiyetinin ve mtekellimnin ittifak ettiini belirterek Allahn mahiyeti konusunda
u aklamlar yapar:
Allah Tel, sfat- ztiyesinin mecmuundan teekkl etmi mrekkeb bir mahiyet deildir.
Tabir-i harle onun zt, sfatnn muktezas deil, sfat, ztnn muktezasdr. Sfatn hakiki
mnas da budur. Onun vcudu bizatihi vcib olduu gibi sfat da baka olarak deil, ayn
ztiyle vcibdir. Ve biz sfat- ilhiyeyi dnmekle edindiimiz mefhumlardan nefsimizde
Allah Telnn hviyetini tekil eden bir mefhum edinmi olmayz. Ancak ona olan nisbet ve
ihtiyacatmz duymu ve onun tecelliyatna delaletler edinmi esma ve ahkmna marifet hasl
etmi oluruz.
1

Bundan dolay esm-i ilhiyenin, Zt- Hakk tahlil ve ona bir had tayini
ifade eden mefhumlar olmad ifade eder. Bu isim ve sfatlar kendimizde ve
lemimizde ona olan nisbetlerimizi tahlil ederek sonradan var olmularn tad
mutlakiyetin stnde bir tecrid ile her kemale sahip olan Zt- Hakka delalet iin
vaz olunmutur. nk onun mmkn olabilen namtenahi tekamllerin zerinde bir
kemal-i alya sahip olan bir hviyeti vardr. Bizim mahsusat ve makulatmzla
izdiimiz suret ve tanmlar erevesine girmez, ona zatnda ancak o denebilir
2
,
kesret ise onun halk sfatna raci olup bir emriyel var, bir emriyle yok olan nisbetler
ve izafetlerden ibarettir.
3

II. yet: Allahus-samed
Elmall ikinci yetin yorumunda ilk yette olduu gibi youn bir ekilde
felsef ve kelam konulara deinmemitir. Samed kelimesinin tad iki temel
anlamdan hareketle (maksud-fil-havic, la-cevfe leh) mfessirlerden de alntlar
yaparak aklamalar da bulunmutur.
Ancak samed kelimesinin ilk anlam olan her eyin kemal ve ihtiyalar iin
kendisine yneldii, kendisinin ise her eyden mstani olduu anlamn bn
Sinann ne ekilde yorumladn ifade iin art adl eserinden alnt yapar. Buna
gre bn Sina samediyeti gna-i tam, mebde-i kl ve gaye-i kl anlamnda mlahaza
etmi ve gnyi u ekilde tarif etmitir:

1
Elmall, Muhammed Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, c. IX, s. 6294-95.
2
Elmall, a.g.e., c. IX, s. 6301.
3
Elmall, a.g.e., c. IX, s. 6303.
137
Tam gan, ztnda ve ztndan mtemekkin olduu sfatnda ve ztnn gayrisine nisbetle
olan sfat- kemaliye-i izafiyesinde kendisinden hari bir eye taalluk ve ihtiyac olmayandr ki
onun fiilinin gayesi kendisine mbayin olmaz. Binaenaleyh ztnn veya ztndan mtemekkin
olduu ekil veya hsn gibi halin veya ilim ve limiyet veya kudret ve kadiriyyet gibi bir
izafeti bulunan bir halin tamam olmas iin kendisinden hari bir eye muhta olan tam gan
deil, kesbe muhta bir fakirdir, bakasnn ona nisbeti itibariyle mlahaza olunan ve izaft-
mahzadan ibaret olan sfatnda taalluk, gny- tamma halel vermez
1

Elmall, bn Sinann son cmlesinin aklanmas sadedinde yukardaki
ifadelere unlar ilave eder:
Zira bunlarda fakir olan o deil, ona muhta olan gayrdr. Demek ki o hlik olmak iin
mahluka muhta deil, mahluk ona muhtatr. O leme muhta deil lem ona muhtatr. Her
eyin maksudu o, kendisinin maksudu kendisidir, o bakasyla tekemml etmez, bakas
onunla tekemml eder. Onun iin onun efaline mahlukatna aid hikem ve mesalih olan
gayeler terettb eyler, fakat onlarn hi birisi onun iin illet-i gaiye, garaz deildir. Ve onun
iin evvel ve hir odur.
2

Elmall bundan sonra samedin ihtiyalarnda kendisine ynelinen varlk
anlamnn izah sadedinde bn Arabnin Ftuht- Mekkiyesinden uzun bir alntda
da bulunur. Daha sonra yetle ilgili ortaya atlan eitli sorularla (Ehad niin nekre,
samed niin marife gelmitir?, Allah ismi niin tekrar edilmitir?) ilgili izah ve
aklamalarda bulunarak ikinci yetle ilgili yorumlarn tamamlar.
III. yet: Lem yelid ve lem yled
Elmall bu iki cmlenin Zat- Hak iin iki temel mn ifade ettiini belirtir.
Lem yelid: Ztnda tegayyur ve fenay nefy bekay isbat; Lem yled: Adem-i sabk
ve hudusu nefy ile kdem-i ztyi ispat.
3

Ztnda tegayyur ve fenay nefy, bekay isbat (Lem yelid):
nk dourmak yani kendisinden, kendi ztndan bir cz kmas Allah ile
ayn tr (mcanis) bir czn teekkln ve ondan ayrlmasn gerektirir. Bu durum
ise onun zatnda bir taraftan terkibi, hudsu ihtiyac gerektirecei gibi dier taraftan

1
Elmall, Muhammed Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, c. IX, s. 6309.
2
Elmall, a.g.e., c. IX, s. 6310.
3
Elmall, a.g.e., c. IX, s. 6323.
138
da tecezzi ve inhilal ile deimeyi ve fanilii gerektirir. Bunlar ise vacibul-vcud
ilah olan Allah iin birer noksanlk olup onun ehadiyet ve samediyetine aykrdr.
1

Elmall burada Allahn mahlukat ne ekilde var ettiine deinir: Vacibul-
vcud olan Allahn yaratmas ondan bir czn veya bir cevherin veya bir maddenin
kopup ayrlmasyla deildir. lminde bulunan mmkinat ancak onun yaratmasyla
varla gelir. Yaratma, onun varlndan bir parann kopup kmas, ondan sudur ve
tevelldyle deil, madumu ibda ve icad suretiyledir.
2

Elmall yaratmann ne ekilde olduu ve Allahn lemle olan ilikisinin
keyfiyetini izah iin illiyet (nedensenlik) prensibinden hareketle yle syler:
Filhakika mmkin, illetsiz olarak hi yoktan vcuda gelemez. Onun iin vcudda herhangi
bir tagayyr ve hudus gerek tekmle, tezayde, gerek tenakusa doru herhangi bir deiiklik
bi'z-zarure bir illete delalet eyler, her hdis illetli, mall olur. Muhakkak onu yapan bir faile
istinad eyler. lliyyet kanunu denilen bu mna her akln mahiyetinde ilk istinad ettii bir
zarurisidir. Bu sebeble akllar, fenler her hadisede illet-i filiye teharr eyler, onu bir illet-i
filiyeye istinad etmeden kabul ve idrak edemez, hakiki illet-i filiye ise, malln dourmaz,
yok iken ibda eder, halk eder. Zira evvel emirde bir halk ve ihdas olmakszn sudur ve
tevelld, tecezz ve infisal mmkin olmaz, her tevelld ibtidaen bir yarada mtevakkftr,
douran douracak hale getiren, onda doacak cz husule getirip yetitirip douma sevk
eden yaratandr. Douran illet-i hakikiye deil, doumun mahalli, geit yolu, sebebidir.
3

Elmall, Cenab- Hakkn herhangi bir ekilde ne ncesinde ne de sonrasnda
ztna yokluun yaklaamayacan, yani varlnn bakasndan olmadn
belirttikten sonra Allahn bir insanlarn eitli ekilde dncelerinde rettikleri
(dnceden doan) zihn bir kavramdan ibaret olmadn belirtir:
O vcdda bakasndan domad gibi fikirde, marifette de dourulmaz. Bir kbrdan, bir
mebdeden istinta da edilmez, bir burhan, bir kaide ve kanun altna smaz. Btn lem ve
lemden istinbat edilen fikirler, mnalar, kanunlar ona delalet-i tazammuniye ile delalet etmez,
btn bunlar kendilerinin huds ve ihtiyalaryla evvel ve hir ona olan iftikar ve istinadlarn
ilan ederek kendilerinden evvel ve kendileriyle beraber ve kendilerinden sonra onun varlna
ve birliine ve bekasna ve her eyi ihatasna delalet-i iltizamiye ile bi'l-evleviyye delalet
eylerler. Onun ztn terih etmez, aynleri[y]le birbirlerine onun fil u sununu duyururlar

1
Elmall, Muhammed Hamdi, Hak Dini Kuran Dili, c. IX, s. 6320-21.
2
Elmall, a.g.e., c. IX, s. 6323.
3
Elmall, a.g.e., c. IX, s. 6321.
139
Onun kendini ise ancak kendisi bilir ve ilmi de sudur ve husule muhta olacak fikir ve
taakkul kabilinden deildir
1

Elmall daha sonra Alsnin tefsirinden Hristiyanlarn teslis akidesini
aklayan uzun bir alnt yapar ve teslis inancnn akl bir tenakuz tekil ettiine dair
aklamalarda bulunduktan sonra Zt- Brnin niin dourmayacana dair
sylediklerini zetler.
2
Buna gre:
1. Dorumak bir eyin iinden dna kmas demektir ki bu da bir parann
kendisinden giri ve kna mahal olmas anlamna gelir. Allahn ise ne cz
(ehaddir) ne de harici yoktur (sameddir).
2. lminin ztnn dnda bir varl olmad gibi hdis ve husl deildir.
Dolaysyla kendisini ezelde bilmesi kendisine benzer baka ztlar dourmaz.
3. Sfatlarnn ztnn haricinde baka bir varl yoktur. Sfatlarnn zt ile
olan birliktelii bir ztn baka bir zt ile birliktelii gibi deildir.
4. Cenab- Hakkn fiili tevelld sretiyle deil yaratma sretiyledir.
Lem yled:
Elmall yukarda getii zre lem yled ifadesinin adem-i sabk ve hudusu
nefy ile kdem-i ztnin ispat eklinde yorumlamtr.
Buna gre Allah dourmu olmad gibi dourulmu da deildir. Yani vcudu
kendinden, lizatihi vacip, ezel kadimdir. Bu durumu ilah olmann bir gerei olarak
ifade eden Elmall ztnda adem ile mesbuk olan varln ne kadar tekaml ederse
etsin onu var edene muhta olacan dolaysyla ehad ve samed vasflarn
tayamayacan belirtir. nk kemali ztndan deildir arazdir.
3

IV. yet: Velem yekn lehu kfuven ehad
Elmall bu yete Allahn ne ztnda ne sfatlarnda hibir msavi ve
mmasilinin olmad anlamn vermitir. Buna gre ezelde ondan baka vacibul-
vcud olmad gibi l-yezalde de olmas muhaldir. nk sonradan olanda her ne
kemal farz edilirse edilsin o mmkinlikten ve hdislikten kurtulamaz. Bundan

1
Elmall, Muhammed Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, c. IX, s. 6323.
2
Elmall, a.g.e., c. IX, s. 6330.
3
Elmall, a.g.e., c. IX, s. 6332.
140
hareketle Allah vard ve onunla beraber bir ey yoktu, imdide olduu gibidir
hadisi erifi bu yetin ifade ettii anlam dile getirmektedir.

1

Elmall ikisi olumlu (mucibe) olumsuz (slibe) olmak zere be
kaziyyeden (nermeden) oluan hlas sresinin marifet-i ilahiyeyi ve slam akaidini
esasn byk bir belagat ve vecizlikle ifade ettiini belirterek yapm olduu
yorumlarn bir zetini verir. Son olarak da hlas sresinin faziletiyle ilgili rivayet ve
yorumlar aktararak srenin tefsirini tamamlar.
Elmallnn bu tefsirinde kulland temel felsef kavramlar yle
sralayabiliriz:
Vcud, Zt, Sfat, Ulhiyet, Kadim-Hadis, Vacibul-vcud, mertebe-i zt, Li-
ztih-vacip, Mmkin, Min haysu huve huve, Vahdet-Kesret (trleri ve eitleri),
Mhiyet, Kemal-i al, lliyet, llet-i file, llet-i hakikiye.


1
Elmall, Muhammed Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, c. IX, s. 6333.
141























III. BLM: HLS SRESNN FELSEF TEFSRNDE
NE IKAN BALICA KONULAR VE KAVRAMLAR


142

Bu blmde hls sresinin felsef tefsir geleneinde ne kan konulara ve
kullanlan kavramlar balca alt ana balk altnda inceleceyeceiz.. Konularn
burada ilenii, tefsirlerde nasl yer bulduklar ve ne ekilde incelendikleriyle
ilgilidir, yani tasvir bir almadr. Bu sebeple irdelenen konularn burada felsef
anlamda kritii yaplmayacaktr. almamz tefsir sahasyla ilgili olduu iin sadece
mfessirlerin yorumlarna nasl yansdklar gsterilecektir.
hls sresinin felsef tefsirinde ne kan konular alt balk altnda
inceleeceiz. Bunlar:
1. Hviyet-i ilahiye: Zt- ilahiyenin bilinip bilinemeyecei
2. Vcud-Mahiyet ayrm, Vacip-Mmkin, spat- Vacip
3. Uluhiyetin anlam, Hviyet-i ilahiyeyle olan ilikisi
4. Vahdet (Birlik)
5. Zt- uluhiyetin lemle olan ilikisi,
6. Sudur Teorisi (Birden bir kar)

A. HVYET- LAHYE: ZT-I LAHYENN BLNP
BLNEMEYECE MESELES

hls sresi Allahn ztndan bahseden tek sre olarak grldnden
1
bu
sreyi felsef olarak yorumlayan mfessirler en ok Zt- akdesin hakikatinin
(hviyet-i ilhiye) aklanmas zerinde durmulardr: Bilinip bilinemeyecei,
mahiyeti, sfatlar, birlii, varlklarla olan ilikisi. Bu adan hls sresinin felsef
tefsiri, merkezinde hviyet-i ilhiye dair yorumlardan meydana gelen tefsirdir
diyebiliriz.
Burada ilk olarak zt- uluhiyetin bilinip bilinemeyecei ile ilgili
mfessirlerimizin aklamalarna yer vereceiz.

1
Gazzal, Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed, Cevhir'l-Kur'n ve dreruhu, s. 47-48.
143
hls sresini ilk defa felsef anlayla yorumlayan bn Sina (.428/1037),
srenin ilk yetinde yer alan hve zamirini mutlak hve, yani hviyeti bakasna
bal olmayan, hviyeti ztnn gerei olan varlk olarak yorumlar.
1
Daha sonra
hviyeti ztnn gerei olan varln vacibul-vcud olduunu ifade ederek ztnn,
mahiyetinin ayns oluunu belirtir. Onun dndaki btn varlklar, ztlar nazar-
itibare alndnda -varl bakasndan olduundan- ztlar, mahiyetlerinin ayns
olmaz. Dolaysyla sadece vacibul-vcud iin o, odur denilebilir.
2
te burada bn
Sina, hviyet-i ilhiyenin bilinemeyecei, dolaysyla kendisine delalet eden
herhangi bir lafzn olmad anlamnda admul-isim bir mn olduunu ifade eder.
3

Bu durumda ona sadece o denilebilir. bn Sinann rihlerinden olan Mehmed
Emin el-Hdim (.1176/1762) adimul-isim ifadesini u ekilde aklamaktadr:
Yani kendisine delalet edecek, onu aklayacak herhangi bir lafz yoktur. Sebebi bunun
imkan dahilinde olmamasdr. Mmkn olmamas da varlnn kadim olmas, mahiyetinin
ztnn ayns olmas, varlnn ztndan olmasnn neticesidir. nk bu durum bast olmay,
orta olmamay gerektirdii gibi tanmnn yaplmasna da mnidir.
4

Elmall Hamdi Yazr (.1361/1942) da hve zamirinin Allahn ztna raci
olduu grn aktarrken bn Sinann ifadelerinden hareketle zt- ulhiyetin
bilinemeyeceini ifade eder:
Nitekim bn Sina bu srenin tefsirinde bu zamir Allah Telnn mertebe-i ztnda ancak
hve yani o demekten baka bir vechile idrak ve ifade olunamayacana iaret olduunu
sylemitir. Yani kendisini ancak kendisi bilen, ztn, akllarn idraki kabil olmadndan
dolay mertebe-i ztnda ancak hve demekle tarif edilebilecek olan vacib'ul-vcud Hak
telnn zt, hviyeti demektir.
5

Burhaneddin el-Bik (. 885/1480) de hve zamirinin zt- mutlakann
ismi olduunu, Allahn hls sresine bu kelime ile balamasnn sebebi olarak

1
bn Sina, Ebu Ali Hseyin b. Abdillah, Tefsiru Sretil-hlas li-eyh Ebi Ali el-Hseyin b Abdillah b.
Sina, (thk. Abdullah Abdurrahman el-Hatib), Mecelletu-eria ved-Dirastil-slamiyye1423/2002, c.
XVII, sy. 51, s. 71.
2
bn Sina, Tefsiru Sretil-hlas s. 72.
3
bn Sina, a.y..
4
Hdim, Ebu Said Mehmed b. Mustafa, Hiye al Tefsiri Sretil-hlas li-bn Sina, Sleymaniye
Ktphanesi, Kasidecizde Blm, Nr. 671 vr. 50b. Benzer ekilde aklamalar iin bk. ed-Debba,
Ahmed el-Mara, Hiye al Tefsiri Sretil-hls li-bn Sina, Sleymaniye Ktphanesi, elebi
Abdullah Blm Nr. 273, vr. 143a.
5
Elmall, Muhammed Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, stanbul 1979, c. IX, s. 6274.
144
ztna nisbetle kendisinin gaybul-gayb olmasnn gsterir.
1
Biknin kulland
gaybul-gayb terimi, varlk mertebeleri arasnda ilk mertebe olan zt- ilahiyeye
delalet etmekte olup ztn mutlak olarak bilinemeyeceini ve bu mertebede kendisine
herhangi bir ekilde iaret dahi edilemeyecei anlamna gelmektedir.
2

Nimetullah Nahcivn (.920/1514) ise ayn anlam ifade ederken unlar
sylemektedir:
uhd-gayb ulhiyet ve rububiyetle muttasf, esm ve sfatlar hasebiyle kemaliyet
artlarnn btnn cmi, vacibul-vcud oluuyla hem zhir hem btn olan zt- ilhiye, zt
bakmndan bu iki durumdan da akndr.
3

Hzin el-Badd (.741/1341)ise hve lafzn yorumlarken bunun ehadiyet-
i srfann hakikatinden, yani herhangi bir sfat itibar edilmeksizin sadece kendisini
kendisinin bildii ztn hakikatinden ibaret olduunu ifade eder.
4

Musa Kazm Efendi (. 1338/1920) de hvenin aklamasnda benzer
ifadelerle ehadiyet-i srfadan ve bil-isim ve-l-sfat zt- baht ve hakikat-i
mutlakadan ibarettir demektedir.
5

Mehmed Emin irvn (. 1036/1627) de zt- ehadiyetin bilinemeyeceini
ancak bu ztn taayynleri olduunu ifade ederek yle syler:
Buna gre gerek mevcud tektir ve o da mutlak hak vcuddan bakas deildir. Bu hak
vcud her eyde ilmen ve aynen srdir. Hviyet-i gaybiyesi bakmndan bu varl bilmek
mmkn deildir. Ancak bu yce varln farkl itibarlarla- taayyn ve tenezzllleri vardr.
6

Son olarak Takprzde (.968/1561) zt- ulhiyetin bilinip bilinemeyecei
hususunda Allahn ztnn vcud itibariyle zahir nk her ey onun varlna

1
Bik, Ebul-Hasan Burhaneddin brhim b. mer b. Hasan, Nazmud-durer fi tenasubil-y ves-
sver, c. XXII, s. 351.
2
Bk. Cl, Abdlkerim, Varlk Mertebeleri, s. 36.
3
Nahcivn, Baba Nimetullah b. Mahmd, el-Fevtihul-lahiyye vel-Meftihul-Gaybiyye, c. II, s. 537.
4
Badd, Alaeddin Ali b. Muhammed b. brhim el-Hzin, Lbabut-tevil fi menit-tenzil, s. 476.
5
Musa Kazm Efendi, Sre-i hlas ve Alk Tefsirleri, s. 2.
6
irvan, Mehmed Emin, Tefsiru Suretil-hlas, Sleymaniye Ktphanesi, Badatl Vehbi, Nr. 2120,
vr. 23a
145
delalet eder- vcudunun hakikati itibariyle btn olduunu dolaysyla ztn aklen
bilmenin mmteni olduunu ifade eder.
1

Buraya kadar zikrettiimiz mfessirler Zt- akdesin, ztnn hakikati
itibariyle bilinemeyecei konusunda ittifak halindedirler. Bu adan hls sresinin
ilk yetinde yer alan hve zamirinin zta raci olduunu, ztn bilinmemesi
sebebiyle kendisine sadece o/varlk denilebileceini ifade etmektedirler.
Bu mertebedeki zttan bahsedilirken vacibul-vcud, mutlak-hve, zt
mertebesi, zt- baht, gaybul-gayb, hviyet-i gaybiye, hakikat-i mutlaka, ehadiyet-i
srfa kavramlar kullanlmaktadr. bn Sinann ztn bilinemeyecei anlamnda
kulland adimul-isim terimi, sonraki mfessirlerde gaybul-gayb, zt- baht,
hviyet-i gaybiye ekline dnmektedir.
Yukarda zikredilen kavramlar mfessirlerin hangi felsef bak asyla yorum
yaptklarn da gsterir niteliktedirler. yetin devamnda yer alan ifadeler de ileride
grlecei zere bu anlaya gre yorumlanmaktadr. Zikredilen kavramlardan
gaybul-gayb, hviyet-i gaybiye, ehadiyet-i srfa, zt- baht kavramlarn kullanan
Hzin el-Badad, Nahcivn, irvan, Musa Kazm gibi mfessirler yorumlarn
vahdet-i vcud anlayna uygun olarak yapmlardr. leride grlecei zre sonraki
ifadeler de (Allah-Ehad) ztn hakikatinin tenezzl ediinin mertebeleri olarak
yorumlamlardr. Vacibul-vcud, mebde-i evvel, mutlak hve gibi kavramlarla
ztn bilinemeyeceinden bahseden mfessirler (bn Sina, rihleri, Bik,
Takprzde ) ise hveden sonra gelen Allah-ehad ifadelerini hukemann tanm
teorisi erevesinde ele almlardr.
Bu sebeple ztn bilinemeyecei konusunda ittifak varken bu ztn vasflarnn
ele alnnda farkl bak alarndan kaynaklanan ihtilaf ortaya kmaktadr.

1
Takprzde, Ahmed Efendi, Suretul-hals fi tefsiri sretil-hlas, s. 17. (Takprizade Ahmed
Efendinin Tefsir Risaleleri iinde). Allahn ztnn bilinip bilenemeyecei meselesi, Onun tarifinin yaplp
yaplamayaca ile alakaldr ve bu balamda mfessirlerin hve ile vcud- mutlakn kastedildiine dair
yorumlar, meseleyi, kelam ve felsefe metinlerindeki vcudun tarifi bahsine balar. Takprzde de vcudunun
hakikati itibariyle btn olduunu sylerken bu hususa iaret etmitir. Mesele bu noktadan sonra ispat- vacip
meselesi ile de alakaldr. Vcudun tarifi hakknda bk. Rzi, Fahreddin, el-Mebahisul-Merkiyye, (thk. ve talik
Muhammed el-Badad), c. I, s. 97-106; Crcn, Seyyid erif, erhul-Mevkf, (Zabt ve tsh.: Mahmud mer
ed-Dimyat), Beyrut 1419/1998, s. 77-112.
146
Yorumculardan bir ksm bu vasflar tanm teorisi erevesinde ele alrken bir ksm
bu vasflar mertebeler eklinde ifade etmektedirler.
Bu sebeple mfessirlerin deindikleri meselelerden biri de Zt- ulhiyetin
tanmnn yaplp yaplamayaca, yaplabilirse bunun nasl olaca konusudur.
bn Sina, adimul-isim bir mn olarak ifade ettii hviyet-i ilahiyenin
tanmnn yaplamayacan belirtirek Zt- akdesin ancak levazmyla erh
edilebileceini ifade eder. lk yette hveden sonra gelen Allah lafznn Zt-
akdesin en yakn lazm olduunu syler. Hveden sonra zta ait bir lzmn
1

getirilmesinin sebebi olarak da hviyet-i mukaddesenin mukavvimtnn (cins, nev,
fasl) olmamas olarak aklar.
2

Burada bn Sinann ve daha sonra yaplacak olan aklamalarn daha iyi
anlalmas iin klasik tanm teorisiyle ilgili ksa bir bilgi vermek gerekecektir.
nk yaplan tm aklamalar bir eyin tarifinin nasl yaplacayla ilgilidir.
Hukemaya gre tarif iki trl olur: Hadd ve resm. Hadd terimiyle ifade edilen tarif o
eyi oluturan zt unsurlarla (cins, nev, fasl) yaplr ve o eyin hakikatini bize tam
olarak ifade eder. Araz unsurlarla (hassa, araz-i mm) yaplan tarif ise resm olarak
adlandrlr ve sadece o eyi dierlerinden ayracak bir tasavvur olutur, hakikati
hakknda bilgi vermez.
3

Bu sebeple bn Sina, hviyet-i ilahiyenin cins, nev, fasl gibi mukavvim
unsurlar olmadn, dolaysyla knh-i hakikatini ifade edecek bir tarifinin (hadd)
yaplamayacan ifade etmi olmaktadr.
4
Bast olan varlklarn tarifi lazmlaryla,
mrekkeb olanlarn tarifleri ise mukavvim unsurlaryla yaplmaldr. Dolaysyla

1
Lazm: Bir eyden ayrlmas mmteni olana denir. Burada kastedilen lzm lzm- mhiyettir. O da:
Arazlardan kat-i nazar ederek sadece kendisi olmas hasebiyle mahiyetten ayrlmas (infikak) dnlemeyen
ey anlamna gelmektedir. Bk. Crcan, Seyyid erif, Tarft, s. 127.
2
bn Sina, Ebu Ali Hseyin b. Abdillah, Tefsiru Sretil-hlas li-eyh Ebi Ali el-Hseyin b Abdillah b.
Sina, (thk. Abdullah Abdurrahman el-Hatib), Mecelletu-eria ved-Dirastil-slamiyye1423/2002, c.
XVII, sy. 51, s. 72.
3
Bk. Cevdet Paa, Ahmed, Miyar- Sedad, (Haz. Kudret Bykokun), stanbul 1998, s. 36-38.
4
Mehmed Hdimnin ifadesiyle filozoflara gre bir eyin knhn/hakikatini bilmek ancak hadd-i tam olarak
yaplan tarifle olur. Dolaysyla hviyet-i ilahiyenin cins, nev, fasl gibi mukavvim unsurlar olmadndan byle
bir tanm vaki olamaz, bilakis byle bir tanm mmtenidir. Bk. Hdim, Ebu Said Mehmed b. Mustafa,
Hiye al Tefsiri Sretil-hlas li-bn Sina, Sleymaniye Ktphanesi, Kasidecizde Blm, Nr. 671
vr. 50b.
147
yaplacak tarif ancak lazmlaryla, yani mahiyete iliik olan sfatlarla olabilir. (resm)
1

yette hveden sonra Allah lafznn varid olmas da bu kabulle rtmektedir.
2

bn Sina, Allah lafznn hviyet-i ilahiye iin yaplm en iyi tarif olduunu
belirtir. nk hviyet-i gaybiyenin hem en yakn lazmdr hem de izaf ve selb
nitelikleri cmidir. Yani her ey kendisine nisbet edilir (izaf), kendisinin ise hibir
eye nisbeti yoktur. (selb) Bu da ancak ilah olan varln zelliidir. Bu sebeple zt
mertebesinde o odur demekten baka bir ekilde ifade edilemeyen hviyet-i
gaybiye, kendisinin en yakn lazm olan uluhiyetle (ilah olmakla) tarif edilmi,
medlulu aklanm olmaktadr. Yine bn Sina, hviyet-i gaybiyenin ilah olduuna
ilikin yaplan bu tarif ve arkasndan onun vahdetin nihayetinde olduunu bildiren
bir ifadenin (ehad) gelmesinin onun mukavvim unsurunun olmadn dolaysyla
lazmyla tarif edileceine bir iaretin, bir tenbihin olduunu da belirtir.
3
Bylece
yette ifade edilen anlam (takdir-i kelam) u ekilde olmaktadr:
Vahdetinin nihayette oluundan ve bestetinin kemalinden dolay beerin snrl akl onun
hakikatini idrak etmekten ve ezel nurlarnn ilk parldaylarna bile bile gc yetirmekten aciz
olduu ulhiyet'ten ibaret olan hviyet-i mukaddese adm'ul-isim bir mna olmakla levzm
zikredildi.
4

bn Sinann rihlerinden olan Ebul-Kasm Muhammed Abdurrahman el-
Mennan, bu ifadelerin aklamasnda zt- mukaddesenin billinip bilinemeyecei
konusunda iki farkl ynteme (nazar ve kef) deinir ve iki adan da yollarn kapal
olduunu ifade eder:
Akllar onu idrak etmekten uzaktr ifadeleriyle her trl akln, -ister nazar ehlinin akl ister
kef ehlinin akl olsun- onu anlamaktan uzak olduunu sylemek istemektedir. Vahdet-i
besatat olan hviyeti, irfan ehlinin akl iin kef ile inkiaf sz konusu olmad gibi nazar

1
Hdim, Ebu Said Mehmed b. Mustafa, Hiye al Tefsiri Sretil-hlas li-bn Sina, Sleymaniye
Ktphanesi, Kasidecizde Blm, Nr. 671 vr. 52b.
2
bn Sina, Ebu Ali Hseyin b. Abdillah, Tefsiru Sretil-hlas li-eyh Ebi Ali el-Hseyin b Abdillah b.
Sina, (thk. Abdullah Abdurrahman el-Hatib), Mecelletu-eria ved-Dirastil-slamiyye1423/2002, c.
XVII, sy. 51, s. 72.
3
bn Sina, Tefsiru Sretil-hlas s. 72-73. Benzer grler Bik tarafndan da aktarlmaktadr. Bk.
Bik, Ebul-Hasan Burhaneddin brhim b. mer b. Hasan, Nazmud-durer fi tenasubil-y ves-
sver, c. XXII, s. 353-354.
4
bn Sina, Ebu Ali Hseyin b. Abdillah, Tefsiru Sretil-hlas li-eyh Ebi Ali el-Hseyin b Abdillah b.
Sina, (thk. Abdullah Abdurrahman el-Hatib), Mecelletu-eria ved-Dirastil-slamiyye1423/2002, c.
XVII, sy. 51, s. 73.
148
ehlinin akl iin de bu hviyetin nazar olarak kesbi mmkn deildir. nk iki yol da
kapaldr. Nazar yolun kapal oluu hakikatin kesbinin ztiyatn bilinmesiyle oluundandr.
Hviyet-i mukaddese iin ise ztiyat daha nce defalarca getii zere sz konusu deildir.
Kef yolunun kapal oluuna gelince, ariflerin anlaylarnn (akllarnn) hviyet-i
mukadeesenin nurlarnn balangcnn yaknnda bile durmaktan (bu makamda bulunmaktan)
uzak olduu dnlnce hviyetin nurlarnn kendisi nnde durmann, onu anlamann
mmkn olmad anlalr
1

Ayn ekilde Takprzde (.968/1561) ise Vacip telnn tek(bast)
olduunu, mukavvim unsurlarnn bulunmadn, vcudunun hakikati zerine zid
olmadn, dolaysyla tanmnn yaplamayacan syler. nk beer iin bilgiye
giden yollar ikidir: Bu ya zarurdir (hislerle) veya nazardir (aklla). Nazarla olan da
ancak mukavvimtla (cins, nev, fasl, hassa, araz) olur. Cenab- Hakk bu dnyada
be duyu ile alglamak da sz konusu deildir, Onun mukavvimt da olmadndan
bu kudsi hakikati idrak beer iin mmkn olmad ortaya km olur.
2

Daha sonra hve zamirinden sonra Allah lafznn gelmesiyle, dolaysyla
bu hviyet-i gaybiyenin ne ekilde tavzih edildiine dair u aklamalar yapar:
Bil ki Allah sbhanehu ve tel zt- kerimini, zihinlerin ve akllarn hayrette kald hviyet-i
mutlaka ile ifade ettikten sonra onu kullarna tarif etmek murad etti. Onu en yakn lazmyla
tarif etti ki o ztnn hususiyetine delalet eden alem olan ismi olan Allahdr. Ztnn
hususiyeti btn cemal ve celal sfatlarn kendisinde cem etmesini gerektirdiinden bu durum
onun kemalin mntehasnda olduunu Allah ismininde onun btn kemal sfatlarna delalet
ettiini gsterir
3

Sonu olarak hviyet-i gaybiyenin hakikatini ifade eden bir tanmnn
yaplmasnn mmkn olmad ortaya km olmaktadr. nk o basttir, hviyeti
kendindendir, ztn oluturan akl ve hiss czler (mukavvim unsurlar) yoktur.
Hviyetine ilikin bilebileceimiz sadece sfatlar (lazmlar) olmaktadr.
Burada ilave olarak belirtmek gerekir ki hls sresini vahdet-i vcud
anlayna uygun olarak yorumlayan Hzin el-Badad ve Musa Kazm Efendi

1
el-Mennn, Ebul-Kasm Muhammed b. Abdurrahman, Tefsiru Sretil-hlas li-eyhir-Reis Ebu Ali
b. Abdillah e-ehr bi-bn Sina maat-Tercmeti vel-Havi el-Fika e-ika es-Seniyye el-Behiyye,
s. 14.
2
Takprzde, Ahmed Efendi, Suretul-hals fi tefsiri sretil-hlas, s. 17. (Takprizade Ahmed
Efendinin Tefsir Risaleleri iinde)
3
Takprzde, a.g.e., s. 21.
149
meseleye tanm teorisi asndan bakmazlar. Hveden (Zt- srfe) sonra gelen Allah
lafzn, btn kemal sfatlarn cmi olmas itbariyle zt- akdesin ismi (ondan
bedel) olarak kabul ederler. Bu durumun sfatn ztn ayns olduunu gsterdiini ve
aralarnda akl itibar dnda baka bir farkn bulunmadn ifade ederler.
1



1
Badd, Alaeddin Ali b. Muhammed b. brhim el-Hzin, Lbabut-tevil fi menit-tenzil, s. 476.;
Musa Kazm Efendi, Sre-i hlas ve Alk Tefsirleri, s. 2.
150
B. MAHYET-VCUD, VACP-MMKN AYRIMI VE SPAT-I
VACP

Mahiyetin
1
vcuddan ayrm slam felsefe geleneinin en nemli felsef
tezlerinden biri olarak kabul edilmektedir.
2
Mahiyet-vcud ayrm konusunda slam
dnce geleneinde farkl gr vardr: 1. Her eyin varl ztnn ayndr, Vacip
varlkta da byledir mmkin varlkta da byledir. Bu gr Ear ve onu takip
edenlerin grdr. 2. Varlk, vacibul-vcudda mahiyetin, ztn aynsdr. Mmkin
varlklarda ise varlk, mahiyetten ayrdr. Bu gr Hukema (Farab-bn Sina)nn
grdr. 3. Varlk hem vacip varlkta hem de mmkin varlklarda mahiyetten ayrdr
ve zta zaiddir. Mtekllimnin ounluu bu grtedir.
3

Farab ile balayan zellikle bn Sinayla anlan ve metafiziinin temel tan
oluturan bu ayrma
4
gre bir ey soyut olarak kavram dzeyinde zihinde kavrand
zaman, o eyin zihin dnda da gereten bir varlnn olmas gerekmemektedir.
Kavramsal gereklik, ontolojik gereklii gerektirmez. Bir ey zihinde tasavvur
edildiinde o eyin zihin dnda var olup olmad konusunda kuku
duyulabilmektedir. Bu da bir eyin ne olduu (mahiyeti) ile var olduunun (vcud)
ayr ayr eyler olmasndan kaynaklanmaktadr. Varlk mahiyette zorunlu olarak
bulunmaz. Varlk ne bir eyin mahiyeti ne de mahiyetinin bir parasdr. Varlk
mahiyet zerine gelip atmtr. Mahiyet sadece bir eyin var olu imkanna iaret

1
Mahiyet: Mefhum-i kll efrad- zihniyesine nisbetle mahiyet tesmiye olunur ve efrad- hariciyesinin zmnnda
bulunduu cihetle hakikat tesmiye klnr. Meat-teahhus (bakasndan ayrlacak ekilde arazlarla imtiyaz
etmesi) hakikate hviyet denilir. Levazmn kendisine haml edilmesi (yklenilebilmesi) haysiyetiyle de zt
denilir. Bk. Crcan, Seyyid erif, Tarft, s. 130,; Cevdet Paa, Ahmed, Miyar- Sedad, s. 17-18.
2
zutsu, Toshihiko, slamda Varlk Dncesi, (trc. brahim Kaln), stanbul 2003, s. 111. Vcud-mahiyete dair
tartmalar vcudun mmkin varlklarn mahiyetine zaid olmas, vcudun mahiyetin haricinde olmas (vcud
mahiyetin kendis midir, cz mdr?) ve vcudun, vacibul-vcud zerine zaid olmamas gibi meseler etrafnda
yrtlmektedir. Bu balamda ey meselesi de unutlmamaldr. Bu konular iin u kaynaklara baklabilir: Rzi,
Fahreddin, el-Mebahisul-Merkiyye, c. I, s. 106-120; Crcan, Seyyid erif, erhul-Mevkf, c. II, s. 112-168.
3
Cmi, Nureddin Abdurrahman, ed-Drret'ul-Fhira fi Tahkiki Mezheb'is-Sufiyye vel-Mtekellimn vel-
Hukelma'il-Mtekaddimn, Tahran 1358, s. 2.; Atay, Hseyin, bn Sinada Varlk Nazariyesi, Ankara 2001,
s. 91.
4
Atay, a.g.e., s. 32.
151
eder. Bu imkan onu gerekte var olup olmadn gstermez.
1
bn Sinann bu ayrm
varl vacibul-vcud (zorunlu varlk) ile mmkinul-vcud (mmkin varlk) olarak
temellendirmemesinin esasn oluturmaktadr.
2

bn Sina, hls sresi tefsirine de bu temel grn yanstmtr. Srenin ilk
yetinde yer alan hve zamirini mutlak hve olarak kabul edip bunun
aklamasnda hem mahiyet-vcud ayrmna deinmi hem de vacip-mmkin ayrmn
bundan hareketle temellendirerek ispat- vacip yapmtr.
Buna gre mutlak hve, hviyeti bakasna bal olmad gibi bakasndan da
mstefad (pay alm) deildir. Dolaysyla mahiyeti var olduu gibi (hve-hve)
3

tasavvur edilebilir. Ancak mmkin varlklarn ise hviyeti bakasndan olup ztnn
gerei(li-ztihi) deildir. Hviyeti, li-ztihi olan ise vacibul-vcud (varl
zorunlu)dur.
Btn mmkinlerin varl bakasndan mstefad olduu iin zt varlklar
yoktur, dolaysya varlklarnn hususiyetleri olan mahiyetleri de bakasndandr, bir
messirin eseridir, mahiyetleri vcuduna mugayirdir. Bylece hviyeti bakasndan
olan mmkin, ztndan (vcudu mahiyetinin ayn) olan ise vacip olma niteliini
kazanmaktadr. Dolaysyla vacibul-vcud dndaki btn varlklar hve-hve
olarak dnldnde kendilerine ait bir hviyetleri ve varlklar yoktur. (L huve
ill huve). Vcudu mahiyetinin ayns olan vacibul-vcudu ifade etmek iin ise
ancak o odur
4
denilebilir.
5

Burada bn Sina, varl, oluu itibariyle (varln kendisinden hareketle) bir
eye/illete ihtiya duyup duymamas bakmndan ikiye ayrmakta, vacip varlk
ispatn bu ayrma dayandrmaktadr.
6
Var olmak iin herhangi bir sebebe bal

1
Kutluer, lhan, bn Sina Ontolojisinde Zorunlu Varlk, stanbul 2002, s. 113.; Alper, mer Mahir, bn Sina, s.
91-92.
2
Kutluer, lhan, a.g.e., s. 113
3
Hve-hve ifadesi varlk anlamnda kullanlan bir terim olup bir eyin kendi kendisi olmas demektir. Gerek
anlamda hve hve sadece Tanr olabilir. Bk. Durusoy, Ali, Hve Hve, DA, c. XIX, s. 67.
4
O odur, ifadesi yukardaki aklamalara gre u ekilde ifade edilebilir: Zt mahiyetinin aynsdr, varl
zerine varlndan baka yklenebilecek bir mahmul yoktur.
5
bn Sina, Ebu Ali Hseyin b. Abdillah, Tefsiru Sretil-hlas li-eyh Ebi Ali el-Hseyin b Abdillah b.
Sina, (thk. Abdullah Abdurrahman el-Hatib), Mecelletu-eria ved-Dirastil-slamiyye1423/2002, c.
XVII, sy. 51, s. 71-72.
6
Topalolu, Bekir, slam Kelamclarna ve Filozoflarna Gre Allahn Varl (isbat- Vacib), s. 62.
152
olmayan (vacibul-vcud/zorunlu varlk), var olmak iin bir sebebe/illete ihtiya
duyan varlk (mmkinl-vcud/mmkin varlk). Bylece varl zorunlu olann
(vacibul-vcud/mebde-i evvel) dnda btn varlklar kendileri dnda bir illete
sebebiyle varlk kazanmaktadrlar.
Mehmed Hdim, bn Sinann mutlak hve ifadesini erh ederken hvenin
vacibul-vcudun ztna iaret ettiini syler. Mutlak ifadesini de vcudu, zt
zerine zaid olmakla mukayyed olmayan, aksine li-ztihi hve-hve olan varlk
anlamnda olduunu belirtir.
1
Ayrca bu anlayn (vcudun mmkin varlk iin zaid
oluu) hukemaya ait olduunu, mtekellimnin ounluunun bu grte olmadn
da ifade eder. nk onlara gre vcud, var olan her ey iin varl zerine zaiddir.
2

Yine Hdim her mmkinin vcudu bakasndandr ifadesinin aklamasnda bn
Sinaya gre bir illete muhta olmann illetinin, imkan olduunu, kelamclara gre
ise bunun huds olduunu belirtir.
3
Bylece bn Sinann vacip-mmkin ayrmnn
esasna ve dier grlerden ayrld noktaya iaret etmi olmaktadr.
Ahmet Hamdi Akseki (. 1370/1951) ise bn Sinann yapm olduu ispat-
vacibi daha ayrntl ve daha ak bir ekilde anlatmaktadr. Aksekinin ifadelerini
kullanlan kavramlar tanmlamas asndan buraya alyoruz:
Varlk, vardr. Yani grm olduumuz u lem vardr. Vcudu/varl, evvel olarak
tasdik ettikten sonra illet nazariyesine dayanarak illetsiz hibir eyin var olamayacan da
kabul etmek lzmdr. Mademki varlkta hi phe etmiyoruz ve onu kabul ediyoruz; u
halde onun illetini dnmek lzmdr. nk illetsiz hibir hdisenin vcud bulamayaca,
illet nazariyesinin zaruri neticelerindendir. lletler ve malller silsilesinden ibaret bulunan u
mevcudatn varl bu noktadan mlhaza edilince onun illet ve mall silsilesi olarak
nihayetsiz bir srette devam edemeyeceini ve bu silsilenin birbirine muhta olarak devam
edip gitmesi ise hepsinin mall olduunu ve ilerinden mstakil, varl vacib ve
bakalarna vcud veren bir illet bulunmad, bundan da mmkinlerin liztihi nve
hve olmas gibi bir tenakuz ile karlalaca muhakkaktr. Binaenaleyh bu, mebde-i evvel
olarak yalnz fail, varl ztnn muktezas bir illet kabul etmek zaruretini tebarz
ettirmektedir.

1
Hdim, Ebu Said Mehmed b. Mustafa, Hiye al Tefsiri Sretil-hlas li-bn Sina, Sleymaniye
Ktphanesi, Kasidecizde Blm, Nr. 671 vr. 48b.
2
Hdim, a.g.e. vr. 49a.
3
Hdim, a.g.e. vr. 49b.
153
te btn varlklara illet, bu mebde-i evvel olmas ve bunun ilk ve yalnz illet olup mall
olmamas icab eder. u halde varl iki ksm olmak zere kabul etmek lzmdr:
1. Hviyeti baka bir illetten husule gelmeyip ztnn muktezas olan,
2. Varl baka bir varln neticesi olan.
Birincisi, liztihi vacib; ikincisi mmkindir.
Liztihi vacib, varl kendi ztnn muktezas olup yokluu tasavvur edilemeyen, yokluunu
tasavvur tenakuzu mutazammn olan demektir. Liztihi vacibin zt, varln iktiza- tam
ile iktiza eder. Binaenaleyh liztihi vacib, ezel ve ebeddir; kendisine ne bir evvel,
balang; ne de bir hir, son ve nihayet dnlemez. Byle bir tasavvur, akl ve mantk
bir tenakuz olur. Ezeliyet, ebediyet, kdem, hakiki vahdet ve gerekten bast olmak onun
lzmlarndandr. Kemal sfatlarnn hepsini kendisinde toplam olmak, Vcibul-
vcudun bir sfat- kifesidir. (Kendisini bize aka anlatan bir vasfidr).
Mmkin demek, ne varl ne de yokluu, ztnn muktezas olmayandr. Ztna nazaran
varl da yokluu da dnlebilir. Byle olan bir ey var olursa, ancak bir sebep, bir illet
ile mevcud olabilir. Varl byle olduu gibi yokluu da yine kendisinden hari bir sebeple
olur. Bunun hem vcudu hem bekas kendisinden baka bir illet ve sebebe muhtatr. Bir
illet ve mall silsilesi olarak grdmz btn kinat, heyet-i mecmuasyla bir malldr,
ve bunlarn varlktan nasipleri ancak imkn (olabilmek)dr. Binaenaleyh bunlarn varlnn,
Vcibul-vcud bir illete dayanmas zaruridir. Varl liztihi vacib bir mebde olmadka
lemin varl muhal ve mmtenidir.
1

Fahreddin Rzi (. 606/1209) ise hls sresi tefsirinde lemin var olmak iin
kadim bir varla muhta olduuna dair kant ortaya koyarken kulland delil ve
kavramlar bn Sinadan farkllk arz eder. Bu onun kelamc oluundan
kaynaklanmaktadr. Buna gre Rzi, hls sresinde yer alan Allah lafzn lemin
yaratcs (hlik, sni) ve yneticisi (mdebbir) olarak aklamaktadr. lemin bir var
edene, yaratcya muhta oluuyla ilgili zikrettii delil varln kendisini tahlil
ederek deil, varlklardan hareketle ortaya konulan bir ispattr. Bu yaklam kelam
bak asnn yansmasdr. Buna gre:
lemin mrekkeb olmas onun varlnn mmkin olduuna delildir. Her mmkin ise bir
messire muhtatr. Mmkinin messire muhta olmas ya hudsu (varla geliinde) ya
ademiyeti (yokluunda) veya bekas durumlarndan birindedir. Bekas iin bir mucide ihtiyac
hasl tahsil (olan bir eyi var edilmesi) olacandan muhal olduu iin geriye lemin ya
demiyetinde ya da hudsunda bir yaratcya muhta olduu ortaya kar. ki durumda da

1
Akseki, Ahmet Hamdi, slam Trk Filozofu bn Sinann hls Tefsiri, Selamet, c. IV, sy. 13-81
(Nisan 1949), s. 8, 16.
154
lemin hdis olduu ve onu yaratann (sniin) kadim olduu ortaya km oldur. Sniin de
hdis olmas devr ve teselsl gerektireceinden byle bir eyi dnmek muhaldir.
1

Ayn ekilde Burhaneddin el-Bik (.885/1480) de lemi bir var edenin
olduuna dair ifadelerinde kulland kavram ikilemesi kadim ve hdis kavramlardr:
O mutlak olarak ve her trl itibar bakmndan bu isimle (samed) muttasftr. lemi var
edendir. nk lem mahade deliliyle mrekkebtir, mmkindir. Onun muhdisi ise devr ve
teselsln muhal olmas sebebiyle- kadim ve vciptir. lemi yaratmas ise kudret ve
ihtiyaryladr
2

Burada varln tasnifinde kullanlan kavramlar, filozoflarn kulland vacip-
mmkin ayrmndan kelamclarn kulland kadim-hadis ayrmna dnmektedir.
spat- vacip iin kullanlan yntem de buna gre farkllk arzetmektedir. Filozoflar
varlk kavramnnn kendisinin tahlilinden (ontolojik delilden) hareket ederken,
kelamclar varlklarn incelenmesinden (huds delili) hareket etmektedirler.
Kemal b. Muhammed el-Lr, ise mstakil hls sresi tefsirine ilave ettii
tezyil blmnde Allahn uluhiyette tek olduuna dair (tek bir vacibul-vcud
bulunduuna dair) farkl ekollere gre (mtekellimn-meiyyn-irakiyyn) alt
burhan zikretmektedir. Bu sebeple hls sresinin felsef tefsirleri arasnda ispat-
vaciple ilgili en fazla delili Lr zikretmektedir. lk olarak kelamclarn iki ayr
delilini zikreder:
1. Ulhiyyet artlarna sahip iki ilahn varl mmkn deildir. yle ki eer ulhiyet
artlarna sahip iki ilahn varln kabul edersek, bunlardan biri bir ey irade ettiinde dieri
tarafndan bu eyin zddnn iradesi mmkn olduu gibi olmamas (mmteni) da irade
edilebilir. ki durum da muhaldir
Ayn anda iki durumun vaki olmas iki zddn birlemesi olacandan mmkn deildir. ki
durumun da vaki olmamas durumunda ise iki ilahn muradlar da gereklememi olur. Bu da
onlarn aczini ortaya karr.
3

2. Eer kemal sahibi (mstakil) iki kdir ilah bulunursa makduratn (malltn) ikisine nisbeti
de eit olur. nk kudret ztlarnn, makduriyyet (maluliyet) ise imkann bir gereidir.

1
Rzi, Eb Abdullah Fahreddin Muhammed b. mer, Risle ft-Tenbih ala Bazil-Esraril-Mudea f
Baz Suveril-Kuranil-Azim vel-Furkanil-Kerim, s. 17-18.
2
Bik, Ebul-Hasan Burhaneddin brhim b. mer b. Hasan, Nazmud-durer fi tenasubil-y ves-
sver, c. XXII, s. 374-375.
3
el-Lr, Kemal b. Muhammed, Tahkikul-hls li-Ehlil htisas, Atf Efendi Ktphanesi, Nr. 173,
vr.20a.
155
Makdurun varlnn vucubiyeti veya varlnn mmteni olmas muhaldir. Bylece her
makdrun iki ilaha da nisbeti eit olmu olur. Bu muayyen makdrun var olmasndan u
sonular ortaya kar: Onun var oluu ya iki ilahn kudretinin birlemesiyledir ki bu batldr.
nk bir makdrda iki mstakil kdirin kudretinin birlemesi mmtenidir. Makdrun var
oluu birisinin kudretiyle ise bu durumda tercih bi-l muracch vaki olur.
Bundan anlalyor ki birden fazla ilah olsayd yukarda mezkur iki muhalden bir durum
ortaya kcandan mmkinttan herhangi bir ey var olmazd.
1

kinci olarak me hukemnn delillerini serdeder:
1. Hukem, zt bakmndan vacip (vacip li ztihi) iki varln mevcudiyetini caiz grmezler.
nk li-ztihi vcip, vacibin hakikatinin kendisidir. Mutlak vacip ya taayyn gerektirir veya
gerektirmez. lk durumdan li-ztih vacibin mutlak olarak belirli bir ferde inhisar lazmdr.
Aksi durum mukteznn, muktezi-i tamdan geri kalmasn gerektirir. kinci durum ise li-zti
vacibin taayynnde baka bir varla muhta olmasn gerektirir ki o zaman da li-ztihi vacip
olamaz.
2

2. ki li-ztihi vcibin mevcudiyeti mmtenidir. nk iki vacip varlk olursa vucubiyet
bunlarn hakikatinin ayn olur. Byle olmazsa hakikatlerinden bir cz veya hakikatlerinden
hari olur.
lki muhaldir. nk terkibi gerektirir. Mrekkeb olmak da zt bakmndan vacip olmaya
aykr olan ihtiyac istilzam eder.
kinci durumda ayn ekilde muhaldir. nk vucubiyet haric ise vacibin ztna arz oluyor
demektir. Bu rzlk vacibin baka varlkara ihtiyac duymasn gerektireceinden muhaldir.
Bylelikle vucubiyetin her iki vacibin hakikatinin ayn olduu sabit olunca aralarndaki ayrm
ancak her birinin hakikatine dahil olan taayynle olur. Bu durumda ztlarnda terkibi
dolaysyla her birinin mmkin ve bakasna muhta olduu sonucunu dourur.
3

Lr nc olarak irak filozoflarn delillerini serdeder:
1. Onlara gre varlk silsilesi cisim veya cisman olmayan bir durum (emr) da nihayet bulur.
Bu da mutlak olarak baka bir eye muhta olmayan (dolaysyla vacip li ztih) mccerred
nurdur. rakiyyn bu nura nurul-envar, nurul-azam, nurul-kayym, nurul-muht, nurul-al,
nurul-ganiyy-i mutlak adlarn verirler. nk bu nurun dndaki her ey onun nurundan bir
parldamadr. Bu parldama ya vastasz veya tek bir vasta veya pek ok vastayla olabilir.
Bylelikle mevcudt kesfette ve zulmette en son nokta olan cisimde son bulur

1
el-Lr, Kemal b. Muhammed, Tahkikul-hls li-Ehlil htisas, Atf Efendi Ktp., Nr. 173, vr. 23b.
2
el-Lr, a.g.e., vr. 27b.
3
el-Lr, a.g.e., vr. 29b-30a.
156
rakiyyn mutlak gani nurun varln isbat ettikten sonra onun tevhidi konusunda yle
sylemilerdir: Mutlak gani nurun birden fazla olmas caiz deildir. nk mutlak nur ister
cisimlerle kim olsun ister olmasn tek bir hakikat-i neviyedir. rakler bu yarglarnn bedih
olduunu da iddia ederler.
1

2. Kendisi dndakilerin tamamnn kendisine muhta olduu her varlk kendi dndakilerin
bir ksmnn kendisine muhta olduklarndan daha kmildir. ayet iki gan nur olsa idi
ekmeliyet her birisinden uzak olacakt. Bylece her biri bu ekmeliyet bakmndan nks
olacakt. Hibir eye muhta olmayan (gani, vacib) iin ise noksanlk muhaldir.
2

Takprzde (.968/1561) ise hls sresi tefsirinde hviyeti ztndan
olann vcudu ztnn ayndr, hviyeti bakasndan olann vcudu zt zerine
zaiddir hkmn kaziyyenin(yarg) unsurlarndan mahmulun (yklem) mefhumuna
dair ayrmlardan hareketle delillendirmektedir. Buna gre;
Mahmulun mefhumu ya ztn kendisinden ve gayrndan karlr.(soyutlanr). Ztn
kendisinden elde edilen de ya onun mukavvim unsurlarndan veya ztn kendisine ait
lazmlarndan karlr. Bu iki durumda da mahmulun mefhumu mevzunun (yargnn konusu)
ayn olur. Mesela Zeyd natk (konuan/dnen)dir kaziyyesinde yer alan ntk Zeydin
hakikatinden (insan oluundan) elde edilmitir. Ikincisine rnek drt iftir kaziyyesinde ift
olma mefhumu drtn hakikatinden mukavvim unsur olarak deil, lzum yoluyla
karlmtr.
kincisine (mahmulun mefhumunun bakasndan karlmas) gelince ya mevzuda harite
kaim bir durumdan veya harite mevzuya nisbet edilen bir durumdan karlr. Mesela, Zeyd
ktiptir cmlesinde yer alan ktip mefhumu harite Zeydde kim olan kitabetten
karlmtr. kinciye misal Sema stmzdedir cmlesinde stte olma mefhumu harite
semann arza nisbetinden karlmtr. Bu iki duruma gre mefhumdan elde edilen
(mahmulun mebdei) mevzunun dndadr.
3

Takprzde mahmulun mefhumuyla ilgili yapt bu drtl ayrmdan
hareketle vacibin varlnnn ikinci ekil (Ztn kendisinden lzum yoluyla elde
edilen) kabilinden olduunu ifade eder. Son iki ekilde olmaz, nk o zaman
varln kendi dndaki bir eye borlu olmu olur. lk ekildeki gibi de olmaz
nk onun ztn oluturan herhangi bir mukavvim unsur yoktur. Ancak ikinci

1
el-Lr, Kemal b. Muhammed, Tahkikul-hls li-Ehlil htisas, Atf Efendi Ktp., Nr. 173, vr. 33a-33b.
2
el-Lr, a.g.e., vr. 36b.
3
Takprzde, Ahmed Efendi, Suretul-hals fi tefsiri sretil-hlas, s. 18-19.. (Takprizade Ahmed
Efendinin Tefsir Risaleleri iinde)
157
ekildeki gibi olur, nk varl onun ztnn gerei (lazm)dr. Bu sebeple
kendisine vacibul-vcud denilmitir.
1

Takprzde mmkinin vcudunu ise mahmulun mefhumuna dair
karmndaki ekillerden drdncs (harite mevzuya nisbet edilen bir durumdan
karlr) gibi olduunu ifade eder.
nk mmkintn varl araz olup kendi ztndan veya ztnn gerei olmad gibi
varlnn dnda madum mahiyetler var kabul edilip onlar bir failin vcud giydirmesiyle de
deildir. (Byle olursa mmkintn var olmasndan nce mahiyetlerin varl gerekir.) Bu
sebeple mmkint, varln illetine nisbetle kazanr.
2

Sonu olarak Takprzde, Vacibul-vcudun varlnn hakikatinden
karlmas sebebiyle vcudu, harite hakikatinin ayn, zihinde ise hakikati zerine
zid olduunu belirtir. Mmkinin vcudunun ise hakikatinin kendisinden
karlmad iin hem harite hem zihinde hakikati zerine zid olduunu ifade
eder.
3
Bylece Takprzde vcud-mahiyet ayrmnda yukardaki l tasnifin
dnda bir tasnif ortaya koymaktadr.
Takprzde samedin aklamasnda da bu konu zerinde durur. Bir anlamda
samedi hem vacibul-vcud anlamnda yorumlar hem de vcudunun ztnn ayns
olduunu belirtir. Samedle ilgili aklamalarn lgat anlamlarndan hareketle yapar.
Buna gre:
1. Samed, lgatte boluu/karn olmayan demektir. Boluu olan demek
vcudu zt zerine zid demektir. Allah telnn vcudu ise ztnn ayndr.
2. Samed, seyyid, herkesin kendisine muhta olduu kimse demektir. Bu
anlam Cenab- Hakkn vacibul-vcud ve varln mebdei olduunu ifade eder.
nk mmkint var olmak iin mutlaka mmkin olmayan bir varla muhtatr.
4



1
Takprzde, Ahmed Efendi, Suretul-hals fi tefsiri sretil-hlas, s. 19. (Takprizade Ahmed
Efendinin Tefsir Risaleleri iinde)
2
Takprzde, a.g.e., s. 19.
3
Takprzde, a.y..
4
Takprzde, a.g.e., s. 22.
158
C. ULHYETN ANLAMI, HVYET- MUTLAKA LE OLAN
LKS

hls sresinin felsef tefsiri, daha nce de zikrettiimiz gibi batan sona
hviyet-i mutlaka ve onun hakikatine dair aklamalar olarak grlebilir. Binanaleyh
bu hviyetin en nemli hususiyetinin ilah olarak aklanmas ve bu aklamann
tefsirlere ne ekilde yansd zerinde durulmaldr.
bn Sina, hviyet-i mutlakann adimul-isim bir mna olduunu, hakikatini
ifade eden bir tanmnn yaplamayacan, ancak levazmyla aklanabileceini
ifade eder. Sonra da bir mahiyete ilikin olan lazmlarn selb veya izaf
1

olabileceini syleyerek iki anlam da ieren lazmla yaplacak tarifin ekmel
olacan belirtir. Bu sebeple isimsiz bir mn olarak dile getirdii hviyet-i
mutlakann ilah olduunu ifade eden Allah lafznn, o ztn mahiyetine ilikin
hususiyetini (medlln) tam olarak ortaya kardn sylemektedir.
2

bn Sinann, hviyet-i mulakann ilah olarak tanmlanmasnn kapal olan
medlln tam bir ekilde ifade etmesinin sebebi sadedinde yapt aklama, hem
onun ulhiyetten ne anladn bize gstermesi bakmndan nemlidir hem de
hviyet-i mutlaka iin syledii hviyeti bakasndan olmad gibi bakasna da
bal olmayan eklindeki tanmna da uygun dmektedir:
zaf ve selb lazmlar ieren lzm, tarif hususunda tabii olarak ekmeliyete sahiptir. Bu da o
hviyetin ancak ilah olmasyla ifade edilebilir. nk ilah mutlak surette bakalarnn (gayr)
kendisine nisbeti olduu halde onun asla gayra (kendisinin dnda baka bir eye) nisbeti
yoktur.
lah- mutlak da var olanlarn tmne nisbeten bu ekilde olduundan gayrn kendisine
nisbeti izaf, kendisinin gayra nisbetinin olmay ise selb olur.

1
Selb lazm o mahiyetin ne olmadn, izaf lazm ise ne olduunu ifade eder. Cevher deildir, araz deildir selb
ifade ederken, bilir, grr gibi ifadeler izafet(subutiyet) ifade ederler.
2
bn Sina, Ebu Ali Hseyin b. Abdillah, Tefsiru Sretil-hlas li-eyh Ebi Ali el-Hseyin b Abdillah b.
Sina, (thk. Abdullah Abdurrahman el-Hatib), Mecelletu-eria ved-Dirastil-slamiyye1423/2002, c.
XVII, sy. 51, s. 72.
159
Allah lafz- erifi ise ism-i zt olup btn sfatlar, btn selb ve izaf lazmlar cmidir.
Bundan dolay hviyet-i mutlakaya iaret olan hve lafznn Allah ism-i ztyla takib
edilmesiyle hvenin admul-isim olan medll tamamen aklanm ve izah edilmi oldu.
1

Bu ifadelerin benzeri ve ayn delillendirmeler Burhanuddin el-
Bik(.885/1480) tarafndan da yaplmaktadr:
Kendisinin herhangi bir sebebi, cins, nev, fasl gibi asla bir mukavvimi olmayan bilakis
mcererd birlikten ve her ter trl kesret ve terkibden uzak olan zt (huve) zikrediltikten
sonra onun selb ve izaf lzmlarn cmi ismiyle tarif edildi. Bylece varlnn hususiyeti
olduu gibi erh edilmi oldu. Bu tarif kmil bir tariftir.
2

Bylece bn Sinaya gre ilah demek her ey kendisine nisbet edilen, kendisi
ise baka hibir varla nisbet edilmeyen varlk demektir.
3
Btn varlklarn
kendisine nisbet ediliinin keyfiyeti, zt- ulhiyetin lemle olan ilikisiyle
alakaldr. Bu konuyu ayr bir balk altnda ele alacamzdan burada bu ilikinin
keyfiyetine deinmeyeceiz.
Uluhiyetin bu ekilde (her eyin kendisine nisbeti, kendisinin hibir eye
nisbet edilmemesi) yorumlanmas bn Sina tarafndan srenin ikinci yetinde geen
samed lafznn aklamasnda da farkl bir ekilde tekrarlanr. Bu adan samed,
Allah ism-i ztnn aklamas olarak grlebilir. bn Sina unlar sylemektedir:
Samed lugatta iki ekilde aklanmtr: 1. La cevfe lehu (boluu olmayan); 2. Btn ilerde
kendisine mracaat edilen seyyid.
Birinci aklamaya gre gre mns selbdir ki mahiyetin nefyine iarettir. nk mahiyeti-
olmayann, mahiyetten ibaret olan cevf ve batn dahi olmayaca aikardr. Batn olmad
halde var olan ztndaki cihet ve itibar ancak vcudundan ibarettir
kinci aklamaya binaen mn izafdir. Bu da btn varlklar iin zt- ulhiyetin seyyid-i kll
(mebde-i kll) olmasdr.

1
bn Sina, Tefsiru Sretil-hlas, s. 73.
2
Bik, Ebul-Hasan Burhaneddin brhim b. mer, Nazmud-durer fi tenasubil-y ves-sver, c. XXII,
s. 354.
3
Mehmed Hdim, bn Sinann her eyin kendisine nisbet edildii, onun ise baka bir varla nisbetinin
olmay ifadesiyle ilgili olarak onlarn rfne gre ilahn (mabudun) tanm bu ekildedir demektedir. Bk.
Hdim, Ebu Said Mehmed b. Mustafa, Hiye al Tefsiri Sretil-hlas li-bn Sina, Sleymaniye
Ktphanesi, Kasidecizde Blm, Nr. 671 vr. 51a.
160
Ayet-i kerimeden bu iki anlamn irade edilmesi de muhtemeldir. Bu halde ayet-i kerimenin
ifade ettii anlam u ekilde olur: lah byle olandr, yani ulhiyet bu selb ve icabn
btnnden ibarettir.
1

bn Sinann hviyet-i mutlakann ilah oluunun keyfiyetiyle iglili
aklamalarna onun vahdaniyetiyle ilgili yorumlarn da ilave etmek gerekir.
Elmallnn ifadesiyle buradaki ifadeler zt- uluhiyetin sfatnn olmadnn
dnlmemesi iin bir ihtar gibidir.
2

Ehad lafz, mahiyet-i ilahiyenin her adan vahid olduunu, yani cins, fasl gibi mahiyetin
yapc unsurlar (mukavvimat) oluturan mnevi kesreti; madde ve sret gibi madd kesreti
olmadna iarettir
Yine bu lafz ayn zamanda onun uluhiyetine ve vahdaniyetine, hakiki bast oluuna halel
getirecek her trl araz, boyut, aza, ekil ve renk gibi tebihin btn ekillerinden mnezzeh
olduunu da ifade eder.
3

bn Sinann Allah ismiyle ilgili olarak btn selb ve izaf lazmlar cem
ettiine dair ifadesi Bik ve Takprzadenin yorumunda celal ve cemal sfatlar
ekline dnmtr. Bik:
Allah, yani hakikatte kendisinden baka varlk olmayan varlk. O bu adla isimlendirilmitir.
Bu ismin seilmesinin sebebi btn kemal sfatlarna delalet etmesidir Hviyetin
lzmlarnn en yakndr.
4

eklinde izah ederken Takprzde (.968/1561) ise yle demektedir:
Allah tel zt- kerimini hviyet-i mutlaka ki akllar ve zihinler onu anlamaktan uzaktr- ile
ifade ettikten sonra onu kullarna tantmay murad etti ve en yakn levazmyla bunu ifade etti.
O da ztnn hususiyetlerine delalet eden alem ismi, Allahdr. Allahn ztnn hususiyeti

1
bn Sina, Ebu Ali Hseyin b. Abdillah, Tefsiru Sretil-hlas li-eyh Ebi Ali el-Hseyin b Abdillah b.
Sina, (thk. Abdullah Abdurrahman el-Hatib), Mecelletu-eria ved-Dirastil-slamiyye1423/2002, c.
XVII, sy. 51, s. 79-80.
2
Elmall, Muhammed Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, c. IX, 6286.
3
bn Sina, Ebu Ali Hseyin b. Abdillah, Tefsiru Sretil-hlas, s. 78. bn Sinann arihlerinden ed-
Debba el-Mara, zt- mutlakn ilah olmasnn (Allah) onun bir olmasn gerektirdiini ifade
etmektedir. nk ulhiyet, vahid-i hakik olmay gerektirir. lah olan hakik vahdete sahiptir, byle
olmayan zaten ilah da olamaz. Bk. ed-Debba, Ahmed el-Mara, Hiye al Tefsiri Sretil-hls li-
bn Sina, Sleymaniye Ktphanesi, elebi Abdullah Blm Nr. 273, vr. 153a.
4
Bik, Ebul-Hasan Burhaneddin brhim b. mer b. Hasan, Nazmud-durer fi tenasubil-y ves-
sver, c. XXII, s. 353.
161
btn cemal ve celal sftalarn gerektirdiinden bu isimi btn kemal sfatlarn cmi
olmutur
1

Hzin(.741/1341), Nahcivn(.920/1514) ve Musa Kazm
Efendi(.1338/1920) gibi hls sresini vahdet-i vcud anlayyla yorumlayan
mfessirler Allah lafzn, hveden bedel kabul edip btn kemal sfatlarn cmi
olmas hasebiyle zt- mutlakann (zt- akdesin) ismi olarak yorumlamlardr.
Sfatlarla muttasf olan bu ztn hviyet-i mutlaka ile ayn olduunu akl itibar
dnda hakikati itibariyle herhangi bir farkn olmadn ifade etmektedirler.
2

Dolaysyla ulhiyet, zt- akdesin sfatlarla nitelendirilmi akl itibar (mertebesi)
olmaktadr. Bu durumu bn Sinann rihlerinden Ahmet Hamdi Akseki(.
1370/1951) yle izah etmektedir:
Allah lafz- erifine gelince: Bu, erbab- mkaefenin ayan-i sabite dedikleri ve eriat
dilinde levh-i mahfuz, kitab- mbin nam verilen mzahirin istinat eyledii btn esma ve sfat-
ilhiyeyi kendisinde toplam olmas itibariyle zt- ehadiyetin ismidir. nk Allah; ezel ve
ebed, hay ve kayyum, kudret ve irade, ilim, kelm, semi ve basar, ihtira ve icat, halk ve
rububiyet gibi kemal sfatlarnn hepsiyle muttasf olmak ve lizatihi vacibe lyk olmayan
her trl noksan sfatlardan mnezzeh bulunmak gibi izaf, sbut ve selb, zat ve fiil btn
sfatlar kendisinde toplam olan Hak Telnn ztna dellet eden bir ism-i has veyahut
bir ism-i alemdir. Allah ism-i ztn, has isim olarak bir mefhum ile mlhaza edebilmek iin
selb ve sbut btn bu sfatlar tasavvur edilerek sonra su sretle icmal ve ifade edilmitir:
Allah; btn kemal sfatlarn ztnda toplam olan Vcibul-vcddur. te bunun
iindir ki azamet ve cellinden dolay hve = o dan baka bir eyle ifade edilemeyen bast-
i hakik, Vcibul-vcud ve mebde-i evvel, hveden sonra Allah ism-i erifi ile tarif
ve tavzih olunmutur.
3

Son olarak uluhiyet mlahazas bir sfat mlahazasdr diyen Elmall Hamdi
Yazrn(. 1361/1942) bu konuda neler sylediine deinmek istiyoruz. Elmall,
sadece o diye hitab edilen ztta, bu tabirle medllnde bir vasf demek olan kemal,

1
Takprzde, Ahmed Efendi, Suretul-hals fi tefsiri sretil-hlas, s. 21. (Takprizade Ahmed
Efendinin Tefsir Risaleleri iinde).
2
Badd, Alaeddin Ali b. Muhammed b. brhim el-Hzin, Lbabut-tevil fi menit-tenzil, (nr. Muhammed
Hasan Halebi, Hasan Hilmi Ktbi), [y.y.], 1317, s. 476.; Nahcivn, Baba Nimetullah b. Mahmd, el-
Fevtihul-lahiyye vel-Meftihul-Gaybiyye, c. II, s. 537; Musa Kazm Efendi, Sre-i hlas ve Alk
Tefsirleri, s. 2.
3
Akseki, Ahmet Hamdi, slam Trk Filozofu bn Sinann hls Tefsiri, Selamet, c. IV, sy. 17-85,
(Mays 1949) s. 16.
162
hsn ve hayrn ifade edilemeyeceini syler. Dolaysyla onun ilah olduunun
tebarz ettirilmesi gerekir. Zten Allah ismi, ztn ismi olmakla beraber Zt-
mahzn ismi deildir. lahlk vasfyla muttasf zt- ekmelin ismidir. (Buradaki ifade
vcud mertebelerine iaret ettiinde phe yoktur.). Elmal yle sylemektedir:
Ulhiyet mlahazas bir sfat mlahazasdr. Kuvvetsiz madde, fiilsiz feza, ilimsiz tabiat gibi
sfatsz olarak sadece o diye mlahaza olunan zt, medlulnde vasf demek olan bir kemal bir
hsn ve hayr mlahaza edilmi olmaz. Olmaynca da bir hamd senaya lyk olup olmad
tannm olmaz. Halbuki Ulhiyet, mabudluk her hamd medha istihkak ifade eden sbut
ve selb namtenahi kemal sfatlarnn gzellik, ykseklik nisbetlerinin hepsini cami en
mmtaz bir sfattr ve bu imtiyaz ve ihtisas onun hakikatte zt vahdetinin mfaddr. Bununla
muttasf olan ztn birden ziyade olmasna ve onun ztnda sfatnda eriki bulunabilmesine
mnafidir.
Allah ism-i erifi, ism-i zt olmakla beraber zt- mahzn ismi deil, ilhlk sfatyla muttasf
olan zt- ekmelin ismidir. Bundan dolay bu ismin tarifinde Allah, kemal sfatlarnn hepsini
cami vcib'ul-vcudun ztnn ismidir diye ifade olunur. Kemal sfatlarnn hepsini cami
vcib'l-vcud sfat ise her hamd senaya istihkak ifade eden ve kemal-i al olan tek
ulhiyet sfatdr. Ve Allah Telnn ztna mahsus ve ztnn muktezas bir sfat- sbutiyedir;
Allah, ilhdr denilir: Sbut olduu iin de vcub vcud, ilim, kudret, tekvin,
rbubiyyet gibi sfat- sbutiye mecamiinin hebsini cmi, ehass sfattr.
1



1
Elmall, Muhammed Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, c. IX, 6292-6293.
163
D. VAHDET (BRLK)
1


hls sresinin felsef tefsirinde zerinde en ok durulan konu zt- mutlakn
birlii ve ztnn kesretten uzak oluudur. hls sresi bu adan Zt- ulhiyetin
birliinin akland, ne anlama geldiinin ifade edildii sre olarak grlebilir. Bu
sebeple burada da belirtmek gerekir ki birlik zerine yaplan yorum ve aklamalar -
srenin btnne dair dier felsef yorumlar gibi- hviyet-i mutlakann hakikatiyle
ilgili aklamalar erevesinde grlmelidir.
hls sresinin tefsirinde Zt- uluhiyetin birliinden bahsedilmesinin sebebi
ilk yette yer alan onun bir/tek olduunu bildiren ehad kelimesidir. bn Sina bu
kelimeyle iligli yapt ilk yorumda onun Allah lafzndan sonra zikredilmesinin ifade
ettii anlam zerinde durur: Vahid-i hakik olduu iin mukavvimtla tarifi
yaplamaz:
Hviyet-i mutlaka, ilah olduunun ifade edldii uluhiyet lzm ile aklandktan sonra
akabinde ehad lafz zikredildi. Bu lafz vahdetin son noktasnda olmay ifade etmektedir. Bu
sebeple hviyet-i mutlakann ferdiyetin nihayetinde olduunu ve ztnn mukavvim
unsurunun olmadn bildirdii gibi, yaplacak tarifin ancak zta ait levazmn zikriyle
olabileceine de iaret etmektedir.
2

bn Sina, ehad lafznn yorumunda bu kelimenin vahdette mbalaa ifade
ettiini, vahdetteki mbalaann tam olabilmesinin ise ancak bu hususta kendisinden
daha ekmel ve daha stn bir birliin olmamasyla mmkn olduunu belirtir. nk
vahdet (birlik) mekkek bir kll
3
olup ferdlerinde farkl derecelerde bulunur.

1
Vahdet-i Vacibul-Vcud meselesi hem kelam hem de felsefe metinlerinin temel konularndan birini tekil eder;
hem filoflarn hem de kelamclarn grlerine yer vermesi bakmndan u metinlere baklabilir: Rzi, Fahreddin
b. Muhammed, el-Mebahisul-Merkiye, (thk. ve talik Muhammed el-Badadi), Beyrut 1410, c. I, s. 171-
205(fil-vahdeti vel-kesreti); c. II, s. 472-478 (el-faslus-sni fi vahdeti vcibul-vcud), Crcni, Seyyid erif,
erhul-Mevkf, c. IV, s.21-102 (fil-Vahdeti vel-Kesreti); c. VIII, s. 45-51 (fi tevhidihi tel).
2
bn Sina, Ebu Ali Hseyin b. Abdillah, Tefsiru Sretil-hlas li-eyh Ebi Ali el-Hseyin b Abdillah b.
Sina, (thk. Abdullah Abdurrahman el-Hatib), Mecelletu-eria ved-Dirastil-slamiyye1423/2002, c.
XVII, sy. 51, s. 73. Ayrca bk. ed-Debba, Ahmed el-Mara, Hiye al Tefsiri Sretil-hls li-bn
Sina, Sleymaniye Ktphanesi, elebi Abdullah Blm Nr. 273, vr. 153a.
3
Mekkek kll, zihn ve haric ferdlerindeki husul ayn seviyede (ales-seviye) bulunmayan klldir; ales-
seviye olan klliye mutevt denir. Mekkekte vecih vardr: evleviyyet, ncelik ve sonralk ve iddet ve
zaaf. Mesel vcud, vacipte mmkinden daha nce (kadim) ve daha iddetlidir (bkz. Crcan, Seyyid erif,
164
Mesela, hibir ekilde blnmeyen bir adan blnebilenden bir olarak
nitelendirilmeye daha layk olduu gibi aklen blnebilen hissen blnebilenden,
hissen blnmesi mmkn olduu halde fiilen blnmemi olan, fiilen blnm
olandan bir olarak nitelendirilmeye daha layktr.
1

Dolaysyla vahdette kemal snrnda olan varln stnde baka bir varln
olmamas gerekir. Aksi takdirde onun birlii mutlak (ehad-i mutlak) deil nisb bir
birlik (ehad bil-kyas) olur.
2
Dolaysyla ehad lafz hviyet-i ilahiye iin vahdetin
en son noktasnda bulunduu ve her adan bir (ehad-i mutlak) olduu anlamna
gelmektedir:
Ehad lafz, mahiyet-i ilahiyenin her adan vahid olduunu, yani cins, fasl gibi mahiyetin
yapc unsurlar (mukavvimat) gibi mnevi kesreti; madde ve sret gibi madd kesreti
olmadna iarettir
Yine bu lafz ayn zamanda onun uluhiyetine ve vahdaniyetine, hakiki bast oluuna halel
getirecek her trl araz, boyut, aza, ekil ve renk gibi tebihin btn ekillerinden mnezzeh
olduunu da ifade eder.
3

Mebde-i evvelin vahdeti, vahdet-i mcerrede ve besteti, bestet-i mahza olduundan hibir
ekilde mukavvim unsuru olmad gibi, ztnda asl kesret ve ikilik dahi yoktur.
4

Bylece bn Sina, Zt- ulhiyetin ehadiyetiyle ilgili iki nemli anlam ifade
etmektedir. Biri; Zt- ulhiyet her trl terkibden uzaktr, mahza basttir, mhiyeti,
yapc unsurladan meydana gelmez. Bunu ifade etmek iin besatet-i mahza, vahdet-i
srfa, vahdet-i mcerrede, vahid-i hakiki
5
gibi kavramlar kullanmaktadr. Vahdetin

Tarft, s. 146). Rzi vahdet ve kesretten bahsedeken bu hususa iaret etmi ve vhidin evleviyyet
itibariyle tekikine iaret etmitir; bkz. Rzi, el-Mebahisul-Merkiyye, c. I, s. 180-181.
1
bn Sina, Ebu Ali Hseyin b. Abdillah, Tefsiru Sretil-hlas li-eyh Ebi Ali el-Hseyin b Abdillah b.
Sina, (thk. Abdullah Abdurrahman el-Hatib), Mecelletu-eria ved-Dirastil-slamiyye, 1423/2002,
c. XVII, sy. 51, s. 77.
2
bn Sina, Tefsiru Sretil-hlas, s. 77-78.
3
bn Sina, Tefsiru Sretil-hlas, s. 78.
4
bn Sina, Tefsiru Sretil-hlas, s. 76.
5
Vahid, ikiye ayrlr: 1. Vahdet, inkisiam kabil olmayan olduu halde bazen umur- kesire zerine isim olur ki bu
durumda kesreti vahid edici bir cihet bulunur; bu cihete gre vhid bil-cins (insan ve at gibi), vhid bil-nev,
vhid bil-fasl (Zeyd ve Amr gibi); vhid bil-araz: vhid bil-mahmul (pamuk ve kar gibi); vhid bil-mevz
(ktib ve dhk gibi) olarak isimlendirilir. 2. kinci ksm vhid bi-ahs ya da vhid bil-aded olur ki burada
ksmete kabil olanlara gayr- hakik denir; Zeyd gibi; inkisama kabil olmayanlara hakik denir. Bu balamda
165
ikinci anlam olan ztnda tek, yegane, ferd-i mutlak olmasdr. Hviyet-i ilahiyenin
vahdetinin bu ynyle ilgili bn Sina, srenin balagcnda vacip-mmkin ayrmyla
ilgili deerlendirmeler yapt gibi hls sresinin nc ve drdnc yetiyle ilgili
yapt aklamalar da zt- ulhiyetin bu birliini destekleyecek ekildedir. Yni
Zt- mutlakn mahiyet-i neviyesi
1
olmad gibi mahiyet-i cinsiyesi
2
de yoktur.
Buna gre lem yelid ve lem yled yetiyle ifade edilmek istenen mn udur:
Hviyet-i ilhiye'nin btn varlklarn dayana, onlar var eden, btn mahiyetlere ifaza-i
vcud ettii anlamnda ulhiyete sahip olduu beyan edildikten sonra kendisinden bir
mislinin tevelld etmeyecei beyan edildi. nk bazlar bu ulhiyetin bir misline de ifaza-i
vcud edebileceini vehmetmilerdi.
Kendisinden bir mislini tevlid edenler onunla mterek mahiyete sahip olurlar. Bu sebeple
mahiyetleri mterek olanlarn teahhusu da madd olmak veya madde ile alakal bulunmakla
olur ki bu durumda olanlarn da bakasndan olaca sabit olmu olur.
Velem yekun lehu kfven ehad yetiyle ilgili olarak da unlar
sylemektedir:
Kendisi bir mislinden ve bir misli de kendinden mtevellid olmad aklandktan sonra bu
yette hibir kimsenin kendisinin kfv olmad ifade edildi.
Kfv olmak, bir eyin dier eyle kuvvet-i vcudda denk olmasdr ki bu da mahiyet-i neviye
veya varlnn vcubiyetinde dierleriyle denk olmak ihtimallerini ierir.
Mahiyet-i neviyedeki denklii yukarda akland zere lem yelid velem yuled yeti iptal
eyler kinci ihtimale gelince (varlnn vcubiyetinde) bu da mahiyet-i cinsiyede msavi
demektir ki bunu da bu yet iptal eyler.
3

Yine srenin balangc da mahiyet-i cinsiyesi olmadnn delilidir. nk orada, mahiyeti
cins ve fasldan oluan varlnn zt gerei olamayaca, halbuki mebde-i evvelin
mahiyetinin ise ztnn gerei (li-ztihi huve huve) olduu aklanmt.
1


vhid (inkisama kabil olmayan) ismini almaya en lyk olan Vcibul-vcuddur. Bk. Akkirmani, Mehmed b.
Hamid Mustafa, klilut-Teracim, Dersaadet 1316, s. 171-173.
1
Fertlerinde ayn seviyede olan mhiyete mahiyet-i neviye denir. Mahiyet-i neviye bir ferdde olann baka bir
ferdde de olmasn gerektirir. nsan olmakln Zeydde gerektirdiini Amrda da gerektirmesi gibi. Bk.
Crcan, Seyyid erif, Tarft, , s. 131.
2
Ferdlerinde ayn seviyede olmayan mahiyete mahiyet-i cinsiye denir. Canl (hayvan) olmak insanda nutkiyetle
birlemeyi gerektirdii halde dierlerinde bunu gerektirmez. Bk. Crcan, Seyyid erif, Tarft, , s. 131.
3
bn Sina, Ebu Ali Hseyin b. Abdillah, Tefsiru Sretil-hlas li-eyh Ebi Ali el-Hseyin b Abdillah b.
Sina, (thk. Abdullah Abdurrahman el-Hatib), Mecelletu-eria ved-Dirastil-slamiyye, 1423/2002,
c. XVII, sy. 51, s. 82.
166
Burhaneddin el-Bik(.885/1480) de zt- ulhiyetin ehadiyetiyle ilgili
aklamalarna ilk olarak ehad lafznn Allah isminden sonra zikredilmesinin
sebebini aklamakla balar: Ona gre tariflerde, zellikle de btn, gizli durumlar
iin olduunda ekmel olan, o tarifi biraz daha amaktr. Bu sebeple Allahn celal
ynne olan nazar bakn daha st seviyede olmas gerektiine iaret iin Allah
isminden sonra selb bir isim olan ehad ismi getirildiini belirtir ve aklamalarna
yle devam eder:
Ehad isminin Allahn celal ynne yaknl hviyetine olan yaknl gibidir. nk ehad,
mcerred vahdet-i kmileye delalet eder. Hakiki anlamnda kullanldnda celliyetinde
herhangi bir ortaklk vukuunun sz konusu olmadn ifade ettii gibi hviyetinde de bir
ortakln sz konusu olmadn da ifade eder. Ayrca anlamndaki nefy, Allahn dndaki
her eyin ademden (yokluktan) ibaret olduuna iaret eder.
2

Bik, yette ifade edilen ehadiyetin, hviyet-i mutlakann bilinebilirlikten
uzak olduuna, ztnn ise her trl terkib ve okluktan, bunlarn gerektirdii
cismiyet ve tahayyzden uzak olduuna, hakikatinde ve hususiyetinde orta
bulunmad anlamna geldiini belirtir.
3
Bik, srede hviyet-i mutlakann nce
ilah oluundan sonra da ehadiyetinden bahsediliiyle ilgili olarak da unlar syler:
Ehadiyet, ulhiyet zerine terettb eder, aksi olmaz. nk ulhiyet hibir eye muhta
olmama, her eyin ona muhta olmas demektir. Byle olan da mutlak anlamda birdir. Aksi
durumda czlere ihtiya duymu olur. Ulhiyet zt gerei vahdeti gerektirir, vahdet ise
ulhiyeti gerektirmez.
4

Burhanuddin el-Bik, ilk yette vhid lafz yerine ehad lafznn
seilmesinin sebepleri zikrederken bn Sinaya atfta bulunarak vahid lafznn zaf
ve iddeti itibariyle ferdlerinde farkl seviyelerde bulunmay ifade eden kll-i
mekkek olduunu vahdette ekmeliyetin hibir ekilde kendisinden stn
olmamay (ehad-i mutlak olmay) gerektirdiini belirtir. Ehad lafznn bu anlama,
yani her adan bir olmaya delalet ettiini syler, zten ortada herhangi bir
oklukun bulunmadn da ifade eder:

1
bn Sina, Tefsiru Sretil-hlas, s. 83.
2
Bik, Ebul-Hasan Burhaneddin brhim b. mer, Nazmud-durer fi tenasubil-y ves-sver, c. XXII,
s. 354.
3
Bik, a.g.e., c. XXII, s. 355.
4
Bik, a.g.e., c. XXII, s. 356.
167
Ortada herhangi bir okluk, ne fasl ve cins gibi manevi unsurlardan ne de madde ve sret
gibi akl czlerden oluan bir okluk ile cisimlerde olduu gibi bilkuvve veya bilfiil olabilen
bir okluk yoktur. nk Sbhanehu ve tel cinsi, fasl, madde ve sreti, araz, boyutu, azas,
ekli, rengi vesair tam ve hakik vahdetine halel getirecek her trl ikilikten, herhangibir eyin
kendisine benzemesinden ve msavisi olmasndan uzaktr.
nk czlerin toplamndan oluan hviyet, ancak bu czlerin husulne (bir araya geliine)
baldr. Bu durumda hve hve liztihi olamaz, bilakis bakasna bal olur.
Bundan dolay zt-i ilahiye kesretin her trnden uzak olup her adan bir olmakla
muttasftr.
1

Yazd tefsir eserinin byk bir blmn hls sresinde ifade edilen
anlamlarla ilgili burhanlar getirmeye ayran Kemal b. Muhammed el-Lr, zt-
ulhiyetin, ztnda terkibden uzak oluu anlamndaki ehadiyetiyle ilgili delil
zikretmektedir. Buna gre Huvellahu Ehad ifadesinin anlam udur:
Yani Vacibul-vcudun ztnda, czlerden kaynaklanan ne zihn ne haric herhangi bir
kesret yoktur. ayet yle olsayd varlnda kendi dnda olan bir cze muhta olurdu.
Varlnda baka bir eye muhta olan ise mmkindir, li-ztihi vacip olamaz.
2

Takprzde(.968/1561) de tefsirinde Allah lafzndan sonra ehad
lafznn gelmesinin sebebini aklar ve zt- ulhiyetin ehadiyetini delillendirir. Buna
gre bir olmas (ehadiyet) zt- ulhiyetin en nemli hususiyetidir:
Ehadiyet, Zt- ulhiyetin en nemli hususiyetir. Bu zelliiyle btn mahlukattan ayrlr.
nk Allah tel mahlukatnn aksine her trl terkibden mnezzehtir. Buna delil ise udur:
Vacib eer aklen veya hissen czlere sahip ise bu czler ya vacip ya mmkin veya hem vacip
hem mmkin olur. Bu k da vacibin bir eye ihtiya duymas anlamna gelmektedir ki bu
durum vacibin deil mmkinin zelliidir
3

Fahreddin er-Rz(. 606/1209) hls sresi tefsirinde, Zt- ulhiyetin
birliini, ferd-i mutlak terimiyle ifade eder
4
ve bunu samed oluundan hareketle
temellendirir. Ferd-i mutlak, hibir ekilde ve hibir adan mrekkeb olmamamay
ifade ettii gibi misli ve benzeri olmamay, zt bakmndan tek olmay da ifade

1
Bik, Ebul-Hasan Burhaneddin brhim b. mer, Nazmud-durer fi tenasubil-y ves-sver, c. XXII,
s. 357.
2
el-Lr, Kemal b. Muhammed, Tahkikul-hls li-Ehlil htisas, Atf Efendi Ktp., Nr. 173, vr. 37a.
3
Takprzde, Ahmed Efendi, Suretul-hals fi tefsiri sretil-hlas, s. 21. (Takprizade Ahmed
Efendinin Tefsir Risaleleri iinde).
4
Rzi, Fahreddin b. Muhammed, Risle ft-Tenbih ala Bazil-Esraril-Mudea fi Baz Suveril-Kuran,
s. 15.
168
etmektedir. Bu sebeple Zt- ulhiyetin ferd-i mutlak oluunu iki adan delillendirir:
lk olarak mahiyetinin mrekkeb olmamasn delillendirir;
Eer ferd-i mutlaksa cisim olmas muhaldir. nk her cisim mrekkebdir. Yine ferd-i
mutlak olduundan bir hacmi ve mtehayyiz olmas dnlemez. nk her mtehayyiz
olann sa ve sol taraf bulunduundan blnebilir. Yani mrekkebdir. Mtehayyiz olmad
bu ekilde anlalnca bir hayyizde ve bir ynde olmasnn mmkn olmad da anlalm
olur. Yine mtehayyiz olana da hull etmeyecei (hll) de anlalm olur. Aksi durumda bir
mahalle muhta olur ki bu durumda ferd-i mutlak ve samed olmaz. Bylece samed olann
cisim ve mtehayyiz olmad herhangi bir eye hull etmedi ve herhangi bir eyin mahalli
olmad ve herhangi bir eyden mrekkeb olmad ispatlanm olur.
1

kinci olarak zt bakmndan tek olduunu ise u ekilde delillendirir:
Samedin ferd-i mutlak anlamnda olmas onun benzerinin, zddnn bulunmasn men eder.
yle ki biz iki vacibul-vcudun varln farzetsek -ki bunlar zatlarndaki vucubiyette ortak
taayynlerinde ayr olmak durumundadrlar- bunlarn ortak olduklar ey ayr olduklar eyden
farkldr. Bylece her biri dierinin ortak olduu vucubiyetle ve ayr olduklar taayynle
mrekkeb olmu olurlar. Her mrekkeb de mmkin olmak durumundadr. Bu sebeple zt
bakmndan iki vacibul-vcudun farz edilmesi yine zt bakmndan ikisinin de mmkinul-
vcud olmasn gerekli klar. Bylece varlkta ancak tek bir vacibul-vcudun olabilecei
ortaya km olur.
2

Fahreddin Rz, ihls sresinin son iki yetini de -bn Sina gibi- ferd-i
mutlakn her trl terkibden uzak oluunun bir aklamas olduunu kabul eder ve
yetleri bu anlam destekleyecek ekilde yorumlar:
Bu srenin tertibi u metod zerinedir; ilk nce Telann ilah olduu zikredilmi, sonra ilah
olmas sebebiyle samed olduu ifade edilmitir. Samed olmas zerine de hkm bina
edilmitir: 1. Lem yelid 2. ve lem yled 3. ve lem yekun lehu kfuven ehad
Birincisi: lem yelid, yani ondan bakas meydana gelmemitir. nk tevelld kendisinden
bir parann ayrlmasndan ibarettir. Sonra byr ve zt ve hakikat bakmndan msavisi olur.
Bu muhaldir. nk parann ayrlmas ancak kendisinin mrekkeb olmas durumunda olur.
Mrekkeb ise ehad ve samed olamaz. Fakat ehad ve samed olduu sabit olunca ondan baka
bir eyin tevelld de men edilmi olur.
kinci hkm: ve lem yled, yani bakasndan meydana gelmemitir. nk byle olsayd
muhdes olurdu ve bir mucide ihtiyac duyard. Fakat btn muhdestn ilah olduu sabit

1
Rzi, Fahreddin Muhammed b. mer Risle ft-Tenbih ala Bazil-Esraril-Mudea fi Baz Suveril-
Kuran, s. 20.
2
Rzi, a.g.e., s. 21.
169
olunca bakasndan olmas da men edilmi oldu. Yine bakasndan meydana geldiini farz
edersek o baka ey mrekkeb olur. Her mrekkeb ise mmkindir. O ey de mmkin olmu
olur. O mmkin eyden ortaya kann vcudu da dolaysyla mmkin olmu olurdu. Allahn
ehad ve samed oluu bu hkm nefy eder.
nc hkm ve lem yekun lehu kfuven ehad: Varlkta kendisine mkfi (denk) olan
bir ey farz etsek bu mkfi ya mmkin olur -ki bu muhaldir, nk mmkin bakasna
muhta olandr vacip hehangi bir eye muhta olmayan (gani)dr. Muhta olan denk olamaz-
veya vacib olur ki o zaman da birden fazla vacibul-vcud ortaya km olur. Yukarda
akland zere ikiden fazla vacibul-vcudun olmas her ikisinin de zt ve hakikat
bakmndan mmkin ve mrekkeb olmasn gerektirir.
Ancak Allahn samed ve ferd-i mutlak olmas onda terkibin olmasn ve varlkta kendisine
denk herhangi bir eyin mevcudiyetini men eder.
1

eyhzde Muhyiddin el-Kocav (. 951/1544) ise ilk nce zt- ulhiyetin
ehad oluunun onun celal sfatlarn cmi olduunu gsterdiini belirtir. nk bir
eyin ehadiyeti demek onun ztnda, sfatlarnda ve fiillerinde okluk olmayan vahid-
i hakik olmas demektir. eyhzdenin vahid-i hakiknin tanm demek olan bu
adan da bir olmakla ilgili aklamas yledir:
Ztnda bir olmasnn anlam udur. Akl, haric czlere ve blmlere ayrlmamas demektir.
Allah telnn byle olmas zorunludur. nk harite mrekkeb olsa her bir parasna
muhta olurdu. Her bir paras da kendisinin dnda bir ey olacandan baka bir varla
muhta olurdu. Baka bir eye muhta olan ise ztnda mmkin demektir. Mmkintn
mebdeinin, ztnda mmkin olmas mmtenidir. ayet aklen mrekkeb olursa mahiyetinde
bakasyla ortak olur. Bu baka eyde, kendisini ondan ayracak bir fasla ihtiya ihtiya duyar.
Bu da ayn ekilde vacibin mmkin olmasn gerektirir. nk onun dndaki her mahiyet,
imkan gerektirir. Bu mahiyetler vacibin mahiyeti olursa vacibin mmkin olmas gerekir.
Sfatlarnda bir olmasnn anlam ise udur: Sfatlarnn herhangi birinde onun nazirinin ve
benzerinin olmamas demektir. Allah telnn sfatlarnn herhangi birinde kendisine
benzeyen bir naziri yoktur. Eer bir benzeri olursa bu vasfta ortak olmu olurlar. Vacibin
ondan ayrlmas ona arz olan taayyn bakmndan olur. Eer byle olursa ortak olduklar ve
birbirinden ayrldklar eyde mrekkeb olurlar. Yukarda getii zre terkib mmkin olmay
gerektirir. Bu da zt bakmndan vacip olann varlna aykrdr. Bundan dolay Allahn
sfatlarnda da bir olmas zorunludur.

1
Rzi, Fahreddin Muhammed b. mer, Risle ft-Tenbih ala Bazil-Esraril-Mudea fi Baz Suveril-
Kuran,,s. 24-25. ihabuddin el-lsnin hls sresinin son iki yetiyle ilgili yorumlar da Rznin
yorumlar gibidir. Bk. ls, Eb's-Sena ihabuddin, Ruhu'l-meani f tefsiril-Kurnil-azim ves-
sebil-mesni, c. XV, s. 273.
170
Fiillerinde bir olmasnnn anlam ise udur: Fiillerinde herhangi bir ortann bulunmamas
demektir. nk eer fiillerinde bir orta bulunursa iki durum ortaya kar: Ya failiyetinde
ona muhtatr veya her biri faiiliyet ve tesiriyette mstakildirler. lki mmkin olmay
gerektirir, ikincisini ise burhan- temanu ibtal eder.
Bylelikle vahid-i hakikinin zt bakmndan her trl akl ve haric terkibden uzak olduu
sabit oldu.
1

Elmall Muhammed Hamdi Yazr(. 1361/1942) hls sresini tefsir ederken
felsef anlamda en ok birlik(vahdet) zerine durur. lk yette yer alan huve
zamiriyle ilgili olarak zamir-i an olduunu ve sonra gelen Allahu ehad cmlesinin
bu zamirin haberi olduunu belirttikten sonra, ifade edilmek istenen esas anlamn
Allahn birliinden ibaret olduunu syler.
Demek ki o an, Allah'n birlii kaziyyesinden ibarettir... O Allah cell ve ceml btn
kemal sfatlaryla varlk kendinin olmakla ulhiyet kendisinin hakk; yani bihakkn mabud olan
Hak tel ehaddir, ikincisi olmayan tek birdir.
2

Elmall, yette ifade edilmek istenen esas anlamn Allahn birlii olduunu
belirttikten sonra vhid ve ehad lafzlar arasndaki farklara deinir. Buradan
vahdet ve birlik mefhumuyla ilgili aklamalarda bulunur. lk olarak vahdet ve vcud
arasndaki iliki zerinde durur:
bn Sina'nn ifasnda ve erhu Mevakfta ve sairede tafsil olunduu zere vahdet, vcuda
msavi, yani mefhumda deil, hamlde msavi olur. Herhangi bir vahdeti olan, fi'l-cmle
mevcuddur ve her mevcudun bir vahdeti vardr. Hatta kesrin bile. Bir ok eyler bir
mahiyette birleerek bir mevcud olur, mesela bir on, onlarn biridir. Ve byle olmas vahdet
ile kesretin tekabllerine de mni olmaz. Zira bir eye ayn haysiyetle arz olmu deillerdir.
Aralarndaki o tesaviden dolay vahdeti, vcudun kendisi zannedenler olmutur. Halbuki
doru deildir. Bir cismi paralamak birliini yok etmek olsa da varln yok etmek olmaz,
Kezalik oa ok olduu haysiyetten var denilir de bir denilmez. Vahdet ile vcud hve
hvesine mefhumda deil, mevzuda birleirler. Vahdet, mahiyetin de ayn deildir. Vahdet,
mahiyet zerine zid bir mefhumdur. Onun iin mahiyet vahdeti de kesreti de kabil olur. Ve
vahdet, kesretten evveldir.
3

Daha sonra Elmall, vahid ve kesretin tanmlar ve ksmlar, vahidin
seviyeleri ve eitleriyle ilgili uzun aklamalarda bulunduktan sonra bunlarn aded
ile alakal vahidler olduunu belirtir. Misli olmayan vhide ferd, mtevahhid, vhid

1
eyhzde, Muhyiddin Mehmed Kocevi, Hiye ala Tefsiri'l-Kadi el-Beyzavi, c. VIII, s. 357-358.
2
Elmall, Muhammed Hamdi, Hak Dini Kuran Dili, c. IX, s. 6277.
3
Elmall, a.g.e., c. IX, s. 6280-81.
171
denildiini, ancak buradaki ferdiyetin de tam anlamyla deil temayz ettikleri cihet
itibariyle, dolaysyla izaf ve imkn olduunu belirttikten sonra insanda Allah iin
olan hakiki vahdet duygusunun nasl olutuunu ve ne ifade ettiini u ekilde
aklar:
Bu vechiledir ki ferdde birok kymetler toplanp birleerek vech-i Hakk'n birliine bir yet
olurlar ki biz onu, sade ben, sen, o diyerek duyduumuz birlik uurlarnn delaletiyle
kesretler iinden seer ve nihayet aded fikrini de silerek btn o kesretlerin kymetleri
kendisinde tenzihi tamim ile birleen hakk ferd uuruna ereriz ki o vakit

srr zahir olur.
Ve ite o, btn kesretler kendisinde mstehlek olup btn kymetler kendisinde birleen,
btn varl tutan, ezel, ebed, vcudu daim kendisinin olup bir ikincisini farz bile tenakuz
olan o tek vhid duygusu, hakiki ferd duygusudur, ehad duygusudur.
1

Elmall, Hakkn ztnda birlemei ifade eden ehadin Allahn ztndan
sfatlarn nefyi demek olmadn belirterek sfatlardaki birlik konusuna da deinir.
Ehadiyetin zt- Haktan sfatlar nefyetmediini belirtmek iin bn Sinann
hls Sresi tefsirinden alnt yapar. Buradaki ehadiyetin ifade ettii nefyin,
Allahn ztndan, her ynyle ortak ve benzer olmann nefyi olduunu, Ztullahn
baka mahiyetler gibi sfatlardan ve mukavvim unsurlardan olumad anlamna
geldiini belirtir:
Ehaddir, vhiddir, benzeri, msavisi yoktur demek bile bir tavsif olduu cihetle bundan
maksad sar ve ahkm ifade eden sfat inkr deil, sfatn ztta kesreti icab etmediini, nk
Allah Telnn zt, sfatnn terkib ve takvimiyle takavvm ve teekkl eden mhiyat gibi
mrekkeb olmayp zt ve sfatyla btn vcuhtan bir ve erik u nazrsiz tek olduunu ve
onun iin onun ulhiyeti vasfna itirak mmkn olmadn beyandr.
2

Burada birlik konusunda son olarak ilk yetteki ehad kelimesinden hareketle
hviyet-i gaybiyenin taayynlerinin mertebelerine deinen mfessirlerin
yorumlarna yer vermek istiyoruz. zellikle Hzin el-Badd(.741/1341),
irvn(.1036/1627), Musa Kazm Efendi( .1338/1920) ve Ahmet Hamdi Akseki(.
1370/1951)nin ehadiyetle ilgili yorumlar bu bak asyladr.

1
Elmall, Muhammed Hamdi, Hak Dini Kuran Dili, c. IX, s. 6283-84.
2
Elmall, a.g.e., c. IX, s. 6286-87.
172
Buna gre gerek mevcud tektir ve o da mutlak hak vcuddan bakas deildir. Bu hak
vcud her eyde ilmen ve aynen sridir(ikin) ve hviyet-i gaybiyesi bakmndan bu varl
bilme (akl) mmkn deildir. Ancak bu yce varln -farkl itibarlarla- taayyn ve tenezzl
mertebeleri vardr.
1

Mfessirler bu mertebelere zellikle ehad ile vahid arasndaki farklar dile
getirirken deinirler.
Hzin el-Badd:
Ehad ve vahid arasndaki fark udur: Ehad, kendisinde kesret itibar edilmeyen ztn
kendisidir. Bu zt, ayn- kfrnin menba, belki kendisidir. O varlkn (vcud) hibir umum
ve husus bir kayd ve art olmakszn- varlk olmak bakmndan (min haysul-vucud)
kendisidir.
Vhid ise kendisiyle birlikte sfatlarn okluu itibar edilen zt demektir. Bu hazret-i esmiye
mertebesidir ki burada isim sfatla birlikte zt ifade eder.
2

irvn ise yle sylemektedir:
Ehad, vahid zerine tercih edilmitir, nk Allah, besatat- srfa olup btn aded, terkib
ve tahlil terkiblerden ve bunlarn lazm olan cismaniyetten ridir
Vahidiyet, aded okluun olmadn ifade eder... Allah tel vhid olduu gibi ehaddir.
Ancak ehadiyetin itibar vahidiyetin itibarndan farkldr
Taayyn derecelerinin ilki vahdet-i srfa ve btn kabiliyetlere amil olan kabiliyet-i
mahzadr Bu kabiliyet btn sfatlardan ve itibarlardan tecerrd kbil olduu gibi btn
sfatlarla muttasf olmay da kbildir. Btn sfatlardan ve itibarlardan hatta tecerrdden de
tecerrd ehadiyet mertebesidir ve zt bu mertebede ehad olarak isimlendirilir
Btn sfatlar ve gayr-i mtenahi itibarlarla ittisaf vahidiyyet ve rububiyet mertebesidir. Zat
bu itibarlarla vahid ve rab olarak isimlendirilir.
3

Yukardaki ifadelerde hls sresinin yorumunda varlk mertebelerinden
bahsedilmektedir. Buna gre ilk yetteki hve ehadiyet-i srfann hakikatinden
ibaret olarak yorumlanmtr. Ehadiyet-i srfa mertebesi varlk metebelerinin ilki
olup ztn btn sfat ve itibardan hatta tecerrdden de uzak olduu mertebedir. Zt

1
irvan, Mehmed Emin, Tefsiru Suretil-hlas, Sleymaniye Ktphanesi, Badatl Vehbi, Nr. 2120,
vr. 23a.
2
Badd, Alaeddin Ali b. Muhammed b. brhim el-Hzin, Lbabut-tevil fi menit-tenzil, s. 476. Ayn
temellendirmeyi Musa Kazm Efendi de yapar. Bk. Sre-i hlas ve Alk Tefsirleri, s. 2.
3
irvn, a.g.e., vr. 23a-23b.
173
bu mertebede ezel ve evvel olarak btndr. Bu makam btn varlk ve nisbete
ilikin her trl kesretin ztn ehadiyetinde yok olduu bir mertebedir.
Ehad ve vahid arasndaki farklar izah ederken ehad lafz varlk silsilesinde
ikinci mertebe olan ehadiyet mertebesine iaret edecek ekilde yorumlanmaktadr:
Kendisinde kesret itibar edilmeyen zt. nk bu mertebe ztn srafetinden ibaret
olup kendisinden nisbetler ve izafetler skt olmutur. Esma ve sfttan sz
edilemez.
1

Ehad ile vahid arasndaki farklara gre tenezzldeki nc mertebe ise
vahidiyet mertebesidir. O da kendisiyle birlikte sfatlarn okluu itibar edilen zt,
hazret-i esmiye mertebesi olmaktadr.
Bylece her ey o Zt- ehadiyetin bir mazhar, bir eni ve grnts
olmaktadr. Ztlar bakmndan dikkate alnsalar yok hkmnde, adem-i mahzdan
ibaret olmaktadrlar:
Varlk olarak hazret-i vcudun varlndan bakas yoktur. Ki o vcud da mevcudat heykelleri
eklinde tecelli etmitir. Taaddd ve kesret sadece mahcubun nazarndadr Cenab-
Hakkn benzeri nasl olur ki zten hakikatte hibir ey yoktur
2



1
Cl, Abdlkerim, Varlk Mertebeleri, s. 39.
2
irvan, Mehmed Emin, Tefsiru Suretil-hlas, Sleymaniye Ktphanesi, Badatl Vehbi, Nr. 2120,
vr. 24a. Ayrca bk. Musa Kazm Efendi, Sre-i hlas ve Alk Tefsirleri, s. 5.
174
E. ZT-I ULUHYETN LEMLE OLAN LKS
Zt- ulhiyetin leme (kendisi dnda her eye) varlk verii ve bu varlk
veriinin keyfiyeti konusu hls sresinin felsef tefsirinde deinilen konulardan
biridir. Buna gre lah olmak demek her eyin kendisine nisbet edildii (mebdeiyet-i
kll, seyyid-i kll) ancak onun baka hibir eye nisbet edilmeyen varlk eklindeki
anlamndan hareketle mevcudtn kendisine ne ekilde nisbet edilecei konusu
1

zerinde durulmutur. Mfessirler bu konuda da kendi anlaylarn yaptklar
yorumlara yanstmlardr.
bn Sina bu konuya hviyet-i mutlakann lzmlarnn kendisine nisbeti
konusunu aklarken ksaca deinir. Buna gre hviyet-i mutlakann mebdeiyet-i
kll, varl zorunlu olmak gibi pek ok levazm vardr. Bu levazmlarn kendisine
olan nisbetleri farkl derecede olup bir tertip zeredir, yaknlklar ve uzaklklar eit
deildir. nk levazm, mallat anlamna gelmektedir.
2

bn Sina, bu mallatn vahid-i hakikden ne ekilde ortaya ktn ylece
belirtir:
Hakiki vahid ve bast olandan ise vahidden bakas sudr etmez. Bu da yatay ve dikey (tlen
ve arzan) bir ekilde nzul ederek her biri dierini takip eder. Bu ekilde birliin lazmlar
sudur yoluyla oalrarak saylar artar.
3

Bylece bn Sinaya gre okluk (lem) vahid-i hakiknin malult olup
kendisinden ancak sudur yoluyla meydana gelir. bn Sinann bu grn ve
tefsirler iindeki yansmalarn sonraki blmde ele alacaz.
Celaleddin Devvn(.908/1502), erhinde bu konuya illet-mall ilikisi
asndan bakar. zellikle bn Sinann mmkinin zt gerei huve huve
olamayaca dolaysyla hviyetinin bakasna bal olduundan hareketle bu
ilikinin keyfiyetine dair aklamalarda bulunur.

1
Hdim, Ebu Said Mehmed b. Mustafa, Hiye al Tefsiri Sretil-hlas li-bn Sina, Sleymaniye
Ktphanesi, Kasidecizde Blm, Nr. 671 vr. 51a.
2
bn Sina, Ebu Ali Hseyin b. Abdillah, Tefsiru Sretil-hlas li-eyh Ebi Ali el-Hseyin b Abdillah b.
Sina, (thk. Abdullah Abdurrahman el-Hatib), Mecelletu-eria ved-Dirastil-slamiyye, 1423/2002,
c. XVII, sy. 51, s. 73.
3
bn Sina, a.y..
175
Buna gre bir ey mevcud deilse o herhangi bir ey deildir. nk
madumun mutlak anlamda zt yoktur. lletten ilk nce malulun zt sdr olur. Akl
daha sonra bu zttan varlk, mahiyet gibi kavramlar soyutlayp karr.
1

Devvn, malul kavramndan, ayn anlamda kullanlan eserul-fail kavramna
geerek aklamalarn bu kavram zerinden srdrr. Burada lemin (mmkintn)
varlk kazanmasnn, Allahn leme varlk vermesinin ne ekilde olduu zerinde
durur:
Failin tesiri bazen eseri kbil (etkiyi alan) zerine boaltmasyla olur. Boyacnn, boyann
elbise zerinde hasl olacak ekilde boyay boaltmas gibi. Bazen de ortada herhangi bir kbil
yokken mahza ibda suretiyle olur. Aktr ki mucid olan failin tesiri ilk ksmdan deildir
Nasl olsun ki ortada varl kabul edecek bir ey yoktur. nk varltan nce ortada sabit
olan mahiyetler yoktur. Bu sebeple failin tesiri bu mahiyetlere varlk vermesi eklinde deildir.
Bilakis mucid failin tesiri ancak mahiyetin ztn var etmektir (ifaza). Sonra akl bu zttan
vcud ve vcudla muttasf olmak gibi mefhumlar soyutlar.
2

Buna gre Zt- ulhiyetin leme varlk verii var olan mahiyetlere vcud
giydirmek eklinde deildir. Ortada byle bir ey yoktur. Yaratma icad eklinde
mevcudatn ztn var etmekle olmaktadr. Zatn dnda mahiyet, vcud gibi
yaratcnn fiilini kabul edecek bir ey yoktur. Yaratan mucid-fildir. Dolaysyla
burada bir zorunluluk (icab) da yoktur.
Fahreddin er-Rz(. 606/1209), Zt- ulhiyetin lemi var ediinin
keyfiyetine ihls sresinin birinci ve ikinci yetinde geen Allah kelimesinin
lemin yaratcsnn ismi olduunu ifade ederken deinir. Rznin burada kulland
yntem ve terimler kelamclarn bak asn yanstmaktadr. Rzi bu konuda yle
sylemektedir:
Sniin lemi var etmesi ya bittab ve icab (mucib-biz-zt) ile veya kudret ve ihtiyar iledir. lki
batldr, nk illet malulden ayrlmaz, brinin kdeminden lemin kdemi, lemin
hudsundan brinin hudsu gerekir. Bu durum iki nakizin bir arada olmas demektir ki bu da
muhaldir. Bylece lemin ilahnn leme varlk verii (tabndan kaynaklanan bir zorunlulukla
deil) onun kudreti ve ihtiyaryla olduu sabit olmu olur.
3


1
Devvn, Celaleddin, Hiye al Tefsiri Sretil-hls, Sleymaniye Ktphanesi Hamidiye Blm,
Nr. 1441, vr. 134b.
2
Devvn, a.g.e., vr. 135a.
3
Rzi, Fahreddin Muhammed b. mer, Risle ft-Tenbih ala Bazil-Esraril-Mudea fi Baz Suveril-
Kuran, s. 18.
176
Fahreddin Rznin bu ekilde Allahn lemi kudret ve ihtiyaryla var ettiini
belirtmesi kelamclarn varlk temel olarak kadim-hdis olarak ikiye ayrmlarnn bir neticesi
olduu gib ve Allahn lemi diledii zamanda diledii gibi herhangi bir zorunluluk (icab)
olmadan yarattna dair temel aksiyomlarn ifade eder. Ayrca bu kabul subt sfatlarn
ancak byle bir ihtiyar sahibi olan yaratcda var olabileceiyle ilgili grlerinin de temelini
oluturur. Bu duruma uygun olarak mam Rzi, subt sfatlarn esasn oluturan drt temel
sfat yorumlarna u ekilde ilave eder:
lemin yaratcsnn kdir olduu sabit oldu. Kdirin fiilinin salam ve dzgn olmas onun
lim olmasn gerektirir. Bylece lemin ilahnn lim olduu sabit olmu olur. Kdir olan
varlk fiilini diledii bir vakitte diledii ekilde yapar. Bu da ancak irade ile olur. Bylece
lemin ilahnn mrd olduu sabit olmu olur. Allahn kdir, lim, mrd olduu sabit
olunca hayy olduu da anlalm olur. nk diri olmayan bir varlkn kadir, lim ve irade
sahibi olmas dnlemez.
1

lemin icab ile deil ihtiyar ile yaratld ifade eden mfessirlerden biri de
Burhaneddin el-Bik(.885/1480)dir. Bik bu konudaki grlerini hem Allah
lafznn ifade ettii anlam aklarken hem de ehadiyetin ibare ve iaret olarak
aklamas kabul ettiisamed kelimesini aklarken ifade eder.
lk olarak Allah lafznn hakikatte kendisinden baka varlk olmayan varlkn
ismi olup btn kemal sfatlarna delalet ettiini syler. Varl zorunlu (vacibul-
vcud)dur. Ancak varln zorunlu olmas leme varlk veriinin de zorunlulukla
olduu anlamna gelmez:
Vacibul-vcud olmas ztnn gereidir. Bu da ztn sahip olduu sfatlardan kaynaklanr
baka bir ey vastasyla deildir. Varlnn zorunlu oluundan dolay irade ettii her eye
ihtiyaryla varlk vermitir.
2

Bika bu konuya ikinci olarak samed kelimesinin aklamasnda deinir. Buna
gre samed, hviyet-i ilahiye iin ifade ettii anlam her eyin kendisine ihtiya
duyduu ve mutlak olarak kendisine yneldii varlk oluudur. O mutlak olarak bu
isimle muttasf olup leme varlk verendir, seyyid-i klldr:

1
Rzi, Fahreddin Muhammed b. mer, Risle ft-Tenbih ala Bazil-Esraril-Mudea fi Baz Suveril-
Kuran, s. s. 19.
2
Bik, Ebul-Hasan Burhaneddin brhim b. mer b. Hasan, Nazmud-durer fi tenasubil-y ves-
sver, c. XXII, s. 353.
177
O mutlak olarak ve her trl itibar bakmndan bu isimle (samed) muttasftr. lemi var
edendir. nk lem mahade deliliyle mrekkebtir, mmkindir. Onun muhdisi ise devr ve
teselsln muhal olmas sebebiyle- kadim ve vciptir.
lemi yaratmas ise kudret ve ihtiyaryladr. nk ayet tabndan kaynaklanan bir icab ile
olsa varl lemin varlyla beraber olurdu. nk illet malulden ayrlmaz. Bu sebeple
Brinin kdeminden lemin kdemi, lemin hudsundan Brinin hudsu gerekirdi. Bu da iki
nakzin bir aray gelmesi demektir. Bu ise muhaldir.
1

Bik, srenin banda Allah lafznn aklamalarnda sylediklerini burada bir
kez daha tekrarlayarak, lemin varla geliinin Zt- ulhiyetin tabndan
kaynaklanan bir zorunlulukla deil (mucibun biz-zt) onun irade ve ihtiyaryla
olduunu ifade etmektedir. Bylece yaratcnn hem zaman hem de zt bakmndan
lemden nce var olduunu belirtmektedir. Yine belirtmek gerekir ki Bik, her eyin
mutlak olarak ona ynelmesi, onun her eyden mstan oluu anlamyla Zt-
ulhiyetin samed oluunun beyan edilmesi, lemin ynetiminde akllarn (ukl-i
aere) veya yldzlarn da bir etksinin (tedbiri) olduunu syleyen filozoflara ve
sbilere red olduunu ifade eder.
2

Zt- ulhiyetin lemle olan ilikisine tefsirinde zel bir balk ayran
Takprzde(.968/1561)dir. Bu konuya hls sresini mtekellimn ve
muhakkikn meseleine gre yapt yorumununda messirden mmkin varlnn
suduru bal altnda deinir.
Buna gre sudrdan maksadn cal (yapma, yaratma) olduunu ve bunun da
iki trl olduunu belirtir: hdas (yoktan var etme) ve dntrme (tasyr). Burada
maksadn ihdas, yoktan var etme olduunu belirterek ihdasn nasl olacana dair
ihtimal sralar: 1. Meculun (var edilenin) vcudun kendisi olmas, 2. Mahiyetin
kendisi olmas, 3. Mahiyetin varlkla (vcud) ittisaf. Takprzde birinci ve ikinci
ihtimalin olamayacan u ekilde aklar:
Burada birinci durum sz konusu deildir. nk vcud, akln, mahiyeti illetine nisbet
etmesiyle kard bir durumdur. Byle olunca var klmadan (cal) ve var klnandan(mecl)

1
Bik, Ebul-Hasan Burhaneddin brhim b. mer b. Hasan, Nazmud-durer fi tenasubil-y ves-
sver, c. XXII, s. 374-375.
2
Bik, a.g.e., c. XXII, s. 378.
178
sonra olur. nc durum da sz konusu olamaz. nk ittisaf harite mevcud olmayan ve
akln karsad bir durum olmaktadr.
1

Birinci ve nc ihtimal bylece ortadan kalknca ikinci durum yani failin
eserinin mahiyetlerin kendisi olmas durumu, bu sudurun keyfiyetini aklamaktadr.
O da u ekildedir:
Allah tel ezelde kendi ztn bilir. Bu bilgi sfatlarn da bilmeyi gerektirir. nk melzumu
bilmek lzm bilmeyi gerektirir. Sfatlarn bilmek, esmsnn lzmlarn da bilmeyi gerekli
klar. Mmkinatn hakikatleri Allahn esmasnn mezahiridir. Bu sebeple mmkintn
hakikatlerinin istidatlarnn farkl oluu Allahn isimlerinin farkl oluundandr.
Mmkintn hakikatleri Allah telnn ilminde sbittirler. Bu subutiyet eyiyyet asndandr,
vcud asndan deildir. Vucud asndan olsayd lemin kdemi gerekirdi. Allahn ilmindeki
bu hakikatler bir topluluk tarafndan ayn- sbite olarak isimlendirilmilerdir.
2

Takprzde yukardaki aklamalar yaptktan sonra vahdet-i vcud
anlayna uygun olarak lemin var edilmesinin keyfiyeti u ekilde tasvir eder:
Allahn iradesi ilmine, kudreti de iradesine tabidir. rade bu hakikatleri tek veya terkib olarak
tercih ettikten sonra ilahi hikmet ve mashalatn gerektirdii vakt-i mahsusunu tayin eder.
Kudret, iradenin tayin ettii bu hakikatleri keyfiyetini Allahdan baka kimsenin bilmedii bir
keyfiyetle ilimden ayna (varla) kartr.
Harite bulunan hakikatler Allahn ilminde bulunan sabit hakikatlerle zt
bakmndan ayn itibar bakmndan ayrdr. nk Allahn ilminde olanlar ezeli ve
ilmen sabit, harite olanlar ise hadis ve haricen sabittirler. Haric subuttan maksad,
mahiyeti mebdeine nisbeti ve vcud mefhumunun kendisinden karlmas sahih
olacak ekilde var klnmasdr.
3

Takprzdenin yukardaki grlerine ilave olarak lem yelid ifadesiyle
iglili yorumunu da belirtmek gerekir. Buna gre bu ifadeden maksad Allahn
mevcudta vcud ifazasnn tesir tarikiyle olduudur, babalk gibi sebebiyet
(tesebbbb) tarikiyle olmaddr.
4

Mehmed Emin irvn(.1036/1627) de lem yelid ve lem yled yetiyle
ilgili olarak Allahn babalk ve sonradan olmuluk gibi bakalarna muhta olmak

1
Takprzde, Ahmed Efendi, Suretul-hals fi tefsiri sretil-hlas, s. 20. (Takprizade Ahmed
Efendinin Tefsir Risaleleri iinde)
2
Takprzde, a.g.e., s. 21.
3
Takprzde, a.y.
4
Takprzde, a.g.e., s. 22.
179
durumlardan uzak oluunu beyan ettiini belirttikten sonra Allah ile mevcudat
arasndaki alakann illiyet ve mebdeiyyetten baka bir ekilde olmadn syler.
1

Elmall Muhammed Hamdi Yazr(. 1361/1942), hls sresi tefsirinde
nc yetin yorumunda Allahn leme varlk veriinin nasl olduu konusuna
deinir. Buna gre lem yelid=O dourmad, yani kendisinden kendi ztndan bir
cz karmad anlamna gelmektedir. nk bu ekilde olmak zatnda her kemali
cami, ehad, samed vcib'ul-vcud ilh olan Allah Tel hakknda bir kemal deil, bir
eksiklik bir noksanlk olur. Onun lemi var etmesi kendisinden bir cz, bir cevher ve
maddenin kopuuyla deil ilminde bulunan mmkinattan dilediini sade yaratmasyla
olur. Yani madumu ibda ve icad etmesi suretiyle olur.
2

Elmall, daha sonra mmkin varlklarn illetsiz vcuda gelemeyeceini,
mmkin varlklardaki her deiikliin zarur olarak bir illlete delalet ettiini belirtir.
lliyet kanunu denilen bu mna uyarnca akl mutlaka bir fail illet arar dedikten sonra
hakiki illet-i filenin malln dourmayacan, yok iken ibda ve halk edeceini
ifade eder.
3
Dolaysyla mmkinatn kendi iindeki olu bozulutaki illetleri, hakiki
fal illet deildir, sebebtir. Hakiki fail illet, ancak yaratan Zt- ulhiyettir.


1
irvan, Mehmed Emin, Tefsiru Suretil-hlas, Sleymaniye Ktphanesi, Badatl Vehbi, Nr. 2120,
vr. 24a.
2
Elmall, Muhammed Hamdi, Hak Dini Kuran Dili, c. IX, s. 6321
3
Elmall, a.y.
180
F. SUDUR TEORS (HAKK BRDEN ANCAK BR IKAR)

hls sresinin felsef tefsirinde Zt- ulhiyetin lemle olan ilikisinin nasl
olduuna dair yorumlar arasnda sudur teorisi olarak isimlendirilen aklamalar da
yer almaktadr. Burada, klasik filozoflarn kabullerinden biri olan hakik-i birden
ancak bir kar ifadesiyle tefsirlerde yer alan bu prensibe dair mfessirlerin
aklamalarna yer verceceiz. Bir nceki blmde akland zere lemin
yaratlnn zttan kaynaklanan bir icab ile deil de fail illetin irade ve ihtiyar
sonucu olduunu ifade eden mfessirler bu prensibi kabul etmemektedirler.
Sudur teorisi temel olarak vacibul-vcudun birlii ile lem (okluk)
arasndaki ilikide ortaya kan tenakuzu gidermek amacn tamaktadr. Buna gre
Vacibul-vcud birdir. Her ey bir ekilde onun kendi varlna ait bilgisinden
kmaktadr. Vacibul-vcudun varl ile mhiyeti ayn olduu gibi bilgisi de
ayndr. (Tanr hem kil, hem akl, hem makuldr). Bu sebeple ztnn (ve de
bilgisinin) tekliinden ancak tek bir varln meydana gelmesi gerekir. nk o bir
eyi ancak ztndan dolay yapar. Zt tek olduu iin de kendisinden ancak tek ey
sudur eder. ayet iki farl ey sudur etseydi o bast deil mrekkeb olmu olurdu.
Tanrnn ztnda terkib olmad iin kendisinden ilk sudur eden de mrekkeb
olmayan bir cevherdir ki o da ilk akldr.
1

Vacip varlktan sudur eden bu ilk akl(akl- evvel) iki cepheli bir varlktr.
Kendi zt itibariyle mmkin, mebdeine nisbetle zorunlu(vacip)dur. lemdeki okluk
ilk akln bu iki ynllnden kaynaklanmaktadr. lk akln mebdeini dnmesiyle
(bilmesiyle) kendisinden ikinci akl sudur eder. lk akln kendisini fiil halinde
dnmesinden (vacibul-vcud sebebiyle zorunlu oluu) nefsi (felek-i aks), kuvve
halinde dnmesinden (ztnn mmkin oluu) bu felein maddesi (cirmi) meydana
gelir. Bylece ikinci akldan itibaren akl, nefs ve cirm (cisim)den oluan bir yap
kurulmu olmaktadr. Her sudur eden akldan bir sonraki akl, nefs ve cirm sudur
eder. Bu ekilde -nihayetsiz devam edilemeyeceinden- sudur onuncu (faal akl) akla
gelinceye kadar devam eder. Faal akl bata insan nefs olmak zere bu lemdeki
btn canl-cansz her eyin feyezan ettii akldr. Faal akldan sonraki lem ay alt

1
bn Sina, Ebu Ali Hseyin b. Abdillah, e-ifa, el ilahiyat, c. I, s. 402-409.; a.mlf. er-Risaletul- ariyye fi
hakiki-t-tevhid venn-nubuvve, (thk. brahim Hilal) [t.y., y.y.] s. 36.
181
lemdir ve burada da en aadan yukarya doru akln derecesine paralel olarak-bir
ykseli sreci de balar.
1

hls sresi tefsirinde bu konuya ilk deinen bn Sina (.428/1037)dr. bn
Sina -yukardada ifade edildii ekilde- hviyet-i mutlakann lzmlarnn kendisine
nisbeti konusunu aklarken bu konuya ksaca yer vermektedir. Buna gre hviyet-i
mutlakann mebdeiyet-i kll, varl zorunlu olmak gibi pek ok levazm vardr. Bu
lazmlarn kendisine olan nisbetleri farkl derecede olup bir tertip zeredir,
yaknlklar ve uzaklklar eit deildir. nk levazm, mallat anlamna
gelmektedir.
2
Bu mallat, vahid-i hakikden u ekilde ortaya kmaktadr:
Hakiki vahid ve bast olandan ise vahidden bakas sudr etmez. Bu da yatay ve dikey (tlen
ve arzan) bir ekilde nzul ederek her biri dierini takip eder. Bu ekilde birliin lazmlar
sudur yoluyla oalrarak saylar artar.
3

Bylece bn Sinaya gre okluk (lem) vahid-i hakikden ancak sudur
yoluyla meydana gelmektedir. Ayrca belirtmek gerekir ki bn Sina, Zt- mutlakn
tarifinde niin levazmn zikriyle yetinildiine dair kendisinin sorduu bir soruda zt
mertebesinde kil, akl ve makulun bir olduunu da ifade etmektedir.
4

bn Sinann hls sresi tefsirindeki bu ifadeye kendisinden sonraki
mfessirler iki farkl ekilde yaklamlardr. Bir ksm mfessirler zellikle de onun
tefsirini erh edenler bn Sinann bu ifadelerini bir anlamyla savunmakta, nasl
anlalmas gerektiine dair aklamalar yapmaktadr. Bu mfessirler Mehmed
Hdim(. 1176/1762), Ebul-Kasm Abdurrahman el-Mennn(.21.yy), Ahmet
Hamdi Akseki(. 1370/1951)dir. bn Sinann bu grn eletiren mfessirler ise
Burhaneddin el-Bik(.885/1480), bn Teymiye(. 728/1328) ve Ahmed ed-
Debb(. 1165/1741)dir.

1
bn Sina, Ebu Ali Hseyin b. Abdillah, er-Risaletul- ariyye fi hakiki-t-tevhid venn-nubuvve, s. 37. Ayrca
bk. Nasr, Seyyid Hseyin, slam Kozmoloji retilerine Giri, (trc. Nazife iman), stanbul 1985, s. 229-238.
2
bn Sina, Ebu Ali Hseyin b. Abdillah, Tefsiru Sretil-hlas li-eyh Ebi Ali el-Hseyin b Abdillah b.
Sina, (thk. Abdullah Abdurrahman el-Hatib), Mecelletu-eria ved-Dirastil-slamiyye, 1423/2002,
c. XVII, sy. 51, s. 73.
3
bn Sina, a.y.
4
bn Sina, a.g.e., s. 75.
182
Mehmed Emin el-Hdim, bn Sinann her adan bast olan varlktan ancak
bir kar bu da bir tertip zeredir
1
szn aklamasnda, yaplan itirazlardan
bahsetmekle birlikte sudur teorisi iinde yer alan varlklarn art ve let (sebep)
kabilinden olduunu sylemektedir:
Bu szden zahir olan udur: Btn mevcudtn mebde-i evvelden tertib zere suduru ancak
onlarn her ey ona istinad eder tahkikatna dayanmaktadr. Bunun dnda zikrettikleri ise
artlar ve letler kabilindendir. Aksi halde bu konuyla ilgili pekok durum ortaya kar.
Mesela Vacib iin izafetler ve selbler gibi itibar ynlerin olduu. Bu itibar ynler sebebiyle
mebde-i feyyazdan pek ok eyin suduru caiz olur
2

Ebul-Kasm Abdurrahman el-Mennan(. 21.yy.) ise bn Sinann tefsiri
zerine yazd hiyesinde bn Sinann yukarda zikredilen ifadesi aklarken bu
szn hakknda ortaya atlan baz vehimlerden temizlenmesi gerektiini
sylemektedir. Bu vehimler iki ayrlmaktadr: lki, Eflatun, Aristotales ve bn Sina
ve dier filozoflarn eyann bazsn yaratann Allah bazsn ihdas edenin ise
bakas olduu eklinde dnlmesidir. El-Mennan, byle dnlmesinin sebebinin
filozoflarn ortaya koyduklar eserlerin ve onlarn ifadeleri nakledenlerin szlerinin
dikkatle incelenmemesi olduunu syler. Bu sebeple de bn Sinann ifasndan her
eyi Allahn yarattn syledii ifadelerden alntlar yapar. Bu ekilde aktard
ifadelerle bn Sina ve dier filozoflar hakknda byle dnlmesinin yanl
olduunu gstermi olmaktadr.
3

Ebul-Kasm el-Mennan ikinci olarak sudur teorisinde zikredilen araclarn
sebebler kabilinden olduunu syler. Bylece bunlarn hakiki messir illet olarak
kabul edildiine dair gr reddetmi olur:
Onlarn metinlerinden anlalan tavassut (araclar) doru yoldan sapmak anlamna gelmez.
Bilakis herkes indinde apak bir ekilde bilinen bir eydir. Bu konuda hi kimsenin phesi
yoktur ki eriatlerin tmnde bu ekildedir. Malumdur ki canllarn ilki ve ikincisi dnda-
tm tavassutla yaratlmtr. lki ve ikincisinden sonra anne baba vastasyla yaratlmtr.
kincisi de ilkinden, ilki ise canldan deil bakasndan yaratlmtr ki o da anasr

1
Vel yasduru minel-bast min klli vechin ekser minel-vhid ill alet-tertib min indihi
2
Hdim, Ebu Said Mehmed b. Mustafa, Hiye al Tefsiri Sretil-hlas li-bn Sina, Sleymaniye
Ktphanesi, Kasidecizde Blm, Nr. 671 vr. 52a-52b.
3
el-Mennn, Ebul-Kasm Muhammed b. Abdurrahman, Tefsiru Sretil-hlas li-eyhir-Reis Ebu Ali
b. Abdillah e-ehr bi-bn Sina maat-Tercmeti vel-Havi el-Fika e-ika es-Seniyye el-Behiyye,
s. 16.
183
(madenler)dr. nsann ikincisinin ilkinden yaratld kitap ve snnetle sabittir. Onun
dndakiler ise buna kyas edilerek ve incelenerek bilinir Btn bu eyann bir takm
sebepler ve vastalarn bir araya gelmesiyle olmasndan, nasl onlarn Vahid-i Hakiknin
mahluklar deil de baklarnn mahluklar olmas gerekmezse dierleri de byledir.
1

bn Sinann birden bir kar ifadesini benzer ekilde aklayan ve yanl
anlaldn syleyenlerden biri de Ahmet Hamdi Akseki(. 1370/1951)dir. Akseki,
klasik filozoflarn prensiplerinden biri olan bu ifadeyle bn Sinann bu mhim ve
grltl bir meseleye temas ettiini syledikten sonra sudur teorisiyle ilgili
bilgiler verir. Daha sonra hukemann bu szlerinden dolay bazlarnn onlarn
Allahtan baka yaratclarn varln kabul ettikleri gibi bir dnceleri olduunu
zannettilerini syler. Halbuki onlarn mezheblerinin bu ekilde anlalmas yanltr.
Filozoflarn maksatlar da zaten bu deildir. Akseki, onlarn byle anlalmas sebebi
olarak btn eya Cenab- Haktan feyezan eder tarzndaki ifadelerini
nakledenlerin ibarelerine dikkat edilmemesi ve bu metinlerin yanl anlalmas
olduunu syledikten sonra meselenin byle olmadn belirtir:
Halbuki onlara gre de hakikat ve nefsul-emirde Allahtan baka messir yoktur. Aradaki
vastalar; bir takm artlar ve sebepler demektir, ibda, icad ve yaratmak ii ise ancak Allaha
aittir. Hatta daha da incelenirse onlarn ileri srdkleri artlar ve vastalar da bir mmkinin
var olmasn tamamlayan eylerdir.
2

Yukardaki ifadelerini delillendirmek iin bn Sinann ifa adl eserinden
nakiller yapar. Bylece birden bir kar sznde ifade edilenin Allahtan baka
yaratcnn var olduu mnsna gelmedini syler. Burada ifade edilen sebep
fikrinin Eari mezhebinden farkl olmadn, Devvnnin, Nasuriddin Tsnin,
Muhammed Abduhun bunu uzun uzadya erh ettiini de belirtir.
3

Akseki, daha sonra mevcudatn filozoflara ve dine gre mertebelerine
deinerek din ve mea felsefe arasndaki ihtilafn farkl adlandrmalardan
kaynaklandn, bn Sinann dinle felsefeyi kucaklatrmaya alan ahsiyetlerin en
by ve muvaffak olan olduunu belirtir ve yle syler:

1
el-Mennn, Ebul-Kasm Muhammed b. Abdurrahman, Tefsiru Sretil-hlas li-eyhir-Reis Ebu Ali
b. Abdillah.., s. 16.
2
Akseki, Ahmet Hamdi, slam Trk Filozofu bn Sinann hls Tefsiri, Selamet, c. IV, sy. 22-90
(Haziran 1949), s. 8.
3
Akseki, a.g.m. s. 8, 16.
184
Burada din ile felsefe, din adamlaryla filozoflar arasnda grnte mhim bir ayrlk varsa
da hakikatte her ikisini bartrmak ok kolaydr. Filozoflarn mdafaa ettikleri esasa gre
meratib-i mevcudat yle hulsa edilir:
1. Lizatihi Vcibul-vcud,
2. Cevahir-i mcerrede ve eflk lemi,
3. Ansr lemi.
Dinde bu meratib u sretle ifade olunur:
1. Allah,
2.Ulv ve semav lem yahut melike,
3 .Arz ve anasr lemi.
u halde bunlar birletirerek Allah ile arz ve unsur lem arasndaki vastalar, (ki
filozoflara gre cevahir-i mcerrede ve eflktir), bazan ukl, bazan melike, bazan lem-i
emr ile ifade edebiliriz. Dnya tabakasndan da bazan anasr lemi, bazan arz ve halk lemi
ile ifade ederiz. Nasl ki bylece kullanlmtr.
bn Sina, din ile felsefeyi birbiriyle kucaklatrmaya alan ahsiyetlerin en byklerinden
ve muvaffak olanlardandr. Bu byk filozofun eserleri, hikmet ve tabiiyata dair yazd
risaleleri dikkatle incelenirse grlr ki o, hem kabul ettii felsefe esaslarna sadk kalm hem
de onlar dine yaklatrmtr. bn Sinaya gre eski filozoflarn kabul ettikleri Ukl-i aere
dinin telkin eyledii melike-i mukarribndir. Akl-i faal, Cebraildir ki bu vasta ile nfus-i
beeriye zerine makult ifaza olunur. Eflkin nfusundan maksat semavi meleklerdir. bn
Sina, erin mcmel brakt baz medlulleri de bu sretle tefsir etmeye almtr.
te hlas sresini ve lizatihi Vcibul-vcudun hakikatini bu anlayn altnda tefsir
etmitir.
1

bn Sinann birden bir kar ifadesiyle ilgili olarak bunun doru olmadn
syleyen mfessirler arasnda bu konuya en ok deinen Takyyddin bn
Teymiyedir. Burhaneddin el-Bik ve Ahmed ed-Debb sadece bu hkmn yanl
olduunu sylerler.
Bik, her eyin mutlak olarak ona ynelmesi, onun her eyden mstan
oluu anlamyla Zt- ulhiyetin samed oluunun beyan edilmesinin, lemin
ynetiminde akllarn (ukl-i aere) veya yldzlarn da bir etksinin (tedbiri)
olduunu syleyen filozoflara ve sbilere red olduunu ifade eder.
2


1
Akseki, Ahmet Hamdi, slam Trk Filozofu bn Sinann hls Tefsiri, Selamet, c. IV, sy. 22-90
(Haziran 1949), s. 16.
2
Bik, Burhanuddin, Nazmud-durer fi tenasubil-y ves-sver, c. XXII, s. 378.
185
Debb ise birden bir kar prensibiyle vastlar isbat etmenin hukemaya ait
prensiplerden olduunu belirttikten sonra bunu ehli snnetin iptal ettiini ve nazm-
celili bundan daha gzel bir ekilde tefsir ettiklerini syler. Allahn kelamn tefsir
ederken byle bir prensibe dayanlmamas gerektiini belirtir.
1
Bunun dnda baa
bir ey sylemez.
Hukemann bu grne eserinde en ok kar kan kii bn
Teymiye(.728/1328)dir. Bu konuya tefsirinde bir fasl ayrmtr. bn Teymiye ilk
olarak filzoflarn dncelerini aktarr. Ona gre filozoflar, lem kadimdir, varl
ztnn gerei olan bir illetten sudur etmitir. Sonra bu ayn kadim illetten on akl ve
dokuz nefis sudur etmitir grndedirler. Bylece onlar akl erkek nefsi dii
yapmlardr. bn Teymiye, filozoflarn bu grnn mrik Araplarn ve ehl-i
kitabn szlerinden hem eriat hem de akl ynnden daha bozuk olduunu syler.
2

bn Teymiye daha sonra filozoflarn bu grnn alt adan btl olduunu ifade
eder. Bunlar:
1. Feleklerin ve isbat ettikleri mcerredat ve mufarakt diye adlandrdklar
varlklar ile akl cevherlerin kadim olduunu sylemeleridir. Halbuki kadim olan
varlklarn meful (bakasnn etkisinde olan) olmas mmkn deildir. Hdis
(sonradan olan) varlk ancak meful olur. Buna ramen bn Sina ve dierleri kinatn
(eflak) kadim illetin kadim malulu olduu grndedirler.
3

2. Onlar tanr tektir, tek varlktan (birden) ancak bir kar grndedirler.
Onlar onun bir olmasyla kendisini subut sfatlarnn olmad, onun hakknda baka
mnalarn dnlemeyecei, byle dnmenin ztnda terkibi gerektirdii
grndedirler. Onlarn bu dncelerini inceleyenleri ispat ettikleri tek tanrnn
ancak zihinlerde olduunu anlarlar.
4

3. Kesret ve hudusun kendisinde bulunduu eylerin bast olan birden sudur
ettiini sylemeleri de doru deildir.
5


1
ed-Debba, Ahmed el-Mara, Hiye al Tefsiri Sretil-hls li-bn Sina, Sleymaniye Ktphanesi,
elebi Abdullah Blm Nr. 273, vr. 152b.
2
bn Teymiye, Takiyyuddin Ahmed, Tefsiru suretil-ihls, Msr 1323, s. 36.
3
bn Teymiye, a.y.
4
bn Teymiye, a.g.e., s. 36-37.
5
bn Teymiye, a.g.e., s. 37.
186
4. Bast bir olan varlk, kendisinden sudur eden ne biri ne de ikiyi bilmez
iddiasndadrlar ki bu da doru deildir.
1

5. Onlar birden bir kar, ondan da akl, nefs ve felek meydana gelmitir
grndedirler. Bu durumda tek olan varlktan yine tek olan bir valk meydana
gelmi olacak, bundan da yine baka bir tek varlk sudur edecektir. Buna gre
kinattaki her ey birin birden sudur etmesi biiminde meydana gelmi olacak ki bu
da btldr.
2

6. Kinatta sudur ettii bilinen varlklar hep iki eyden meydana gelmilerdir.
Bu anlamda tek bana birden bir ey kmaz. Onlarn scan scaklktan, souun
souktan vb. suduru eklinde syledikleri arazlarn sudurudur. Ayan olan varlklarn
meydan gelmesi ise zikredildii gibi- bilinen ekildedir. Bunun meydana gelmesi de
ancak asl olan varlktan bir parann kopup ayrlmasyla mmkn olur. Bylece
filozoflarn akllarda, nefsilerde ve feleklerde syledikleri tevvelld ve sudurla ilgili
sylenenlerin en btl olduu anlalm olur.
3

bn Teymiye, bu konuya ayrd fasln sonunda da sdur teorisiyle balantl
olarak ortaya kan tanr tasavvurunu da eletirmektedir. Bunu gre filozoflarn
tanrs leme it cziyat bilmez, hi kimsenin duasn duymaz. lemde hibir eyi
ihdas etmez, nk bu feleklerin hareketiyledir. Duann etkili olmasnn nedeni de
onlara gre dua nefs-i ntkann lemin heyulasndaki tasarrufufur.
4

bn Teymiye, filozoflarn bu durumunn, Allaha ocuk isnad edenlerin
durumundan daha kt olduunu ifade etmektedir. nk lemin varla gelii
Allahn ztndan kaynaklanan bir zorunlulukladr ve kadimdir. Bu gereklilik
ocuun babasnn ztna olan gerekliliinden daha fazladr. Babann kendisinden
ocuk meydana gelmesi hususunda bir tercihi ve kudreti olduu halde bu anlaya
gre lemin varla geliinde Allahn ne iradesi ne de kudreti sz konusudur.
Bylece filozoflarn tevvelld anlaynda mriklerinkinden daha fazla bir arlk
ve bozukluk vardr.
5


1
bn Teymiye, Takiyyuddin Ahmed, Tefsiru suretil-ihls, s. 37..
2
bn Teymiye, a.y.
3
bn Teymiye, a.y.
4
bn Teymiye, a.g.e., s. 40.
5
bn Teymiye, a.y.
187





SONU




Tefsir tarihinde, tedvin dneminden itibaren ortaya kan farkl yorum tarzlar
arasnda Kurann felsef bak asyla yaplan tefsiri de vard. lk slam filozofu
Kind (.256/870) ile balayan bu sre ortaan ve slam felsefe tarihinin en
nemli me filozofu olan bn Sina (.428/1037) ile nemli bir ivme kazanmtr.
zellikle bn Sinann hls sresi zerine yazm olduu tefsir, kendisinden sonra
bir gelenek oluturmu, hem de hls sresinin felsef adan yoruma tabi tutulan bir
sre olmasna sebep olmutur. Ayrca bn Sinann bu tefsiri elde bulunan eserler
arasnda hls sresinin mstakil olarak yorumland ilk tefsirdir.
hls sresini felsef anlamda tefsir eden mfessirler ve onlarn ortaya koymu
olduklar metinler tefsir tarihi asndan zerinde allmam bir konu idi. Bu
sebeple yapm olduumuz almann amac, bu alandaki kapall bir nebze de olsa
ortadan kaldrmak ve bu konuda bir resim ortaya koymaktr.
Buna gre amacmz dorultusunda yapm olduumuz aratrmalar
neticesinde hls sresini felsef bak asyla yorumlam on yedi (bn Sina dahil)
mfessir ve eser tespit ettik. Bu tefsirlerden be tanesi bn Sinann tefsiri zerine
yazlm hiyelerden olumaktadr. Bu haiyeler Celaleddin Devvan (.908/1502),
Ahmed el-Mara ed-Debb (.1165/1741), Mehmed el-Hdim (.1176/1762),
Muhammed b. Abdurrahman el-Mennan (.20.yy?) ile Ahmet Hamdi Akseki
(.1370/1951)ye aittir. Alt tefsir ise mstakil sre tefsiri olarak kaleme alnmtr.
Bu tefsirlerden biri bn Sinaya dierleri ise Fahreddin er-Rz (.606/1209),
188
Takprzde Ahmed Efendi (.968/1561), Kemal b. Muhammed el-Lr
(914/1508lerde sa), Mehmed Emin irvn (.1036/1627) ve Musa Kazm Efendi
(.1338/1920)ye aittir. Alt tanesi ise tam tefsirler iinde yer alan sre tefsirleridir.
Bu tefsirler ise Hzin el-Badad (.741/1341), Burhaneddin el-Bik (.885/1480),
Nimetullah Nahcivn (.920/1514), eyhzde Muhyiddin el-Kocav (.951/1544),
ihabuddin el-ls (.1270/1854) ve Elmall Muhammed Hamdi Yazr
(.1361/1942) ye ait tefsirlerdir.
Bu metinlerin haiye olanlarndan iki, mstakil olanlarndan da tanesi
olmak zere toplam be tanesi yazma halindedir. Yaplan erhlerden birinin Ahmet
Hamdi Aksekiye ait olan eksik olarak Selamet dergisinde yaynlanmtr.
almamzn metinler ksmnda yer alan hem hiye hem de mstakil haldeki
yazma tefsirleri tarafmzdan ilk defa gn yzne karld gibi Ahmet Hamdi
Aksekinin eseri de bir arada dzenlenmi bir ekilde ilk defa neredilmektedir.
Yaptmz almada ortaya kan sonulardan biri de hls sresini felsef
anlamda yorumlayan mfessirlerin byk bir blmnn Osmanl ilim kltr hayat
ierisinde yer alm kiiler olduudur. Hiye sahibi olanlardan drd, mstakil eser
verenlerin ile tam tefsirler iinde hls sresini yorumlayan mfessirlerden drd
bu siyasi ve kltrel corafya iinde yer almlardr. Bu adan bn Sina ile balayan
hls sresinin felsef tefsirinin byk lde Osmanl ilim hayat iinde makes
bulduu sylenebilir. Bunu gsteren delillerden biri de yazma halinde olan
metinlerin tmnn stanbul ktphanelerinde yer almasdr.
Burada ayrca belirtmek gerekir ki bn Sina ile balayan hls sresinin felsef
anlamda yorumu Ahmet Hamdi Aksekinin eksik kalm hiyesiyle son bulmu
gzkmektedir. Bu sebeple son altm yldr Trkiyede ve slam dnyasnn dier
lkelerinde kaleme alnan tefsir eserlerinde hls sresi felsef adan ve felsef
terminolojiyle yoruma tabi tutulmamtr. Bunun sebepleri arasnda son dnemde
ortaya kan tefsir akmlarnn halka hitap etmeyi tercih etmesi ve bunun neticesinde
de halkn anlayabilecei bir dil kullanmas gsterilebilir.
Ortaya kan sonulardan biri de hls sresinin felsef yorumunu oluturan
tefsir eserlerinin, kullanlan kavramlar ve tartlan konular asndan muhataplarnn
belli bir birikime sahip olmasn zorunlu klddr. (Veya muhatabnnn bu
189
donanma sahip olduunu var saymaktadr.) nk yaplan yorumlarn doru
anlalmas bu terminolonin ve konularn bilinmesine baldr.
hls sresi, Hz. Peygamberden gelen sahih rivayetlerle Kurann te birine
denk olduu ifade edilen bir sredir. limlerimiz bu denkliin keyfiyeti hususunda
pek ok ey sylemilerdir. Ancak hls sresini felsef anlamda yorumlayan
mfessirlerimiz bu denkliin hls sresinin Cenab- Hakkn ztndan ve o zta ait
hususiyetlerden bahseden yegne sre oluuna balamlardr. Bu sebeple hls
srenin felsef tefsirinde en ok Cenab- Hakkn zt ve o zta ait hususiyetlerle
ilgili yorumlar yaplmtr. Bunlar genel olarak Cenab- Hakkn n zt, (hviyet-i
ilahiye) bilinip blinemeyecei, tanmnn yaplp yaplamyaca, Vacip-mmkin
ayrm, spat- vacip, Uluhiyetin anlam, vahdet (birlik), zt- ulhiyetin lemle olan
ilikisinin nitelii gibi konulardr.
Yaptmz incemelerde vardmz sonulardan biri de her mfessirin
yukardaki konular ilerken kendi anlayn yapt yorumlara ve kulland
terminolojiye yansttdr. Bu sebeple hls sresini kendi varlk anlaylarn
dayandrmak iin bir zemin olarak grdkleri sylenebilir.
Mesela bn Sina Zt- mutlakn hviyetini vacip-mmkin ayrmna
dayandrarak aklamaya alrken ayn durum Fahreddin Rznin yorumuna kadim-
hdis eklinde yansmaktadr. Bunun sebebi birinin mei filozof dierinin kelamc
olmasyla alakaldr.
Mfessirler arasnda bak asndan kaynaklanan bu ayrm en gzel ekilde
Zt- mutlakn lemle olan ilikisine dair yorumlarda kendini gstermektedir. bn
Sina ve onu takip edenler nezdinde var olu, zttan kaynaklanan bir zorunlulukla
olur. Fahreddin Rzi ve onun gibi dnenlere gre ise bunun aksi olup Allah lemi
kendi ztndan kaynaklanan bir icab ile deil irade ve ihtiyaryla yarattdr. Bir
nc gurup ise bu iki anlayn dnda Allahn lemi ilminden aynna yaratt
grn savunmular ve hls sresinde yer alan hve, Allah, ehad gibi lafzlar
vcudun mertebeleri eklinde yorumlamlardr. Bylece hls sresi farkl varlk
anlayndan (Hukema-mtekellimn-Vahdet-i vcud) hareketle yorumlanm
olmakta, bu anlayn kendisine alan bulduu bir zemin olarak karmza
kmaktadr.
190
Son olarak almamz esnasnda edindiimiz bir kanaati de kaydetmek
yerinde olacaktr.. zellikle 13. yzyldan sonra kaleme alnan sre tefsirlerinin
byk ounluunun yazma halinde bulunmaktadr. Medeniyetin yerleikliiyle de
alakal olarak bir problemi tartmak veya tefsire dair bir eser vermek isteyen
limler, bunu btn Kuran tefsiri zerinden deil bir sre veya bir yetin yorumu
zerinden yapmaktadrlar. Dolaysyla yazma sre tefsirleri, zerinde allmay
bekleyen byk saha olarak nmzde durmaktadr. Ayrca ilave etmek gerekir ki
yazma halinde -felsef izgide olmayan- ok sayda hls sresi tefsiri de vardr ve
ayn ekilde allmay beklemektedir.


191
BBLYOGRAFYA

Kurn- Kerim

Abay, Muhammed, Osmanl .Dnemi Mfessirleri, Yksek Lisans Tezi, Uluda niversitesi,
Sosyal Bilimler Enstits, Bursa 1992.

Aga, Muhammed Muhsin Tahrani, ez-Zeria ila Tasanifi-ia, 2. bs., Beyrut,1983/1403.

Akkirmani, Mehmed b. Hamid Mustafa, klilut-Teracim, Dersaadet 1316.

Akseki, Ahmet Hamdi, slam Trk Filozofu bn Sinann hls Tefsiri, Selamet, c. IV, sy.
11/79(Mart 1949)-36/104 (Kasm 1949).

Albayrak, Sadk, Son Devir Osmanl Ulemas, I-V, stanbul 1981.

ls, Eb's-Sena ihabuddin Mahmud b. Abdillah, Ruhu'l-Meani f Tefsiri'l-Kur'ni'l-Azim
ve's-Sebi'l-Mesni, I-XVII, Beyrut [t.y.].

Alper, mer Mahir, bn Sina, stanbul 2008,

Armaan, Mustafa, Gelenek, stanbul 1992

Askalan, bn Hacer, ed-Durerul-Kmine,I-III, Beyrut 1931.

Asi, Hasan, et-Tefsiru'l-Kur'ni ve'l-Lugatu's-Sufiyye f Felsefeti bn Sina, Beyrut 1983.

Aty, Nevizde, Hadikul-Hakik fi Tekmileti-ekik,I-II, stanbul 1268

Ate, Sleyman, r Tefsir Okulu, Ankara 1974.

Aydz, Davut, Tefsir, Tarihi, eitleri ve Konulu Tefsir, stanbul 2004.

Badatl smail Paa, zahl- meknun f zeyl-i ala Kefz-znun an esamiul- ktb vel-
fnun, ( tsh. erefettin Yaltkaya, Kilisli Rifat Bilge), 2. bs., stanbul : Milli Eitim Bakanl,
1972.
Hediyyet'l-arifin esmai'l-mellifin ve asar'l-musannafin, (trc. Kilisli Rifat
Bilge; (tsh. bnlemin Mahmd Kemal nal, Avni Aktu), Ankara : Milli Eitim Bakanl,
1955.

192
Badad, Alaeddin Ali b. Muhammed b. brhim el-Hzin, Lbabut-tevil fi menit-tenzil,
(nr. Muhammed Hasan Halebi, Hasan Hilmi Ktbi), [y.y.], 1317

Bayraktar, Mehmet, slam Felsefesine Giri, Ankara 1997.

Bergamal Cevdet Bey, Tefsir Tarihi, stanbul 1927.

Beyhaki, Ali b. Zeyd, Tarih-i Hukemail-slam, Dmek, 1946.

Bik, Eb'l-Hasan Burhaneddin brhim b. mer b. Hasan, Nazmud-durer fi Tenasubil-y
ves-Sver, Haydarabad, 1978/1398, I- XXII.

Bik, Muhammed Hasan, Kitabname-i bzrg : Kuran- Kerim, Tahran, 1374.

Bilmen, mer Nasuhi, Byk Tefsir Tarihi I-II, stanbul, 1973.

Bursal, Mehmed Tahir, Osmanl Mellifleri I-III, stanbul 1333

Brockelman, Carl, Geschichte der Arabischen litteratur : zweite den supplementbanden
angepasste auflage, Leiden : E. J. Brill, 1943.

Cerraholu, smail, Tefsir Usul, Ankara, 1993.
Kurn Tefsirinin Douu ve Buna Hz Veren Amiller, Ankara 1968.

Cevher, smil b. Hammd, es-Shh: Tcl-luga ve shhul-arabiyye (nr. Ahmed
Abdlgafr), Kahire 1956.

Cili, Abdlkerim, Varlk Mertebeleri, (trc. Abdlaziz Mecdi Tolun, Haz. Ahmet Faruk
Gney), stanbul 2006.

Crcan, Seyyid erif, erhul-Mevkf, (Zabt ve tsh.: Mahmud mer ed-Dimyat),Beyrut
1419/1998.
..Tarft, stanbul 1327.

Cndiolu, Dcane, Kuran Anlamann Anlam stanbul1995.
.Anlamn Buharlamas ve Kuran, stanbul 1995.
.............Szl Kltrden Yazl Kltre Anlamn Tarihi, stanbul 1997.
ada Tefsir Tarihi Tasavvurunun Kayp Halkas: Osmanl Tefsir Miras,
slamiyat, Ekim-Aralk 1999, c. 2, sy. 4

iek, Yakup, Tefsir Usul, Sofya, 1995.
193

Davud, emseddin Muhammed b. Ali b. Ahmed, Tabakat'l-Mfessirin,I-II, (thk. Ali
Muhammed mer), Kahire, 1972/1392.

ed-Debba, Ahmed el-Mara, Hiye al Tefsiri Sretil-hls li-bn Sina, Sleymaniye
Ktphanesi, Celebi Abdullah Blm Nr. 273, vr. 148a-156b.

Demir, Ziya, Osmanl Mfessirleri ve Tefsir almalar Kurulutan X/XVI. Asrn Sonuna
Kadar-, Doktora Tezi, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 1994.

Demirci, Muhsin, Tefsir Usul ve Tarihi, stanbul 1998

Devvn, Ebu Abdillah Celaleddin Muhammed b. Esad b. Muhammed, Tefsiru Sretil-hls,
Sleymaniye Ktphanesi Hamidiye Blm Nr. 1441, vr. 131b-137b.

Doan, shak, Osmanl Dnemi Kur'an Aratrmalar, Maklt, 1999/1.

Ebul-Ula Mardin, Huzur Dersleri,I-III, stanbul 1966.

Elmall, Muhammed Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, stanbul 1979.

Emin el-Hli, Arap-slam Kltrnde Yeniliki Yaklamlar( Menhicut-Tecdid fin-Nahv
vel-Belaa vet-Tefsir vel-Edeb), (trc. Emrullah ler-Mehmet Hakk Suin), Ankara 2006

Ermeyuni, Cemaleddin Yusuf b. Abdullah, el-Kavll-mutemed f tefsiri Kul huvellahu
Ahad, (thk. Muhammed Hayr Ramazan Yusuf), Beyrut : Dru bn Hazm, 1997/1418.

Erolu, Ali, Hazin, Ali b. Muhammed, DA, XVII, stanbul 1998.

Ertan, Veli, Ahmet Hamdi Akseki, stanbul 1988.

Fazlolu, hsan, Osmanl Corafyasnda lm Hayatn Teekkl ve Davud el-Kayser,
Uluslararas Davud el-Kayser Sempozyumu, Ankara 1998.
Osmanl Dneminde Bilim Alanndak Trke Telif ve Tercme Eserlerin
Trke Olu Nedenleri ve Bu Eserlerin Dil Bilincinin Olumasndaki Yeri ve nemi,
Kutadgubilig,, sy. 3. Mart 2003.

Frat, Yavuz, Ebu Said el-Hadimi ve Risaletu Tertili'l-Kur'an, Yksek Lisans Tezi,
Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 1991.

el-Feramv, Abdlhay, el-Bidaye fit-tefsiril-Mevd, Kahire 1977
194

Frzbdi, Eb't-Tahir Mecdddin Muhammed b. Yakub b. Muhammed, el-Okyanus'l-
bast f tercmeti kms'l-muhit (trc. Mtercim sm Efendi), stanbul 1886

Gazzal, Eb Hamid Muhammed b. Muhammed, Cevhirul-Kurn ve dreruhu, Beyrut
1990
Kanunut-Tevil, Kahire 1940/1359.

Gkta, Salih, Ebu Said Muhammed el-Hdim ve Hdim, Konya 1985.

Gutas, Dimitri, bn Sinann Miras, (ev. Cneyt Kaya), stanbul 2004

Gm, Sadredin, Kuran Tefsiriin Kaynaklar, stanbul 1990

Gney, Ahmet Faruk, Gaza Devrinde Kuran Yorumlamak; Fetih ncesi Osmanl
Mfessirleri ve Tefsir Eserleri, Divan lmi Aratrmalar,(2005) sy. 18.

Gngr, Mevlt, Kuran Tefsirinde Fkh Tefsir Hareketi ve lk Fkh Tefsir, stanbul, 1996.
Kuran Aratrmalar, stanbul 1995.

Hdim, Ebu Said Mehmed b. Mustafa, Hiye al Tefsiri Sretil-hlas li-bn Sina,
Sleymaniye Ktphanesi, Kasidecizde Blm, Nr. 671 vr. 48b-57b.

Harrizade, Muhammed Kemaluddin, el-Mevridl-Hss bil-Havs f Tefsri Sretil-hls
(thk. Yakup iek), stanbul 1996.

el-Hatib, Abdullah Abdurrahman, Tefsiru Sretil-hlas li-eyh Ebi Ali el-Hseyin b
Abdillah b. Sina, Mecelletu-eria ved-Dirastil-slamiyye1423/2002, c. XVII, s. 51, sy.
21-104.

Hicazi, Muhammed Mahmud, el-Vahdetul-mevduiyye fil-Kuranil-Kerim, Kahire 1970

Hoca Sadeddin Efendi, Tacut-Tevrih,I-II, stanbul 1862.

bn Haldun, Eb Zeyd Veliyyddin Abdurrahman b. Muhammed, Mukaddimetu bn Haldun,
(thk. Ali Abdlvahid Vafi, Kahire 1981.

bn Hacer Asklni, Eb'l-Fazl ehabeddin Ahmed, ed-Durerul-kmine fi yni mietis-
smine, I-IV, Haydarabad 1348/1929,

195
bn Hallikan, Eb'l-Abbas emseddin Ahmed b. Muhammed, Vefeyatu'l-A'yan, (trc.
Mehmed Rodosizade), stanbul 1280.

bn Hiam, Eb Muhammed Cemaleddin Abdlmelik, es-Siret'n-Nebeviyye, (thk. Sheyl
Zekkar) Beyrut 1992,

bn Kayyim el-Cevziyye, Eb Abdullah, Esmau mellefati eyhulislam bn Teymiyye, (thk.
Selahaddin Mneccid), Beyrut 1983.

bn Manzr, Muhammed b. Mkerrem b. Ali el-Ensr, Lisnl-Arab (nr. Emin M.
Abdlvehhb-M. Sdk el-Ubeyd), Beyrut 1997.

bn Nedim, el-Fihrist, (thk. Rza Teceddd), Tahran : [y.y.], 1971.

bn Rd, Eb'l-Velid Muhammed b. Ahmed b. Ahmed el-Kurtubi, Felsefe Din likileri,
(trc. Sleyman Uluda), stanbul 1985.

hvan- Safa, Resilu hvani's-safa ve hallanu'l-vefa, I-V, (Nr. Arf Tamir), Beyrut 1995.

bn Sina, Ebu Ali Hseyin b. Abdillah, Uynul-Hikme, (thk. Mcteba Minovi), Tahran
1954.
Tefsiru Sretil-hlas li-eyh Ebi Ali el-Hseyin b Abdillah b.
Sina, (thk. Abdullah Abdurrahman el-Hatib), Mecelletu-eria ved-Dirastil-
slamiyye, 1423/2002, c. XVII, sy. 51, s. 21-105.
e-ifa, el-lahiyyt, (thk. El-Eb Kanavti Said Zayid), [t.y., y.y.].
er-Risaletul- ariyye fi hakiki-t-tevhid venn-nubuvve, (thk. brahim
Hilal) [t.y., y.y.]

bn Teymiye, Takiyyuddin Ahmed, Tefsiru suretil-ihls, Msr 1323.

sfahh, Rb, Mfredt- elfzil Kuran (thk. Safvan Adnan Davd), 2.bs., Beyrut
1997/1418

shak, Ali evvah, Mu'cemu Musannefati'l-Kur'ni'l-Kerim ; Riyad, 1983.

smail Paa, Badatl, zah'l-Meknun fi'z-Zeyl ala Kefi'z-Znun an Esami'l-Ktb, (tsh. M.
erefettin Yaltkaya, Kilisli Rifat Bilge) Ankara, 1947.
Hediyyet'l-Arifin Esmai'l-Mellifin ve Asar'l-Musannafin, ( trc.
Kilisli Rifat Bilge ; tashih bnlemin Mahmd Kemal nal, Avni Aktu), Ankara, 1955.
196

Janssens, Jules, Avicenna and the Quran: a Survey of His Quranic Commentaries,
nstitud Doninicain Dtudes Orientales Ducare, 2004, sy. 25-26, s. 177-192.

Kfiyeci, Eb Abdullah Muhyiddin Muhammed b. Sleyman, et-Teysir fi kavaidi ilmi't-tefsir,
(thk. smail Cerraholu), Ankara 1974.

Kara, smail, Trkiyede slamclk Dncesi,I-III, stanbul 1997.
. eyh Efendinin Ryasndaki Trkiye, stanbul 1998.

Kara, Necati, Burhanuddin brahim b. mer el-Bikai ve Tefsirindeki Metodu, Van 1994.

Karla, Bekir, slam Dncesi zerine Aratrmalar,stanbul 1995.

Ktip elebi, Hac Halife Mustafa b. Abdullah, Kef'z-znun an esami'l-ktb ve'l-fnun I-
II, (haz. M. erefettin Yaltkaya, Kilisli Rifat Bilge), stanbul 1971.

Kehhale, mer Rza, Mu'cemu'l-Mellifin: Teracimu Musannifi'l-Ktbi'l-Arabiyye I-XV,
Beyrut 1957.

Koca, Ferhat, Musa Kazm Efendi, DA, XXXI, stanbul 2006.
bn Teymiye, Takyyddin, DA, c. XX, stanbul 1999.

Kufral, Kasm, Nakbendliin Kurulu ve Yayl, (Yaymlanmam Doktora Tezi), stanbul
niversitesi Trkiyat Enstits, stanbul 1949.

Kummi, Ebl-Hasan Ali b. brhim, Tefsirul-Kummi; (thk. Tayyib el-Musevi el-Cezairi),
[y.y.] : Mektebetl-Hda, [t.y.].

Kurt, Yaar, Nimetllah Nahcivani ve Tasavvufi Tefsiri, (Baslmam Doktora Tezi) Ondokuz
Mays niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Samsun 1998

Kutluer, lhan, slamn Klasik anda Felsefe Tasavvuru, stanbul1996.

el-Lr, Kemal b. Muhammed, Tahkikul-hls li-Ehlil htisas,, Atf Efendi Ktphanesi, Nr.
173.

Maturid, Ebu Mansur Muhammed b. Muhammed b. Muhammed, ytun ve Suverun min
Teviltil-Kurn, (thk. Ahmed Vanlolu, Mracaa: Bekir Topalolu), stanbul, 2003,

197
el-Mennn, Ebul-Kasm Muhammed b. Abdurrahman, Tefsiru Sretil-hlas li-eyhir-
Reis Ebu Ali b. Abdillah e-ehr bi-bn Sina maat-Tercmeti vel-Hav el-Fika e-ika
es-Seniyye el-Behiyye, Delhi 1311.

Molla Fenar, emseddin Muhammed b. Hamza, erh-i sogoci, stanbul, t.y.

Musa Kazm Efendi, Sre-i hlas ve Alk Tefsirleri, Dersaadet 1333.

Nahcivn, Baba Nimetullah b. Mahmd, el-Fevtihul-lahiyye vel-Meftihul-Gaybiyye,
Matbaa-i Osmaniye, [t.y].

Nizam-i Aruz, Nizameddin Ahmed b. mer b. Ali, ehar Makale-i Aruzi, (tsh. Muhammed
Kazvini ; nr. Muhammed Muin), Tahran, 1952.

Nasr, Seyyid Hseyin, Mslman Bilge, (ev.Ali nal) stanbul 1985.

Okumu, Mesut, Kurann Felsef Okunuu; bn Sina rnei, Ankara 2003.

zemre, Ahmet Yksel, ada lm Tefsirde Vehmin Egemenlii, stanbul 2006.

Rz, Eb Abdullah Fahreddin Muhammed b. mer Fahreddin, et-Tefsir'l-Kebr:
Meftihul-Gayb Beyrut 1990/1411.
Risle ft-Tenbih ala Bazil-Esraril-Mudea f Baz Suveril-Kuranil-
Azim vel-Furkanil-Kerim, (thk. Bahattin Dartma), Amman 2004/1426.
el-Metlibul-liye mine'l-ilmi'l-ilahi, (thk. Ahmed Hicazi Sakka), Beyrut
1987
erhu Uyunil-Hikme, (thk. thk. Ahmed Hicazi Sakka), Kahire t.y.
el-Mebahisul-Merkiyye I-II, (thk. ve talik Muhammed el-Badad), Beyrut
1990.

Sarkaya, Yaar, Merkez ile Tara Arasnda Bir Osmanl Alimi: Ebu Said el-Hadim, stanbul
2008.

Sezgin, Fuad, Geschichte des Arabischen schrifttums : Quranwissenchaften, hadit
geschichte, fqh, dogmatik, mystik, Leiden : E. J. Brill, 1967.
Tarih't-Trasi'l- Arab, (thk. Mahmd Fehmi Hicazi, Fehmi Ebl-Fazl),
Kahire, 1977.

Srr Girid, Tabbakt ve db- Mfessirn, stanbul 1312.
198

Srn, Ahmet, Takprizade Ahmed Efendinin Tefsir Risaleleri, (Baslmam Yksek lisans
Tezi). Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,, stanbul 2002,

Suyt, Celaleddin Abdurrahman, Lubbun-Nukl f Esbbin-Nuzl, Beyrut, 1994/1414.
el-tkan fi Ulmil-Kurn, (thk. Mustafa Dbilbua) Dmek
1993/1414.

Sbk, Eb Nasr Taceddin Abdlvehhab b. Ali b. Abdilkafi, Tabakat'-afiiyyeti'l-Kbra,
(thk. Mahmd Muhammed Tanahi, Abdlfettah Muhammed el-Hulv), Kahire t.y.

eyhzde, Muhyiddin Mehmed Kocevi, Hiye ala Tefsiri'l-Kadi el-Beyzavi, I-VIII, [y.y.]
1292

evkn, Ebu Abdillah Muhammed b. Ali, el-Bedru'tTtali' bi-Mehasini men Ba'de'l-Karni's-Sab,
Kahire 1348,

imek, Said, Gnmz Tefsir Problemleri, Konya 1997.

irvan, Mehmed Emin, Tefsiru Suretil-hlas, Sleymaniye Ktphanesi, Badatl Vehbi,
Nr. 2120.

Taber, Eb Cafer Muhammed b. Cerir b. Yezid, Cmiul-Beyan an Tevil-i yil-Kurn,
Beyrut, 1984.

Takprzde, samuddin Ebul-Hayr Ahmed Efendi, Mevzutl-ulm (trc. Kemaleddin
Muhammed Takprzde), Dersaadet 1313.
.e-ekikun-Numaniyye fi Ulemid-Devletil-Osmniyye, (thk.
Ahmet Suphi Furat) stanbul 1405/1985

Tehnev, Keaf stlahati'l-fnun ve'l-ulum,I-II, (thk. Ali Dahruc; ev.Corc Zeynati,
Abdullah Halidi) Beyrut 1996.
Tevfik, Rza, Felsefe Dersleri, stanbul 1330

Tirmiz, Eb s Muhammed b. s, el-Cmius-sahh, stanbul t.y

Topalolu, Bekir, slam Kelamclarna ve Filozoflarna Gre Allahn Varl (isbat- Vacib),
Ankara 1992.

Topuzolu, Tevfik Rt, Haiye, DA, XVII, s. 419-420
199

Ukber, bl-Bek Abdullah b. Hseyn, et-Tibyn fi rbil-Kurn, (thk. Ali Muhammed
Cebv), Beyrut 1987

Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Tarihi, I, Ankara 1947

Yaka, Eyp, Fethullah bn Sadreddin e-irvnnin badet Risalesi, Tasavvuf lmi ve
Akademik Aratrmalar, Yl: 3, sy. 8 (2002).

Yaltkaya, erefeddin, Tefsir-i Sre-i hlas li-bn Sina, Srat- Mstakim, c. 5, s. 106, sy. 21-
25.

Yavuz, Yusuf evki, Fahreddin er-Rz, DA, XII, stanbul 1995.

Yldrm, Suat, Kurn- Kerim ve Fenn Keifler, Ankara, 1990.

Ylmaz, Mehmet Faik, Ayetler ve Sureler Arasndaki Mnasebet, Ankara 2005

Zeheb, M. Hseyin, et-Tefsir vel-mfessirn, Beyrut, t.y

Zeheb, Muhammed b. Ahmed, Tezkiretul-huffaz, I-IV, Haydarabad 1375/1955.

Zemaher, Ebl- Ksm Crullah, Muhammed b. mer, el-Kef an hakik- evmdt-
tenzl ve uynil-ekvl, Beyrut 1995.

Zerkn, M. Abdlazm, Menhill-irfn f ulmil-Kurn, Beyrut, 1996

Zerke, Bedruddin Muhammed, el-Burhn fi ulmil-kurn, Beyrut 1972.

Zeydan, Corci, Teracimu Meahiri'-ark fi'l-Karni't-Tasi' Ar, I-II, Beyrut 1902, I, 161.

Zirikli, Hayreddin, el-A'lam: Kamusu Teracim, Beyrut 1970.






200
NDEX

A
Adem-i mahz, 117
Adem-i mahza, 113, 119
Adem-i sabk, 145
Adem-i srfa, 114, 119
Adimul-isim, 73, 113, 151, 153, 154, 166
Aklen mrekkeb, 133, 177
Akl- evvel, 188
Akseki, 3, 8, 11, 31, 46, 47, 49, 50, 51, 53, 67, 68, 69, 70,
71, 72, 73, 160, 169, 179, 189, 191, 269, 270, 271,
272
Alauddevle, 39
Als, 31, 135, 136
Antropomorfist, 33
Ashab- simal, 85
Ashab- yemin, 85
yn- sbite, 105, 110, 169
B
Baba Nimetullah, 129
Batlamyus, 38
Beav, 78
Belh, 38
Besatat- srfa, 180
Bestet, 155
Besatet-i mahza, 172
Beer iin bilgiye giden yollar, 156
Bik, 31, 120
Bilgi teorisi, 100
Birden bir kar, 48, 61, 150, 191
Burhan, 31
Burhan- temanu, 89
Burhanuddin el-Bik, 121, 122, 124, 152, 162, 167, 174,
184
C
Celaleddin Devvn, 55, 182
Cismaniyet, 80, 83, 84
D
Darul-Hikmetil-slamiyye, 139
Davud-i Kayser, 25, 51
Debba, 31, 59, 61
Delhi Medresesi, 74
Devvn, 53, 54
Dmek, 115, 199, 204
Dirayet Tefsiri, 18
E
Ebul-Kasm Abdurrahman el-Mennan, 190
Ehad, 104, 109, 118, 123, 155, 171
Ehad bil-kyas, 172
Ehad ismi, 173
Ehad-i mutlak, 172
Ehadiyet, 143
Ehadiyet mertebesi, 109, 113
Ehadiyetin ifade ettii nefy, 179
Ehadiyet-i srfa, 73, 113, 152, 153, 180, 286
Ehadiyet-i srfa, 112, 114, 116, 119, 180
ehl-i snnet, 61
el-Esrarul-Mudea fi Baz Suveril-Kuran, 78
el-Esrarul-Mudea fi Baz Suveril-Kurn, 80
Elmall, 11, 15, 31, 50, 51, 68, 115, 140, 141, 142, 143,
144, 145, 146, 147, 148, 152, 168, 169, 177, 178, 179,
187
el-Mennn, 74
el-Metablibul-liye, 82, 85
Enel-Hak, 44
Enfes'l-Cevhir, 116
er-Risaletun-Niyrziyye, 34
Eserul-fail, 56, 58, 183
Esm-i hsn, 141
Er, 95
e-ifa, 40, 71, 77, 278
F
Faal akl, 188
Fahreddin Rz, 12, 30, 41, 43, 51, 78, 79, 80, 82, 83, 84,
86, 143, 161, 175, 176, 184
fail-i muhtar, 66
failin eseri, 103
Failin tesiri, 183
Failiyyet,, 134
Farab 9, 32, 35, 158
Felsefe, 11
felsef kelam, 79
Felsefi tefsir, 34
felsef tefsir, 13, 26, 27, 29, 30, 34, 121, 132
felsef yorum, 9, 38, 51, 99, 121
felsef yorumlar, 28
ferd-i mutlak, 81, 83, 84, 172, 175, 176, 177
Fethul-Mennn, 32
Fevtihul-lahiyye vel-Meftihul-Gaybiyye, 129
Feyyaz lil-vcud, 48, 138
Fkh Tefsir, 22
Fiillerinde bir olmasnnn anlam, 177
G
Gayb- mutlak, 113
Gaybul-gayb, 121, 152, 153
Gaybul-gayb, 128
gaye-i kl, 144
Gazal, 29, 45
Gelenek, 12
Gna-i tam, 144
H
Hadd, 47
Hdim, 62, 65
Hak Dini Kurn Dili, 68, 140
Hak vcud, 108, 153, 179
Hak Vcud, 108
Hakikat-i cinsiye, 76
201
Hakikat-i ehadiye, 116
Hakikat-i mahza, 112, 114, 119
hakikat-i mutlaka, 112, 114, 153
hakikat-i neviye, 76
Hakikatin bilgisi, 101
Hakik-i birden ancak bir kar, 188
Hallac- Mansur, 44
Haml, 57
Harite bulunan hakikatler, 186
Hasan- Basr, 25, 41, 95
Haiye, 13
Hzin el-Badd, 112, 115, 116, 118, 119, 152, 179
Hazret-i ehadiyet, 114, 119
Hazret-i esmiye, 118
Hazret-i vahidiyet, 117
Hazret-i vahidiyet, 114, 117, 119
Hazret-i vcud, 181
Hazretul-Vcud, 110
Hemedan, 39
Hikmet, 12
Huds, 128
Huds delili, 80, 162
Hukem, 96
Huruf-i mukattaa, 34
Huve huve, 65
Hve, 47
hve hve, 48, 56, 61, 122, 124, 142, 174, 276, 278, 280,
282, 284, 295, 304, 308
Hve hve, 48, 128, 159
Hve'l-Mutlak, 56
Hviyet, 43, 47, 56, 58, 72, 101, 119
Hviyet-i gaybiye, 108, 110, 153, 155, 156
Hviyet-i gaybiyenin taayynleri, 179
Hviyet-i ilahiye, 55, 75, 125, 136, 154, 155, 172, 184
Hviyet-i ilahiye, 48, 150, 172
Hviyet-i ilhiye, 151
Hviyet-i ilhiye, 173
Hviyet-i mukaddese, 156
Hviyet-i mulakann ilah olmas, 166
Hviyet-i mutlaka, 48, 101, 104, 123, 156, 166, 167, 168,
169, 171, 174, 182, 189, 284
I
II. Merutiyet, 112

bn Arab, 25
bn Mesud, 41
bn Sina
, 9, 38, 39, 44, 45, 46, 47, 50, 56, 61, 63, 64, 65,
70, 77, 90, 136, 137, 141, 143, 151, 189
bn Sinaya gre ilah, 167
bn Teymiye, 189, 193, 194
icab, 82, 122, 183
cab, 128
ctima Tefsir, 21
faza-i vcud, 173
hdasn nasl olaca, 185
hls Sresi, 3, 9, 16, 29, 40, 45, 49, 55, 59, 63, 68, 80,
87, 99, 107, 112, 116, 130, 132, 136, 143, 179, 213,
218, 269, 270
hlas Sresi Tefsiri, 41, 74, 121, 140
hls sresi zerine yaplan yorumlar, 48
hls sresinin fazileti, 43
hls sresinin felsef tefsiri, 151
ihtiyar, 66, 82, 122, 183
hvan- Safa
, 9, 33, 35
lah olmak, 182
ilimden ayna, 104
llet, 56
llet-i file, 148
illiyet, 146
lliyet kanunu, 187
lliyyet kanunu, 146
lmi-Fenn Tefsir, 19
mkan, 65, 80
irade, 66, 82, 122
irfan ehlinin akl, 156
smail Gelenbev, 62
ispat- vacib, 47, 162
ari Tefsir, 24
irak felsefe, 28
irak filozof, 90, 163
rakiyyn, 89, 91, 163
K
Kabiliyet-i mahza, 110
Kad Beyzv, 30, 61, 132
kadim-hadis ayrm, 162
Kasimul-ulm, 74
Kavramsal gereklik, 158
Kaziyyenin unsurlar, 164
Kemal b. Muhammed el-Lr, 87, 174
kesret, 76, 85, 92, 108, 110, 113, 114, 117, 118, 123, 136,
143, 144, 167, 172, 175, 180, 181, 215, 216, 298, 301
Kesret-i ecz-i akliye, 48
Kesret-i hissiye, 48, 76
Kesret-i mneviye, 48, 76, 138
Kind, 9, 32, 40
Klasik tanm teorisi, 154
Kocav, 132
Konulu Tefsir, 26
Kudem-i mtekellimn, 95
kudsi cehverler, 101
Kurnn te birine denk, 43, 48, 66, 127, 128
Kutbuddin iraz, 30
L
L huve ill huve, 159
Lzm, 48, 128
Levazm- mahiyet, 138
levh-i mahfuz, 73, 169, 285
liztihi hve hve, 70, 278, 282, 308
li-ztihi hve-hve, 160
Liztihi vacib, 71, 161, 279
Liztihi vacib, 161
Lubabut-Tevil fi Menit-Tenzil, 112, 116
Lgav Tefsir, 23
M
mahiyet, 43, 56, 58, 72
mahiyet-i ilahiye, 136
Mahiyet-vcud ayrm, 158
Malul, 56
malulat, 57, 117, 119
Maturid, 45
Mazhar- tafsil, 116
202
mebde-i evvel, 47, 70, 71, 73, 143, 154, 160, 169, 173,
190, 277, 279, 282, 285, 288, 289, 292, 295
Mebde-i kl, 48, 138, 144, 182
Mefatihul-Gayb, 79
Mehmed Emin el-Hdim, 151, 160, 189
Mehmed Emin irvan, 106, 108
Mekk, 41
Menzilus-Sirn, 92
Menba-i ayn-i kfr, 112, 114, 119
Meratib-i vcud, 73
Mertebe-i zt, 141
Mesbuk-bil-adem, 126
Mesbukun bil-adem, 105
Mei, 35
Mea gelenek, 35
Me hukema, 90, 95, 163
Meiyyn, 89
Mevcud-i hakk, 110
Min haysu huve huve, 85, 86, 114
mMn haysul-vucud, 117
Mir Kemaleddin Hseyin el-Lr, 87
Muti-lil-vcud, 48
Mucibun biz-zt, 66, 82, 125, 185
Mucid fail, 58, 183
Muhammed Abduh, 21
Muhammed Hamdi Yazr, 139
Mukarrebn, 85
Mukavvimt, 76, 100
Mukavvimt, 48, 105, 128
Musa Kazm, 3, 26, 31, 49, 78, 111, 112, 113, 114, 118,
153, 157, 169, 179, 203, 213, 214
Muteahhirn, 29
Mutlak huve, 56, 60, 64, 65, 159, 160
Messir, 103
Messirden mmkin varlnn suduru, 185
Meyyedzde, 54
Mmkin, 45, 46, 60, 61, 70, 75, 81, 83, 84, 90, 96, 101,
102, 103, 104, 105, 113, 117, 119, 130, 131, 133, 136,
137, 146, 158, 159, 160, 161, 163, 165, 172, 175, 176,
177, 188, 216, 277, 278, 286, 289, 299
Mmkinin vcudu, 48, 165
Mmkinin vcudu, 103, 165
mmkinul-vcud, 81, 83, 86, 101, 159, 176
Mekkek kll, 171
Mtekelimn, 89
Mtekellimn ve Muhakkikn meslei, 99
Mtevahhid, 142
N
Nahcivan, 31, 129
Nasuh Paa, 106
Nasuriddin Ts, 191
Natil, 38
Nazar sufi tefsir, 25
Nazmud-Durer fi Tenasubil-y ves-Sver, 120
Mefy-i irket vet-terkib, 89
Nimetullah Nahcivn, 130, 152
Nuh b Mansur, 39
Nur, 90
Nurul-envar, 163
Nurul-ganiyy-i mutlak, 163
O
O odur, 151, 155
Ontolojik delil, 162
Osmanl, 27, 50, 51, 54, 59, 62, 98, 111, 116, 132, 199,
200, 201, 204, 205

mer Rza Dorul, 69
P
Porphyrius, 38
R
Rzi, 78
Rivayet Tefsiri, 17
Ruhul-Meni fi Tefsiril-Kuranil-Azim ve Sebil-
Mesni, 135
S
Sbiler, 125
Safiyyuddin el-c, 53
Said Halim Paa, 111
Samed, 81, 83, 88, 100, 104, 105, 109, 112, 117, 119,
125, 127, 144, 165, 167, 176, 304, 305, 307, 308
Selamet mecmuas, 53
selb ve izaf lzmlar, 123
Seyyid erif Crcn, 54
Seyyid-i kll, 167
Sfat- ilhiye, 144
Sfat- ztiye, 144
Sfatlar, 93
Sfatlarnda bir olmasnn anlam, 177
Sfattan ri zt, 116
Subt sfatlar, 82
Subt sfatlarn esas, 184
Sudr, 103
Sudur teorisi, 188, 190, 191
Sudur teorisinde zikredilen araclar, 190
Sultan Mesud, 39
Sret-i akliye, 48
Sretul-Hals fi Tefsir-i Sretil-hls, 78
Shreverd, 91
Sreklilik, 13

m, 41
emseddin Gnaltay, 68
erh, 9, 10, 11, 13, 26, 28, 36, 38, 40, 47, 48, 50, 53, 55,
61, 64, 65, 69, 73, 74, 75, 123, 132, 133, 136, 154,
167, 191, 270, 274, 275, 284, 285, 287, 293, 310, 318,
336
eyhzde Muhyiddin, 31, 132, 177
ihabuddin ls, 136
irvn, 78, 106, 108, 109, 110, 153, 179, 180, 186, 205
unat, 113
unt, 114
T
Taayyunt- vcudiye, 110
Taayyn dereceleri, 180
Taber, 44
Taftazn, 54
Tahayyz, 134
203
Tahkikul-hls li-Ehlil htisas, 78, 87, 88
Takyyddin bn Teymiye, 192
Tarifin trleri, 75
Takprzde, 98, 153, 156, 164, 175, 186
Tefsir, 15, 16
Terkib, 80, 83
Teahhus, 58, 65
Tevelld, 82, 83, 94, 126, 127, 137, 146, 147, 173, 176,
194
Tevhid-i efl, 109
Tevhid-i sfat, 109
Tevhid-i zt, 109
Tevhidin mertebeleri, 92, 109
Tevil, 35
Tezyil, 88
Trkiye Byk Millet Meclisi, 140
U
ulhiyet, 43, 89, 122, 167
Ulhiyet, 137, 170
Uluhiyet mlahazas, 169, 170
Uzun Hasan, 129

mmet-i Muhammed, 121
V
Vacib'in varl, 164
vacibul-vcud, 46, 56, 64, 66, 84, 85, 86, 89, 101, 102,
105, 122, 124, 126, 127, 130, 137, 141, 146, 147, 151,
152, 153, 159, 160, 162, 165, 176, 184, 188
Vacip-mmkin ayrm, 162
Vahdet, 47, 48, 108, 119, 128, 142, 148, 150, 171, 177,
178
Vahdet duygusu, 178
Vahdet-i besatat, 156
Vahdet-i kmile, 123
Vahdet-i mcerrede, 172
Vahdet-i srfa, 108, 110, 172, 180
Vahdet-i vcud, 25, 49, 54, 72, 85, 88, 92, 103, 108, 109,
112, 113, 116, 130, 131, 153, 157, 169, 186, 215
Vahdet-i ztiye, 117
Vahid-i hakiki, 133
Vahid-i hakik, 76, 123, 128, 133, 134, 171, 177, 182,
189
Vahidiyet mertebesi, 108, 109, 118
Vlidiyet, 137
Varlk, 56, 84
Varlk mertebeleri, 72, 108, 113, 118, 152, 180
Varlk snflandrmas, 100
varlk silsilesi, 118, 163, 180
Vucud-i mutlak, 112, 114
Vcud, 48, 72, 105
Vcud ifazas, 105, 109
Vcud-i hs, 61
Vcud-i mahz, 117
Vcud-i mutlak, 113
Z
Zt, 72
Zt- akdes, 112, 113, 114, 121, 122, 151, 153
zt- baht, 112, 113, 153, 215, 217, 284
Zt- ehadiyet, 110, 130
Zt- Hak, 143
Zt- ilah, 130
zt- ilahiye, 113
Zt- ilhye, 131
zt- mukaddesenin billinip bilinemeyecei, 155
Zt- mutlak, 47, 48, 114, 172
zt- mutlakn birlii, 171
Zt- mutlaka, 112
Zt- srfe, 157
Zt- ulhiyet, 8, 47, 91, 154, 175, 183, 185
Zt- ulhiyetin leme varlk verii, 182
Zt- ulhiyetin ehadiyeti, 172
ztn bilinemeyecei, 154
ztn hususiyeti, 100
Ztnda bir olmasnn anlam, 177
Zulmet, 90




204






















EK: METNLER



Tezimizin amalarndan birisi, hls sresi tefsir gelenei ierisinde yer alan
metinleri ortaya karmakt. Bu sebeple metinler ksmnda yazma halinde olan
tefsirlerden ikisi mstakil, de hiye olmak dili Arapa olan be tefsiri ilk defa
yaynlyoruz. Ayrca yine ilk defa olarak dili Trke olan biri mstakil biri de hiye
olan tefsir metnini de ilave olarak nerediyoruz. Bylece toplam yedi tefsir metni ilk
defa yaynlanm olacaktr.
Ayrca matbu olduu halde hls sresinin felsef tefsir geleneinin
balangcnda bulunan bn Sinann hls sresi tefsirini de hem ulalmasn
kolaylatrmak hem de muhakeme imkan oluturmak amacyla metinler ksmna
ilave etmeyi uygun bulduk.


205

A. Mstakil hls Sresi Tefsiri Metinleri

Mstakil hls sresi tefsir metinlerinden bir tanesinin dili Trke, dier iki
tanesinin dili ise Arapadr.
1. Trke Olan Mstakil hls Sresi Tefsiri



a. Musa Kazm Efendi: Sre-i ihls Tefsiri



Trke mstakil hls sresi tefsir metni sadece eyhulislam Musa Kazm
Efendi(.1338/1920)ye ait olan tefsirdir. Bu tefsir Dersaadette 1334te Alak sresi
tefsiriyle birlikte baslmtr. Burada yer alan metin basl nshadan alnmtr ve ilk
defa latinize edilmektedir.

206









Sre-i hls
Tefsiri



eyhulislam
Musa Kazm Efendi (. 1338/1920)




207

,,-, ~, = ,, ,,-, ~, = ,, ,,-, ~, = ,, ,,-, ~, = ,,
' '' ' . = -' = , . = -' = , . = -' = , . = -' = , -' , , , , ,, , , , , -' , , , , ,, , , , , -' , , , , ,, , , , , -' , , , , ,, , , , , "
1



Kul, makam- ayn-i cemden mazhar- tafsile varid bir emirdir. Huve,
mbtedadr. Ehadiyet-i srfeden ve bila-isim ve-l sfat- zt- baht ve hakikat-i
mutlakadan ibarettir.
Allah, btn sft- kemaliyeyi mstecmi olmas itibariyle zt- mutlakann
ismidir. Huveden bedeldir. Bu ismin huveden bedel klnmas sftn ayn- zt
olduuna delildir. Zira burada bedel, mbdel-minhin ayndr.
Ehad, mbtedann haberidir. Ehad ile vhid arasndaki fark: Ehad esm ve
sfttan mcerred olarak taakkul olunan zttan, hakikat-i mahzadan, menba-i ayn-
kfrden daha dorusu ayn- kfrnin kendisinden, elhasl hibir kayd ile mukayyed
olmayan vcud-i mutlakadan ibaret olduu halde; vhidin esm ve sft ile muttasf
olarak tasavvur edilen ve bu mertebede hazret-i esm nvann alan zttan ibaret
olmasdr.
Hakikat-i mahzadan huve ile tabir buyurulduktan sonra Allah lafznn ki
bil-cmle sfat- kemaliyeyi mstecmi olmas itibariyle zt- akdesin ismidir zt-
srfeden ibaret olan huveden bedel klnmas sftn ayn- zt olduuna delil olduu
gibi; o zt- mstecmiis-sfttan ehadiyet ile ihbar buyurulmas da kesret-i itibariyenin
nefsul-emrde l-ey hkmnde olup zt- mutlakann ehadiyetini mubtl ve vahdetini
muhill deil, bilakis hazret-i vhidiyetin bi-ayniha hazret-i ehadiyet olduuna tenbih ve
iarettir. Deryada farz u tevehhm olunan katart deryann ayn olduu gibi zt-
mutlakann vhidiyeti de ehadiyetinin ayndr.




1
Bu iki sre-i erifenin [hlas ve Alak sreleri] tefsiri bil-cmle rical-i sfiye ve mridn-i turuk-i
liyenin meslekleri olan vahdet-i vcud esasna mbteni olduundan bu eserimizi mtala eden zevtn
na gre muhakeme etmeleri rica olunur.
208
Allahus-samed= Allah sameddir
Tefsir ve Tevil
Hazret-i ehadiyette, mertebe-i esmda bile o zt- mstecmiis-sft btn eyann
mstenid-i ilahdr. Zira her ey-i mmkin na mftekr ve nnla kimdir. Kendi zt
ise gani-i mutlaktr. Vallahul-ganiyyu ve entumul-fukara

Lem yelid = Zt- hak vlidiyetten mnezzehtir
Tefsir ve Tevil
Zira untnn vcud- mstakilli yoktur. Hatta untnn unt olmas bile
Hak ile kyam itibariyledir. Zt- Haktan nazar kat ile unt, hadd-i ztnda adem-i
srfadan ibarettir. Halbuki her vlid ile veledinin vcudda mmasili yani husul-i
viladetten sonra varlkta msavt, yekdierine adem-i ihtiyac bedihidir.

Ve lem yled = Zt- hak mevldiyetten de mnezzehtir
Tefsir ve Tevil
Zira o zt- akdes mademki samediyet-i mutlakay hizdir, o halde var olmas iin
herhangi bir eye ihtiyac katiyen btldr.

Velem yekun lehu kfuven ehad = O zt- mutlakn mkfi ve mmasili
de yoktur
Tefsir ve Tevil
Zira ann hviyet ve ehadiyeti, kesret ve inksam gayr-i kabildir. Vcud-i
mutlakn maadas ise adem-i mahzadan ibarettir. Binaenaleyh vahdet-i ztiyenin gayre
mukarenetine imkan yoktur. Buna imkan olmaynca o zt- akdesin misliyet ve
kfviyetten mnezzehiyyeti dahi bila-ek sabittir.




209
Hulasa-i Tefsir

Kul huvellahu ehad
De ki: O zt- hazret-i akdes, bilcmle sft- kemaliye ile ittisaf itibariyle
ehaddir. Kesret ve teadddden mteali bir zt- baht ve hakikat-i mutlakadr.
Allahus-samed
O zt- akdes makam- vahidiyet ve mertebe-i esmda bile her eyden
mstagnidir. Btn eya ise na mftekr ve nnla kimdir.
Lem yelid
Kendi ztndan kat- nazar edildii takdirde bil-cmle unt ve mkevventn
adem-i mahzadan ibaret olmas, halbuki vlid ile veled arasnda vcudda mmaseletin
tahakkuku bedahet derecesinde bulunmas cihetiyle o zt- mutlakn herhangi bir eye
validiyetini iddia katiyen btldr.
Ve lem yled
Samediyet-i mutlaka ve gna-y ztyi hiz olmas itibariyle de o zt- akdesin
herhangi bir eyden mevldiyetini farz etmek bile muhaldir.
Velem yekun lehu kfven ehad
O zt- ehadiyetin kfvv ve misli olmak ihtimali de klliyen meslbdur. Zira
mademki vcud-i mutlakn maadas adem-i mahzadr, u halde vahdet-i ztiyenin gayre
mukarenetine imkan yoktur ki nn misli olmak tasavvur olunabilsin.


210

2. Arapa Olan Mstakil hls Sresi Tefsirleri

bn Sinann hls sresi tefsiriyle birlikte Arapa mstakil hls srelerinden
yazma halinde bulunan iki metni burada nerediyoruz. Bunlar Mehmed Emin
irvan(.1036/1627)ye ve Kemal b. Muhammed el-Lr(914/1508lerde sa)ye ait
olan tefsirlerdir.


a. bn Sina: Tefsiru Sretil-hls

bn Sinann hls sresi tefsiri matbu olduu halde tezimizin metinler
ksmnda yer verdik. Amacmz hls sresinin felsef tefsir geleneini oluturan
metnin ulalabilirliini kolaylatrmak ve okuyucuya muhakeme imkan vermektir.
Burada yer alan metin bn Sinann tefsirinin yaplm iki tahkikinden en son
olandr. Bu alma Abdullah Abdurrahman el-Hatib tarafndan yaplm olup
Tefsiru Sretil-hlas li-eyh Ebi Ali el-Hseyin b Abdillah b. Sina, adyla
Mecelletu-eria ved-Dirastil-slamiyye, 1423/2002, c. XVII, sy. 51, s. 71-85te
yaynlanmtr.




211
_, _ _, _ _, _ _, _ - - - -
, ,, _, = , - _ _' ,, _, , ,, _, = , - _ _' ,, _, , ,, _, = , - _ _' ,, _, , ,, _, = , - _ _' ,, _,
,,-, ~, = ,, ,,-, ~, = ,, ,,-, ~, = ,, ,,-, ~, = ,,

' '' ' - = , - = , - = , - = , ' '' '
_ _ ,, ,, .,. =' , . ,, , , _ _, , _ _ ,, . ., . ,
, ,, . , ,, _, , ,' _ _ . . ,.,.- _ ,-, . , ._ ,-,
,, , :, ._ ,-, . _ ,,, ., . ,-, .-, , . .,, .
., ._ ,-, . ,-, ,, , .,', , , .,, ., , ,, .
, ,-, ., . , , ,. . . , ., , .,- ,, ' ., . , . ,-, .-, .,
_ ,, . _. , ' , ., , , ,-, .-,, .
:, _,, . -, . .,. < ,.,.-, ,, . , ,, ,. , _,, . ' ,. _,,
, _,. ,, . ., . _, _- _ , .,, ., . , . ., . ,, : ., , :,
, ., _ , .,., _ . . _ ,, . , _ ., ..,-,' _,~ _ : .,, , =' ,
_ . , , ', . ,=, ,- , _, .' . , ,, . ', .
,_,, .,, ,, : _` , , . , ,. ,, , , _, .' ,, . : _,, .,, . .' ,,,
,,. , ,, . , . ,-. ,~ , . , .' ,,, ' , ' ,, ' = ' .,, ' = ' , . ' , '
: _,, .
,-' .= ,, , , . ., .,' _ , ', : ,' ,. _, ,_,, ,, : ` , ' '
,. _, , .
', : . ,. _, ,, : _, ' ' ,, ' -' .' _.' . ' _ , , . .,-, , ,,
., _, ,, . ,, : .,, _ ,- . ..,' _ , ,, -, . ,, _.,, _,. _ ,,
,,, , ,. _ ,~, , -, , ,. _, ._, , _ ,., .,' , ,,, , .,
_,' , .
212
_ _, ,. .' ,, .' ,, . ` , _, : , . .., _, ., . , ' - -, _,
., , .,~ _ .,, _ . -, ,' _.,. -, . ,, ' .,, _ .., , _ . ., .,
-. , ,' ` - . . ' .,, . .,' _ . , ,_, _, .,' , .,, _' ` , .
,- ' ,- , , , .,- _ ., .,, . _ , _ .' ,, ., .,,
,', , ,- . ,-, ,,. . _, .,' . , , , ,_, _ ,' .,, , , ,- ,
_ ,., _ .,, _. .,, ,` , .' , ,- .,, , .,,- ,, .,, : _ . .
,-, .,-, ' _. ,,. ,. .', . . ' ,, ,-, .,-, ~,,, ,-, .-, , , ,
. ,. , ,,. , _,-, . ,, _' ' , ' , ' ' , _, ,` , .' . - =, .- ,, ., ,
.-, . _ - ,. ,, . ,, .,. .,' ,, : . _, _,, ,,, ,. .
, ,' ' _,., ..= , , .-- _, , ,, .= ,,' , ,=' -
=, =, - ., .., ,=', ., _.' -,, , . , , , ,_' _' , ' _ ,
, ,- ,= _,,, ' ,-, ,', ,,, .
... ~,, . ,, _ . . ., , _ , .' ,, ` : ,, , - - ' . .,, .
-, ,', , ., . _, : _ ,., ,' : ,, , . . .,' _ ,. . , , .
. ,, ., , ,., .- ~,, ,- -, , . , . , ,, . ,. , ..,
,-, _,~ , ' , . .- . _, -, :, . ,, _,, ,-,, ,, : , ., . ,-, _' ,
, ,-, , _ ,.-' . - . , . ,_,, .,, .' ,, , ,, .,' .,, ,, .
, ,= _,. .- .' , _ .,, ., . _, , =,, . ., .,-' .- .' .-, , . .,
.,' ,= , _,. . : .- . _,, .,, .,, .,' .,', .,, . . ,
. . .,. =' _. . ,,, .
- - , , ' '' ' - - - - ' '' ' -, . ' ., .' . .,- ,-, . . -,. -, ',
, ' ., . -, ., :,, - _ , . ,-, , ,, ,-,, ,' .' -,, ,,. . ,, ,
,' , - -, ., ,, ,-,, ,' ,, ,, -, ,, , -, ,, ,-,, ,' ,
, ,-,, , , . . ` _` - . ,' .,, _.', . ` _` ~ , .' .. ., -, , - -, ,,
., . .,, .' . , -, ., :,, - _ , -, .', ..., , -, .' . ,
,- _ -, ,' . _ ., _ ,, -' .,, , .= -' .,, .-, ' , , , ., .
213
, ' - ' -. .,' , ' .,, ,. .' ,. ', .,-, _,~ -, ' _
.,-. , ,' ,., ,- , ,' ,, ,- , ,' ,- _,., ' , . , ., ., :,
- ~, -, , , ,-, ,, .,., ., ..., ,., ,., _,., ', ., -
_ ,,, ,' _ ,, .' , - ,, ,-, ,, .
, _, ,, ._ ,' .= .- -_ ._. ' , .' ` . , . , ,,
,-. : ,.- _ ,, ,, . .,-' _- .- ,, . .' _ , , , .,, . . .
, , , , ,. ' = , ' .,-. _ , ., . ,. _, , _, . _,', ,- =, .
, ' '' ' . = . = . = . = ' '' '
, ,-. -' .._ .. , . ,' _ _ ,, ._ ,. _ _ .
,' : , .~,, ,- . , ., . ,-, . _ ., ,- ,-, ,, ~, . , . _ . ,
, _ ,, .,-, . . , .,- _ ., , _ ,-, . ,-, _,~ = ,-, .-, - . ., .
. ' . , , ,, . _ _, . .' ., .,. , .,, .' -,
, . _,- _ ,. ' .: .,, , . .- . . .. . .,-, ,., ,. ,- _
' ,' , ,-, .
- - , ' '' ' ,, ,, , , ,, ,, , , ,, ,, , , ,, ,, , , ' '' '
_ ,-, , ,, .,-,' _,~ ,-, _=' , ', , _-, , .' , - ` ,, '
- ` ,, .,' ,, .' _ ' . _ . , _. ,, . ' ' ,. , ,
-, . , . ,, ., . ,,. ' - , . , .,, - ` ,-, ,-, ,,
, _ ,, ,, . . ,' , . , .,, ' =,, . -,. , _ ,, , ,, , ,,
_ , . ', . ,, _., ' ,, , . , , '
, ., - ' _ _, _ ' , , _ ,, ., ' , _, , , , ' .
, , .,, _ _ ,, . ., ._ , .,,. .' .-, ,, ., ,, _, ,' ',
.
,,= , _ , , . _, ,, .' ,, , ,, -,,, ,, _ ., , , .' ,,
, , , ,. .,,. ., . _ ., .' . ,, , ., , ., ,, . ,, ' ., :, .
,, , .,,. , . , . -, .-, ,, , , . _ , _ ,, _ ,,. ., .
214
_ ., - - , ' '' ' -' , , ,, -' , , ,, -' , , ,, -' , , ,, ' '' '
,-, , ,,, , ' .-' , .,,. ' ` ,, , _ .', , _ ' ,, ' .
- ,-, , ,', ,, ,' ,,, . .' , .,, ,' ,, .,, .' -' ,-, . ,,, ,
,-, .,-, . ,, ,' ,,, .,, .' ' .
, =` , : ' ,, ,, .' ,-, . _ ,, ,, , , . ., ._ , . ,
_ , _ . ,-, .,-, ,, ,- ,' ,,, .,, .' ', . ,. =` , .,' : . - .,, ,- .
.. .,, ., ` . .,, - .- _,_ , ,-, .,,, ., , _ . . ,' =, .,',
, . ,, , , ., - , . ., _, .
_ - _ - _ - _ -
_, - ,= . , ' . , . .- ,, .,' _' .
, ,, , ` ,, ,, ', ,- : _, .,' _ . , ,. ,-. ,, ,
_, , , .,' ,, .,, , , . ,-, _,~ -, ' _ , , . _ ,-. ._,
, .` ,` , ,, , ,-. _ . , _,-, _ , ., . . ., = -, . : . ,
,-' -- . , _.. -,, -, _. _ _ .,- , ., .
,, : . , ' . = ' , ,. ,- _ , ,-, ,', ,-, .,-, ,.
.,-,' .
_ ,,. ' .,, : . , . _ , _ ' . ,, ,-, .` , .,-,' _,- . ., ' ` ,,,
, ,-, , , _ ,-, ` ,, .' _,- _ . ,-, , ,,, ,-, , ' .,, : . , .
, ,- _, ,' ' . = ' ,- -,, , _,, , .,, . .' ., _ ', . , , ' ,
, ' , ' - , ' - ., , ,,, , ' .,, .', ., _ , , .,, .', ., , .,, .', .
, .- _' .,-, ,_, .,, .
_ _, , ' _,. ,,, ., = . , ,', , .~ _.. , . ',
, ,, , ., . _, ` - ,-. . = . .-, , _,~ _ . .
_, _,' , ., , . ,, ,' =, .
, _- _ . , . _ , ., = -, , . .

215

b. Mehmed Emin irvan : Tefsiru Sretil-hls




Burada ner edilen metin Mehmet Emin irvannin Sleymaniye Ktphanesi
Badatl Vehbi Blm Nr. 2120 vr. 21a-24b arasnda yer alan nshasnn dizilmi
halidir. Varak numaralarna metinde keli parantez ierisinde iaret edilmitir.

216
- _, _ - _, _ - _, _ - _, _
,, ' - ,, ' - ,, ' - ,, ' - , ,, , . .. . . .. . 1036 / // / 1627 , ,, ,
= ~_ = ~_ = ~_ = ~_
| 21a [
,,-, ~, = ,,
.,' - ~', _, ,_ ,= _ ,. , .,, , , , , -. , = -'
,. , ,-.' , _ , ,. , ,,. _, -' , , , .,- - __ .
,, ,, ,, ,, = ,, ,, , , '_. , ' - . ,_ .- _, _,-' ,,
_, _ -_. _- _ -., _,- , _,- , .,_ ., .' . , . _.'
- . ,, ,,=, .' , . ' ,-,' , ._., , . , -,, ,, , , .' = '
' , .., ,., ,. , .,,' ,, , , .- , .,' .- , . , , ,
., , .
_ .= ,- , _, ,' ..~,. , ~. ,-, , .,- , .,. _ - ,,' '
, ` - , __ , ,, , , - ,, ` , . ., .
,' ,- , ,= , , , ,.' ,' ,
- , , = ' -' = , -' = , -' = , -' = , ' '' '
, , ,, .' ,, . _, ' .' ,, , , .~-' , ` - .=- ,
- : , , :,_ .. : _, . . ' _. . , , ,,- - , '
,,., . . ' = .
' , ' , ' ' = ' , _- ' -' ' , ,' . _- ' = .'
. ., ,- ,., .,, .' ,' ' , ,' ' , ,. ,., '
217
. ~,= , ' . ' ,. , _ .,, : ,, . ,
,,- , ,, , ,.- .., _- , _ ,' _ ' ,~ ' ,, : '
, _,' ' . , , - , . ,` . :
', ', ', ', -, , .~-' , . , ' ,, , ., ' . = . ' , = ,'
' -, . .,, .' . . -, = .' , ` _ ,, . . . _. . , ,, , _- , , , -
. '' , , ,, , . ,, ,' .,, _ ' .
_,- ,,-' - ~ , . , ' -' = , ' ~ , , .,. - . , .
~ , , ' -' = , ' ,_- _ - ,,. , , . ,, . ' ,, .' .- ' ,.
' ., ' _,. : , ' .= .,' ,_- .= _,', ,--. . ,
.,,.'
_ ,' , _ ' . ,' ., , ,_ , ,, _ , .` _, ' ` _ , ' , ,-
,, _ .' , , | 21b [ .,, - . , . ' ,,, , ,-, , '
_ ,. , ,,. , .' ,, ,= _ ,- ._ , ,, ,- ,
. , , , . , .,- , .,_ .
. ' - , . .' ., ' . ' , ., .,, ,- , , , , .-
. , ,- ,,, _. ._. . , .' .' ,' . , , , , - ,' . .
' , ~ ,' _' . _ _ ,- ~, _ _ =, - ' . ,- ,, _
,, .
,,=, - , ..' _ _ =, , ,, . ~, .-. ,,, . .,
_., .,- ,, .,, .', ,,, ' , .,. , _ , . .. ,- .,, .', ,,-
.,, , , , . , ., . _ . ,, ..,, _ =, .' , ., = , ._,
, = . _., _, , _,. .
218
' , , _ _ _,. , . .- .,, , ., , . _ .'
., ,' _,., .,- ,- _,' _' , .,, _. , ,-
, ,, .' ,. _.,, -, - - _ , , , - , ,
-, . _,' ,,. ,-, . , .. _,- - .,, _ , = = ., . - , ,
-, -, '. _, .
, ,.- -, ,. , ., , _' ,,- ,' _,. , ' , .,,- ,,-
_,- , _,. , .,- .,,' ., ,,- .' _ ,,, ,,,' .,. , ,, _ _,- -,,
- _, ' ,' _,. . , _,. ,,' : . ., ,_ _ . .
,~, . . , , _ ., .' _,- , .,= . , . ' . .
,, ,' .' , ~, .' ,, - .' ,. , . ,,. , .' , ',
,,- . _ _ =,. , - _.,, .' _,- , _ , _ _,.,' .,,. , -
_,- -,, .
-, . _,. _,- .' , . .,' , _ , . _, _ , . , , , . , .,
,- ' : . , .-, . ,- -, _ , , ,, = , = _., .,, .' _,-, , .
, ,- -, _ , ._ .
- ,- , ,- - .._ ,-, - .' .,' ' _, . , , ,
,, _ . _ , , | 22a [ , _. _ . ,- -,, _ , , ,' ,,- _ ., .,
,- ,' _ -, _ _, , ._,- -,, _ _, ,- _ .,, .' _,- .
,.- , , ,,-, , .' , ', . _,.- , .-, ,, , .. ,,
., _, .
, . ,' ,-,, , _ , , , ' = . . ' _ .,, .' _ ., ,-,
, _ . ,-, ' ' ,-,' , . .-, , -, ,' ,,' - = . , . .'
219
, - , ,.- . . , , .,- _ ,,' . . , ,, . . .. _- _-'
_, , . _ ,. . .,, .' ,, - . _,.,' - .. _- .'
. ,-, ,- ,, .,. ~ . .. _, =,, , _, , ,, , ' ,
. ,. ~ . . ,. ~ . ,= ., , _, _ .,, :,
, - . .. , ,, , , .
,,, ,' , _, -' .', ,, .. _=' __. _. - . . . ,
, . , . , .' ,, . ,' = = - ., - ,-, , . _- _, , - _ . .' .
,-, _ , ' _' _-, . .. . .,, . _ , , . _ , ,-, ',
= _ - , . _ . .. . .,, .
, .' ,, , .-. . ,,. ' . ' _,- . ' , '
_- ,, . , ' = . ' ' ' ., ' _- . .' .' ' = ' - ' . .,, ' . ' , ' . ' ,.- , .
.' _- , , ,,' ,,., _' , ,-, ,- _- . ,' . _ _ , : _,
,-, .-, , .,,. -, . = _ -, ,' ,-, _ .,-, .-, .,,. ,-, .,,. ,
_ ,, . ,-, .-, . = _ -, ,' ' , ' . . ,-, .-, . ,, ,-, . ,
,-, = , -, ,. .' .
, . , - , _ - _ ,-, ,.' .' , ,,,
_ , _ ' . ,. ,-, .,-, . ,, . ,' _ _-. , .. .,, ,' .,-, .
,-, .-, , .,,,, , .,, ., ,' .,. , ' .,,, , .-,-, . .,,, , ' ..,
= .' , .', -' ,, .' _,- .. _, ,. ,-, _, = , ,,
- -' ,-, .,, - .,, _ _ -,, .' ' . .= _ | 22b [
,-, ., , . _- , ' ~ , , , .' _ .. . . -
,-, ._. .
220
, .' , . .,, , -' , ,- _- .,, .' _,-. , ' , ,,'
= _ - ,' _. ' .,, .= ,' . - _ . .,, ,-,
= , _,~ .
, ' , -, .-. _ ,-, . ,.- ,, _ ' .- .'
= - .
,- ,,=, _,- _, , ., . .' . = _ - , ,. .' . , .
, .,, .' ,. .,, .. . _, - .,,, -. , , , = _ _ .,, .' -
. = _ - _ . .,' .,, .
.,, _,.,' . . .' - .,,' ' , , . , - . , _,
,' ,, . _ ,- .,, . , , .., , . , . _, . ' ., ,,' . ,
: . _. -' , ,, .. _ _,' ,- - - , .,, . , ,. , . ,
_, , ,.' __ _- .
_~ ,,, ,. .- .,, . , ,. , .. .' ._, ,~ ,,-'' . ,
_,. ' . -. _ , ,, . , ._ - .
_., , ,. ,' _ .. -' , . _, ._. ' .' ,
_- ..,, -, ,-, ,' _., _- ,., . '.
, ,-,. .,' ,. .. . .' ., = _ _- ., . _, . , ,
_, . _ ,,, __ , . _, , __, ., , .. .. _ _, -' .,- ._,
' .
, ' _ _ , -,,. . _,.,' ., ., , ,. .' . ,
= _ ,,., .. ' ,. _,~ ,,. - _ ., . _ ,. .
221
' . ., , . ., _ . , _ .' ' ._..
_ ' _ ,. .- , ._. . .' , .
. -, .- .. . _ ,,. -, ,-, , - ..
,' . = . -' ., ,- - .-, . ' , ,-, _, , _ ,-, .
.., . , _,' _,~ _. .' . .., . , ,,. ,. _ , .
, ,, :, ,-,. , . . ., . ,, .' _ , . , . | || | 23a [ [[ [ ,
,-, , ,- _- .,, .' ,. ,' _- .' ' ,, , . ,,= , _,, .
.=, _ , ,-,' , _- .' _- , , . .- . . , ,- . .,
, .' .- . ., .' , .' .- _ ,-, . .' _ _ ,, _, .' ,-
= . ,-, , .
,-, ,.' , .. _,- _-' . , = = .', .,' .- .' , . _-
.. , _' _- .' . ,. .' ', . .,, . . _-' ,-,' . . -,
_ .. .
_., ' . ' ' , , = _ ,-' , - .-. , -. _, -, .,, ,
,' , , ., . . _,- ., .' . _. ,- _ . ' ' . .,,, ,, ,, _
,- , ,~ , -_ : _ . , ` _ .. , , ,' _ .
.. _,~ - _, . , ,- .. = ,, . . ,, ,
., _ -. = , , . -. , ,, , ,- ' _, -, ' .
, ' ' - ., , .., ..' . ' :,_ .., ,,- . , .,
,, , .
- . _ _ - . _ < , . _ , ~_ _ .
222
,_ ,. ~ = ' _ -, _ _, -, , -, , -. , , .,,
,,- , ,,, ' , .-' _,~ . ,_, , ,- -' ,, , .
_ ,-, ' , . . -', , -, ,, . .-' : -, ' =
,. , ,-, _ _ ,-' _ .' . . =' - ,-, ,, . , -, _,- ,-,' . . ,, ,,,
_. , , .' . , , , ,_ ,, .-- -- ., , . , ,-
- .~ , ., _,,. ~ ,, _. . _. , ~, ., - , ' , = ,_-,
, ,_ = .' .' . .- . .~ _ ,_- , ,,-_ _- .' ~_ .-_ - ,-,
, .,. -', ,. , ,,, , ,' , ,-,, .. ., , ., . = _ , ' _,_
, , .-_ .'
,- ,, . ., ..,, _,~ _ .- ,, , ,. -, .-_ ,'
~ ,,- .. ,, ,' ._., .. _, . .,' ,- - ._. , .. _~ ,- _,,
,,. , ,-. , . -' _. . _,, | 23b [ , .
,_' , ,,' , . .,=, _. , . _,- . _,, ,' _ ._., ..
,,,,, , ,-, , . ,_ , -, _. . _,, . ,,' , ,,- , . _,,~ _. , .
. ,-' ,,-, , , ,, _=. ,-. . ,, , ,-, ', . , , . .
. _,~ ' , -, ,,, , ,, ,. , , .' . .
.,' _,~ .' ,-, , ' ,= ,,' _ ,,-, ., _,~,
,' _ , : -, , .
.,' ., ,_ -. .' _ -, _ -. _, -, ,,= .
,,' ., . ,. .- ,-, .'
. ,-, , ' . . ,-, ,, . .' , - ,' , , ,' , ,, -, .' ,,
= . , , ,' ,, , .-- ._, ,. _ : . , . _, , ,
223
,. ,,~ . , .- . ,- , . : - ,,,,' ,~ ., . , ' ,-, ,' ,
= .-, ,' . ,-, , ,' - , . , _,' ,, .' ,,
,-, ,, , , _,- .
.. ,-, , ,,, . _ , _ ,, .' ,, . -. , ,
. _,' , ' - ,, , . . ..,. _ ,,.' ., , .- .'
_, _ .,. .' , _ .- ,- -, . _, ,', _,. : .' ,, ,.'
,, , ,, .- ,, .,,~ . ,. ,' _' ,' , . , , .
. ,-, , , . .,_' .' ' ,.. , _,-, , = . , ,. ,,
= . ,-,. .' , :, ,_ .' . ,-, . : _ , . .,. ., : _., ' .
,' , ._' : , , .
, _ =, , _. _ ' .
' '' ' . = . = . = . = ' '' '
. , . . _,- , ., ' . , - ,- ,-. ~. _ '
_,- , _ . .. ,, , ,-, , _ - ' ', .
, _ , , = , . ,,~ _ ,~. . , ,- .-. , . , ,.-
, ,,. .,. ,. .' _ ,. .,- ., , , - = = _,,.
,_, .
,., , ., | 24a [ .' _, ,,., ,, . -' , ,,., . .' _,
,. , _. . , .= _, : ,-. _. -.., ,, _, ,,. .
_, ,- .-. , .. .,-,' _,~ ,-, _- ,- .-. . , ,
,-, ,, . , . =- , , _= ,, ' . ,- - , , ' . ' , - ,- - ,,
.- , , , .'
224
.. _ ,. - ., , _ _- .. .' _ . .,,, . .'
.' , , - ., , =' , ,, , . ,, . ,_, ,- ' =' ,_ ' -
,. - . , ,. __ , ,-. .' ,, ,.' .' .
. , ._,' = = ,,, , ,. _- . .' ..= , , ,,, .
,. .- , -, , .' _, . ,. , , .- , , .
, , , ,, ' . =' . , ,. ,, ' , . -, , . . , , .,
,- ,- _- ,, . - _, ,-, .
, .- , ,,- ,, _. , , , , ., ,. ,,, . ,,
. .,,~ , ,- . ,-. ., _, ., , - . . , _,-. _ ,. _. .' ,'
, . .' _ . , , .,- , _ , ' _.' _ _.. ._. ,-', ,,. , , ,
' = ., ' ' _. , , ' = , _,' ' ,,, ,, ' = , ,,, '.
, -. ,, ', ' ,, ,, ' , _. , , ,. ,
.,' . ,' , , , .,-,' , , ,, . , .
.,-,' -' , ' , , ,, . ., . ,, , .,. .,-, .'
, _ . .
, _-, =- , _ _= , .,- .- : _.. . , ,= , .,. ,
,,- ' .,- ._ . , .,. ., . , ._ . .,-. . .,- , .,, , .,
., .,-, . ,, , '' .,,- . ,- , _ , .= ,, _ , .
,, .-, .,-,' , _ .= ,-, ,.- , -, . . ,-, , .
-, . -, , ..,-- ,= , , , . ,,' . ' _ ' ,_ , = ' - .- - .
_ - , .,, .' . - _. , | . 24b ' [ ' .,, ,~ '
225
., . , ,-,, .' .' . ,= .' _ ,.' . ' ,
, , . , . _ , . _ .' , , , ,_.' , < _,- .,- ',
,,= _ _,. ,, _, . , -_ ,, . ' _ _, ' , ,
' '_ ,-'., ' , ,' ,- ., .,, .' _,- ' _ .
.-. , ,- ~ ,. ,' , . , , - , _ ,
' , ' . ,~ ,- ,. . , .,-' - -, , ,,- - . . - , ,.,,
. . ' .-' ,- ,,, . .,- _ ,, ,, ' _ - . ,. :
,,,. , , , ,' , _ ,= ,-- ,. , ,= ,. _ _,
, , ._. , , , , ,, ,,' , ,-,, , ~ .,. , ~ _ , , '
, , . ,, ,' ,, , ' _ ..,-. ,- _, , , ,, . ' ,- . ,
__ . .' ,- __ . '.
, _- _ , _ ,-, .
' - _, .,' - _,- - _,- - , ,,,- ,
, ,,' , ,, _-- _=.
1274

226

c. Kemal b. Muhammed el-Lri: Tahkikul-hls li-Ehlil-htisas




Kemal b. Muhammed el-Lrnin tefsirinin ktphanelerde tek nshas vardr.
Bu nsha da Atf Efendi Ktphanesi Nr. 173te kaytldr. Burada yer alan metin o
nshann dizilmi halidir. Eser toplam 79 varak olup her sayfa 14 satrdan
olumaktadr. Varak numaralar metinde keli parantez ierisinde verilmitir.

227
.- . - ,- .- . - ,- .- . - ,- .- . - ,-
.,' .,' .,' .,' , , , , _ - _ - _ - _ -

| || | 1b [ [[ [
= - , , .- ,,-, - , _ ,-, ,' - .-' ., _,'
..-. , .,, ,, , .-
_' ,_ , - .' , , .-' , , , , ,, , , , , . -. = . . .' , ,
, , , , ,- .,,' ,, , , _ ,,=, - , .,, , , , , = _. -
| 2a [ _, ., , ,
., , .' _, , -. ,, , , , , , .
- , ,-,, .- ,, ,,-, ~, .' : _., , .- ' _,' _,~ , , .,, , ,
<, .' .
,, ,, ,, ,, .,- _-, ,- , - = -' _ - , _ _ ,,
. _,-. , ' - _, _, ,- ., _ _, .= .,,~ ., , ., | 2b [
. .,_' , ., , , .-.'
., , . , - ., , ' , , ,, , , ,.- ,- , .,, ,
,, , .-. ' . ..,
,. - , ,,' ,- . , ,-_ ,- _
_. - , .. _. , ..
. ~ , ,, . , , , , ,
- , -' , .,` , , - _=` , : , | | | | 3a [ [[ [
_ ,- ' - _' .` , , , -',
-. ,, , ,' _ ,.,, _= , -' , .,' , , ,, , ,- . , ,
. ~ ,, - _ .,. , , , ., , , _,~ _. _- . _ _ , , .' ,
, ,, ' , _, _, . ~ .
228
, , ,' , ' , , ., , ., _, _ , ,.- - -,' . ., .,
, ' , ,'' , ' | 3b [ _, _., .' ,.- , ,' .=- , _,., , .- _., _., , ,
.,. , _ , .,' ,- ,, _- .
,,- , .- . - ,- ,- .' , .' . ,- _,~ , , .' = ,
, = , , ,- , , . , . . , .,- __ , ~, ~ _' , . __ , - - _' ,,
,- _ ,, , ,, _ .
.,, , ,' _,' ' , | . 4a [
, , , , , .., ,_' _ .- _,
~, = ,, ~, = ,, ~, = ,, ~, = ,, ,,-, ,,-, ,,-, ,,-,
-' = , -' = , -' = , -' = ,
,,' _- _ _- , - , ..,., _,, ,, . _. . . ,- ' , . _- ,
' , ' .' ' -' = .' - _,,~ , , . ,,., , :, .,, = , , , ' -' ,_ < , '
.,' - _ , _. . ,- ', ' -' = , , '. _ _ , ' , ' '
, ' = ' , _- ' -' ' , _- ,' _- , | 4b [ _- . .' . , _' , ,,' ,_ _-. _ ,,,, ,'
, , , = _. = ,, , :,_ .' : _, = ,' .
, , , = _. ,' ,,_ , ,_' , ,= , , .' , _. ,,' , .,~ ,,' ,_ ,
- , , = . . ' . _, . .- ,' ,- ' , .
, , , -. ,_ , , , , , = _. ,,, _-' .- , :,_ ..
- : :, , . , .,, , ', , , _ ' _-' ,_, ,' = ., | 5a [ ,_,, , ._, .
_, = ,' .
, .= ,_ _. , ., ., ' ,_ , , .,- , ' :,_ ..
. ,' . ,' ,, ,' -,,_ -' = , . .,. - ' _ , __ . . -, .' , -, ,' ,
_ , . , . _ : . = . , . , _,- - , ., . , _ :
' , , ' <, ., ' ,, , , ' ., , ' -' , , ,, ' - _= , , , ' .
229
, _-., .,-. : .' : | 5b [ _-. _ ,, , . _, . _-. _ .' .,' _-.,
,. _ .,, .
', ' -' ' , , ,,' ,' , ,,' _ , ..,- , ,, . .-, .. ,,
-, . _ , ,- , , ,,, . . . , , , , .' ,, , ' -, = , .'
-, , _ , ,,' _ , . ,_. ' , = _ ,-., _ ..,,. ' -' -_ '
. , ' -' ,_ ' , ' -' ' ,' = .. . _ ,, ,, '.
,,., , -, . .,. ,-, -. , -, , , | 6a [ , -, . -. , -. -, . ,
. , : . ' -, ,,. . ' , .' _- ' . ,, ' -. - . , .. , -, .' ..
-. _ . .. , ' -, -_ .,'_ ' _ , ' -' .,'_ ' ,. - , ,, .
, -., = ,.- -, ,,' , , . .,- . ' . :' ..,. ,' ' : ,
,-, -,, .' . , .' ,,., , , . , , . , ,,- , , , ' _,~ _ , -.
: _ , ,,- . ,.. , ,,- .. _- _ , = , .' .
.' ' = ' - , -, , , | 6b [ : _ _ ' , _,- ' . . -,. . , '
= ' , ' , .' . _ , , ' -' = , ' ,~ .. , . _ , .
, .' _, ,= , , ' , ' ' , .,,, , , _, ,- ', .,,, . , , , _ .
, ' = ' , .-.' , _ . , - .,,=, ,, ..., .,-, _ ._, ,, , ,,
, - ,,, .,--, ,~ - . = _ .,, , .-.' ,, .,. .,' .,' .,, -. ' ,
= .', , =, _ , .-, ,- .,- . , :,, . -' | 7a [ ,-, -,, . ,-' _,, ' , ' .-
, ' = ' , ,- ' -' ' , . _, .
,'
, ,' ' -' ' _ ,' ,, ,= , ,-, .,-, ,' ,. :,, _
., , , ,,' .. _ , ., , , _ ,' , , ,,, . .
., _ ,' ,,., , .
,,' ' - , , ' ' ' ,. ,- _ , , ,. ,,= _,' , _- _ ,'
, ., . ,,,. . _ , _ .,- . ' = ' ,. .. _,~ _ . , , , , . | 7b [ _
230
- .' .- _, .,- , ._ _., . , . . _ , _ ,, ., . .'
. ,- ,- , ,. , , , _ , _' ., , ,- ' .. _ -
, , . _ ' ,., , , ,.,' _ ' . , '. . ' _ ., , . ' , . '
.- _ ., _, ,- .
, ' -' ' .- ,- ' .,, , _ , -, . , -. .' -, , -. , , , ..' _- .
_, _ _ | 8a [ , ,, ,.- , , , , ,-, , .,- ,-, , , _, ,
,, . , .
, ' -, ' ,- _ .. _ . , ,. ., -. ,.- _ , ... , _ _ . ,
,-., , _- , .,- -, . ' _ . .. _,- _ . , , , , . ,' _ .-
. , .' _ , ,.- ,,, _ ,-, ,.- , .-, ., , ,-' .=, , ,- _, ., ,_
,- .- ,-. . , .
_, ,. ' _ , . .' ,, ' .,, ,,', | ' 8b [ = ' ' _, _,-. ' _ ,~',
' . ' . _,,' ,. ,- _, ' , ' -' = , ' ., , ' -' = , ' .,, ' ' , , ,
., , , , , _' ' -' = ' _, ' , ' , , , = _. ,,, , , .
_ _ . ' ' , . , _- , ._, , ,= .' .,, , .
- , , _ , , = _. , . : .' ,,, , ._ .
,, _, , .' . .,, - .'' _ _- . ,= . _ ,' , , - -,-. ,
_, .. | 9a [ -. _, -. , ..,, _, - ,,, , ,
= _ _ _, ,. -. ,. ' ' ,. ', , ' = -' ' . ' ,, , _= , .,,
,, ' , . = , . , ' .
.-. ' .. , , ,, , ,- , '. .=' _ , .=' _ , ,
= . : , _,- _, .
' '' ' . = . = . = . = ' '' '
' - , ' . ' , ' , . ' . . _,,- , ,.' ..
,- , ., . , -- .,, .' ' ,, , | 9b [ .,, , ,
231
. , .,. ., ' ' , ,_ ' ,,,, , ,. , ,,
_,- , ., . ,,., , ,- . , . . , , .. ' . _ , . _,_ , ,
,-_ .
, , ' .. . ., . .,, .' ' _ _,- '. , , ' ,
- , _- , , , - , .
_ _,- . , _ -,, _ , . ,-- . , . ' ,,-'' , , .
,-' , ,- -. .. ,_-. ,' .', _- .' , | 10a [ ,- .,- _ _ ,
_ - .-, ., ,-, _ _ -, .,, ' .= _ . _ , _' < ' , , ._-
_ . , _' < .,, : .,, ,- .' ,,- . _,~, , , .
,,' ,' ,' ' .' ,= , ' .,_,' ,' ,, ,-' _ ,,'
. , , , , ,-, _ _ .-, ' .= _ . , _' < , _,- , ,.'
,,- . ,, ,' ' .,, , , ,. . .
| 10b [ ,, , , , , ' , . ,, ,,., . . , _' ,, , ,,' ,_ , . ,
, -' , , . . = _._ _ , , , . , _, , , , , , . ,
_ -~ _' , _ _ ,
, . -. , , ,,' , , . - . , _ . , . . .,' _,
,=,. , ,=, ,, ..,,., ', . . , . ,- , ., . , ., , . - , ,.. ,
., . ` , ..' , .' ., ,.' , . . , - , , | 11a [ , ., ,
,,, ,- . .. ,, . , _,,, , . .- , ' , , ., . , . ,. - , , ,
. , ,, ,, , _,-. , ,, . . , _' , ._,, . , .,. . : ,,' , . , ,,,. , , . . ,
_- , , ' , . _,~ , . ,,, ,,' , -' ' ' . _, ,, ,,' , ,' '
. - ,, _ _~ . -' , , _ ' .,' , ,_, . , _ .,, _ , . ,
,,., .,' _,- , . . ,,., , ,,- , . ,=' , , , , . , , , | 11b [ -' ,
, ,' _.,. . , , , , _. - , .. , ._ _, .,, .' , .,, , .. , '
.,- , . .
232
, ,,, .. ,., , ,.. ,, .. ,., ' : .', _- .' , . . ,
,_,' ,' -. . _-,, , ,, .
, ' , , ' . = ' ,,. :,, _ _ , . .,, .,-,' _,- , -- . , ,
, , , . , .,-,' , ,,. ,.-, ,-, .,-, :,, , . ,,., , ' -' = '
_ _ , | 12a [ , = .,, ' . = ' .. , . , ., _ _ , .
.,- , , , -' = _- .- , .,. ,' ,. , ,. , _ .,, _ .'
, . , , , ,- .' . , .,- , ,-, , .., _, . :,, _ , ..
, .,, .' ., _,' ' ' _ -. ., _ - ,'
_,- , ,.' , _,,' . ' ,' . ..,,= _,~ ,, , , ' .' .-. ,
' , = ,, ,,- ,,' ' , ' ,_ ,. .. , | ' 12b [ , _,, .' . .
, = = _, , . ' . = -' = ' . .,. ,-, .,-, , _. _ ,., , ,
,., .., , ,., .., , .' _ , . _,., _, :' , , . _ . _. ' ..
_. . , , _. _,' , _,,' _ . ,' .,- .. :, _-., . _ _. .' ._,,
, ,' ,. , . , , ' . = ' , ,, .,,. , - , .=- . ,' .. _ . -
_ _ ,, .' . , -' .-, = _,, , , ' | 13a [ , ., ,' ,
-' , - = ._, ,- .,- _ : .' ,, , . , , . _ , .,- ,'
_. , ,= ,. ,, ,, . _- . _', ,= ., _. _,' ' , .
_,' , .. , ,,- ,, ,- , . ,. ,, _' .' ,= , , .~ ,- -
, .=, , -' , .~ ., , , -, - ' .,- ' , , ' , - _ .
, .' ' . = ' , _ , ' '' ' ,, , , , , ,, , , , , ,, , , , , ,, , , , , ' '' ' , , , , , -- . ' , ,, ,,
, , .- ,' | 13b [ ., -- , . _. _ ,, .,' , , ,
, , .,. ., ,. , ' , , ' , _ ' ,, , ' , , _ ,, - ., .' _
,. ,-, .,- , / .' , ., _, ., .,, ., . , , _, _ ' '
= ., ' ,,, . , . ' = , ,,, ' _. . , . ' = , _,' ' ' ~ . , ' ,-, .-, ,,
233
, , , ,- : , , ,- , ' ,,,' _ ,' ,, _ .,, _ , ', -' , , , .
, .
_,, - -, _ , _ , , , ,,' _ ,, - ., .' .
| 14a [ ' _ _ , _ .' .,_. , _, , .,' _ ., .' ,, . _, .
,= .,- -, ,' . ' .,,-, , .' ,- , .. ,,' , , .'
., , _-_- , . . , . ,-. _ -. , -_- . ,' . _ . . . ,
,' . , ,.,' ' _, , .., _ .' , , .' , . , _ , .
,' , .- .' | 14b [ _, _ ,= _= _ , .', ,- -,, , .' - ,, ,,
_ . = _ _- , , .. ~ .- . _ , . , _, ' _ ,,, ,, .,'
, .,,,' _ ,' ,- ,, .
, , , _.' ,, _ _ ,. , , , ,, , , , ,
.,-, _.. ,.' , .' ' , _,' , ,,, _.' ., _, _ .'
_.' ,,=, _,' .,,' _ . , ' , ' ,, , ' ,-, _- _ . , - .' . ,, ,
.,, , | 15a [ : , ,, .
,- -,, , _,, - .-', ' ., , .,, .' _ , , ,, ,' . ,
._ , ' . , ' _., , , . ' , _ _.,. _ , '.
', , _,~ _ , ,-, .,-, ,. , ' , .', ,- -,, , .- .'
,,- .. . .' .-. .,, . _ , , ,' .
_. _,~ , ,, ,,, .. ,= ,' . ,. .
,' ,- -,, , ,, . ,' | 15b [ _.' ,. _ _, ., _,- ,' _. _,, .'
, - _ ' , _ , = . , ' . ,= , ,,' . ., -, .
.,. ' , _.' .
, _, , , , .. , ' , -, , ' , , , , ,,
, ..,- . _, _ ,= , . -' . _ - , .' :, ,
,- . _,- , ,, - , .- , ,, , - , ,- ,, , , _,- , , , . ,'
234
_ ,., | 16a [ _ ,= , . . , ' :' :,, , , , , -, , .' - .,
.,=' ,. , , _ .,, , -, . ,-' _, , ' , - , ~, - , , ' ,
, _ .,' . , ., ' , ' ,. _ , -' , . _ , ,', , ,.
= .,' ,= , .
_. , , . ' _ ,' , . - = , _, .' , , ., _. .,
,- ,, , ' , , , .,- | 16b [ ,, - , , ,, , - , ,- ,, .
.,,, .
,' , .,, .' .', _- .' , ' , -, , ' ,,-, -. . ., ' .= , - _ _
,,-, -. _ , ,' .,, . , ._-, ,' . .-, ,. , .,, _-. ' _ , ,. ' , ,=
, . _,' ,, - ,,, , .
_ , ' '' ' -' , , ,, -' , , ,, -' , , ,, -' , , ,, ' '' '
, .,, , -' , , ' . _-, ,=, .- _ _- . . ., , ,= -
: _ ,,, ,-' .,, .' , , | 17a [ , ' .' _
. , .,' , .,= , ' .. , ., _, .' _.. ,.'
, ' .- ,= .,, .' - .
.,, ,- , _- .,, .' , ' , ' , ., ,= .,, -. , _ , .-' .-
.,. _ _-. - .= ' ' _ . - ,.' . '
= ' , ' , ' .,,-., .,, , . , . ,., ,. - , ._,, . ,- , ,~ ',
,., _,, . . ,-., -,-. . , , .
,' , _ ,, ,
, . -' | 17b [ .,- .' , .,. , , , ' , , .= .
_ ,., , -' , , - ' -. , , ' , , - .,, = _- _
,, ' - , , ,, ,-, ' , ,' ,. .,, ' , , .'
,, , _ , _,- .. , ,.' , ' , ' ' ,, - , ., ' , , , ,
,, ' ' .', _, ,- ,- ., ,-, ' .= , - .. _ ,, .,, .' _ .,-,
235
_ .,- , _ ,- ., .,- .,. ,-, .' | 18a [ , ', . , , - , ' , _
, . , _,,., , .' ., , , , , , , .,, . , ,,, . , - . , .
.-. , . , , ,- , ~, : , , _ ' , .: .- . _, .
,' ,-,' , . ,, .', , _ , , , _ , ,, .,, .' _ .
_-. ,' . = , - .. . .. , . ' , , ,, .' - ', _- .' .,' ,',
,~ | 18b [ ~ , - ' .-' ' , ,, .' , .
.' ,, , ., ._,,' ~ .' , .=, _ , ,_. .,. , ' -' = ' _ ,
,_ -, ,_ - _ ,-' ,' , .,,, _ = , _,, ,, . .=, . .=, _ ,
=, _, ., _. , . ,- , . .- . _~ , . . . .
, , ' . = ' = _ - -, , ' .,,- ,- , ,' = , - . . =,
= . ' | 19a [ .' , .-- _,~ .~ , ,. . , ,~ .
,, ' ,, , , , , ' ' ,' , , _,' _. ,, .,,, ,,, , . =, .
, ' -' , , , ' ., , . .. ,- .,- ,' . =, . = _- .,
,, ' , - , , ,, ,-, ' .
., . ,, - = .,, - ,, _, = - _, .' ,,' ,
' , ,' ' ,,' ' , . . , = , ,' ., . = , , . , .' :, | 19b [ .' . ., .. -
, ,-, = - ., . , . , ' ' _, , _` ` , ., - ' ,=' ' - : ,'
: , .,' .
, _, . _ _ , , _, . _ _ , , _, . _ _ , , _, . _ _ , . .. .
,. ,
,. . ,. . ,. . ,. .
, _ _ .,, ' = , - ' =, ,' .' ,. _ , ' -' ' ,' ,. , _ '
., _ ,' ,,' .. _ , .,, , _ ,' .,, , _ . ._ , -,
_' , .,, , _ _ . | 20a [ -. . ,,' .. ,, _ _ ._ ,.,
,- ,, ,= .
236
_ . ,
,. , ,. , ,. , ,. ,
. .' ,', _, _. .=' ., , , _ _ _,,' _ , .
, ,, , ,', ' ,= .-.' ,~ , .
,. ,,= ,. ,,= ,. ,,= ,. ,,= . , , ,, - ,-, _ . ', -' _' , ,,, ., , '
- , ._ ,' . _' ,-.' .' , . _,, ,, ,. ' _ . , ,,. ' .' | 20b [
, ,.- ,- ,, ,_ ,, ,,, . , ,. _- ,,, ,,, ,, .- ,, .
, ., ,_ . ,-. , ,.- , , , _,, _ ,- ,, .,', , , .
, .- .- _ .
,, ,- ,- .,, . ,. , , , .,', . ,_ ,, - , , . ',
, ,, - .,, _ .,,. , _,. ,-. ., -' _,, . ', _ _ .' _, _ -
. ,-. | 21a [ _ , _, . _ , ,-. _ _ _ : .'
.,, ,- .,, _, ,-. _ _' , _, _ . ' - ,, ,, . _,,' ._ , ,
_, .
,-, , ,, _' .,, .' _,- ,-. , ,.- , , , _,, _' , _ .,.
, _,, . ., ,-. _ , , , _,, .
., ,-. _ .' .,- ,' , ,-. , _,, ,, .,, . ' , | b 1 2 [ ,,
: , .,-. , _,, . , ,- _' .' :. ,-, .
. -. -' ,, .' _,- _ .,,. , _, . , _ _ - .,, .' _,-, ,-
_ , ,, .,, . - ,-. ,= _,-' ,= -', -' _ .
_,' _' ,,,, ' .', ' , .-' , . , ,,, , _' ,. ',
_ _., _-. ,~ ~, _ _ ' .,,., ,,, _, , _ . ',
| 22a [ , ,. _ ,-. _ _ , _ : , _,, .. .,~ .,' _
,,-, ,- .,, _ .,, , .
237
.,- ,' _' .,, .' _,- , _ , ,-. _ _' , _, _ _ , _ .
,-. . _,, -.', .
: ., -.' ,, ,. , ', .,- , ., ,-, ,-, ,, , ., .
,.' .
_.' ~ ,,, .- .,, .' - ', .,- _, .
,' _' .,- - | 22b [ -, .' : . , .,, , , ,,,, ' , .'
,_,' _. : . .,-., ,-. _ ,_,' -', -' _ _ , , _ _ _.,
_, -' _ -. _-, _ _,-, , . , ,- ,. .,, , , _ _ _ =,,
,-. _ .
, , -.' _ , , _,', _ _ . .' _ ,~ _,' -.',
., . -', -' _ .' _ ,,., , | 23a [ ,-., ,-. _ _ _,-' .,.
.,, .. - ._ _ _ =, , ~, .,' ,- ,
,' _ ,- ,, ,-. - ., , . .,, .' _,-. , _' ,,
. .' _ ., ,-. _ ,. -', -' _ . ,,- . _
-, . , ,,, ' _ ,, , ' _ ,,, ' _ , , ,~ .,'
_, .,., .,- .
_ ,,= _ ,,= _ ,,= _ ,,= | || | 23b [ [[ [ ..,'
, ._ . -, , , _ .' ., ,, ._,' . ., ' _
.' _,' _,, ,, , .,,,, _, , ,, ,_,' .,- _., .,-, ... ,_,
,_ _- _. ~, ', , ._-, , _,-, ,, -', ', .., , ' -, _, _
.,_,' - -' ,, .' _ -,, , .
,_, ,. , .. .' ..,' ' .._ _ ,, . , = ,,' _,-. , . .
_ | 24a [ -, ,' .
,, ..,' . . ,-, , .' , .,.,.- ,_,' -' ._ _-. .,-,
. ,- ,.,.- _ .., .,, ._ .. ,,, , .' .,
238
', ,' .' ..,- ,_, , , .' ,., . _ , - ~ , ,' = , _,
,,., .. . ., ..,- , ' _,,~ _,-. . .' _ ,-, .' ,. ' , ',
.' _,- - -. , ,-. _ , ,, , _ -', ' -,, | 24b [ _,-, ., _-. ,, ..'
_-, , .
. ,-, _, _ , ._- . -, , , .' , ,,, .,. ,' ,
, -, ., ,- , -,, , - -' .
,' , , , _,- -' _ _ ._ , _, ' , , .,
,, - -' , .' _ -,, , , _-' _ . , ._. ,~
.,-
., -' _ ,' _ -, , _ , .' ,' ' .= . _ ., , ,-
.-., .,-. | 25a [ .` ,. _ . , _' .'
,' , ,, , ,,= , .', ,. .' _ ., , ,,, , '
... ,_,, _ _.' .., ,, ._,' . ., ' . _ ._ . -, ,
,,,, _, , ,, ,_,' .,- _., .,-, .
_ , .' _,- _ ,, , ,- , _, , ., . _, , ' . .' :, _- ., ,
.,. ' _=, , , .' ,,
' _ , .' _,-, _' | 25b [ . _, ,
_, ,- , _, , ., _' , ' ', , ' _ ' ,, . ., _-. _,,= ,
, .', , ' -' .,, , ,, ' = ' ,-, _ , ' _ . , .'
, ,,_ _- .' _ -, , ' ,, -, .= ,~ _, _ ,, ,, . .
_,- . , , .' _ ,. .
,- , ,- , ,- , ,- , _- ,, _,- ,, .,- , .,, .', _ _,- ' -,, .' ,,
_ ,_ | 26a [ , ., , ' .-, _, , .- , _' .
239
, ... =' ,_,, =' _ _.' .' , .', , .' ,',
._,' , -' _ ._,' , ,.,.- ,' ,_ -' ,.,.- .,, .' _,- . . ,. : _
, .
_ ' : , , , ., _ ,, ._,' .', , ,,, .', .,- ,
.- .,.- , .
.' ' . , , .', ,- -,, , _,, .' .,' ,' , | 26b [ ' .,, ,, .
, ,_-. , .-, , _ _, , ,. , .-' ,' ,,- ' ,
._,,' ,,, , .,,, , , _-, , _,-, ,_-. , _ , ._-,, _,-,
.,- .,- , ,' , _ .' _,- .-, , , .', ,- -,, .,=' _ , .'
.-, ' . _ ,. -. ,~ ,. , . __- ,' ,- ,' :,
,_,,. - _, _. ' . _ | 27a [ , . , .' , .--_ ,- .,' ,
:, ,' , .
' , , -' , . , ._. ,, ,,-'' _,,~ , ..-, .. . .--_ .,
_ ,,- ., _- . ,-. _ -, -' , . :, ,' , ,- -, .' .
=, ', ..,-,' _ , ,. .,- .-' , .- : __- _ - ~, .,' . ,
.,=' , , ,-, . .-, ' .' =, ' _,~ .=, . ..,. _,,= , | 27b [ _ , ,-,'
, , ,,,-' _,,~ .
,' .- . ,,= ,' .- . ,,= ,' .- . ,,= ,' .- . ,,=
, .-, ,- .-, .' . .-, ., -,, .' _,-. . .' = .-,
,, ,. _ , .. ' ,. .,, , . _.' _.' .- , . , , , = .-, _.-
_ -- .-, .,, .' ,, _ .-, , , , .
._ ' , , , , ' _.- , .- . - .,, , _,' , _,- ,,., , _
.-, .' ._ , .-, | 28a [ .-, -,, .' _,-. , .=' .,-, .- , . , _ ,
,. ,- , . _ ,-, - _ ._ _. , , , - ,. , =' .-, _.- ,
.=' . - .,-, , _.' .,
240
,. ,- =' .,-, .' . , , .. _.' . _ _,-. .,' ,,. ,
,, _ , ' , _. , ., _' .,,
, , ,, , ._ .,-, , _ _,-. .' ,. ', , .,' _,' , | 28b [ _,-.
._, , , , ,-, -,- _
_ -- .-, . , ', ,,. _ .,- , , _ .' :. ._, ,,
, ,-,, .', , ,,, .,,,, , ,-,, _ _ .-, .,, ..-,
._, ,, , .,, ,' : . , .,' _
,, ,-, .- -, .,, , .,- -, .-, .,, .' _,-. , ', .,- _
.,, ,-. | 29a [ _, , , , ,-. _ , ,-, .
,' ,' . ., _ .', , ,,, .', ,. _ ,' _ , ,' ,-,
_, , , ,-. _ , ,, ' :. ,- , . , ,-,, .
,,-, , , , .-, ,-, .' ._, . ' , .' ,,. .' .,- ,. .,' ,',
- .' : , , , ., ,-, _,- _ _,- ,, _ , .- ,-, ,-
_-. _ .,-, .
,' .- _,, ,,= ,' .- _,, ,,= ,' .- _,, ,,= ,' .- _,, ,,= .,'
, ,-, _ | 29b [ . , .,,- .,-, . .-, -, , . .-, ,, ,' , .,- .
.,-, . , .- .,' , ._ .,-, ' _,- ,' .,, ,. - ,. , ., -_-
_,- ,. -. ,~ , ., __- ,' ,' . . .,, .-, . ._ . -_- .-,
,-'' _ ' .,-, .,,,, ,' _ ,-, .,-,, - .,' ,., .,-, .,-, _
.,' , .- , , ,' _ .,,-, ,, _ ,' -. _,,, , , _ _ ,, | 30a [ ,,
.' ..,-, -, ._. . .' .,,-, - .,-, .,,.
,, , ,- - , . , ,,, _,. -, ,- .,-, ., . ' ,
.,, , . .,, _ -,-. , .
241
_ ,, .' _,-. , . -- . ._ , ,, _ .,-, ., _ ,. ,-, ,
.. , ... , _,- ., ., _- _ ,.,' , . . , .. : .,,
-- , , .,-, ,,, ., .
.', , ,, .' .,- , | 30b [ .,, .' , _ ., . ,=, ,_,,. , , . _ .,
..,-,, ,' _ .,-, _ ., -_- ,' ,' ,.,' . ,' : . ., ,
. ., _ .,-, ,, , , .,-, ,, , . ,' _ ,-, , .,-,, , ,
., _ ,. , ' , , ,
_ . .,, ,' : _ .,-,, _, _ .,-, , .', , ,,, .' .,- ,
: ,, .- ,, ,.- ., ,. .
,~ . _, . _,' , | 31a [ , _ ' _ .,-, ,, _. ,
,-, , .,-,, ,, ,-, , .,-, ,, , , ,, ,-, , .,-,, , .'
=, , ,-, , .,-,, ,. , ,, ., ,, , , , ,, .,-' , ._- .' ,,~'
- , _ . , . , ,-, , .,-,, . _ ,.,, ,-, , .,-, , .,, .' ,.
.- ,.- .
, ' . .,-, .', ,-,. ,, . ., , .-, ,- _ =' .,-, ., , .,
, ..,' , .,_. _,. =' | 31b [ ., , ..,. ,. _' _ ,,,,
=' .,-, , ., , .=' .,-, , , ,- .-, -,, .' _,- ,-, .-, ,-
.,, ,, _ , ,, , , .,, .' _,- ,, , .
,,- -_- .,, .' _,-. , ,,- =' .,-, .' , , _,, _, .,, , . ._
., : _ ,. . _ , ,-. ,
,' _ _ , .-, . ._ .,-, ., _ _ , ,, , .', _' _
., | 32a [ ., _ _ , .-, . ._ _,' ._ ' _ _-. . ._ .
,,. .- - ,,= ,,. .- - ,,= ,,. .- - ,,= ,,. .- - ,,= .
,, ._ _,-. , ._ ,,, ,,
242
_ ,,= , , ,~ .,, _,, ,,, ~ , _, , ,, ,-,' . _ ,. ' . .,
_,' .,, , ,= , , _ _, . -' , , _,,, _, . -, .. ' ,-, _ --
_= _ , , .
.-. ,, , ,,, , = _, ,' =, ,, , | 32b [ ., .
' , , , ,, , ,, , , , , .. ,-, .,, ,,-,' , -. .' _ ,
. , ,. , ,- ,- , ., __- _ _ , ,, _ ,' . .,, ,- ..
.,,' ,,- , ,-. , .. , . , .. , _,-. , .-. . ,
.. , , .. , ,,, ,,-' , ,' :, _, , , .,,-' , ,- .
.~ , ,. , .=' _ , ' , , _ _-. _, | 33a [ ,, _, .
= _ , _ ,- _, ' .-. , ,- , ,' .,-,' ., , ' ,, , ,
- _, , ,, _, , ,=. _, , _,. _,, , _' , , -, .,, _, , _, _, , _. _, , ,
,- .,-,' _,, - , ,' -, =,, ,' =, _, _, ' ,, , .='
= , , , .
, _,. _, ' _ _,. .' :, _-. , , ., , .- ,_, , ,.
-. _,. _, , | 33b [ , , ., , .- _. ,' _, , _'
.
_, ,-, .,, , =' _, ,' ' , . ., =' _, . .,, .' _,-.
,, -, ,- ,, ,- _,. , _ ,' ,- _,. -., .
, ' : _ .,,, ,,., , ., ,= _ _-. ' : .,, , . .' _,-
' . _ , =' _, ._,. , , ,. , , _,. .,, .' ,, ,- ..- - _,. .,,
,,, , | 34a [ , ,- .' , ', ..,.-' _,. , , =' _, .', ,. _,,. .,= . , _
,' ' .,, .,.,.- _ , ,= _ . , ,-, .,.-' _,. _,~ ., ,=, ., ,=
, ..,.-' , ,= -, ,. . , _, ,- ., _,. .,, .' _,-. , ,- _ _ _
,, _,. _ , ,- _, .', ,- , ,= ., .. _,. , , _, .,' _'
243
, ,~ -, ,' , , ._,. , _ ,, ,= | 34b [ _,,, ,,- _,' , , -
_ , _'
' ,- ' -_- _,', , , , . ,- .- . ., ,' ,,- . ., ' _,
_, ., ' , .- , , , . .,,' , . ,' ,., - _ -, ,- , , , _, .' .,_,
. ,-. , -' ,' ~ , ,' ,,- , -, ' .. _, _ -, , ..,- .
_, .,,. = , ,-. , ,= ,- -' ,' .= ., ,' .= .- , ,- .,' ' _,-
,.- -. _, | 35a [ _, _ , ' ' , _, _ ,-. , _, -' . . , ._,, , .,
,-. .,, _, , ' -' ,_, ,- ' _ , _, , _, ,.- -. ,_, ,- -
-, . . , .: , ,' .,- ,_, ,- .- _, ,- '.
.-. ,, , , ,. -, ,- .,' ,' ,,- . ., ' , _,. ., . _,,= ,
, ..,. , .._,, ,' ,_, ,' ,-, ,,, ,, . .-, ' ., ._, -, , ,,. .~
., .,' - . ' ,_, , ,' | 35b [ ,' , ,, =,, _, , .- .~, .,'
, ~, .,' , .,- _. ,- , .,- ,,. .= ,~ ,. , ., __- ,' =,, ,-' ,
, ,, ,.- .,, .' ,, ,, _ .~, .,' . , ._, , . , _,' .-.
= , , _ .,, , __- ,' -- .
,- .. , =,, ,,, ,, .,, .' _,-. , , ., , _, ,- , ,, ,
- _
,' ,' ,,- =,, ,,, .. , , ., .', _ _' | 36a [ ,, =,, ,'
.._ .' , __- ,' =,, ,'
_,. ~, . , ,, ._ .' ,, ' .
= , , , , .,, ., _, .', _' .,-' , . _ , ,
,, ,=, ,.- _ _,- _ , _ _, .,, .' _,-. , ', .,- _. ,
_ ,-, , _ = , .,, .' _,- =' , ' , _,' _. , , , . ,' . ,
. , _ .
244
=' _ .', , ,,, .', ,. .,-' , | 36b [ , ' : , , .- .-
,, .=' _ ,, , , ,_ , ' , ,' _,~ , .,,., - _ .
,, ,,= . ,,= ,, ,,= . ,,= ,, ,,= . ,,= ,, ,,= . ,,=
. , , _ . ` ,, , , _' - = _ - . .,, _ . :.
_,' ,. , . ., ._, -, , ., -- , , , ' , -- _,~
, , - .-, ' =' _ , .,,' . ,=, . , .,, .,, .
, .
, , | 37a [ , , .=' _ _-. .,- _ ._ _ ,-,' .
, , , ,
, = ., _ ,-' _ ._ .,, ,. . ' -' = , ' , , .-,
_ ,-, _- , ._ , ,- ,-, -- . . , -_- . , . .,-. .- , ,-,
-, .,, .
._ _-_- ,-, -- .,, __- ' .', ._ _ ,, .' ,-,' .'
.-, , , .. ,' ' ,, ._ _-_- ,-, -- .,, . , .,-. , . , | 37b [ . ,, ,
. ,, , _-_- ,-,, _,- , _ , , ._ ,-, -,- .
.,-' , .,- .,, ,- .,, .' , . , _-_- .,, , _ .,, .', ,
, _., . - , , -, , : .,= .,, ._,. _-_- , .,, .' .,' , , . - ,= .'
,. ,= ,, ,,' _,. ,,,, ,-. _ .
,, , ,= . , ,= _, ,- ,, , , , .,-. _,. .' ,. , _,
, , , __- , ', ,- , ,, , .,- . ,. ' , | 38a [ ' _,. ,= - ,,
_-_- , , .
, ~, , ., ,, ,, , , , ,-' , ,- _,. , , , _,. , ,, . .,
, _,. - -, ,. ,= ,, .' . ,-' ,' ,- _,. . = _,- , _,. ,= , ,,
_,- , ,., , _,. ,=, .-, ,' .,., _ , ,. , -. , _, ,' ,
_-. ,~ .-, .
245
,' , ' .- - . , __- ,-, _= .' . , ,=_ ' ,
| 38b [ _,- _ - .,, ,- ._-_- ., _ ., , ,,- ,- , , , , __ ,
-, -,, , , __- ,,-,' ,- .
,, ., ,, , ._ .' _ -,' _' _, _ , _= _ ,-, _ _,,' _ .
, - . _,' ,,- _,- , .=, . ,-' _ , ._,' .~. -. ,,
' _= _ ,-, _ ' , .
.,, _ _ ,,., , .-, _ : , .,. , _,. ,-, .-, .
_ . , .' | 39a [ . . _ : , _ _ , .,-, .,, _ ., ,-, . ,. , '
_- , .,' , _ _ , , , , , , _ ., ., .' .
.,, , .- _ _,' . ., .__- .- , ,.- - .,, .' _,- ', .,-' ,
: ,. ,-, . ,, ,,' , .,, .' _,-. , .,', .
,' _.,. .' _,-. , .,' , _.' , ... , .,-, , ' , .-, , ,' _- '
,, ' .
,-, ' ,- ,-, ' ,- ,-, ' ,- ,-, ' ,-
.- .- , .- , ,-, ' . _, -, | 39b [ . _,~ ,,-, . : .,,
,' _, , ,. , _.. , = ,, _.. - , = ,- ,,' - , , ,-,'
. ,, _ ,, _, , . .,,' ,- , ,-, ., . _,-. _ , _,,
_,., , _, . , ' , - _, _ ._ : _,
-, , , -,_ = _, ., , ,- , - ' . _, -, .,
' , _,., , . . ,- | 40a [ ,, .,- _ _ ., _' ,- ., ,
_,' _, ,= _, , , ' _ _-. . . , .,. ., ' , , - ,- ,, = , .

' ,' ,, -- ' : , ., ,,. -, , -. , -, ,, , ,-, . ,
' - , .- , ,-,' ., ,- ' - ,- , .- ,-,
246
, . , ._. _ .,,. .' ,, ' . ,, -' . , -, _- = ' _ ,. -' .
,, -' . , .-' _- .. | 40b [ -, _- ._. , .. _ .,, .' .
,-, ., . _, ,- ,, . __. -,_ = ' .- - , , = , ,-, '.
,-, ' _,- .,, .' .-., . . , , ,' , ' , , ' , .-
,-,' ., .
' , , ,-, _,-. . ,,= , , ,_' .,- _' , ,= . = ,
.,-. . ,' - '.
,_' , ,= .,- _' , . = ' ,-, _,-. . . , . .' , _. .=' '
. . , , | 41a [ ., -.. .,-. ,' - ,-, . _ ,' - .'
.,- ,, , ,,. ,, ,-,
. .,, _, _ , .- .,, .', ,- .,, .' _ ,, .- - ', _- .' , ,
_-. ,. ,- ' , .,-, _,-. . _-, .' .
, _- , ,- .,, .' - ,' , ' .,-. ' ' , . , = .' _ ' , _
, ,-, .' ...,- , .. ' .,-. . ,' - , . , ,-, _,-. . , .,-
. ,, ,-, ,-. , .' , _ _ | 41b [ ..-, , ,, .
., ._ _ ,, _. ,- ~- ,- ._. . .,, , ,.' _ , ,
'
., , .- .,- .,_ ,~ :
, , ., _ . , , ._, ,
.-' ` , ` , _` _= . _ , .
,_,' = ,,., , _ ,- ., .,
,. , ,- ,,, .
_, ,-, _ ,-, | 42a [ ,, _., ,-, .,. . .- ,-, . -,,
, -, ., , . .- .- ,-, ,, , , ,-, .. -, , .
247
, , , , ,, , , , , . -. :,, . -, = . . .' , ,, ,. ,-, '
-' . , , ,=. , _ _- ,= ,-, , _ .. , ,. , . .- , , ..
,--. , ., ,, , _- , , , . , .. - ,,, , ., . ' , .-. , , _
. , .
., , , | 42b [ -,, ,, , _ _,' , , .,- -_ , ,, , ,--. ,
: ,, . , , : , _- , , , ,, .
,
,, _., -, . _ ,, , - _. -,,, _, .- _,. , , _ ,,
, .
, ' _ , _,. , , ' =' - ' .,.', , ._, _-. _ , '
.. _ , _ , , ,-,, _. ,-, _ ,= , , ,- , ,. - .
, , ' _, .- ' , .- ' | 43a [ ,' , . _-' _ , ., ,-,
, , , = _. . , ' = . . ' , ' , ' -, , ' , ' , . . ' = , ' , ' -' = , ' ' , .
,, ' - _. -,, , ' ,- -,, ' ,' _,, _,' - _., _ , ,- , ,-,
.
, , ' , _ ,, , ' , _. ,=, .,.' ' ., ,-, ,, , ,,, , '
,, , . .,, ' _ ' _- ,,- ,' , .. _ , .-. , _,. ,-'
' ~,' . _ ,' ,,, . _- | 43b [ , _ ~,', ,-, ,, , ,,, .
_ ,-, ,- _ , ' , .- ,,= . .- _ ,-, .' , , . . .,
, ,,, ,-, _' ' _. , , _ , , ,, _., ' , , ' , _ ,, , '
, , , , ,-, ,- - , .',, ,-, _, - , , ' ' ,
,-, , , ._ ,. , ,= .. ,, .- ,-, ,, -, .
,, . ., , ,-, ,, . .' ,, | 44a [ , , - ., , .
' , ' -, . ' , ,,. , _=.' , -, , . .,.- , ,, _ '
.. , .. , ,-., , , , , _- , ,' , ' , ' .
248
, ' ,= .. ' ., , ,,' .., .' . .,- ,= .. ,
.' - , - _ . , _' , ,, . = . ,-, ,,. . .,-, , , , , .
, ' , ._ ,. ' -' ,' ._ ,', . _, , | 44b [ ,,
-- , ,, -' - ,. ., -. .- , ., ,., , ._ _, , ,,
~ ,. -, , .,. ., =,, -. ,, .,~' , .._ _,, .-. : _
_,~ _,- , .-' , ..- . _, .
, , ' ,, , ' _,, ., . ., : _, , .. _,~ ,. '
., , . .
, ' _ ,-, , . .' , , ' , ,-, , . .' ,. : ' .,, ,. .,,
| || | 45a [ [[ [ , _-' ,-, .,, ' ,, _ _ ' :,,, ., ,,' '
, , ,.' _ _, ,= ' ,
_, ,- . ,- . , _- ., -,,
, ,- _., ,
- , _ , - ` , ,,_ ,, .,,_ , _
,-, _ _ _ , .- _ _ _,
. ,-, , .- _,,~ ,, _, =,, . , ,,-- ,-- , - _, .- ,-, ,
, _, . | || | 45b [ [[ [ -- - . ,,., _,,= . . - , _., _ .., , _,,= , _- .
, ' , ., ' , , . .' , '
.' -. , .. _ , , . :,,, = . ,, . :,, , , :,
. ., _' ,, ,, .
,, ' , , - ., ' ,_ , .-. . ,, . , ,= , . - , . .', '
, . , _ _ - - , , ..- .
,-, , .,, ,
' ,,-, , ,, , ,., .,., . , , - - .,, | || | 46a [ [[ [ , - ,
..- , : , , - , ,,,
249
,- . .,, _. , _ .,. _ - - .' .' ., ' , . ,
, _ _ .,. _, , , . , , _. _ .,. .,, _, .,. _ - .' : .,
.,_. . .
, ' ,,-, , , ,., .,. ., , ' ,,, ., _ - _., .' ., , ' ,
_. , ,., .,- . ,-, , .,. : , ._. . : ,, - . ., ,
.,. | || | 46b [ [[ [ , ,,, _ ., . .,. _, .' ,,-, .
, ' ,,_ , - , ' .' ., , ' ,, .,,-- ' ,,_ .,. -, -
, ' .,. .,, , ._. _' ,,,- _ ,_- , .. ,, , - , - , ' .,,, .
,-' - _ .,- ,' , ,,~, ,- ,,_ .,. _. ,. .. :, .,-- ,
_. ,,, . ,, ,- , .--. , .
, ' , - ' - , .' ., ' .., _ .= | 47a [ , , _ , , .'
,-' , ,' , =, ,,. _= .. , ,, -., ' ,- , , ,.,' , ., , . ,
,, , , . _,, .-,' _. - , , ,-, , = , , .-- ,- .. , :, ,
, _ ,. .,. .
, ' , : , .- ' , .. .', .- , .' :, ' .., _ .,' .=
- , , _ .,. ,., ., < - . , .= :,,_ .- _ | || | 47b [ [[ [ ,_.
,,. _ , _ , .
,
' .- ,-, _- .,_' ,-, .- , _- , ,., , . ,, _., ' , '
=,' , ..- ,-, , ,-, . .- , , ., .- _ . .. ,, _., -, ,
. , . ., .- . , , . . ,-, ,.- . , .,-, ,.- ' ..-. ,.-
_- _ ,-. . _- . _- , ,-, ,.,, .
. . - , . ,-, | || | 48a [ [[ [ , ,, -., ,-. ,
. , .
250
.,_' ,-, , -,' _ , ,-, .' .- . ._- .,_' ,-, ,-, .- ,
, _' _-
,, ' ,' -. _.' , _, - , , = .- ,-, ,, . ,-, ' , .,. ~ _
,,-' , ,,,-', ' - .' ..,. _ , , . = ,' ,-, , .- .- ,-, '
, . , .,. _ .-, - ., _ .' ,' , _, . .,- ,, - . . , ,-, | || | 48b [ [[ [
,, _ ., . , ,.- . ,, _' ,-, , ' , . . ' = , ' -, . ' _, -,
_ . _ ,- , , _ .
,, ,- ' _ - = _ , ' -. ,-, _.' , . - ,. ~ _,'
.,-. . _ _- . ,
, ,-. ,.- .' ,, - ,_ -, . - , ., ., ,_,' ., . - ,'
., . _,~ , _ ., ., . . , . .,-. ,.- ,, ._
,,-' , ,,,-' , ,-, ,.- ,- _ , | || | 49a [ [[ [ , = ,,,-' ' .
, . , ,, ,' . _,~. , . . ,-. ,.- .' ,, ,' _-. , _,~ ,,-' ,
' _- .- ,,-, ,.- .- ._. _,~ , ._-., . , . .' . _-., , ,
,-. ,.- .
, ' ,-, : ,, .' _ . , .- ' ,_' _ , , _, , .
,~, . ,-, : _., ' , ,-, , _, ~' , -' ' . ., .- '
: ,, ' _ | || | 49b [ [[ [ ,~, . ,-, : _., . ,-, .
,, , <, = ,, , .- . .' , ' , . . , : , ,, ,
.,, ,.- ,' ,~ ,' ..,, ,~ ,-, .- .,-. ,, , . - -,. ,
.- ,,, ,-, .
, ' ' _ _. .= ,,= . . ,,, ,-, : ., ..,. ,. , , ,,-_ .,
,,. , _, . , .- _ '.
. , .- ' ._,' .,, _ . _. _ .= .,, ' | || | 50a [ [[ [
,' .,, .' ,-, ,-, ,=', ._. . ,~ ,-, .- .,-. ' . , .
251
,, ' , ,,-_ ., ' _ : ., ,,- .,, _-. _, ,., _ .,, .', ,., , .' .,, .' - '
,~ ,,, _ ' , .
, _ ,, ' , _ .- _ ,,, ,-, : . ' , , ,-, .,, .' _, _ .' ,
,~ .- . ., , .- ,, _,~ , _, _ ,- . ,, ,, ._, , , . ,
_, ,, ,, , ,' _, . , | || | 50b [ [[ [ . , ,,. ,,, - , ,, ,, , , ., , .
, ' .,' ., , ,,= ' . , , ,-. .,_' , .,, ' - ,-, ,
-, ., ._ , ,, ,, . =, , , .._. ,=. , _- ,' - ~, ,' ., , _, ._, ,
,-,' ., ,,= ' . ,-, , ,-. .,_' , ., .,, ' . ,-, ' .
=, , .._. _=, ,-, _ , _- ,-, .,' ., ,-, ._ , ,, , , .
._, , .,- ' ., , _, ._, | || | 51a [ [[ [ , .- , ., , .,, ' .._ ,, ' ~,
. . , .- . , -, .. . , ' . - ' , ._, , _, ., .,. .
, .
,-, ,- , . , ,,. ,-, ' ., . .- ,
-- -, .-, -, -,
-, ,=, ,_ . =, ,-,
, ,-, -. . , .,-,
,. , ' -, = -, | || | 51b [ [[ [ ,-,' -, ,-, ,-, , _ ,-, - .
.,, ' ' .' -, .' . , , ,-, --, ` -, .-, _,,- , _ ,-,, -_ ,
' , .= _. . -,, .,_ . , ,, ., . ,-, . .,-, ,-- ,, , ._ .' ,
, , _'
.. _ , = _- .- , .- .-, ' ,,
', , , ., _-, ,-, _ ,-. ,.- . . ,_ =, ,-,
_ ,_ ., = . . , = , ,-, | 52a [ ,_ ,-, - : ,, ,-, -_ ,, -,,
_ _ .-, ._ -' -, - _, , .,-, _., - , _ . : _,- -, - =,' -' ,
252
,, . - , _ , ~, _ ,-. ,.- ~, , ._ ,_ ., _ ,-, : ' .,_
, _. , .
, ', : ., , , ., _, , ' _,- ,-, , , - -, ,-,
,.- : , ., . ., ,,-. ,.- . .' ' .- ,,~ -' ' , ,-, | || | 52b [ [[ [ .,' .' ,
, ,.- : ,' , -_ ., ' ,-, ,.- , .,.- : _ ,' ., ,_ ., ..,., , . .
,-, ' . -, , .-. .


. ,, _,', ,', .' ' ..- .-, .- , _, ,-, .' .
. . _,' ,, _ _, , _.,. _,-. -, , -.,', .
,, -,' ,,. _,,~ , ,-, ,-' , .. ,, . , _, _, ,-, ,,
' | || | 53a [ [[ [ .. , . .,' ' ,, ,-, .,-' _ ., ,
,. , ,. , ,. , ,. , . ,-, _ - = ._', . _,~ -,' ,,_ _ , , . , .,. '
' ' ' . , = . ,-, ,, . ,. .,~. - , ,,' _. . , . ,
,' - _,,~ , ,, .- _,~ , ' ,. _,~ . .,' .
, .=' _ , . , ' _ - ' ..,=' .= _ , . ,-,
: _, , , . _ , , . | || | 53b [ [[ [ .,' . . _,' , , -,- _ , ,
,-, ,- _ ,' _ . , .' _ ,, , , , . _,, ,
:, .
, _,, ' , , -' ._. .-, . , _ , . -' .,',
,, _, _ _- . ,,., , ,,' ,, _ , ,, ' , .- ,,-'' ,' .
,' ,, , , ,,. = . ,-, . -. ,,' , _ ,, , , _ _ .'
_ :, ,' ' ,,' , .,, .-, ,-, ,, '
_,-,' _,-, , _ ,, ' . , .,' ' ,- . ,, | || | 54a [ [[ [ .-, . ,-,
= . ,-, ,, = ,, .~ _, ,-, , ,-, . .
253
- , _,-, ., , _,', -,- , . _ , _' , :,
.~. . ' , - , , -, _ - .=' _ .,-' _,' _,,' , ' ., ,,' , .
_, _, _.,. .- , . _. ,', . , . .' _, , ' ,,
. , , ,- = .,- , , . ., -. _ .=, ,- .=, ,, , - ,
| || | 54b [ [[ [ ._ .=, ,, , .. , _, ,- _ ,' -. ,- , -. . -, . , .,
, ._,,. _, .=, , ,', , , , .
-, ', - _- _, ,, _,. _, _,- ,,' ,. . .' ,, ,
,, , . , , _, , - , , . _ ,' .' .. , - , . ,,
, .., _. _,' . ' _,,' -, _ -' .,- .- , _ , , .
, , | || | 55a [ [[ [ = ,,~_ . ' ,.' , = .., , _' , = _ .
: - , .'
, , _ .' , _, ., .' ' ,, ,- , . ' ,,. ,
.,, _ ' _. _ , _ , , _, . . .-' -., ,, ,- _. .,.
,, ,- _. .,, , _, .,' .. : .,,, ., _, , . .-' -.,
- _. - ., _, , _ _ ,-, _. | || | 55b [ [[ [ , , _, -, ._ ,
, -, ,_-, . _., ,,' . .. . ,,= , ,, . , .
, .,.-' _,. =,, , -, _-, . _., _ ,' .. , -, _, ,
, _, - : . _,' _,. =,, , _, ,,, ', .
- , ., ., _, - : , .,.-' .,-, . , , -, _- .
, _, - , .,.-' . . , .' .
,=, .,, . ' , , | || | 56a [ [[ [ - _- ,-, .' _ .,, . ,, . ,
- , _,' ,, , _ _, .,- .
, _' ' _ _- . , . , , ,.' _ ,= .,- ,.-,
,,
' ,, ., ,, _, : ., - - _
254
,- - ,' , _,. , , ,,
. , ,, , :, ,, = - ,=
- .-- ._, :, _- .,. _,. ,
, ,- _., , , | || | 56b [ [[ [
, . ,, ,' , , . , ,- , -
.,- ,- . .., - , ,_,' ,- .-. .- _
, . , , . . , ., ., ,,,.
, , , , .. ,-, . . _,~ -,' ,,_ _ ,, -, - .. ' ,, ,= .
.-, ,, - .. : .~ - _ . , , .. , . . ,, : .~ -,
_ .' .,,~ .-, , .' _,~ | || | 57a [ [[ [ ,- : , . _, _., _, ,
.. . , , ,. _' ,-, , .' .- ., . , .', _- .' , .. ..
_,- ,.,' , .,- .. _,~ ., .,, ,. , , _ , .-, ,
,. _, ,, : , , .,.,.- =,, _, , . _. ' ,, .,- ,
.. :, .
, -, , .. ,, ..,' _,.,, _, - | 57b [ ~
, ,_ _, .,-, .' ,, ., ._-, ,_, .. , , .,-, .., .,' ,,~
, _-
.` - -., , _ _- , . _,
. , - ~, _,. , ,_ ,-, , ,
-, - , ~ - _,
` , , , ,' _, .,- , ,
_,. - _. - _,., , .., ,, .
| || | 58a [ [[ [ . , . , . , . , ,-, . . - ,- _ -, -, ., _,~ ,-,' -,' , .' , ,
-, . .- . ,-, -, - ,- . ,' .,-,' ,, ,
255
- ,-,' _ _' .. , ,_. ,, ., ., , ., ,-, ,= ' .,
., ._ , ,-, ,' _', .,' ,, =' ,' ' ._= _
' ... ,-, ' . , .. _ - ._., . _,~ ... , ,,
=' ' | || | 58b [ [[ [ ,-,, ,-. , , . , -,, .
_, ._ .- - ., _ ,- . ' ,-. , ,. -, , .', _- .',
,' .' .- ., .,-, ,' - ,, , _,, , ,' .' , , , ,' _' ,-,
,, ,. _' .
, , , = _. , , , . ., , ' .,, ,' , :, ,, ,' ,,
: :, ,' , :=- ' . .,' _ .,, _ ,-, .
, ,, ,. ,' -,' | || | 59a [ [[ [ , . , , . ., , ,' ,
. .,' _. .
. , , , = _. , ,', ' .,' .' :, . _.- . : _ ' .' _
,, , _' _ ,-, - ' , . . ' = , ' _, , _,. = _ -' .- .
. , _.. ,, _ -,, . ,-, ., , .
,,. .,,-'' , , . ,-,- ,, ,,' .,, ,- ., , ,_,' =
,-, ,_-. _ .,- , ., | || | 59b [ [[ [ , ' ~ , ,= , ,-. , ,. , ' ,, ' ,, ,'
= -, , ' , _ _-. ,-, ,, _ .
.,, -,-. _-. _. .=' , _.. .' _ -,. , . ,
,- = _._ ,_ , , , .,- ,, ,- , , ,. , , , _ ' , ,-,'
,,- ' _ _ - .- . .,' ' , ' , _-. . , _ , ' ,' ,-.
,,' ,- _ ' _,. , .,,-' , ,, . _ , | 60a [ ' . , _, , ' . ,-. .-
,-, ' - , . ,, ,_ , ' _. _. , _, ' _- , _ , ._' ,-, , _ _,,
_ ,-, ,' . , . ' ._-, , ,-' ,, ,, .
256
., -, _ , . : _ _,' , _, _ - ., , ,-,, - _-
. _ -,_ = _. _= _- ,' .-, . , ,- ,. ,- , = , _ ,
. , .,. ., ,' , , - .
,-, _ , .', _- .' , | || | 60b [ [[ [ . _-. , ,. ., ... ,-, _ , .
. . . .
, _ ._ ' . = .'
,-- . . . ,-. . _,- , ,.' ,. . . .' . ,
-, ., _ ,. _ _,- ., _ . _ - .-, ,- -. .. ,_-. ,' .' .,' . ,
= _ . _, ,' < ' ,, _- . ,,- . _,~, ,, ,-, _ _ -, .,, ' .
' ' .' .,' . , ,,' , | || | 61a [ [[ [ ,_,' ,' -' _-,, ,,' . . ,
' ,.-
,. :' ,. :' ,. :' ,. :' ,. ' . .
, ' . = ' ' ,.- ,-, .-, ,, .,', .,-,' _,- _,~ , ,. .,, '
, .-, . ,-,' ,,. , ..-, ,-, _ _
, _,- , ,. = .. ,-, _ ._ .,' , ' . ,' _' ., .' ,
,-. ' .' , , , .', . ,-, ,- _. .' : .,' . , ,_ | || | 61b [ [[ [ ,
..-, ,-, _ ., = ,-, ., . ' , , ., _,-. ,,
_' : , .=, _, ,' =,, _,- _,~ , _,-. . .
:' :' :' :' ', ,. _ ._ .,, .
' -' .' , .._ ,,, , . ' ,_' _ . ,, , ,-, .- ,- .,.
,,- . _, , . . ` ,,- . . ,' .- ,. .. , , . , , ,,- , ._,, .
_,- .,. , ' | || | 62a [ [[ [ ,_ , ,' . _,,~ , , , - . .-' ,
- _ ,, _- - . , .,_,- ,, .,, ,' , - . ,,., _ . :
_. . ,,., , , , ' .' . ., .. - . _,- , ,, .,- ,' _ ,
. ' -. ,, -- .
257
.,' . _,,~ _ _,- . , ', . , , _ ' , _,' - .,'
, ,- ,, , | || | 62b [ [[ [ . _,~ .
, , . , , _ ,-, ' , - _,-, . , ' , .
, . _ _ . ., , . ' ._,, , ', ., ,- , , - -
, ., ,,- . -, _- : , , ., -, ,-, ., : ., . .,, ..- _ ,-, ,
.- ,' . ,' . ' ., . - .
,' - ,' .' ,, . , .,' -, ,' -, _. _,' . ,
| || | 63a [ [[ [ _, , , ,_, ,,,' , ,,.' , , , ,_' ,-. -, ,,,- ,' .- .
' -, .' , - ,,' ' , ., .
,, , ._ _,, _' _,- .' : ,- ,, ' . = ' ,, ,, ,-, _ _ '
,,- . .
,-, .,-, =- , _,,= , ,, ,, ,-, _ _ ' . . _ _ ',
.~, .,. , .,, . , ,,- ,' < ,-, .,,=, ' .. : _ .' ,,- .
,. | || | 63b [ [[ [ -,' ,, .,, , ,' .-, < . . _ . .'
.
', ,.-' ,-, ' ,-, ,, , ,-,, .-, .,' =,' . . . ,,
,,- , ,- . ., .. . .,- _, . ~ - , , ,- . ..
,, .
,,-., . ', . .,,~ = _ . _ .~. - , ' _,' .
., ., ., .,
_ ,,., ' . ' ,-, ., , _- , ,' . ,- . | || | 64a [ [[ [
._ . . .' ', ,~ ,' , , ,,. _,~, ', ,. . ,-, .,, ,,
,', ,, .-, .
._ ,,, .,-, ., . , ._ ,, , , ._ , . ,-, _ _,,
.-, . ,,-. , . - , .=' _ ._ _ ,-,' .
258
.', _- .', ,' ' . ' .,' _,' ', ' _ ,-' ,_- - .
. . . . . . . .
, _ ._ ' ,, ,, , , '
, _ ,-' ,. ,. . ' ,, . | || | 64b [ [[ [ .,- _ . -_-,
.., , -_-, ., ,, ,- ' ,, ,, , , ' ,- ,- ,,,', ,, ' . .' . .
.,, .,, .,, .,, _ _ , , .= _ , _ .,- .- ,' ,, . .' .,, , ,
, , ,, ,, .
.,, .,, .,, .,, _ _ _ ,' = ., _ , ' - , ' - _ _ _ .,-
, _ ._ _', ' , ' ._, ' ,, -' , , ' -. ,. , .' ., , .
,, _,. ,, - ,' - ' , .,, ' | || | 65a [ [[ [ -. , ,, .' .,, .' , . ,,' .' .,, , ,
, , . , ., - ,' .
.,, .,, .,, .,, _ ,- , ' , , ' ,-, .,-, - - = _ ., . .- - , . .
,, ,-, . ,, , _, , , _ ' .. ., .- ' , .
.,, .,, .,, .,, , _ ,- ' ,, , ' , ,,' .' . ,-, .,-, =, ._, ,-,, , , ' ._
,, ,, _, ,_ ,' , . ., ' .= , _ _ ' ,, , .'
_,, . _,, . _,, . _,, .
._ | | | | 65b [ [[ [ , _ ' -' , , ,, .' ,. _ . - , .'
_ ,' -. . ., ,- _' ' = ' .,. ,,' . . -. , - ' . .
-, - .. ,' .. .
.., . ' , ,, .' - ' .,' . , , . _ . -' ' , ,, ., .
. ~ .
.,.-' , ' _ ,, = . ' _ .' .- ., . .,, - _ , _
, = _ ' _ . | || | 66a [ [[ [ ' , _ . - ' -, . .
_ .. ' _ _ ._ ' , ' , ' ' _ _ ._ ,, ..,
,, .,, - ,' .- , ,. - ,,', ' _,~, ,. _, .' , . _,~ , ,
259
, , ,, ..,' ,' ' -, .,, ., ,, ,,- -, _,.
,_ , ,', ,,- , ,-, _ ,_' ,-', ., , _ , .,- ., _' , | || | 66b [ [[ [ ,
,_. ,-. -,' ,., ., , _, ,, .
, , . ,, ' _ , ' ., .. -' _' , , ,' ', ,' .' .
,- _' . - . ,' ,=, . .' ., , .,- , , .,-' ,. ,,' .,
, , ..,. _ , ,, _, -- _ .
,,--- _, _ _. , _ -' _-- , .,' ,, . , _ , , _, .,, ,,
' , , -' , ' ,- _ _ , ' , | || | 67a [ [[ [ .' : ., .,,, ,,' , ,. , , -
,-' _ ._ , ' ~, _ , . ., ,, ,. , _ _,. , .
, ', , _ ,, ., ,, , . ._ ,- -_- _, .-,' .,, .' _,-.

,' , .- . ' ~, ,. , ., __- ,' ,' ,- .,- ,, .', .,-
. , .,_. ,' ,' .' ,' ' - , , , .-, - ,' _.- , . .
, .', ,, ,,, .,' , | || | 67b [ [[ [ .,, .' _,-. , ,, ,- , .. ,' , .,, .' ,.
-, ,, . , ' ~, , , , , . . , ,- ,- , ., .
, ~, ,, ._ , .-, _ ,, ,- ,-_- . , .' .~, .,' ,
-, _,- , . , ,, , ... ,, . _ _,-. ,. ... _, ,, _ , . .'
,,=, _, , ' , _ .-, . , .,,,, , .' ,. , ,' _ ,-, , ,
| || | 68a [ [[ [ .' ' _ ' ', , , . , _ - ,, .', , .' ,-' .,, . ,_,,
: .,, , - _ , ' . __- ,' ., .
=' ,- .' __ .-, . , , .', ,- -,, .' _ , .' ,',
, ,- _ .,,. .' , ,- : .', , ,,, .,- ,-, .,-, .,,. .' ,, , .,~ ,
.~, ._, ._ .,-, ,' , , ' , , ,, ,' , | || | 68b [ [[ [ ., _ , , '
,-,
, ., _ ,, ,, .
260
., ,,- ,' ,. .,, .' , .' _ _ .-, . , ,- -,, .,' ,',
.-, ,- .,, , . ,. . ., .. ,' .,-, _. .' _ _ .,- ,, ,- : , ,-,
' .,, .' , -, ,- __- , ., _ .,-, .,, .' , . . , . -, _' .
.' ,. _,, ,, ,, ' .' , .-, , , . .' ' -' --
.,, | || | 69a [ [[ [ . , , . ,-, , , ., _, ., .. ,, = , , _ .' .
' ,, , .,-,' ,, - ' ..,.-' ., _ ..,-,' , , ,., _,.
, , ,,' , , .
.' ,, ,-, , ., , , . _' . ,, ,-. . , ,
' , , . ..,= _, _ _-. _,' , _,- , .-, .,- , .
,, ,,. . | || | 69b [ [[ [
, ., ,,-, , -' .' , ,, , ,. - ,', ,. _, .' .,' ,
-., .-. , .., , - , ,, ., _ -, ,-. , -' ,' .
,, , ,..- .- ', ,., ,, ,., , .' ' , ..- .
- - - -
.. ,, ,
,. . ,. . ,. . ,. .
, ,, ,, ,_, ,,. _ ., , _, ._, ,' .. , _. .
,,' _, .- _, ,-' ~ . .,- - ' | || | 70a [ [[ [ ,, , ' ,' _ ,' ,
, _,- . - - , ,,, .. . ,, .
,' = ,-' _ ,, , ' , .- _, _, -' ' ,' .
., .,' ,', ,,' _ ,-. - .- , ., ,, _ ' ,' .
, ,. , , , _ ' .,,, ,' _' ,- , , - ' _ -
.,.,' _ . , .. . _ ' ,., , , .' ,_,' = - , ,
' - | || | 70b [ [[ [ , ,-. ,- - ' '.
- _,, ,,- _,, ,-, _, ,, . ,, -, :, _-., .
261
., ' , ' _, ,, ,, _, , = _. ,' , :,_ .' : .
, .,, = , _, . ,= , , ., . , _ .-, .. _ =- .' _, .
, ., , ,' .. , ,,, _ .,, ,, = ., ,, .,' , .. ., ,,
_ .' _, ,, _,, .,- , . | || | 71a [ [[ [ ., -, .- _, , ,, - .', ,-
' .,,= _ , _ , , ,' ,,, _ ,, _,. ,,- , ._ , , -
.. , - ,-. ._ . ,- , ,. , ,-. _' , _.' ,=' , , ' ..,' ,,=
,=. .,,, ,, .,=- . _ , , = _. ,.,. ,-, _,. , .. , ,, ' _, . ,
,., . ,-, '
= _._ ,,- ,_ ', . . .- . = , .' .,' _, ,, ', _. -_ .' ' = ,
-' ' | || | 71b [ [[ [ , , , = _. ' ,_ , . .'
. .,., _, , , = .,,' _. , ,, . ,' ,, = . ,, .' ,'
= ' , , _, = '
,-, , .' , , ' _ . _, ,, . _ , , = _. ' , ` _' ,_ ',
, , ' -' = , _ _ .,._., _ ., . .'
.-. ' _, .= . ,, = ,-, _ . ., . .- , .'
,' , _ ._., ., ,' .,' , .' , | || | 72a [ [[ [ -' = ' ,, , ,-, _ ,
_, , = . .,' ,, ,, - _, , , , -' = , _ , ,. , ,
,-' , , .
, ' _, _,,' ._ , = ,-, _ ,, , ,,' -, , ' ,, . , .
= .' _,,' ._ .-, , ,. ,= _ .,- ,- .,-, _ .,' ' ,, . .,
= _' ,,~., .,. , .,- , .' '' _ _- .
, .' .,- .,, , , | || | 72b [ [[ [ , _., ., ,- .-,, ., ' .,=, .,
, ~, , .' - ,- , _. , ' _ ,-, .,, .' .-, . .
262
, , , = _. ' .- _, ,, ' - .- ,~ = . ' : , . ' -' , , , , .
,, .' ,, ._- ' < -, , , ,, . , ~ . ', ,= < -, . ,- .' .- .,
,', ' ~ , , . .
,' ~ , .-, ~ ~ .-,, .., ,, , .' ,' , .,' ,= | || | 73a [ [[ [ .,-.,
,, ,- .-,, ,- .' .
, ,, , .,= , . _ - , ,. , ' ,_ ' .,' ,, . , ,
, _- ., .
,' .., ,, -,' , .' ,' -, _ , .,-,, , , ,, .
,- _, - _, :,=' , _, - , ' , = _._ , ,_ ' .' ,,
._ .-, _ . _ .' _, _, _, .
,' ,-, , _ . . ,' _ .
,. , ' ,_ ' ._ _, ,, | || | 73b [ [[ [ _, ',, -_ '_ , ' ,, '
, .' ,, _, , = _. ' ,' ' _ ,, . _ ,' ,. , -' = , _, ', '
. _, ,, , ,. , ' ,_ ' .. ' .- - , .- - = . .
_ '
,' , .. .- .., ,, .' ,' .
, ,. , ' ._, _, ,, ' ' = , ., _, , _, _ . - '
_ _ _= - ., _, ._. - ,, .' ,.' . _, .' | || | 74a [ [[ [
. .
,', : _, , _,, . ,, . ~ ., , .' . , , ,'
, ., ,, = .- , . , ,- .' . _, .- ' , , , =
.= _, ,,-,- .,= ,,,,' ,, ,, _, .= ,,-,- '
, ,.- ' .' .,.- _, , , .', . ,' , ,.- . ,' . ,.- = .' ,'
,, ,,-,, , =- = , .
,, ,, , ,' ~, .' .,' _, ,, | || | 74b [ [[ [
263
- _,, .,' _ .,, _, _, , .' _, ,, . _ , . ,
_ .- ,,' ,,= . , ,, .' : ., ' , ,, .' _, , .,
,' ,, ., - .
,', _ ,- ' .. ,- ., ,, ., ,, . . . .-,, ,-, .' : .
.,- ,= , . ,-, =,, . ., ' .' .,' ~ .,-., .,. _ , .
- , ' ., ' , , | || | 75a [ [[ [ , .=, , ,' ,-, . _
_ ' .' .,- ._', .' , _. , -' = , , .,, ,,' , ' ._, .,
_,, = , _ =, ,, .,, ,,, .' . = , . ,, , , -, , =, .
= _ , _,, =, . , ,, = , '
.,, _, _ _' - ,_ - . .,,, ' - _, _ _,
.,' ~ ,. - ,, _ .,- ,-, ., - .', | || | 75b [ [[ [ ,- -' = , , .,
' ,, ., .-, , :,,, , .. . . - , ., . - _ ,
- .,, '.
.' .' .' .'
, _, . , .,, ,,. _ .,-.
- ,_ , , _- , _' . _,-. , , -' = , ',, -_ _- -_ .'
, _, , = _. = ,_ -, ., : , , , , = _. = ,_ _' _.' ,, ,
., . ' ,, _ , .
. _,-. , .,' , , | || | 76a [ [[ [ , = _. .' ._ _'
, , . , ., . ',, .' ,-' ,-,' : ,=, , = ,_, -' = , ',' .
, _-. _, , _,-. , ., . _, _,,. , _' . . .,-
,-, ,,'
.. ,, ,,, .. ' , , = . , _ ,.- ,_ , _ ., ,
. , _,, .' ,, ,, ., . . . ,. , .
264
- -.' _, ' ,-' _ ., , ., | || | 76b [ [[ [ .' ,-, ' '
. -_- _' : .' : ., .,.' .,,, ' _-., . _, .
' ', ,,=, ' , , _-_ . ,', .,- :, _-.
,.,' , _, ' ,-., ' ,-' , '' ,-' ,.- , _ ., . .' ,. ..
, _ ,' , . ,' , - ,' ,,= - ., . , ,' .,.,' ,-'
,. . '' ,-' .' :. , | || | 77a [ [[ [ , ,-, , .,' ,, .,. _,~ , .,, ,,= - ,-' ,'
. , ,-, _ ' _, : .,, . , . ,,' , _, _,' ,,, .
., . , , .
. . ., -_- ,-., ' ,-', ,-,, ' ,-. ,.- ., .
,, . _-. ,,~' ., . , ,,, _, .
,' . _, _, , .,. _ .' , _ ,,, ,_ ,-, .', _- .',
.. _, ,-, _ | || | 77b [ [[ [ ,- ,, ~ __ ,, .' _ ,,, _', _.', - _' _
., . , ,- , , , = .,. .
., . , , .' ' - .., . ,,. _ ,. ', .,' _- .',
.,- _' , , ., .
, _,' , _,-. _-. ., ., ', . ,, _,, _,, .,, _,
,,- ,, ., , ,,= ,-,, _~. . , .
,, _- .' _,-. _-. , _, : _= ., , . | || | 78a [ [[ [ .,
.,- ., ._ , , . ,- , . ' _ . . , _,' , ,
, ., , ,, , = ..,, . ,, ,., ,,, ,. ., ._,
_ , _-, .
,_ , _, ,. _, -,-. .,-. ~ , ,' ,,, _' . , .,' ,,
, , , , , . = -' = , ',, -_ _ , , , = _. = ,_ _ .' -' , , , , ,
,, , = _. = ,_ .-, . | || | 78b [ [[ [ = ,_ , .-, - . ,,, ,,' .' .' ._'
,,' -, . . .,' , , , = _. = ,_ _ . _,, .' ., , . -, -, . , . .
265
' . _,-. , .,' , , ,, _, , = _. = ,, -_ _, .-'
-' = , . - :-' , :- .
,. _ _' _-. , _' .,-. _,~ .', _- .' , ,, ,,, ,-,
, _, ,. _ .,' ..,, _. , _ .
.- _' ., ,-, ._, - .', .,' _- .', | || | 79a [ [[ [ ,. .' _' ._. ,, ,,
., , - , .', ,-, , ., .
, , ,_,' = ,,. , _, ,,, -,' , ,.- - ,-,
., , - : ~ _ , .,, _, ,.- , - : , ,,,-. .- , .-, ,-,
.,
, ,, , - ,~ , .,-, ' , - ,- ,. ,- _,~,
_, _ , ,-, ' , - _ ,-. ,-, ,-, ' | || | 79b [ [[ [ - _. ,, _
' , ,-, . ~, ,-_', ,. ,' .' ' ._ , . , :
,~, ~, , , _ , ,., ,-, .,' ,-. ,. = - , ,' , , ,- ~,,, .
= -' _ - , _ _ ', ,' _-, ,-, - . . _. , ,,' ,
, = _. ,, ,,- , , _,_' ,,, ,', .,,, _, ,_. ,, _-. ., _,. =
, ,, , ,, ,' -., _, : : :

266
















B. bn Sinann hls Sresi Tefsiri zerine Yazlan
Haiyeler

bn Sinann hls sresi tefsiri zerine yazlan be hiyeden matbu olan
tanesidir. Trkiye ktphanelerinde bulunan ise sadece Ebul-Kasm
Muhammed b. Abdurrahman Sellemeh el-Mennn (21.yy?)a ait olan hiyedir.
Ahmet Hamdi Aksekinin eseri ise Selamet dergisinde eksik olarak
yaynlanmtr.
Burada Arapa olan metinle Aksekilinin metnini ilk defa olarak
nerediyoruz. Bunlar Celaleddin Devvan (.908/1502), Maral Debba Mft
Ahmed (. 1165/1741) Ebu Said el-Hdim (. 1176/1762)nin metinleridir.

267

1. Trke Olan Hiyeler


a. Ahmet Hamdi Akseki: bn Sinann hls Sresi Tefsiri:
Tercme ve erh






Bu tercme ve erh 1937 ylnda bn Sinann 900. lm yl dnm
sebebiyle yaplm olan kutlama iin Ahmet Hamdi Aksekiden emseddin
Gnaltayn istemi olduu dier yazlarla birlikte hazrlanmtr. Muhtemelen
dini ierii sebebiyle yaynlanmamtr. [Felsefesine ait yazlarmn bir ksm
bn Sina adl kitaba konulduu halde stadn takdirlerine mazhar olan bu eserle
Nbvvet ve Ahiret hakkndaki fikirlerine ait yazlarm baz sebepler
dolaysiyle o kitaba konulamamt.]
Merhum Aksekili de mer Rza Dorulun ricas zerine bu eserini
Selamet dergisinde neretmitir. Dergideki neri de -say atlamalar da var-
maalesef tam deildir. Srenin son yetine dair tercme ve erh
yaynlanamamtr.
Bu metin Selamet dergisinde bulunabilen neriyatnn bir araya getirilip
dzenlenmesiyle olumutur. [ Eser dergide yaynlanmaya c. IV sy. 11-79 (23
Mart 1949) saysyla balyor ceitli aralklarla 36-104. (2 Kasm 1949) sayya
kadar devam ediyor.] Akseki, eserinde Tefsir bal altnda bn Sinann
metninin tercmesini vermekte izah veya erh bal altnda da bu metni
aklamaktadr. Aksekinin tercmesini verdii bn Sinaya ait ksmn Arapas
da tarafmzdan karlatrlma yaplabilmesi amacyla metne eklenmitir.
erhin iindeki dipnotlar Ahmet Hamdi Aksekiye aittir.
268

















BN SNANIN HLS SRES TEFSR

Tercme ve erh




Ahmet Hamdi Akseki (.1371/1951)





269
[nsz]
1

Bu eser, Kurnn en mhim srelerinden biri olan hls sresine bn Sina
tarafndan felsefi stlahlarla yazlm tefsirin izahl tercmesidir. Biliriz ki,
Mslmanln ssl-esas tevhid, yani Allahn birliidir. Bunu, en amil
mnsyla ifade eden de bu sredir. Onun iin buna hls denildii gibi Esas, Tevhid
de denilmitir. Daha birok adlar varsa da en mehurlar hls ve Kul hvallahu
ehad dir.
Allah Tel semavi kitaplar iinde Kurndan baka hibir kitapta ve
Kurnda da yetl-Krsi = Allah l-ilhe ill hvel-hayyul kayym yetiyle
[ve] bu srede tarif olunduu kadar hibir yerde tarif ve tavsif olunmamtr.
hls sresi Mekkede nazil olmutur. Sahih rivayetlere gre mriklerle
Yahudilerden bazlar Peygamber Efendimizin yanna gelerek, Seni bize elci
gnderen ve yalnz kendisine iman ve ibadet olunmasn isteyen Allah nasl bir
eydir? Yiyip ier mi, doup bymesi, oluk ocuu var m? Onu bize tarif et,
vasflaryla anlat, belki sana iman ederiz demeleri zerine bu sre nazil olmu[tur].
Demek ki bu srede Allah Tel kendi ztn tarif etmeyi istemi ve tarif etmitir.
Bir eyi tarif etmek iin, onu vasflar ve lazmlaryla sylemek gerektir.
Halbuki Allah, zt ve mutlak vahdeti, mutlak hviyeti bakmndan Hve = O dan
baka bir eyle ifade olunamaz. Allahn ztn, hviyetini knhiyle (olduu gibi,
hve hvesine) anlayabilmek ancak kendi ztna mnhasrdr; kendi hviyetini yine
yalnz kendisi bilir, bakasnn bilmesine asla imkn yoktur.

1
Dergideki takdim yazs yledir:
Yksek faziletli stadmz Ahmed Hamdi AksekiHata! Yer iareti tanmlanmam.'nin,
merhum stad zmirli smail Hakk hakknda yazd yazda (Selmet, 6-74) byk Trk
filozofu bn Sinann hlas sresi tefsirini Trkeye evirmi olduuna iaret ediyordu. Merhum
stad zmirli, bu yazy okumu ve fzl mtercime yazd mektupta yle demiti: Yaznz
yukardan aaya kadar okudum. Elhak pek mdekkikane yazlmtr. Hassaten sizi tebrik
ederim. Geenlerde Ankaray ziyaretimiz srasnda sayn Diyanet leri Bakanyla grm
ve kendisinden bu eseri rica etmitik. Ltfettiler. Biz de teekkrlerimizi sunarak bu eseri nere
balyoruz. Bu yaz eserin nszdr.
270
te bu sre hem hakikat-i ilhiyenin neden ibaret olduunu, hem onun en
gzel tarifini, hem de Allahn vahdetini en veciz bir srette beyan
buyurmutur.
hls sresinin fazileti hakknda pek ok rivayetler vardr. Baz sahih
rivayetlere gre bu sre Kurnn te birine muadildir. Bunu muhtelif ekilde
anlayanlar olmutur. Bazlarna gre bu teadl, sevab itibariyledir. Bir ksmna
gre de mns itibariyle te birine muadildir. Bunun izahnda birka fikir
vardr:
1) Kurnn mns ilme raci olur: Tevhid ilmi, Teri ilmi, Ahlk
tehzib ilmi.
mam Gazli merhum Cevahirul-Kurn adl eserinde u sretle izah
eder:
Kurnda beyan olunan hkmlerin ve l matlablarn esas tr:
1. Allah bilmek ve ona iman etmek,
2. Mead ve hirete itikad,
3. Tebli eyledii ahkmda Peygamberin doru olduunu itiraf, doru
yolu bilmek.
hls sresi birinci asl, Allah marifeti, tevhid ve takdisi, ifade etmesi
bakmndan Kurnn te birine, yani Kurnn mtemil olduu asllarn te
birine muadil saylmtr.
Yerler ve gkler, Kul hvellahu ehad sresi zerine tesis olunmutur
mealindeki haber ite bu noktaya iarettir. Filhakika, ilk bakta biraz garip
grnen bu rivayet zerinde dikkatle durulursa anlalr ki bu, yksek bir
hakikatin ifadesidir. nk bizatihi vcudu vacib, mutlak kemal sahibi, her
bakmdm tek = ehad bir varlk olmasayd hibir ey var olamazd. Btn
yerleri ve gkleriyle lem dediimiz manzume, hep onun varlna ve birliine
dayanan, onun varlna ve birliine ehadet eden yetler ve deliller olarak
yaratlmtr ki bu mnca her ey, bu srenin mazmunu zere messestir.
271
Szn ksas, bu srede Mslmanln en mhim temeli, temellerinin
esas beyan olunmu ve baka dinlerdeki yanllklara da iaret edilmitir.
Srede evvela Vcibul-vcudun, ilk illetin, Allahn hviyetine, ztna
iaret olunduktan sonra onun vasflan ve lzmlar ve mutlak birlii anlatlm ve
daha sonra da her ne sretle olursa olsun Allaha bir erik, bir ortak, bir denk,
dourmak ve dourulmak isbat eden dinlerin btl olduklar gsterilmitir.
te Trk filozofu bn Sina bu tefsirinde bir satrdan ibaret olan hls
sresinin bu yksek hakikatleri nasl ihtiva eylediini ilm, mantk ve felsef bir
slpla ve ok veciz bir ekilde anlatmaktadr.
Hve lafzndan Allahn mutlak hviyetine ve mebde-i evvele intikal
ederek Vcibul-vcud hakknda uzun izahat verir.
Kurnda hls sresi ne derece mhim bir mevki almsa, tefsirler iinde
bn Sinann bu tefsiri de o derece ehemmiyetlidir.
Fevkalde bir mantk olan ve Aristo mantn yeniden slah ve tensik
etmi bulunan Trk filozofunun dier eserleri gibi bu eserinde de her cmle mantk
terazisiyle llerek konmutur, her cmlesi ayr ayr erhe muhtatr. Bundan
dolaydr ki bn Sinann bu tefsiri byk bilginler arasnda da lyk olduu deeri
alm ve slam filozoflarndan Cell Devvani [. 908/1502], usul ve furuda ihtisas
sahibi mehur Hdim[.1176/1762], Maral Debba Mft Ahmed Efendi
[.1165/1741], Hafiz Sinob
1
ve dier limler tarafndan bu eser erh edilmitir.
Maral Debbag Ahmed Efendi bu tefsirin ehemmiyetini u sretle tebarz
ettirmektedir:
Havas tarafndan kabule ayan grlecek bir slp ve nadide bir beyan ile hls
sresine yazd tefsir...
Hdimiye gre bu tefsir;
Tertip ve slbunda, maksatlar eda ve ifadede misli gememi ve yalnz bn
Sinann karihasndan domu ok kymetli bir incidir. hls sresinin tazammun
ettii hkmleri ve birok hakikatleri ince delillerle tahkim etmesi bakmndm
ok mhim olan bu tefsir, esas maddelerindeki mkllerin zlmesindeki

1
H.afiz Sinobnin bn Sinann bu tefsirine olan erhi niversite Ktphanesi No. 3931de
kaytldr. [niversite Ktphanesindeki kaytlarda bu esere rastlanlamamtr. A.F.G.]
272
glkler itibariyle erh edilmeye muhtatr.
Son asrn deerli mfessir ve limlerinden ls merhum da bn Sinann
bu tefsirindeki tahkikat pek mhim bulmu olmal ki tefsirine takdirlerle
almtr.
On bir sene evvel, lmnn dokuz yznc yldnm mnasebetiyle arkn
byk adam bn Sinaya bir tren yaplarak hatras tebcil olunmu ve bu treni
hazrlayan heyet, onun Ruhiyat ve Mabadut-Tabias hakknda benden de bir yaz
istemiti
1
. Bu yaz ile birlikte o zaman bu tefsiri de tercme ederek muhterem stadm
Ordinarys Profesr smail Hakk zmirliye
2
gndermitim.
Felsefesine ait yazlarmn bir ksm bn Sina adl kitaba konulduu halde
stadn takdirlerine mazhar olan bu eserle Nbvvet ve Ahiret hakkndaki fikirlerine
ait yazlarm baz sebepler dolaysiyle o kitaba konulamamt. O zamandan beri
zerinde hayli ilenmi ve birok mehazlere mracaat edilerek erh ve izah edilmi
olan bu eseri bastrmay muvafk buldum.
Bugne kadar Kurn- Kerime yzlerce tefsir yazld ve bunlardan baka
aynca hls sresine de birok limler tarafndan tefsirler yazld halde benim
grebildiim tefsirler iinde bn Sinann bu tefsirinin bir benzeri yoktur.
Kurnda en ksa bir sre olan hls sresinin Allahn zat vasflar hakknda
sylenmesi lzm gelen en yksek hakikatleri bu kadar veciz bir srette nasl
tazammun ettiini tamamiyle tebarz ettirmitir.
Bu tefsiri grdkten sonra insan, Kurnn en ksa bir yetinin bile niin
tanzir edilememi ve edilemeyecek olduunu anlamakta glk ekmez.
bn Sinann bu eserine Arapa, Farsa ve Orduca muhtelif erhler yazlmtr.
Ben, filozofun tefsirini aynen koyduktan sonra ikinci defa tekrar izaha muhta
olan fkralar aydnlatmaa altm. Tevfik Allahtan

1
Bu yazy benden bizzat bugn Trkiye Cumhuriyetinin yksek Babakanlk mevkiini igal
eden muhterem stadm emseddin Gnaltay istemiti.
2
Aziz ve byk stad smail Hakk zmirli 31 Ocak 1946 tarihinde Allahn rahmetine
kavumutur. Allah kabrini nur ile doldursun, makamn firdevs-i l klsn!
273
,,-, ~, = ,, ,,-, ~, = ,, ,,-, ~, = ,, ,,-, ~, = ,,
' '' ' -' , , ,, ,, , , , , . = -' = , -' , , ,, ,, , , , , . = -' = , -' , , ,, ,, , , , , . = -' = , -' , , ,, ,, , , , , . = -' = , ' '' '

De ki: O, Allah, birdir. Allah, o eksiksiz, sameddir. O, dourmad ve dourulmad.
Ona bir denk de olmad.

TEFSR
- - , ' '' ' - = , - = , - = , - = , ' '' '
_ _ ,, ,, .,,. =' , . , , _ _, , _ _ ,, . .,
,, . , ,, . , , ,, _, , ,' _ _ . .
Bu yetteki Hve mutlaktr. Mutlak hve, mahiyet ve hviyeti (nefsl-
emirde vcudu, taayyn ve teahhusu) baka bir eye tevakkuf etmeyen, dayanmayan bir
eydir.
nk hviyeti bakasnn varlna bal olan her ey, ondan
faydalanmtr, ondan hsl olmutur. Binaenaleyh, (varlna sebep olan) dier ey itibar
ve farz edilmedike (onunla birlikte dnlmedike) o, hve hve (yani li-ztihi ve
kendiliinden mevcud) olamaz. Halbuki hviyeti ztndan olan (var olmas baka bir
eyin vcuduyla ilgili olmayan) herhangi bir ey, kendisiyle baka itibar olunsun,
isterse olunmasn; o, odur. (Yani varl iin ztndan baka bir eye muhta deildir.
Onunla beraber bakasn itibar ve mlahaza etmek ona fazla bir ey kazandrmaz.
Onun varlnda baka bir varln tesiri yoktur.)

ERH ve ZAH
Baz rivayetlere gre hls sresi, mriklerin Peygamber Efendimize Rabbini
tavsif et!, onun nasl olduunu anlat! demeleri zerine nazil olmutur. Cenab- Hak bu
srede kendi zt ve mahiyetini tarif etmi ve Peygamberine Byle syle! diye emir
buyurmutur.
Bir eyin tarifi ise, ancak onu cins ve fasln zikretmekle olur. Halbuki Vacib
Telnn gerekten vahid ve bast olmas, cellet ve azameti Hve = Odan baka bir
eyle tarif olunmasna mnidir. Binaenaleyh yet-i kerimede evvela hve denilmekle
Cenab- Hakkn hviyetinde, varlnda, taayyn ve teahhusunda tamamen mstakil ve
ztndan baka bir eye muhta olmayan vcibul-vcud olduu; vcibul-vcud ve
mebde-i evvelin mutlak olup hibir kaytla mukayyed olmad, bundan baka btn
mevcudlarn taayyn ve teahhuslarnda mstakil olmayp vcudlar baka varlklara
muhta olduu beyan buyurulmutur.
te bn Sina da Kul huvallahu ehad yetindeki Hve, Allah, Ehad lafzlaryla
Cenab- Hakkn ne murad ettiini, bunlarla kullarna ne gibi hakikatleri beyan buyurmak
274
istediini felsef tahkikat ve mantk delillerle isbat etmek istiyor. Bununla beraber Trk
filozofunun fevkalde bir mantk olduunu ve mant yeniden slah ve tensik
eylediini de biliyoruz. Byk filozofun btn eserlerinde her sz, her cmlesi mantk
mukaddeme ve neticelerden kyas ve kaziyelerden ibarettir. Nasl ki bu eserinde de her
cmleyi mantk terazisiyle lerek koymutur. Biz yukardaki birka satr tahlil
ederek bunu gstermek ve bu sretle byk filozofun fikirlerini izah etmek isteriz.
bn Sina, pek veciz bir srette dizmi olduu u birka satrla demek istiyor ki: Kul
huvellahu ehad nazm-i celilindeki hve kelimesi mutlaktr. O, yle ifade ettiimiz
mutlak hve; hviyeti, taayyn ve teahhusu, varl liztihi olup kendi ztndan
baka hibir eye mtevakkf ve muhta olmayandr. Baka bir tabirle bu yette hvenin
mercii hvenin dellet eyledii ve hve = o ile iaret olunan zt; kendisi iin bir merci ve
mebde tasavvur edilemeyen, varlnda mutlak ve mstakil olan vcibul-vcud, mebde-i
evvel ve merci-i kldr. Evvela hve ile ifade olunmas bunun iin, yani varl liztihi ve
bizatihi olduunu anlatmak iindir. Eer hve ile ifade olunan ztn hviyeti liztihi
olmayp bakasna muhta ve mevkuf olsayd onun varl baka bir varlktan husule gelmi
olurdu. Hviyeti, zat olan eyin hviyeti gayra tevakkuf ederse onun hviyeti ondan
olmak lzm gelirdi.
Hviyeti bakasna muhta, varl bakasnn varlna dayanm olan herhangi bir
ey ile varlna sebep olan dier ey itibar edilmedike, onunla birlikte dnlmedike onun
hviyeti, varl tasavvur olunamaz. Yani mutlak ve liztihi olamaz. u halde mutlak
hve, mutlak vcud liztihi olmayp baka bir eye mevkuf ve muhta olursa o ey itibar
edilmedike liztihi mevcud ve mteayyen olamaz. Halbuki yetteki hve ile
Allahn murad, hibir kaytla mukayyed olmayan mutlak hve olduundan bununla
beraber bakas itibar edilsin, isterse edilmesin o hve hvedir = bizatihi mteayyen olan
varlktr.
yle ise mutlak hvenin hviyeti, vcudu, taayyn ve teahhusu liztihi olup
bakasna mtevakkf ve muhta deildir. Hviyeti liztihi olan herhangi bir eyin
yannda bakasnn da dnlp dnlmemesinin onun varlnda hibir tesiri
yoktur.
te bn Sina bu nazm-i celildeki hvenin mutlak ve dellet eyledii hviyetin
liztihi olduunu bu sretle isbat etmek istiyor. Lkin bu kadar da kfi grmyor. Hviyeti
liztihi olan ey vacib mi mmkin mi?
275
Filhakika hviyeti mutlak ve liztihi olan bir ey mmkn olamaz. Liztihi olmak
onun vacib olmasn da tazammun eder. Bununla beraber mutlak ve liztihi olan o hviyetin
Vcibul-vcud olup mmkin olmadn da u sretle isbat ediyor:
TEFSR

, :, ._ ,-, ,.,.- _ ,-, . , ._ ,-,
,, . _ ,,, ., . ,-, .-, , . .,, .
Lakin btn mmkinlerin vcudu liztihi olmayp hepsi bakasndandr.
Varl baka varlktan olan, bakasnn varlna muhta bulunan her eyin vcudunun
hususiyeti illetinden (var olmasna illet ve sebep olan baka bir ey vasttasyla husule
gelmi)dir. Bu hususiyet ise hviyetten ibarettir. yle ise btn mmkinlerin hviyeti
bakasndandr.
1

(Hviyeti bakasndan olan her ey liztihi hve hve olmaz; binaenaleyh hibir
mmkin liztihi hve hve deildir). u halde hviyeti mutlak ve ztndan olan; yani
baka birinin vcud mlhazasndan mevkuf olmayarak liztihi hve hve olan; yalnz
Vcibul-vcuddur.

ERH ve ZAH
bn Sina buraya kadar nazm- celildeki hvenin mutlak olduunu ve mutlak
olan hvenin medll, hviyeti bizatihi mteayyen olacan isbat ettikten sonra bu
satrlarla da bizatihi ve liztihi mteayyen olan her eyin vcudu vacib olup mmkin
olamayacan, vacib ile mmkinin hviyetlerini ok veciz bir srette isbat ediyor. Biz
mfessirin ok veciz olarak anlatm olduu bu hakikati biraz daha izah etmeyi faydal
buluruz.
Bu izahatmzda yine bn Sinann kendi eserlerine, bilhassa el-art, e-ifa,
en-Necattaki mtalalarna dayanacaz.
bn Sina ile beraber biz de diyoruz ki: Varlk, vardr. Yani grm olduumuz u
lem vardr. Vcudu/varl, evvel olarak tasdik ettikten sonra illet nazariyesine dayanarak

1 ekl-i evvelden olan bu netice, ayn zamanda yukardaki hviyeti bakasna mevkuf, bakasndan
olan her eyi bakasndan olup lizatihi hve hve deildir kaziyesi iin bir kbradr ve drdnc
ekildendir. Bunu sekl-i evvele reddedince yle olur:
Her mmkinin hviyeti bakasndandr,
Hviyeti bakasndan olan her ey liztihi hve hve olmaz,
yle ise hibir mmkin liztihi hve hve deildir.
Hviyeti mutlak ve liztihi olan ancak Vacibul-vcuddur, Nazm-i Celildeki hve, vacib'l-vcuddan
ibarettir.
276
illetsiz hibir eyin var olamayacan da kabul etmek lzmdr. Mademki varlkta hi phe
etmiyoruz ve onu kabul ediyoruz; u halde onun illetini dnmek lzmdr. nk
illetsiz hibir hdisenin vcud bulamayaca, illet nazariyesinin zaruri neticelerindendir.
lletler ve malller silsilesinden ibaret bulunan u mevcudatn varl bu noktadan
mlhaza edilince onun illet ve mall silsilesi olarak nihayetsiz bir srette devam
edemeyeceini ve bu silsilenin birbirine muhta olarak devam edip gitmesi ise hepsinin
mall olduunu ve ilerinden mstakil, varl vacib ve bakalarna vcud veren bir illet
bulunmad, bundan da mmkinlerin liztihi nve hve olmas gibi bir tenakuz ile
karlalaca muhakkaktr. Binaenaleyh bu, mebde-i evvel olarak yalnz fail, varl
ztnn muktezas bir illet kabul etmek zaruretini tebarz ettirmektedir.
te btn varlklara illet, bu mebde-i evvel olmas ve bunun ilk ve yalnz illet
olup mall olmamas icab eder. u halde varl iki ksm olmak zere kabul etmek
lzmdr:
1. Hviyeti baka bir illetten husule gelmeyip ztnn muktezas olan,
2. Varl baka bir varln neticesi olan.
Birincisi, liztihi vacib; ikincisi mmkindir.
Liztihi vacib, varl kendi ztnn muktezas olup yokluu tasavvur
edilemeyen, yokluunu tasavvur tenakuzu mutazammn olan demektir. Liztihi vacibin
zt, varln iktiza- tam ile iktiza eder. Binaenaleyh liztihi vacib, ezel ve ebeddir;
kendisine ne bir evvel, balang; ne de bir hir, son ve nihayet dnlemez. Byle bir
tasavvur, akl ve mantk bir tenakuz olur. Ezeliyet, ebediyet, kdem, hakiki vahdet ve
gerekten bast olmak onun lzmlarndandr. Kemal sfatlarnn hepsini kendisinde
toplam olmak, Vcibul-vcudun bir sfat- kifesidir. (Kendisini bize aka
anlatan bir vasfidr).
Mmkin demek, ne varl ne de yokluu, ztnn muktezas olmayandr. Ztna
nazaran varl da yokluu da dnlebilir. Byle olan bir ey var olursa, ancak bir
sebep, bir illet ile mevcud olabilir. Varl byle olduu gibi yokluu da yine kendisinden
hari bir sebeple olur. Bunun hem vcudu hem bekas kendisinden baka bir illet ve sebebe
muhtatr. Bir illet ve mall silsilesi olarak grdmz btn kinat, heyet-i mecmuasyla
bir malldr, ve bunlarn varlktan nasipleri ancak imkn (olabilmek)dr. Binaenaleyh
bunlarn varlnn, Vcibul-vcud bir illete dayanmas zaruridir. Varl liztihi vacib bir
mebde olmadka lemin varl muhal ve mmtenidir.
277
te byk filozofun burada ksaca ve pek veciz bir ekilde anlatmak istedii
budur.
1

TEFSR
, , .,, ., , ,, .,, ._ ,-, . ,-, ,, , .,',
.
Bir de mahiyeti vcuduna mugayir olan her eyin vcudu kendisinden
olmayp bakasndandr. Byle olunca onun mahiyetinin hviyeti nefs-i mahiyetinden
(yani liztihi) olmaz.
Binaenaleyh o liztihi hve hve olamaz. Yani onun varl ztnn
muktezas deildir. Lkin liztihi hve hvedir, varlk onun mahiyetinde dahildir. yle ise
onun (yani mebde-i evvelin) vcudu, mahiyetinin ayndr.

ERH ve ZAH
Ktb, Ebu Alinin bu satrlarla ne demek istedii u sretle tahkik ve tafsil
etmektedir:
Her eyin hviyeti, vcud-u mahzndan ibarettir Farabi, talikatnda diyor ki: Bir eyin
hviyeti, vahdeti ve bakalarnn stnlk kazand teahhus ve yakini onun kendisine has
olan varlndan ibarettir. Mahiyet, maddeden mcerred olduu zaman maddenin nev-i
ahsna inhisar etmi olur. nk burada muhaltt ayriyeden mcerred olan
mahiyetinden baka bir ey yoktur. Mahiyet, failin, yapann tesiriyle mevcud
olduu zaman onda ne mahiyet bakmndan ne de ona arz olan eyler itibariyle
birden fazla olmak yoktur. Binaenaleyh o, tek bir ahstan baka olamaz.
Eer mahiyet, mcerred olmayp da madd olur ve bunun maddesi; unsurlarn heyulas
gibi hasseler hasebiyle muhtelif istidadlarla muttasf olursa, o mahiyet muhtelif hasiselerin
her birinde bulunmas hasebiyle avarz- mahsuseye mukarin olur. ahslar arasnda ayrlk
ve benzemezlik ise onlarn kvamnda dahil bulunan bir emir sebebiyle deil, belki has
varlna mukarin bulunan avnz iledir. Bu da bir nevin ahslan arasndaki imtiyaz
ancak onlarn hakikatlerinden hari avnz iledir sznn mnsdr. Bir de mall olan
ahsn kendisine has olan vcudu liztihi olmayp bakasnda olduu phesizdir. u
halde byle bir ahsn hviyeti bakasndandr. Onun nevi ister ahsna mnhasr olsun
isterse olmasn. Binaenaleyh o gayrn yokluu takdirinde onun hviyeti de kalmaz. Onun
hviyeti ancak dier hviyetin vcudu ile meruttur. Bunun iindir ki mutlak, artsz ve
kaytsz hviyet yalnz Vacib Teal hazretleridir. nk onun hviyeti, ztnn ayn olup
bakasndan deildir. Vcudu ztnn ayn olduu iin tayin ve teahusu da ztnn ayndr.
Ktbn bu ifadesini biz o kadar vazh bulmadk. Binaenaleyh mfessirin
yukardaki satrlarla ne demek istediini biraz daha aydnlatmay muvafk buluyoruz:
bn Sina buraya gelinceye kadar iki eyi isbat etmiti:

1
Bk. er-Risaletul-Ariyye, s. 2, el-art, 1/194; en-Necat, s. 384-385; e-ifa, 2/477; bn Sina: Beyne'd-Din vel-
Felsefe, s. 84-110.

278
1.Nazm- celiledeki hveden murad, hviyeti liztihi olandr.
2. Hviyeti liztihi olan Vcibul-vcuddan ibarettir.
Binaenaleyh Vcibul-vcudun hviyeti liztihi, mmkinin hviyeti ise ligayr
(bakas iin, bakasndan dolay)dr. te yukardaki satrlarla da vacibin vcudu
mahiyetinin ayn, mmkinin vcudu mahiyetinden baka ve mahiyeti zerine zaid
1

olduunu beyan etmek istemitir. Bunun daha ak anlalmas iin her eyden evvel vcud,
zt, mahiyet kelimeleri hakknda biraz izahat vermek lzmdr.
Vcud, varlk demektir. Zt da mahiyet demektir. Bugnk filozoflar buna tabiat
derler. Mahiyet, akldaki sretlerdir. Buna tahkik itibarile zt ve hakikat denir, tahakkuktan
sonra tayin ve teahus etmesi itibarile de hviyet denir.
Vcud/varlk baka, zt ve mahiyet yine bakadr. Zt ve mahiyet vcuddan
evveldir. Mesela bir demir parasn ele alalm. Bunun bir harite bulunmas var bir de
harite tahakkuk etmeden nce onun zt ve mahiyetinin tasavvur edilmesi var. Demir
parasnn vcudu, ite onun zt ve mahiyeti zerine zaid olarak hususi baz razlarn ilave
edilmesiyle hasl olmaktadr. Ancak varlk, zt ve mahiyet zerine zaid mi yoksa onun ayn
veyahut gayr m? Bu mesele de slam kelmclan ile filozof ve tasavvufcular arasnda ayrlk
vardr; slam filozoflanna gre vcud, vacibde zt ve mahiyeti, hakikatin ayndr. Fakat
mmkinde mahiyetinden baka ve mhiyet zerine zaid bir eydir. Sofyeden bir ksm da
bunlarla beraberdir.
Kelmclarn ouna gre vcud, gerek vacibde ve gerek mmknde
mahiyetten baka ve onun zerine zaiddir. Kelm imamlarndan Ebul-Hasan el Eari ile
Ebul-Hseyin el-Basrye gre vcud, vacibde ve mmkinde zt ve mahiyetinin ayndr.
te bni Sina da yukardaki ifadeleriyle vacibin vcudu, mahiyetinin ayn olup zihnen
ve aynen bizatihi kim bulunduunu, mmkinin vcudu ise mahiyetinden baka ve
mahiyeti zerine zaid olduunu sylyor. Eer Vcibul-vcudun vcudu mahiyetinin ayn
olmayp da gayr olursa vcudu o gayriden mstefad olmas lzm gelir. nk mahiyeti
vcuduna mugayir olan her eyin vcudu bakasndandr. Vcudu bakasndan olan ey,
mahiyetinin hviyeti nefs-i mahiyetinden ibaret olmaz.
Vcibul-vcudun vcudu, mahiyetinin gayri olursa mahiyetinin hviyeti liztihi
olamaz.

1
Eariye muhalif, cumhur-i mtekellimn mezhebine muvafik.

279
yle ise Vcibul-vcudun vcudu mahiyetinin gayr olmayp ayn olur.
TEFSR
, ,-, ., . , , ,. . . ' ., . , . , ,-, .-, .,
_ ,, , ., , , , , .,- ,, . , ' , ., , , ,-, .-,,
. _
Binaenaleyh Vcibul-vcud, (L hve illa hve = Kendisinden baka bir
(hviyet) olmayan) hviyettir. Onun zt ve mahiyeti ve hviyeti has vcudundan ibarettir.
Yani Vcibul-vcuddan baka olan eylerin hibiri, zt itibariyle bir hviyete, bir varla
malik olmayp onlarn hviyetleri bakasndandr. Halbuki Vcibul-vcud liztihi hve
hve hviyeti, varl liztihi olan eydir. Belki de onun zt ancak hveden ibaret olup
baka deildir.

ERH ve ZAH
Buras yukarda isbat ettii asllarn ferleridir. Filhakika bundan evvel mebde-i
evvelin vcudu, mahiyetinin ayn olduunu isbat etmiti. Bu satrlarla da Vcibul-vcudun
vcudu, mahiyetinin ayn olduunu isbat etmek istiyor. Mebde-i evvelin vcudu
mahiyetinin ayn olunca, vacibin vcudu da mahiyetinin ayn olmak lzm gelir. nk
liztihi hve hvenin Vcibul-vcud olduu sabit olmutu. Bunu aksedince Vcibul-
vcud, liztihi hve hvedir kaziyesi husule gelir.
Mebde-i evvelin liztihi hve hve olmas, vcudu mahiyetinin ayn olmasn
istilzam ettii sylenmiti. Mebde-i evvel ile Vcibul-vcud, sadk olduklar ey
bakmndan birdir. Yani mebde-i evvel ne ise Vcibul-vcud da odur. yle ise Vcibul-
vcudun liztihi olmas, vcudu ztnn ve mahiyetinin ayn olmasn istilzam eder.
nk Vcibul-vcud, vcudu mahiyet ve ztnn ayn olan eyden ibarettir. Belki onun
zt ancak hve olup ondan baka deildir cmlesindeki hveden murad, melzumu
syleyerek lzm murad etmek tarikiyle, hviyeti ve has vcududur. Mebde-i evvel ile
vacibin sadk olduklar ey itibariyle birlemeleri buna karine olduu gibi, ondan sonraki
ifadeleri de bunu aka gstermektedir. Ancak Vcibul-vcud, liztihi hve hve
dedikten sonra bir de belki de... demesi, bir de tekrar tekrar syledii vechile o
hviyeti hveden baka bir ey ile ifade etmek mmkn olmamas, dorudan doruya
hviyeti ve hviyetin vcuduna lzm olan eyi zikretmeyerek hve demesini iktiza
etmitir.
280
Mademki Vcibul-vcudun hviyeti kendisine has olan vcuddan ibarettir. O
halde; zira Vcibul-vcud, la hve illa hve ibaresinin mns u demek olur: yle ise
Vcibul-vcd, zt ve mahiyeti vcudundan ibaret olan eydir. Bunu aksettiimizde
u netice husule gelir: yle ise Vcibul-vcud, hviyet ve vcudu zt ve
mahiyetinden ibaret olan eydir. te matlub olan ve iddia edilen de bu idi.
Ayn zamanda L hve illa hve den bn Sina unu kasdetmi oluyor:
Vcibul-vcud yle bir Allahtr ki ondan baka lh, ondan gayr hak mabud
yoktur.
Byk filozof, buraya kadar Kul hvallahu ehad nazm-i celilindeki hve ile
Allah Tel Hazretlerinin murad ne olduunu ve niin hve denildiini tuttuu
meslee gre ok limane ve vkfane bir srette tahkik ve beyan etti.
Biz bunu, yazarken ktphanemizdeki tefsirlerin hepsine baktk: Muhyiddin-i
Arabiye nisbet olunan tefsiri, Mehyimnin Tabsratur-Rahmn, Araisul-Beyan,
Nimetullah Nahcivaninin el-Fevtihul-lhiyye, Atullah el-skendernin el-Kasdul-
Mcerredi gibi tasavvuf meslei zerine yazlm olan tefsir ve eserleri de okuduk.
Diyebiliriz ki; hibirisinde bu tahkikat yoktur. Byk Mslman ve Trk dahisinin bu
deerli tahkikatn bir denize tebih edersek dierlerinde bulunanlar bundan birer
katredir. Buna gne demek caizse onlar bunun neretmi olduu ufak huzmelerden ancak
biridir. Son asrn deerli mfessir ve limlerinden ls merhum da bu tahkikat pek
mhim bulmu olmal ki tefsirine takdirlerle almtr.
bn Sina hve lafznn bu sretle tefsir ve Vcibul-vcud, mahiyetinin ayn
olduuna iaret ettikten sonra zt ve mahiyete iaret olan hviyetten baka bir
lfzla tbir ve hveyi mteakib Allah lafz- cellinin zikrolunmasnn hikmetini ve
Allahtan sonra ehad denilmesinin vechini ve Allah kelimesinin mns onun ehad olmasn
iktiza eylediini de u sretle izah ediyor:

TEFSR
_,, . -, . ,. < ,.,.- :, . , ,, ,. , _,, . _,,
, _,. ,, ' ,. . ., . _, _ , .,, ., . : ., , :,
. ,, _ , .,., _ , ., , . ., . _,~ _ : .,, , =' ,
_ . _ ,, . , _ ., ..,-,' .
281
, , ', . ,=, ,- , _, .' . , ,, . ', .
: _` , , ,_,, .,, . ,. ,, , , _, .' ,, , . : _,, .,, . .' ,,,
,,. , ,, . ,, , . ,~ , . , .' ,,, ' = ' .,, ' = ' , ' .
' , ' : _,, .
Liztihi (hve hve olup zt vcudunun ayn) olan o hviyet ve
hususiyet (hviyet-i mutlaka), ismi olmayan, isim verilemeyen (kendisine dellet eden bir
lfz olmayan) yle bir mndr ki onu lzmlarndan baka hibir ey ile erh ve tarif
mmkn deildir.
Vcibul-vucdun lzmlarndan bir ksm izaf bazlar da selb
1
dir; yani
nefyedicidir. zaf olan lzmlar, tarif noktasndan selb olanlardan daha muhkem daha
kuvvetli ve salamdr. Bununla beraber (bu gibi yerlerde) tarifin en mkemmeli, izafetle
selbin her iki nevini toplayan bir lzm (ile yaplan) dr. Bu ise vcudu vacib olan o
hviyetin Allah olmasdr. (Yani onu en mkemmel bir srette tarif edecek olan ancak
(Allah lafzdr). nk ilh (mabud); bakas (yani her varlk) ancak (bilvasta veya bil-
vasta) kendisine nisbet olunan, kendisine istinad eden ve kendisi baka bir eye nisbet
olunmayan, bakasna muhta olmayan demektir. Mutlak ilh ise btn mevcudata
nisbetle byle olandr. Yani mevcudatn hepsi kendisine mensub (ve muhta) olup kendisi
onlardan hibirisine mensub (ve muhta) olmayan zt (-akdes) demektir.
te bu srette btn mevcudatn ona intisab izaf (nk hepsi ona
muhtatr), onun bakasna mntesib olmamas da selbdir.
Hviyet-i ilhiyeyi; azamet ve cellinden ve bast-i hakiki olmasndan dolay
hve hveden baka bir eyle ifade mmkn olmad ve o hviyeti erh ve tarif etmek de
ancak lazmlaryla olabilecei ve beyan edildii vechile lzmlarn bir ksm izafi bir
ksm selb olduu ve her iki lzm cem etmek sretiyle yaplan tarifin o hviyeti erh
ve tarifte en mkemmel olaca ve yukarda da sylediimiz gibi, Allah ism-i erifi
bunun her ikisini cem etmi bulunduu iin hviyet-i mutlakaya iaret olan hveden
sonra Allah ism-i celli getirilerek hve lafznn dellet eyledii bast-i hakiki ve zt-
mutlak, (zt- baht- ehadiyet) bununla izah ve erh olundu.

ERH ve ZAH
bn Sina; yukardaki satrlarla Kul huvellahu ehad yetinde evvela hve
kelimesiyle mebde-i evvele, Vcibul-vcuda iaret olunduktan sonra bir de Allah lafz-
erifinin gelmesindeki maksadn ne olduunu anlatmak istemitir. Evvelce de iaret
ettiimiz vechile bu srede Cenab- Hak kendi ztn tarif buyurmulardr. Bu hususta en
mkemmel tarif ise, bir eyin selb ve izaf lazmlaryla yaplan tariftir. Eer yalnz
hve denilmi olsayd bununla Allah tarif edilmi ve anlatlm olmayacakt. nk

1
Kelmclara gre yani kdir, lim olmak izaf, cisim olmamak, raz olmamak da selb lzmlardandr.
Fakat bni Sinann murad bu deildir.
282
vcud mertebelerinin her mertebesinde Allahn ztna has bir ismi ve bir sfat vardr.
Zahir ve btn, gaib ve ahid btn mkevvenatn hakiki mebdei ve asl menei olan
hviyet-i mahza, mutlak hviyet, Vcibul-vcud mertebesidir. Zt-i bahttan, mutlak
hakikatten, ehadiyyet-i srfeden ibaret bulunan o mertebe, ancak enbiyann
miraclaryla ykselebildikleri mertebelerin en son gayesi ve evliyann slk
mertebelerinin nihayetidir. Onlar bu mertebeye vasl olduktan sonra artk onun iinde
seyrederler, ucu buca olmayan ehadiyyet deryasnda fenayb oluncaya kadar yrrler.
Ehad ve Ehadiyyet mertebesi denilen ve mutlak hve ile ifade edilen o mertebede Allah bir
isimle anlamadndan ve bir sfatla muttasf olmadndan onu anlamak ve (Hve = O)
demekten baka bir sretle tarif ve izah etmek bizim iin, bizim anlaymza gre,
mmkn deildir. O, bakalar iin ne idrak olunur ne de tarif edilebilir. Bize o, baka bir
ey ile deil ancak lzmlar ve sfatlaryla erh ve tarif olunabilir.
te Tefekker f alillh vel tefekkeru fillh... Tefekker flhalk vel
tefekkeru fl-hlik, feinnekm la takaderune kadrehu; tefekkeru fi halkillhi vel
tefekkeru fillhi fetehlik = Her ey hakknda fikir yrtn, dnn. Fakat Allahn
zatn dnmeyin. Acaba yle midir, byle midir diye fikir yormayn. nk, buna
siz muktedir deilsiniz; sahili olmayan bu denizde yzemezsiniz, boulursunuz
mealindeki hadisler bu mhim noktaya iarettir.
1

Allah lafz- erifine gelince: Bu, erbab- mkaefenin ayan-i sabite dedikleri ve
eriat dilinde levh-i mahfuz, kitab- mbin nam verilen mzahirin istinat eyledii btn
esma ve sfat- ilhiyeyi kendisinde toplam olmas itibariyle zt- ehadiyetin
ismidir. nk Allah; ezel ve ebed, hay ve kayyum, kudret ve irade, ilim, kelm, semi ve
basar, ihtira ve icat, halk ve rububiyet gibi kemal sfatlarnn hepsiyle muttasf olmak ve
lizatihi vacibe lyk olmayan her trl noksan sfatlardan mnezzeh bulunmak gibi izaf,
sbut ve selb, zat ve fiil btn sfatlar kendisinde toplam olan Hak Telnn ztna
dellet eden bir ism-i has veyahut bir ism-i alemdir. Allah ism-i ztn, has isim olarak bir
mefhum ile mlhaza edebilmek iin selb ve sbut btn bu sfatlar tasavvur edilerek
sonra su sretle icmal ve ifade edilmitir: Allah; btn kemal sfatlarn ztnda toplam
olan Vcibul-vcddur. te bunun iindir ki azamet ve cellinden dolay hve = o
dan baka bir eyle ifade edilemeyen bast-i hakik, Vcibul-vcud ve mebde-i
evvel, hveden sonra Allah ism-i erifi ile tarif ve tavzih olunmutur.

1
Fahr-i Razi buyurur ki: Allahn hkmn ve mahiyetini anlamaa alan, hayret ve tereddtler iinde
bocalarken celal-i ilhinin nurundan gzleri kr olur.
283
Demek ki nazm- celildeki hve, yalnz zt- ilhiyenin hakikatini, hviyet-i
mahza ve ehadiyet-i srfa mertebesini ifade ediyor ki mertebe-i zt denilen bu
mertebede Allah Telnn ancak Hve = O demekten baka bir vechile idrak ve ifade
olunamayacana iaret olunmutur. Akllarn idraki kabil olmadndan dolay biz onu
knh ve hakikatiyle deil, ancak sfatlaryla idrak edebileceimizden btn kemal
sfatlarn nefsinde toplam olan Allah ism-i zt, hveden bedel klnarak mutlak hakikat
ve hviyet, bu sretle izah edilmitir. u halde onun hakikatini baka sretle idrak
mmkn deildir.
1


TEFSR
, ' ' , .,-' .= ,, ,_,, ,, : ,. _, _ , ', : ,'
,. _, , , . ., ..,' .
Burada, (yani evvela hve, sonra Allah buyurulmasnda) sylediimiz nktelerden baka
ince mnlar da vardr:
1. O hviyetin, ilhiyetten (hak mbud olmaktan) ibaret bulunan lzmlaryla tarif
olunmas, onun (cins ve fasl gibi) hibir mukavvimi (tamamlayc czleri) olmadn
da iar eder. Eer byle bir ey olsayd, onlar zikretmeyerek yalnz lzmlaryla tarif
edilivermesi noksan bir tarif olurdu.

ERH ve ZAH
bn Sina unu sylemek istiyor: Lizatihi Vcibul-vcud olan mutlak
hviyetler, izaf ve selb lzmlarn kendi ztnda toplam olan Allah ile tarif

1
Fahrettin Razi, Hve, Allah, Ehad kelimelerini tefsir ederken yle diyor:
Hve, Allah, Ehad kelimelerinden her biri Allah arayanlarn makamlarndan bir makama iarettir.
Birinci makam, Mukarrebn makamdr ki, Allaha gidenlerin eriebildikleri makamlarn en
ykseidir. Bunlar eyann eya olmak bakmndan mahiyetlerine ve hakikatlerine bakmlar,
Allahdan baka mevcud grmemilerdir. nk lizatihi vcudu vacib olan ancak Hak tealdr.
Bakas lizatihi mmkindir, lizatihi mmkin olan da hviyeti bakmndan yok demektir. Onun iin
onlar akl gzleriyle Hak sbhanehu ve teladan baka mevcud grmezler, hve iaret-i mutlakadr,
fakat iaret-i mutlaka olsa da iaret olunan ahs muayyen olunca o mutlak, o muayyene masruf
olacandan o mukarribler nazarnda hve denilince bu, sbhane ve telaya iaret olur ve onlar iki
mevcud grmediklerinden dolay hve demek onlar iin tam irfan husulne kfi olur...
Fahr-i Razinin bu ifadesi dikkate ayandr. yi dikkat edilmezse vahdetcilik derken mmkinattan
ibaret olan lemi vacibu'l-vcud grmek isteyen panteistlerin dtkleri ilhad derekesine dlebilir.
Nasl ki baz cahillerde bu hal grlmektedir. Halbuki mmkinat vcuda gelmek iin illete muhtatr,
varl kendisinden olmayan eyler haddizatnda kendine kalnca yok demektir. airin Ala klli eyin
ma halallahi batl sz de bu mlhazaya gre sylenmitir.
284
olunmasndan anlalr ki o hviyet, czlerden mrekkeb olmayan hakik bir vahdettir.
nk ztiytn hepsi bir araya getirilmek sretiyle olan tarif, tam ve ekmel bir
tariftir. Byle bir tarif braklp da yalnz lazmlaryla tarif olunmas, tarif bakmndan bir
eksikliktir. Byle iken hadd-i tam braklarak resm-i naks ile tarif olunmas, onu takvim
eden, tamamlayan cins ve fasl gibi czlerden terekkb etmeyen vhid, daha ak bir ifade
ile Vacib Tel Hazretlerinin her bakmdan ve her mnsyla bir olduuna ayrca bir
delildir.

TEFSR
_, ' ' ,, ,-, , ,, .-. ', : . ,. _, ,, : . ' _ , , .
.,' _ , ,, -, ., _.' . . _, ,, . ,, : .,, _ ,- . .
,, _.,, ,,, ,` _,. _ ,, ,. _, _, , _ ,., .,' ,
_,' , ., ,,, , ,. _ ,~, , -, , .
2. O hviyeti, ilhiyetin lzm ile (yani izaf ve selb lzmlarn ztnda cem etmi olan
Allah ile) erh ve tarif ederek onu, vahdaniyette en son had demek olan ehad ile
takip etmesi, Allahtan sonra ehad denilmesi, vahdetin en son haddinde bulunan ve
tarif bakmndan hi mukavvimat olmayan bir ey olduu cihetle o hviyeti,
lzmlarn sylemekten baka bir sretle tarifin imknsz olduuna bir tenbihtir.
Mn u demek olur: Tarif ve erhi mmkn olmayan bir hviyet. Bunun tarifinde
mukavvimat (tamamlayc eyler) zikrolunmayarak ilhiyetten ibaret bulunan lzmlarn
zikredilivermesi knhn anlamaktan ve ezeli nurlarn dkt mebadinin nnde
durmaktan akllarn aciz kalaca kadar bast olmasndan ve vahdetin son haddinde ve
bastlikte kemal derecesini bulmasndandr.


ERH ve ZAH
slam filozofu bn Sina bununla hve lafznn dellet ettii mutlak ve esiz hviyet,
izaf ve selb lzmlar kendisinde toplam olan Allah nazm- erifiyle tarif
olunduktan sonra bir de ehadun lafz ile tavzih olunmasndaki yksek ve ince mny
yle anlatmak istiyor:
Allah lafza-i cellinden sonra ehad kelimesinin gelmesi grnen ve grnmeyen
her eyi tamamyla bilen ve kendisine gizli hibir ey olmayan Vcibul-vcudun
sade izaf ve selb sfatlarn mecmuundan ibaret olan ilhiyetle tarif olunmas, resm-i
naks ile olan tarifin mukavvimat ile olgunlaan bir tarif zerine ihtiyar olunmas
demektir yolundaki tevehhm, vesveseyi kaldrmtr. nk ehad lafznn dellet
eyledii hakik vahdet, tam ve ekmel bir tarifle anlatlmas istenilen o hviyetin, cins ve
285
fasl gibi czleri olmadna dellet eder. Binaenaleyh Vcibul-vcudun, hve ile
iaret olunan hviyet-i mutlakann ztn ve mahiyetini bize anlatmak iin ihtiyar
olunan bu tarif, tarifin en mkemmelidir.
Filozof bu tenbihle unu da hatrlatmak istiyor: Ehad lafznn dellet eyledii hakik
vahdete Allah lafz da dellet etmektedir. Lkin Allah lafznn dellet eyledii
bu mndan gafillerin gaflet etmeleri ihtimali vardr. Bunun iindir ki Allah
lafznn esasen dellet eyledii hakik vahdet; ehad lafz ile de tavzih, terih ve
teyid olunmutur.

TEFSR
_ _, ,. .' ,, .' ,, . , _, : , . .., _, ., . -, _,
., , .,~ _ .,, _ . -, ,' _.,. -, , ` - .
3. Mebde-i evvelin hviyetinin birok lzm vardr ve lzmlarn hepsi (illet ve
mall olarak, yani sonraki evvelkinin mall olmak, evvelkinden dolay var olmak
sretiyle) bir tertip dahilindedir. nk lzmlar malllerdir. Halbuki her ynden
bast, hak ve vhidden ancak vhid sudur eder. Yani hakik vhid, ancak bir malle illet
olabilir. Meer ki kendisinden tlen (birinci ikinciye illet ve sebep olmak zere Vcibul-
vcud olan mebde-i evvelden akl- evvel, akl- evvelden akl- sani bylece onuncu akla
kadar ve onuncu akldan da dier yaratklar) ve arzan (yani bu akllardan muhtelif
haysiyetlerle silsile-i havadis sudur etmekle) inen tertip zere olsun!

ERH ve ZAH
slam filozofu burada mhim ve grltl bir meseleye temas ediyor. Bilindii
vechile hukema denilen eski filozoflarn esas kaziyelerinden biri udur:
Hakik ve her cihetten vhidden ancak vhid sudur eder.
Bu esasa gre hakikaten bast ve vhid olan bir ey, ancak bir tek malle illet
olabilir. Vcibul-vcud ve mebde-i evvel olan Cenab- Hak da her mnsyla vhid ve
bast olduundan ondan da dorudan doruya bir mall sudur etmesi ve bunun da cisim,
arz, nefs, heyul ve sret olmamas lzmdr. u halde grmekte olduumuz bu hdisat
lemi, bu varlk ne sretle vcud bulmutur?.. Bunu da yle izah ederler:
Mebde-i evvelden ilk ve vastasz olarak sdr olan, feyezan eden akl- mahfdir ki
buna akl- evvel tlak ederler. Vcibul-vcudun ilk nce ibda eyledii budur. Akl- evvel;
zt bakmndan mcerred olduu gibi failiyeti cihetinden cisman letlere ihtiyac
olmayan bir cevherdir. Bunda itibar mlhaza olunmutur: Varlk, vcb, imkn. Birinci
286
akln ibdanda hibir vasta olmad iin Vcibul-vcud olan illetine nazaran vacib, fakat
kendi ztna nazaran mmkindir.
Akl- evveldeki varlk ve kendisine illet olan bizatihi Vcibul-vcudu taakkul
itibariyle ondan ikinci akl, vcub itibariyle felek-i evvelin nefsi, imkn itibariyle birinci
felekin cismi sdr olmu ve bu hal onuncu akla, kevn ve fesat lemini tedbir eden akla (ki
bn Sina buna akl- faal der) kadar bylece devam etmitir. Vcibul-vcud (mebde-i
evvel) den vastasz sudur eden yalnz akl- evveldir. On akl denilen bu akllardan her
birerleri kendilerinden sonrakine illettir. Binaenaleyh Cenab- Haktan tlen inen
malller silsilesi, illeti yalnz Cenab- Hak olan akl- evvelden itibaren bir tertip zere
devam eden ve bu tertipte kendisine mntehi olan malller silsilesi demektir ki Ukl-i
aere= On akl dr.
Arzan nazil dedii de havadis silsilesidir. Havadis silsilesinin Cenab- Hakka
mntehi olmas o tertipte olmayp hepsinin mmkin ve mebde-i evvele muhta olmas
noktasndandr. te bn Sinann Meer ki tlen ve arzan inen tertip zere olsun sz
ile iaret etmek istedii ey budur ve eski filozoflarn mezhebleri olmak zere itihar
eden de budur.
Hukemann bu szlerinden eyann bazsn icad edip yaratan Cenab- Allah,
bazsn ihdas eden de bakas olduunu sylemi olduklar anlalm ve bunun zerine
birok itirazlar ve hcumlar yaplm ve bu filozoflar techil edilmilerse de hakikatte
maksatlar bu deildir. Onlarn mezheblerini byle anlamak yanltr ve bu da onlarn
btn eya Cenab- Haktan feyezan eder tarzndaki naslarn nakledenlerin ibarelerine
dikkat etmemekten veyahut onlar nakledenlerin eksik nakletmi veya yanl anlam
olmalarndan ileri gelmitir. Halbuki onlara gre de hakikat ve nefsul-emirde Allahtan
baka messir yoktur. Aradaki vastalar; bir takm artlar ve sebepler demektir, ibda, icad
ve yaratmak ii ise ancak Allaha aittir. Hatta daha da incelenirse onlarn ileri srdkleri
artlar ve vastalar da bir mmkinin var olmasn tamamlayan eylerdir. Bunu bn Sina el-
artta, en-Necatta ve e-ifann ilahiyat ksmnda yle tasrih eder:
Her ey hadistir ve btn bunlar ihdas eden de Vhid-i Hakikidir... Kati olarak
tahakkuk etmitir ki her varlk ve varln kemali, Vcibul-vcuddandr. Varlk ondan
feyezan etmitir. Vcibul-vcud her eyin lizatihi failidir. Yani her var olan, onun ztna
mbyin bir feyezan ile kendisinden varlk ifza eden bir mevcudtur. Ancak ilk malln
feyezan vastasz dierleri ise vasta iledir ve fakat hakikatte hepsi bizatihi Vcibul-
vcuda mstenittir...
Aristo, stad Efltundan yle nakleder:
287
Eya- hissiyenin gzel olmas, ancak ilk failden dolaydr. u kadar ki o fiil, ancak akl-
vakfn tavassutiyle olmutur. Hayr- mahzdan ibaret olan Bari Tel evvela akla sonra
nefse sonra da eya- tabiiye zerine hayat ifaza etmitir.
Bu yoldaki szleriyle bu filozof, Bari Tely ne gzel ve ne doru
vasflamtr. nk ona akln, nefsin, tabiatn ve btn eya- sirenin hliki olduunu
sylemitir. u kadar ki bu filozofun szn iitenler yalnz grdkleri lfzlar zerine
aklp kalmamaldrlar. nk onlarn naslarnda grlen tavassut; hi kimsenin phe
etmeyecei kadar bedihi olan bir eydir. Ve btn eriatlerde de mansustur. Btn
hayvanlarn tavassutla yaratlm olduu malum bir hakikattir. Bunlardan birinci ile
ikinciden bakas hep baba ile anann tavassutu iledir, ikinci insann evvelkinin tavassutiyle
ve ondan olmas kitap ve snnetle malumdur. Dierleri de byle! Btn bu eyann bir
takm sebepler ve vastalarn araya girmesiyle olmalarndan, Vhid-i Hakikinin mahluklar
olmayp da aradaki mahluklar olmalar nasl lzm gelmezse dierleri de byledir.
Demek ki kelmclardan ve hatta filozoflardan bir ksmnn, Aristo ve muakkiblerinin
Vhid-i Hakikiden ancak vhid sudur eder sznden anladklar o mn yerinde
deildir. Hatta bu fikrin de netice itibariyle Eari mezhebinden bile pek farkl olmadn
Celal Devvan, Tsi, eyh Mhammed Abduh uzun uzadya izah etmiler ve Ebul-
Berektn bu meseleden dolay yapt hcumu yerinde bulmamlardr.
1

Hulsa
Burada din ile felsefe, din adamlaryla filozoflar arasnda grnte mhim bir
ayrlk varsa da hakikatte her ikisini bartrmak ok kolaydr. Filozoflarn mdafaa
ettikleri esasa gre meratib-i mevcudat yle hulsa edilir:
1. Lizatihi Vcibul-vcud,
2. Cevahir-i mcerrede ve eflk lemi,
3. Ansr lemi.
Dinde bu meratib u sretle ifade olunur:
1. Allah,
2.Ulv ve semav lem yahut melike,
3 .Arz ve anasr lemi.

1
Celal Devvani; Akaid-i Adudiye, erhi Cell Haiyesi; eyh Muhammed Abduh, Tusi ve Fahr-i Razi,
art erhi; Hadimi, hlas Tefsiri erhi.
288
u halde bunlar birletirerek Allah ile arz ve unsur lem arasndaki vastalar, (ki
filozoflara gre cevahir-i mcerrede ve eflktir), bazan ukl, bazan melike, bazan lem-i
emr ile ifade edebiliriz. Dnya tabakasndan da bazan anasr lemi, bazan arz ve halk
lemi ile ifade ederiz. Nasl ki bylece kullanlmtr.
bn Sina, din ile felsefeyi birbiriyle kucaklatrmaya alan ahsiyetlerin en
byklerinden ve muvaffak olanlardandr. Bu byk filozofun eserleri, hikmet ve
tabiiyata dair yazd risaleleri dikkatle incelenirse grlr ki o, hem kabul ettii felsefe
esaslarna sadk kalm hem de onlar dine yaklatrmtr. bn Sinaya gre eski
filozoflarn kabul ettikleri Ukl-i aere dinin telkin eyledii melike-i
mukarribndir. Akl-i faal, Cebraildir ki bu vasta ile nfus-i beeriye zerine makult
ifaza olunur. Eflkin nfusundan maksat semavi meleklerdir. bn Sina, erin mcmel
brakt baz medlulleri de bu sretle tefsir etmeye almtr. te hls sresini ve
lizatihi Vcibul-vcudun hakikatini bu anlayn altnda tefsir etmitir.

TEFSR
-. , ,' ` - . .,, , _ ,, ' .,, _ .., . _' ` ,
.,, ' ,- , , .' .,, . .,' _ . , _, _, .,' ,
,- . ,' ., .,, , .,- _ ., .,, . _ , _ .' ,, . . _,
,', , ,- . ,-, ,,. . , : , , , _, _ ,' .,, , , ,-
. _ ,., _ .,, _. .,, ,` , .' , ,- .,, , .,,- ,, .,,
_ .
,-, .,-, ' _. ,,. ,. .', . ,,, ,-, .-, , , ' , ,` , ,-, .,-, =
,. , _ , _,-, . . ' . ,, _' , ' , ' . - =, .- ,,
.-, . _ - ,. ,, . ,, .,. .,' ,, : . _, _, , ,` , .' .
Bir de (yukarda izah olunduu vechile) bir eyin yakn lzm, tarif noktasndan
uzak lzmdan (yani yakn lzmla tarif etmek uzak lzmla tariften) daha kuvvetlidir.
nsann, mesela mteaccib olmas, dhik (glc) olmasndan daha ziyade bellidir. Bunun
iindir ki bir eyin mahiyeti, lzmlarndan biri ile tarif edilmek istenildiinde lzm o
mahiyete ne kadar yakn ise tarif de o derece muhkem, vazh ve kuvvetli olur.
Bunu daha kuvvetli bir tahkik olmak zere dier bir suretle zikredebiliriz. yle
ki: Bir eyin uzak lzm, hakikatte o eyin mall olmayp belki mallnn malldr. Bir
sebepten dolay mevcud olan eyin hakikatiyle tarif olunabilmesi, ancak sebeplerini
bilmekle olabilir. u tahkike istinaden diyebiliriz ki mahiyetin tarifinde uzak lzmlardan
289
bir ey zikrolunsayd, o tarif hakiki bir tarif olmazd. nk bir eyin hakiki tarifi, tarifte o
eyin (mahiyetin) bakas iin deil, lizatihi iktiza eyledii yakn lzmn zikrolunmasyla
husule gelen tariftir.
Mebde-i evvele gelince: Onun en kadim lzm, varln vcubudur. Onun
varlnn vacib olmasndan daha kadim, daha yakn bir lzm yoktur. Onun ilk lzm,
vacib olmasdr. nk o (mebde-i evvel), evet ancak o, bizatihi Vcibul-vcuddur.
Vcudunun vacib olmas vastasiyledir ki kendisinden maada btn mevcudata mebde
olmas ona lzm geliyor.
te u iki eyin (lizatihi vcibul-vcud ve btn eyann mebdei olmak
lzmlarnn) mecmuu da lihiyetten (ilh olmaktan) ibarettir. Bunun iindir ki basit-i
hakiki olup hve den baka bir eyle ifade edilmek imkn olmayan ve halbuki
lzmndan bir eyle tarif edilmesi zaruri olan hviyet-i mahzaya, hve lfz ile iaret
ettikten sonra onu kendisine lzm olan en yakn eyle (yakn lzm ile) takip etti. (Yani
hveden sonra hemen en yakn lzmn getirdi ki o da selb ve icab lzmlarn, selb ve
icabdan ibaret olan btn kemal vasflarn kendisinde toplam olan lihiyet (Allah) tir.
Hvenin dellet eyledii zt-i baht ve vcud-i mutlakn en yakn lzm Allahtr. Buradaki
hve ancak Allah lfza-i celli ile tarif olunabilir.

ERH ve ZAH
bn Sinann buraya kadar beyan ettii nkte ve ince mnlar yle hulsa
olunabilir:
1. Hve kelimesi ile tevhid ve vahdetin mevzuu olan hviyet lizatihidir,
2. Hve kelimesi ile tevhid ve vahdetin mevzuu olan hviyet Vcibul-
vcuddur,
3. Hve kelimesi ile tevhid ve vahdetin mevzuu olan hviyetin vcudu
mahiyetinin ayndr.
4. Hve kelimesinden sonra bir de Allah lfza-i cellinin gelmesindeki yksek
mn,
5. Hve ile iaret olunan hviyetin her ynden bast ve tek olmas ve bundan
dolay hadd-i tam ve hadd-i naks ile de tarif mmteni olduu.
bni Sina hve ile lfza-i cellden bu ince mnlar istinbat ettikten sonra o
hviyeti yle izah eder:






290
TEFSR
. ' _,., .= , , .-- _, ,, .= ,,' , ,=' -
., .., ,=', ., _.' -,, ,=, =, - , ,' . , ' _ ,
, , ,_' _' , ,- ,= ' _,_, ' ,-, ,', ,,, , .
Onu tesbih ve takdis (birden ziyade ve bakasna muhta olmak gibi eksik
sfatlardan tenzih) ederim. Onun an ne yksek, kuvvet ve kudreti ne kahirdir! O, byle
azim bir ilhtr ki hacetler yalnz ona mntehi olur ve yalnz ona dayanr. stenilen eylere
ancak ondan ve onun yardmyla eriilir. Onu tavsif edenlerin en byk ve en beli
vasflar, onun (Kurnda) kendi nefsi iin ihtiyar eyledii cell, azamet ve gzellik
mertebelerinin en aalarna bile yetiemez. Onlar, onu tavsiften acizdir. Belki bu hususta
mmkn olan miktar, daha ziyadesini syleyebilmek mmteni olan eyi sylemektir ki o
da Kitab- Azizinde zikreyledii, mukaddes vahyince ve yksek, celi ve thir remizlerinde
tevdi buyurduu eydir, vasflardr.

ERH ve ZAH
Burada yle bir sual varid olur: Her ne kadar mahiyet-i ilhiyeyi izafetler ve
selbler vasta olmakszn bakalarnn bilmesi mmkn deilse de kendi mahiyetini
Allah celle cellhu kendisi bilmektedir ve bu ulhiyet mertebesinde akl, kil ve
mkul de birdir.
u halde neden dolay Cenab- Haka malm olan o mahiyet zikr ve beyan
olunmad da lzmlarn zikri ile (Hveden sonra yalnz Allah denmekle) iktifa
olundu?
Cevaben deriz ki: Mebde-i evvelin asla mukavvimleri (czileri) yoktur. nk
o, mcerred bir vahdet, srf besatettir; onda hibir suretle okluk ve ikilik yoktur.
Onun kendi ztn taakkul etmesi, ztnn mukavvimat olup da onu taakkul
ettiinden deildir. Belki onun ztna ait taakkul ettii ey, baka deil ancak her
vechile okluktan mnezzeh bulunan hviyet ve vahdet-i srfedir. O hviyet ve
vahdetin bir takm lzmlar vardr.
Bunun iindir ki evvela basit-i hakiki olan o hviyeti zikrederek onu yakn
lzmlaryla erh ve vcudu, mahiyetinin ayn demekle onun vcud-i mahsusuna
iaret etti.
Bu suretle erh ve izah iin hikmette bir usul ve kaide vardr: Nasl ki basitleri
kemalde yakn lzmlariyle tarif, mukavvimatn ve czilerini zikirle tarif etmek
gibidir. nk tam (ve kemal mertebesini bulan) tarif, bilinmesi istenen hakikatin ta
291
kendisini, zn ifade eden ve meydana karan eydir. Eer bilinmesi istenilen ey
basit olur ve yakn lzmlaryla tarif olunursa nefiste bu husule gelir. Yani tarif
edilen ey aikr bir surette anlalr. Binaenaleyh, bir eyi yakn lzmlaryla tarif,
zihni, gerekten hakikate ulatrr ve bu babda mrekkebleri mukavvimat ile tarif
gibi (kamil bir tarif) olur.
yette Allahtan sonra gelen ehad nazm- kerimi, vahdette mbaladr,
vahdetin en son haddini gsterir. Vahdette tam mbalann, yani her cihetten
vahdetin tahakkuk edebilmesi iin baka deil, ancak vhidiyetin (tek olmann)
kendisinden daha ekmelini tasavvur mmkn olamayacak derecede ekmel ve kuvvetli
olmas lzmdr. te bunu ifade eden ancak ehad kelimesidir. Vhid de ehad gibi
bir mnsnadr. Fakat vhid, ehad kelimesinin ifade ettii mny ifade etmez.
nk vhid, altndaki fertlere tekik suretiyle tlak olunur. (Yani vhid, klli-i
mekkek olmakla asla kabil-i inksam olmayan eyle aklen inksam kabul
edenlerle, bilkuvve ve bilfiil hissen inksam kabul edenlerin hepsine de vhid tlak
olunur.)
phe yok ki hibir vechile asla inksam ve paralanmay kabul etmeyen; baz
cihetten czilere ayrlmay kabul edenden vhidiyete daha lyktr. Akl olan czilere
ayrlmay kabul eden hissi olarak kabul edenden daha ziyade vhidiyet (tek olmak)
sfatyla tavsif olunmaa lyk ve evldr. Hiss ve bilkuvve taksimi mmkn olan da
bilfiil taksimi kabul edenden vhidiyete daha yakn ve.bu sfatla tavsife daha
mstahaktr.
Fiil olarak hiss bir ekilde paralara ayrlp da kendisi iin toplayc bir
vahdet olan, bilfiil taksimi kabul ettii halde kendisi iin bir vahdet-i camia olmayan
ve vahdeti yalnz (mebde) e intisab sebebiyle olandan vhidiyete daha yakndr.
Madem ki vahdetin en kuvvetli ve en zayf olmaya kabiliyeti ve vhidin tekik
suretiyle altndakilere tlak olunmas sabit oluyor, u halde vahdette ekmel olan;
vahdette kendisinden daha ekmel ve kuvvetli baka bir ey bulunmak imkn
olmayandr. Eer byle olmasa o, vahdetin en son haddinde olamazd. Binaenaleyh o,
hakikatte bir olmayp belki baka bir eye kyasla bir olmak, dier bir tabirle,
ehadiyeti mutlak olmayp izaf ve nisb olmak lzm gelirdi. yle ise Allah Telnn
ehad buyurmas, onun her ynden (her hususta ve her eye nisbetle) bir (ehad)
olduuna ve onda asla ne cinsler ve fasllar gibi mukavvimat tekil eden manevi
okluktan (yani bir had tekil edecek czilerden), ne cisimde madde ve suret gibi
292
(aklen mtemayiz) fiil (ve harici) czilerin (yani mahmul olmayan czilerin)
okluu ne de kuvvet ve fiil ile (yani cisim gibi bilkuvve veya bilfiil diye ayrlan)
hiss okluk olmadna dellet etmektedir.

TEFSR
, .' ` . , . , , _, ,, ._ ,' .= .- -_ '
, , .,, .,-. : _,.- _ ,, ,, . .,-' _- .- ,, . .
_ , . , , , , ,. . ' =, ' , ., .,-. _ . _, _,
,. . _,', ,- =, .
Haydi kabul edelim ki bu meselenin dvalar u lafzn (ehad lafznn) iinde
mndericdir.. (Ehadden onlar da anlalr). Lkin bu srede buna dellet eden bir delil var
mdr?
C. Bunun delili udur: Hviyeti; ancak czlerin bir araya gelmesiyle hsl
olan eyin hviyeti, evvela o czlerin bulunmasna mtevakkf olduundan byle bir
hviyet (lizatihi hve hve) olmayp bakasndan (baka bir eyin var olmasndan dolay)
dr. Halbuki Kul huvellahu ehad yetinin delletinden anlaldna gre mebde-i evvel,
hve hve lizatihidir. u halde hviyet-i ilhiye (bast-i hakiki olup) onun czleri yoktur.

ERH ve ZAH
Evvelce de iaret olunduu vechile byk mfessirlerden Fahruddin-i Razi bu
sredeki Hve, Allah, Ehad kelimeleri zerinde durmu ve yksek bir anlayla
ok mhim bir mtala serdetmitir. Cihetleri ayn grlmekle beraber anlayta bn
Sina ile birleiyorlar demektir. Biri felsefi, dieri tasavvufdir. Bu anlaya gre bu
kelimeden her biri hakikat lsnn, hakikat arayanlarn makamlarndan bir makama
iarettir. Bu makamlar unlardr:
1. Mukarrebn makam. (Mukarrebn Allah indinde yaknla, en yksek mertebe ve
makama erdirilmi zatlardr. Bunlar Hakka kullukta, iman ve tatte, hayr yarlarnda en
ne geenlerdir.) Bu makam, Allaha gidenlerin makamlarnn en ykseidir. Bunlar
seyirlerinde eyann, eya olmalar bakmndan hakikatlerine bakm olduklarndan
Allahtan baka bir varlk grememilerdir. nk lizatihi ve bizatihi vcudu vacib olan
yalnz Allah Teldr. Allahtan baka ne varsa hepsi, hakikati ve zt bakmndan
mmkindir. Mmkin olan bir ey, kendi hakikatine ve ztna nazaran yoktur. Bundan
dolaydr ki mukarrebn, akl gzleriyle Allah Teldan baka bir mevcud grmemiler ve
grmezler. Buradaki hve iareti, mutlak olmakla beraber onunla iaret ve
kasdolunan zt, muayyen olduundan ve mutlak hve, muayyen olan zt- ilhye
sarf edileceinden onlarn nazarnda hve denilince Hak Sbhane ve Telya iaret
olur. Onlar iki mevcud grmediklerinden dolay O demek, kendileri iin tam bir irfan
husulne yeter.
293
Bu mlhazaya gre de hve Allah Telnn ismine deil ztna rcidir, bundan
murad isim deil zattr. Yani hve bir zamir deil Allahn esma-i hsnsndan bir
isimdir. bn Sinada bunu sylemek istemitir. Ona gre de buradaki hve, Allah
Tel Hazretlerinin zt mertebesinden ancak Hve = O demekten baka bir vechile
idrak ve ifade olunamayacana iarettir. Yani hve, kendisini sadece kendisi bilen,
ztn akllarn idrak edebilmesi mmkn olmadndan dolay zt mertebesinde
ancak Hve = O demekle tarif edilebilecek olan Vcibul-vcud, Allah Telnn
zt, hviyeti demektir.
Hveye ister baz mfessirlerin dedikleri gibi zamir-i an denilsin isterse isim
olarak kabul edilsin her iki takdire gre de Allahn ztna iarettir. Hve
denilmekle mutlak bir varlk ifade edilmi olduu iin mmkinlerin ve yaratlmlarn
ztlarna nazaran kendilerinde bir varlk grmeyen ve hakiki varlk olarak ancak kendi
ztndan baka bir illete muhta olmayp kendisi bizatihi ve lizatihi vcudunu iktiza eden ve
bir an iin bile yokluunu farz etmek imknsz olan Vcibul-vcud bir zt tanyanlar iin
hve = o demek sretiyle bir tarif yaplm olur. Raz devam ediyor:
2. Ashab- yemnin makam. Ashab- yemin ki bunlara ashab- meymenet de denir. Sa
kol, sayg deer yksek haysiyet sahipleri, hayra yarar ve hayra dellet eder uurlu ve ok
kymetli kimseler demektir. Bunlar, hakk mevcud bilir ve yle tanrlar. Ancak, varlk lemi
her halde vahdet deil okluk arz etmektedir. Bu varln biri vcudu vacib olup yok
olmas tasavvur olunamayan Hakkn ztdr. Dieri de yok iken var, var iken yok
olabilen halk okluu. Bundan dolaydr ki bunlara gre sadece hve = o demek
Hakka iarette kfi gelmez. Hakk; halktan; yaratan yaratlmlardan ayrt ettirecek
bir ey lzmdr. Bunlar Hveden Hakkn ztn anlamak iin hve lafznn
yanna Allah isminin de getirilmesine muhtatrlar. nk Allah, ne varsa hepsi
kendisine muhta, kendisi bunlardan hibirine muhta olmayan, hepsinden mstani
olan, btn kemal sfatlarn ztnda toplam, zt ve hviyeti itibariyle ulhiyete
mstahak bir mevcud demektir. te bunun iindir ki yalnz hve denmeyip hvallah
denilmitir.
3. Ashab- imalin makam. Ashab- imal ki, ashab- meeme de denir. Sol kol,
uursuz, alak mertebede bulunan deersizler, yaknlarna eameti dokunan uursuz
demektir. Bunlar, Vcibul-vcudun, Hak Sbhane ve Tel Hazretlerinin, Allahn
birden ziyade olmasn caiz grrler. te bunlar red ve szlerinin btl olduunu
anlatmak iin de ehad kelimesi getirilerek Kul huvellahu ehad denilmitir. Demek
ki burada btn meratibe riayet olunmutur.
Bu makam ve bunlarn sahipleri, Kurn- Kerimin 56. sresinde sabkn, ashab-
yemin, ashab- imal diye gsterildikten sonra bu makamlarn sahiplerinin yerleri ve
mertebeleri de ak olarak bildirilmitir. Biz yine izahmza devam edelim.
294
Esm-i ilhiye iinde ehad, ezel ve lyezalde hep bir olan ve beraberinde dieri
olmayan ferd, tektir. Bu, yle bir isimdir ki yannda zikrolunabilecek adedi nefyeder. M
ceni ehad = Bana hibir ehad, hibir ferd gelmedi denir.
1

Vhid lafz da bir demek ise de ehad ile vhid arasnda mhim farklar vardr.
Vhid, itibar de olabilir. Halbuki ehad; ztnda ne kesir ne baka hibir adet kabul etmeyen,
hibir vechile iki olmas, czleri bulunmas imkn ve ihtimali olmayan hakiki bir, hakiki
tektir. Hep bir, daima bir, ondan maadas hi olan tektir. Bundan dolaydr ki ehadiyet ile
Allah Teldan baka bir ey tavsif olunmaz. Ehad, Allahn sfatlarndan bir sfattr ki
kendisine muhtastr, onda Allaha hibir ey itirak edemez.
Bunlardan baka da ehad ile vhid arasnda daha baka farklar da vardr. Mesela,
ehad denildii zaman vahidin ifade ettii mny da iine alr, yani ehad denilmekle vhid
de denilmi olur. Lkin vhid, ehadin ifade ettii mny iine almaz; vhid denilmekle
ehad denilmi olmaz. Demek ki ehad denilip de vhid denilmemesinde mhim incelikler,
yksek hikmetler vardr. Bunu tercmede ifade etmek imkn dndadr. nk her ikisini
de bir, tek diye tercme ediyoruz. Binaenaleyh yalnz tercme ile bu iki mny
birbirinden ayrt etmek imkn yoktur.
Evet, mfessirlerden bir ksm burada ehad kelimesini vhid ile tefsir etmilerdir.
bn Abbasn ve Ebu Ubeydenin de bunu vahid ile tefsir ettikleri rivayetleri vardr. Fakat
bu ehad ile vhid arasnda hibir fark yoktur demek deildir. Ebul-Beknn Klliyatnda
bn Sinann ifsnda, Seyyid erifin Mevakf erhinde, Rab sfehannin Mfredtnda
ve dier yerlerdeki tafsilat dikkatle okunur ve bu kelimelerin vahdet mertebeleri zerine
delletlerinin nasl incelendii zerinde durulursa anlalr ki ehad kelimesini vhid ile
tefsir edenlerin de bundan maksad, zerinde kesir veya zam ile adet tasavvur olunabilen
vhidlerin biri demek olmayp en kmil ve tam mnsyla hakiki vhid; her ynden bir,
ei ve benzeri mmkn olmayan tek demektir. nk ehadiyetin ebl ve ekmel olduu,
yani vhid denilebilenlerin hepsine ehad denilemiyecei onlarca da bellidir. Bunun iindir
ki byk mfessirlerden bazlar ehadi yle tarif etmitir: Zt; harite ve zihinde terkip ve
taaddtten; bunlar istilzam eden cismiyet, temyiz gibi hakikatinde ve hakikatinin
Vcibul-vcud olmas, kudret-i zatiye, hikmet-i tmme vesair hassalarnda orta olmak
aibelerinden mnezzeh ve yksek olan vhid. lsi, bunu naklettikten sonra yle der:

1
Firuzbad, Basairu Zevit-Temyiz, bni Esir Nihye; Rgb el-sfahn, (thk. Safvan Adnan Davud),
Mfredtu Elfzl-Kurn, Beyrut 1997/1418, s. 857.
295
Bu ifade, bn Sinann ihls tefsirinden iktibas olunmu ve nefy-i sfat tevehhmn
kaldrmak iin bir ihtar gibidir.
Allah; ehaddir, vhiddir, benzeri, msavisi yoktur demek bile bir tavsif
olduu cihetle bn Sinann bundan maksad sr ve ahkm ifade eden sfatlar inkar etmek
deil, sfatlarn ztta okluu, birden fazla olmay icab etmediini ve Allah Telnn
zt sfatlarnn terkib ve takvimiyle takavvm ve teekkl eden mahiyet gibi mrekkeb
olmayp zt ve sfatyla her ynden orta ve benzeri olmayan tek olduunu ve bundan
dolay onun ulhiyet vasfna itirak mmkn olmadn beyan etmektir.
bn Sina, bunu ifasnda, artnda ve en-Necatta uzun uzadya izah eder.
artnda yle der:
Belki hatra yle bir ey gelir Eer mkult sylediin gibi mtebayin, birbirine
benzemeyen sretler olup akl ile ve birbirleriyle ittihat edip birlemezse (yani akl ile akln
idrak ettikleri ayr ayr eyler) Vcibul-cudun (Allahn) her eyi bilir olmasndan onun
gerekten vhid (tek) olmayp kendisinde okluk bulunmak lzm gelmez mi?
Buna u yolda cevap veririz: Hayr, lzm gelmez. nk O, kendi ztn bizatihi
bildii ve eseri de mmteni olmayp zt, okluun illeti, kayyum olduu iin ztn lizatihi
bilmesine ou ve her eyi bilmesi de lzm gelir. Vahdete mnafi olan kesret, ztn
mahiyetinde dhil ve onu mukavvim olarak deil sonra lzm olarak gelmi ve Onun
srnndadr. Lzmlarn okluu vahdete halel vermez. zaf ve gayr-i izaf lzmlarn
kesreti (cisim deildir, sret deildir) gibi selblerin kesreti olur. simlerin okluu, yani
Cenab- Hakkn esm-i hsns da bu sebepledir. Bu da ok olabilir. Lkin bunun
vahdaniyete, Allahn her ynden tek ve esiz olmasna bir tesiri yoktur.

ifada:
Mkultn Allah Telya nisbeti ve onun icab ve birden ziyade olmay icab
etmeyeceini, mutlak hsn, mutlak izzet ve sonsuz byklk ve eref ancak onun
olduunu ve akl lezzeti uzun uzadya izah ederken yle diyor:
Vcibul-vcudun, Mebde-i evvelin birinci sfat vcud (mutlak var) da mnen bir izafet
ile bu vcud, bazsnda da bir sebep ile yine bu vcud olur ve hibiri onun ztnda ne
kesret ne de bakalk icab etmez. Ona vhid = tek denildiinde ondan inksamn,
paralara ayrlmann ve orta olmann selbi ile (czlere aynlmayan, eriki ve orta
olmayan demekle) yine o vcudun kendisi (btn varla mebde olan has ve mutlak
vcud) kasdolunur. Ona lem denildiinde de hakikatte o mcerredin maddeye ve madde
ile ilgisi olana ihtiltn caiz olmamas gibi bir izafet itibariyle yine o mcerredin kendisi
kasdolunur.

Evvel, Kadr, Hayy, Mrd gibi daha baz sfatlar ile de yine byle bir izafet
veya selb ile Vcibul-vcudun kendisi murad olunduunu syledikten sonra der ki:
296
Hak Telnn sfatlarn bu vech zere nakledersen anlarsn ki bunlarda onun zt iin
czleri, paralar veya herhangi bir vech ile kesreti icab eden bir ey yoktur.
Artk bizce iyi anlalmtr ki btn varlk leminin Vcibul-vcud bir mebdei vardr. O;
bir cinsde dahil deil, bir had veya burhan tahtnda vukua gelmez. Kemmiyetten,
keyfiyetten, mhiyetten, mekndan, zamandan ve hareketten mnezzeh; benzeri, orta
yok, her ynden vhid (tek) dir. Ne bilfiil czlerde ne farz ve vehim ile czlerde ne de zt
birbirine mteayir bir takm akl mnlardan mrekkeb olarak onlarn birlemesiyle bir
cmle olmak sretiyle aklda asla paralanmas yoktur. Ve o, kendisine has olan
vcudunda hi ortaklk edilememesi haysiyetinden vhiddir. O, bu vahdetle
ferddir. Ve o, tamam olmak iin bekleyecei bir ey kalmam tmmul-vcud olduu
iin vhiddir. Bunda vhid ancak selb bir vecih zeredir. Cisimlerin birbirine bitimesi
veyahut toplanmalar veya dier vecihle vhid olmas gibi bir zta veya mteaddid ztlara
lhik olur vcudu bir mndan ibaret bir vahdet ile vhidliklerdir. Tabii ilimlerde
geen bahislerden gayr-i mcessem ve gayr-i mtenahi bir kuvvetin vcudu ve onun
hareket-i evveliyeye mebde olduu tavazzuh etmiti. Ondan sonra da Vcibul-vcudun
vcudu, her ynden bizatihi vcib olduu tebeyyn etti...

Fahr-i Rz tefsirinde syle der:
Allah Telnn sfatlan ya izaf (sfat sbtiye) veyahud selbdir. zafsi, Cenb- Hak
lim, kdir, mrd, hallk dememiz gibi. Selbsi de, cisim deildir, cevher deildir, araz
deildir dememiz gibi. Yaratklar evvela sfatlarn birinci nevine, saniyen ikinci nevine
dellet eder. Ve bizim Allah dememiz izaf sfatlarn hepsine dellet eyler. Yani Allah
olmak, o sfatlarla muttasf olmay iktiza eder. Binaenaleyh Allahu Ehad dememiz,
ukl-i beeriyeye lyk olan irfan ifadede tam olur. Allah lafz izaf sfatlarn topuna
dellet eder diyoruz. nk Allah, kendisine ibadet olunmaya mstahak olan ztdr.
badete mstahak olmak ise ancak icad ve ibda hususunda istiklal ile olur. cad etmekte
istiklal ise tam kudret, nafiz irade, klliyat ve cziyt btn malmata mteallik ilim
sahibi olmak ile olur. Ve ite Allah, sfat- izafiye ve sbutiyenin toplanddr. Sfat-
selbiye de ehadiyette toplanr. nk o hakikatin nefsinde terkip ve taaddd
cihetlerinin hepsinden mnezzeh, mfred olmasdr. Zira mrekkeb olan her mhiyet
czlerinden her birine muhtadr ve czlerinden her biri onun gayridir. Onun iin her
mrekkeb olan gayrisine muhtadr. Her gayre muhta olan da lizatihi mmkindir.
Kinatn hepsinin mebdei olan Allahn mmkin olmas ise mmtenidir. Binaenaleyh
o, nefsinde ferddir, ehaddir. Ehad olunca da mtehayyiz (bir yer tutan, bir yer igal
eden, cisimler gibi) olmamas vcib olur. nk her mtehayyizin sa solundan
bakadr. Byle olan da paralara ayrlr. O halde ehadin mtehayyiz olmas da
muhaldir. Mtehayyiz olmaynca czlerden, cihetlerden hi bir eyin iinde deildir.
Bir eye hulul etmemesi de vcib olur. nk hulul eden bir ey, hulul eyledii bir ey
ile beraber ehad olmaz, Bir eye mahal de olmaz. nk byle olan bir ey de ehad
olmaz. Ne hl ne mahal olmaynca hi deiiklik de olmaz. Ehad olunca vhid olmas da
vcib olur. nk iki vcibul-vcud farz olunsa vcud da itirak etmi, tayinde
temayz eylemi olurlard. tirak edilen ise temayz edilenin gayri olacandan
vciblerin her biri de mrekkeb olmu olur. Binaenaleyh ehadiyet, vhidiyeti de
mstelzim olur. Tam manasyla tek olan, tam manasyla bir olur.

297
Fahr-i Rz ehad nazm- celli zerinde bu izahat verdikten sonra sfatlarn ok
olmas, yani Vcibul-vcudun birden ziyade sfatlar olmas, ztta okluk
etmeyeceini de ksaca anlatmak iin burada yle bir sual ve cevap yapar:
Eer denilirse: Bir eyin ehad olmas nasl aklolunur, nasl dnlr? nk bir hakikat
ehad olmakla tavsif olununca burada bir o hakikat, bir o vhidiyet, bir de ikisinin mecmuu
yok mu? Bu ise ehad deil, slis-i selse = n biri olmaz m? (Bu ise Nasrann
sa hakknda sylediklerinin ayndr.)
Cevap: Ehadiyet o hakikate aiddir. Ehad diye hkmolunan zt, o hakikatin ta
kendisidir. Onunla ehadiyetten husule gelen mecmu deildir. Yani ne ne de iki zt yok;
czsz, eriksiz her keml kendisinin olan bir tek zt vardr. Zt ve kemal sfatlan ile
ehadiyet kendisinden aynlmayan vcudu vcib olmakla taplacak ancak bir tek ilh
vardr ki o Allahdr. Allah ism-i celli hakikatte en gzel sfatlarn sbt ve selb
hepsinin sahibi, hepsi kendisinde toplanm olan Hak Telnn ism-ii zt, Ehad
ismi de cz ve eriki nefyederek btn sfat- selbiyenin ifadesi olduu iin Allahu
Ehad kelm, Allah Telnn izaf, selb btn sfatlar ile ztnn birliini ifade etmi
olur.
Aziz stadm rahmetli Hamdi Yazr da Fahr-i Rznin bu izahlarn aldktan
sonra burada yle bir mtela yrtr:
phe yok ki btn mesele, lem de kendimiz de dahil olduumuz halde yok iken var, var
iken yok edilip durduunu grmekte olduumuz afaki, enfus okluklarn mebde ve
mercii olan Allah Tealnn birliini tantmak olduu iin onun eseri, halk (yarat) olan
okluklar beynindeki nisbeti ifade eden sfatlar mlhaza etmek de zarurdir. Ulhiyet
mlhazas, bir sfat mlhazasdr. Kuvvetsiz madde; fiilsiz mn, ilimsiz tabiat gibi
sfatsz olarak sadece o, diye mlhaza olunan zt medllnde vasf demek olan bir
keml, bir hsn hayr mlhaza edilmi olmaz. Olmaynca da bir hamd u senaya lyk
olup olmad tannm olmaz. Halbuki ulhiyet, mbudluk her hamd ve medhe istihkak
ifade eden sbut ve selb, namtenahi kemal sfatlarnn gzellik, ykseklik nisbetlerinin
hepsini toplayan en has en mmtaz bir sfattr. Ve bu imtiyaz ve ihtisas, onun
hakikatten zt- vahdetinin ifadesidir. Ve bununla muttasf olan ztn birden ziyade
olmasna ve onun ztnda ve sfatnda eriki ve orta bulunabilmesine mnafidir. Allah
ism-i erifi, ism-i zat olmakla beraber bir zt- mahzn ismi deil, Allahlk sfatyla
muttasf olan zt- ekmelin ismidir. Bundan dolay bu ismin tarifinde Allah, kemal
sfatlannn hepsini cami (kendisinde toplam) Vcibul-vcudun ztnn ismidir diye
ifade olunur.
Kemal sfatlarnn hepsini kendisinde toplam olan Vcibul-vcud sfat ise her hamd ve
senaya istihkak ifade eden ve kemal-i l olan tek ulhiyet sfatdr ve Allah Telnn
ztna mahsus ve ztnn muktezas bir sfat- sbutiyedir. Allah, ilhtr denilir.
nnallahe ilhun vahidun = Allah ancak, tek ilhtr. Subut olduu iin de
vcudunun vcib olmas, ilim, kudret, tekvin, rbubiyet gibi sft- sbutiyenin hepsini
cami ehas sfattr. Bundan dolaydr ki Raz, Allah isminin sft- sbutiyenin hepsini
kendisinde toplayan bir ism-i zt olduunu sylemitir. Mamafih yalnz sft-
sbutiyeyi deil, sft- selbiyeyi de ihtiva ederek sabit olan bir sft- sbutiyedir.
nk irkinlik ve eksiklik sfatlar nefyedilmeden kemal sabit olmaz. Bu itibarla Allah
298
ism-i celli, sfat- selbiyeye de dellet eder. Fakat bu dellet, ulhiyet sfat-
sbutiyesinin zmnnda olmak hasebiyle sarih deildir. Mriklerin irke dmesi de
bundandr. Onun iin burada (hls sresinde), Leyse kemislihi eyun = Cenab-
Hakkn hibir sretle ve hibir ynden benzeri yoktur gibi sft- selbiyenin topuna
dellet ehad ismi ile tasrih edilmitir. nk buraya kadar verilmi olan izahlardan
anlald zere ehadiyet, tecezziyi (paralara ayrlmay), taaddd (birden ziyade olmay),
irki (orta bulunmay) nefyeden (kaldran) bir sfat- selbiyedir ve byle olduu da
Lem yelid ve lem yled ve lem yekun lehu kfuven ehad =- Dourmad, dourulmad
ve ona hibir ey denk de olmad ile izah buyurulmutur.

Razi bu nemli nktelere tenbih ederek sfatlarn ve isimlerin okluu Hristiyanlarn
zannettikleri gibi zatta okluu iktiza etmeyeceini anlatm, bn Sina gibi o da
sfatlarn baka baka olmalar, ztn hakikatinde ve ztn muhta olaca ayr ayr
birer vcud tekil edecek haric veya akl czler olmak sretiyle deil, hepsi bir vcuda
rci nisbetler ve izafetler kabilinden olmak sretiyle nisb olduunu syler.
Bu mesele akaid kitaplarnda sfat ztn ayn m, gayr m? diye mehur olan bir
bahsin mevzuudur. Hukema dediimiz slam filozoflanyla, sofiye ve bir ksm kelmclara
gre sfat ztn hve hvesinin ayndr. Earye gre sfat ztn ne ayn ne de gayrdr.
Bir ksm kelmclar da mefhumun temayzn gzeterek sfat, ztn ayn
olamayacan, ayn olmaynca da gayr demek lzm geleceini sylemilerdir. Her nn
delilleri akaid kitaplarnda uzun uzadya yazlmtr. Btn bu mnakaalardan maksat ise,
namtenahi kemal sfatlarn Hakkn ztnda isbat ve btn bunlar cami olduunu
sylemekle beraber ztta kesret ve okluk olmadn, hepsinin bir zta raci olduunu
anlatmaktr. slamda hukema, sofiye, mtekellimn, hepsi de ztta okluk
olmadndan efalin okluu gibi, sfatlarn ok olmasnn da ztn czlere ayrlmasn
veya birden ziyade olmasn ifade etmeyeceinde ittifak etmilerdir.
Hulsa
Allah, zat sfatlarnn hepsinin bir araya gelmesinden vcud bulmu mrekkeb bir
mahiyet deildir. Yani onun zt, sfatlarnn muktezas deil, sfatlar ztnn
muktezasdr. Sfatn hakik mns da budur. Onun vcudu bizatihi vacib olduu gibi,
sfatlan da baka olarak deil, ayn- ztyla vacibtir ve biz sft- liahiyeyi dnmekle
edindiimiz mefhumlardan nefsimizde Allah Telnn hviyetini tekil eden bir
mefhum edinmi olmayz. Ancak ona olan nisbet ve ihtiyalarmz duymu ve onun
tecellilerine delletler elde etmi, esm ve ahkmna marifet hsl eylemi oluruz.
299
Fatiha sresinde btn hamd senann Allaha mahsus olduu beyan olunurken
Allah ism-i zt, ulhiyet vasfi ile btn kemal ve cemal sfatlannn hepsini birden cami
olduu anlatlmak zere btn yksek nisbetlerin topland Rabbil-lemn, er-Rahmanir-
rahm, Mliki yevmiddin sfatlaryla tavsif olunup ibadet ve istiane ona tahsis edilmi,
sonra da bu esm ve sfat leminin delleti ve Kurnn beyanatyla tafsil olunup nihayet
onun zt ve sfatlarnn ehadiyeti karsnda btn okluklarn yok olduu tantlmak
zere Kul hvallahu ehad buyurulmutur. u halde bizim duyduumuz, bildiimiz,
dndmz okluklarn, adetlerin hibiri o deildir, onun ikincisi de deildir. Mertebe
mertebe hepsi de onun halk ve emri ile olmutur ve hepsi de onu haber veren, onun
varlna dellet eden nianelerdir. Onun iin hep odur demek de bir bakmdan dorudur.
nk hepsinin vcudu ve ilmi kymeti, ona dellet ve ona dnmekten ibarettir...
bn kil diyor ki:
Allahn birok sfatlar olmakla beraber ilhiyetinde tektir. Yani ilhiyet, kemal
sfatlarnn hepsinin birletii ehass- sfattr; mutlak vcudunun namtenahi her kemali,
ilhiyet vasfinda toplanarak ancak Allahta birlemitir. Sfatlarn her biri itibariyle
vhid olmas icab etmezse de topu olan ilhiyet sfatnda vhiddir. Ondan baka ilh
yoktur...
Evet, ilhiyet, yani en byk sevgi ve en byk hayet ve tazim ve her trl hamd
sena ile ibadete istihkak demek olan mbudluk ancak Allaha mahsustur. nsan
Allahn kullarnda grd herhangi bir kemale balanp da ona kul olmamal, ondan
derhal Allah Telnn namtenahi kemal ve cemaline istidlal ederek btn varln ona
balamal, ona kulluk etmelidir. Ve bu mnca Allahu ehad demek, Allahu ilhun
vahidun takdirinde olarak Ve ilhukm ilhun vhid l ilahe ill hu = Sizin ilhnz, tek bir
ilhtr, ondan baka taplacak yoktur
1
mealinde olur.
La ilhe illallah = Allahtan baka ilh yoktur kelime-i tevhidiyle umumun
mkellef olduu ve herkes iin anlalmas kabil olan tevhid de budur. Yani ulhiyette eriki
olmadn sylemektir.
Selefyeden Hafiz bn Receb, Allah Telnn hem ilhiyetinde, hem
rububiyetinde vahid olup ondan baka ne mabud ne rab olmadn syler.
Hulsa
Allah hem zt hem sfatlar hem efali bakmndan vahdet-i kmile ve hakikiye ile
vhiddir. Evvela zt, ztnda tevhid edilmedike sade sfatlannda tevhid, irkten ibaret olur.

1
Bakara 2/163.
300
ki ey bir sfatta birleebilir, irket denilen de mteaddit ztlarn bir eyde veya birka
eyde birlemesinden baka bir ey midir? Mriklerin yapt da mteaddit zevat ilhiyet
vasfinda vahdet-i cinsiye veya neviye ile birletirmektir. Nasara da tesliste Baba
ilh, kendi ilhl cevherinden olu ve Ruhul-Kudse birer cevher vermi, her biri birer
ilh olarak uknum; yani Rab, bn, Ruhul-Kuds zt hem cevherde hem ilhiyet ve
sfatta birleip bir ilh olmu demekle evvela Allah bir cevherden sahsa tecezzi ettirip
sonra da ahs cevherlerinin cinsiyle sfatnda birletirerek bir ahs yapmlar ve bu
sretle zt hem cevherde hem sfatta terik ederek soy adnda birletirir gibi
birletirmiler. ahs bir ahstr, ilh bir ilhtr, nk cevherleri bir, sfatlan bir
demilerdir.
Btn bunlara kar her trl irk aibelerini nefyile tekikleri izale iin Allah
Telnn ehadiyetini tantmak zere Kul huvallahu ehad buyurulmutur. Binaenaleyh,
Allah birdir demek; gerek zt gerek esmas hangi nokta mlhaza edilirse edilsin
hep birdir. Hi eriki ve benzeri olmayan bir tek hakikattir. Onun iin ilhlk ona
mahsustur. O, ilhiyette de hakik ve zat birlikle birdir demek olur. Onun vahdeti, adette
vahdet dediimiz kesrette vahdet deildir. Kesret, onun halk sfatna rci olan
mahlkatnda, mlkndedir ki onun bir emriyle var bir emriyle yok olan neseb ve
izafatndan ibarettir. Adet tarikiyle vhid, iinde paras veya dnda misli mmkn olan
vhid demektir. Bu ise ekmel mnsyla vahdet-i hakikiye deildir. Allah Telnn Kul
huvellahu ehad nazm- cellinde tarif edilen birlii ise ne iinde ne dnda kesir (para) ve
misil mmkn olmayan ve her mnsyla irk ve taaddd nefyeden birliktir. Ona evvel
demek ikincisi var demek deil, kendisinden evvel bir ey yok demektir. Ona hir demek
de ondan evvel var demek deil, onun lhk yok demektir. Onun iin ona evvel ve hir
isimleri sylenirken birlikte sylenmelidir. Ona adette anladmz mn ile mebde demek
de doru deildir. O, kendisine mmasil bir ikincinin balangc deildir. Hatta esma-i
hsnada mebde ismi varid olmamtr. Mbdi ve mubid isimleri varid olmutur.
Saylmaa kalklacak olursa ona bir denilir kalnr. O, her noktadan bir, hep bir hep tektir.
mam- Azam Fkh- Ekberinde Allah Tel adet cihetinden deil eriki ve benzeri
olmamak bakmndan birdir demekle bu mny anlatmak istemitir. Yine bundan dolaydr
ki Zemaher tefsirinde Allahu ehad nazm- cellini l saniye leh = ikincisi yok
denilmitir.


301
TEFSR
, - - ' '' ' . = . = . = . = ' '' '
._ .. , , ,-. -' . ,, ._ ,. _ _
,' _ _ . ,' : , ~,, ,- . , ., . ., ,- ,-, ,, ~, . ,
. _ ,-, . , _ ,, .,-, . _. , . = ,-, .-, - . .,
,-, _,~ .
, , ,, .. _ _, . , . .' ., .,. , .,, .' -,
_ ,. ' .: .,, .-, . _,- .
Allahus-samed = Allah; o hep bir, her dilein mercii, her ey kendisinin
ve kendisiyle kaim, ona muhta, o ise hibir eye muhta olmayan eksiksiz, mutlak
ganidir.
Samed, lgatte iki sretle tefsir edilmitir: 1. Hi cevfi, derinlii olmayp ii dolu
olan; 2. Seyyid, ulu ve her mhim ite kendisine bavurulan.
Birinci tefsire gre samedin mns, selb olup mahiyetinin nefyine, mahiyeti
olmadna iarettir. nk, (ztndan baka) mahiyeti olan her eyin cevfi ve ii olup o
da mahiyetin kendisidir. Mevcud olduu halde cevfi ve ii olmayan eyin ise ztnda
vcuddan baka bir itibar ve ciheti yoktur. Vcuddan baka bir ciheti olmayan eyin yok
olmas kabil deildir. Zira, min haysu hve hve mevcud olan (yani varlnda kendi
zatndan baka bir illet ve sebep olmayan ve yokluu dnlemeyen) ey, yokluu kabul
etmez. yle ise hak olan samed, her ynden mutlak olarak Vcibul-vcuddur.
kinci tefsire gre samedin mns, izafdir ki o da eyann kllisi
(yaratlmlarn hepsi) iin Zt- uluhiyetin seyyid, yani mebde-i kll olmasdr. yet-i
kerimeden her iki mn murad edilmi olmak ihtimali vardr.
1
Bu takdirde yet-i
kerimenin mns u demek olur:
te hak ilh, byle olandr. Yani ilhiyet, selb ve icabdan ibaret olan u iki
emrin topundan ibarettir. Bu iki ey kendisinde bulunmayan, hak ilh deildir.

ERH ve ZAH
hls sresinin iki kelimeden ibaret olan bu yetini tercme etmek imkn
haricinde olduunu sylersek hi de mbala etmi olmayz. Samed kelimesinin
lgat bakmndan iki esasl mns vardr:
1. Hi cevfi, boluu olmayan eksiksiz, gediksiz, deliksiz, nfuz edilmez bir
ey demektir. Buna dilimizde som tbir olunur. Nitekim lehede: som, yekpare, suld,
kavi, btn, ii dolu, kaplama olmayan diye tarif edilmi ve som gm, som

1
Yani umum-i mterek suretiyle demektir. Hanefilere gre umum-i mterek muteberdir. bni Sinada
sadece filozof olmayp ayn zamanda Hanefi fakihlerindendir.
302
pelesenk, som abanoz tabirleriyle istihad eylemitir. Som srma sz de
mehurdur.
Bunda halislik mns vardr. Fahr-i Razinin beyanna gre, lisanclardan bazlar
toz kabul etmez, bir ey girmez, bir ey kmaz emles yani yalabk tasa da samed
denilmitir ki bu, bizim som ta tabirimiz gibidir. Bu mn, ihtiyaszlktan gna-i tamdan,
kemal-i aldan kinaye olur.
2. kinci mns, masmd-u ileyh, yani kasd dorudan doruya kendisine
mteveccih olan maksud demektir. Bu mn ile bir kavmin seyyidine, ilerinde ve
ihtiyalarnda maksud ve mercii olan ve kendisinden stn bulunmayan en erefli ulusuna,
en byk efendisine o kavmin samedi denir. Mutlaka kadri yksek, itibar stn
mnsna da gelir.
Mfessirlerden birou ikinci mny mlhaza ederek samedin sbut olduunu
sylemiler, bazlar da birinci mny nazar dikkate alarak selbi olmasn naklediyorlar.
Hem sft- sbutiye, hem de sft- selbiye mnlarn mutazammn olarak tefsir edenler
de olmutur.
Fahrddin-i Razi de yukarda sylediimiz lgat mnsna gre samedin on sekiz
mnya. kadar tefsir edildiini ve on sekizincisinin de eksilip artmaktan, taayyurat ve
tebeddlata uramaktan; zamanlarn ve meknlarn nt ve cihtn ihatasndan mnezzeh
diye ifade edildiini anlattktan sonra der ki:
es-Samed lafznn btn bu mnlarn hepsine hamlolunmas da muhtemeldir. nk
Samed bir vcud-i zatye dellet etmesi hasebiyle selbi olan eylerin hepsine, btn
eyann mbdii olduuna dellet etmesi hasebiyle de sfat- ilhiyenin hepsine dellet
eyler.
Allahus-samed demek, vcudda Allahtan baka bir samed olmamasn iktiza eyler. es-
Samed. ihtiyalarda ancak kendisine iltica edilen ve zatnda taayyr kabul etmeyen diye
tarif olununca da varlk leminde Allahtan baka byle bir mevcud bulunmamak lzm
gelir. Binaenaleyh Allahus-Samed nazm- celli, Allahtan baka ilh olmadna dellet
eyler. O halde Allahu ehad nazm- celli, Allahn ztnda hibir vechile, hibir
ynden ne terkip, ne telif bulunmamak mnsna, bir olduuna iarettir. Allahus-
Samed yeti de birbirine benzeyen ortaklar ve benzemeyenleri olmamak mnsna bir
olduuna iaret olur.

eyh Muhammed Abduh merhum da bu yetin tefsirinde yle der:
Allahus-Samed cmlesi kelimat- camiadandr ve bir hasr ifade eder. Binaenaleyh mn
u demektir: Allah varlk alemindeki btn hacetler, dilekler ancak kendisine tevecch
eden, hacet ve dileklerde ondan bakasna ynelmek caiz olmayandr. Btn
303
msebbibat ona dayanr, varlk leminde ne varsa hepsi onun icad ve ibdandandr.
nsan gibi irade ve ihtiyar sahibi olan bir mevcud, bir ey iin sebebine ba vurmak
istediinde de esbab ve msebbibat her ey ona dayandn dnerek Allahn emrettii
vechile onlar incelemesi ve bu sretle Vcibul-vcudun balam olduunu
vcudun esbabtan msebbibata nasl getiini dnmesi ve sonra da btn hepsini
mebde-i evvele kadar karmas lzmdr. Byle hem esbab ile msebbibat arasndaki
irtibat hem de esbabn da msebbibatn da mebde olduu ve bununla beraber
insandaki irade ve amel kuvvetinin ehemmiyeti anlalm olur...
yet-i kerimedeki hasr bize unu da iar eder ki: Allah ile kullar arasnda bir vastaya
ihtiya yoktur. Allah ile kullar arasnda unun bunun vasta olmas itikad, Arap
mriklerinin putlan hakknda besledikleri itikattan baka bir ey deildir. Bir takm cahil
mteeyyihlerin Biz her gn dorudan doruya Peygamberden ahkm alrz.
Kurnn mnsn ondan reniriz, bizim bildiklerimizi bakalan bilmez demeleri
tamamyla yalandr ve halk ifal ve onlan istismar etmektir. Kurn bunlan
yalanlamaktadr ve slamn btn ahkm aktr. slamda yalnz eyhlerin veya dedelerin
bilecei bir hkm yoktur.

Hulsa
Bahis hayli uzad iin yle bir hulsa yapmay muvafk buluyorum: Dier
baz yetlerin delletlerinden de anlalyor ki mrikler kendilerince Allah ve
lhiyeti tanyorlard. Fakat onun ulhiyette bir olduunu tanmyorlar, buna
inanmyorlard. Allah isminin ve ulhiyet sfatnn birlii iktiza ettiini bilmiyorlard.
Onun iin muhtelif hacetlerini, dileklerini, muradlarn, maksutlarn birden fazla
ilhlarda, putlarda ve sanemlerde anyorlar ve muhtelif mertebelerde ilhlar olacan
dnyorlard. Onlar bilmiyorlar, anlamyorlard ki ulhiyet, samediyet ifade ettii ve
mabud demek en ba metbu demek olduu gibi en ba olmak da bir olmay iktiza eder. Bu
itibarla btn maksadlar, btn samediyet bir tek maksuddda, btn kinatn yaratc olan bir
tek hak ilhta toplanr ve ona gre maksatlarn hepsini bir noktada, bir kelimede
birletirmek lzm gelir.
te bundan dolaydr ki, mrikler bir taraftan Allaha inandklarn
sylerken, Yeri, g kim yaratt sualine kar Allah diye cevap verirken, dier
taraftan da bir hedefte, bir mercide toplanmas ihtimali olmayan muhtelif gnllerle trl
mabudlar, trl trl samedler arkasnda yryorlar ve bylece ikak iinde yzyorlard.
Yine bundan dolaydr ki L ilhe illallah = Allah birdir, Allahtan baka ilh ve tanr
yoktur denildike Birok ilhlar bir tek ilh m yapt, birok ilhlan bir tek ilha m
indirdi? Bu ne kadar alacak ey?
1
diye gerekten arp kalrlard.

1
Sd 38/5.
304
te uluhiyetin her vechile hakiki bir vahdet icab ettiini bilmediklerinden
dolay bu hakikat kendilerine haber verilirken evvela onun mutlak ztna iaret veya
ehemmiyetine itina olunmak zere Hvallahu ehad buyurularak bilmedikleri o byk
hakikatin (Allahn) bir tek olduu haber verilmitir. Buna kar gnllerine gelen Bizim
bildiimiz ve duyduumuz bunca muhtelif, herbiri baka baka olan ihtiyalara, trl
trl hacetlere ve dileklere bir tek Allah nasl yetiir? gibi bir tereddd kaldrmak
iin de her haceti bitirecek, her maksada erdirecek eksiksiz gediksiz som gani, som
maksud ve yegne merci ancak bir tek Allah olduunu anlatmak zere hasr ifade eden
bir lm- tarif ile Allahus-Samed buyurulmustur.
imdi tefsir mn u demek olur:
O sizin bildiiniz, tandnz, dndnz, dnebileceiniz birbirine
benzemeyen maksudlarn ve samed ad altnda daha yksei yoktur. Sandnz muhtelif
gaye ve maksatlarn hepsi; kk byk, canl cansz her eyin yaratcs, btn kinatn
mercii olan Allah Telnn samediyetinde toplanr. Tam mnsyla samediyet, ycelik ve
ihtiyaszlk, gerekten gani ve her ynden tek olan Allaha mahsustur.
O, hi eksiksiz her mevcudun istedii, arad maksudu yegne sameddir. eriki
ve orta olan hakikatte samed olmaz. Samed olmayan da ilh olmaz.

TEFSR
- - , ' '' ' ,, ,, , , ,, ,, , , ,, ,, , , ,, ,, , , ' '' '
, ,, .,-,' _,~ ,-, _=' , ', , _-, , .' - ` ,, '
,, .' _ ' - ` ,, .,' _ ,-, . _., ,, . ' ' ,. , ,
,, ,, , , . ` ,-, ,-, ,, . -, _ . ,
_ . ', . ,' , . , .,, ' =,, . -,. , _ , . . _.,
,, ' ,, , . , , '
, , , _ - ' , _, _ ', . _, , , , ' .
, .,,. .' .-, ,, ., ,, _, ,' ., ,, ., ' , ,, . .,
, , .,, _ _ .
,,= , _ , , . ,, -,,, ,, _ ., _, ,, .' ,,
, , , , ,. .,,. ., . _ ., .' , , .' ,, . ,, , .' .,
305
,, , ., . ,, ' ., :, . ,, , .,,. , . , . , ,-, .-,
,, . _ ,,. ., . _ , _ ,, .

Lem yelid ve lem yled = Allah dourmad ve dourulmad; Zt- Hak,
dourmaktan ve dourulmaktan mnezzehtir.
Hak Sbhane ve Tel Hazretleri kendisini tarif buyururken es-Samed
demekle her eyin kendisine mstenid ve muhta olduunu, btn mevcudata vcud
veren, btn mahiyat zerine cd-i ilhisiyle bol bol varlk veren kendisi olduunu
beyan ettikten sonra Lem yelid ve lem yled demekle de kendisinden mislinin
suduru mmteni olduunu beyan buyurmutur.
Evet, kendi hviyeti; yani hvyet-i ilhiye btn mahiyat zerine vcud ifaza
eden, yok iken onlar var eden ve hepsini icad mnsna olan ulhiyeti iktiza edince
kendi vcudundan kendisinin bir misline de vcud ifaza etmesi ve bu srette kendisi iin
bir oul olmas da tevehhm edildii iin Hak Sbhane ve Tel Hazretleri Lem
yelid ve lem yled kavl-i erifiyle, kendisinden misli tevelld etmeyeceini beyan
buyurmutur. nk kendisinden misli doan her eyin mahiyeti onunla bakas
arasnda mterektir. Binaenaleyh madde ile maddenin alkas vasta olmadka o ey
teahhus edemez. Madd olan yahut madde ile alkas bulunan her eyin maddeden
domu olmas lzmdr. Binaenaleyh yetin mns u demek olur: Dourmad, nk
dourulmad; kendisinden misli sudur etmedi, nk kendisi bakasndan sudur etmi
olmayp vcudu lizatihidir, bizatihi Vcibul-vcuddur.
yle bir itiraz yaplabilir: Burada dourmamasna, dourulmam olmas
illet olarak getiriliyor. Pek iyi ama, dourulmam olduu ne ile sabittir? Bu srede ona
dellet eden bir iaret var mdr?
Bu suale de u sretle cevap veririz: Mademki srenin evvelinde zikrolunan
hve hve den baka kendisi iin bir mahiyet ve itibar yoktur ve hviyeti de ztndan
dolaydr, yani zt, ayn- vcududur, u halde onun bakasndan domam olmas da
vacibtir. Byle olmasayd hviyeti gayrdan mstefad olurdu. Binaenaleyh liztihi hve
hve olmazd. Halbuki bunun vcudu gayrdan mstefad olmamak vacib olduu iin
srenin banda hve buyurularak bu mahiyetin liztihi hve hve olduu ifade
olunmutur.
Bunda byk bir sr zerine tenbih vardr. yle ki: Tevelld (domak), bir
eyden misli, benzeri infisal etmek, ayrlmaktr. Zira, kendisi iin misli olmayan eye
ocuu var denemez, Cenab- Haktan misli infisal etmedi, nk infisal ve ayrlmak,
infiali (teessr) iktifa eder. Halbuki bir ey ancak mahiyet-i neviyenin tekessr ise -
yukarda beyan olunduu vechile- madde sebebiyledir, maddiyeti icab eder. Halbuki
madd olan eylerin hibirisinin mahiyeti hviyetinden ibaret, liztihi hve hve
deildir. Vcibul vcudun mahiyeti ise ayn- hviyetidir. Byle olunca, ondan ne
gayrisi doar ne de o bakasndan doar. Kurnda veled zevce ile varid olan tahdit bu
erhe rcidir.



306
ERH ve ZAH
Cenab- Hak bu sre-i cellenin birinci ve ikinci yetlerinde btn cell ve cemal
sfatlarnn topland ulhiyetini, herhangi bir ynden birden ziyade veya czlerin
birlemesiyle vcuda gelmi olmak aibesinden mnezzeh olduunu icap eden ehadiyetini;
btn yaratlmlarn vcudunda, bekasnda ve her hallerinde hep ona muhta olup
kendisinin hibir eye muhta olmadn beyan buyurdu.
imdi bu yetle de Allaha kar oul, kz isnad edenlerin, Melekler onun kzlar,
sa onun olu, onu kendisinin Allahlk cevherinden kard, kendisi gibi bir ilh yapt.
Bu bakmdan o, babadr, anadr, ouldur ve hepsi ilhlk itibariyle birdir, bir
cevherdendir diyerek Allaha ortak ve e isbat edenlerin iddialarn aka red ve ibtal
ediyor. Dourmamak ve dourulmamak esasen ehadiyet ve samediyetin muktezasdr. Her
ynden tek ve her vechile samed olmak bu hkmleri iktiza eder. Su halde nc yet,
birinci ve ikinci yetlerin bir tefsir ve izah demektir. bn Sina da bu cihete iaret etmitir.
Evet Allah ne baba ne de ana deildir. nk dourmak kendisinde kendi cinsinden
bir czn teekklyle yine kendisinden ayrlmas demektir. Bu ise onun ztnda bir taraftan
czlerin birlemesini, sonradan olmay, ztndan gayrsna ihtiyac; dier taraftan da
paralara ayrlmay ve zlmeyi ve bu sretle de halden hale geip yok olmay iktiza eyler.
yle ya, douran paralanr, gnn birinde yok olur, dourduu da kendisiyle
hemcins olur. Dourmak ve dourulmak fanilikle ve ihtiyala alkaldr. Bundan dolaydr
ki bunlar, Vcibul-Vcud hakknda muhaldir. Btn mmkinat onun yaratmasyla vcuda
gelmi, ol demesiyle olmutur.
.[son yetin erhi bulunamad]

307



2. Arapa Olan Hiyeler



a. Celaleddin ed-Devvan: Haiye al Tefsir-i Sretil-hls li-bn Sina



Bu metin Celaleddin ed-Devvanye ait haiyesinin Sleymaniye Ktphanesi
Hamidiye Blm Nr. 1441 vr. 131b-137b arasnda bulunan nshasnn dizilmi
halidir. Metnin diziminde bn Sinann metni koyu ve trnak ierisinde, Devvnye
ait olan erh ksm ise normal karakterde alt ksmda verilerek metin-erh ayrm
gsterilmitir.

308
, ,- ,- , ,- ,- , ,- ,- , ,- ,- , ,, , . .. . . .. . 908 / // / 1502 , ,, ,
= ,~_ , , - _, _ _ = ,~_ , , - _, _ _ = ,~_ , , - _, _ _ = ,~_ , , - _, _ _

| 131b [
,,-, ~, = ,,
, ,. , . , - ._,- _ . -. = - , , _ , -. ~. , _
' , -,' -, -. .
, _, ' , - = _ , _ = _ _ - _, _ , . _ ,
= ,- .,- , ., _ _ ' ,_ - , ,' . , , _ , _ _
, . ,, = ,, , _ ,,, ,, -., , , ,, _ ,.. ,, _
.,, , , _- _, ,.- , .,~. .,_ ,' ,. , ', .,.., ,, ' _-- _- ,.-
_. . . , ,=, ,. .
, - _,_ , , ',, , .-, . .,~ , , - _ = _, .,.- ,- ,
. . , , ,_ ,_ _ .=. . ' _ _ _ , .. , , _ _ , ._
, .,~ ..' , _,', , .. ..' .. , _ .. - _, ' ' _-_ . ,
,., , ., - ,, .,. _. = , - ,= , .. .. .. ,, , , .. _ ,, , _' ' , ..
. , ,- .,'_ , .. , . , , .- , .- , .= , .= , , . .,. , ,, ., ,.
.,= =' ,,= ., .,, , ., | 132a [ = - ..= _ _ ,,' , , , , - , = ,. ~,
, ,, '_ , , - - .
, ,~ , ,- =,- ,- - .,_. _' , _, , ,- __, ,_,, , ,= ,', , , ,
,- -, .-_ ,,, , , .,, , =, ., .
,' :' = .,, ,.' _,' ' , . : , , ' ,
, , _, .' _ . ' - _, _, , , .,,=, , _ , = ,-, _
, ,.' _ . . _, . , , ' , ` _' ,_ ' _ _ .,._. , _ ., .
-' = , ' . , , = -, _ . ., .- , . .= . . .,- ,_, _,
., . , , , , ,
309
' _,. ,, , . , = . , ,', , .~ _.. .' . ' _,. ,, , . , = . , ,', , .~ _.. .' . ' _,. ,, , . , = . , ,', , .~ _.. .' . ' _,. ,, , . , = . , ,', , .~ _.. .' . . .. . , _ _, , , _ _, , , _ _, , , _ _, ,
= . .-, , _,~ _ ., ,, = . .-, , _,~ _ ., ,, = . .-, , _,~ _ ., ,, = . .-, , _,~ _ ., ,, . .. . ., . .- ,-. ., . .- ,-. ., . .- ,-. ., . .- ,-. . .. .
, .' ,., : ,- .- , , . ' , .-. , ' , .' , ,.- ,, .' .'
'' .- _ _, , .,,' , , .,' ,-' _. , .' ., . . .
, ,. . , ., _,, .,, ' : _., , .,-, ,, _, _ _, ' , .
,-, , | 132b [ ., _,_ ,, _, ., _, _ ,-,., ,, _, ' .,_ . , .' _
, ,. , ,., , , ,.- ,,. :, , ., . . ' , . _ .- _ _, ,
. ., .,_ ,., _,, .., . . _,~ _ . . .- , _ ,' _ . _,, _
- .
_ ' ,, ., , ' . ,-, , , = .. _ ,,-. . , _, , ,
, . , : _,- . , , _,- , . , = , _, , , .
_. , _ , ., . ' .,- . , -. , _,.- ., . ', ,
. . ., ,.' _ , , , . _', . ., , ,, ,, ,- , .~ _ -' ,,
_ , _ _ , .,' . ' , , , = _. = ,_ ' ,,, .,- ,
,_ , .., _ , -' = , ,, , ,, . , ., ' _- , _ .~' . : ,
' , ' ., .. , ,, _ '. , , , . , ., .,, : ' ,~ ,
., .
,, . ' , ,, . ' , ,, . ' , ,, . ' ,
,' , = ,, , ,' .' . , _' , ,, _, = , .:,_ .
_, . _, , _ _ ., _, ' ,=. ,, | 133a [ ' .,,, ' _, ,,
., . . , ,' , , ,' ,,_ , ,_ , ,= , , .' , .,' - , ,
= . . : _, . .- ' ,- ' . ' . ' . .,=, , , ., ,_ :' .
, -. , ' , , ,,, _-' ' .- - , :,_ .. : :, , . ' = ,
_, = ,' ,, , ._, , .,, , ', , ., _, ' _-' ,_, ,, .
. , _' , , , , , ' = , ' .,, ' .' , , , .' ' -' ' _, ' = , ' ,
, .' ., , . -' = ., . . ,. ' _ , , ' ' ' .,, ,,' , ' _,- ., ' . '
310
. ' .,, ,,', ' , ., , , ,, ' . ' . . , .', ,', , _ , ,, ,-, ' , ..,, .' ., ,
,-' , . -,. , ,-_ -' . = . . _' ., , .,, .' ,., .
'
, .. _. , .,, .' ' ' , ' ~ _- , . ' -' = ' .' , , , _- -- .,
, .' ' ' = -' ' . , ' , ' _ . : ,, ' = ,,' ,_ ' ., . ' ,_ ' .- , _ .., - ,
,,, ., _. , . -_ .,, .' .= , ,- _, ,' , , | 133b [ , .,- . ,'
' . , :,_ .. :,_ '.
,. - .-. = , ,,. , , . _, . ' . . , , , , _,' ,
, '.
_, _, _, _, _, _ ,' , _, = , _ ,,' ,,,_,
' '' ' ,. =' , ,. =' , ,. =' , ,. =' , _ _ ,, ,, ., _ _ ,, ,, ., _ _ ,, ,, ., _ _ ,, ,, ., . .. . ,, , , _ _, , _ _ ,, . ., ,, , , _ _, , _ _ ,, . ., ,, , , _ _, , _ _ ,, . ., ,, , , _ _, , _ _ ,, . ., . .. . , , , ,
, ,, _, , ,' _ _ ., ,, . , ,, _, , ,' _ _ ., ,, . , ,, _, , ,' _ _ ., ,, . , ,, _, , ,' _ _ ., ,, . . .. . ,-, ,.,.- _ ,-, . , ._ ,-, ,-, ,.,.- _ ,-, . , ._ ,-, ,-, ,.,.- _ ,-, . , ._ ,-, ,-, ,.,.- _ ,-, . , ._ ,-,
,, , :, ._ ,, , :, ._ ,, , :, ._ ,, , :, ._ . .. . ., ., ., ., _ ,,, _ ,,, _ ,,, _ ,,, . .. . ,-, .-, , .,, ,-, .-, , .,, ,-, .-, , .,, ,-, .-, , .,, ' '' '
,' ,' ,' ,'
_ ,-, ,- _ - ,, .' ,. , : ,- , ' .- , -, , _ ,,
- ,-, ,- , _ , _ '.
, . ' ,- ,' . , ,, .=-' ,- , . , .,.- ,.- , . .-, ,
-, .- . .,,., _, .- . , ,' .- . , . ,, , , _', .
,,, ,..- .- -' .., .. ., , . ' , ,-, .- ,' . ,.
: .- ,,, _,. ,-. .- .- ,, _, ,, .,.- _, _ -' .- -,
,' -_- _, .
,, - ,' ., , -. : , ,, ,
1
_' _,, , . - ,-, . , - ,,,
| 134a [ - ,-, _, ,' : , .
.,,, ,, ' ,,- ,-_- _,, , -, _, -' , _,. . '

1
-' _ .,- -. , - _, . , ,' ,, , .
311
,, .,, ._ - . , - ,-, .,, , .,, - , .. ,' , , ,.- ., _
_ : . ,, _ ,, .,, . ,-, ,, , . .-, , ,,' _ ' =' , . ,, .,
_ . . , , , _ .- ,-, . ,
' ' ' ' _ ,,, ., _ ,,, ., _ ,,, ., _ ,,, ., . .. . ,-, .-, , ,, ,, .,, ,-, .-, , ,, ,, .,, ,-, .-, , ,, ,, .,, ,-, .-, , ,, ,, .,, . .. . . ,-, ,, , .,' , . ,-, ,, , .,' , . ,-, ,, , .,' , . ,-, ,, , .,' ,
, , .,, ., , ,, .,, _ ,-, , , .,, ., , ,, .,, _ ,-, , , .,, ., , ,, .,, _ ,-, , , .,, ., , ,, .,, _ ,-, . .. . , ,-, ., , , ,. . , ,-, ., , , ,. . , ,-, ., , , ,. . , ,-, ., , , ,. . . .. . .-, ., .-, ., .-, ., .-, .,
,-, ,-, ,-, ,-, ., , , ,-, .-, , ._ ,, , , , .,- .,, ' ., . , . , ., , , ,-, .-, , ._ ,, , , , .,- .,, ' ., . , . , ., , , ,-, .-, , ._ ,, , , , .,- .,, ' ., . , . , ., , , ,-, .-, , ._ ,, , , , .,- .,, ' ., . , . ,
_. , ' , _. , ' , _. , ' , _. , ' , '. '. '. '.
,'
, : _- .' _ , .=' ,- _, ' . , , .,,. ' .' ' , .' . ., , , .,
-,, .' _, .,= ,, , _ , _ , - , .' -, _ .,
_,,. .,' ., , . -, , . . . = ,' ., ..,. , , , _ -,, , . .
. _,.,' ,-, _, -,' . , _ , - , _ ,-, , .
,- , ,. , | 134b [ : _, , , ,, ,-, _,, , .,' . , _., ,' .
,, ,' ., ., . .,,' .
., _,- , ., , _, ., .,, ,, .
. ., ,- _ .,' . , _,. _. ., , , - , _ . .,' ., ,, .,
_ ,' .. ,' ,-, , ,, .' , . ,' , . ,` , = . , , .,' , ,, , .
,' .' : _ ,,-'' , ,, ', ..,' , ,, ,' , .', , ,.
, ._, _ ,-,, . ,' - , ... _,. . ,-,, .. , , _,' - ` . '
, , ., ,' , _ .,- , ... _, .' _ ,-,, .. , ,' ,-, .. ,
..,.
_, -, .,. . ` ,' ` -` , ,' _ ._,- ,, ,, ,' ,~ .,, .' ' .' , . _,
.' ,. _. .' ,,=, ,-, .. , , .,. ... , , . , ,. ,' -, .,,, , .
,~ ., , - .' .,., , . -, ,' ,. ., . , .' , , , .. . , , ._,' .
.., , _, , ., , .. , _, . , _. , ._,. ,' ., .' _,.,. | 135a [ ,-,,
,, _, .,' , .
312
' ,-, ' ,-, ' ,-, ' ,-, ., _ ,' ., .,, _' .' ' _' , , ., _. ,.-, ., ,,, _. .
, .,, .' _ - _,., .,, , . ,. , , -,' _' .' , . , ,' ,, . .,
' .,, ., ..' ., , _' , .,-, ,, .', , -,' _' , ., ,-, .,, , _
_ , ,-,, .. , ,-, _, , .,' . .
. , ,. _. . , ..,.-' ,- ,- _- . _, ,- -,' .' : _ ` , ,
_,- ,. ' ._,. _,-., _. _,- ,-,, ,- . _., _,. _-' ,., ,, _
,- . , - .
,,, ~,, ,- , _ ,. .- . _' ' . ' , ., .: , -. .
,,, : ,' = , . ,
' '' ' _,, . -, . ,. < ,.,.- , ,, :, _,, . -, . ,. < ,.,.- , ,, :, _,, . -, . ,. < ,.,.- , ,, :, _,, . -, . ,. < ,.,.- , ,, :, . .. . , ,, ,. , _,, , ,, ,. , _,, , ,, ,. , _,, , ,, ,. , _,, . .. . ' ,. _,, ' ,. _,, ' ,. _,, ' ,. _,,
, _,. ,, , _,. ,, , _,. ,, , _,. ,, . .. . _, _- _ , .,, ., _, _- _ , .,, ., _, _- _ , .,, ., _, _- _ , .,, ., ., . ., . ., . ., . . .. . , . ., . ,, : ., , :, , . ., . ,, : ., , :, , . ., . ,, : ., , :, , . ., . ,, : ., , :,
_ , .,., _ , ., _ , .,., _ , ., _ , .,., _ , ., _ , .,., _ , ., . .. . . _ ,, . , _ ., ..,-,' _,~ _ : .,, , =' , . _ ,, . , _ ., ..,-,' _,~ _ : .,, , =' , . _ ,, . , _ ., ..,-,' _,~ _ : .,, , =' , . _ ,, . , _ ., ..,-,' _,~ _ : .,, , =' ,
_ _ _ _ . .. . . ', . ', . ', . ', | || | 135b [ [[ [ _, .' . , ,, _, .' . , ,, _, .' . , ,, _, .' . , ,, ,_,, .,, : _` , , ., , ', . ,=, ,- , ,_,, .,, : _` , , ., , ', . ,=, ,- , ,_,, .,, : _` , , ., , ', . ,=, ,- , ,_,, .,, : _` , , ., , ', . ,=, ,- , . .. .
,. ,, , , _, .' ,, , ,. ,, , , _, .' ,, , ,. ,, , , _, .' ,, , ,. ,, , , _, .' ,, , . .. . ,,. , ,, : _,, .,, . .' ,,, ,,. , ,, : _,, .,, . .' ,,, ,,. , ,, : _,, .,, . .' ,,, ,,. , ,, : _,, .,, . .' ,,, . .. . , . , .' ,,, , . , .' ,,, , . , .' ,,, , . , .' ,,,
, . ,-. .,~ , . ,-. .,~ , . ,-. .,~ , . ,-. .,~ ' '' ' , , , , ' '' ' = .,, = ,, = .,, = ,, = .,, = ,, = .,, = ,, , ' . , ' . , ' . , ' . ' '' ' , , , , ' '' ' : _,, : _,, : _,, : _,, '. '. '. '.
,'
,= ., _, ,, ' ,.. _, .' ' , ._, ,, _- . , . . _,. .'
, _ , .,' ,. . ' ,, _, . , :, ,- , . , . , , _,. . - .,
,,, , , ., , ., . ,- _,. ,- , ,- .,, , ,, .' . : _ , ' , , .
= , ' = ' - . , .,. ., . --
' _,- ,-,, ,-,' ,,,,, .,, .,' ,. .. _- - ,-,' , . - _ , ,-, .,
,-, . ,-, , ,- , : .,- ,, . ,-, _ , ' -, . : _ .' . .- ' ` .,
,- _ . , .` ,,. , , , .. -' '.
,. ., ' , ,- , ` , , ' ,, , . _ ,,' _, ,
313
' '' ' ., .,' _ , ', : ,' ,. _, ,_,, ,, : ` , ' ' , .,-' .= ,, ., .,' _ , ', : ,' ,. _, ,_,, ,, : ` , ' ' , .,-' .= ,, ., .,' _ , ', : ,' ,. _, ,_,, ,, : ` , ' ' , .,-' .= ,, ., .,' _ , ', : ,' ,. _, ,_,, ,, : ` , ' ' , .,-' .= ,, , . , . , . , .
,. _, , ,. _, , ,. _, , ,. _, , . .. . -' ', : . ,' _, ,, : _, ' ' ,, -' ', : . ,' _, ,, : _, ' ' ,, -' ', : . ,' _, ,, : _, ' ' ,, -' ', : . ,' _, ,, : _, ' ' ,, . .. . ,-, , ,, ,-, , ,, ,-, , ,, ,-, , ,, . .. . , , . , , . , , . , , . | || | 136a [ [[ [ _ _ _ _
..,' _ , ,, -, ., _.' . ' ' ..,' _ , ,, -, ., _.' . ' ' ..,' _ , ,, -, ., _.' . ' ' ..,' _ , ,, -, ., _.' . ' '
, ,, . ,, : .,, _ ,- . , ,, . ,, : .,, _ ,- . , ,, . ,, : .,, _ ,- . , ,, . ,, : .,, _ ,- . _ _ _ _ . .. . ,, _.,, ,, _.,, ,, _.,, ,, _.,, .,' , ,,, ,` _,. _ ,, .,' , ,,, ,` _,. _ ,, .,' , ,,, ,` _,. _ ,, .,' , ,,, ,` _,. _ ,,
_,' , ., ,,, , ,. _ ,~, , -, , ,. _, _, , _ ,., _,' , ., ,,, , ,. _ ,~, , -, , ,. _, _, , _ ,., _,' , ., ,,, , ,. _ ,~, , -, , ,. _, _, , _ ,., _,' , ., ,,, , ,. _ ,~, , -, , ,. _, _, , _ ,., . .. . ,, ,, ,, ,,
: , _ _, ,. .' ,, .' : , _ _, ,. .' ,, .' : , _ _, ,. .' ,, .' : , _ _, ,. .' ,, .' ` , _, ` , _, ` , _, ` , _, . .. . .., _, ., .., _, ., .., _, ., .., _, ., . .. . ,' _.,. -, , ' - -, _, ,' _.,. -, , ' - -, _, ,' _.,. -, , ' - -, _, ,' _.,. -, , ' - -, _,
., , .,~ _ .,, _ . -, ., , .,~ _ .,, _ . -, ., , .,~ _ .,, _ . -, ., , .,~ _ .,, _ . -, . .. . ,' ` - . .,, ., _ ,, ' .,, _ .' , ,' ` - . .,, ., _ ,, ' .,, _ .' , ,' ` - . .,, ., _ ,, ' .,, _ .' , ,' ` - . .,, ., _ ,, ' .,, _ .' ,
-. , -. , -. , -. , . .. . _' ` , _' ` , _' ` , _' ` , ' .,, . .,' _ . , .,_, _, .,' , .,, ' .,, . .,' _ . , .,_, _, .,' , .,, ' .,, . .,' _ . , .,_, _, .,' , .,, ' .,, . .,' _ . , .,_, _, .,' , .,, '. '. '. '.
,'
_ .... _, , .' ..., _, ., , ._, ,, ,- .- ,., , ._ _,
~ .- .,' ., ._.. ,' . .- . .' . , . ,. .' .. .
,, ,
1
,-' - ,., ,, . , ,, , ,' _.,. _- .,. .~-' , .' ._ ,- .
, , . , _,. .' _., , ..' _- .,, - . ' , _- _. .' .
:, ,.- , .,, .' , .' ,. ' -, ,_ .' = , ' = ' ,. -, , , .., , ` .', _ .
, ' = , . .' ,.- ,, ' .- ,= . .~ , ,
`
,. .,.' _. ,. .'

_ , ,,
, ' ,' ., | 136b [ ,-. .-, ,. .' _ ., , . _ ,. ,, ,-. .' . -, ' ,'
, ,. ' ,, , , , , ' - .,. .' _,, , ., ' ,, ' ., .' _ _.' _ _.., .,, =, , '
, . ,- _ ' ,- , = . ' = , ,,, , _,' , = . ' _ . ,_, . ,=,,
, ' , , ' ' ,. _ .,, .' ,. , _. .
, ' -' , , ,, ' , ,' .,, .', -.' _ _ . _. , _ ` _
-. , , , , ,. _ . < , ' , , ' _ ' ,, , ' . , _-' ,= .' _ . .,,. ,

1
,-' ., ,., ~-' , , -' = , , . = _, , .
2
, ' ' . = '
3
,. -
314
,' ,= - .' . . .' _ , .' ., ,= ,-' _,. _, .' _ ,,, , .,, ,
,-' < , ., . ._,' ,= , - , _ .
.,- , , ,= _-' .' .- , < , .,, . . _-. .. _,~ ,= :, .
, ., ,-. .., . , ., ,, ., .', ,, ., . _, ., _ .,-. , .,
_ _- , _' _- ,_ , ., ..', . . = _. , , , = _. = ,_ ' ,-,'
, ., . .,, .' -' '. = ,_ , : ,= , , ,,, : . ., . . -, = .
, = _._ .,,' _' , ~' _,' , , | 137a [ ' , , , = _. ' ,-' ,-,'
., . , ', , . =' -' = , ', ., , ., . .,, .' '.
,, = _._ _.. -_ ,' . , _' ~' ,_ .,' , = _. = ,_ , , ,
' ., . ', ' -' = , ', '.
' , .,- , .-.' ',, .' , = _._ = , ,- ~' ,_ .,' ,
' .- _. ' ., . , -' = , '
_' ~' ,_ .,' , , , = _. = ,_ .' , = _._ _ ' . ',, .' ,-' ,-,'
., . ,, ., : , . ,-' , : ..' - = ,_ , . -' = , .,-' ., '` ,- = .,
., . '
, , ,_ , ,, = _._ .,- _ . ' , .' ,~ ,-' , ,, .,-. ,
., . ., . , ., ', ., ., . ', ., .,, .
.,, .- , ,- , ., _ ., ' _ .,- , .' , ., _ .,
-' = , ., , . .
., .,- ., -, ,- ., ., ,- , .', ,,- .- ,,. ,, ., _, .' .,-
,- ., . , -' = , . ., _,~ ., .. .,~ : ., ., ,- , , _ ,, ,, , ' -' , .'
| 137b [ ,, ,-' , , ,-' ,- , . ., _,_ ' _, , _, , _ , .
_,. - ,' - =, .
315

b. Ahmed Debba el-Mara: Hiye al Tefsir-i Sretil-hls li-bn
Sina




Bu metin Debbanin Sleymaniye Ktphanesi elebi Abdullah Blm Nr.
273te yer alan nshann dizilmi halidir. Varak numaralar sayfa ierisinde keli
parantez ierisinde gsterilmitir. Ancak bu dizim ayn ktphanenin Esad Efendi
Nr. 3584 de yer alan dier nshasndan da yararlanlarak ve birbirleriyle
karlatrlarak yaplmtr. Debbnin hiyesinin bir metni daha vardr. O da
Topkap Saray Ktphanesi Emanetler Blmnde yer almatadr. Metnin diziminde
bn Sinann metni koyu, kaln ve trnak iinde, erh ksm normal karakterde bir alt
satrda verilerek metin-erh ayrl gsterilmitir.

316
_,' _` , ~' ,- _,' _` , ~' ,- _,' _` , ~' ,- _,' _` , ~' ,- , ,, , . .. . . .. . 1165 / // / 1741 , ,, ,
- _, _ _ - _, _ _ - _, _ _ - _, _ _
= ,~_ , , = ,~_ , , = ,~_ , , = ,~_ , ,

[148a]
, ,,-, ~, = ,
,, , ,, , , _,- , , - ,_ _ ,. , . -. = - -' , . , -. , _,
-' ,,-', , ' ,,, , .
_ ,, _ , , ,, .. ' _, _,' ~' = _, _ , , _ _' ,, _, ,
, , _, , , , _.,, , ,, -, ,- , , .. , _, .,' _ - . ._' ., ,= ,, , , ,
, ,= ' ,= '_ ,, ,=, .-,, , ,- _,-' .' .
., ,,= _,,. , ,- _,~ , , _,., , . _=', -, _ ,,, .' ' ,- ,
_ ~ , _ ..' , , _ , .,. . .,. ,,, , .,, ,= .', , .,- =
' - ' ,,' , ' ,,. , - ,- -,., , _,~, .' , ,- -,-, .
.,,' ,,, , .,,. ,. , , ,- _ , . , _ ,,. ,= = ,
, . ,,, ,. .,', .'- , , ., , ..,- ,', . _,, .

' '' ' - - , - - , - - , - - , ' '' ' = , = , = , = , ' '' ' _ _ ,, ,, .,. =' , _ _ ,, ,, .,. =' , _ _ ,, ,, .,. =' , _ _ ,, ,, .,. =' , ' '' '
,' , , - = _' , ' = , ' _ _, , , , _ -, , ' =' , . '
, _ _ _ ,, _ ,, .' .. , - , , _- _ ,-, | || | 148b [ [[ [ , ,, ,, ,
_ _ ,, ,, .,. .
,, ,, .,, _, ,' _' ' .-, . .' ,' , ,, .,, _ .,, . , , .,
_ , ,= , ,- , _ ' , ' , , - _ . . , , ' . , , _,., , _, _' ' =' , '
_,' ', .
317
- ,-, , ,.,.-, ,, , , _ .' -, , . ., ,, .' , , , , _ , _
,, , , , - =' , .,, , ,, . , ' = , ' _,' ', =' , . : _., , .='
.
, .' ,' , ' '' ' _ _ ,, ,, .,. _ _ ,, ,, .,. _ _ ,, ,, .,. _ _ ,, ,, .,. ' '' ' ,, .' _ _ ,, _ . , . , ' .,. , ' ' _
, =' , , , , _ . _ , ,. , ,. - .', : _ , , .' , .
=' , ,= , , .' . _ _ ,, ,, .,. , , , , .' ,, ,, .,. ,.
_, =' , _ _ =' , , , .

' '' ' ,, , , , _ ,, . ., ,, , , , _ ,, . ., ,, , , , _ ,, . ., ,, , , , _ ,, . ., '. '. '. '.
,'
, .' _-. ' _ ,, ' :, . , .,,. _ _ ,, . , ' , ' _ , , .,, . ,
, ,. , , .,- ' ,= ' _ _ ,, ,, .,. , '.. ., - .' ,-.,' ,~ ,,, ,
,~, .
' : .,, ,, .,. =' ,, ., , ,, , _ ., _ ,, . . ,
_, _ _ ,, ,, .,. , =' ,, .
,' , , .' - . ' ,, , , , _ ,, . ., ' ,.
_. , _ , _,, ' . _ ,,, ., ' -, _ ,,, _,-,, .

' '' ' ,, . , ,, . , ,, . , ,, . , , ,, _, , ,' _ ., ,,, , ,, _, , ,' _ ., ,,, , ,, _, , ,' _ ., ,,, , ,, _, , ,' _ ., ,,, ' '' '
,'
, . ' ,, ' _ _ ,, _ . , ., ' , ,, ' ,,, , , [149a] _-_ ,
_,' ', =' , . : ,- _,-, , .
, ., ' ,, . , , ,, _, , ,' _ ., ' , ,,' _, , , ' , . .,
_ ,-, _ _ '
_,, , ,. : .' .- , . , ' , ,, _, , ,' _ ., ,,, ,, . , '
.,- , ,-' ,. ,,= _ , .,' . -,, _, _,.,, .
318

' '' ' ,, , :, ._ ,-, ,.,.- _ ,-, . , ._ ,-, ,, , :, ._ ,-, ,.,.- _ ,-, . , ._ ,-, ,, , :, ._ ,-, ,.,.- _ ,-, . , ._ ,-, ,, , :, ._ ,-, ,.,.- _ ,-, . , ._ ,-, . .. . ., ., ., .,
_ ,,, _ ,,, _ ,,, _ ,,, ' '' '
,'
, . ' _ ,-, ' ,. . , . , ' _ ,-, . , _ ,-, ,.,.- ' _
,. . , . , ' _ ,,, ., ' -, . ,~ :, .
, ' , ' _ ,,, ., ' , ,' _ , ' , , , , _ ,, . ., '
_,, . .,, , ,. , ' , , , , _ ,, . , _ ,,, ' _, ' , , ,
, ' ,' -, , .

' ' ' ' ,-, .-, , , .,, ,-, .-, , , .,, ,-, .-, , , .,, ,-, .-, , , .,, ' '' '
,'
, ,,' .- , , ' , .' ' ,, , , ' _ , : , ' ,,, .,
_ .' ,. _ , _,, ,. _, ' . , , .,, , ' _ ,,, ' .- _ . _ _,,
.' : _ _,, _' , .,- .
,' , , .' - . ' ,-, .-, , , .,, ' ,- _,, , _, , _ , ' ,
, ,, ,, . ' ,. . , ,'
,,,
' ,, ,-, .-, , ,, ,, . '
,. , ' , ,, ,-, .-, , ,-, .-, . , ,, ,, .
, , '. , ' ,-, .-, , , ' .,=' ,, .
, .' :, , , ,-, ' _ , . . [149b] , , , ' ,, , , '
' . . , , , : ' ,-, ' _ ,, ' ,. - . ,, ' ,-, .-, ,-, ' _ , '
, _, _ ' ,-, .-, , , .,, ' , - , ' _ ,-, ' . .
' . , , , , . , : . ,-, .-, , ' _, . ' .-, ,
,-, ' , , .' -,., ' _ ,-, ' ,-, ,-, ' _ , , . , ., ,. -
319
, ' _ ,,, _ ,-, . , ' , , ' , ,,, ,-, . ' , _, _ - ' .,
,, , , _ _, , _ _ ,, . '
, , . , ' _ ,,, ., ' -, : , . , ' ' ,,, ,-, ' _ ., '
,. ,- . , , , . ' , , .,, _ ,, . , ' , ' , ,, ,, . , ' -
_ . _, ' ,-, ' _ ., ' ,. - ' , , ,-, ' _ , ' _ . _, ' , , .-, '
, ' ,-, .-, , , ' .,=' ,, .
,. .- - ' _,, _, .

' '' ' , , .,, ., , ,, .,, _ ,-, ,-, ,, , . .,', , , .,, ., , ,, .,, _ ,-, ,-, ,, , . .,', , , .,, ., , ,, .,, _ ,-, ,-, ,, , . .,', , , .,, ., , ,, .,, _ ,-, ,-, ,, , . .,', . .. .
, ,-, ., , , ,. . , ,-, ., , , ,. . , ,-, ., , , ,. . , ,-, ., , , ,. . ' '' '
,'
, .' :, _-. ' .,', ' , _ .= ' ,, , , _ _, , _ _ ,, . ., .'
, .,' . ' ., ' , , , , ' , , ' ,-, .-, ,, ' ,, ' , _'
' , . .,', _ ,-, . ,-, ,, '... , . ' , ,-, ., '
_. , . , ' , . , . , ,-, .-, ., ' ,, , , , , , , .,- ,, '
_ '
_ _ ,,, ,,. . ' ,- , ,,, , ' ._ ,-, ,-, ,, , . .
,, .,, _ ,-, , , | 150a [ , , ' _, ' , ,, .,, ,-, ,, , .
, ' , _ , ,., ,. - ' , ,, .,,. , , , .,, , ' _, ' ,, , .
, , .,, ,-, '.
,' , , . ' , , ,. '' ' , .' , ,. ' _ ,-, ' , ,. .
_ _ . _ ' ,,= ,. : .
, . , , , ,,' _, ,- , . , _, , ' _ ,-, ,-, ,, , . '
, , ' ,-, ,-, ,, _ , . ' ,. - .
, , . , ' , ,, .,, _ ,-, , , , ' , , ' ,, .,, ,-, , ,
, , ' _, _ - ' , , ,, .,, ,-, ,, _ , . ' ,. - .
320
, , .' , .' , ' , , .,, , , ,, .,,. , ' , , ' ,, , . ,
, , .,, , , ' , _, _ - ' , ,, ,-, , _ , . ' , _ - ' ''
,-, ,, _ , . ,. ' , .', ' _ , . ,. '' ,-, ,, ' ' ,, ,-, ,, _ , . ,
, ' _, ' , , ,. '' ' .
,= ,. ' . .' _ ' , ' ,-, . , . ,-, ,-, ,, _ , ,, .
,, . , ., ,,, , ,, , ' _, ' _ .
, - , ' , , ,. '' ' _ , ,. , ,. ' , ,-, , , . , ' _,
' , ,-, ,. '' ' , , , ' , ,-, ., | ' 150b [
_ ,,= _ : _ . , .,, ,, ' , ,-, ., ' _. , ., ' ,-, .-, .,
, . , . , ' , .,, ' . ' , ,-, ., ' ,= .
, .,, ,-, .' .: .,, ', . , , . , , . , . - .' .' _ : .
, ,-, ., ,, , , , . , , ,-, ., ,-, ,, _ , ., , , ,, :, .
, . ,-, ., ,, ' ., , . , ,,' ,,=, _ .' -,., ' , .
_ ,-, ,-, ,, '
, , ' ,-, ,, _ , . . , , ,-,. . ,-, .
,' _. , _ . .,, .' _,- ,, ,. ._ , . , ,-, _ , ,, ,,
_ .
, , ,-, . ., ,' , ,. , , ,. , .- , _ _ . _ , _. , , ., .
. , ,' , ,. , , .- - - _ _. , , . ,' _ _ .
., _, _ .' ., : , ' _ ,-, ,-, ,, , . ' , , '
,, ,-, . . ,-, ,-, ,, _ , . '
, ,,' , , _, _ ., ' , , ,, .,, _ ,-, .,, , ' , , ' ,
, ,, . , ,,, ,-, , ' , : _, _ ., ' , .,, , ,, .,,. ,
, ' , , ' , , . ,, , ,, . , ' ,, _ _ .,, . . .', , ',
.- ,-, | 151a [ ,. , .
- , , ' _ ,, ,,- .,, ,,, _ ' , .
321

' , , , , , .,- ' ., . , . , ,-, .-, ., , , , , , .,- ' ., . , . , ,-, .-, ., , , , , , .,- ' ., . , . , ,-, .-, ., , , , , , .,- ' ., . , . , ,-, .-, ., . .. . ,, , ,, , ,, , ,, , _ _ _ _ . .. . .-, , .-, , .-, , .-, ,
_. , ' , ., , , ,-, _. , ' , ., , , ,-, _. , ' , ., , , ,-, _. , ' , ., , , ,-, ' '' '
,'
, .- . ' ,-, .-, ., , . , . , ' ... _,' ,, , ,. '' ,-, . , . .,
. ,-, .-, : . .,' ,-, .-, ,-, , .
, .' ' .- :' _ _ : ,, -, . , ' ,-, .-, , , ' .' , .',
, , ,-, .-, .
, , ,-, .-, ., , : , , , ,. '' ., .' .,' ., , - ,-, .,
, , . . .- ' .~ , ,' .
, ,. '' ,-, .' _ _ . , . ,, , ,-, .-, ., . .
,' , , ' .' ,- , ' , . , . , ,-, .-, ., '. -, ., , . ,-, .
- ,-, _ _ ,, , ,, .', - ,-, , ,. ' , . , . , _ ,, ' : _., ' .,
, ,-, ' .- _ . ,- _-,, . ,= .' , ,-, ' ., , , . , ,-, . ' , .
-, _ _ _ , ' , .', . : _ ,- -, _ . , -, : , .
,= ,- . , .- . = , .
, .' '' : .' , : , . , ,-, .-, ., , , . ,-, , . ' .-, .,
-,., , _,, .. , _ _,' , _ , ,-, , ,-, .
, .' . , : ' ,-, .-, ., , . , . , '... , _ _,, | 151b ' [ ,-, .,
, ' , . .- .-, , ,. '' ' ' .- . ,, _' , ' ,-, .-, ., , . , . , '... ,, .
' , , ,-, , ,-, .-, ., '
_ ' _,' ,, : _ . ,- : ' , . ', ' ,, , '
, , , , , .,- . _ ,, , '... , _, .' _ ' _. , , , , , , ,-, .-, , ' _
, . ,,. .' : ' _. , , ' . ,, , .
,= , , . , ' ., , . , . , ,-, .-, '... ' , ., , , ,-, .-, .,
_. , ' , .' _,, ,., _. ,' . _' .' , .', ' , . , . , ,-, .-, ., ' , .' ,, ' .-,
322
, , , ,-, ' .,- ,., _ _ . , , , ,-, .-, ,, _ . ,' , _,
, ,,. , , ' _. , ' , ' ,. _-,, .
' , , ,,' , _ , . ,. .' , : , . ', :, .
' , , , . ' _. , , ' ' ' , _. , , ' , , =, ., _ . .,, - . .,,
, -. .
_-. _ -. . , , ,' .' ., _. , , _. , . - , -. ,
' . ,' , ,,,, . , ' ' , . ,. ' , _. , , .- _ ' .' .
.- ' , _. , , ' , , =, ., - . .,.. , __' ,. _-,, -. _
' , , , _, ,,' ,. ' ,, , ,-, .-, '
, .' . ,', ' _. ' ,, ' , _. ,-, .' ,-, _ '' _, .,, ,, , , .' , .',
,,, - . ' , _,, .. ,,, ,,' _ , _ ,, ,, , ' , , , _, .
_. , , , . .-, , '' - , : ' ,- _ . ,. ,, . ', | 152a [
, ', . .' ,, ' =, .- ,, , _' ' '.. _. ,, ' _' ,, _,, ,-, , ,, , , ,.-' ,-, '
- , ' , ' . , . .- ,, _' ' = :
, .. , , _ ,-, , ,, , ' , ' , , ' _ . , .,..,
_ , _,. _ ', , .- .
,' ,
- ,-, _ ,, .' ., : . ' ,-, , ,, , , , ,-, .-, ., . .'
' , , ,, , ,-, .-, ,-, ., '. .,' _,, _. , _' ,, . ,, :
, ' , . ,. , ' ' , . . = , ' ' , . . = .' ' ,,, .' _, . =,
,. , , ,' . ,. , _, : , .

' ' ' ' ,_,, . -, . ,. < ,.,.- , ,, :, ,_,, . -, . ,. < ,.,.- , ,, :, ,_,, . -, . ,. < ,.,.- , ,, :, ,_,, . -, . ,. < ,.,.- , ,, :, . .. . ,, ,. , _, ,, ,. , _, ,, ,. , _, ,, ,. , _, , , , , . .. . ' ,. _,, ' ,. _,, ' ,. _,, ' ,. _,,
, _,. ,, , _,. ,, , _,. ,, , _,. ,, . .. . ., . _, _- _ , .,, ., ., . _, _- _ , .,, ., ., . _, _- _ , .,, ., ., . _, _- _ , .,, ., . .. . , . ., . ,, : ., , :, , . ., . ,, : ., , :, , . ., . ,, : ., , :, , . ., . ,, : ., , :,
_ , .,., _ , ., _ , .,., _ , ., _ , .,., _ , ., _ , .,., _ , ., . .. . _ ., .,-,' _,~ _ : .,, , =' , _ ., .,-,' _,~ _ : .,, , =' , _ ., .,-,' _,~ _ : .,, , =' , _ ., .,-,' _,~ _ : .,, , =' , . _ ,, . , . _ ,, . , . _ ,, . , . _ ,, . ,
_ _ _ _ . .. . , , ', . ,=, ,- , _, .' . , ,, . ', , , ', . ,=, ,- , _, .' . , ,, . ', , , ', . ,=, ,- , _, .' . , ,, . ', , , ', . ,=, ,- , _, .' . , ,, . ', . .. .
323
,_,, .,, : _` , , ,_,, .,, : _` , , ,_,, .,, : _` , , ,_,, .,, : _` , , . .. . ,. ,, , , _, .' ,, , ,. ,, , , _, .' ,, , ,. ,, , , _, .' ,, , ,. ,, , , _, .' ,, , . .. . ,, : _,, .,, . .' ,,, ,, : _,, .,, . .' ,,, ,, : _,, .,, . .' ,,, ,, : _,, .,, . .' ,,,
. , . , . , . , ,, ,, ,, ,, . .. . , . ,-. .,~ , . , .' ,,, , . ,-. .,~ , . , .' ,,, , . ,-. .,~ , . , .' ,,, , . ,-. .,~ , . , .' ,,, ' '' ' , , , , ' '' ' _,, , , ' . = .,, = ,, _,, , , ' . = .,, = ,, _,, , , ' . = .,, = ,, _,, , , ' . = .,, = ,,
: : : : . .. .
, . ., .,' _ , ', : ,' ,. _, ,_,, ,, : ` , ' ' , .,-' .= ,, , . ., .,' _ , ', : ,' ,. _, ,_,, ,, : ` , ' ' , .,-' .= ,, , . ., .,' _ , ', : ,' ,. _, ,_,, ,, : ` , ' ' , .,-' .= ,, , . ., .,' _ , ', : ,' ,. _, ,_,, ,, : ` , ' ' , .,-' .= ,,
,. _, , ,. _, , ,. _, , ,. _, , . .. .
-' ', : . ,' _, ,, : _, ' ' ,, -' ', : . ,' _, ,, : _, ' ' ,, -' ', : . ,' _, ,, : _, ' ' ,, -' ', : . ,' _, ,, : _, ' ' ,, . .. . ,-, , ,, ,-, , ,, ,-, , ,, ,-, , ,, . .. . _.' . ' ' _ , , . _.' . ' ' _ , , . _.' . ' ' _ , , . _.' . ' ' _ , , .
_, ,, . ,, : .,, _ ,- . ..,' _ , ,, -, ., _, ,, . ,, : .,, _ ,- . ..,' _ , ,, -, ., _, ,, . ,, : .,, _ ,- . ..,' _ , ,, -, ., _, ,, . ,, : .,, _ ,- . ..,' _ , ,, -, ., . .. . ,, _.,, ,, _.,, ,, _.,, ,, _.,, _,. _ ,, _,. _ ,, _,. _ ,, _,. _ ,,
., ,,, , ,. _ ,~, , -, , ,. _, _, , _ ,., .,' , ,,, ,` ., ,,, , ,. _ ,~, , -, , ,. _, _, , _ ,., .,' , ,,, ,` ., ,,, , ,. _ ,~, , -, , ,. _, _, , _ ,., .,' , ,,, ,` ., ,,, , ,. _ ,~, , -, , ,. _, _, , _ ,., .,' , ,,, ,`
_,' , _,' , _,' , _,' , '. '. '. '.
` , _, : , _ _, ,. .' ,, .' ,, ` , _, : , _ _, ,. .' ,, .' ,, ` , _, : , _ _, ,. .' ,, .' ,, ` , _, : , _ _, ,. .' ,, .' ,, . .. . .., _, ., .., _, ., .., _, ., .., _, ., . .. . , ' - -, _, , ' - -, _, , ' - -, _, , ' - -, _,
., , .,~ _ .,, _ . -, ,' _.,. -, ., , .,~ _ .,, _ . -, ,' _.,. -, ., , .,~ _ .,, _ . -, ,' _.,. -, ., , .,~ _ .,, _ . -, ,' _.,. -, . .. . , _ ,, ' .,, _ .., , _ ,, ' .,, _ .., , _ ,, ' .,, _ .., , _ ,, ' .,, _ .., . .. . .,, .,, .,, .,,
-. , ,' ` - . -. , ,' ` - . -. , ,' ` - . -. , ,' ` - . . .. . .,' , .,, _' ` , .,' , .,, _' ` , .,' , .,, _' ` , .,' , .,, _' ` , .' .,, . .,' _ . , .,_, _, .' .,, . .,' _ . , .,_, _, .' .,, . .,' _ . , .,_, _, .' .,, . .,' _ . , .,_, _,
_, .,' ., .,, , .,- _ ., .,, . _ , _ .' ,, .,- ' ,- , , _, .,' ., .,, , .,- _ ., .,, . _ , _ .' ,, .,- ' ,- , , _, .,' ., .,, , .,- _ ., .,, . _ , _ .' ,, .,- ' ,- , , _, .,' ., .,, , .,- _ ., .,, . _ , _ .' ,, .,- ' ,- , ,
,', , ,- . ,-, ,,. . ,', , ,- . ,-, ,,. . ,', , ,- . ,-, ,,. . ,', , ,- . ,-, ,,. . . .. . , , ,- , , , ,- , , , ,- , , , ,- , ,, .,, : , , , _, _ ,' .,, ,, .,, : , , , _, _ ,' .,, ,, .,, : , , , _, _ ,' .,, ,, .,, : , , , _, _ ,' .,,
_ . _ ,., _ .,, _ .,, ,` , .' , ,- .,, , .,,- _ . _ ,., _ .,, _ .,, ,` , .' , ,- .,, , .,,- _ . _ ,., _ .,, _ .,, ,` , .' , ,- .,, , .,,- _ . _ ,., _ .,, _ .,, ,` , .' , ,- .,, , .,,- . .. .
,-, .,-, ' _. ,,. ,. .', ,-, .,-, ' _. ,,. ,. .', ,-, .,-, ' _. ,,. ,. .', ,-, .,-, ' _. ,,. ,. .', . .. . ,-, .,-, =,,, ,-, .-, , , ' , ,-, .,-, =,,, ,-, .-, , , ' , ,-, .,-, =,,, ,-, .-, , , ' , ,-, .,-, =,,, ,-, .-, , , ' , . ' ,` , . ' ,` , . ' ,` , . ' ,` ,
,. , _ , _,-, . ,. , _ , _,-, . ,. , _ , _,-, . ,. , _ , _,-, . . .. . . ._, _, , ,` , .' . - =, .- ,, , ,, _' , . ._, _, , ,` , .' . - =, .- ,, , ,, _' , . ._, _, , ,` , .' . - =, .- ,, , ,, _' , . ._, _, , ,` , .' . - =, .- ,, , ,, _' ,
,=' - ..- , . _ - ,. ,, . ,, .,. .,' ,, : ,=' - ..- , . _ - ,. ,, . ,, .,. .,' ,, : ,=' - ..- , . _ - ,. ,, . ,, .,. .,' ,, : ,=' - ..- , . _ - ,. ,, . ,, .,. .,' ,, : _, ,, .= ,,' , _, ,, .= ,,' , _, ,, .= ,,' , _, ,, .= ,,' ,
., .., ,=', ., _.' -,, ,=, =, - , ,' ' _,., .= , , .-- ., .., ,=', ., _.' -,, ,=, =, - , ,' ' _,., .= , , .-- ., .., ,=', ., _.' -,, ,=, =, - , ,' ' _,., .= , , .-- ., .., ,=', ., _.' -,, ,=, =, - , ,' ' _,., .= , , .-- . .. . , , , ,
,_, ' ,-, ,', ,,, , , , ,_' _' , ' _ ,_, ' ,-, ,', ,,, , , , ,_' _' , ' _ ,_, ' ,-, ,', ,,, , , , ,_' _' , ' _ ,_, ' ,-, ,', ,,, , , , ,_' _' , ' _ , ,- ,= ' _ , ,- ,= ' _ , ,- ,= ' _ , ,- ,= ' _ . .. .
, - - ' . .,, .., ,, _ . . ., , _ , .' ,, ` : ,, , - - ' . .,, .., ,, _ . . ., , _ , .' ,, ` : ,, , - - ' . .,, .., ,, _ . . ., , _ , .' ,, ` : ,, , - - ' . .,, .., ,, _ . . ., , _ , .' ,, ` : ,, . .. . ., ., ., .,
,' : ,, , -, ,', , ,' : ,, , -, ,', , ,' : ,, , -, ,', , ,' : ,, , -, ,', , | || | 152b [ [[ [
, ._, : _ ,., , ._, : _ ,., , ._, : _ ,., , ._, : _ ,., , , , , . .,, _ ,. . . .,, _ ,. . . .,, _ ,. . . .,, _ ,. . . .. . ., , , ., .- ~,, ,- -, , ., , , ., .- ~,, ,- -, , ., , , ., .- ~,, ,- -, , ., , , ., .- ~,, ,- -, ,
,-, _,~ , , . .- ,, . , . , .., , . , .. ,, ,-, _,~ , , . .- ,, . , . , .., , . , .. ,, ,-, _,~ , , . .- ,, . , . , .., , . , .. ,, ,-, _,~ , , . .- ,, . , . , .., , . , .. ,, . .. . , , , ,
, ,-, _ ,.-' ,-, _' , ,-, _ ,.-' ,-, _' , ,-, _ ,.-' ,-, _' , ,-, _ ,.-' ,-, _' . .. . , , , , , - . , - . , - . , - . .,' .,, ,, ,_,, .,, .' .,' .,, ,, ,_,, .,, .' .,' .,, ,, ,_,, .,, .' .,' .,, ,, ,_,, .,, .'
, ,, , ,, , ,, , ,, ' '' '
324
,'
, ' ' ,.,.- , ,, :, ' , ' _.,., '..
, , ' _.,., ' _, -, . _.,. -, .' .- _ , . . ' ,=,' ,
-' .' ,= ,, , . ,= _ - .' _, . ', :, .
, ', ' : , , ' ,, , _ , , ' .,- -- _ ,
, ,..-. , - - . -- , .- ~ . ., .' . ' -,. , . ,, :
,
- - , , - - , , - - , , - - , , ' '' ' -' -' -' -' ' '' ' -, -, -, -, . .. . .,, .' . .,- ,-, . . -, . -, ', .,, .' . .,- ,-, . . -, . -, ', .,, .' . .,- ,-, . . -, . -, ', .,, .' . .,- ,-, . . -, . -, ',
, ' ., ' , ' ., ' , ' ., ' , ' ., ' . .. . ., ., ., ., :,, - _ , -, :,, - _ , -, :,, - _ , -, :,, - _ , -, . .. . ,-, , ,, ,-,, ,' .' -,, ,,. ,-, , ,, ,-,, ,' .' -,, ,,. ,-, , ,, ,-,, ,' .' -,, ,,. ,-, , ,, ,-,, ,' .' -,, ,,. . .. . , , , ,
-, , - -, ,, , ,, ,-,, ,' - -, , , ,, ,-,, ,' , ,, -, , - -, ,, , ,, ,-,, ,' - -, , , ,, ,-,, ,' , ,, -, , - -, ,, , ,, ,-,, ,' - -, , , ,, ,-,, ,' , ,, -, , - -, ,, , ,, ,-,, ,' - -, , , ,, ,-,, ,' , ,,
.. ., .. ., .. ., .. ., ., . ` _` - ., .,, _.', . ` _` ~ , . ., . ` _` - ., .,, _.', . ` _` ~ , . ., . ` _` - ., .,, _.', . ` _` ~ , . ., . ` _` - ., .,, _.', . ` _` ~ , . . .. .
.' . , -, ., :,, - _ , -, .', ..., , -, .' . , .' . , -, ., :,, - _ , -, .', ..., , -, .' . , .' . , -, ., :,, - _ , -, .', ..., , -, .' . , .' . , -, ., :,, - _ , -, .', ..., , -, .' . ,
, .-, ' , , , . , -, ,' ,- _ .,, , .-, ' , , , . , -, ,' ,- _ .,, , .-, ' , , , . , -, ,' ,- _ .,, , .-, ' , , , . , -, ,' ,- _ .,, _ ., _ ,, -' .,, , .= -' ., _ ., _ ,, -' .,, , .= -' ., _ ., _ ,, -' .,, , .= -' ., _ ., _ ,, -' .,, , .= -' ., . .. .
, , , , ' '' ' - - - - ' '' ' , ,' ,., -. .,' , ' .,, , . . ,. ', ,-, _,~ -, ' _ , ,' ,., -. .,' , ' .,, , . . ,. ', ,-, _,~ -, ' _ , ,' ,., -. .,' , ' .,, , . . ,. ', ,-, _,~ -, ' _ , ,' ,., -. .,' , ' .,, , . . ,. ', ,-, _,~ -, ' _
, ,' ,, ,- , ,' _,., ' , .,-. , ,' ,, ,- , ,' _,., ' , .,-. , ,' ,, ,- , ,' _,., ' , .,-. , ,' ,, ,- , ,' _,., ' , .,-. ,- ,- ,- ,- . .. .
,-, ,, .,., ., ,., ,., ', ., - , ., . :, ,-, ,, .,., ., ,., ,., ', ., - , ., . :, ,-, ,, .,., ., ,., ,., ', ., - , ., . :, ,-, ,, .,., ., ,., ,., ', ., - , ., . :,
_ ,,, .' _ ,, .' - ,, ,-, ,, - ~, -, , _ ,,, .' _ ,, .' - ,, ,-, ,, - ~, -, , _ ,,, .' _ ,, .' - ,, ,-, ,, - ~, -, , _ ,,, .' _ ,, .' - ,, ,-, ,, - ~, -, , . .. .
. , . , . , . , , .' ` . , , .' ` . , , .' ` . , , .' ` . , _, ,, ._ ,' .= .- -_ ' _, ,, ._ ,' .= .- -_ ' _, ,, ._ ,' .= .- -_ ' _, ,, ._ ,' .= .- -_ '
, , , , , , .,, .,-. : _,.- _ ,, ,, . .,-' _- .- ,, . . , , .,, .,-. : _,.- _ ,, ,, . .,-' _- .- ,, . . , , .,, .,-. : _,.- _ ,, ,, . .,-' _- .- ,, . . , , .,, .,-. : _,.- _ ,, ,, . .,-' _- .- ,, . .
_ , _ , _ , _ , . .. . , , , , ,. . , , , , ,. . , , , , ,. . , , , , ,. . ' '' ' =, =, =, =, ' '' '
,'
' _. _-, , ' , ' =, , , , .,, , ,' _ -, , .' _' , , ,
' , ' .,', ,, -, , _ ., . .,', ,, -, , | 153a [ =, ' ._, . .. , .,, -', , -,,
= , .
325
_, ,= , ,- , _ _ , , _ .,, ,. , .,, _, ,', _' ' = .' .-
,, _', :, , _ , . , , , . , - - _.-. _ ,, , . ', .,
= ,, .- ~, , ,,- -, ' -' .'
, .,' .,, ,, ,_,, .,, ., . . , .,, . ,, _, .,
, .,, . , ,, .,,, _, .,' = ., .
-' ,,- -, ..,' ., _, .,', ,,, -, .,,, ..,', ,,, '' .,-
..,' : ,, .-, ,, .
,,, , , .,, _,- -,, .,-, _,~ _,- -, .- . .,', .,,,
, ._,, ,, , ., ,,- -, , ,,, ' = ' , ,, , , ,- ,-', ,' . .,' _ .,, -'
=, ,, ,, , .,, _ _ , .
_,- -, ' _ .,, = , . .' -,., ,,- -, _. ,,. . , , , .,,- -, . .
, , ,,- -, .
_ _ ,, ., . ,, ' .-' , ..- . -' ,, -' = ' .-' .
, ' ,. ' ' = .' ' , ' _ ', .= ' -' = ' ,, , ,~ _ ' _,. , ' .,-. ,., ' '
.,' ' ,=,' , _ ,,-, ~ .

- - , - - , - - , - - , ' '' ' . = . = . = . = ' '' ' , , ,-. -' .._ .. , , ,-. -' .._ .. , , ,-. -' .._ .. , , ,-. -' .._ .. . .. . ._ ,. _ _ ._ ,. _ _ ._ ,. _ _ ._ ,. _ _
_ _ ,, _ _ ,, _ _ ,, _ _ ,, ,' ,' ,' ,' . .. .
,' : , ~,, ,- . , ., ,' : , ~,, ,- . , ., ,' : , ~,, ,- . , ., ,' : , ~,, ,- . , ., . .. . ,-, . _ ., ,- ,-, ,, ~, . , ,-, . _ ., ,- ,-, ,, ~, . , ,-, . _ ., ,- ,-, ,, ~, . , ,-, . _ ., ,- ,-, ,, ~, . ,
, _ ,, .,-, . _ . , , _ ,, .,-, . _ . , , _ ,, .,-, . _ . , , _ ,, .,-, . _ . , . .. . ,-, _,~ = ,-, .-, - . ., ,-, _,~ = ,-, .-, - . ., ,-, _,~ = ,-, .-, - . ., ,-, _,~ = ,-, .-, - . ., . .. .
_ _, _ _, _ _, _ _, , . .' ., .,. , .,, .' -, . , , ,, .. , . .' ., .,. , .,, .' -, . , , ,, .. , . .' ., .,. , .,, .' -, . , , ,, .. , . .' ., .,. , .,, .' -, . , , ,, ..
.-, . _,- _ ,. ' .: .,, .-, . _,- _ ,. ' .: .,, .-, . _,- _ ,. ' .: .,, .-, . _,- _ ,. ' .: .,, . .. . ' ,' , ,-, .,-, ,., ,. ,- _ ' ,' , ,-, .,-, ,., ,. ,- _ ' ,' , ,-, .,-, ,., ,. ,- _ ' ,' , ,-, .,-, ,., ,. ,- _
' '' '
,'
326
. ., , . ' ,' _ _ ,. _ ' ,,' _, , | 153b [ , , ' ,, .,,
, , ' , ,, ' , ,-, ., ' , , ' ,, _ . . ., , _ , .' ,, ` : ,,
- - ' . .,, .., , ' -,-. .
. , ' . ' ,' _, ' = ,, . - ,-, _ . - ,-, , , , .' _,' ,. ' ,
,-, : _ _. , .- . .~ , _ .- , ,. , _ , .' , , ,' _ , _
- . _ , . ,- .- :, . , .
.' , ,-, .-, .- . .- . ,' , . , ,,' ., ' ,. ,- _ '.. .
., ,, = , ,- ,- _ - , .
= ,, ,,., , ,,. ,, ' .= . , .. ' .= , .- . .= ,, . , ., . . .,
= ,, . . ,, : ,' , , ,' = , .

- - , - - , - - , - - , ' '' ' ,, ,, , , ,, ,, , , ,, ,, , , ,, ,, , , ' '' '
, .' - ` ,, ' , .' - ` ,, ' , .' - ` ,, ' , .' - ` ,, ' ` ,, .,' _ ,-, , ,, .,-,' _,~ ,-, _=' , ', , _-, ` ,, .,' _ ,-, , ,, .,-,' _,~ ,-, _=' , ', , _-, ` ,, .,' _ ,-, , ,, .,-,' _,~ ,-, _=' , ', , _-, ` ,, .,' _ ,-, , ,, .,-,' _,~ ,-, _=' , ', , _-,
,, .' _ ' - ,, .' _ ' - ,, .' _ ' - ,, .' _ ' - . .. .
-, _ . , _., ,, . ' ' ,. , , -, _ . , _., ,, . ' ' ,. , , -, _ . , _., ,, . ' ' ,. , , -, _ . , _., ,, . ' ' ,. , , . .. . ,-, ,, ,-, ,, ,-, ,, ,-, ,,
` ,-, ` ,-, ` ,-, ` ,-, _ ,, ,, , , . _ ,, ,, , , . _ ,, ,, , , . _ ,, ,, , , . . .. . . ', . ,' , . , .,, ' =,, . -,. , . ', . ,' , . , .,, ' =,, . -,. , . ', . ,' , . , .,, ' =,, . -,. , . ', . ,' , . , .,, ' =,, . -,. ,
_ , _ , _ , _ , . .. .
,, _., ,, _., ,, _., ,, _., ' '' ' ,, , . , , ,, , . , , ,, , . , , ,, , . , , ' '' ' , , , , , _ - ' , _, _ ', . , _ - ' , _, _ ', . , _ - ' , _, _ ', . , _ - ' , _, _ ', . . .. . , , , , ' . ' . ' . ' .
,, . . , , .,,. .' .-, ,, ., ,, _, ,' ., ,, ., ' , _ , , , , ,, . . , , .,,. .' .-, ,, ., ,, _, ,' ., ,, ., ' , _ , , , , ,, . . , , .,,. .' .-, ,, ., ,, _, ,' ., ,, ., ' , _ , , , , ,, . . , , .,,. .' .-, ,, ., ,, _, ,' ., ,, ., ' , _ , , , ,
, , .,, _ _ , , .,, _ _ , , .,, _ _ , , .,, _ _ ' '' '
,'
, ' , ' '... _,- ' ._ .,- , , , . .- , , ,,, ' . = -' = , ' .
,, ., .', ,-, . _,-,, , ._ _ ,-, . ,. , ,,. _. ' , , ' , .,,, ' ,, , , ' '
,, , _ ,' _ .= ' , , , , ,, , ' , , ' , ' ,, ,, ' . _ _, ,' , , ,
,, ' _ , , .,, , ' , '... , , , .,, .' .- _-,, .', .

327
' '' ' -' , , ,, -' , , ,, -' , , ,, -' , , ,, ' '' ' , . ' ` ,, , _ .', , _ ' , ' , . ' ` ,, , _ .', , _ ' , ' , . ' ` ,, , _ .', , _ ' , ' , . ' ` ,, , _ .', , _ ' , ' , ' .-' , ., , ' .-' , ., , ' .-' , ., , ' .-' , .,
,-, , ,,, ,-, , ,,, ,-, , ,,, ,-, , ,,, . .. . ,, ,' ,,,. .' , .,, ,' ,, .,, .' -' ,-, -, ,, ,' ,,,. .' , .,, ,' ,, .,, .' -' ,-, -, ,, ,' ,,,. .' , .,, ,' ,, .,, .' -' ,-, -, ,, ,' ,,,. .' , .,, ,' ,, .,, .' -' ,-, -, . .. . ,,, , ,,, , ,,, , ,,, ,
,-, .,-, ,-, .,-, ,-, .,-, ,-, .,-, . .. . ,, , ,,, .,, .' ' ,, , ,,, .,, .' ' ,, , ,,, .,, .' ' ,, , ,,, .,, .' ' . .. .
, =` , : , =` , : , =` , : , =` , : ' '' ' ,, ,, ,, ,, ,, ,, ,, ,, ' '' ' _ , . , ,-, . ._ ,, ,, , , ., _ , . , ,-, . ._ ,, ,, , , ., _ , . , ,-, . ._ ,, ,, , , ., _ , . , ,-, . ._ ,, ,, , , ., . .. . .' ', .' ', .' ', .' ',
,-, .,-, ,, - , ,,, .,, ,-, .,-, ,, - , ,,, .,, ,-, .,-, ,, - , ,,, .,, ,-, .,-, ,, - , ,,, .,, . .. . =` , .,' : =` , .,' : =` , .,' : =` , .,' : . .. . , ,-, .,,, ., - .,, ,- ' , ,-, .,,, ., - .,, ,- ' , ,-, .,,, ., - .,, ,- ' , ,-, .,,, ., - .,, ,- '
_,_ _,_ _,_ _,_ | || | 154a [ [[ [ , ` . .,, - , .- , ` . .,, - , .- , ` . .,, - , .- , ` . .,, - , .- , _ ... .,, . , _ ... .,, . , _ ... .,, . , _ ... .,, . . .. . ., _, ,' =, .,', ., _, ,' =, .,', ., _, ,' =, .,', ., _, ,' =, .,',
, . ,, , , ., - , . , . ,, , , ., - , . , . ,, , , ., - , . , . ,, , , ., - , . . .. .
,'
, .' _-. ' , =,, ' ,, ,, ' , , ., '... , ., , , .,, .' ,~ ,,,
, .,, , .,, ,, ,' ,, .,, .' ' ,-, , , , ,, ' -' , . , ' ,
_ .
, _ .- ,, ~, , _ , .,, -' , . , .- ' ,, ,, ' ' , _, .
, ' -' , , ,, ' , .- . ' ,, , , =, ' . , .. . , - .,, ,- ,' ,, .,,,
, _, ' , ,, _,' ,, ~, , ., , .,, ' -' , , ,, ' - , , . ' ,. =,
.,' .'
,, , , . , - , , .,, -' , ., .-' , , , , , . , ,
. , , ' _ , _ , ,, ~, , . , :
, _, ' , ' , ,, -' , ' , .- ' =, '... ,' .

, ' . , . .- ,, .,' _' , ' . , . .- ,, .,' _' , ' . , . .- ,, .,' _' , ' . , . .- ,, .,' _' . .. .
` ,, ,, ', ,- : _, .,' , ,, , ` ,, ,, ', ,- : _, .,' , ,, , ` ,, ,, ', ,- : _, .,' , ,, , ` ,, ,, ', ,- : _, .,' , ,, , . .. . , ,. ,-. ,, , , ,. ,-. ,, , , ,. ,-. ,, , , ,. ,-. ,, ,
, , , , _, , , .,' ,, .,, _, , , .,' ,, .,, _, , , .,' ,, .,, _, , , .,' ,, .,, . .. . ,-, _,~ -, ' _ , , ,-, _,~ -, ' _ , , ,-, _,~ -, ' _ , , ,-, _,~ -, ' _ , , . .. .
,-. _ , .` ,` , ,, , _ ,-. ._, ,-. _ , .` ,` , ,, , _ ,-. ._, ,-. _ , .` ,` , ,, , _ ,-. ._, ,-. _ , .` ,` , ,, , _ ,-. ._, . .. . , _,-, _ , ., , _,-, _ , ., , _,-, _ , ., , _,-, _ , ., . .. . : . , : . , : . , : . ,
-- . ., = -, . -- . ., = -, . -- . ., = -, . -- . ., = -, . ,-' ,-' ,-' ,-' . .. . , _.. -,, -, _. _ _ .,- , ., , _.. -,, -, _. _ _ .,- , ., , _.. -,, -, _. _ _ .,- , ., , _.. -,, -, _. _ _ .,- , ., . .. .
,, : . , ,, : . , ,, : . , ,, : . , ' '' ' . = . = . = . = ' '' ' ,-, ,', ,-, .,-, ,., ,. ,- _ , ,-, ,', ,-, .,-, ,., ,. ,- _ , ,-, ,', ,-, .,-, ,., ,. ,- _ , ,-, ,', ,-, .,-, ,., ,. ,- _ ,
.,-,' .,-,' .,-,' .,-,' . .. .
328
_ ,,. ' .,, : . , _ ,,. ' .,, : . , _ ,,. ' .,, : . , _ ,,. ' .,, : . , . .. . ' ' ' ' _ , _ _ , _ _ , _ _ , _ . .. . ,, ,-, .` , .,-,' _,- . ., ' ` ,,, ,, ,-, .` , .,-,' _,- . ., ' ` ,,, ,, ,-, .` , .,-,' _,- . ., ' ` ,,, ,, ,-, .` , .,-,' _,- . ., ' ` ,,,
_ , ,-, , , _ ,-, ` ,, .' _,- _ , ,-, , , _ ,-, ` ,, .' _,- _ , ,-, , , _ ,-, ` ,, .' _,- _ , ,-, , , _ ,-, ` ,, .' _,- . .. . ,-, , ,,, ,-, , ' .,, : ,-, , ,,, ,-, , ' .,, : ,-, , ,,, ,-, , ' .,, : ,-, , ,,, ,-, , ' .,, : . .. .
, ,- ,' , ,- ,' , ,- ,' , ,- ,' ' '' ' . = . = . = . = ' '' ' _,, , .,, _,, , .,, _,, , .,, _,, , .,, .' ., _ ' , ,- -,, , .' ., _ ' , ,- -,, , .' ., _ ' , ,- -,, , .' ., _ ' , ,- -,, , . .. . , , , , , , , , ' '' ' , , , , , , , , ' '' '
, , , , ' '' ' -' , -' , -' , -' , ' '' ' ,_, .,, .', ., , , .,, .', ., , .,, .', . - ., , ,,, , ' .,, ,_, .,, .', ., , , .,, .', ., , .,, .', . - ., , ,,, , ' .,, ,_, .,, .', ., , , .,, .', ., , .,, .', . - ., , ,,, , ' .,, ,_, .,, .', ., , , .,, .', ., , .,, .', . - ., , ,,, , ' .,,
, .- _' .,-, , .- _' .,-, , .- _' .,-, , .- _' .,-, | . | . | . | . 154b [ [[ [ ., = . , ,', , .~ _.. , . ', ., = . , ,', , .~ _.. , . ', ., = . , ,', , .~ _.. , . ', ., = . , ,', , .~ _.. , . ',
` - ,-. . = . .- , _,~ _ ., ,, , _ _, , . ' _,. ,,, ` - ,-. . = . .- , _,~ _ ., ,, , _ _, , . ' _,. ,,, ` - ,-. . = . .- , _,~ _ ., ,, , _ _, , . ' _,. ,,, ` - ,-. . = . .- , _,~ _ ., ,, , _ _, , . ' _,. ,,,
., . ` _, ., . ` _, ., . ` _, ., . ` _, . .. .
,'
' ' .- , ', . ,- , _ , , . .,, _, _' ' , ' ., , , ',
,- ' ,_, .,', ,,, ., ,,- ~ ., ' = ' , ,, , ,' . ,,, -, , , -, _- ' ,
_, .,', ., =, ' ,. , _ -', : _ . . , , , . , = , ., , _- ' , ' =
. .' , ,, ' , ' -' = , ' , ' . = ' ,, , , ., ,, , .', ,-, . ' ,, ,, .' _, ' ,
,, ,-, , -,, , -, .' ,, ' -' , , ,, .'
, , .' ., , ' ,, ,, ' ,,-, . , _,. _ _, ,' , , . ,' =, .

_., ~', , .' .' ,- , .,, .- _, ,' , . , ,,' .' , , ' ,-, ,
, ,, = .' , , . , , , ,. , .,_,, ' , , ' . , .- - ,. , , ' . .
= ' = ' ,~ , , ,, . _ , . ,,,, , - , .
,., _ _ .- - _ = = _, ,'
' .,, , - ,, ,' ,., .' ' = '
, = ' , , , = ' , , , = ' , , , = ' , , . .. . =, _.,. , . , ,- , ,. ' , , ..,,., ..,, =, _.,. , . , ,- , ,. ' , , ..,,., ..,, =, _.,. , . , ,- , ,. ' , , ..,,., ..,, =, _.,. , . , ,- , ,. ' , , ..,,., ..,, , , , , , , , , . .. . , ' , , ' , , ' , , ' ,
,-, = . . , , ., . ,-, = . . , , ., . ,-, = . . , , ., . ,-, = . . , , ., . . .. . ,. .,- , . ..' .., ' ,,~., ,. .,- , . ..' .., ' ,,~., ,. .,- , . ..' .., ' ,,~., ,. .,- , . ..' .., ' ,,~.,
, , - , , .., _ , .., .,- ,- ,- , _. , _ , , - , , .., _ , .., .,- ,- ,- , _. , _ , , - , , .., _ , .., .,- ,- ,- , _. , _ , , - , , .., _ , .., .,- ,- ,- , _. , _ . .. . _ , .,- . _ , .,- . _ , .,- . _ , .,- .
, , , , . .. . , .' , .' , .' , .' , , , , , , , , . .. . ' ' _ , ' ' _ , ' ' _ , ' ' _ , ' '' ' ., = ,, ., = ,, ., = ,, ., = ,, ' '' ' -,-. -,-. -,-. -,-.
,'
329
, ,= ' ,, | 155a [ , ' -. _, , , ' ,. .. _ = ' , ,
, ,, , , .' . -,, .' ,. _ , .,- .,, .', ,, .. =- _
.
. , ,
' , , _ _ , , .= ,- , .,- ' ._' ,. , .,, ,.
_ . , ,. , _ .,, '
,- _., . ' ,
' _. ,' ,., ,' ,,- ,' _ . _' .,, .', . -,, .' ,. .' . ,,' ,
,- ,' .., ,' - .,- ,' , , _, . ' - '.
.,, ,
' ,- , _.,,, -,, . , .' _,- , .,,. ,. _., . ..- , , _,, - _,.,
_., --. -, : .,, , _, ,,, ., , ,.,.- ,. '
,- _. . ,
' . , .. ,-'' _ .' . , = _ , ..,,. . . =- _ ' .- , , ,
,, . , , ., _' , ,,, , ,- _' , .' , , '.
.,, ,
' _, .. , . .. ,., _ ' '
,., ' ..' , , ,, , ..' , , ,, . .' . ,. .' -
, _ _ _,., . ,-' = = .' . . , . , ,=. . ,, _,,- .,
_,- ..' . , , , , .', , ,, ,-' _ , ,. . ,-' _ . _
,, .' _ .,, ' - .' ..- ,, '... .- _ .
, ,' , = .- .' _,-. , ., , _ ,. .- .,, .', , ,- , . ,
_., , .= ,. _., , .' .,, _ .- .,, .', ' = ' .
,, _ , , .' _ .,, ' :., | 155b [ , , , .,, , , , -,, .'
. ,. _,-, , .
330
.' .. ,' , , .' ,.- .,, .', , ,-, ~,, _,' _' .' ,- _ _ .-,
,,, , , ,-' _ ,,, , . : , . ,,, ,=, , ,-' _ .
, . , . ,- , .' _ ,' , . . , , ,, _ .
_,' ., , ,- .. .' , .', . ,., ' _, _, .,' . ,- = :
,=- _ . _.,, , .,' , -,, .' , , ..' _ . , . , _-,, ,, _,
: . .- _ ,, _, ,-' .' ,= , .
.. , , _. , .., ,' .' , ' , .,, - , , , ,' , ,,
, _ ..' ,' , _ ,' ,=- _ - , ,' .- _ . .
, , - _-, - _, ,' ,., ' , ' = ' , , ,. .. _
, ' , ', . ,- , _ . ,. .', . , ., , ,, , _,, ,, _, , ' = ' ,, ,, _ , ,
.,, . , '
,' . ,, _ ,, , ,,=, .-' , .,' , _ , ,, _ ' .-
, .', , _ ' ' , ., ,, _- ' . _, ,
' , , ' .. _ ., , .-, ,' , = .', ., _, ,. ,, , ' .
_ , . ,, ,' ,' , . ,,~ ,_' ., . , ..-' .., .=-, , ,, .
~ -, . . , -, ' ,' ' '...
, , .' _-. ' .=-, ' _ _ , .- _ ..-' ' .,- .=-, .
, _ , ,. , _' . , ...-' , , ~. , ~., _' . _ . ,- _,-,,
' .
, ,, _' ' ..' .' ' .' .., ' ,,~., '... ,, .' ., ' .,. ,' _,-., ' _' , -.
, , -. , ,, , ,- | 156a [ _= _ _-,, .', _,,~ , .
, - ' ,, ,. , .' ' ' ., , , _,~ ,, _.- , _ ,' ,,,
,. _,-, _ .- _,~ _, . ,, _ - ,~ , _,-. ,, ., ' ,,~., '..
,'
, , . ,,, , ,~ .,- _-,, , ., ,, , ,,. ,- .- _ .
331
,, _' . ' .,,- _ ., ,, _ .,- _ , ' ,, '... .. _,. , ,,
.~ , , ,, . _,. .' , , ' ~, ,' , _ , ,, _' ., ,, :,,
' , ,,=, .' _,- , , , , . , ,, , ,, . , ,, ,, _
' . , .,-- ,' , , _ _ _ . _, _' , ,, , , , ' . _' . , .
.- _ ., _' ' , _, ,. .
,,, _' ., ' ,. _' . , : .,' .. , ~, ,' , _' , ,, ,, _' .,
, = , ,, , ,. .- , . _ , , _' . , .' _ , ,, , , , ,
_' . ' ~, ,' , _ , ,- .,., _' . . .,= , ' , _' . , . ,, :
, .' : , , , , ,, _' . .' _,- , .. ., , , , , ' ~, ,' , _' ,
,, . ', :, ,. , ,, _ .- _' ,. ,' , _ , _' ., .,-- ,' , :
,' , _ ._, .-. . ,,- _ . . _- ..' _ , . - = .
- - - -
,' . , ., ,= , ,,' , .. .- , _,,- , , , , - .
,=. . . , , , _, , , . , , . . , ' , | 156b [ . ' .,- =
. , ..-' . .,- _ .,=- ,, , .,, ,, , .,, , ,, _ _ , '
.,-
' _,~ ,, ,, _.-. .- _,~ _ _ _., , , - ,, _ . ,- ' -' = , '
,,, ' ,, ,, _.-. .- _,~ _ ,, , _,' ,,,, . , .. , ..-' . .
_ _,~ '.. = .' _ -,. , ' = ' _ _,., , . , ..-' . =-
..-' .,- .
- , , ,, ,, . , ..-' ,~', . ' .,- = . .' , .' ,
,, . ,~ , . _ ,,' _. , , _,' ,,,, , _ ,, -, , ,,, _,~ ,,, .
,' ,. , , ..,, .,- , ' ' .,- . , , _ ,=' - , -, .
. _-,, .- _ ..' _- , .
. .- - ' ,,, .' _, _ _-_ _ ., , ., . , ,, , ,
,. ,- _, _, , , , . ,,, :, . ,', ,' , , ,' =, .
332
., . - - ,,'
:~ , .- ,- =, , ., ,, - :,- _,- , :
,-_ , : ~_ , : ~ .,' , , , , , ,, : :
~' ,,, , _ , ,' , _ = _. , .
:
333

c. Mehmed Emin el-Hdim: Hiye al Tefsir-i Sretil-hls li-bn
Sina



Bu metin Sleymaniye Ktphanesi, Denizli 389/25, Kasidecizde 671, Reid
Efendi 1091 blmlerinde yer alan nshalar esas alnarak dizilmitir. [Reid Efendi
blmnde olan eserin mellifi olarak kaytlarda Halil b. Abdlgaffar ad gemekte
ise de bu eser Hadimiye ait olduu metinden anlalmaktadr.] Sleymaniye
Ktphanesinde Hdimnin erhinin toplam be nshas vardr.
Metnin diziminde bn Sinaya ait metin ksm koyu ve trnak iinde ayr
satrda, erh ksm ise normal karakterde bir alt satrda verilerek metin-erh ayrl
gsterilmeye allmtr.

334
' ' - _ _- ,- ' ' - _ _- ,- ' ' - _ _- ,- ' ' - _ _- ,- , ,, , /1176 1762 . .. . . .. . , ,, ,
= ,~_ , , - _, _ _ = ,~_ , , - _, _ _ = ,~_ , , - _, _ _ = ,~_ , , - _, _ _

[48b]
,,-, ~, = ,,
-' , , , , ,, , , , , . -. = - . , ,., _. _ , - , _
,. .
.,, -' _ - ,, , ,, ,, . ' - ,, _ ,,' _ - _, _
, .,,' - ., _,. ,- ,, .., _ , .' ,- .,. ., - . _ _ . ,
' .,, - , ,' ,,,. _- ,' ., , .' ,_ .. ..-, ,~ _, , _ -, _ ._, .
~ .-,- .-. ` ,' , , _, . .-.. ,- , -, ,=, ,,
. ,' ,,,., ' _, ,, - .,, ,- _ , _ ,- . - , _, _ -. , -_, ,.
,, ,, - ,, ,- =, .
' '' ' , , , , ' '' '
' ,,, ,-, .-, . ' .
' =' =' =' =' '
,-, , , . ' ,-, , ., , ,, , _ ,, .,, .', , .
,,-' .,. , .' _ ,. , , , ' , ' , .,- . ,. ' ,= .' _- .
' , ,= ' , , , .-, ,-, ' ' ,. ,, ,, ,, , . ' , , .-, _
_ ,-, , , ' _ , _., _- _ .,,,, , ' =' ,-, _ , .
' ,-, | 49a [ [[ [ =' ,-, , -_- , , , .' . ., , ,-
' =' ,-, , .-, ,- '
,, , .,-, ,-,' ., ,' ..,-,' , , , , ,, =' ,' , .' ,,=
,' . ,-,' _ _ ' ,-, ., ,' _,,., ,, . , , ..- . , , - .. .
, _,- _ ' .' _,,~ _ _ , . _,- ,-, ' . .,' ,. , .
335
, .,. , _ .' ,= , ' ,. ,, . ', ' ... ,' -, _ , , ,,
. , . ., , , - , . _,' ', _. -, =' , .,- ,= , , .,, .' - , ' .,
,, . '... _ ' ,. , , .
' '' ' ,, . ., ,, . ., ,, . ., ,, . ., ' '' ' . .. .
_ , _ .- ' .
' '' ' , , , _ , , , _ , , , _ , , , _ ' '' ' . .. .
_,' , ,. _ , ,,= ,. _ ' , . ' ' . , ._ ,, .-, _
, , , , , , , _ ,, ' _, ' , , , , , ,, , , .-, _ ' ,, . , ,, _
.,=' .
,,
' '' ' ,, . , ,, . , ,, . , ,, . , ' '' ' . .. .
' . , ,-, . ., . _ _, . .', .
' '' ' , ,, , ,, , ,, , ,, ' '' ' . .. .
_ , . , . .,' _,' _, _ ,. ,. _ , ' ,, . , ,, . .-, ,,
, , .-, ., .' , ,, ' =' , ' =' ,-,, ,-, .-, ' . . ' , .' ,. _ , ,
,, .,. :
, _, , , _, . _,. , _,,. .' . , ., ' . _ ,, . ,, .,,
.,. _ -, ,. , . ' .,, . _ ,, . , _ ,, . .-, _
,, ' _,,. , _ _- -. _,-, , ., ' ,,' ,. .' -, _, . .
. . .. . , .' _ ,, , ,,, , , _.. ,.' ' _ , , ,=' ,. ,. ., ,, -. ,,
: ', ., | 49b [ [[ [ _-, , _,-, ,, _,., . , ._-, ' .- ,-' ' , , _ ' _, ,
, , .
336
, ' : .,, ' ,, ,. : _ ' ,- -, : ` ,. , , . .-,
-, , . , ,, , . .' . . ,
1
. , ,-, , . .,=' .' ' ., ,
,,- . . . ,, ,= , _ ,- ,,=, _' , .

' '' ' _ ,-, _ ,-, _ ,-, _ ,-, ' '' '
- _,- .,' ,-,' , , ._-,, _,-, ,' ,' _, , ., . .,-, _,- , _,'
, ., _,- , _ ,, ,-, .,-, - ., _ --_ ' ,- .
,-, _ .,-, _ ., , _ .' _-., . ,,. , ,-, ,~ , ' -, , .,',
_ , . ..' ' . .. , _. .' . , , . - , , ., _ _ ,= _,- ,' ., , , .,
, _ _ ,. ' , .
' '' ' ,-, ,.,.- _ ,-, . , ,-, ,.,.- _ ,-, . , ,-, ,.,.- _ ,-, . , ,-, ,.,.- _ ,-, . , ' '' ' _ _,. ,.-
' '' ' _ _ _ _ ' '' ' , ,, ,-, ,.,.- ,',
' '' ' :, :, :, :, ' '' ' ,.,.- : _
' '' ' ,, , ,, , ,, , ,, , ' '' '
- ,-, ' . ' ' _ ,,, _ ,-, . , ' ,. ,-, ,_' . ' , ,,
. .,, - . , ' =' ,_' ., . _ .,, .' . .,, ,-, , =' .' . ' : .,
.-, .' ,. .
,
' '' ' _ ,,, ., _ ,,, ., _ ,,, ., _ ,,, ., ' '' '
, ,. , , . ' _ , .-, _ .' . _, , ,,,' , -, ., .,, .'
, ,' -' ,, ,' ,, ., .,= . -, : ,. :, _ , . , ,. _ .
, ' .-, _ ' .,=' ,. _, . ., ,-, , ,, ,' . : ,. ,
_ ,. -, . , ' ' , , , _ ,, . , ' ,. ,-. ,. _, ,,' .
| 50a [ [[ [

1
_\'=. -\ = \.\ ,,===' \ ,,===. ,= ,,, = ,\= \
337
-, - , , , .' , ., _ ., .,=' ' ,. ,. _,- -' _
, .,-. ' ,-, , ,
' '' ' ,-, .-, , , ,-, .-, , , ,-, .-, , , ,-, .-, , , ' '' '
., ' ` - ` ' , , ,', : ' , , , ,-, .-, ' .,=' ,, . , ,
, ,' _, ,-, .,, .,-,' ~ ,. ' ' .,,,, _' .,, .,=' ' ,. .,-
: _ ,- , _-,, _,-, ~, ' ..-, ,' ,-, : _ ., , .,, , .'
.,=' ,, .- . .= , ,. -, _ ,,, .' . ,=' ,. ' .,- _ _' ,

' '' ' .,' , .,' , .,' , .,' , ' '' ' = , _ . ' ' ._' , _
' '' ' _ ,-, ,-, ,, , . _ ,-, ,-, ,, , . _ ,-, ,-, ,, , . _ ,-, ,-, ,, , . ' '' '
, ,. , ' ,-, .,, ,-, ,, , . ., ,-, .,, _ ,-, . ,
, ' ,~ _ _ -, ,. . . , , ,. ,.- , , ' ,-, ,, , . ' _, '
, ,-, .,, . '
,, : - ' ., .-, ,-, , ' ,-, , , , ,,=, ,
,
' , .-, ,-, ., , .-, ,-, ., , .-, ,-, ., , .-, ,-, ., ' '' '
, - , -,. ,_. _ ' , ..' ., _. _ . _,. .- ,= .,=' ,
, .,. , . ' =' , ' , ,- ,, .' _' ,= , ,, ' -, ' ~' .,='
' '' ' . , ,-, .-, ., . , ,-, .-, ., . , ,-, .-, ., . , ,-, .-, ., , . , . , . , . ' '' '
, ' , , ' =' ,, ' ,, _ , , .' _,_. .,. _,, ,
' '' ' ' ' ' ' ' '' ' , ,, ' .-, _ '
' '' ' , , .,- , , .,- , , .,- , , .,-
338
,-, -,, , . ..-, , ,,- _,- , . ,' - ,
1
_ _.
,,. , . : ,,., - , .,= ' ..' , , ' ,' _,,' _ - .' . . , _,-
, .
' '' ' , , , , , , , , , , , , | || | 50b [ [[ [ ' '' ' , ,, ,, ' _ ., ' , ,' .
, , ' '' ' ,, , ,, , ,, , ,, , _ _ _ _ ' '' ' ,
,, ' '' ' ,, ,-, .-,, ,, ,-, .-,, ,, ,-, .-,, ,, ,-, .-,, ' '' ' , ' _ ' , ,
' '' ' , , , , , , , , ' '' ' , .,. , ' , .-, ,-, ., . , ,
' '' ' _. _. _. _. ' '' ' ' ,'
' '' ' ,, :, ,, :, ,, :, ,, :, ' -, , , , _. -, , - =' , ,
' '' ' ' '' ' , , ,- '
' '' ' ,. < ,. < ,. < ,. < ' '' '
.. -, .,-, . ' ., ' . ,-, ., , , _,~ .- ,
_,' ,. _ . ~ ,, .,, _' _' , . : , , . ,, :
_ . ' , ,' -, _, , . , . .., - .' ,., _-' , ' .' ,, . .'
, _,- ', , ,, ., , _ ,, , , , ._,,. - ,' ,,., .,. ' , .,
=, _., .,, .' _,- = , , ,. .' . , _ , ,, ., _ , ._, _ , , .'
, - ,,~ . ,- _,- , ,,~ . , . , _.' . , - . , ,- , .
.,' _,
' ,- , , - _,- '.
, . _, ' ,,' ,, _,- '.
., _ .,, .' , . , , ' . - ,-, _,- ,,~ , ` - .' _, . ,- _,- ., ,
,- ., . , _,, ' -. ' ,- , , ,, .
' '' ' ,_,, . ,_,, . ,_,, . ,_,, . ' '' '

1
.,- ' .,- , , , ..,. _ _, ,, ,,~ , .,-,' _ .-, , _ ,-, .'
,, , ,,- . ,, . , ._ , ,_ ., , . '.
339
,,,, ' . ` ,, _ .,, , ., .,, ,' .,, _ _. .' ,, . .,, _,- , _, , .
.,' ,, , , _, _ _ _, ,
' '' ' ,. , ,. , ,. , ,. , ' '' ' ,- _ , ,' ,.. , ' _ ' , ' , .' ,,=, : , , ,'
' '' ' ,, ' _, ,, ' _, ,, ' _, ,, ' _, ' '' ' , , .
' '' ' ,, ,, ,, ,, ' '' '
, .,' , . ,,- , - , ,,' , _ ,' _. _ ,_ ' , ,, . _ ,' .' ,=
_.- ,, ,.' | 51a [ =, _,- , . , ._' , , ,-, _. .' ,-, ,, .,-, _. ,
, .. , , ,, _., - -,, , , ,, ,' .,, -', .-_ .
' '' ' , ., , ., , ., , ., ' '' ' ., , ... _, _, ' .,,, _- _. .,, ' .
' '' ' :, :, :, :, ' '' ' ., _- _
' '' ' ,, : ,, : ,, : ,, : ' '' ' _,' ,-_- .-
' '' ' ' '' ' , ' ,= . . ,,, , , , , ,,
' ' ' ' _ , ., , ,, ., _ , ., , ,, ., _ , ., , ,, ., _ , ., , ,, ., ' '' '
. ,' =,, .. . ., , .. .,, .' _ _,~ ' .
_ _ _., . , , .,,- : , _,- _ ,_ . ` ' ,, , , ., .,.
, , .-., ., .,,- , _,-., _., .. ,_ . , ,, = .
,,- ,, .- ' - , . , _= _- , . _ , ' . , . , _-,
.-, . ,, .
' '' ' ., ., ., ., ' '' ' _ , .,. ' . ,= _,. , ,,' , ,,,, , .
' '' ' , =' ., , =' ., , =' ., , =' ., ' '' '
, , ., , ,. , ,,- , .,' , .,- _,- ' . _= _ _ ,, =' ,' ,'
,= _-_- , . ,- .
' '' ' : , : , : , : , ' '' ' _ , , , _ . .
' '' ' ,. , _ . ,. , _ . ,. , _ . ,. , _ . ' '' '
,.. .., .. .' . , ,. , - ' -, ,' ' .,, . , .' '. ,, :
' '' ' . _ ,, . _ ,, . _ ,, . _ ,, _ _ _ _ _ _ _ _ ' '' '
340
.. , . ' . , .,=' _ , . _- _. . , _ . .,, , .
, .,. , .,=' _, . , . _- _. ,, , ., , ., , .
' ,, : ., :, ' ', ,,=, .
, ,. , ' _ , . ., ' : , =' . , =' . , . .,. .,, ,,= _ , .
,, _ .,, , .,,= ,. , , _ , _,' ' ' _ _ . ' ,,~ _ ,,,. :,
._- _. ' .,, _,~' . , . . , .,' , .
.,' _,- ,= , , . , | || | 51b [ [[ [ . , ,, ~. .,, , . . , ' ,, , ,.',
. , -, .,, ,.' , ' , ' - , , ' -. .'
' '' ' , _ . ,. ,, . ', , _ . ,. ,, . ', , _ . ,. ,, . ', , _ . ,. ,, . ', ' '' '
, _ ,, , , ,' - . , , ,
' '' ' ,= , ,- ,= , ,- ,= , ,- ,= , ,- ' '' '
, ', , . , . . ,, .' ,. = ,, - , ,, . .' :., ,
_ , , , , .' _-. ., . _. , .,=', .
_- , _ , ,. - , _-. . , _ ,,' , ,' . ,, ,,. - _.., .,
, = _. ' ,,, _' , , ,' ,,_ - , '_ , _,' , ,_ '_ ,, .
.,' _. _- _, ,-, ,,. ,,, , _~ ' . ,., ,_ _ .' , = _._ , , _,,' .',
.
' '' ' , ', . , ', . , ', . , ', . ' '' '
,. . , . . ,, ,, ., ' , . , . ' ' _., .,, . _ ,,
, , . ' ' , '. , ,
' '' ' ,-, , ,-, , ,-, , ,-, , ' '' ' ,= - _ . , , , ... .- - '
' '' ' , , ,. , .,_,, .,, , , ,. , .,_,, .,, , , ,. , .,_,, .,, , , ,. , .,_,, .,, . .. . , , ., , , ., , , ., , , ., ' '' ' ., , ,.. '
' ' ' ' , = .', , = .', , = .', , = .', , , , , ' '' '
,=, , ,. , ,~ ,,, , . , .,,, ,' , = , .. , _ _ .
' '' ' . . . . ' '' ' .,- , - = ' '
' '' ' , , , , ' '' ' . _-, , ' . ' -. ,, .
341
' '' ' =, =, =, =, ' '' ' = ,
' '' ' . .,, . .,, . .,, . .,, ' '' ' - ., ' _,., , .. ,
' '' ' , , , , , , , , ' '' '
.-, . , , . _., , , , = _. ,- ,. , _, = ', ' _, _,-
, ,. ' .
. . , ' = ' , _, ' _. , . , , ._. . _, ,~ _,- _ ,
_,= _,~ _ : - ,., .
' '' ' _ .,= ,, _ .,= ,, _ .,= ,, _ .,= ,, ' '' ' .., '
' '' ' ,,, .'., ,,, .'., ,,, .'., ,,, .'., ' '' ' ,, '
' '' ' ,' ,' ,' ,' ' '' '
, . : . , ' _. -, , .. , - , ., . | 52a [ ,- . , ' _. , _
, _' . , ._,- .
_ , ., _ , , , , , . .= , ._, .' _ , . ,., ,
, , .,- .
,, , .' , , , ,.- _, , .,' ,-, ,,~ _ _,. .' _ :, . .' _ . ,
,
' '' ' ,-, ' ' ,-, ' ' ,-, ' ' ,-, ' ' ' '' ' ,, '
' '' ' ' '' ' _, _, =, '
' '' ' : . : . : . : . ' '' ' = '
' '' ' -, , , , -. , -, , , , -. , -, , , , -. , -, , , , -. , ' '' '
, -, , ' ' ,- . _, .' ., ., _,,. _ .
.,- , _ - _ ,., ..- , , , . , , , -_- -, ' , , . ,
.,' , -, .,-, , ' ,, , ,- .
' '' ' ' _ ,, , . ' _ ,, , . ' _ ,, , . ' _ ,, , . . ' . ' . ' . ' ' '' ' .-, '
' '' ' .' .' .' .' ' '' ' -, '
' '' ' . , ,, . , ,, . , ,, . , ,, ' '' ' ,' ,' _ .= , .
342
' '' ' ,,, _ ,,, _ ,,, _ ,,, _ ' '' ' _,' ,, '
' '' ' ' '' '
, ., .,- .,, ,' , ., ,, , ,, .', ,' , ..', ' .,, = _, . .
. _ , _' , _-, ' ..,, = - .
' '' ' _ _, ,. .' ,, .' ,, _ _, ,. .' ,, .' ,, _ _, ,. .' ,, .' ,, _ _, ,. .' ,, .' ,, ' '' '
_, ,. , , , ,-, .,-,
' '' ' -, , _., . , .., , , , -, , _., . , .., , , , -, , _., . , .., , , , -, , _., . , .., , , , ' '' '
, ., : .,= ~ , _' .
' '' ' .,, _ . -, ,' .,, _ . -, ,' .,, _ . -, ,' .,, _ . -, ,' ' '' '
__- ,-,' ,' , : .' , ,, ..' ' . ,. _-_- ,-, , ..,' .' ,~ ,
,. ,-, .' , .' . . .- , _-_- : ,_ .
, .,_ ,= , , ' ,, =, ., _,., : .' , ,,, .
, . , .' ,,- _ _, .' . .,, _ .' _,- _,. ,= ',
,, _,', ,,, _,' . , ..., ,, , .
.' ' _,. _,. _,- .,- _ .... , ., ,_ .,- .-, .' ,- | 52b [
, . , _,. : _., _,' _ ,.,.- _,- -, . .,, .' _,- ' , ,', . ' :
, .,. , ,. .., , ., ,,,. .,' ' _.,., '... _ . , _. ' ' , .., , '
,. _, ' , _, ' .
,,= _ . . ., . , , ' _.,. '... _ , . .., , ,,~ ., _., ., ,
, _. ,' . , .,. , .,= ' , ' _ _, ,. .' ,, ' ' - , _. , .., ' , ,
,,=' _ , .
' '' ' , .,, .' ,, , .,, .' ,, , .,, .' ,, , .,, .' ,, ' '' ' _, '
' '' ' ,, ' ,, ' ,, ' ,, ' ' '' '
,-_ ' . , ,, ' ., . .' ,, .,' .,, , .. ,.- . - ,- : ,.- . ,,
,' , ,' , .,, .,, ,' , .' ' _ . _, .,, ,' _., . ., ,_
: .,, .' .. .
343
- .,- , , ,= _ .,,' , _- ,,, . _, .
' '' ' ,,., ,,., ,,., ,,., ' '' ' _. , '
' ' ' ' ' ' '' ' ..,' '
' '' ' ,-, .,-, ,-, .,-, ,-, .,-, ,-, .,-, ' '' '
,, .' ~ _., ' , ,,-, .- , , ._,,, ,, , _, . , _, ,
.-, . . .,.' . , ,-, _, ,' , , , . ,' _. ,. ., ,
. .' , ,, ' , , : , .- . , , . ' .. _ <, ., . , ,
' '' ' . ' ,, =,, , . ' ,, =,, , . ' ,, =,, , . ' ,, =,, , ' '' ' : , . ._ .,. ' < .
' '' ' ,. , ,,. , _,- , ,. , ,,. , _,- , ,. , ,,. , _,- , ,. , ,,. , _,- , ' '' ' _ . =
' '' ' , , , , ' '' ' , .,, , _, , ,- _ . .,, , , ., , ' , .' ' .,- ,= .
,
' '' ' _ _ _ _ , .- ,, , , .- ,, , , .- ,, , , .- ,, , ' '' '
, .,. _. - , ' ,. < ' =,_ ,, . . , ,, _ . , .
' '' ' - - - - ' '' '
, ,,, ~ , ,= .,= ' ' , ', . , _ . ' , , ' ,. | | | | 53a [ [[ [ ,, ,,, _ '
_,, , , ., .,, , =, , ., .,, ,' _,, ,,, .' ,,~. .
' '' ' , , , , , , , , ' '' ' .,, '
' '' ' ,. ,. ,. ,. ' '' '
, . . , . , _ , . _ . , .,-, .,-, ' .- -
, _
' '' ' , , , , , , , , ' '' '
, , , _ , , _,, .,, .,-, ' ' ,-, . ,. < ' ,, : , .
, .' ,,,. .,= _,- ' _, ,, , , _ , ,-, . . .-, ' , _. _-_ , .
,. _,~ __- ., .
' : _ , , . , , , .' , , _ , , . , , , .' , , _ , , . , , , .' , , _ , , . , , , .' , , ' '' ' - , ~
' '' ' . , ., . . , ., . . , ., . . , ., . ' '' ' _,, '
344
' '' ' ' . ' . ' . ' . ' '' ' ,- ,= , , , .-, '
' '' ' , , , , ' '' ' , '
' '' ' : _ ,. , , ,, , , : _ ,. , , ,, , , : _ ,. , , ,, , , : _ ,. , , ,, , , _, _, _, _, ' '' '
.,. , .=' ,' = , .' _, . , .', ,, _ _' , : .- ,
, ,. . , ., _ ,. . _ . , ,-, , , , .-,
,, .,, ,' _ ,, .- . . , , , _, .. .' .= _ :
' '' ' .' , ,. . , , .' , ,. . , , .' , ,. . , , .' , ,. . , , ' '' ' , ._, .,
' '' ' , =,, ,- -, . , =,, ,- -, . , =,, ,- -, . , =,, ,- -, . ' '' '
' . ,= .,- .- , . ' , .' , , . .-, .,. ' ,'
.,-, _,
_ _,.,' _ _ ,- ,. .' , ,' .,' ,' ,- ,. . ,
,. . , _' =, , - .' , :
_ :,, .' , , ,- ,, . , _ , , _ _ ,' _, .' .,- ,- ,
. -
,. .-, , .' , , ,. < , _ . = _, _., . ,', , . , ,
.,- ,. , .,' .: _ | 53b [ - _ ,=- ,, .,=- .' .,- , .' ,
:, _ , _, ,, .,_,. ,, ,- , , , .,~-' ~-' .
_ = _ _ = . , ., .,,, . . , .,,- _- - - : : . , ,
_ ,, . _ ,,=-, ,, ,= ,~,
, .' ,=, .
' '' ' - ,-, _' ,, _,, ,-, , ,, , , - ,-, _' ,, _,, ,-, , ,, , , - ,-, _' ,, _,, ,-, , ,, , , - ,-, _' ,, _,, ,-, , ,, , , ' '' '
,-, _. , ..,- ._. = ' ._,, -,, , ., ' .,, ,, _ -
.. .
' '' ' , , , , ' '' ' _,, .-, , _.. ' .
' '' ' - .' - .' - .' - .' ' '' ' .,= _-. .,= ,
' '' ' ,, ,_,, .,, .' ,, ,, ,_,, .,, .' ,, ,, ,_,, .,, .' ,, ,, ,_,, .,, .' ,, ' '' '
345
.,, , , .,, ,_,, , -, _ ' ,_,, ' ,, .. , ' ' , _ _-
.,' , , , ,, ,.- ..,', .,, , _,, ,,, . , .,=
' '' ' , .,' .,, , .,' .,, , .,' .,, , .,' .,, ' '' '
., .,-., ' . , _,' .,-_- .,-., _,- .,' ,
' '' ' ,_,,, ,_,,, ,_,,, ,_,,, ' '' ' , , ' , _, , .,,-, .,, .,' , .
' '' ' -, .-' -, .-' -, .-' -, .-' ' '' ' .-, , ' ., ,
' '' ' ' ,-, . . -,. _ ' ,-, . . -,. _ ' ,-, . . -,. _ ' ,-, . . -,. _ ' '' ' . -, , , , -, ,
' '' ' :,, - _ , -, ., :,, - _ , -, ., :,, - _ , -, ., :,, - _ , -, ., ' '' ' ,' _,- . ,', ,,,' .
' '' ' . ,, . . ,, . . ,, . . ,, . ' '' '
- , , , , . .-, , = .' ,,. .', ,,- .,, , , -, , .,
, -
' '' ' ,' ,' ,' ,' ' '' '
, _ , : ,, _ , ,,,. , ., _ , , .,=' .' , ,, ,, -, '
, .- .,, ,,,-, ,-. , -' ,' ,' ., ,_, , .' . -, .' ' -' '
,,,. ,,', .' ,,. ' ,-, .,, ' ,-, , .,, -, ' , -, | 54a [ , , ,.,
.,' _, -, ,' _, . ,,. .,, _,.,' _, -. ' .-' , , ..,=' , , .' ' -, ., '
' , :,, ,' , :,, , -, , .', ,. ' . ' . ,, :
' '' ' .. , , -, .' . , .. , , -, .' . , .. , , -, .' . , .. , , -, .' . , ' '' ' , .,
' '' ' :,, - _ , -, . , :,, - _ , -, . , :,, - _ , -, . , :,, - _ , -, . , ' '' ' , _-.
' '' ' -, ,' . -, ., -, ,' . -, ., -, ,' . -, ., -, ,' . -, ., ' '' ' , _, ' . ,,. '
' '' ' -' -' -' -' ' '' ' . .,-
' '' ' ,-, _,~ -, ' _ ,-, _,~ -, ' _ ,-, _,~ -, ' _ ,-, _,~ -, ' _ ' '' ' , , _, ., -_- ,
' '' ' ,. , -. .' _. _ ., ,. , -. .' _. _ ., ,. , -. .' _. _ ., ,. , -. .' _. _ ., ' '' '
.,, , ,' ._.,' , , ,_ , ., .,-' ,' .,' .,'
., , ,
' '' ' .,-. ,., .,-. ,., .,-. ,., .,-. ,., ' '' ' .,-_- '
346
' '' ' ' ' ' ' ' '' ' ,,
' '' ' _,., _,., _,., _,., ' '' ' ,,, ,, - , ,- _,. ,=,
' '' ' :, :, :, :, ' '' ' ' _,' -, _ -,
' ,. , - , . ,. , - , . ,. , - , . ,. , - , . ' '' '
, .,-. .. , ..,-., ,. ,, _ _- ., _,' , .=' .,, ,. -, _' '
,-_- .,-. . .' ,' . , - _ . ,
' '' ' , ,-, , , , ,-, , , , ,-, , , , ,-, , , ' '' '
-, . __- _ , , .-, , ,. ,- _ _, , ,~ ,,. _
._,'
, ,, . , ,- ,, ,.' -, . ,' ,
' '' ' , , , , ' __ _ ._ ' __ _ ._ ' __ _ ._ ' __ _ ._ ' '' ' -_- , .-, .,- '
' '' ' = .- = .- = .- = .- ' '' ' -' '
' '' ' .,-. _- ,, . . .,-. _- ,, . . .,-. _- ,, . . .,-. _- ,, . . ' '' ' ,,, -_- ,
' '' ' ,, ,, ,, ,, ,, ,, ,, ,, ' '' ' ..,-. _ ,, ,, .,, _ , .,-. : _
' '' ' , , .,, , , .,, , , .,, , , .,, ' '' '
, ,' _, ' , , .,, .,-. _- ,, .,, ' , _ -, -
' '' ' , , ,. .' , , ,. .' , , ,. .' , , ,. .' ' '' '
_, ,. ' .,-. _- .,,. ,. .' ' , -, , ' ,-. _-. .
-' ,. .' , ,. .' , ' _, ' -' .,-. .' ' .,=' , , . : , | 54b [ , ' , ,. ,. -, - .'
.,' _ . , ,. _ _ < ._ _,- , _, , ,.- -, . ,,
' '' ' ,, , ,, , ,, , ,, , ' '' '
. ,,- ,,- , , , ,-_- ,, .,-. ,' .' ., : , ., _-. ' _ ,
, ' . , . , , , _, ,, _ ' = , , ' , , .,, ,, _ , . ',,
. . ' , ~ . , ' _ _, ,, _-_- , _' , ._ , , .,, , _ .' ,,
_,,., -= ,.- ,' : _, . ,- ,, , . ,,, , .= , | __ , [ __ , _
347
- . ,' .,-, ,-, .,-, . . , .., _,. .,, .' . , ' ,' ,-, .,-, . '
, .
,' ' , , . , _ , ., ,-, _,~ _-_- , _,. ,' ,, ' , , . .,
. . ,_ _., _,. , , , , ,, ,, _-_ .- .,' , -, .,,. ' :
_ _ ,' _ , ., _ .,, , , .,- : ' _, , _ .,, .
, .' , , ' -' = , ' , , . , , ,-, .-, , -,. ,' . -' ,_'
, ..' - . -' , , ,' ., ' . . . . ' . ,_-. _ , -,. ,. _ , . ,
' '' ' ,- . , ,- . , ,- . , ,- . , ' '' '
,-. . . -' .' ' , , , -, , .,-. , _,., ,- -' , . ,
-' ,-. , .
' '' ' ,, ,, ,, ,, ' '' '
, _ , , .~. _ , ,.,' , , . , . _,- , ,.' ' _-
- _,~ , _. . , ,
' '' ' ,' _ _ ,. _ ,' _ _ ,. _ ,' _ _ ,. _ ,' _ _ ,. _ ' '' '
,- . , ,, ' . ,-. .' ,' ., , _ . , _, ., ~ _ ' '
,, . , ' . ,. .- ] 55a [ ..,. ' , , ._ , , .-, , , .' ' ,
, ' ,. ' . , ., __- , ,, ,, ,', ,' ,', ' ,-. . ' , _ ,.
' '' ' ,- ,-, ,, , ,-. , ,- ,-, ,, , ,-. , ,- ,-, ,, , ,-. , ,- ,-, ,, , ,-. , _ ,-, _ _. , _ ,-, _ _. , _ ,-, _ _. , _ ,-, _ _. , ' '' '
, _,
' '' ' , _ , ,-, . _ . , , _ , ,-, . _ . , , _ , ,-, . _ . , , _ , ,-, . _ . , ' '' ' ., _ _,,. , , _
' '' ' ,-, .-, - . ., ,-, .-, - . ., ,-, .-, - . ., ,-, .-, - . ., ' '' '
, _ _ _=, ' ,-, .-, , ,. , ' _, ,. ,,=, . _-. , , ' , .'
., _- ,. .
' '' ' _, _, _, _, ' '' ' ., . ., , ,
' '' ' ' , , , . ' , , , . ' , , , . ' , , , . ' '' '
' , , , . , , _ _,- , _ .. , ., :.
348
' '' ' _ -, _ -, _ -, _ -, ' '' '
, . ,, , _ . , ,' _,~ ,,,- _ . ' , ,' , _ .
,', , ,' ,-. , , .' , ,. .= _- : .,_,-. ,' .,- ' ..' , ,, .
' '' ' , = .' , = .' , = .' , = .' : .,, : .,, : .,, : .,, ' '' '
, ,,, -,. _,' -, _,- ,' , ,-, .-, '
' '' ' ,-, ,' , ,-, .,-, .-., . _,- _ ,. ,-, ,' , ,-, .,-, .-., . _,- _ ,. ,-, ,' , ,-, .,-, .-., . _,- _ ,. ,-, ,' , ,-, .,-, .-., . _,- _ ,. ' '' '
: _ ,. ,. ,_, , ' ,- , , _ _, , .-, ' - . , .. = ,
,-, .-, ' ,-, .-, ' .: .,, , = . , , :
.' , ,-, . .,, _ -' _ , , .., -. , ' ._, ' , , . .,,
_. ,- -' .. . , ,,, _ ' . ' ' ., ., ,.- ,, , _- = ., . - ., .
, _ .,, _- , ,.- , -
' '' ' , _- .' , .,, , , , , , _- .' , .,, , , , , , _- .' , .,, , , , , , _- .' , .,, , , , , ' '' ' ,, _ . ,,~. , ,
' '' ' ,-, , , ,-, , , ,-, , , ,-, , , ' '' '
,, , ., . , ,,. , , ,' , ] 55b [ , .,' - ..
, .,'
' '' ' .. , ,. _. . ' , . ,,, .' ,. ., .. , ,. _. . ' , . ,,, .' ,. ., .. , ,. _. . ' , . ,,, .' ,. ., .. , ,. _. . ' , . ,,, .' ,. ., ' '' ' . . , '
' '' ' ,-, _., ,-, _., ,-, _., ,-, _., ' '' '
: _,., ,' . _ . , , ,, ..,, .,, . , ..
., _,- ' ,- . . , .' , . ' . , =' ,, .-
' '' ' = , = , = , = , ' '' ' .,. ' .,-
' '' ' ,,. ', ,,. ', ,,. ', ,,. ', ' '' ' , .. _' , ., ,
' '' ' , . ,, ., , . ,, ., , . ,, ., , . ,, ., ' '' ' . , _,, ,= ,,
' '' ' ,, , ,, , ,, , ,, , ' '' ' , - , ' . .. .
' '' ' _ , , _ , , _ , , _ , , ' '' ' .- , ' . ,,' - ' ._,
' '' ' ', -, ', -, ', -, ', -, ' '' '
349
, , .- _,, _ ,, _ ' ,' .' ,= , .. , . , .-,, ,' ,. .
,, .' ,= , ,, , , .-, . , . ,, ., .-,' .. ,,. _ , -, , ,.-
,, ,, .' , -, ., ' ', ' ' ,,' _,., _, , , , -. - ,- ,, ' ' '
, .-' _, _ ,
' '' ' _ , ' , _ , ' , _ , ' , _ , ' , ' '' '
., , ,_' . , , ,,- . , ._ , , .,' ,= .' ,~ .
' '' ' , , ' ,, , , , ' ,, , , , ' ,, , , , ' ,, , ' '' '
, ' .' _ ,, , ' , .' '
' '' ' ,, , ' ,, , ' ,, , ' ,, , ' ' '' '
-- , . , , ,, . , ' .,' _ .= ,,~ _ _,- , . _, , . , _, ,
.,- -- . , , . ,,, , , .' : ' _.' .,- , _, : , ' . ,, :
, ,,,. , , ', .- . , , , , , . , , ', .- ,,
_ , , , _ , , , , , . .
.' ,~ , .,= ., .,, , .- ,, .=, , ] 56a [ . ,, . ,
, = , , _ , .- ,' ,' , ., , ,, .' .- ' _
_ , ,, _ , ' , .-' , .', . , ' . .,' - , ' , = , ,
, .,., , '.
' '' ' ., ., ., ., _ ' , _ ' , _ ' , _ ' , ' '' ' , '
' '' ' _ , _ ' _ , _, _ , _ ' _ , _, _ , _ ' _ , _, _ , _ ' _ , _, ' '' '
, . :' , ' , , ' , , ' ,, , ' ' , _,-. _ ., ,. , .
' '' ' ,' , ', , ' , , , , ' , ,' , ', , ' , , , , ' , ,' , ', , ' , , , , ' , ,' , ', , ' , , , , ' , ' '' '
., =, , , ,-, ., : _,- ' _
' '' ' _ , .,,. .' .-, _ , .,,. .' .-, _ , .,,. .' .-, _ , .,,. .' .-, ' '' '
, ' _ ,, , ' , ,-, = ' ,- . ,,- ' ,- ., . ,
' '' ' , , .,, _ ,, . . , , , .,, _ ,, . . , , , .,, _ ,, . . , , , .,, _ ,, . . , ' '' '
, - , .- , ,,=, ,~ , , ,. .,=' _ ,- , , ' .- ,= .' ., .
350
' '' ' ,-, , ,,, , , _ . , _ , _ ' , ' .-' , , ,, ,-, , ,,, , , _ . , _ , _ ' , ' .-' , , ,, ,-, , ,,, , , _ . , _ , _ ' , ' .-' , , ,, ,-, , ,,, , , _ . , _ , _ ' , ' .-' , , ,, ' '' '
' ., _ , .,- ,' ,,, ., .
' '' ' ' ' ' ' ' '' ' .,' ,-,
' '' ' ,, , , , =, ,, ,' ,, , , , =, ,, ,' ,, , , , =, ,, ,' ,, , , , =, ,, ,' ' '' ' , , ,-, ,, ,' ,' ,-, ., .
' '' ' _ , ,-, , , . , _ , ,-, , , . , _ , ,-, , , . , _ , ,-, , , . , ' '' '
, _, ,,= ,. ,., _, ' ,, ,' ,' ,-, _ , ' , ,. ' , ,
_ ' , =, ' ,, , , ' .,=' _, .
' '' ' ,- ,' ,- ,' ,- ,' ,- ,' ' '' ' ,-, .,-, ,- , ,,' - ' , , , .
' '' ' ,. =, ,. =, ,. =, ,. =, ' '' ' , ,,, ,, , , '
' '' ' . , - ,- ' .,' . , - ,- ' .,' . , - ,- ' .,' . , - ,- ' .,' ' '' '
' . , - . .. - , - , - , . .. , - . ,
' '' ' ,-, .,, ,-, .,, ,-, .,, ,-, .,, ' '' ' .- , '
' '' ' _,_. _,_. _,_. _,_. ' '' ' .-,,' '
' '' ' .. . , , . - , .- .. . , , . - , .- .. . , , . - , .- .. . , , . - , .- ' '' '
, ,, .' , .., ., , ., . .' , , , . ] 56b [ ,' . .- ,
.,, . , - , . . , - , ,- ,' ,-, , _,. .,, , , -,- _ .,,
, .,, , _ , .,, ._,_. .- _ . ,- ,' ,-, _, ,, ,, , =, . , , ,. =,
.,=' .
.,- ,' ,, , ' ,-, ,, , .' ,. .,= - .,, , , , , _- ,,, ,
, ,. =, ,, ,' , . , , ,-' ,. =, ,- ,' , . , , ,,~ _ _,
,. =, ,-, ,, . , , , ' ,-, , ,,, , ' .,=' ,, .
' '' ' =,, =,, =,, =,, ' '' ' ,= , ,- ,' '
' '' ' ,' .,' ,' .,' ,' .,' ,' .,' ' '' ' ,' ' _,
' '' ' , ,, . .' , ,, . .' , ,, . .' , ,, . .' ' '' '
. , - ' , .,=' .-, _ ' , , , , ' , , . - ,' ,,,
, ,, . ,
351
' '' ' , , , , , , , , , , , , , , , , ' '' '
_, ,' =, . _, ,' =, - ,' _, .,=' , . .,, , ', . , .' - _,,
. .
' - - - - ' '' '
' .- , -, ' . - .,, , _ ,-', _ -, .
' '' ' _ _ _ _ ' '' '
_., , , ,' . ,' , , -,. , , ,' , _. , -,., ., .
' '' ' .- ,, .,' .- ,, .,' .- ,, .,' .- ,, .,' ' '' ' ,, _, .- ' , ' ' _., _,' , .
' '' ' , ', . , . , ', . , . , ', . , . , ', . , . ' '' ' _,, .,. < ., '
' '' ' . , . , . , . , ' '' ' ,' , ,, ' , _, .,' _ ,., ,' , ,, ' , _, .,' _ ,., ,' , ,, ' , _, .,' _ ,., ,' , ,, ' , _, .,' _ ,., ' '' '
,' , _, ' ' ,. .
' '' ' ,-., , ,-., , ,-., , ,-., , ,, ,, ,, ,, .', .', .', .', ' '' '
, .', _,., : .' ,. _ -, - _ , _, .' _,-. ,
,' .,-. ,-, . -_- ,-' . ,-' . -' , . . , , , _,
' '' ' ,-, _,~ -, ' _ , ,-, _,~ -, ' _ , ,-, _,~ -, ' _ , ,-, _,~ -, ' _ , ' '' '
, -_- , ' . .' _ , ' -' ' , _ . ,, :
' '' ' ,. _ ,-. ._, ,. _ ,-. ._, ,. _ ,-. ._, ,. _ ,-. ._, ' '' ' ,- '
' '' ' ., ., ., ., ' '' ' , .', = -' , .
' '' ' _ ,. . , _ ,. . , _ ,. . , _ ,. . , ' '' ' ] 57a [ , .' .. ' , ,
' '' ' , _,-, , _,-, , _,-, , _,-, ' '' ' ' ,
' '' ' : . ', : . ', : . ', : . ', ' '' ' , _,- , .. . _ '
' '' ' ,-' -- . . , = -, . ,-' -- . . , = -, . ,-' -- . . , = -, . ,-' -- . . , = -, . ' '' '
_,- , ., .=, , , . ,' . , , ,' _ .,- ., _
.. _, _. .= , .' , . .= . . , , , . _ ' .' _-. ,
, .,' ., , .- _ . -, .' _ . , ., _,-. , .. _ ,. , .' ,,,
, _, -, ,,
352
' '' ' -, _. -, _. -, _. -, _. ' '' ' , ' , ' _ : . ' , ' ,,=' _ , .
' '' ' : . , : . , : . , : . , ' '' ' .,-. '
' '' ' , ,., , ,., , ,., , ,., ' '' ' ' ,' ' '
' '' ' ,' , ,-, .,-, ,. ,- _ ,' , ,-, .,-, ,. ,- _ ,' , ,-, .,-, ,. ,- _ ,' , ,-, .,-, ,. ,- _ ' '' ' : , ' .
' '' ' , , , , ' '' ' .,. '
' '' ' _ , _ ._ ,,. .', _ , _ ._ ,,. .', _ , _ ._ ,,. .', _ , _ ._ ,,. .', . .. . .,, .' _,-. ,-, ,., , _,- . . , ' , .,, .' _,-. ,-, ,., , _,- . . , ' , .,, .' _,-. ,-, ,., , _,- . . , ' , .,, .' _,-. ,-, ,., , _,- . . , ' , ' '' ' '
,-, ' '' ' _ _ _ _ _ _ _ _ ' '' ' ., ,,~ _
' '' ' _ , ,-, , , _ , ,-, , , _ , ,-, , , _ , ,-, , , ' '' ' ., ' ,
' '' ' ,-, , ,,, , ', ,-, , ,,, , ', ,-, , ,,, , ', ,-, , ,,, , ', ' '' '
,, , ,,- _ , _ . , ', ' - .- . _- .,. ,
' , ..- ., ' , ' .,, ,. . , _,, ' , , ,, _ ' .=, , _ _.
, _,' - ,. . , . , .. _ _,- .,, :, . ,, , ' -' ' .,, . . ,,,
', , , .. ' = ' , _ ' -' ' ,, , . ' .,- ,. ,,. . . ' . ' ,. _ , .,,
,, , .,., - ,' , ,-, .,-, . ' , , ' , , .., ,,~ _ ,' ., ,,, ' ,, , , ' .,,
, _,' , . ' , ' -' , , , , ' ., _ , ,-, ,,,
' '' ' ,' ,' ,' ,' ' '' ' _, , , _, '
' '' ' , .,, , .,, , .,, , .,, ' '' ' ,- ' , ' _., ,, . , .- ,, , ,' ., . .
' '' ' ,_, , ,_, , ,_, , ,_, , ' '' ' ,- ' = '
' '' ' ,- -, .,,, ,- -, .,,, ,- -, .,,, ,- -, .,,, ' '' ' , ,- ' -' '
' '' ' .' ,, , .' ,, , .' ,, , .' ,, , ' '' ' , ,-- ' . .'
' '' ' , , , , ' '' ' , , , , , , , , ' '' ' _, ,-
' '' ' _, _, _, _, ' '' ' .,,
' '' ' - . , , . ,,, , ' - . , , . ,,, , ' - . , , . ,,, , ' - . , , . ,,, , ' ] 57b [ , .,, .', . , .,, .', . , .,, .', . , .,, .', . ' '' ' , _- ,.
' '' ' ', ., ', ., ', ., ', ., _ , , .,, . _ , , .,, . _ , , .,, . _ , , .,, . ' '' ' , ,- ,. . ' ,, , ' ,, , ' , , .' ,, : , .'
' '' ' .,,,., .,,,., .,,,., .,,,., ' '' ' -' '
' '' ' ,-, ,_, ,-, ,_, ,-, ,_, ,-, ,_, ' '' ' , ,- ' -' , , , , ' .,. _' ,
353
' '' ' _' , _' , _' , _' , ' '' ' _, , ' ., _ , ,_, , ,' .,,
' '' ' , .- , .- , .- , .- ' '' ' - , -, _ .
' '' ' _.. , . ', _.. , . ', _.. , . ', _.. , . ', , ,,, ' ,,' ' . ' = ,, ' , . ' .,, . ' .
' '' ' , , .~ , , .~ , , .~ , , .~ , , ,, ' , _-,, _
' '' ' . ,-' , . ,-' , . ,-' , . ,-' , ' '' ' , , ,,- ,,
' '' ' ' _,. ,, , ' _,. ,, , ' _,. ,, , ' _,. ,, , ' '' ' ,,' _ , _,-.,
' '' ' _, , _, , _, , _, , ' '' ' _ ., . _
' '' ' .. , ,, _ .. , ,, _ .. , ,, _ .. , ,, _ ' '' ' .,' .- : _ -,. . .. .,, ,,~ _
' '' ' , _,~ _ , _,~ _ , _,~ _ , _,~ _ .-, .-, .-, .-, ' '' '
: _, , ., ,-, .,, ,' . , - .,, ,' , ' . .- . .
' '' ' ., . , , , = _. - ., . , , , = _. - ., . , , , = _. - ., . , , , = _. - ' '' '
.-, _,- , ' ., . -' = , ' ' : ,-, , , _, _,, .- _- , '
.,- ,~ , , .,- ,= .- ', , .., . ',, . .. _, , ... , _,, , . ., .' , ,
. . , , .,-. , ,,' ,. , ,-, , _ ., .' , , ,. _ _ .
,, . , ,-, , ,-, ,, _ ., . _, . , .,- ,' ,' ,,- .. .
_, . . _, ,- .. _ _,, .
,, ,. _ _, , . , ,- _- , - _- ., .
,, _ ., _-' , -' , ,-, .
, , ., .,- ' .
,, .,. , _, , ,., _-. ,,_ , , ,, , ,. , , .,-' ,~ , .
, , ,, ' .- , ,- ., ., ' . .-, - ., .', , , .' _, .,
,= _ _ ' . ,=. ., - , ., ,= .- ,' .,, .' , ,, .-,, .', ,-, .' , .'
,,., , ,, .,. . _- . .,' , . .-,, , , .- , ,' , ,,' , .,. _,-,
,-_ , , ' ,' , , ,. _,-, . , . ~ -. .' , ,- . .
'' , _-,' , , .' : .,, -_. - _. ' -_., _,' ,- .