YILDIZ TEKNK NVERSTES MAKNE FAKTES ENDSTR MHENDSL BLM

HCRESEL MALAT SSTEMLER

Fabrika Organizasyonu devi

KENAN NAR 05062044

Cengiz Toksoy

stanbul,2011

zet letmeler, rettikleri rnlerin teknik zelliklerine ve benimsedikleri anlayslara gre belli bir retim sistemi ile alsmaktadrlar. Sahip olduklar donannm tipleri, alsanlarn tipleri ve retmeyi hedefledikleri miktarlar bu sistemin seiminde bir kriter olarak dsnlmelidir. Gnmzde msteri isteklerinin farkllasmas rn esitliliginin artmasna ve atlye tipi retime (kesikli retim) kars egilim arttrmstr. Buradan hareketle grup teknolojisi yaklasm ortaya kmstr. Grup Teknolojisi (GT), orta esitlilik ve hacimdeki paralarn diger retim sistemlerine gre daha ekonomik olarak retilebildigi bir retim sistemi ve bilinen bir grevi gereklestirmek iin, verilen durum ya da nesnelerin zellikleri arasndaki yaknlktan istifade eden bir felsefedir. GT'nin bir felsefe olarak anlmasnn sebebi, bir grev ya da isin tasarm ya da gereklestirme asamalarnn her ikisini de iermesidir. GT'nin bir felsefe olarak anlmasnn nedeni, bir grev ya da isin tasarm ya da gereklestirme asamalarnn her ikisini de iermesidir. GT'nin uygulanmas, bir fabrikada kullanlan otomasyonun derecesine bagl degildir; tamamen otomasyona dayanan bir fabrikada oldugu kadar elle retim sistemine dayanan bir isyerine de uygulanabilir. Hcresel retim Sistemi(HS), GT'nin atelye dzenine uygulanmasdr. Hcresel retim, bir ya da daha ok makinenin bir hcre olacak biimde gruplandg retim tipidir ve gruplamalar, benzer sreleri gerektiren para aileleri iin alsma yapmak amacyla gereksinim duyulan isler araclgyla belirlenmektedir. Bu teknigin kullanlmas iin, benzer sreleme zelliklerine sahip olan para gruplar olmas, dahas; bu para gruplarnn benzerliklerinin belirlenmesi gerekir. Literatrde, makine/para ailelerinin olusturulmasna ynelik ok sayda teknik ve analiz mevcuttur. alsmamzda para talepleri ve makine kapasiteleri dengeli ve dengesiz olarak iki farkl biimde analiz edilerek sonular karslastrmal bir biimde sunulacaktr.

Anahtar Kelimeler: Hcresel malat Sistemleri, Grup Teknolojisi

zet .......................................................................................................................................................2 SEMBOL LSTES................................................................................................................................7 GR.....................................................................................................................................................9 RETM SSTEMLER.......................................................................................................................10 .1.2RETM SSTEMLERNN SINIFLANDIRILMASI...............................................................11 Sipari Tipi retim Sistemi..........................................................................................................11 Ak Tipi retim Sistemi .............................................................................................................13 Proje Tipi retim Sistemi ............................................................................................................13 Srekli Proses retim Sistemi......................................................................................................14 1.1.5.Hcre Tipi retim................................................................................................................15 GRUP TEKNOLOJS.....................................................................................................................16 GRUP TEKNOLOJSNN TARH GELM..............................................................................16 GRUP TEKNOLOJS.....................................................................................................................17 GRUP TEKNOLOJSNN AVANTAJLARI:.................................................................................18 GRUP TEKNOLOJSNN DEZAVANTAJLARI..........................................................................20 GRUP TEKNOLOJSNN UYGULAMA AAMALARI.............................................................21 GTNN RETM MALYETLERNE ETKS..............................................................................22 PARA ALELERN OLUTURULMASI ........................................................................................25 Para Ailelerinin Oluturulmas:.......................................................................................................25 Elle ve Gzle Aratrma ile Para Ailelerinin Oluturulmas(El-Gz Aratrmas)......................26 retim Ak Analizi ile Para Ailelerinin Oluturulmas .............................................................26 Para Snflama ve Kodlama ile Para Ailelerinin Oluturulmas:...................................................29 Basitletirme, eitlendirme, Standartlatrma:................................................................................30 Kodlamann Genel lkeleri................................................................................................................31 Kodlama Sistemi Seimi:.................................................................................................................33 Kodlama sisteminin Kullanc tarafndan Gelitirilmesi:..................................................................35 Kodlarn Snflandrlmas:...........................................................................................................35 .............................................................................................................................................37 Para Snflama ve Kodlama Sistemleri........................................................................................40 OPITZ Kodlama Sistemi..............................................................................................................41 BRISH Kodlama Sistemi..............................................................................................................42 CODE Kodlama Sistemi...............................................................................................................43 MICLASS Kodlama Sistemi ........................................................................................................44 DCLASS Kodlama Sistemi..........................................................................................................46 SAGT Kodlama Sistemi...............................................................................................................46 KK-1 Kodlama Sistemi ...............................................................................................................47 MAKNE HCRELERNN OLUTURULMASI..............................................................................47 Makine Hcrelerinin Oluturulmas..................................................................................................47 Derece Sralama ve Kmeleme Yntemi......................................................................................48 Q Analiz Yntemi:........................................................................................................................50 Dorudan Sralama Yntemi:.......................................................................................................50 Benzerlik Katsays Yntemi:.......................................................................................................51 Ba Enerjisi Yntemi:..................................................................................................................53 Dal Snr Yntemi:........................................................................................................................54 LIP Modeli:..................................................................................................................................56 P Ortanca Modeli..........................................................................................................................58 Atama Yntemi............................................................................................................................60 Ortaklk Deeri Yntemi..............................................................................................................62 Grafik Yntemi.............................................................................................................................64 GRUPLAMA TEKNKLER ..........................................................................................................66 GRUPLAMA BMLER...............................................................................................................66 GRUP TEKNOLOJSNN MALATA UYGULAMA YNTEMLER.........................................67 5.HCRESEL RETM SSTEMLERNE GENEL BAKI...............................................................69 HCRESEL RETM SSTEMLER..............................................................................................70 Hcresel retim Sistemi Nedir?...................................................................................................70

Hcre Nedir?................................................................................................................................72 Bir Hcrenin Yaps......................................................................................................................72 YERLEM TPNN HCRELER ZERNE ETKS..................................................................73 U Tipi Yerleim ve Hcre ............................................................................................................74 Hcresel malat Sisteminde Yerleim Dzeni:.............................................................................75 NN HCRESEL RETM SSTEM.........................................................................................76 HCRESEL RETM SSTEMNN AVANTAJLARI..................................................................77 HSnin zamana bal avantajlar:..............................................................................................78 Ksa Dnemli Kazanmlar:.......................................................................................................78 Uzun Dnem Kazanmlar:........................................................................................................78 Tezgah Kullanm Orannn Ykseltilmesi:...................................................................................79 Operasyonel Kontroln Gelitirilmesi:.........................................................................................79 Stoklarda Azalma:........................................................................................................................79 Hcresel retimin Karlat Problemler:......................................................................................79 HSnin Uzun Dnem Planlamas Konusunda Ortaya kan Problemler:.......................................81 HS uygulamasn ieren bir yatrm kararnn farkl nedenleri olabilir:......................................81 retim Safhasnda Karlalan Glkler:...................................................................................82 Hcresel retim Sisteminde Tasarm:..............................................................................................82 Hcresel retim Tasarm lkeleri ve Hcre zellikleri: ..............................................................83 Hcresel malat in retim Planlama ............................................................................................84 Hcresel retim iin retim Planlama ve Kontrol Sistemleri......................................................85 Hcresel retimde retim Planlama iin Bir Yap.....................................................................85 H in retim Planlamada Burbidge Yaklam: PBC.................................................................89 Hcresel malatn Planlanmas in Farkl Yaklamlar................................................................91 SONU................................................................................................................................................93 KAYNAKLAR.....................................................................................................................................94

ekiller Tablosu
ekil 1 Sipari tipi retim sistemi ........................................................................................................13 ekil 2 Ak Tipi retim......................................................................................................................13 ekil 3 Proje Tipi retim......................................................................................................................14 ekil 4 Srekli Proses Tipi retim.......................................................................................................14 ekil 5 Grup Dzenleme.......................................................................................................................16 ekil 6 Atlye Tipi retimde Toplam retim Zaman Analizi.............................................................23 ekil 7 Para fabrikasyonu srasnda i zamannn dalm.................................................................24 ekil 8 Para-makine iliki matrisi ve oluturulan para aileleri ve makine hcreleri..........................28 ekil 9 Para numaras.........................................................................................................................29 ekil 10 retim ak analizi rnei.......................................................................................................29 ekil 11 Para gruplar.........................................................................................................................37 ekil 12 Dz dikili arka ait monokod yaps......................................................................................38 ekil 13 Hiyerarik olmayan kodlar.....................................................................................................39 ekil 14 Polikodlar...............................................................................................................................39 ekil 15 Polikodlar II............................................................................................................................40 ekil 16 Yap ve uzunluk......................................................................................................................41 ekil 17 Rondela retim resmi .............................................................................................................42 ekil 18 ekil 18de verilen rondela Opitz dokuz basamakl karma kod..............................................42 ekil 19 Bilgisayar destei...................................................................................................................44 ekil 20 MULTCLASS kodlama sistemi............................................................................................45 ekil 21 MICLASS kodlama sistemi....................................................................................................45 ekil 22 DCLASS kodlama sistemi......................................................................................................46 ekil 23 Hcre tipi retim.....................................................................................................................71 ekil 24 Hcresel imalatta grup dzenleme .........................................................................................72 ekil 25 Proses gore yerletirilmii bir farbika.....................................................................................75 ekil 26 Gruplandrma ile ak hattnn sadeletirilmesi.......................................................................76 ekil 27 Tz ve Hs ilikisi..................................................................................................................77 ekil 28 Hcresel retime ilikin bir tasarm yaps..............................................................................83 ekil 29 Hcresel retimde UPK iin bir yap.....................................................................................88 ekil 30 PBC iinde aama ve periyot uzunluu..................................................................................91

Tablo I retim Sistemlerinin Temel eleri........................................................................................11 TabloII Geleneksel retim sistemlerinin karlatrlmas ....................................................................15 Tablo III Para nitelikleri - uygulamalar...............................................................................................34 Tablo IV Paralarn hiyerarik kod yapnsnn oluturulamas ...........................................................37 Tablo V Benzerlik katsays yntemi....................................................................................................52 Tablo VI Eski yeni deer karlatrmas..............................................................................................68 Tablo VII Hcresel retim Sisteminin kurulmasndan sonar elde edilen kazanmlar...........................79 Tablo VIII Hste karlalan sorunlar ve zm nerileri..................................................................80

SEMBOL LSTES
J ..................... i says veya son ii

K .....................Makine says veya son makine

Kj

, Ki .............. j, i iisinin kontrol ettii makine kmesi

k ..................... Herhangi bir makine

k j

..................... j iisinin kontrol ettii hattn giri ksmndaki son makine ..................... j iisinin kontrol ettii hattn k ksmndaki ilk makine

kj

j ...................... Herhangi bir ii

J ..................... i kmesi

K ..................... Makine kmesi

~ kJ (C ) ...................Optimum ii saysn salayan hattn giri ksmndaki son makine
~ k J (C ) ..................Optimum

ii saysn salayan hattn k ksmndaki ilk makine

ik ..................... k makinesine ait proses sresi

sk .................... k makinesine ait ilem sresi

rk , k ................. k makinesi ile komu k makinesi arasndaki tama sresi
k .................... k makinesi ile komu makine
O (K j ) ...............

j iisinin rotas

Y...................... Maksimum ilem ve proses sresi toplam

( ) R (K ) .............. C (K ) ..............
j j

Ssum ................. lem sreleri toplam

S Kj .............. j iisi iin ilem sreleri toplam

j iisi iin tama sreleri toplam j iisinin evrim sresi

~ C .................... Hattn mevcut evrim sresi ~ J ................... Hattn mevcut ii says ~ J C .............. Mevcut evrim sresi altndaki C

( ) ~ ( J ) ..............

optimum ii says

~ C J C ......... Optimum ii says altnda minimum evrim sresi

[ ( )]

Mevcut ii says altndaki minimum evrim sresi

( ) ............... Optimum ii says (evrim sresinin fonksiyonu olarak) ~ C (J ) .............. Minimum evrim sresi (ii saysnn fonksiyonu olarak)
~ JL C
L

~ fC ( j , k , k

) ........

~ C

den daha fazla olmayan minimum evrim sresi

~ A C, k, k

) ...kdan sonraki k den nceki makinelerden maksimum evrimli dzen

~ gC k , k , k , k

) .. kdan sonraki k den nceki makineler arasndaki maksimum evrim

S .................... lgilenilen makineler dndaki makinelerin evrim sreleri k

7

(k

, k1 ............. Tek ii atamas yaplamad takdirde minimum evrimli dzen

GR retim faaliyeti, gemiten beri insanolunun yaamn srdrebilmesi iin zorunlu bir faaliyet halinde gelimitir. Tarihe bakldnda aslnda retimin yalnzca ekonomik bir faaliyet olmaktan kp alar ap alar kapatan bir olgu haline dnt grlebilir. lkel insann karnn doyurmak iin avlanmaya balamas ile birlikte insann her ihtiyac bir baka ihtiyac gerektirmi ve bu ihtiyalarn karlanabilmesi iin ise evrede bulunan kaynaklarn nasl bu ihtiyalara doru ynlendirilecei sorusu insann aklnda yer etmitir. Gnmze gelinceye kadar ihtiyalar eitlenmi dolaysyla mevcut kaynaklarn kullanm hzla artm ve sonu olarak insanlar daha fazla retmenin yollarn aramlardr. retim; ekonomik olarak, snrsz kabul edilen ihtiyalarn karlanabilmesi iin mal veya hizmetlerin insanlara fayda salayacak duruma getirilmesi olarak tanmlanabilir. Ancak, retimi yalnzca bu snrlar iinde tutamayz. nk, retim bal bana bir dnce sistemi, bir yaam biimi niteliindedir. Ancak, retimin fayda salama nitelii, retime hangi noktadan bakarsanz bakn ortaktr. retime i asndan bakacak olursak; bir iin faydal hale getirilebilmesi iin ii yapacak birisine ihtiya vardr. in sonucu olarak yaratlan deer retimden baka bir ey deildir. Dolaysyla, deeri yaratan kii bu noktada nem kazanmaktadr. Gnmzde, retim ile i ilikilerinin en youn yaand yerler iletmelerdir. letmeler, ilerinde igcnn de bulunduu eitli kaynaklarn birletirilip insanlara sunulmak zere mal veya hizmet kts reten yerlerdir. letmeler, rettikleri rnlerin teknik zelliklerine ve benimsedikleri anlaylara gre belli bir retim sistemi ile almaktadrlar. Sahip olduklar donannm tipleri, alanlarn tipleri ve retmeyi hedefledikleri miktarlar bu sistemin seiminde bir kriter olarak dnlmelidir. Gnmzde mteri isteklerinin farkllamas rn eitliliinin artmasna sebep olmu ve atlye tipi retime (kesikli retim) kar eilim arttrmtr. Buradan hareketle grup teknolojisi yaklam ortaya kmtr.Grup Teknolojisi (GT), orta eitlilik ve hacimdeki paralarn dier retim sistemlerine gre daha ekonomik olarak retilebildii bir retim sistemi ve bilinen bir grevi gerekletirmek iin verilen durum ya da nesnelerin zellikleri arasndaki yaknlktan istifade eden bir felsefedir. GT'nin bir felsefe olarak anlmasnn sebebi, bir grev ya da iin tasarm ya da gerekletirme aamalarnn her ikisini de iermesidir. GT'nin uygulanmas, bir fabrikada kullanlan otomasyonun derecesine bal deildir; tamamen otomasyona dayanan bir fabrikada olduu kadar elle retim sistemine dayanan bir iyerine de uygulanabilir. Hcresel retim Sistemi(HS), GT'nin atlye dzenine uygulanmasdr. Hcresel retim, bir ya da daha ok makinenin bir hcre olacak biimde grupland retim tipidir ve gruplamalar, benzer sreleri gerektiren para aileleri iin alma yapmak amacyla gereksinim duyulan iler araclyla belirlenmektedir. Bu tekniin kullanlmas iin, benzer sreleme zelliklerine sahip olan para gruplar olmas, dahas; bu para gruplarnn benzerliklerinin belirlenmesi gerekir. HS ierisinde iki zorunlu n koul mevcuttur: Bunlardan biri ynetim destei bir dieri ise igcnn bilgilendirilmesi ve katlmdr. HS ierisinde zellikle igcnn ok nemli bir yeri vardr. Wemmerlvn Hcreler iin drt bak as vardr: kaynak, uzaysal, dnmsel ve organizasyonel perspektifler. lk perspektif olan kaynak perspektifi; insan ve teknik kaynaklardan oluur ve bunlar hcrede yaplan ie adanmlardr 1 sz iinin nemini vurgulamaya yetmektedir.

http://www.wisc.edu/erdman/news /summer 2001.pdf

RETM SSTEMLER Sistemi belirli paralardan oluan,paralar arasnda belirli ilikileri ve paralarn ayn zamanda da d evre ile ilikisi olan anlaml bir btn olarak tanmlayabiliriz. ( Ranson, 1972). lkelerin kalknmalarnda ve iletmelerin verimliliklerinin arttrlmasnda teknolojideki gelimelere uyum salamak nemli bir rol oynamaktadr. Hzla gelien ve deien teknolojilerin sunduu kolaylklardan faydalanabilmek ancak szkonusu yeni teknolojilere uyum salayabilecek retim sistemlerini gelitirilebilmesi ile mmkn olmaktadr. retim sistemlerini deiik yazarlara gre farkl bir biimde tanmlamak mmkndr. Fakat genel tanmlama: iletmelerin belirlenen amalarna ulaabilmeleri iin, sistem iinden ve dndan salanan girdilerin en uygun bileenini bularak fiziksel bir ktya dntrlmesi srecidir. Bu tanmlamaya gre,retim sistemlerinin drt temel esi vardr: Girdiler Dnm Sreci ktlar Amalar

a)Girdiler retimde bulunabilmek iin eylem merkezine dardan alnmas gereken elerdir. Bunlar;kontrol edilemez girdiler ve kontrol edilebilir girdilerdir. ( Ranson, 1972). Kontrol edilemez girdiler:retim sisteminin dnda kalan baka sistemlerdir. Bunlar:yasal sistem sosyal sistem,ekonomik sistem,doal sistem ve psikolojik sistemdir. Kontrol edilebilir girdiler:retim sistemi tarafndan miktarlar, biimleri, yerleri. kaliteleri, oranlar ve aklar deitirilebilen girdilerdir. Bunlar: hammadde, sermaye, i gren, ynetim ve teknolojiden oluur. b)Dnm Sreci Bu srete girdiler mal ve hizmete dnecek biimde ilem grrler. Bunun iin girdilerin uygun zamanlarda ilenecei dzenli bir sre kurulur. retim biiminin belirlenmesi, kapasitenin belirlenmesi, kurulu yerinin seimi, retimin programlanmas, malzeme ak yollarnn belirlenmesi, makina ve ara gerelerin saptanmas, yerleim dzenlemesi, sreleme ve bakm onarma ilikin eylemlerin belirlenmesidir. Dnm sreleri belirli bir sra izlenerek tasarlanr. c)ktlar Girdiler , belirli ilemlerden geerek dnm srecinden geip mal ve hizmet olarak ktklar iin kt adn alrlar. Bu ktlar mal ve hizmetlerle ilikin maliyet ve kalite bilgilerini ierirler. Oluturulan mal ve hizmetlerle bunlarn kalite ve maliyet bilgileri sistemin ktlarn oluturur. d)Amalar kt ad verilen mal ve hizmetlerin miktar, kalitesi ve maliyeti belirli baz llere gre deerlendirilmelidir. Sz konusu ller, retim sisteminin amalar tarafndan belirlenir ve

10

ortaya konulur. retim sisteminin amalar,o sistemi oluturan iletmelerin amalarnn aynsdr.

Tablo I retim Sistemlerinin Temel eleri GRD DNM SREC IKTILAR

Kontrol Edilebilen

Kontrol Edilemeyen

retim biiminin belirlenmesi Kapasitenin belirlenmesi Kurulu yerinin seimi retimin programlanmas Makina ve ara gerelerin saptanmas Yerleim Dzenlemesi Sreleme Bakm-onarm

Mal Hizmet

Hammadde Yasal Sistem Sermaye gren Ynetim Teknoloji Sosyal Sistem Ekonomik Sistem Doal Sistem Psikolojik Sistem

.1.2 RETM SSTEMLERNN SINIFLANDIRILMASI Geleneksel retim sistemleri drt ana grupta toplanabilir:

Sipari (Atlye) Tipi retim Sistemi Ak Tipi retim Sistemi Proje Tipi retim Sistemi Srekli Proses Tipi retim Sistemi
Hcre Tipi retim Sistemi

Sipari Tipi retim Sistemi Bu tarzn ayrt edici zellii genellikle, bir mamulden bir defada az miktarlarda ancak, farkl sayda mamullerin retilmesidir. Balca zellikleri aadaki gibi sralanabilir: 1. Esneklik, 2. eitlilik, 3. Kalifiye alanlar, 4. Yksek dolayl iilik, 5. Yksek manuel malzeme aktarm

11

retim sistemleri iinde en ok kullanlan ve en eski olanadr.Atlye tipi retim sistemi olarak da adlandrlan bu sistemde daha ok,genel amal (niversal) takm tezgahlar kullanlr.Tezgahlarn yerletirilmesi,ilevsel (srece gre) dzenleme olarak adlandrla,ayn ilemli tezgahlarn gruplanarak belirli alanlarda toplanmasyla salanr.Bu nedenle bu retim sistemi bir bakma,ileve gre yerletirmeye de rnek oluturur.Baz durumlarda tezgahlarda karma gruplarda oluturulabilir.Sisteme giren farkl sipariler,seenek makinelerden bo olanlarnda veya bo yoksa,makineler arkasnda kuyrua alnmak yoluyla retime sokulur. Sipari tipi retim sisteminde makineler iin sz konusu olan bu eylem esneklii,yksek makine sresi verimlerine ulalmasn salar (yeterli ykleme).Ama bu tip retim,i aknn karmak olmasna neden olmaktadr.Karmak i ak ise,uzun retim sresi,byk sre ii stoklar,kayp sipari ve kt kalite eklinde retime yansr. ( Ranson, 1972). Sonu olarak; sipari tipi atlye sisteminin geleneksel yerleim dzeni olan ilevsel dzenlemede karlalan sorunlar aadaki ekilde sralayabiliriz; Paralarn ou, tm retim eylemlerini tamamlamak iin, birden fazla blm dolamak zorundadr.Bylece blm formeni, tm parann retiminden sorumlu olmamaktadr.Bu da dolayl olarak kt kalite ve daha uzun retim sresi ile sonulanr. Atlyede, bir anda eitli paralar ele alndndan, bir nceki eylemi bitmi bir para,bir sonraki eylem iin,bitiik bir makineye hemen yklenememektedir.Yani para iin bekleme sreleri olumaktadr. Paralar, retimin eitli aamalarnda tanmlamak zor olmaktadr.Bu yzden paralar, eylemler arasnda, belirli ara depolar da stoklanr.Bu ise ayn zamanda ek bir malzeme tamas gerektirir. ok saydaki parann, ilevsel temele gre dzenlenmi ok saydaki makineye rotalandrlmas, pratik olarak etkin bir retim tasarlama ve kontrol sistemi kurulmasn engeller.Bu da uzun retim sreleri ve teslim gecikmelerine yol aar. Bir makinenin ok eitli iler iin yklenmesi, toplam hazrlk srelerinin yksek olmasna neden olmaktadr. Uzun hazrlk sreleri, paralarn daha byk partiler durumunda retimini zorlar.Bu ise, daha byk sre ii stok maliyetine neden olmaktadr. Uzun tasarlama periyotlarnda eitli nedenlerden dolay gvenlik stoklar birden tkenebilir.Tkenen paralarn yeniden retilmeleri, uzun makine hazrlk sreleri yznden gecikebilir. lemciler de ok eitli paralar ilemek zorunda kaldklarndan, verimli almalar olas olmaz. Sipari tipi retim sistemine bir rnek,ekil 1de verilmitir.

12

ekil 1 Sipari tipi retim sistemi Ak Tipi retim Sistemi rnlerin standart ve ok miktarda retilmesinin gerekli olduu srekli istem durumlarnda,ak tipi atlye sistemine geilmesi,retim iin ekonomik olmaktadr.Bu sistemde,sisteme giren birimler,daha zel donanmlar araclyla,ardk olarak ayn sradaki etkinlikler ile retilir.Bylece,istenen amaca uygun dnm ilemi gerekleir. Belirli ilemlere ayrlan makineler,genellikle zel veya otomatik tezgahlar ve yardmc donanmlar ile,bir hat boyunca sralanrlar.Bir taraftan hammadde ve yar rn olarak alnan malzemeler,hat sonunda ilemleri tamamlanm veya rn durumuna gelmi olarak alnr.retim srasnda her makine ilemi iin belirli bir sre ayrlmtr.Bu nedenle,duraklama ve ara verme sreleri en aza indirilmitir.Hat retiminde bo beklemeler,gecikmeler ve ara depolardaki ylmalar,ilem sreleri arasndaki farklardan dolay oluur.Bu farklar gidermek iin,retim hatt dengelemeyaplr. ( Ranson, 1972). Ak tipi retim sistemine bir rnek,ekil 2de verilmitir.

ekil 2 Ak Tipi retim Proje Tipi retim Sistemi Proje tipi retim sistemi genellikle byk,hareketsiz bir rn veya hizmetin oluturulmasna yneliktir.Byle bir rnn retimi sz konusu olduunda;malzeme veya para,sabit bir yerde
13

kalr;takmlar,makineler,ii ve dier malzemeler,bu proje blgesine gelerek,amaca uygun ilemlere ve montaj ilerine katlr.Uak ve ev yapmlar bu sisteme rnek verilebilir.Bu tip retim sistemine bir rnek,ekil 3de verilmitir.

ekil 3 Proje Tipi retim Srekli Proses retim Sistemi Bu tip retim sistemine genellikle,kimyasal rnlerin retiminde rastlanr.rnler genellikle gaz veya sv hammadde (girdi) ile bitmi rn (kt) arasnda iliki kuran bir seri ilem ve etkinlikler aracl ile srekli olarak akarlar.Bir petrol rafinerisine gelen ham petroln,srekli ileme alnarak,birtakm yan rnlerine ayrtrlmas srekli bir sretir.Bu sistem,retim sistemlerinin bir ideal durumunu temsil eder.retim hz yksek,ak hz olduka dzgndr.Bu tip retim sistemine bir rnek,ekil 4da verilmitir. ( Ranson, 1972).

ekil 4 Srekli Proses Tipi retim Aadaki izelge geleneksel retim sistemlerini karlatrmal olarak gstermektedir.

14

TabloII Geleneksel retim sistemlerinin karlatrlmas zellikler Makine Tipleri Sre Tasarm Atlye retim Esnek, genel amal Fonksiyonel tipi Sre tipi Tipi Ak retim Tipi Proje Tipi retim Genel amal; hareketli rn bazl i ak Srekli retim zel amal

zel amal, tek ilevli

rn bazl i Proje ipi veya ak sabitlenmi i ak

Hazrlk Zamanlar alanlar

Uzun; Deiken Tek ilevli; ok

Uzun

Deiken

ok uzun

Tek ilevli;

Daha ilevli(bir adam yetenekli +bir makine) Stoklar eitlilik iin byk miktarlarda stok Parti Bykl Her Birim in retim Zaman 1.1.5. Hcre Tipi retim Uzun,deiken Kk-orta Tampon stoklamay salamak iin

Tek az ilevli;yetenekli (bir adam+bir makine) Deiken; Genelde hammaddeler

ok az sayda alan

Dk sre ii stok

byk miktarda iin stok Byk miktarlar Ksa,sabit Kk miktarlar Uygulanamaz

Uzun,deiken

Ksa,sabit

Hcre tipi retim sistemi,sistem iinde benzer retim karakterlerine sahip belirli bir paralar grubunun tamamen retimi iin ilem, igren ve zellikle makine ara-gere gruplarnn olduu veya oluturulduu sistemlerdir. Bu retim sistemlerinde, gruplardaki tm tesis ve birimler, grup iine giren tm paralar kendi kendine yeter bir seviyede retmek zere dzenlenmilerdir. (Schey, 1987) Hcre tipi retimin temel fikri, para ailelerinin ve makine hcrelerinin oluturulmasdr. Hcre tipi retim sistemlerinde,dier retim sistemlerine gre toplam retim zamann ve makine hazrlk zaman dk ,makine ykleme oran yksek,retim ii stoklar az,para ve tehizatn ak kolaydr. Hcre tipi retimde yerleim dzeni Grup Dzenlemedir ve aadaki gibidir:

15

M1 H a m m a d d e Ambar

M5

M6

M2
A rn

M3

M5

M1

M2 M2

M3 M5

M5 M6

B rn

M1

M5

Hcre Tipi retim (Grup DZENLEME)

ekil 5 Grup Dzenleme Ksacas tam zamannda retim felsefesiyle uyuan ve bir retim sistemini alt sistemlere blerek(hcre oluturma)retimin ilemini gerekletiren hcresel retim,bu projenin konusu olan grup teknolojisinin retim aamasnn gerekletirildii safhadr. GRUP TEKNOLOJS letme, rekabet koullarna ayak uydurma abas gsterirken nce yerinin Dzenini dikkate almaldr. yeri dzeni, binalarn, tesislerin balang tasarmndan ara ve gerelerin yeri ve hareketine dein olan tm ileri kapsamaktadr ve baz durumlarda iletmenin devamll iin kritik bir etken olabilmektedir. yeri verimliliinin artrlmasyla, kt kalite ve saysnn ykseltilmesi, i yeri dzeninin en genel amacdr. Bu amacn gerekletirilebilmesi iin iletme, kendisine en uygun gelen retim anlayn saptamaldr. Gelien teknoloji ve globalleme hareketleri ile yeni retim anlaylar ortaya konulmaya balamtr. Bu anlaylarn en etkinlerinden biri Grup Teknolojisi(GT)dir. Benzer paralar tanmlayarak birlikte gruplamak suretiyle retim etkinliinin artrlmas fikri olan GTnin atlye dzeyine uygulanmasna Hcresel retim Sistemi(HS) denilmektedir. GT ve HS, Tam Zamannda retim(TZ) felsefesi ile uyumludur ve GT yntem biliminin tam sonu verebilmesi iin TZ ile uygulanmas gerekmektedir. GRUP TEKNOLOJSNN TARH GELM nsanlk grup teknolojisi kavramlarn resmen ifade etmemekle birlikte yzyllardr kullana gelmitir. malattaki ilk kaytl uygulamalarndan biri, ynetimin ncs Taylor tarafndan yapld. Taylor, giriimlerdeki verimlilii gelitirmek iin baz iler arasnda benzerlik olduunu ve ilerin benzer niteliklerinin snflandrlabileceini fark etti. Daha ok son yllar olmak zere birok irket, hcreler eklinde tezgahlar gruplama ve takmlama grubu oluturma gibi resmi grup teknolojisi terimlerini daha fazla uygulamtr.

16

C rn

M4

Bir Rus olan S.P Mitrafanovun Scientific Principles of Grup Technologyadl kitabnn basld 1965e kadar imalatta grup teknolojisi uygulamasnn gayri resmi tanm grlmedi. Mitrafanovun kitabnn ngilizce tercmesinde T.J Grayson Grup teknolojisini u ekilde tanmlamtr. Paralarn gruplar halinde snflandrlmas ve sonradan her gruba benzer teknolojik ilemlerin uygulanmas yoluyla paralarn imal yntemidir. 1960larda Bat Almanya ve Byk Britanya, grup teknolojisi tekniklerinde ciddi almalar balatt. Dier Avrupa lkeleri hemen onlar izledi.1963de Sovyetler Birliinde grup teknolojisi uygulamalarnn baars , Sovyet endstrisinin artan aralar iin bir plan neretmeyi hkmete kabul ettirdi. 1970lerde Japon hkmeti, grup teknolojisi uygulamalarna mali destek balatt. Buna zt olarak ABDde grup teknolojisi 1970lerin son yarsna kadar geni bir kabul grmedi. (Schey, 1987) GRUP TEKNOLOJS Grup Teknolojisi, rn tasarm ve retiminde rnler arasndaki benzerliklerden faydalanarak, rnleri benzerliklerine gre gruplandrmaya dayanan yeni bir retim felsefesidir. Bir baka tanmlamayla GT, retimin benzer imalat zellikleri tayan paralardan oluan para yada rn ailelerinin bir birinden bamsz ve kendi kendilerini kontrol eden tezgah gruplar eklinde yaplmasn ifade eder.(10) rn saysnn artmas ve rnlerin belli zaman aralklarnda kk ya da orta byklkte partiler halinde retilmesi,gnmzde atlye tipi retimin giderek yaygnlamasna neden olmutur. rn saysnn okluu rne gre dzenlemeyi zorlatrmtr. Bu nedenle atlye tipi retimde fonksiyonel ve rne gre yerletirmenin sorunlar ve bu sorunlarn zm giderek nem kazanm ve grup dzenlemeye geii gerektirmitir. GT retim, anlatlan bu gelimeler ve gelimede kaynaklanan sorunlarn zmlenmesine yeni yaklamlar getirmitir. Mamulleri gruplandrarak tasarm, planlama ve retim faaliyetlerini bu gruplara gre ynlendirmek,tasarm ve retimde rnler arasndaki benzerliklerden yararlanarak zaman ve maliyet asndan tasarruf salamakta ve sistemin karmakl byk lde azalmaktadr. GTde fonksiyonel ve rne gre dzenleme yerine grup dzenleme yaplarak geleneksel retim sistemlerinin aksaklklar ortadan kaldrlmtr. JIT retim sisteminin temelini tekil eden GT,bu retim sisteminden ,retimde stok kontrol yerine ak kontrol salad iin ayrlmakta ve bu yolla retimin verimlilii ve kontroln daha etkin klacak ilkelerin uygulanmasn salamaktadr. GT bir taraftan retim faaliyetlerinin nemli bir blmn oluturan partiler halinde retimi daha verimli hale getiren, dier taraftan bir iletmenin tasarm ve retim fonksiyonlarnn btnletirilmesini salayan bir yaklamdr. (Schey, 1987) Atlyelerde genellikle, kk partiler halinde ok eitli para tasarmlar retilir ve bu para tasarmlarndan bir ksmnn benzer zelliklerde olduu grlr. GT, bir populasyonun baz yelerinin belli gruplar iinde toplanmas amacyla, populasyonun zelliklerini belirleme yaklam olarak tanmlanabilir. Ama, benzer zelliklere sahip paralar ayrt ederek para aileleri oluturmak ve tasarmda ve retimde bu benzerliklerden yararlanmaktr. Paralar arasnda retim/tasarm asndan benzerlikler olabilir. Tasarm zellikleri geometrik biimle,retim zellikleri ise para retim iin gerekli ilemlerin srasyla belirlenir. rnein, 1000 adet deiik para reten bir iletmede, paralardan byk bir ksmnn 5 ya da 6 farkl grup ierisinde toplanmas mmkn olabilir. Para ailelerinin oluturulmasnda gzle muayene, rn ak analize ve kodlama snflandrma sistemleri kullanlmaktadr. malattaki gncel eilimler, gnmz sanayi kurulularnda GT nin uygulanmasn kanlmaz klmaktadr. B u eilimler;
17

 rnlerin saysnn ve eitlerinin hzla oalmasnn, daha kk miktarl byklklerle sonulanmas Daha dar l toleranslar iin talebin bymesi yksek hassasiyette alan daha ekonomik vastalara olan ihtiyalarn ortaya kmas Artan malzeme eidiyle alma ihtiyacnn bymesi, imalatn daha ekonomik vastalara olan ihtiyacnn artmas verimliliinin artmasndan dolay malzeme maliyetinin toplam rn maliyetine olan orannn artmas, bu sebeple artk oran kabulnn azalmas
retim maliyetlerinin azaltlmas ve retim hznn artrlmas amacyla tm imalat

fonksiyonlarna kar iletiimi artrmak iin yukardaki faktrlerin basks. Mteri ihtiyalar eitlendike fabrika ortamnda entegrasyona gidilmesi zorunluluu ortaya kmaktadr. te bu noktada GT kavram nem kazanmaktadr. GRUP TEKNOLOJSNN AVANTAJLARI: 1. akn basitletirir: GT, i akn, fonksiyonel bir dzenlemeye nazaran,seri retim tipine uygun bir yerleim dzenine gre oluturur. Bu dzenleme biiminde, retime giren hammaddeler, makine gruplarnda ilenerek rn haline gelirler. aknn makine gruplar arasnda oluu sonucu, akta bir kolaylk sz konusudur. Bunun sonucu olarak, retimin kontrol ve planlamas basitleir. 2. Tama miktarlar azdr: Mamul zerindeki fiziksel deiiklii yapacak farkl tipteki makineler bir araya gelerek makine hcrelerini, makine hcreleri bir araya gelerek tm retim hattn olutururlar. Bu dzenleme iinde paralar,bir makineden dierine,bir hcreden dierine geerek retim hattn takip ederler. Makine gruplar, rnn retim hatt iindeki hareketlerine gre dzenlendiinden, tanan para miktar ve tama mesafesi ksa olacaktr. Daha az miktardaki hammadde ve yar mamuln, daha ksa mesafelerde tanmas,tama yatrmlar ve masraflarnn az olmasna sebep olacaktr. 3. retim ii stoklar azdr: Basit i ak ile salanan makine nndeki i paras bekleme veya kuyruk zamanlar ksa olacandan ve i tama miktarlar byk ynlarn olumasn gerektirmeyeceinden retim ii stoklar azalacaktr. retim ii stokunun azl iletmenin stok finansmanna ayraca sermaye miktarn drecektir. 4. Toplam retim zaman ksadr: Kuyrukta bekleme sresinin azl hammadde ve yar mamul tedarik sresinin ve tama sresinin azl, makinelerin ayarlanma ve yklenmesi sresinin dk oluu sonucu toplam retim zaman ksadr. Toplam retim zamannn ksal,birim zaman iinde daha fazla retime olanak verecek ve iletmenin retkenlii artacaktr. 5. Makine hazrlk zaman dktr: Hcre iindeki makine ve ara gereler,bu hcrede retilecek bir para ailesi iin, bir paradan dierine ok hzl geecek ekilde tasarlanabilir. Bunu salayan en byk etken;

18

para ailelerini oluturan paralarn benzerlikleridir. Kk parti retimine olanak tanyan bu kolaylklar, makine gruplarnn bu deiimden kaynaklanan hazrlk zamanlarn en aza indirilmesini salayacaktr. 6. retimin kalitesi yksektir: GT, rn kalitesinde bir iyilemeye sebep olur. Kk parti retiminin hcre dzeninde, bir i gren, bir paray direkt olarak dier i grenden alr. Bylece eer hatal ise,ilem neyin yanl gittiini anlamak iin durdurulur ve kalite geri beslemesi salanarak yksek kaliteye ulalr. 7.PK faaliyetleri basittir: retim makine gruplar iinde yapld iin,merkezi bir sorumluluk yerine, aktarlan ve blnm bir sorumluluk vardr. Sorumluluk alannn daralmas, akn planlanmas, retimin kontrol ve geri beslemeyi kolaylatracaktr. retim akndaki karmaklk ve younluun azl PK faaliyetlerini basitletirecektir. 8. gren tatmini fazladr: GT yaklamnn temelinde i grenin gdlenmesi fikri yatar. Bu yaklam i grenlere daha fazla sorumluluk ve yetki verildiinde daha yksek performans dzeyi elde edildiini kabul eder. Sistemdeki her i gren, hatal bir para grdnde yada kendisi retim hzna yetiemediinde, retim hattn durdurma veya baka i grenlerden yardm isteme hakkna sahiptir. Bu sistemde i grenlerin birbirlerine yardm edecekleri ve bir i grenin birden fazla ii yapabilecei kabul edilir. Bu yaklamda i gren, kendisinin ynlendirebilecei bir sistem iinde alarak yksek i tatmini elde eder. 9.Fabrika kullanm alann azaltr: Hcre ii tama mesafesini en aza indirmek iin, makine ve ara-gerelerin, birbirlerine yakn konumlandrlmas, fabrika ierisindeki toplam kullanm alann arttracaktr. 10. GT bir veri bankas oluturur: GT, benzer faaliyetleri bir araya getirerek yapmak, bylece bamsz faaliyetler arasndaki geilerde oluan zaman kaybn nlemek amacyla, birbirleriyle yakn ilikili faaliyetlerin standartlatrlmasn gerektirerek, gereksiz tekrarlarn nlenmesi ve yinelenen problemlere ilikin bilgilerin toplanp depolanmasn gerektirir. Bylece oluturulan veri bankas,bilgi arama ve zm gelitirme zamannn azaltlmas ve ayn problemin tekrar zlmesini nler. 11.Tasarm kolayl salar: retim endstrisinde Bilgisayar destekli tasarm (CAD) ve Bilgisayar Destekli retim (CAM) sistemlerinin gelimesi GT kavramnda daha btnleik uygulamalara neden olmutur. Paralar arasndaki geometrik ve ilem benzerliklerine esas olan para aileleri uygulamalarnda GT, CAD/CAM iin temel eleman grevi yapmaktadr. Yeni bir paray retime sokmak, tasarm ,planlama ve kontrol makine ve tehizat yatrmyla byk bir yatrm gerektirir. Paralarn GT kodlamas, tasarmda standartlama ve nceki tasarmlardan verimli bir ekilde yararlanlmasn salar. Bu zellik hem tasarm ilemini hzlandrr, hem de,tekrar tasarm nler. GT kodlamas yardmyla tasarmc ihtiyac olan parann temel zelliklerine belirler ve tasarm tamamlanm paralar iinden uygun tasarm olan veya baz deiikliklerle iine yarayabilecekleri seer. Parann tasarm belirlendikten sonra izimin tamamlanmas az emek ve zaman gerektirecektir. 12. Maliyet tahminlerinde kullanlr:

19

Fiyat verme amacyla,rn maliyet tahminini ihtiyac olan bir iletme, gereken paralar kodlanarak GT veri bankasnda aratrabilir. Kodlama bilgileri parann yaps ve rn haline gelene kadar ki ilemler ile ilgili gereki bilgileri kapsayacandan,geleneksel tekniklerden daha etkin bir ekilde maliyetler tahmin edilecektir. Dier taraftan, GT, ayn zamanda, malzeme maliyetlerindeki deiimin douraca ekonomik sonularn tespitinde de kullanlabilir. Halen pahal olan bir karmn fiyatnda yakn zaman iinde bir art bekleniyorsa, bu artan satn alma maliyetinin retim maliyetlerine nasl yansyacan hzla hesaplamak mmkndr. (Schey, 1987) 13.Saysal kontroll makinelerde kullanlr: GT saysal kontroll makinelerin, ilem bantlarnn hazrlanmasnda zaman ve maliyet azaltc ynde kullanlabilmektedir. Doru olarak tanmlanm sistemlerde,her para grubu iin kod sras matrisi,tm retim ve tasarm bilgilerini iermektedir. Bir grubun her yesi zel tasarm zarfna dmektedir. Standart saysal kontrol programlar gruptaki paralarn retimi iin gelitirildiklerinden hazrlanan veri matrisi ile retimi gerekletirebilmektedirler. GT nin yukarda saylan avantajlarna ilaveten verimliliin artrlmas,takm denetiminin basitletirilmesi,i gcnn uzmanlk derecesinin ykselmesi GT nin avantajlarndandr. GRUP TEKNOLOJSNN DEZAVANTAJLARI GT imalattaki tm avantajlarna karlk, kukusuz, GT imalatn baz sakncalar da vardr. lk olarak, paralarn hcreler arasnda tanmas iin baz retim aralarndan birden fazla sayda bulundurulmas gerekebilir bu da atlye tipi retime kyasla daha fazla sabit yatrm gerektirir ve kapasite kullanm orannn dmesine neden olur. Ayrca iletmenin rn hattndaki tm paralarn imalat hcrelerinde retilmesi sz konusu olmayabilir. Bu durumda, hcrelerin oluturulmasndan sonra atlyede retilen dier paralar iin verimliliin dmesi, sistemin dier bir sakncasdr. Son olarak,GT imalat sistemine geen bir iletmede, ustabann deiik fonksiyonel zelliklere sahip tezgahlar hakknda bilgi sahibi olmas ve eitli retim amalaryla retimi gerekletiren i grenlere nezaret etmesi gerekecektir. Yani, ustabann kesikli sistemlerde olduu gibi, sadece banda bulunduu fonksiyonel blmle ilgili bilgi sahibi olmas yeterli olmayacaktr. (Schey, 1987) Grup teknolojisinin belli bal dezavantajlarn aadaki ekilde maddeler halinde de toplanabilir. Bunlar; 1. Tezgah kullanm srelerinin azalmas. 2. Tasarm mhendislii ve imalat arasndaki iletiim zayfsa, kodlama ve snflandrma sisteminin gerekletirilmesinde zorluklarla karlalr. 3. Kabul edilmi GT standartlar yoktur. 4. Tezgahlarn gruplandrlmas, gruptaki baz tezgahlarn daha az kullanlmasna sebep olur. Tm maliyetler azalsa bile, ynetimin bunu kabul etmesi zordur. 5. tezgahn tezgah hcreleri veya gruplar halinde yeniden dzenlenmesinde byk masraflara girilebilir. 6. GT kavramlar, insanlarn alma ekillerinin deimesini gerektirir, bu nedenle alanlarm direnciyle karlalabilir. 7. st ynetimden kuvvetli bir destek olmazsa, GT teknolojisinin gerekletirilmesi zor olabilir.

20

GRUP TEKNOLOJSNN UYGULAMA AAMALARI Grup Teknolojisinin uygulanabilmesi iin, retim sisteminin bamsz alt retim sistemlerine (makine hcrelerine) ayrlabiliyor olmas ve grup dzenlemeye olanak veriyor olmas gerekir. retim sistemi alt sistemlere ayrlabiliyorsa, GTnin endstriyel uygulamalarnn aamalar yle sralanabilir: (Schey, 1987) Adm 1:(GT Fikrinin Sisteme Uygulanabilirliinin Belirlenmesi) Paralarn retim sralar ve izimleri incelenerek, para aileleri oluturabilme olanaklar aratrlr. Bu aratrma sonucunda, paralarn byk lde farkllklar gsterdii ve gruplamann uygun olmad sonucuna varlrsa GTnin uygulanmas yararl olmayacaktr. Aksi halde adm 2ye geilir. Adm 2:(Gruplama ynteminin seimi) retim sisteminin zelliklerine ve para ailelerinin oluturulma ltne uygun bir gruplama yntemi seilir ya da yeni bir gruplama yntemi gelitirilir. Adm 3:(Para ailelerini oluturulmas) kinci admda belirlenen ynteme gre para bilgileri toplanr ve seilen yntemin ltne gre (byklk, ekil, ilem sras, teknolojik benzerlik vs.) benzer zellikleri gsteren paralar ayn grupta olacak ekilde, para aileleri oluturulur. Adm 4:(Makine hcrelerinin oluturulmas) 3. admda belirlenen para ailelerinin ilem srasna gre,her gruptaki paralar ileyecek makineler belirlenir.Bu makineler bir araya gelerek makine hcreleri oluturulur. Adm 5:(Makine Hcrelerinin Oluturulmas) Bir nceki aamada oluturulan her bir makine hcresi iin, gerekli makine ara gere ve i gren says bulunur ve belirlenen sayda i gren, makine ve ara gere hcrelere atanr. Adm 6:(Makine ara ve gerecin yerleim dzenlemesinin yaplmas) Makine hcrelerinin, birbirleriyle ve sistemin dier birimleriyle ilikileri dikkate alnarak hcre ii ve hcreler aras tamay en kkleyecek makine ve ara gerelerin yerleim dzenlemesi yaplr. GT felsefesi, gruplandrma temelinde, retim ilemlerini gerekletirerek geleneksel retim sistemleri ve JIT retimin aksaklklarn gidermeyi amalar. lenecek paralarn ve makinelerin gruplanmas dndaki aamalar, genel olarak her retim sisteminde yapla gelen planlama eylemlerinden meydana gelmektedir. 2.1. GT UYGULAMASINDA KARILAILAN GLKLER GT, gruplandrma temeline dayal olduu iin, uygulamada (para aileleri ve makine hcrelerinin oluturulmasnda) bir takm zorluklarla karlalabilir. Bu zorluklar aadaki gibi snflandrabiliriz; Paralarn ve makinelerin, para ailelerine ve makine gruplarna blnmeleri iin kesin ve uygun bir yntemin benimsenememesi, Hcre boyutunun, ekonomik adan deerlendirilmesinin zor olmas,
21

 Says az makine tiplerinin, zellikle kendisinden daha az hcreye datlmas halinde,baz makinelerin fazla, bazlarnn ise az yklenmesi sz konusudur. Bundan kaynaklanan,hcre iindeki makinelerin makine zaman verimlerindeki anormal deimeleri ortadan kaldrmak iin ilave makine ihtiyacnn ortaya kmas, Mamul karmasndaki dzensiz deimelerin, hcredeki makinelerin verimleri zerine olumsuz etkisi, Hcrelerin, rnn gelecekteki talep artn karlamak zerine esnek tasarlanamamas, Makine arzalarnn retimi olumsuz ynde etkileme eilimleri.

Uygulamada, para ailelerinin oluturulmas,makinelerin hcreler eklinde yeniden dzenlenmesi faaliyetleri yneticilerin gznn korkutmaktadrlar. Bu engelleyici faktr, yeni bir sisteme kar verilen tepkiyle birletirildiinde, GT nin nnde bir bariyer oluabilir. Tm bu nedenlerle, GT sistemine ilgi duyan bir ok iletmenin, bu sisteme aamal olarak getii grlmektedir. Hatta baz iletmelerde sistemin tamamnn hcreler eklinde organize edilmedii, belli bir para ailesine uymayan paralarn retimi iin atlye yeteneklerinin de korunduu grlmektedir. Buna ramen, anlan sistemlerin sunduu yararlar karsnda,gelecekte bu tip sistemlere daha fazla rastlanaca sylenebilir. Ancak, tm atlyelerin GT sistemine dnmesi beklemez. Sadece belli bir derecede para standardizasyonuna sahip olan ve orta byklkteki partiler halinde retim yapan atlyeler, GT imalat uygulamas iin aday durumdadr. (Schey, 1987) Btn bu sorunlara ramen, ele alnan retim sistemi koullarna uygun GT ilkelerinin ok iyi tasarlanmas ve esnek bir dzenleme yaklamnn getirilmesiyle yukarda bahsedilen zorluklar alabilir ve maliyet etmeni olumlu ynde etkilenebilir. (Schey, 1987) 2.2. GT NN YNETME FAYDALARI GT teknolojisinin imalat firmas ortamn basitletirmesi ynetim iin ok nemli bir yarardr. Bu basitletirmenin bir sonucu, kat zerinde yaplan ilerin azalmasdr. ortam da deitirilebilir. Grup yerleimiyle alanlar, nispeten az sayda parann hemen ilendii bir tezgah hcresine tahsis edilebilir. Bu ortamda mfetti, yaplan iin ve daha iyi denetimin derinlemesine bilgisine sahip olur, sonu olarak ok daha verimli olur. inin dnyasndan bir tezgah hcresinde alma, iini ne kadar grev yapacan bilmesi gerektii ve tamlanm grevlerin tmnn baka iilerce grlebilecei anlamna gelir. Bunun gereklemesi daha iyi bir baarya, daha yksek morale ve daha iyi i kalitesine rehberlik eder. Sosyal yapnn ilave baz faktrleri, ynetime nemli yararlar salar. GT ortam, i gvenliinin bymesine yardm eder. nk bu, karar verme, i ilikilerinin kiiletirilmesi ve grev eitliliinde daha ok ii katlmna nclk eder. GTNN RETM MALYETLERNE ETKS GTnin uygulanmas ile retim sistemlerinde hangi maliyetlerin ne ynde etkileneceini belirlemeden nce, retim sistemlerinde etkin olan maliyetlerin ksaca incelenmesinde yarar vardr. retim sistemlerinde direkt iilik, retim ii stok, hammadde ve sermaye etkin maliyetler arasnda yer alr. Bu maliyetlerden, hammadde maliyeti birok endstride sat fiyatnn

22

%50lik ksmn amasna ramen bu maliyetin azaltlmasna ynelik etkili bir yntem bulunmamaktadr. Hammadde maliyetini byk lde azaltmak mmkn olmayp,katlanlmas gerekli bir maliyet yapsn oluturur. Fire ve hatal retim oran drlerek,dolayl yoldan azda olsa hammadde maliyetinden tasarruf olana vardr. Sermeye kaynakl maliyet,sistem iindeki makinelerden yetersiz yararlanma oranyla ilgili olan bir maliyettir. Planlanm makine kapasitesi yetersiz ykleme, makine hazrlk zamanlar, bo beklemeler bozulmalar ve ileme artlarndan doan zaman kayplar gibi nedenlerden dolay tam olarak kullanlmayabilir. Bu etkenlerden sermaye maliyeti zerinde artrc bir etkiye sahiptir. GT fikrinde, paralarn benzerliklerine gre gruplandrlmas ve bu para ailelerini ileyecek olan makinelerin bir araya getirilerek makine hcrelerinin oluturulmas, makinelerin makinezaman verimini artracak, baka bir deyile makineler yeterli yklenerek planlanm makine kapasitelerine ulalacaktr. retilen paralardaki benzerlik sebebiyle, makine hazrlk zamanlar decek, paralar,bir makine grubundan dierine kk ynlar halinde tanacandan makineler malzeme beklemesi yznden bo beklemeyecekler, i grenler birden fazla ii yapacak yetenekte olacaklar iin, i gren yokluu nedeniyle oluacak olan makine bekleme zamanlar azalacak, sipariler makine gruplarna dengeli datlaca iin, makinelerin sipariten kaynaklanan bo bekleme sreleri minimize edilecektir. lem artlar, sistemin dier elemanlar(finansman, pazarlama,ynetim,vs.) ile uyumlaacandan, bundan kaynaklanan zaman kayplar da minimize edilmi olacaktr. (Schey, 1987) retim maliyetlerini oluturan ve denetlenebilir olan ikinci ve en byk maliyet unsuru retim i Stoklardr(WIP:WORK IN PROGRESS). Bu maliyet ilerin makine nnde ilem iin bekleme sreleriyle doru orantldr. ekil-2.1 atlye tipi retim sisteminde retilen bir iin,toplam imalat zaman ile toplam ilem zaman arasndaki ilikiyi gstermektedir. Bu ilikiye gre, i paras,iletmede harcad zamann %95ini kendisine hibir deer eklenmeden geirmektedir. Yani bir i paras,bir makineden dier bir makineye hibir tama ve bekleme olmadan geseydi stoklama ve tamadan kaynaklanan zaman kaybndan %95lik bir tasarruf salanacakt. Bu duruma yaklamak ancak GT ile mmkn olabilecektir. (Schey, 1987)

ekil 6 Atlye Tipi retimde Toplam retim Zaman Analizi Etkin olarak tasarlanm GT sisteminde, tama bekleme zaman byk lde ortadan kaldrlacandan,toplam retim zamannn kullanlan ksm artacak ve stoklama tama maliyetleri en aza indirilecektir.
23

Denetlenebilir olan ve rn maliyetinde etkin bir rol oynayan dier bir maliyet ise Direkt iilik maliyetidir.Geleneksel retim sitemlerinde genellikle her makineye belli sayda i gren atanmaktadr. Ancak GT de i aknn basitlemesi ve makinelerin grup dzenleme esasna gre dzenlenii sonucu, i grenler makinelere deil hcrelere atanacandan, bir i grenin birden fazla makineye bakmas uygun olabilmektedir. Bu nedenle direkt i gc maliyeti GT uygulamalarnda dk olacaktr.
2.3. GRUP TEKNOLOJSNN CAD/ CAM BTNLEMESNDEK ROL

Gnmzde yaplan tartmalarda, rekabeti dnya pazar artlarnn parti tipi retim yapan firmalarn gittike artan ekilde grup teknolojisi felsefesini gz nnde bulundurmaya baladklarn iaret etmektedir. Bu kabul ile ilgili bir baka nemli faktr, CAD ve CAM btnlemesi konusundaki basknn artdr

ekil 7 Para fabrikasyonu srasnda i zamannn dalm CAD ve CAM btnlemesinin temel bir yn, firmadaki mhendislik, imalat ve dier tm blmlerde kullanlan bilginin btnlemesidir. GT, paralar hakknda bilgisayarlama ve analiz iin uyumlu olan tasarm ve imalat teknikleri, ilemler ve imalat kabiliyetleri gibi bir yaplandrma vastas salar ve bilgi saklar. Parayla ilgili ok eitli bilgilerin btnlemesi, GT olmakszn fiilen imkanszdr. Sonu olarak grup teknolojisi CAD ve CAM btnlnn nemli bir elemandr.

24

PARA ALELERN OLUTURULMASI Grup teknolojisinin temelini para aileleri ve makine hcrelerinin oluturulmas tekil etmektedir. Para ailelerinin ve makine hcrelerinin oluturulmas GT nin endstriyel uygulamalarndaki en nemli ve zor olan aamasdr. Yaplan GT almasnn baars byk lde para aileleri ve makine hcrelerinin oluturulmasna baldr. Para Ailelerinin Oluturulmas: Grup teknolojisine, paralarn kendi niteliklerine dayanarak aileler eklinde gruplanmasyla balanr. Bu nitelikler, ekseriyetle geometrik ve/veya retim ilem zelliklerine dayanr. Ailelerin geometrik snflandrlmas normalde byklk ve ekle dayanrken, retim ilem snflamas; ilemlerin eit, sra ve saysna dayanr. lem eidi; ileme yntemi, takmlama ve ileme artlar gibi hususlarla belirlenir. (Schey, 1987) Para ailelerinin oluturulmasnda aadaki faktrler dikkate alnmaldr. Gruplarn kendilerine yeterli olmas Tezgah kullanm oranlarnn yksek olmas nsan gc kullanm orannn yksek olmas ( tezgah kullanm yksek deilse, esnek insan gc kullanlmaldr ) Tezgah hazrlama zamanlarnn drlmesi denetimi ve i tatmininin salanmas. denetimini GT hcreleri kendi kendine yapar. in basitletirilmesiyle ise ii tatmini salanr. Tesis esnekliinin korunmas. Tesis ii yaplan tama ilemlerinin dikkate alnmas

Para ailelerinin oluturulmasnda kullanlan yntemleri aadaki gibi 3 ana grupta toplayabiliriz: 1. 2. 3. Elle ve Gzle Aratrma (El-Gz Aratrmas) retim Ak Analizi Snflama ve Kodlama Analizi

25

Elle ve Gzle Aratrma ile Para Ailelerinin Oluturulmas(El-Gz Aratrmas) Elle ve gzle aratrma, resmi grup teknolojisi uygulamalarnda pek fazla kullanlmaz. Bu yntem, ok uyumlu olmayan sonulara gtrr nk bir paralar kmesinin iki yesi nadiren ayn ailede gruplanr. Bunun,her kiinin fabrikann ileme kabiliyetleri hakknda farkl bilgilere sahip olmas, nemli para niteliklerinin tannmasnn farkl olabilmesi ve belirli bir grevi yapmak iin bir ok farkl takm ve tezgahn kullanlabilmesi gibi bir ok sebebi vardr. Buna karlk i maliyeti, nemli derecede farkl olabilir. Paralarn fiziksel zelliklerini temel olarak gruplama tekniine dayanan bu yntemde baar gruplamay yapacak kiinin l, byklk ve ekil gibi baz gruplama ltlerini doru olarak semesine ve kullanmasna baldr. alma hzlar yksek ve dk, maliyetli olmalarna karlk, baar oran fazla deildir. Deneyimli bir ustaba veya mhendisin bilgisine dayaldr. ok sayda parann ve makinenin olduu retim sistemlerinde kabul edilebilir bir baar oranyla kullanmlar neredeyse olanakszdr. (Schey, 1987) ubuk malzemeden yaplan 50 mm paralar, X torna tezgahndan geen paralar, 5 kg arlndaki demir dkm paralar vs. gibi snflama faktrleri kullanlarak snflama yaplabilir retim Ak Analizi ile Para Ailelerinin Oluturulmas retim ak analizi, paralarn retim fabrikasyon srasnda urad ilemlerin srasn analiz iin Burbidge tarafndan gelitirilmi bir yaplanma tekniidir. Bu tekniin temel alma prensibi, paralarn tasarm ayrntlarnn dnda kalan ve paralarn retimi iin kullanlan para rota kartlarn analiz eder. Rota analizleri yardm ile mmkn en iyi ak salayacak yerleim dzeninin listelenmesi ve paralarn rota kartlarnn karlmas ilemine retim Ak Analizi denir. AA da ama, belirli bir grup makinede tmyle ilenip rn hale gelecek paralar bulmak, her tip tezgahn olabildiince yalnz belirlenir grupta yer almasnn salamak, toplam tama uzakln ve tama arln en kklemek, gereksiz i ve malzeme ak rotalarnn ortadan kaldrmaktr. (Schey, 1987) AA de bahsedilen ilerin yaplabilmesi iin, para rota kartlarnn ve donanm listesinin hazrlanmas gerekir. Rota kartlar, malzemelerin hammadde deposundan kndan, paralarn bitirilmesine kadar tm retim ilemlerini gsteren ve ilemlerin zamannn da (hazrlk ve ilem zaman toplam) verildii bilgi ak kartlardr. Donanm listesi, iletmenin elinde bulundurduu ve paralarn retiminde kulland her trl makine ve ara gerelerin tantld listelerdir. retim ak analizi 3 aamada tamamlanan bir sretir. Bu aamalar; 1. letmenin genelinde retim ak analizi ile, ilem blmlerinin konumlar ve byklklerinin saptanmas(Fabrika Ak Analizleri) 2. Her ilem blmndeki, makine ve ara gerecin tespit edilmesi ve bunlarn birletirilerek makine hcrelerinin oluturulmas(lem blmlerinde gruplama) 3. Makine gruplarnn ilem blmleri iinde yerleim dzeninin planlamas (Grup ii ak analizi) A.Fabrika Ak Analizi: Fabrika ak analizinin(FAA) ilk hareket noktas ele alnan bir fabrikadaki ilem blmlerini tespit etmektir. lem blmleri ,fabrika ierisindeki her bir ilemin gerekletirilebilmesi iin kurulan bir tesis grubudur. Bir makine fabrikasnda bulunan dkmhane, montaj atlyesi ve torna-tesviye atlyesi ilem blmlerine rnek olarak verilebilir. Bu tesis gruplarnn tespit
26

edilmesini ilem blmlerinin hedefe uygun birletirilmesi izler. Hedef, olabildiince az sayda tesis yatrmyla, birletirilen birimler arasnda malzeme aknn basitletirilmesidir. Birletirmenin, birbiriyle uyumayan ilem blmleri iin olabilirlii yoktur. FAA 7 aamadan oluan bir sretir. Bu sreler; 1. lem blmlerine ayrma, 2. lem blmlerine, makine ve ara gerelerin tahsis edilmesi, 3. Genel ak izelgelerinin hazrlanmas, 4. Her parann ilem rota numarasnn(RN) bulunmas, 5. RN lerin gruplandrlmas, 6. Para rotalarnn incelenerek aratrlmas(rota analizi) birletirme ve basitletirme olanaklarnn

7. lem blmleri arasndaki para aknn dzenlenmesi, B.lem Blmlerinde Gruplama: lem blmlerinde gruplama, FAA ile elde edilen ilem gruplar iinde, birbirinden bamsz, her biri ayr bir para ailesini ileyebilecek makine hcrelerinin oluturulmasdr. Bylece,grup dzenlemeye veya hcre tipi retime gei yaplabilecektir.lem blmnde gruplama ilemine, para makine iliki matrisinin oluturulmasyla balanr. Matrisin oluturulmasnda, FAA ile elde edilmi olan ve her bir ilem blmne giren paralarn ilem grd makinelere 1, grmediklerine 0 deeri verilerek oluturulur. Ortak ilemlerden geen paralar, para aileleri halinde gruplanr. Benzer ekilde, bu ortak ilemleri yapmak iin kullanlan tezgahlar, bir hcre olarak gruplanabilir,sonu olarak bu teknik yerleim kolayl iin kullanlabilir. Balangta tezgah-para kart ekillendirilmelidir. Bu, bir MxN matrisidir.

Burada; M=Tezgah says N=Para says X=j paras, i tezgahnda ilem gryorsa 1dir aksi takdirde 0dr. Tezgah para kart kkse, benzer ilemli paralar,sra ve stunlar elle tasnif edilerek birlikte gruplanabilir. Bununla birlikte bu ii yapmak iin daha azip bir ilem olan bilgisayar ilemi kullanmaktr. Tablo 3.1 (a)da basit bir para-makine iliki matrisi verilmitir. Bu matristen hareketle deneme yanlma teknii (tezgah para kart kkse)kullanarak veya elle tasnif edilerek para aileleri ve makine hcreleri oluturulur.Deneme yanlma teknii ve elle tasnif para veya makine saysnn fazla olmas durumunda yetersiz kalmaktadr. Bu eksiklii giderecek birok teknik gelitirilmitir.(Bu teknikler bir sonraki blmde ayrntl bir ekilde aklanacaktr.) Para aileleri ve makine hcrelerinin oluturulmu ekli tablo 3.1(b)de verilmitir.

27

ekil 8 Para-makine iliki matrisi ve oluturulan para aileleri ve makine hcreleri C.Grup ii Ak Analizi AA nin son aamasnda, her grup iinde bulunan makinelerin birbirleri arasndaki ak incelenir. Bunun sonunda makinelerin yerleri ve grubun yerletirme plann oluturulur. Grup ii analizde temel alnan lt, makineler arsnda akan para miktardr. Makine grubu iinde yer nasl yerletirilsin ki, makineler arsnda dolaan paralarn tama miktarlar ve tama uzaklklar en aza insin? Sorusuna cevap bulmak iin yaplan analiz, grup ii analizdir. Bu analizde hareket ekonomisi (ergonomi) ilkeleri olabildiince kullanlr ve makineler dorusal bir yap oluturulacak ekilde yerletirilmeye allr. irketlerin ounda etkili bir i yerleimi mevcut deildir. Bir i yerleimi varsa, bakm noksanlndan dolay bunlar ekseriyetle doru deildir veya ok uyumsuz olabilir. Sonuncu durum, i yerleimleri kodlama ve snflandrma sistemi kullanlmakszn kurulmusa meydana gelir. Kullanlan AA ayn zamanda hkm etkiler nk baz paralar, bir veya daha fazla benzersiz ilem gerektiinde bir aile iinde grlmeyebilir. Bundan baka belirli bir tezgah, baka bir grupta ikinci kez yer aldnda ilave analizler gerekli olur. (Schey, 1987) rnein, ekil 3.1de D tezgah, grup 1 ve grup 2de yer alr. Bu durumda paralarn hemen hemen tamamnn D tezgahna uramasndan dolay, gruplarn kk tutulmas iki tekrara neden olur. Aksi takdirde, grup 1 ve 2, bir birine benzemeyen i yerleimli birka paraya sahip bir grup halinde birletirilmi olabilir. Keza ne kadar D eidi tezgah gerektii, talep ve tezgah kapasitesi deerlendirilmeksizin tespit edilemez. Ayrca AA, para zellikleri ve fonksiyonel kabiliyetleri dikkate almaz. Bu sebeple bu teknik(AA), para ailelerinin tasarm mhendislii iin ekillendirilmesinde kullanlmamaldr.

28

ekil 9 Para numaras

ekil 10 retim ak analizi rnei Para Snflama ve Kodlama ile Para Ailelerinin Oluturulmas: Para snflandrma ve kodlama sistemi zaman alc, karmak ve maliyeti yksek bir yntemdir. Tesis deki retime gre gelitirilmesi arttr. Bu sistemin avantajlarndan bahsetmek gerekirse;(10) rn ailelerinin ve tezgah hcrelerinin oluturulmasn kolaylatrr, Para tasarmlarnn, teknik resimlerin ve proses planlarnn ok ksa srede elde edilmesini salar, Tasarm tekrarlanmalarn nler, Gvenilir para istatistikleri salar,

Tezgah hazrlamada rasyonellik salayarak hazrlama ve rn ak zamann azaltr, Takm tasarmnda rasyonellik salar, retim planlama almalarn kolaylatrr,
29

Yaplan maliyet tahmini almalarnn daha salkl olmasn salar,

Grup teknolojisi prensiplerine dayal malzemelerin kodlanmas ve snflandrlmasnn bir ok kullanm alan vardr ve bu kullanm imalat ilemlerinin verimliliinin arttrlmasna nemli katklar salar . (Schey, 1987) Kod, bir para ile ilgili tm bilgileri ieren semboller dizisidir. Her para iin ayr bir kod kullanlr ve bu kod yalnzca bir paray tanmlar. Yalnz uygun bir kodlama sistemi seilip uygulanmadan nce paralara ait bilgileri snflandrmak ve bu bilgilerin zelliklerini saptamak gerekir. Para snflandrma, paralarn farkllklarna veya benzerliklerine gre blme ya da tek tek ele alarak gruplandrmadr. Tanmlamann ilk ksm problemin analitik, ikinci ksm sentez ynne vurgu yapmaktadr. ncelenen elemanlar parann karakteristiklerine; farkllk veya benzerlik, parann biimi, ileme yntemi, malzemesi veya ait olduklar rnn tipine gre snflandrlabilirler. Snflandrma paralar tanmlamada kullanlacak karakterlerin saysnn azaltlmasna yardmc olur. Snflarn geni tutulmas doal olarak kodun temsil kabiliyetini artrr. Bylece koddan daha doru ve daha kesin bilgilerin elde edilmesi mmkn olur. Paralarn kodlanmas ise elde edilen snflara, snflarn belirli zelliklerine hakknda bilgi tayan sembollerin atanmas ya da bu sembollerle tanmlanmasdr. Snflandrma ve kodlamann amac, bilginin hzl ve etkin bir ekilde yeniden elde edilmesini salamaktr. retim sistemlerinde bilgi; tasarm, planlama ve retim sreleri ile ilgili bir ok problem iin gerekli olmakta ve zellikle kodlamann yaplmad sistemlerde bilgiye ulama, uzun zaman, maliyet ve uzman gerektirmektedir. Snflandrma ve kodlamann tasarmda ve retim planlarnn hazrlanmasnda baarl bir ekilde kullanm, para eitliliinde bir azalma, para biimlerinin tanmlanmas, tekrarlanan ve benzer paralarn rnden bamsz olarak tanmlanmas, kaytta kolaylk, kullanmda basitlik ve biim zelliklerinin standartlatrlmas gibi faydalar salar. Basitletirme, eitlendirme, Standartlatrma: rnler snflama ve kodlanma ilemlerine tabi tutulmadan nce basitletirme, eitlendirme ve standartlatrma konularnda kapsaml bir almaya gidilmelidir. a)Basitletirme: Mamul eidinin iletme iin uygun sayya indirilmesi olarak tanmlanabilir. Fazla olduu dnlen retim hatlar elimine edilir. Bylelikle bir hizmet veya rn retmek iin gerekli ilem says azaltlm olur. Daha az para demek; daha az malzeme, daha az igc, daha kolay servis ve daha fazla gvenilirlik demektir. eit saysnn azaltlmas ile salanacak faydalar yle sralanabilir Hammadde, para ve yar mamul stok dzeyleri dktr. Makine ve tehizat yatrm daha azdr. Dizaynn gvenilirlii yksektir. Hata olasl azdr. Depolama alan ihtiyac azdr. programlarnn hazrlanmas kolaydr. Muayene ve kontrol etkinlii yksektir.

30

Kalifiye eleman ihtiyac azdr. Sipari alm ile mamuln teslimi arasndaki sre ksadr. Drlen maliyet nedeni ile mamuln rekabet gc yksektir.

b)Standartlatrma Bir mamuln veya onu oluturan paralarn; boyut, biim, performans ve kalite spesifikasyonlarnn endstri kolu, tm lke veya dnya apnda olmak zere nceden saptanm deerlerine standart, bu amaca ynelmi almalara da standartlatrma denir. Mal ve hizmetlerin fiyat ile talebi arasnda ters bir iliki vardr. yle ki; mal veya hizmetin fiyat dtke(arttka) o mal veya hizmete olan talep artar(azalr). Bu nedenle iletmeler devaml olarak birim maliyetlerini drerek karllklarn arttrmaya alrlar. Birim maliyetleri azaltmak iin kullanlabilecek bir ok yntem vardr. Bunlardan biri, yn retim veya montajhatt imalat ile kapasiteyi arttrmaktr. Bu artrm ancak iletmenin mal ve hizmetlerini standart hale sokmas ile mmkn olur. Standartlatrma aada sralanan maliyet avantajlarna sahiptir(8) Stoklarda daha az sayda farkl para bulunur. retim yapmak iin gerekli ekipmanlar daha az deiir. lem ak basittir. Kontrol daha kolay olur. Almlarn okluu miktar skontosundan faydalanma imkan verir. Tamir-bakm masraflar azalr

rnlerin standart hale getirilmesinin yukarda sralanan avantajlarna karlk en byk dezavantaj rn esnekliinin ortadan kalkmasdr. Baka bir deyile rnn zellikleri mteri isteklerini yanstma ve karlama bakmndan yetersiz hale gelir. c)eitlendirme Basitletirmenin tam zdddr. rn yelpazesinin geniletilmesi, eitliliin arttrlmas esasna dayanr. Endstride ve toplumda; basitletirme ve eitlendirme srelerinin yaanmasn zorunlu hale getiren baz faktrler vardr. Bu faktrler retim mallar ve tketim mallar seviyesinde farkl alglanr.. Yalnz retim mallarnn duyarll daha fazladr. Bu faktrlerin ou psikolojik niteliktedir. nsanlar alveri yaparken ister istemez iinde yaadklar evrenin etkisi altnda kalrlar. Mesela, komular ile ayn niteliklere sahip eyalara sahip olmak iin pek istekli davranmazlar. Kullandklar eyalarn dier insanlarn kullandklar eyalardan baz stn nitelikleri haiz olmasn arzu ederler. Bu eilimin gerisinde maddi unsurlardan ziyade sosyopsikolojik nedenler vardr. letmelerin sat ve pazarlama blmleri insanlarn bu psikolojik zaafndan faydalanarak karlarn arttrmak ve mterilerinin deiik tarz isteklerini tatmin etmek iin rn eitlendirme yoluna giderler. Kodlamann Genel lkeleri malatta ok sayda snflandrma ve kodlama yntemi vardr. Yalnz hepsi iin ortak olan kodlamann genel ilkeleridir. Bir kod sistemi dizayn edilirken gz nne alnmas gereken hususlar unlardr: 1.Kodu oluturan sembollerin dizilii anlaml olmaldr:

31

Kodda kullanlan her sembol bir anlam tar fakat bu semboller rasgele bir araya getirildii zaman iletilmek istenen mesaj vermekten uzak anlamsz bir karakterler dizisi olmaktan teye gitmezler. Kodun tm nceden tanmlanm bilgileri belirli bir sraya gre vermelidir. Yani her hane veya hane grubunun belli konular tanmlama grevi olmaldr. 2.Kod ak ulu olmaldr: Yeni elemanlar katldnda sistemin temel yapsnda herhangi bir deiiklie gitmeksizin kodlama yapmak mmkn olmaldr. rnein, saysal kodlamada bir hanede 0 dan 9 a kadar 10 farkl konu temsil edilebilir. Eer 10 dan fazla konu varsa yerletirme mmkn olmaz. Bu duruma kodun kapal ulu olmas denir. 3.Sistemde mevcut gruplar gerektiinde alt gruplara ayrlabilmelidir: Sistem yle bir ekilde dizayn edilmelidir ki, sonradan ortaya kabilecek gruplar sisteme kolayca katlabilmelidir. Kodlama iini yapmakla grevlendirilen kiinin ne kadar urarsa urasn eksiksiz bir kodlama yapmas mmkn deildir. lave blmler veya baz tasfiyeler buna engeldir. Bu zorluk kod numarasnda geni boluklar braklarak alabilir. 4.Snflandrma ve kodlama mantki olmaldr: Burada dikkat edilmesi gereken husus sembollerin sralandr. Kodun verecei bilgiler konun doal srasna uygun olmaldr. rnein, elik malzeme kodunda nce grup sonra kimyasal bileim ve daha sonra da sertlik, krlganlk gibi bilgiler yer alr. Kolaylk gstermesi bakmndan kodlama yaplmadan nce grafiksel bir gsterim faydal olabilir. 5.Kodun uzunluunu snrlayan faktrlerin varl gz nne alnmaldr: Bilgi ileme tarzn gz ard ederek bir semboller dizgesi oluturmak mmkn deildir. Mutlak surette bir takm snrlamalar hesaba katlmaldr. zellikle bilgisayarlarla bilgi ilem sz konusu olduunda koda ayrlan stn says snrldr ve bu say balangta belirlenir. Yalnz gelecekte stun saysn artrma imkanmz olmad iin bu say belirlenirken ok dikkatli davranlmaldr. Temel ilke; olas ilaveler hatrdan karlmakszn stun saysnn mmkn mertebe kk tutulmasdr. Kod numaralarnn bazen daktilo ya da elle yazld dnlrse, kk tutma ilkesinin yarar daha iyi anlalr. 6.Snflandrma ve semboller sistemi birbirleri ile uyumlu olmaldr: letme kulland kod sistemlerinin saysn minimum tutmaya almal ve ortak terimler kullanmaya gayret etmelidir. rnein; teknik resim, para ve malzemeler iin ayn kod sistemi kullanma olana salanmaldr. Aksi takdirde bilgi ilem yk artaca gibi yanlma ve hata olasl da artar. Kod sistemi saysnn azaltlmas, konular arasnda bilinli bir koordinasyon salamakla gerekletirilebilir. 7.Uygun olmaldr: Bir konuda kurulacak kod sisteminin mmknse endstri kolu, lke ve uluslar aras kod sistemleri ile benzerlii salanmaldr. Bylece tedarik, sat ve iletme dn ilgilendiren faaliyetlerde byk bir haberleme kolayl elde edilir. 8.eitli iaretler kullanlrken dikkatli olunmaldr: Bilgi gruplarn ayrma amac ile (.), (-), (;), (/) gibi iaretler kullanlabilir. Kullanlan bu iaretler bir snf dierinden ayrmak iin kullanlr ve bir snfn bitip dierinin baladn gsterir. Muhasebe, kitaplk, bro malzemesi vb. konularda bu tip iaretlerin kullanlmas yararl olabilir. Bununla birlikte fabrikalarda kullanm alan pek yoktur.Malzeme, imalat vb. yaygn konularda kod numaras genellikle uzun olduundan bu gibi iaretlere stun harcanmamas daha uygun olur.

32

9.Kolayca hatrlanmaldr. Kodun verdii bilgileri herhangi bir yere bakmakszn hatrlayacak biimde dizayn edilmesine zen gsterilmelidir: Bilgisayarlarn iletmelerde yaygn olarak kullanlmas bu ihtiyac ortadan kaldrsa da, el ilemlerinde kolaylk, yeni personelin sistemi abuk renmesi, iletme dndaki kiilerle haberleme kolayl gibi avantajlar yznden denenmesinde fayda vardr. 10.Kodlanan rnn zellii hesaba katlarak dzenlenmelidir: Baz rnlerin saylar ve harfler kullanlarak kodlanmas mmkn deildir. Bu tr durumlarda renkli kod kullanlr. Renkli kod genelde metal paralar kodlamada kullanlr. Kodlama Sistemi Seimi: Bir ok kodlama sistemi gelitirilmitir. Bu nedenle iletme yaps, ihtiyalar ve varsa zel durumlar gz nne alnarak Kodlama sistemi seilir. Kodlama sistemi seiminde aadaki faktrler, bir seilen sistemin yarar asndan iletmeye faydal olacaklardr.(Durie F.R.A, 1970.) Ama: Sistemi kurmann amac, kullancnn vasfna gre mhendislik, imalat veya her ikisinin de olmasna bal olarak deiecektir. Baz tipik mhendislik amalar aada verilmitir. 1. Benzer paralar iin etkili bir geri getirme sisteminin salanmas. 2. Para bilgisinin standart biimde salanmas. 3. malat kabiliyeti ve retilebilirliin belirlenmesi iin etkilibir ara salanmas malat asndan ise baz tipik gayeler aadaki gibidir: 1. 1.Para ailelerini biimlendirmek iin gerekli bilgilerin salanmas. 2. lem planlarnn etkili ekilde geri getirilmesinin salanmas. 3. Tezgah gruplar veya para aileleri iin hcreleri biimlendirmek zere etkili bir vasta salanmas . Grbzlk: Seilen sistem, firma tarafndan o anda satlan veya satlmas planlanan tm paralar kullanma kabiliyetinde olmaldr. Bu analiz, planlanm GT uygulamalarn ve gerekli olabilen para niteliklerine bakacaktr. Aada verilmi olan cetvel rnek uygulamalar ve birleik nitelikler salar. (Durie F.R.A, 1970.)

33

Tablo III Para nitelikleri - uygulamalar

Genileyebilirlik: Her eyi tanmlamak imkansz deilse bile ok zor olduundan dolay kodlama sistemi,gelecek zamanda da kullanlabilmelidir. Kodun genileyebilme(uzayabilme) kolayl ok nemli bir zelliktir. (Durie F.R.A, 1970.) Farkllama: Bir sistem tarafndan gelitirilmi kodla ararsndaki farkllama miktar,byk oranda deiebilir. Bir u durum alnarak irket tarafndan imal edilmi tm paralar kodlandktan sonra, bunlar bir ailede olduu gibi snflandrlabilir. Tm paralar kodlandktan sonra, tayfin dier ucundaki her para, ayr bir aileyi gsterebilir. Kodlama sistemi,bu iki durumda uygun miktarda farkllama salamayabilir. Otomasyon: Bugn kullanmdaki ou kodlama ve snflama sistemleri, bilgisayar kullanlarak kurulmutur. Bu nedenle potansiyel bir sistem deerlendirilecei zaman, sistemin daha iyi nasl otomatikletirilebileceini tespit etmek iin yeterli zaman harcanmaldr. Bu deerlendirme, kodlama ve snflandrma kabiliyetleriyle snrlandrlmamaldr;birleik veri taban metodolojisi, geri getirme ve analiz fonksiyonlar da gz nnde bulundurulmaldr. Verimlilik: Kod verimliliinde tipik bir paray kodlamak iin gerekli basamak says deerlendirilmelidir. Mevcut basamak(hane)says ok az ise bu saynn artrlp artrlamayacan belirleyiniz.

34

Maliyet: Maliyet, birka unsuru iine alr. Bunlar;sistemin balang maliyeti,belirli bir irketin zel ihtiyalarn karlamak iin sistemi deitirme maliyeti,sistemin mevcut bilgisayar sistemine balanmas maliyeti(btnleme maliyeti) ve sistemi kullanma maliyetidir. (Durie F.R.A, 1970.) Basitlik: Kullanm kolayl nemlidir. Sistemi kullanmas gereken kiilerin ou, bilgisayar sistemlerine ok fazla aina olmayabilirler. Bu sebeple kullanm kolayl;kullancnn kabul etmesi, eitim dncesi ve kullanm maliyeti asndan nemlidir. Belirli bir firma iin,bu kavramlara ilave edilebilecek baka kavramlarda olabilir. lave edilecek herhangi bir kavram bulunmasa bile, kodlama ve snflama sisteminin seim problemi, nemsiz bir zm deildir. Sonu olarak belerli bir sistem seilmeden nce,mevcut olanlarla ilgili olarak bir deerlendirme yaplmaldr. Problemin ok fazla karmak olmasndan dolay son karar vermeden nce, dnlen sistemi kullanan baz irketlerin ziyaret edilmesi tavsiye edilir. (Durie F.R.A, 1970.) Kodlama sisteminin Kullanc tarafndan Gelitirilmesi: irketlerin kendi kod gelitirdikleri kodlama sistemlerini kullanmay tercih etmektedirler. Kodlama sisteminin gelitirilmesi kolay bir i deildir. Firmalarn sistematik bir alma yapmasn gerektirir. lk olarak basit paralar seilmelidir. Kodlama sistemi, kendi i yerinde imal edilen paralarn yan sra satn alnan paralara da yer verilmelidir. Sonuta satn alnan paralar bu rnekte yer almaldr. rnek bykl, birka yzden (etkin paralarn %25i) etkin veri taban genise, birka bine(1000-5000) kadar deiecektir. Bir sonraki adm,rnekteki paralarn izimlerini monte etmektir. Sonra bu izimler, bir izimin aileler halinde tasnif edilebilir ve benzer zelliklere sahip olanlar birlikte gruplanr ve dolaysyla benzer ilem gerektirirler. Bu ilem, yksek frekansa sahip para zelliklerini tanmamz mmkn klacaktr. Bu adm tamamlannca, bu paralarn yapm iin takm tezgah ihtiyalarn tanmlamak nispeten kolaydr ve para gruplar fabrikadaki mevcut tezgahlara balanr. Satn alnan paralarn bazlarnn i yeri kabiliyetleriyle balants kurulamayabilir. Bununla beraber bu paralar gz nnde bulundurulmaldr, nk gelecekteki bir zamanda bu paralar yapmak iin donanm satn alnabilir. Ayrca kodlama sistemi, satclarn ileme kabiliyetleri bilindii zaman, satclar semek iinde kullanlabilir. Para zellikleri tanmlannca, bu zelliklerin hiyerarisi paray kodlamak iin gerekli zaman en aza indirmek amacyla kurulmaldr.(4) Son adm olarak ise firma tarafndan gelitirilen kodlama sistemi denenmelidir. (Durie F.R.A, 1970.) Kodlarn Snflandrlmas: Para snflandrma ve kodlama sistemlerinin 3 tipten oluur. (10) Bunlar; 1. Tasarm zelliklerine bal sistemler (temel d ekil, temel i ekil, Uzunluk/ ap oran, malzeme tipi, para fonksiyonu, ana boyutlar, alt boyutlar, toleranslar vs. ) 2. malat zelliklerine bal sistemler (ana ilemler, alt ilemler, ana boyutlar,yzey ileme, kullanlan tezgah vs.) 3. Tasarm ve imalat zelliklerinin her ikisine de bal olan sistemler

35

Kodlama sistemleri, kullandklar semboller bakmndan farkllk gsterirler. Para snflamada kullanlan kodlar sembollerin biimine, yaplarnn ekline ve niverselliine gre kodlar olmak zere gruba ayrlrlar; (Durie F.R.A, 1970.) 1)Kullanlan Sembollerin Biimine Gre Kodlar a. b. c. a. b. c. a. b. Nmerik Kodlar Alfabetik Kodlar Alfanmerik Kodlar Monokodlar Polikodlar Kark Kodlar niversal Kodlar yi uyarlanm Kodlar

2)Yaplarnn ekline Gre Kodlar

3)niversallie Gre Kodlar

3.6.1.1.Kullanlan Sembollerin Biimine Gre Kodlar a.Nmerik Kodlar: Nmerik kodlarn hepsi rakamlarla ifade edilirler ve okuma hatalarnda daha az risk tarlar. Bir hanede en fazla durumun ifade edilmesi sz konusudur. Bilgisayarda ele alnmalarnda kolaylk getirmeleri alfabetik kodlara nazaran daha fazla kullanlmalarna yol aar. b.Alfabetik Kodlar: Alfabetik kodlarn hepsi harflerle ifade edilirler. Alfabetik karakterlerin saysnn nmerik karakterlerden fazla olmas, bir hanede daha fazla bilginin depolanmasna olana kullanmm hatrlanma yarar da salamaktadr. c.Alfa Nmerik Kodlar: Alfa nmerik kodlar, nmerik ve alfabetik kodlarn beraber kullanmyla oluan kodlardr. Bu kod sistemleri nmerik ve alfabetik kodlama sistemlerinin her ikisinin de avantajlarndan bir arada yararlanma avantaj salar. (Durie F.R.A, 1970.) 3.6.1.2.Yaplarnn ekline Gre Kodlar a.Hiyerarik Kodlar:( Monokod) Bu kodlama biiminde, her hanenin anlam bal olduu haneye gre deiir. Monokod olarak da isimlendirilen hiyerarik kodlama sistemi, bir hanedeki bilgiyi kendinden sonra gelen her bir hanede gelitiren bir bilgi dzenidir ve birka hanede byk lekli bilginin depolanmasna imkan verir. Para biiminin ve saysnn fazla sklkla deimedii durumlarda byk yararlar salar. Oluturulmas fazla zaman ve maliyet gerektiren bu kod sisteminde, deiikliin yaplmas olduka gtr.Hiyerarik kodlar snflandrlm paralarn doas hakknda derin analizlere olanak tanrlar. Hiyerarik kodlamaya rnek olmas bakmndan ekil 3.2de para grubu ekil

36

3.3 de ise bu paralarn monokod yapda oluturulan kodlar ve kodlama biimi verilmitir. (Durie F.R.A, 1970.)

ekil 11 Para gruplar

Tablo IV Paralarn hiyerarik kod yapnsnn oluturulamas (Kaynak: Hector H. Guerro)

ekil 11de verilen 3 haneli monokod yapdaki dzenlemenin ilk hanesinde parann demir ya da elik olduu, ikinci hanede demir yada eliin zellii(katk maddesi), nc hanede ise ikinci hanede belirtilen zelliin seviyesi tanmlanmtr.

37

Hiyerarik kod, nispeten az saydaki basamak iinde ok miktarda bilgi salar. Bu stnlk, hiyerarik olmayan kodlama sistemine bakldnda daha ak olarak grlecektir. Tanmlanm sistemin uygulanmas nispeten basit olsa bile, hiyerarik sistemdeki her basamak iin anlam tanmlama zor olabilir. Aacn ana gvdesinden balayarak, kodlanan para hakknda bir seri sorunun cevaplanmas gerekir. Bu tarzda almaya, dallanma bitinceye kadar aa boyunca devam edilir. Her soruya verilen cevap seimi kaydedilerek uygun kod says oluturulur. Bununla beraber koddaki her bir basaman tespiti zordur, nk nce gelen her basamak nce kodlanmaldr. rnein ekil 3.3de ki dz dili ark iin gelitirilen koddaki A 11B2de, ikinci konumdaki 1 sapmal yuvarlak anlamndadr, nk kodun birinci konumunda Avardr. Fakat ilk konumda B olmu olsayd, ikinci konumdaki 1 kutu benzeri anlamn tayacakti.

ekil 12 Dz dikili arka ait monokod yaps Tasarm blmleri, para geri getirme de sk sk hiyerarik kodlama sistemlerini kullanrlar, nk bu tip bir sistem; ekil, malzeme ve byklk bilgisi yakalamada etkilidir dier taraftan imalat blmleri, ilem ihtiyalarna dayal farkl ihtiyalara sahiptir. Tasarm ve imalat organizasyonlarnn her ikisi inde eit derecede yararl olan ilem balantl bilgi, hiyerarik yapda olduu zaman bunun geri getirilmesi ve analiz edilmesi zordur.(4) b.Hiyerarik Olmayan Kodlar(Polikod): Nitelik kodu, oklu kod,zincir kod ayrk kod veya sabit basamakl kod olarak da isimlendirilir.(4) Bu kodlama sisteminde haneler birbirinden bamszdr. Bir hanedeki bilginin anlam, kendinden nceki ve sonraki hanelerde bulunan sembollere bal deildir. Bylece bir parann her nitelii, nitelik kodundaki belirli bir konuma atanabilir. Her kodlanan nitelii temsil eden sembol kendine ait kod alann igal eder. Hiyerarik olmayan kodlama yaps bilgini ifade edilebilmesi in belirli sayda hanenin kullanlmasn gerektirir. (12)Hiyerarik kodlara gre oluturulmas ve deitirilmesi kolaydr. Bilgi depolama kapasitesi bakmndan monokod ve polikodun farkllklar takip eden rnekte aklanmaya allmtr. Kodun iki haneden olutuu varsaylm ve bir haneye yazlabilecek sembollerin says 0 ile 9 rakamlar arasnda snrlandrlmtr. Bu artlar altnda monokod
38

dzende potansiyel olarak 10+10^2 yani 110 tane zellik depolanabilir iken polikod iin bu say sadece 10+10 yani 20 dir. Btn bunlara ilaveten monokod dzende mevcut hane saysn bir artrarak 1110 tane zellii daha depolama imkanna sahip oluruz. Polikod dzende hane saysnn bir artrlmas ise depolanabilecek zellik saysn sadece 30 a karr. Polikodun en byk dezavantaj burada ortaya kar; bilgi depolama kapasitesi dktr. Aadaki tablolarda (tablo-3.2, tablo 3.3), ekil 3.2de verilen 15 paran, makine ilem sralar ve bu makinelerin sralar verilmitir. Tablo 19da ise, her paran ilem grd makinelerin srasna gre polikod yapdaki kodlama dzeni verilmitir. (Durie F.R.A, 1970.)

ekil 13 Hiyerarik olmayan kodlar

ekil 14 Polikodlar

Tablo-3.4de gsterilen B,D,G paralarnn kodu 367dir. Bunun anlam,bu paralarn her birisi nce 3 kod numaral punto makinesinde, sonra 6 numaral bileyicide ve son olarak da 7 numaral metal makasnda ilem grddr. c. Kark Kodlar: Monokod ve polikodun karmndan oluur. Her iki kodlama dzeninin olumlu yanlarn alr. Kark bir kod dzeninde seenek saysnn azalmas onun polikod zellikleri tadn gsterir.

39

Buna mukabil eitliliin fazla olmas onu monokoda yaklatrr. Monokod ksm ok uzun olmad mddete kark kodlarn dzenlenmesinin bir zarar yoktur. Yorumlanmas monkodlar dan daha kolaydr ve nispeten ksa bir kod ile ok miktarda bilginin depolanmas mmkndr.(4) Polikod ile ekil 3.2de parann kark kod yaps aada gsterilmitir.

ekil 15 Polikodlar II Yukardaki tabloda verilen kodlardan birinci grup ilgili parann hammadde zellikleri, ikinci grupta ise, parann rn hale gelinceye kadar hangi makinelerden hangi srada getii verilmitir. (Durie F.R.A, 1970.) Herhangi bir retim sisteminde parann hangi kod dzeninde kodlanaca; retilen para saysna, parann hammadde, ilem ve ait olduu rnn zelliklerine gre deimektedir. Uygun bir kodlama sistemi semek ve uygulamakla grevlendirilen kiinin, kodlama sistemlerinin avantaj ve dezavantajlarna bakarak bir seim yapaca ve setii sistemi her ne ekilde olursa olsun tatbik edeceini dnmek yanl olur. Bir sistem iin yararl ve uygun olan bir kodlama yaps baka bir sistem iin yetersiz kalabilmektedir. Salt bir stnlk sz konusu olamayaca iin kodlama iini yapmakla grevlendirilen kiinin, iletme amalarna en uygun sistemi semesi yerinde ve doru bir davran olacaktr. Snflandrma ve kodlamann baarl bir ekilde tasarmda ve retim plannn hazrlanmasnda kullanm,para eitliliinde bir azalma, para biimlerinin tanmlanmas, tekrarlanan ve benzer paralarn rnden bamsz olarak tanmlanmas,kaytta kolaylk. Kullanmda basitlik ve biim zelliklerinin standartlatrlmas gibi faydalar salamtr. Para Snflama ve Kodlama Sistemleri Para snflama ve kodlama amacn gden bir ok sistem gelitirilmitir. Aadaki tablo da bu kodlama sistemleri verilmitir. Bu almada ise aada aa da isimleri verilen kodlama sistemleri incelenecektir. 1.OPITZ Kodlama Sistemi 2. BRISH Kodlama Sistemi 3. CODE Kodlama Sistemi 4. MICLASS Kodlama Sistemi 5. DCLASS Kodlama Sistemi 6. SAGT Kodlama Sistemi 7.KK-1 Kodlama Sistemi

40

OPITZ Kodlama Sistemi Yaygn bir kullanm olan Optz kodlama sistemi H. Optz tarafndan gelitirilmitir. almalarna 1950 ylnda AACHEN niversitesinde balayan ve 25 firmann yaklak 320000 makine saati gerektiren 4500 paras zerinde srdren Optz, kendi ad ile anlan kodlama sistemini gelitirmitir. Polikod yapya sahip opitz kodlama sistemi 13 haneden olumakta ve iletmenin tasarm, planlama, ve retim blmlerinin paralarla ilgili farkl bilgi ihtiyalarn karlayacak ekilde dzenlenmitir. Gelitirilen ilk kodlama sistemlerden biridir. Esasen para istatistikleri zerinde almak zere gelitirilmitir. Avrupada, zellikle de Almanyada geni bir kullanm alanna sahiptir. lenmi, ilenmemi (dkm) ve satn alnan paralara rahatlkla uygulanabilir. etmeye ek bir maliyet yk getirmez. Yap ve Uzunluk 13 haneden oluur. lk be hane genel tasarm zelliklerini gsterir. parann geometrik yaps ile ilgili bilgiler ierir. Drt haneli ikinci grup, parann hammadde zelliklerini gstermek iin kullanlr. Son grubu oluturan drt hane ise serbest kodlardr ve retim ilemlerini tanmlamak amac ile kullanlr. Bilgisayar Destei Bilgisayar destei yoktur.(4) Aada Optz kodlama sisteminin yaps grlmektedir.

ekil 16 Yap ve uzunluk Genel tasarm zelliklerini gsteren ilk be hane, parann geometrik yapsyla ilikili bilgileri iermektedir. Burada parann en son biimi ile ilgili zellikler tanmlanr. Her bir hanede tanmlanan zellikler unlardr. (Durie F.R.A, 1970.)

Hane 1 : Parann dnmeli olup olmad; dnmeli ise uzunluk-ap oran, dnmesiz ise uzunluk genilik oran tanmlanr. Hane 2 : Parann d yzey ileme zelliklerini gsterir. Hane 3 : Parann i eklini gsterir. bunlar kr delik, di amal veya kama yuval gibi zelliklerdir. Hane 4 : Parann dz yzey ilemleri ile ilgili bilgileri gsterir. Hane 5 : Bu hane de var ise parann yardmc delikleri ve di yuvalarna ilikin bilgiler kodlanr. Optz kodlama sisteminin drt haneli ikinci grubu ( ek kodlar ), parann hammadde zelliklerini gstermek iin kullanlr. Bu drt hanede tanmlanan bilgiler unlardr; Hane 6 : Parann boyutlarnn tanmlanmasnda kullanlr.

41

Hane 7 :Parann retiminde kullanlan hammaddeye ilikin bilgilerin tanmlanmasnda kullanlr. Hane 8 : Hammaddenin ilkel eklinin tanmlanmasnda kullanlr. Hane 9 : Parann retimi iin gerekli olan tolerans ve duyarllk tanmlanmasnda kullanlr. nc grubu oluturan drt haneli kod yaps serbest kodlardr. Bunlar retim ilemlerini tanmlamak amac ile kullanlr. Bu grubun genel bir kodlama yaps yoktur. Sistemi uygulayan iletme tarafndan retim biimine gre tanmlanr.

ekil 17 Rondela retim resmi ekil 17de verilen rondela OPITZ kodlama sistemine gre kodlanacak olursa durum aadaki gibi olur.

ekil 18 ekil 18de verilen rondela Opitz dokuz basamakl karma kod BRISH Kodlama Sistemi BRISCH kodlama sistemi, E. G. Brisch tarafndan gelitirilmitir. Monokod zelliklere sahip bir kod yaps olan BRISCH kodlama sistemi, sabit uzunlukta nmerik bir kodlamay gerektirir. letmenin zel ihtiyalarna gre iyi uyarlanan bir sistemdir. Bu kodlama sistemiyle snflandrlan paralarn belirgin zellikleri sreklilik gstermelidir.(14)

42

BRISCH kodlama sisteminin genel bir kodlama kural olmayp her firmann kendi zel ihtiyalarna uygun olarak, tm retim sistemine ynelik bir ekilde dzenlenir.Bilgi elde etmenin hzl olduu bu kodlama sisteminin oluturulmas olduka zor ve uzun zaman alr. (7)Avrupada zellikle de ngilterede yaygn bir ekilde kullanlmaktadr. Kodlama da btncl bir yaklam ngrr. Ayn tipteki btn paralar ( hammadde, paralar, yarmontaj ve montaj rnleri, aletler ve tanabilir ekipman, aparatlar ve yardmc, yedek paralar vb. ) kodlanabilir. Her bir kullanc iin uygun zellikler tar ve bunlar birbiri ile zde deildir. ok yaygn bir kullanm alan vardr. 50 kii altran bir iletmede kullanlabilecei gibi 60000 kiinin i grd bir iletmede de ayn ekilde kullanlabilir. Kod kartlar kullanlarak adm adm uygulanr.(4) Yap ve Uzunluk Nmerik kod ksm iki ksma ayrlr; birincil kod ve ikincil kod. Birincil kod (4-6 rakam) genel tasarm ve ekil zelliklerini gstermede kullanlr ve monokod bir yapya sahiptir. kincil kod polikod yapdadr ve uzunluu sabit deildir. malat ile ilgili bilgiler verir.(4) Bilgisayar destei The Alpha Graphics Systems (TAGS) olarak bilinen paket bir yazlm program destei vardr. Bu paket program vastas ile bir firmann rnlerinin imalat srecini kontrol etmek; maliyet, lm, tasarm, dokman, plan vb. trdeki bilgileri standart bir hale sokarak basit bir ekilde depolamak ve kullanmak mmkn hale gelir.(4) CODE Kodlama Sistemi BRISCH den uyarlanmtr. Paralarn yalnz fiziksel zelliklerini (boyut, ekil vs. ) tanmlamakla kalmaz fonksiyonlarn da belirtir. Malzeme ve imal usulleri nevindeki imalat bilgilerini iermez. Code kodlama sistemi Bergen ve Gionuves tarafndan gelitirilmitir. Polikod yapdaki kodlama sistemi, sekiz haneden oluan nmerik bir kodlama biimidir. Parann geometrik zelliklerin gstermek iin uygun zelliklere sahiptir.(15) Bu kodlama dzenin her bir hanesinde tanmlanan bilgiler unlardr;(7) Hane 1 : Parann d eklini, Hane 2 : Parann boyutlarn, Hane 3 : Parann i eklini, Hane 4 : Parann i ve d deliklerinin saysn, Hane 5 : Parann kesimlerini, Hane 6 : Parann kesim derinliklerini, Hane 7 : Parann en byk d apn, Hane 8 : Parann uzunluunu tanmlama iin kullanlr. Yap ve Uzunluk Kark kod yapsna sahiptir. Alfa nmerik semboller kullanlr ( 1-9 , A-F ).(4)

43

Bilgisayar Destei Kodlama yaplrken bilgisayar kullanlmaz. Aadaki ekilde ekil 3.4da verilen rondela iin CODE kodlama sisteminde kod yaps verilmitir.(Kaynak: Nalbant Muammer, Bilgisayarla btnleik malat ve Tasarm

ekil 19 Bilgisayar destei MICLASS Kodlama Sistemi MICLASS, Metal Institue Clasification System i temsil eder. Bu, Hollanda uygulamal ilmi aratrmalar organizasyonu tarafndan gelitirilmitir. MICLASS, ABDde mevcut ok beenilen ticari sistemlerden biridir. MICLASS snflama ve kodlama sistemi nmerik bir kodlama yaps trndedir. Ayrca polikod yapya sahip bir kodlama sistemidir. Otuz haneden oluan kodlama sistemi, geni kodlama zelliklerine sahiptir. Gnmzde, bilgisayara dayal bir uygulama gerektiren bu sistem iin 15den fazla gelitirilen paket program vardr.(16) MICLASS kodlama dzeninin ilk 12 hanesi iletmeye bal olmayan (zorunlu), sonraki 18 hanesi de iletmenin retim biimine bal olan bir kod yaps vardr. Birinci blm oluturan ilk 12 hanenin, ilk drt hanesi, parann yzeyiyle, ikinci drt hanesi parann boyutlaryla, son drt hanesi de parann tolerans ile ilgili bilgilerin kodlanmasnda kullanlr. (4)

44

ekil 20 MULTCLASS kodlama sistemi MICLASS kod sisteminin ikinci ksmn oluturan 18hanelikl ksm seimliktir. Bu ksm, satclar, miktar byklkleri, maliyetler ve retilebilirlik gibi bir irketin belirli ihtiyalarn karlamak iin 18 karakter ierir. lk 12 karakter evrenseldir,buradaki eitli basamaklar iin kullanlan tanmlamalar irketten irkete deimemelidir. Tesis ve blmn,MICLASS kodunu kullanan bir bakasndan alnan para kodundaki bilgiyi okuyabilmesi stnlktr. Kod, ilk 12 basamakta gerekli bilgiyi salayamazsa saknca ortaya kar; deiiklik yapmak zor olabilir. MICLASS programlaryla yaplan grevlerden bazlar aada verilmitir. Bunlar;(4) 1. Veri ynetimi:Bu, veri ve dosyalarn iletme,hatalar dzeltme ve veri listeleme kabiliyetlerini salar. 2. Tasarm geri getirme: Ayn veya benzer kod numaral tasarmlar geri getirilebilir. E paralar gibi benzer paralarn da geri getirilebildiine dikkat ediniz. Geri getirilen kodlanm paralarn deiimi, kullanc tarafndan denetlenir. 3. retim karmas:Yzlerce hatta binlerce para kodlandktan sonra,veri tabannda bulunan bilginin analizi ok zaman alc olabilir. Yardm iin programlar salanr,mesela verilen bir snflama kodunun meydana gelii veya kodun belirli bir parasnn veya bir kod birlemesinin grafiklerini retmek iin programlar vardr. Aadaki ekli 3.10da verilen rondela iin MICLASS yapdaki kod sistemi verilmitir.

ekil 21 MICLASS kodlama sistemi

MULTICLASS, MICLASS n gelitirilmi ve geniletilmi bir versiyonudur.

45

Btn bir grup teknolojisi programnn sadece bir paras olarak, tasarm ve satta faydalanlr. CAPP ve CAD iin veri taban oluturmak, para ailelerinin oluturulmas ya da imalat hcrelerinin oluturulmas gibi grup teknolojisi uygulamalarnda yardmc olarak kullanlr. En pahal sistemlerden biridir. Yap ve Uzunluk MULTICLASS dokuz farkl kodlama sistemi salayabilir. MULTICLASS monokod ve polikod yapnn her ikisini de kullanr. 32 tane rakam kullanmak mmkndr. (Durie F.R.A, 1970.) DCLASS Kodlama Sistemi DCLASSS(Design and Classification Information Sisytem), Brigham Young niversitesinde gelitirildi. Bu sistemin para kodu ksm, ticari satclar iin gelitirilmedi, eitim ve aratrma maksad iin byle bir sistem salamay hedefliyordu. lk k gnlerinde niversite evrelerinde kullanlmsa da birok irket, bunu prototip gelitirmek iin kullanyor. Birka varsaym,DCLASS kodunun geliimi iin temel olarak uyarlanm ve kullanlmtr. Bu varsaymlar;(4) 1. Para, ekseriyetle onun en ok grnen nitelii olan temel ekliyle en iyi karakterize edilir. 2. 3. Her temel ekil; kanallar, diler ve yivler gibi birka zellie sahip olabilir. Para; temel ekli,zellikleri.

4. Birka ksa kod paras,insann tanyabilmesi ve insann izlemesine uygun bir snflandrma kodunun biimlendirmek iin kullanlabilir. 5. Bu kod paralarnn her biri, daha detayl bilgiyi iaret edebilir. DCLASS para ailesi kodu, aadaki ekilde grld gibi 5 kod blne ayrlmtr. basamaktan oluan birinci blk, temel ekli belirtmek iin kullanlr. Birim zellikleri kodu, bir sonraki paraya girilir; bu bir basamak uzunluundadr. Parann karmakln ifade etmek iin kullanlan bu kod,zellikleri(delik ve kanal gibi),sl ilemleri ve zel yzey bitirme ilemlerini ihtiva eder. Karmaklk,belerli zelliklerin saysyla belirlenir. Bir basamak byklndeki kod,para ailesi kodunun nc bldr. Drdnc blk kesinlii ifade eder, bu bir basamak uzunluundadr. Para ailesi kodunun beinci bln meydana getiren son iki basamak, malzeme eidini ifade etmek iin kullanlr.

ekil 22 DCLASS kodlama sistemi SAGT Kodlama Sistemi M. R. Abou-Zeid tarafndan gelitirilen SAGT kodlama sistemi 18 haneden oluur. Opitz kodlama sistemine benzer bir yapdadr, fakat hanelerde bir gruplama sz konusu deildir.

46

Polikod zellii tayan SAGT sistemi, nmerik bir kodlama yapsn gerektirir. (17)Her bir hanede tanmlanan bilgiler unlardr; Hane 1 Hane 2 Hane 3-6 Hane 7-8 Hane 9 Hane 10 Hane 11 : Parann en byk d apn, : Parann uzunluk-ap orann, : Parann d ekli ile ilgili bilgileri, : Parann i eklini, : Parann ana deliklerini, : Parann dili ve kama yuvalarn : Parann yzey ileme bilgilerini,

Hane 12-13 : Parann retimi iin gerekli hammadde cinsi ve eklini, Hane 14-16 : Parann bitmi boyutlar ve toleransn, Hane 17-18 : Parann retimine ilikin bilgiler tanmlanr. KK-1 Kodlama Sistemi Kark kod dzeninde olan, 13 haneden oluan ve nmerik bir yapya sahip olan KK-1 kodlama sistemi Japonyada gelitirilmitir.(18) Parann oluumu ile ilgili derin bir analize olanak tanyan kod sisteminde hanelerde tanmlanan bilgiler unlardr; Hane 1-2 : Parann retim fonksiyonunun ne olduu (monokod), Hane 3-4 : Parann retiminde kullanlan hammaddenin zellikleri, Hane 5 Hane 6 Hane 7 Hane 8 Hane 9 : Parann en byk yerinin genilii, : Parann en byk ap, : Parann genilik-ap oran, : Parann d yzey ap, : Parann i yzey ap,

Hane 10 : Parann yzey ilemlerinin gerektirdii makinelerin zellikleri, Hane 11 : Paradaki yardmc deliklerin says, Hane 12 : Parann doru olup olmad, Hane 13 : Parann retiminde kullanlan ilk makinenin zellikleri tanmlanr. MAKNE HCRELERNN OLUTURULMASI Makine hcrelerinin oluturulmas etkinlii GT uygulamalarnn da etkinliini de belirlemektedir. Bu amala gelitirilen bir ok yntem vardr. Bu blmde bu yntemler anlatlacaktr. (Durie F.R.A, 1970.) Makine Hcrelerinin Oluturulmas Para ailelerinin ve makine hcrelerinin oluturulmasnn grup teknolojisi ve onun retim aamas olan hcresel imalatn en nemli ksm olduunu ve grup teknolojisi uygulamalarnn

47

etkinliini belirlediini belirtmitik. Bu oluumlar iin gelitirilmi birok yntem vardr. Bunlar: Derece Sralama ve Kmeleme Yntemi Q Analiz Yntemi Dorudan Sralama Yntemi Benzerlik Katsays Yntemi BA Enerjisi Yntemi Dal Snr Yntemi LIP Modeli P Ortanca Modeli Atama Yntemi Ortaklk Deeri Yntemi Grafik Yntemi

Hcre oluturma, hcresel retim sistemlerinin tasarmnn ilk aamasn oluturur. Bir retim hcresi,belirli bir grup parann retimi iin tasarlanm ve dzenlenmi makinelerden oluan bir kme veya grup olarak tanmlanabilir. Para aileleri ve makine gruplarnn seimi ve hcrelerinin oluturulmasnn temel amac verimlilii arttrmaktr. Bir imalat hcresini ,atlye tipi imalat sisteminin ierdii tezgah ve rnlerin bir alt kmesi olarak belirleyebiliriz. Ele alnan problem, verilen imalat sistemindeki en karl hcreyi belirleme problemidir. (Durie F.R.A, 1970.) Grup teknolojisi kapsamnda makine akna bal olarak oluturulan farkl para aileleri farkl dzenlemeleri gerektirecektir. Dier bir ifadeyle, ailelerin oluturulma biimi hcrenin tasarmn etkilemektedir. Baz para ailelerinde her para hibir makineyi atlamadan tm makinelere ayr srada gidecek ve geri dne izin verilmeyecektir. Oluturulan para aileleri hcresel imalata uygunluk asndan analiz edildikten sonra hcreler belirlenir. Bu aamada her para iin tahmin edilen talep dzeyi ve her hcre iin gerekli makine ve aletler saptanr. Btn bu bilgiler, hcreler aras i yklerinin, depolanmas ve gelecekte esnekliin salanmas asndan gereklidir. Hcre tasarmnda hcreleraras makine paylam sz konusu olmadndan,tm hcrelerin tamamlanabilmesi iin ilave makine almlar gndeme gelebilir. Para aileleri oluturma ve makine hcrelerinin oluturulmasnda kullanlan yntemlerin aklamas aada sunulmutur Derece Sralama ve Kmeleme Yntemi lk olarak 1980 de King tarafndan GT nin uygulamalarnda en ok kullanlan yntemlerinden rn ak analiziyle birlikte retim planlama alannda kullanlmak zere gelitirilmitir. Bu yntem,para-makine iliki matrisinin kurulmasndan sonra matrisin ana kegeni ierisinde ,para aileleri ve makine hcrelerini oluturma ilkesine dayanr. Paramakine iliki matrisinin satrlarn ve stunlarn 2n ile hesaplanan pozisyon arlklar atanarak ,her makine ve para iin,bulunduklar satr veya stuna bal olarak,arlk
48

dereceleri bulunur. Satrlar ve stunlar,bulunan bu arlk derecelerine gre bykten ke sralanarak, matrisin ana kegeni zerinde para aileleri ve makine hcreleri elde edilir.Derece sralama ve kmeleme ynteminin (DSKY) uygulanmas iin gereken ilem sras yledir. (Durie F.R.A, 1970.) Adm-1: FAA ile elde edilen para rota kartlarnn yardmyla para-makine iliki matrisi oluturulur. X(I,J)olarak tanmlayacamz matrisin satrlarnda paralar,stunlarda makineler yer alr. Matris deerleri 0 ve 1lerden oluur. Eer i. para j. Makinede ileniyorsa X(I,J)=1,ilenmiyorsa X(I,J)=0deerini alr. Adm-2: Para-makine iliki matrisinde, her satra sadan sola doru,her stuna ise aadan yukar doru,ikili dzende pozisyon arl verilir. Pozisyon arl 2^n eklinde hesaplanr. Adm-3: Her satr eleman iin, stunlarn pozisyon arlklar ile satrn deeri arplarak, satr arlk dereceleri bulunur. Adm-4: Satrlar arlk derecelerine gre bykten ke doru sralanrlar. Adm-5: Elde edilen dzenleme, bir nceki dzenleme ile ayn ise adm-9dan,deilse adm 6dan devam edilir. Adm-6: Her stun eleman iin, satrlarn pozisyon arlklar ile stunun deerleri arplarak,stunun arlk dereceleri hesaplanr. Adm-7: Stunlar byklk derecelerine gre bykten ke doru sralanrlar. Adm-8: Elde edilen dzenleme,bir nceki dzenleme ile ayn ise ileme adm-9dan,deilse adm3den devam edilir. Adm-9: Para aileleri ve makine hcreleri oluturulur. Derece sralama ve kmeleme yntemi,para ve makine says 127den fazla olduunda uygulanamamaktadr. Bu aksaklk,yaplan baz eklemeler ile ortadan kaldrlmtr. Gelitirilen bu yntem, Derece Sralama ve Kmeleme yntemi-2(ROC-2) olarak bilinmektedir. Yetersizliin ortadan kaldrlmas iin yaplacak ilem, para-makine iliki matrisinin iki veya daha fazla alt matrise blnmesi, matrislere yukarda anlatlan ilem admlarnn ayr ayr uygulanmas ve elde edilen zmn birletirilmesidir. rnein 45makine ve 165 paradan oluan bir sistemde, X(165,45) matrisi, X(127,45) v e X(38,45)eklinde iki alt matrise blnerek zmlenir.

49

Q Analiz Yntemi: Atkin tarafndan, kme teorisi kullanlarak gelitirilen Q analiz yntemi, para ailelerini ve makine hcrelerini, para makine iliki matrisinin ana kegeni zerinde oluturma ilkesine dayanr. Fabrika ak analiziyle elde edilen para rota kartlarnn yardmyla oluturulan para makine iliki matrisi, kendisinin devrii ile nden arplp tm hcrelerden 1 karlarak makineler arasndaki ortak ilemi gsteren, makine-makine matrisi elde edilir. Bu matrisin ana kegeni zerindeki saylar sralanarak,ortak ilem yapan makineler bir araya getirilerek, makine hcreleri elde edilir. Para aileleri de,para makine iliki matrisinin, devrii ile arplmas ile oluan para-para matrisinde ayn kurallarn uygulanmasyla oluturulur. Q Analizi ynteminin uygulanmas iin gerekli ilem sras yledir; Adm-1: Para-makine iliki matrisini olutur. Adm-2: Para-makine iliki matrisinin tersini alarak, nden arp ve tm hcrelerden 1 kararak, makine- makine matrisini olutur. Adm-3: Makine-makine matrisinin ana kegeni zerindeki saylar kullanarak Q vektrn olutur ve vektr bykten ke srala. Adm-4: Q vektrne gre, hiyerarik elemanlar, koordinat dzleminde yatay-dikey kesime durumuna gre gruplandrarak, makine hcrelerini olutur. Q vektr teknii ile makine hcreleri oluturulduktan sonra, yine ayn mantkla paralar gruplandrlarak para aileleri elde edilir. Daha sonra,para aileleri ve makine hcreleri birbirleriyle eletirilirler. Q Analizi ynteminin baz eksik noktalar vardr. Bunlar; Gruplandrma ileminde para rota kartlarnn dikkate alnmamas, Kurulan para-makine iliki matrisinde,uygun dalm gstermeyen istisnai paralar,para ailelerinin ve makine hcrelerinin matris ana kegeni zerinde yer almasnn engelleyecektir, Ayn makinede birden fazla kez ilem gren paralarn, o makinedeki ilem saylar,para-makine iliki matrisinde ifade edilemez, Darboaz makinelerin ana kegen zerine yerletirilmesi ve tam olarak bir makine hcresine atanmas olanakszdr, Para-makine iliki matrisinde gsterilebiliyor olmas, ayn tipteki makinelerden yalnz birinin

Dorudan Sralama Yntemi: Dorudan Sralama Yntemi (DSY), Derece Sralama ve Kmeleme Ynteminin bir benzeridir. Para aileleri ve makine hcrelerini ana kegen zerinde oluturmay amalar.Gruplama iki aamal bir ilemdir. Birinci aamada,satrlar ve stunlardaki pozitif
50

deerli hcrelerin says bulunur ve bu saylar lt olarak alnarak, satrlar ve stunlar bykten ke sralanr. kinci aamada, satrlardaki pozitif deerler, hcreler, paramakina iliki matrisinin en stne doru, stunlardaki pozitif deerli hcreler, matrisin en soluna gelecek ekilde yer deitirirler. Bu telemelerle, gruplar oluturuluncaya kadar devam eder. Bu tekniin uygulanmas iin gerekli ilem sras yledir; Adm-1: Para-makine iliki matrisi oluturulur. Adm-2: Her satn ve stundaki pozitif deerli hcrelerin saysn bularak,satrlar ve stunlar bu arlklara gre bykten ke srala.Adm-3: lk satrdan balayarak,pozitif deerlerli hcreleri olan stunlar, matrisin en sonuna gelecek ekilde yer deitirir. Bu ilemi btn stunlar iin tekrarla. Adm-4: Elde edilen yeni dzenleme, bir nceki ile ayn ise Adm-7ye ge, deilse,ileme Adm-5den devam et. Adm-5: lk stundan balayarak,pozitif deerleri olan satrlar, matrisin en stne gelecek ekilde yer deitir. Bu ilemi btn satrlar iin tekrarla. Adm-6: Elde edilen yeni dzenleme, bir nceki adm ile ayn ise adm-7ye gidilir, deilse,ileme adm-2den devam et. Adm-7: Para ailelerini ve makine hcrelerini matris ana kegeni zerinde olutur ve sonular yaz. Dorudan Sralama Ynteminin baz eksiklikleri vardr. Bunlar; Para eidinin ve makine saysnn fazlal ilem ve teleme saysn artrr. Bu yzden byk modellerde ar alr. Kurulan para-makine iliki matrisinde, uygun dalm gstermeyen istisnai paralar, para ailelerinin ve makine hcrelerinin matris ana kegeni zerinde yer almasn engelleyecektir. Ayn makinede birden fazla ilem gren paralarn, o makinedeki ilem saylar, para makine iliki matrisinde ifade edilemez. Darboaz makinelerin ana kegeni zerine yerletirilmesi ve tam olarak bir makine hcresine atanmas olanakszdr. Para-makine iliki matrisinde ayn tipteki makinelerden yalnz birer adedinin gsterilebiliyor olmas.

Benzerlik Katsays Yntemi: Benzerlik katsays yntemi ilk olarak Mc Auley tarafndan gelitirilmitir. Yntemin alma ilkesi, her iki makine arasndaki karlkl para akn kullanarak, ilikinin benzerlik deerini lmek ve bu l kullanlarak hazrlanan den doram (aa izelgesi) yardmyla makine

51

hcrelerini oluturmaktr: Bu yntemde; para aileleri; para makine iliki matrisi veri olarak alnp; makine hcrelerine atanarak oluturulmaktadr Her bir makine iftine ait benzerlik katsays; her iki makineye urayan para saysnn, makinelere ayr ayr ve her iki makineye ortak urayan para saysna orandr. Bu orann bulunabilmesi iin, makineler arasndaki para hareketini gsteren makine-makine matrisi kullanlr. Bu matris, paralarn makine ilem sralarndan makineler ikili gruplar halinde alnarak, ilgili satr-stun ve stun-satrdaki hcre deerleri 1 arttrlarak elde edilir. Makinemakine matrisini X(;J) olarak tanmlarsak, i. makine ile j. makine arasndaki benzerlik katsays deeri aadaki formlle hesaplanr: Tablo V Benzerlik katsays yntemi

X(I,J) S(I,j) = ------------

X(I,I)+X(J,J)-X(I,J)

Burada; X(I,J)=i. ve j makinalarn her ikisine de urayan paralarn toplam says, X(I,I)=Sadece I:makinaya urayan paralarn toplam says, X(J,J)=Sadece j. makinaya urayan paralarn toplam says, S(I,J)=i. makina ile j. makina arasndaki benzerlik katsays, Makine hcrelerinin oluturulmasnda den doram kullanlr. Bu ilem, bykle gre sralanm benzerlik katsaylar deerlerinin elendii makinelerin bir araya getirilmesidir. Benzerlik katsays ynteminin uygulanabilmesi iin gerekeli ilem sras yledir. Adm-1: Para rota kartlarn kullanarak, paralarn makine ilem sralarn belirle. Adm-2: Para-makine iliki matrisini kur. Adm-3: Makineler aras malzeme aknn gsterildii, makine-makine matrisini kur. Adm-4: Her makine ifti iin benzerlik katsaysn hesapla. Adm-5: Benzerlik katsaysna gre den doram olutur ve makine hcrelerini olutur.

52

Adm-6: Para-makine iliki matrisini veri olarak alp, makine hcrelerine paralar atayarak, para ailelerini olutur. Adm-7: Gruplar eletir ve sonular yaz. Benzerlik katsays ynteminin, dier bir ok yntemde gsterilemeyen, ayn parann ayn makinede birden fazla ilenmesi durumu ifade edilebilmektedir. Bu tekniin baz yetersizlikleri ynleri vardr. Bunlar Makineler aras ilikilerde X(J,J)>X(I,I) olmas durumunda, elde edilen katsaynn kkl, ayn hcrede bulunmas gerekli makinelerin farkl hcrelerde yer almasna neden olabilir. Kurulan para-iliki matrisinde, uygun dalm gstermeyen istisnai paralar,para ailelerinin ve makine hcrelerinin matris ana kegeni zerinde yer almasn engelleyecektir. Darboaz makinelerin ana kegen zerine yerletirilmesi ve tam olarak bir makine hcresine atanmas olanakszdr. Para-makine iliki matrisinde ayn tipteki makinelerden yalnz birer adedinin gsterilebiliyor olmas

Ba Enerjisi Yntemi: Ba Enerjisi Yntemi (BEY), Mc Cormik tarafndan gelitirilmitir. Tekniin temeli,para aileleri ve makine hcrelerini,para-makine iliki matrisinin ana kegeni zerinde oluturma ilkesine dayanr.Para-makine iliki matrisinin her bir satr dier satrlarla,her bir stunu dier stunlarla elenerek,satrlar ve stunlar aras ba enerjisi deerleri bulunur. Satrlar ve stunlar, bu deerlere gre birbirine yaklatrlarak devam edilir. telemeler, toplam ba enerjisi deeri en byklendiinde durdurulur. Bu ilemler sonunda matris ana kegeni zerinde,para aileleri ve makine hcreleri oluturulur. BEY in uygulanmas iin gerekli ilem sras yledir: Adm-1: Para makine iliki matrisini olutur, Adm-2: Birinci satrdan balayarak,satrlar birbirleriyle ele ve aralarndaki ba enerji deerini bul. En byk deerini veren satr birinci satrn yanna getir. lemi btn satrlar iin yinele. Adm-3: Birinci stundan balayarak,stunlar birbirleriyle ele ve aralarndaki ba enerji deerini bul. En byk deeri veren stunu birinci stunun yanna getir. lemi btn stunlar iin yinele. Adm-4: Elde edilen yeni dzenleme,eski dzenleme ile ayn ise Adm-5e ge,deilse ileme Adm2den devam et

53

Adm-5: Para ailelerini ve makine hcrelerini olutur ve sonular yaz. Adm-6: Para ailelerini ve makine hcrelerini olutur ve sonular yaz. Ba enerjisi Ynteminin baz yetersizlikleri vardr. Bunlar; Para eidinin ve makine saysnn fazlal ilem ve teleme saysn artrr. Bu nedenle byk modellerde yava alr. Kurulan para-makine iliki matrisinde, uygun dalm gstermeyen istisnai paralar,para ailelerinin ve makine hcrelerinin matris ana kegeni zerinde yer almasn engelleyecektir. Ayn makinede birden fazla ilem gren paralarn,o makinedeki ilem saylar, paramakine iliki matrisinde ifade edilemez. Darboaz makinelerin ana kegen zerine yerletirilmesi ve tam olarak bir makine hcresine atanmas olanakszdr. Para-makine iliki matrisinde ayn tipteki makinelerden yalnzca birer adedinin gsterilebiliyor olmas.

Dal Snr Yntemi: Dal -Snr Yntemi (DLSM) brahim ALQATTAN tarafndan getirilmi ,makine hcreli ve para ailelerini oluturmak iin ebeke aac kullanlmtr. Tekniin temel fikri, balang makinelerden elde edilen dallarn, paralarla birletirilmesi ilkesine dayaldr.Balang makina, ebeke aacnn oluturulmasnda kullanlan balang dmne karlk gelir ve en kk i hacmine sahip makinedir. Dal-Snr tekniinin uygulanmas iin gerekli deiken tanmlamalar yledir: Deikenlerin Tanmlanmas: m:Sistemdeki makine says n:Sistemdeki para says Pi:Sistemdeki i. paray tanmlamak iin kullanlr. Mj:Sistemdeki j. Makineyi tanmlamak iin kullanlr. 1 i. para j. makinede ileniyorsa Xij = 0 i. para j. makinede ilenmiyorsa Tj: Makinede ilem gren paralarn says,

54

Dal- Snr Ynteminin uygulama admlarndan bahsetmek gerekirse; Adm-1: Para-makine iliki matrisini olutur. Adm-2: Btn makineler iin bj deerlerini hesapla ve bj>2 olan makineleri darboaz makine olarak belirle ve B kmesine ata. Adm-3: Tm makineleri AK kmesine, tm paralar da AP kmesine ata. Adm-4: K=1 Adm-5: K. para ailesini ve makine hcresini oluturmak iin C(k) ve F(k) kmelerini bo kmeye eitle. C(k)=0, F(k)0 Adm-6:
55

Tm makinelerin Tj deerlerini hesapla ve Tj deeri en kk olan *makineyi balang makine olarak belirle ve ebeke aacnn izimini balat. Seilen balang makinesini C(k) kmesine dahil et. Adm-7: C(k) kmesine yeni eklenen makinelerde ilem gren paralarn tm iin dal olutur ve bu paralar F(k) kmesine dahil et. Adm-8: F(k) kmesine dahil edilen paralardan, baka her hangi bir makinede ilem gerektirmeyenleri belirle ve ebeke aacnn o daln veya dallarn kapa. Adm-9: F(k) kmesine dahil edilen paralardan, henz tamlanmam olanlar iin, ilem yapacak makineleri belirle ve makineler iin yeni dallar olutur. Bu makineleri C(k) kmesine dahil et. Adm-10: C(k) kmesine dahil edilen makineler B kmesinde de varsa, bu makinelerin ebeke aacndaki dallarn kapa. Adm-11: Adm 7 ile adm 11 arasn tm dallar kapatlana kadar tekrarla. Adm-12: C(k) kmesindeki tm makineleri, AK kmesinden, F(k) kmesindeki tm paralar da AP kmesinden kar. Eer C(k) ve B kmelerinin ortak elemanlar varsa (darboaz makine), bunu AK kmesine ekle. Adm-13: Eer AP bo kme ise ilemi durdur ve sonular yaz, deilse K y bir artr ve adm 5den sonraki ilemi yinele. *Dal-Snr yntemi dar boaz makinelere zm getirmektedir. Dal-Snr Ynteminin baz yetersizlikleri vardr. Bunlar; Sistemde ok sayda para veya makine olduunda, ebeke aacnn oluturulmas ve sonuca ulalmas zordur. Kurulan para-makine iliki matrisinde, uygun dalm gstermeyen istisnai paralar, para ailelerinin ve makine hcrelerinin oluturulmasn gletirir. Ayn makinede birden fazla ilem gren paralarn, o makinedeki ilem saylar, para-makine iliki matrisinde ifade edilemez. Para-makine iliki matrisinde ayn tipteki makinelerden yalnz birer adedinin gsterilebiliyor olmas

LIP Modeli: LIP modeli (Lineer integer programming model), para etkilerini ve makine hcrelerini, para makine iliki matrisinin ana kegeni zerinde oluturan 0-1 tamsayl matematiksel bir yaklamdr.Modelin temeli,gruplar arasndaki bamll en kkleyerek, her bir gruptaki ilem zamann en bykleme fikrine dayanr.
56

M para, N makineden oluan bir sistemde, paralarn makinelerdeki ilem sreleri X(I,J) olarak tanmlayabileceimiz para-makine ilem sreleri matrisiyle ifade edilir. Matris deerleri eer i. para j. makinede ilem gryorsa X(I,J)=ilem sresi;grmyorsa;X(I,J)=0 olacaktr. LIP modelinin kurulmasnda kullanlacak deiken tanmlamalar ve modelin genel anlatm aadaki gibidir; Deiken Tanmlamalar: m:Sistemdeki para says n:Sistemdeki makine says k:Oluturulacak grup says, L:Her bir gruptaki yer alacak para veya makine saysnn alt limiti, U:Her bir grupta yer alacak para veya makine saysnn st limiti, Xij:. parann j. makinedeki ilem zaman,

Modelin genel tanm: m m+1 k (1) Enb= Xij . Aijp i=1 j=m+1 p=1 A jip<=Yip Ajip<=Yip k Yip=1 p=1 m+n L<= Yip<=U i=1 p=1,..,k (5) I=1,,m+n (4) I=1,,m , j=m+1,,m+n, p= 1,.,k I=1,,m, j=m+1,,..,m+n, p=1,..,k

(2) (3)

57

Xijp,Yip=0,1 i=1,..,m,

j=m+1,.,m+n,

p=1,.,k

(6)

Modelin ama fonksiyonu,gruba alnan paralarn makine ilem srelerini en byklenmesi ile,para ailelerini ve makine hcrelerini oluturmaktadr:2.ve 3. Snrlar kmesi,i. parann j. makinede ilenmesi iin, her ikisinin de p. grupta olmasn, 4.snrlar kmesi, her bir para veya makinenin sadece bir gruba atanmasn,5.snrlar kmesi, gruptaki para ve makine saylarnn belirli limitler arasnda olmasn garantiler. LIP modelini baz yetersizliklerinden bahsedebiliriz. Bunlar; Her bir grupta yer alacak para ve makine saysnn snrlandrlyor olmas, Elde edilecek grup saysnn, modelin kurulmas srasnda tanmlanyor olmas, K adet grubun isteniyor olmas, k! zmn olumasna neden olacaktr, Para, makine ve grup saysna bal olarak, deiken says ve telemeler artmaktadr, Uygun dalm gstermeyen istisnai paralar, para ailelerinin ve makine hcrelerinin oluturulmasn gletirecektir, Ayn makinede birden fazla ilem gren paralarn, o makinedeki ilem sralar ve zamanlarndan sadece birinin, para-makine ilem sreleri matrisinde, ifade ediliyor olmas, Para-makine ilem sreleri matrisinde ayn tipteki makinelerden yalnz birer adedinin gsterilebiliyor olmas.

P Ortanca Modeli A.KUSIAK tarafndan gelitirilen P Ortanca Modeli(POM) para aileleri oluturmak amacyla kullanlan 0-1 tamsayl matematiksel bir yaklamdr. Modelin temel fikri,belirtilen sayda para ailesini,paralar arasndaki benzerlik katsaysna bal olarak, benzerlii en bykleyecek paralar bir araya getirerek oluturmaktadr. Bu modelde makine hcreleri, para-makine iliki matrisi veri olarak alnp, oluturulan para ailelerinin ilenecei makineler bir araya getirilerek oluturulur. Kusiak, paralar arasndaki benzerlik katsaylarn, Mc Auleyden farkl hesaplamtr. Kusiak n yaklam, i. ve k. paralarn her ikisi de j. makinede ileniyorsa, yani X(I,J)=X(K,J)=1 veya X(I,J)=X(K,J)=0 ise, paralar arasndaki benzerlik deeri 1 artrlarak, benzerlik katsaysnn hesaplanmasna dayaldr. Genel anlatm; n Sij = (Xik,Xjk) k=1 1 eer Xik=Xjk (Xik,Xjk)= ij

58

XikXjk

POM un kurulmasna kullanlacak deiken tanmlamalar ve modelin genel anlatm aadaki gibidir; Deiken Tanmlamalar: n:Sistemdeki para says p:stenen para ailesi says Sij:Para ile j. para arasndaki benzerlik deeri

1 eer i. para j. para ile elenirse Kij 0 n n (1) elenmezse Modelin Genel Anlatm: Enb Sij Xij i=1 j=1

n Kij=1 j=1 n Kij=p j=1 Kij<=Kjj Kij=0,1 i,j=1,..,n(ij) i,j=1,.,n (4) (5) (3) I=1,..,n (2)

Genel anlatm verilen modelin,ama snr,belirtilen sayda para ailesini paralar. Arasndaki benzerlik katsaysna bal olarak,benzerlii en bykleyecek paralar bir araya getirerek oluturacaktr. kinci snrlar kmesi, her bir parann bir dier paradan sadece biri ile elenmesini, nc snrlar kmesi, istenilen sayda para ailesinin olumasn, drdnc

59

snrlar kmesi, i. parann j. para ailesi ierisinde yer almasn ( eer j. para ailesi olumu ise), beinci snrlar kmesi, Kij deikenlerinin 0 ya da1 deerini almasn garantiler. POM un Baz yetersizlikleri vardr. Bunlar; Elde edilecek para ailesi saysnn, modelin kurulmas esnasnda tanmlanyor olmas, Pnin en iyi deeri, ama fonksiyonunu en bykleyen deer olabilir, P adet para ailesinin isteniyor olmas, p! zmn olumasna sebep olacaktr, Uygun dalm gstermeyen istisnai paralar, para ailelerinin oluturulmasn gletirecektir, Ayn makinede ilem gren paralarn, o makinedeki ilem saylarndan sadece birinin, para-makine iliki matrisinde, ifade edilebiliyor olmas, Para-makine iliki matrisinde gsterilebiliyor olmas. ayn tipteki makinelerden birer adedinin

Atama Yntemi G.Sirinivasan,T.T. Narendran ve B.Bahandrevan tarafndan gelitirilen Atama Yntemi (AY),makineler arasndaki benzerlik katsays yardmyla,makine iftleri arasndaki kapal dngler bularak,makine hcreleri oluturma ilkesine dayaldr. Bu yaklamda, para aileleri, elde edilen makine hcrelerine paralarn atanmas ile oluturulur. (eer paralarn tm bu ekilde bir hcreye atanamyorsa ilemler para ailesi oluturmak ve makineleri bu ailelere atamak iin altrlr). (Durie F.R.A, 1970.) Atama Ynteminde kullanlan benzerlik katsaylar A.Kusiakn gelitirdii formlle bulunmaktadr. Makine iftleri arasnda kapal dngler Gezgin Satc yaklamnn,en bykleme problemi olarak zlmesi ile elde edilmektedir. Bu yapnn genel anlatm ;

n n Enb Sij Kij i=1 j=1 ST, n Kij=1 =1 n Kij=1 j=1 =1,,n j=1,,n

60

Kij={ 0,1}

i,j=1,,n

Burada , n: Sistemdeki makine says, 1 eer i. para (makine), j. para (makine) ile elenirse Kij= 0 ilenmezse Sij=i. para (makine) ile j. para (makine) arasndaki benzerlik katsays

Kapal dng, her hangi bir noktadan baladnda, yaplacak admlardan sonra balang noktasna geri dnlmesi olarak tanmlanr ve aadaki gibi ifade edilir. Xij=Xjk=Xk1=.=Xpq=Xqi=1 Kapal dngler bir araya getirilerek,makine hcreleri oluturulur. H1= {Mi,Mj,Mk,,Mq } Atama ynteminin uygulanmas iin gerekli ilem admlar aada verilmitir. Bu admlar; Adm-1: Para-makine iliki matrisini olutur Adm-2: Makineler arasndaki benzerlik katsaylarn hesapla Adm-3: Kapal dngleri belirlemek iin, en bykleme modelini z ve makine kmelerini olutur. Her bir makine kmesi,bir makine hcresini oluturacaktr. Adm-4: Para-makine iliki matrisini kullanarak,oluturulan makine hcrelerinde ilem grecek paralar belirle ve para ailelerini olutur. Adm-5: Oluturulan para ailelerini birbirleriyle ilikilendir. Biri dierinin alt kmesi ise, para ailelerini ve makine hcrelerini birletir. Adm-6: Eer tm paralar bir para ailesine atanm ise, ileme adm-10dan devam et.
61

Adm-7: Adm 2 ile adm4 arasn para ailelerini oluturmak iin altr. Adm-8: para ailesini, k makine hcresine atamak iin, Aij i Mk jNi deerini hesapla, deeri en bykleyen tere atamay yap. Burada Mk=k. gruptaki makinelerin, Ni=i. gruptaki paralarn kmesi. Bu ilemi tm para ailelerini, makine hcreleriyle ilikilendirene kadar tekrarla. Adm-9: Eer her hangi bir makine hcresiyle, hibir para ailesi elenmemise, bu makine hcresi, i Mk Aij jNi

deeri en byk olan bir baka makine hcresiyle birletirilir. Bu ilem tm makine hcreleri elenene kadar yinelenir. Adm-10: Oluturulan para aileleri ve makine hcreleri yazlr.

Atama ynteminin baz yetersiz yanlar vardr. Bunlar; Para eidinin ve makine saysnn fazlal ilem ve teleme saysn artrr. Bu yzden, byk modellerde yava alr. Uygun dalm gstermeyen istisnai paralar,para ailelerinin ve makine hcrelerinin oluturulmasn engelleyecektir. Ayn makinede birden fazla ilem gren paralarn, o makinedeki ilem saylar, para-makine ilem matrisinde ifade edilemez. Darboaz makinelerin tam olarak bir makine hcresine atanmas olanakszdr. Para-makine iliki matrisinde ayn tipteki makinelerden yalnz birer adedinin gsterilebiliyor olmas.

Ortaklk Deeri Yntemi Jerry.C.Wei ve Gary M.Kern tarafndan gelitirilen Ortaklk Deer Yntemi (ODY), makine iftleri arasndaki ortaklk deerlerine bal olarak, makine hcreleri oluturma ilkesine dayaldr. .Para aileleri,belirlenen makine hcrelerine, paralarn atanmas ile oluturulur. Makine iftleri arasndaki ortaklk deerleri, Kusiakn benzerlik katsaylar formlnden esinlenerek gelitirilen bir yaklamla elde edilir: Kusiakn yaklamnda, Xik=Xjk=1 veya Xik=Xjk=0 olmas durumunda, benzerlik deeri bir artrlmakta idi. Ortaklk deeri yaklamnda ise, Xik=Xjk=1 olmas, daha da arlk kazanmakta ve ortaklk deerine p (p
62

sistemdeki para says) eklenmekte, Xik=Xjk=0 olmas durumunda ortaklk deerine 1 eklenmektedir. Ortaklk deerinin hesaplanmasnda kullanlan formln genel anlatm: n Sij= (Xik,Xjk) k=1 p-1 (Xik,Xjk)= 1 0 ij

eer Xik=Xjk=1 eer Xik=Xjk=0 eer XikXjk

ODY nin uygulanmas iin gereken ilem admlarndan bahsetmek gerekirse; Adm-1: Para-makine iliki matrisi oluturulur. Adm-2: Makine iftleri arasndaki ortaklk deerini hesapla ve makine-makine matrisini olutur. Adm-3: Ortaklk deeri en byk olan makine iftini belirle. Adm-4: Ortaklk deeri en byk olan makine iftini belirlendikten sonra 4 durumla karlalabilir. Bunlar; a. Eer belirlenen makine iftinden, hem i. makinede hem de, j. makine daha nceden oluturulan bir makine hcresine atanmlar ise, i ve j makineden oluan yeni bir makine hcresi oluturulur. b. Eer belirlenen makine iftinden, i. makine, bir makine hcresine atanm ve j. makine atanmam ise, j. makineyi i. makinenin olduu hcreye dahil et. c. Eer belirlenen makine iftinden, i. ve j. makine daha nceden ayn makine hcresine atanmlar ise, hibir ilem yapmadan adm-3e ge d. Eer belirlenen makine iftinden, i. ve j. makine daha nceden farkl makine hcrelerine atanmlar ise, bu makineleri darboaz makine olarak belirle ve hibir ilem yapmadan adm-3e ge. Adm-5: Btn makineler bir makine hcresine atanana kadar, adm3 ve adm 4 tekrarla.

63

Adm-6: Adm3 ve Adm 4 arasndaki ilemler, sistemde darboaz makine yoksa, optimum gruplamay verecektir. Sistemde darboaz makine yoksa, ileme adm 8den devam et. Adm-7: Ortaklk deeri en byk olan darboaz makine iftini belirle ve i. ve j. makinelerin bulunduu hcreleri birletir. Sistemde, belirlenen darboaz makineler kalmayncaya kadar bu adm tekrarla. Adm-8: Oluturulan makine hcrelerine, paa-makine iliki matrisini veri olarak alp, paralar ata ve para ailelerini olutur. ODY nin baz yetersiz yanlar vardr. Bunlar; Uygun dalm gstermeyen istisnai paralar, para ailelerinin ve makine hcrelerinin oluturulmasn engelleyecektir. Ayn makinede birden fazla ilem gren paralarn, o makinedeki ilem saylar, para makine iliki matrisinde ifade edilemez. Darboaz makinelerin tam olarak bir makine hcresine atanmas olanakszdr. Para-makine iliki matrisinde ayn tipteki makinelerden yalnz birer adedinin gsterilebiliyor olmas.

Grafik Yntemi Grafik Yntemi, G. Sirinivasan ve T.T. Narendan tarafndan gelitirilmitir. Yntemin temeli, kapal dnglere bal olarak, makine hcreleri oluturma ilkesine dayaldr. Para aileleri, makine hcrelerinde ilem gren paralarn, en byk younluk kuralna bal olarak bir araya getirilmesiyle oluturulur. Atama Modelinin (Gezgin Satc Yaklamnn) zlmesiyle elde edilen kapal dnglerin her birisi, bir makine hcresine karlk gelir. Para aileleri,en byk younluk kural ile elde edilen makine kme vektrlerinin, para kme vektrleri ile elenmesi ile bulunur. En byk younluun bulunmasnda kullanlan matematiksel yap; Enbyk Yi i=1,.,p

1 eer Mij =Pkj=1, j=1,n, k=1 ,..,m Yi= 0 deilse Burada , p:Makine hcresi says m:Sistemdeki para says n:Sistemdeki makine says
64

Mij=i. makine hcresi kme vektr Grafik ynteminin uygulama admlarndan bahsetmek gerekirse; Adm-1: Para-makine iliki matrisi oluturulur. Adm-2: Makineler arasndaki benzerlik katsaylarn bul ve makine-makine matrisini olutur. E0=m*n. B0=m*n Adm-3: Atama modelini kur ve kapal dngleri belirle . Adm-4: Kapal dngleri birletirerek makine hcrelerini olutur. Makine hcrelerine bal olarak, makine kme vektrlerini olutur. kr = makine kme vektr says( makine hcresi says) Adm-5: Her bir para iin para kme vektrn olutur. Adm-6: Makine kme vektrleri ile para kme vektrlerini eleyerek, en byk younluu bul ve paralar bu kurala gre gruplayarak, para ailelerini olutur. kc= para ailesi says. Eer para kme vektr veya makine kme vektr tek elemanl ise, o eleman en az bir ortak eleman olduu dier bir vektrle birletir. Adm-7: Eer kc=kr ise adm12ye git, eit deilse adm 8 den devam et. Adm-8: Paralarn benzerlik katsaylarn hesapla, atama modelini z ve kapal dngleri belirle. Adm-9: Kapal dngleri birletirerek para ailelerini olutur. Para ailelerine bal olarak,para kme vektrlerini olutur. kc= para kme vektr says( para ailesi says) Adm-10: Para kme vektrleri ile makine kme vektrlerini eleyerek, en byk younluu bul ve makineleri bu kurala gre gruplayarak, makine hcrelerini olutur. kr =makine hcre says. .Eer para kme vektr veya makine kme vektr tek elemanl ise, o eleman en az bir ortak eleman olduu dier bir vektrle birletir. Adm-11: kc=kr olana kadar adm 10u yinele. Adm-12: Sonucu yaz. Hibir grupta yer almayan 1lerin toplam saysn, E, gruplarn ierisinde yer alan sfrlarn saysn, B, olarak belirle. Eer E=0 veya E>E0 veya B=B0 ise ilemi durdur deilse E00E ve B0=B olarak ata. Adm-13:

65

En son makine kme vektr oluturulmu ise adm 6ya deilse adm 10a git. Grafik Ynteminin Baz yetersiz ynleri vardr. Bunlar; Uygun dalm gstermeyen istisnai paralar, para ailelerinin ve makine hcrelerinin olumasn engelleyecektir. Ayn makinede birden fazla ilem gren paralarn, o makinedeki ilem saylar,para makine iliki matrisinde ifade edilemez. Darboaz makinelerin tam olarak bir makine hcresine atanmas olanakszdr Para-makine iliki matrisinde ayn tipteki makinelerden yalnz birer adedinin gsterilebiliyor olmas Grafik iki aamal( atama modeli zlecek,sonra algoritmas uygulanacak) bir ilem olduu iin,para ve makine saysna bal olarak, ilem ve iterasyon says artacaktr.

GRUPLAMA TEKNKLER Gruplamada ilk adm para gruplarnn oluturulmasdr. Burada paralarn benzer geometriye, lye ve proses gereklerine sahip olmas zellikleri birlikte ya da ayr ayr belirleyici faktr olabilir. Proseste kullanlan malzeme, takm kolaylk,tolerans gerekleri dikkate alnmak durumunda kalnabilir. kinci byk adm ise bu paralarn yaplaca makina gruplarnn oluturulmasdr. Para gruplarnn oluumunda 3 yntem kullanlmaktadr: 1.Gz Karar:Genellikle snrl sayda kompone tr retilen atlyelerde paralarn grnlerine gre snflandrlmasdr. 2.retim Ak Analizi (AA):J.L. Burbidge tarafndan gelitirilen bu teknikte snflandrlacak paralarn proses kartlar analiz edilerek para aileleri oluturulmakta, yntem ayn zamanda makina gruplarnn oluumunuda salamaktadr. 3.Snflandrma ve Kodlama(S+K):Bu yntemde herbir paraya zelliklerine gre alfasaysal bir kod verilmektedir. Para zelliklerinde geometrik ekil, ilev ve operasyon gibi temel verilerin yansra elleleme gerekleri, kafile bykl, talep oran, takm ve kolaylk gerekleri gibi faktrlerde dikkate alnmaktadr. Grup teknolojisi uygulamalarnn byk ounluunun metal ileme alannda olmas nedeniyle K+S sistemlerinin ou metal ileme paralarnn tasarm ve imalat zelliklerini tanmlamaktadr. GRUPLAMA BMLER rn veya paralarn hcre oluumu iin gruplamas 3 farkl kritere gre yaplabilmektedir. 1.Geometrik zellikler: Geometrik olarak benzer paralar iin optimum proses rotas belirlenmektedir. Bu rotann istasyonlarn oluturan makinalar ve tezgahlar hcresel tasarm iin aday olmaktadr. 2.Proses sralamasna gre: Benzer proses srasna sahip olan para gruplar bunlar ileyen tezgahlarla birlikte hcrelere ayrlmaktadr.(rnek tornalama,frezeleme,talama sras gibi) 3.rn hatlar ve alt montaj paralar:Komple bir rn ya da alt komponesi iin hcre oluturulmaktadr.

66

GRUP TEKNOLOJSNN MALATA UYGULAMA YNTEMLER Uygulamalar Grup Teknolojisinin ana yoldan imalat ortamna uygulandn gstermektedir. En basit yoldan,firmalar para benzerliklerini dikkate alarak bir istasyon iin i sralamas yaparken tezgah ayarlarnda ortaklk veya kolaylk avantajlarndan yararlanmaktadr. Burada ne para gruplar oluturulmakta ne de tezgahlar ve makinalar hcrelere nakledilmektedir. Sadece paralar yeni rotasna gre belirlenmi olan tezgahlara orijinal mahallerinde gnderilmektedir. 2. uygulamada formel olarak para aileleri ve tezgah gruplar belirlenmekte ancak tezgahlar orijinal yerlerinde kalmaktadr. Para aileleri kendilerine tahsis edilen tezgahlara gnderilmektedir. Grup Teknolojisi'nin imalat atlyesine uygulanmasnn nc eklindeyse para aileleri oluturulmakta, makina ve tezgahlar belirlenmekte ve bunlar kendilerine ait bir mahale fiziki olarak tanarak hcre (imalat ya da montaj) oluturulmaktadr. Hcresel retimin beklenen yarar tam olarak salayabilmesi iin hcrenin fiziki olarak kendine ait bir mahalde oluturulmas gerekmektedir. Tezgahlarn ve ekipmann ayr bir mahalde gruplanmasnda en ok ne srlen gerekte bu tama ileminin maliyeti olmaktadr. Block bu durumu yle eletirmektedir:bazlar hcresel retimin, makinalar hcreler haline getirmeksizin yalnzca basit bir ekilde para ailelerini srasyla tezgahlara gndermek suretiyle baarlabileceini dnmektedir. Bu hcresel sistemin pek ok yararn ortadan kaldrr ve aka ilevsel sistemin hcresel ya da esnek bir sisteme dnmn salamaz. Makinalar hcre olarak yerletirmeksizin bir yl kadar Grup Teknolojisini uygulayan bir firma,daha sonra fiili olarak makinalar kendi hcrelerine tamak suretiyle u kazanlar elde ettiini ifade etmitir. 1)Denetim personelinin daha verimli kullanm 2)Merkezi takm ve kat malzeme stoklama 3)Artan operatr esneklii 4)Operasyonlar arasnda daha az nakil zaman Bir otomotiv yan sanayiindeki uygulamada belirli kriko ailelerine belirli tezgahlar tahsis edilmi,ancak tezgahlar orijinal yerlerinde bulunmaktadr. Bu durumda paralar 48mlik bir yol katetmekte, retim iin toplam 49 tr faaliyet yaplmaktadr. Makinalar hcre iin tahsis edilmi ayr bir mahale yerletirildikten sonra ise katedilen mesafe 10m ye,retim faaliyetleri ise 15mye dmektedir.

67

Tablo VI Eski yeni deer karlatrmas FAALYET Tama Paray Alma Paray Brakma Depolama Operasyonlar TOPLAM Operasyon/Toplam Katedilen Yol(m) ESK 8 12 10 11 8 49 %16.3 48 YEN 1 4 3 2 5 15 %33.3 10

68

5. HCRESEL RETM SSTEMLERNE GENEL BAKI En basit anlamyla HS, GT'nin atelye sistemine uygulanmasdr. HS' de, ekonomik yararlarn basarmak amacyla paralar, para-aileleri olusturmak iin birlikte tanmlanp gruplandrlmaktadr. HS, gnmzde ygn retim sistemlerindeki verimliligi arttrmaya iliskin popler bir retim teknigi durumundadr(Sarker, 2001, s.587). Diger yandan Shanker ve Vrat HS' asagdaki gibi tanmlamaktadrlar(Shanker, Vrat, 1998, s.97): Hcresel retim Sistemi, paralarn, para aileleri biiminde ve makinelerin, makine hcreleri biiminde gruplandg bir retim sistemidir. Para tasarm ve retim zelligi benzerligi kmelemeyi basarabilmek iin kullanlmaktadr. Bu asamada dikkat edilmesi gereken nokta, hcresel plann islevsel plandan farkl oldugudur. nk islevsel plan, paralar iin ok ynl yollar iermektedir. Ayrca, para ailelerinin kimligine ynelik olarak, hcresel plana oranla fazla bir ayrntya gereksinim duyulmamaktadr. Hcresel retim tekniginin kullanlmas iin, benzer sreleme zelliklerine sahip para gruplarnn olmas; dahas, bu para gruplarnn benzerliklerinin belirlenmesi de gerekmektedir. HS' n esas ks noktasn, etkin ve kontrol edilmesinin kolay olmas gibi stnlkleri bulunan kk bir sistemin sz konusu stnlklerinin byk bir sisteme yanstlmas olusturmaktadr. Bu aklamalara gre HS' ler, sistem iinde benzer retim zelliklerine sahip belirli bir para ailesinin tam olarak retimi iin islem, insan ve zellikle, makine gruplarnn bulundugu ya da olusturuldugu sistemlerdir. Avantaj ve Dezavantajlar; HS'ler atelye tarz retim sistemi ile karslastrldklarnda pek ok avantajlarnn oldugu grlmektedir. Bu yararlar/avantajlar asagdaki biimde sralanabilmektedir(Atalay, Birbil, Demir, Yldrm, 1998, s.56-57): hazrlk zamanlarnn azalmas sre ii envanterlerin azalmas malzeme tasmada kolaylk malzeme aktarma maliyetlerinin azalmas geis zamanlarnn azalmas insan iliskilerinin iyilesmesi kaliteden direkt isinin sorumlu olmas nedeniyle kusurlu retim miktarnn azalmas kapasite planlama, malzeme planlama ve kontrollerin basitlestirilmesi. Yukarda sralanan avantajlarnn yan sra HS'lerin dezavantajlar da mevcuttur ve asagdaki biimde sralanabilir: atelye tarz retim sisteminin sagladg esneklik dzeyinin her zaman saglanamamas hcrelerin yasam srelerinin, yapn talebine ve yapn karsmndaki degisimlere bagl olmas
69

makine saylarndaki arts ve hcre ds elemanlarn elenmesi ile, makine kullanmnn azalmas hcrelerin makine duruslarna kars duyarl olmalar nedeniyle, dzenli bakm eylemlerinin istenilen boyutta dzenli olmamas; aksine, ok daha dzenli yaplmas gerekmektedir.

HCRESEL RETM SSTEMLER Geleneksel retim sistemleri ve JIT retiminin yan sra GT fikrinden hareketle gelitirilmi bir retim tipidir. Hcre tipi retim sistemi,sitem iinde benzer retim zelliklerine sahip paralar grubunun tamamen retimi iin ilem , i gren ve zellikle makine, ara-gereleri gruplarnn var olduu veya oluturulduu sistemlerdir. Hcresel retim Sistemini en genel ekliyle GT nin atlye dzeyine uygulanm ekli olarak tanmlayabiliriz.Bu retim sistemlerinde, gruplardaki tm tesis ve birimler, grup iine giren tm paralar kendi kendine yeter bir seviyede retmek zere dzenlenmitir. Hcresel retim Sistemi Nedir? Yeniliki bir retim teknii olarak GT sk balamalar,yksek sre ii stoklar, uzun ilem zamanlar, karmak planlama / egdmleme ilevleri gibi geleneksel kitle retimle ilgili baz temel sorunlar amaktadr. GT de benzer blmlerden oluan gruplar ya da aileler belirlenerek ilgili makine hcreleri,bir ya da daha fazla ailelerin tek bir hcre ierisinde tam olarak ilenebilecek biimde de oluturulmaktadr. Buna makine hcreleri oluturulmas ad verilmektedir ve makine hcrelerine dayal olan retim sistemi, Hcresel retim olarak adlandrlmaktadr. Hcresel retimin bir atlye zemininin daha iyi kontroln kolaylatrmak anlamna gelen GT kavram zerinde gven duyulan bir retim sistemi olduu iaret edilebilir. Bu yzden bir H sorunu iin son zm,benzerlik zelliklerine gre alt sistemler iindeki bir sistemin amalarn ayrmaktr. nk,ayr alt sistemlerin bykl,orijinal ayrtrlamayan sorundan birka bileen uza iermektedir; onun iin, her bir sistem daha basit ve daha idare edilebilir varl gstermektedir. Hcre tipi retim sistemleri gerekli retim kontroln,materyal ak younluklarn,tezgah hazrlk zamanlarn, ara stok seviyelerini,i bitirme zamanlarnn ve srekli i hzlandrma denetlemelerini atlye tipi retim sistemlerine gre greceli olarak azaltmaktadr. HS son yllarda uygulanmas yaygnlam olan bir retim tekniidir ve parti tipi retim gerekletiren i yerlerinde nemli yararlar getirdii kabul edilir. Hcresel retim bir ya da daha ok makinenin bir hcre olacak ekilde grupland bir retim tipidir ve gruplamalar benzer sreleri gerektiren para aileleri veya benzer para kmeleri iin alma yapmak amacyla gereksinim duyulan iler araclyla belirlenmektedir. Hcreler, bir makineden oluabilecei gibi aktarc bir hat araclyla birletirilen bir ak hattndan oluabilir. Hcresel planlara dikkatle bakldnda, makinelerin bir benzer para aileleri iin gerekli ilerin tmn dzenledikleri grlecektir. Burada gzden kamamas gereken bir nokta, hcresel plann ilevsel plandan farkl olduudur. nk ilevsel plan paralar iin ok ynl yollar iermektedir. Ayrca, para ailelerinin kimliine ynelik olarak hcresel plana oranla fazla bir ayrntya gerek duymamaktadr. .Hcresel retim tekniinin uygulanmas iin ,benzer sreleme karakteristiklerine sahip para gruplarnn olmas gerekmektedir.

70

HS nin esas k noktas, etkin ve kontrol edilmesinin kolay olmas gibi stnlkleri bulunan kk bir sistemin bu stnlklerinin byk bir sisteme yanstlmas oluturmaktadr. Byk bir sistemin ierisinden birbirinden bamsz kk sistemler-ki bu sistemlere hcre denilmektedir;byk bir sistemin karmak sorunlaryla ilgilenmektense, kk sistemlerin sorunlaryla uramak daha akla yatkn olmaktadr.

ekil 23 Hcre tipi retim Makine hcreleri(makine gruplar), bir veya daha fazla para ailesininilenmesi iin gerekli olan farkl veya ayn tipteki makinelerin bir araya getirilerek oluturulan makine gruplardr.ekil-3.2de grup dzenleme grlmektedir.

71

ekil 24 Hcresel imalatta grup dzenleme Hcre Nedir? Bir hcre; bir veya daha fazla sayda benzer hammadde, para, bileen veya bilgi naklini ieren aileler zerindeki srasal ve oklu belirli aralklarla yerletirilmi bir grup i istasyonudur. Hcre; bir veya daha fazla iiye gre eleman salanan, kt performans iin llebilir olan, bir veya daha fazla planlama, kontrol, destein sorumluluu ve grevlerin geliimini temsil eden iletme iindeki dier organizasyonel birimlerden ayr bir birimdir. Hcre kavram hem imalat hem de bro hcresi olarak kullanlabilir.Buna gre; imalat hcresi, esas ilevi fiziksel proses, tama, iletim ve son hali bileen veya rn olan malzemeye deer katan hcredir. Bro hcresi ise; proses, tama, iletim ve bilgiye deer katan hcredir. Bunun dnda hcreye benzemekle beraber hcre olarak ifade edilemeyen retim birimleri de mevcuttur. Bunlar: mini hcreler, hayalet hcreler, fiili hcreler ve odaklanm fabrikalardr. Mini hcreler ekipman ya da operatrlerin ikili ardk tamalarla para rotasn belirledii para ve rn hcreleridir. Hayalet hcre ise gerekte yoktur, yalnzca yaplmas istenen herhangi bir retim iin geici olarak kullanlr. Fiili hcre de tam anlamyla para-makine aileleri belirlenmi, istenen prosesler tanmlanm, her kaynan istenen yerde olduu hcre konfigrasyonudur. Son olarak odaklanm fabrika ise, geni bir konu olmak zere zetle alt faktre (rnler, pazarlar, mteriler, prosesler, retim hacimleri, rekabeti temeller ) odakl retim birimidir. Bir Hcrenin Yaps HSler tasarlanrken, yerleim plannn nasl dzenlendii ve hcrelerin oluumuna hangi faktrlerin etki ettiinin de bilinmesi gerekir. Hcresel retimde, uygulama her bir durumun zelliklerine gre farkllk gsterebilir. Bazen yeni bir ekipman almann pahal olmas nedeniyle mevcut ekipman farkl hcreler arasnda paylalabilir. Byk ve pahal zel bir ekipmann ( sl ilem gibi ) kullanm nedeniyle paralar hcre iine - dna tanabilir, malzemenin proses gerei nedeniyle

72

yerleim plan farkl olabilir veya i hacminin fazla olmas, yeni bir hcrenin almasnn uygulanabilir olmamas nedeniyle hcre eleman says ok fazla olabilir. Baarl bir HS uygulamasnn gstermesi gereken ve olabildiince uygulanmas gereken karakteristikler yle sralanabilir: Ekip : Hcreler ya sadece veya genellikle grup ierisinde alan belirlenmi bir ii ekibinden oluur. rnler : Hcreler belirlenmi bir rnler ailesini veya kmesini retir. Tesisler : Hcreler yalnzca veya genel olarak grup ierisinde kullanlan belirli makine kmesi ve / veya dier retim tehizat ile donatlmtr. Grup Yerleim Plan : Tm tehizat hcre iin ayrlm zel bir alana yerletirilir. Hedef : Hcre iindeki tm personel ayn retim kts hedefini paylar. Bamszlk : Hcreler olabildiince birbirinden bamsz olmaldr. Malzemeleri verildikten sonra hcrelerin baars dier retim gruplarnn baarsna bal olmamaldr. Byklk : Hcre iindeki eleman says snrl tutulmaldr. 6 - 15 kiiden oluan grup byklkleri nerilmekte olup, son aratrmalar 10 iiden oluan hcrelerin optimum olduunu gstermektedir. Baz durumlarda teknolojik nedenlerle 35 kiilik byk hcrelere de rastlanmaktadr. Sonu olarak hcresel retimde ama, ak tipi retimi salamaktr. Bunu salayacak temel gereksinimler de u ekilde sralanabilir : Makinelerin olabildiince proses srasna yakn yerletirilmesi Hcrelerin U eklinde tasarlanmas Hcre iinde her defasnda bir para yaplmas ilerin hcredeki tm prosesleri yapacak ekilde eitilmesi Operatrlerin, hamile kadnlar ve fiziki engelliler dnda, ayakta durarak ve yryerek Daha kk ve daha ucuz olan yava, amaca ynelik tezgahlarn kullanm.

almasnn salanmas

YERLEM TPNN HCRELER ZERNE ETKS Bir retim hcresinin yerleim dzeni etkin bir alma bakmndan ok nemlidir. retilecek para ailesinin proses ak gerei optimum yerleimi belirleyen en nemli faktrdr. Hcreyi tasarlayan yerleim plann tm retim tesisinin bir paras olarak grlmelidir. Hcre, tek bana tecrit bir alan olmayp sonuta baka bir hcreye, son montaj hattna ya da tekil bir proses birimine balantlandrlmak zorundadr.

Bir hcre tasarm yaplrken yerleim plan bakmndan u noktalara dikkat etmek gerekecektir:

73

1. Bir retim hcresi tm retim tesisi ierisinde dnlp kendisiyle ilgili alan dier i birimleriyle balantlar gz nnde tutulmaldr. 2. Yerleim plan, kesintisiz ve istikrarl bir malzeme/para ak salamak amacyla, olabildiince, rn ailesinin proses ak gereklerini yanstmaldr. Paralarn proses aknn ters ynnde hareketinden kanlmal, eer farkl operasyonlar iin ayn tezgahn kullanm gerekli ise yldz yerleim plan seilmelidir. 3. Yerleim plan gelecekte dnlebilecek entegrasyonu gz nnde tutmaldr. 4. Yerleim plannn deitirilme ihtiyac olasl ynnden olabildiince esnek olmaldr. 5. Mahalli takm/avadanlk muhafaza olana salanmaldr. 6. Malzeme geli gidiine imkan salanmaldr. 7. Prosesler arasnda iinin malzemeye dokunmas en aza indirmelidir. 8. i esnekliine olanak tanmak iin iilerin birden fazla tezgaha ulaabilme olana salanmaldr. 9. Atlye iinde ergonomi ve i sal dikkate alnmaldr. U Tipi Yerleim ve Hcre Yerleim konusunda hemen hemen tm yazarlar U tipi yerleimin yukardaki gerekleri karlayacan sylemektedirler. Dorusal tarzda yerleim de yukardaki zelliklerin ounu karlamakla birlikte U biimi yerleimde olduu kadar ii says deitirme esneklii vermemektedir. te yandan dorusal yerleimde iinin son istasyondan nceki ya da bataki istasyonlara eli bo dn iin uzun mesafe kat etmesi gerekecektir. Dier bir saknca da, iilerin yryten bkp daha byk partiler halinde imalat yaptktan sonra bir sonraki istasyona gemesidir. Bu da malzeme tama ykn arttracak, kalite hakknda daha yava bilgi akn getirecek ve toplam imalat sresini arttracaktr. U biimi yerleimin u yararlar getirecei sanlmaktadr: iler birbirlerine ve hcre amirlerine grnr mesafededirler. Paralar elden ele geeceinden para ihtiyac ve kalitesi hakknda etkin bir bilgi ak vardr. Malzeme hareketi hzldr. i says ve iilerin hcre iindeki grevleri yeniden ayarlanabilir. i yry zamann ve mesafesini azaltr. Tm hcre ekibinin merkezi, tahsisli bir alanda birlikte almas, sorunlarn kendilerinin zmesi ve kalitede iyileme nedeniyle takm alma isteini gelitirir. ilerin eitli pozisyonlara ulam kolaylar (Birden fazla istasyonu kumanda edebilme).

74

Hcresel malat Sisteminde Yerleim Dzeni: GT, benzer paralar belirleyip bir araya getirerek tasarm ve imalatta bu benzerliklerden yararlanma dncesine dayanr.ok fazla sayda para ile ilgilenmektense 30-40 adetlik para aileleri ile almak daha kolaydr. Bu kolaylk ekil-3.2 ve ekil-3.3 karlatrlarak daha iyi anlalabilir. ekil-3.2de ileme gre dzenlenmi bir yerleim rnei grlmektedir. Bu yerleimde, eitli zelliklere sahip olan tezgahlar yaptklar ilere gre sralanmlardr.rnektekiatlyede, kaynak, matkap, torna, sl ilem, freze ve abkant blmleriyle bir malzeme ambar bulunmakatadr. Bir parann imalinde, malzemenin bu blmler arasnda, belkide defalarca gidip gelmesi gerekecektir. Bu nun sonucunda, byk lde malzeme aktarm(gereksiz yere ve rne hibir deer katlmadan) gerekleecek, yksek sre ii stok dzeyleri, fazla hazrlk zamanlar ve ayar ilemleri, uzun tedarik sreleri ve artan maliyetler ortaya kacaktr.

ekil 25 Proses gore yerletirilmii bir farbika ekil-3.3de ayn retimi yapan, ancak tezgahlarn hcre eklinde dzenlendii bir baka yerleim grlmektedir. Her hcre, belli bir para ailesi retecek ekilde dzenlenmitir. B usayede taoma mesafaleri ksalmakta, sre ii stoklar ile hazrlr ve tedarik sreleriazalmaktadr.

75

ekil 26 Gruplandrma ile ak hattnn sadeletirilmesi NN HCRESEL RETM SSTEM Hcresel retim sistemi ilevsel atlye tipinin sakncalarn giderebilmektedir.Ayrca daha kolay denetlenebilmesi,ilem srelerini ksaltmas sitemin kabul grmesini hakl gsteren ayrcalklardr. Hcresel retim sistemi aada sralanan sorunlarn stesinden gelmede nemli yararlar salamaktadr. Paralar sre sralarna grekarmak bir rota izlediklerinde,bunlarn izlenmesi gtr ve atolyede kaybolabilmektedirler. eitli paralarkmeler halinde retime sokulduklarndan, her para kafilesinde ilk retilen para,bir sonraki srece geebilmek iin o kmeler en son retilecek paray beklemek zorundadr. Bu isebir parann toplam retim sresini ok uzatmaktadr. i,zerinde al para ile dorudan ilgili ve sorumlu olmadndan parada kalite,uygunluk sorunlar domaktadr.Hcresel retim sistemi ile bu sorunun stesinden gelinebilir. nk HS alana daha fazla sorumluluk ykler. Hcresel eretim sisteminde sre ii stoklar ilevsel yerleime gre daha az seviyededir. levsel yerleim tipinde,materyal tama,elle ileme sorunlar vardr. Dier yerleim tiplerinde tezgah ayar,takm, kolaylk deiim sorunlar vardr.

HSnin uygulanmas yaln deildir ve de kesinlikle, uradakinin buraya yada oraya konulmas deildir. retim sistemlerindeki hcresel dnm, ok iyi bir planlama ve iyi tanmlanm bir stratejiye dayandrlmaldr. Buradaki k noktasn,ilevsel yerleime sahip bir retimin retim sisteminiesnek hale getirmek oluturmaktadr. Bu aklamalarn nda, HSnin etkin sonu verebilmesi iin her bir hcrenin tam zamannda retim (TZ) felsefesine uygun olmas gerektii sylenebilir. HS tam zamannda retim felsefesinin nemli bir gesidir. TZ tekniinin gerekleebilmesi iin ideal ortam,retimin aksama olmadan yani ylmakszn, su gibi akmasdr. Bu ideal ortam ak tipi eretim koulunda salanabilmektedir. . te yandan,makinelerin ilevsel zelliklerine gre grupland ilevsel atlye ortamnda retimin su gibi akp gitmesi olanakszdr. HS ilevsel tarzdaki etim koullarnda para ailelerinigruplamak suretiyle hecreler oluturarak TZ tekniinin idealini oluturmaya almaktadr. TZ ve HS ilikisi aadaki ekilde gibi ifade edilebilir.

76

ekil 27 Tz ve Hs ilikisi HCRESEL RETM SSTEMNN AVANTAJLARI HSnin yararlarn 2 ana grupta toplayabiliriz. Genel olarak HSnin avantajlar: 1. retim hazrlk zamann ksaltr, 2. Parti byklklerini azaltr, 3. Kuyrukta bekleme zamann azaltr, 4. Toplam retim zamann azaltr, 5. Sre ii stok miktarn azaltr, 6. Bitmi mal stounu azaltr, 7. kty azaltr, 8. ilik maliyetlerini azaltr, 9. Kalite kontrolu gelitirir, 10. Materyal iemeyi azaltr, 11. Yer / Alan faydasn gelitirir, 12. doyumu, morali ve iletiimi artrr, 13. retim kontroln gelitirir, 14. aparatlama ve fikstrleri azaltr, 15. artk kayplarn yeniden ilemeyi azaltr, 16. sre planlamasn yalnlatrr. Yukarda sralanan yararlarn 2den 9a kadar olanlar dorudan doruya retime hazrlk zamannn azaltalmasndanileri gelmektedir. Dier yararlarn salanmasnda, retime hazrlk zamannn azaltmnn hazrlayc rol dikkate alndnda retim hazrlk sresinin drlmesinin, hcre oluturma ve planlamasnn temel amac olaca aktr. HSn yukardaki yararlarnn saylabilmesi,hcresel dzenlemenin tam manasyla ve etkin bir biimde gerekletirilebilmesine baldr. Daha etkili makine yerleimi ve para gruplamas noktasnda hcresel retim, verimliliin iyiletirilmesi ynnde,sregelen
77

aratrmalarn ve abalarn ortak noktasn,hcre ii hareketlerin saysnn minimize edilmesi oluturmutur. Burada gzden karlmamas gereken nokta hcre ierisinde bir parann bir makineden dierine hareketinin, tm hcre verimliliinin belirlenmesinde ayrca nemli olduudur. HSnin zamana bal avantajlar: Ksa Dnemli Kazanmlar: a.Mhendislik ve Prases Deiimleri: NC ve CNC tezgahlarn kullanmyla, CAD/CAM sistemlerininde kanlmaz olarak devreye girmesiyle rn veya proseslerde yaplacak deiimler son derece kolay yaplabilir bir hal alacak, pazardaki deiimlere daha kolay yakalanabilecektir. b.Tezgahlarn Bo Kalmamas: lemeden nce paralarn fikstrlere balanp hazr edilmesi gereken hallerde, paralar makineler nnde bir kuyrua sokulurlar. . Bu durumda, boalan makinenin hemen ileme balayabilecei bir yar rn paleti hazr olur. Bylece yksek bir kullanm oran gerekletirilebilir. c.Takm Hatalar: Takmlarn krlmas veya arza yapmas durumunda tezgahn devreleri hatay fark ederek tezgah durdurur ve ana bilgisayar sistemine arzay habar verirler. Uzun Dnem Kazanmlar: a.rn Hacminin Artmas: rn hacmindeki artn doru kullanlabilmesi halinde sistemin salkl gelimesi zor olmayacaktr. bFarkl rn Karmlar: Baz zellikleri gsterdikleri srece, HS farkl geometrileri ileyebilir. Bu zellikler ekil, boy, arlk, ileme admlar veya malzeme uyumu gibidir. c.Yeni rnler: Var oan rn ailelerine yeni paralarn katlmas, veya tezgahlarn ileme kapasiteleri iinde yenirnlerin tasarm ve tanmlanmas son derece kolaylar. Hcresel retim sisteminin kazanmlarin aadaki tablodaki gibi zetlemek mmkndr.

78

Tablo VII Hcresel retim Sisteminin kurulmasndan sonar elde edilen kazanmlar

HS kurulmas neticesinde elde dilecek olan kazanmlarla ilgili olarak aadaki gibi bir gruplandirma yapmakta mmkndr: 5.1.1. gcnn Azaltlmas: Tezgah bandan operatrlerin uzaklatrlmas nsansz alma hallerinde yksek nitelikli alma gcne ihtiyacn azalmas nsansz alma aralarnn sisteme dahil olmas Tezgah hazrlk srelerinin azaltlmas Elle yaplan ilemlerin yerini otomatize edilmi prosedrlerin almas Makinelerin retim evrimi iinde kalmalarn salayacak abuk transfer yapabilen aralarn devreye girmesi Kontrol edilemeyen deiken saysnn azaltlmas Plandan sapmalar abuk alglayptepki verebilen aralarn kazanlmas nsan ihtiyacna iletiimin azaltlmas Parti byklnn klmesi Finansal evrimin hzlanmas Tam Zamannda retim(TZ=JIT) iin planlama aralarnn kazanlmas

Tezgah Kullanm Orannn Ykseltilmesi:

Operasyonel Kontroln Gelitirilmesi:

Stoklarda Azalma:

Hcresel retimin Karlat Problemler: H..Snin hem tasarm hem de uygulanmas grekte kolay olmamaktadr. Hcresel dzenlemenin istenilen yarar verebilmesi iin nemli bir abaya gerek duyulmaktadr. Her

79

yeni dzenlemede karlalabilecek ortak sorun insandr. Genellikle sistem dnmnn amac, nedenleri ve firmaya salayaca yararlar ynetim kadrolarna benimsetilmelidir. Aslnda, st ynetimin benimseyemedii bir dnmn iyi sonu vermesi dk bir olaslktr. .Gerekte, hcresel retime orta kademe yneticileri, alanlara nazaran ou durumda daha fazla diren gsterebilmektedirler. Bu nedenlerdir ki,hcresel dnmden etkilenecek olan alan ve yneticilerin eitilmesi ok nemli olacaktr.Aadaki tabloda GT ve H..S uygulayan firmalarn yaadklar problemler ve bunlarn alma yntenleri gelmektedir. H..S ni uygulayan firmalrn hepsinin tablodaki sorunlarla karlaaca sylenemez. Firmalarn sahip olduklar zelliklere gre karlat sorunlara tanda bulunup, tedavi yolunu semelerinin en doru hareket tarz olaca kans vardr. Tablo VIII Hste karlalan sorunlar ve zm nerileri

80

Bir H..Snin tasarm ve iletim aamalarnda baz glklerle karlalabilir. .Bu problemler, uzun dnem ve ksa dnem olarak iki ana grup halinde incelenebilir. Donanm yapsal deiiklikleri,rnein yatrm kararlar, uzun dnem planlama problemleri altnda, iletime ait glkler ise ksa dnem problemler ad altnda ele alnabilir. HSnin Uzun Dnem Planlamas Konusunda Ortaya kan Problemler: Hcresel retim sistemlerine yaplacak bir yatrm stratejik bir karardr. Bir HS nin uzun dnemli planlamas, iletmenin zuzn dnemli rn ve kapasite planlamasyla, onun da tesinde iletmenin teknoloji stratejisiyle dorudan alakaldr. Yksek yatrm miktar yznden, yatrm planlama birimleriyle gerekli ilerin kurulmu olmas gerekmektedir. HS uygulamasn ieren bir yatrm kararnn farkl nedenleri olabilir: Ynetim, modern retim tekniklerine yaplacak olan yatrm,gelecekte rekabet edebilielik asndan ve retim konusundaki teknolojik gelimelerden uzak kalmamak amacyla gerekli gryor olabilir. Ekonomik faktrlerin HS lehine ilemedii durumlarda dahi, bu teknoloijye erken giri yapm olmak, daha sonra daha zor bir dnm ihtiyacn ortadan kaldrmak asndan yararlolabilir. Eski retim tekniklerininyeni retim teknikleriyle deitirilmesi, kalite ve teslim sresi konusunda artan Pazar taleplarini karlama asnfdan nemli olabilir. letmenin bymesi yznden yaplacak yatrmlar da ekonomik motivasyonlar olarak kabul edilebilir. htiya duyulan kapasite, uzun dnemli retim planlarndan karlabilir. htiya duyulan kapasitenin eldeki kurulu kapasite ile karlatrlmas ynetime bir fikir verecektir.

Balangta i paras skalas denetlenmelidir. Verili geometrik ve teknolojik kriterler altnda, HS tarafndan retilebilen i paralr, iletmenin rettii tm para skalasyla

81

karlatrlmaldr.Teknolojil kriter, genellikle kalite dzeyi ve i paras eitleme saysn ierir. Paraa tipi tanmlamalarnn belirlenmesiyle yantlanmas gereken 2 nemli soru ortaya kar. a.Hangi para tipleri HS tarafndan retilmelidir? Bu soruya verilen yant, HS ve bileenleri tarafndan salanmas gerekli kapasite ve esneklik konusunu aklar b.HSne hangi bileenler eklenmelidir? Bu soruya verilen yant ise, yatrm gereksinimleri ve iletme maliyetleri konusunu akla kavuturur. Karlalan yatrm problemlerinin karmakl, HSnin kullanm hayat boyunca i paras skalas, proses planlar ve retim miktarlarnda olmas beklenen deiimler de dnldnde iyice artmaktadr. Bu deiimler ve retim ihtiyalar kesinlikle belirlenemez. Bu durum probleme stokastik doasn vermektedir. Olas HS seeneklerinin deerlendirilmesinde teknik,ekonomik ve sosyal hedefler deerlendirilmelidir.Bunlarn bir ounu saylatrmak mmkn olmaz. Yine btnlk bir anlay ile tm hedefler deerlendirilmelidir. retim Safhasnda Karlalan Glkler: HSlerin uygulamda karlat bir dier sorun ise retilen para eidinin tezgahlarn retkenlii zerine yapt etkilerdir.Yaplan almalarda grlebilmitir ki,sistemin retkenlii ve kt seveyesi, belli bir eit deerine kadar artma eilimindeyken, para eidi belli bir deerin zerine kt andan itibaren hzla dmektedir. Bu olayn sebebi iki kartgeliim iinde bulunabilir. Bunlarn birincisi, eitli i paras tiplerifarkl makine ihtiyalarn daha rahat dengelemektedirler ve dahadengeli bir tezgah i yk dalm daha yksek retim seviyelerine kmasn salamaktadr. Hcrede NC ve CNC makineler kullanld zaman, dier tezgahlarn kapasite olarak bunlar desteklemesi durumunda NC ve CNc tezgahlar yksek ara stok birikimlerine neden olabilirler.Dier birin sorun ise ileri teknoloji tezgalarn eitli nedenlerle almadklar zaman oranlarnn geleneksel tezgahlara gre daha yksek olmasdr.(Nc makinelerde %20 kayp zamana karlk geleneksel tezgahlarda %2) retimin balamasndan sonra, yani yatrmlar tamamlandktan sonraki bir tarihte retim hattnn kimlik deitirmesi, yani baz rnlerin retiminin son bulmas veya yeni rnlerin oluturulmas hcrelerin yantlamakta zorland bir baka problemdir. Taleptekideiimlerde sistemi ayn ekilde zorlar. Hcre sistemleri genelde rn temelli tasarlandklarndan,tm retim sistemininfarkl rnle rretecek ekilde veya farkl hacimlerde retim yapacak ekilde deitirilmeleri, balam olan retimi aksatacak veya tamamen durduracaktr. Hcresel retim Sisteminde Tasarm: Bir fabrikadaki makine yarlaimine ynelik geleneksel yerleim se odakl olmaktadr. Bir sreten daha ok srece gereksinim duyan paralar;paralarla ilgili retim illeri tamamlanncaya kadar ,bir blmden dierine tanmaktadr. Geleneksel yerleimin temel

82

dezavantaj, toplam retim zamannn uzun ve belirsiz oluudur. Bu belirsizlik, yksek sre ii envanter maliyeti, nemli derecede envanter tutma maliyeti,zamansz(uygunsuz)yapn datm ve artan sat kayplar biiminde kendisini gstermektedir. Hcresel retim, retim etkinliini gelitiripverimlilii artran seenek bir yerleimdeeri salamaktadr. HStasarmna ilikin tipik bir yap ekil-3.8de verilmektedir.

ekil 28 Hcresel retime ilikin bir tasarm yaps Hcresel retim Tasarm lkeleri ve Hcre zellikleri: Hcresel retim tasarm ilkelerini aadaki ekilde sralamak mmkndr. Hcre kurulmasn hakllamak iin o yapdan yeterli biimde retim istemiolmaldr. Hcre oluumunda her makine %100 kapasitede kullanlmayabilir, burada igcnnkullanmnn iyiletirilmesi amatr. Sistem ierisindeki sreler teknolojik olarak uyumlu olmaldr. Sistemden beklenen kapasite,paralar istem miktarlar ile retim program tarafndan belirlenecektir. Makine kullanm oranve igc dengeleme sorunlar ile karlalacaktr.

83

retim sisteminin fiziksel olarak yeniden rgtlenmesi,kuruluun genel retim sisteminin de yeniden tasarmn gerekletirecektir.

Para aileleri ile bunlarn retiminin gerekletirilecei makine gruplar oluturulurken, firma ii en uygun snflama ve kodlama sistemlerinden birisi kullanlmaldr. Burada, hcre ierisindeki makinelerin, o hcrede retilecekleri para aileleri iin kullanlmalar gerektii aktr. Bir HSnin tasarmnda ok sayda karar alnmak zorundadr. Bu kararlarn en nemli olanlarndan bazlarn aadaki gibi sralayabiliriz. Verilen bir paralar kmesi sreci iin gereksinim duyulan makinelerin tipi ve says, Makineler arasnda dier materyallar ve paralar ulatrmak amacyla,gereksinim duyulanmateryal ileme ara gere tipi ve says, Onlarn ayr ayr hcrelerinde makineleri gruplama, Hcreler ierisinde makineleri yerletirme, Hcrelerin birbiriyle balantl yerleimidir.

te yandan, hcresel temelde yetersiz tasrm, birtakm sorunlara yol amaktadr.Hcresel tasarmn yeterince anlalmamas-ki bu durum,hem ynetim kadrosundan hemde alanlardan kaynaklamabilir-yeni dnn gereklerinin yerine getirilememesi, firma amalarnn ve hedeflerinin gereki olarak belirlenememesi,bunun yannda firma performansnn iyi llebilmemesi gibi durumlarda hcrelerden hedeflenen yararlarn salanmas olanakszdr. Hcrelerin hedeflerinden saparak, geleneksel anlamda almaya balamasn engellemek iin HSnin temel zelliklerinin iyi anlalp alglanmas gerekmektedir. Hcresel malat in retim Planlama Bir retim sisteminin performans, sadece sistemin hcreler ve departmanlara blnmesinin kalitesine bal deil, ayn zamanda ilerin akn planlamak ve kontrol etmek iin kullanlan retim planlama sisteminin kalitesine de baldr. Bununla birlikte, her iki sistem arasndaki uyumann faydas, hcresel imalatn tm avantajlarn elde etmek asndan nemlidir. retim planlama ve kontrol sisteminin tasarm, retim sisteminin tm ihtiyalarn karlamaldr. Hcresel imalat, mevcut planlama sisteminin gerekletiremedii ihtiyalarn koordinasyonunu salar (Rolstadas, 1998). Bu ihtiyalar, bir planlama nitesi olarak dnlen hcrelerden ve para ailelerinden oluan partilerin belirlenmesi ve tanmas ile alakaldr. Parti byklkleri, geleneksel yollarla belirlenememektedir. Hcrenin bir planlama nitesi olarak kabul edilmesi, uygulanan hcre ykleme prosedrne gre planlamay ve retim kontrol olasln etkilemektedir.
84

Rolstadas, almalarn yksek derecede otomize edilmi ak hatt hcrelerinin zerine younlatrmtr. Fakat bir hcre ile ilgili dier tip yerleimler kullanlrsa gelitirilen model, oluacak problemleri zemeyecektir. Bu yzden, bu almada hcresel imalatta kullanlan retim planlama ve kontrol sistemlerinin tasarm zerinde durulacaktr. Bu tr almalar, hcresel imalat iindeki retim kontrol zerine yazlm birka makalede grlmektedir. Yaplan alma, yukarda bahsedilen almalarn ayns olmayacak, hcresel imalata uygulanabilecek uygun sistemler incelenecek ve bu sistemlerin nemli karakteristikleri tanmlanacaktr. Hcresel retim iin retim Planlama ve Kontrol Sistemleri lk olarak Petrov 1968 ylnda, grup teknolojisi prensiplerini retim sistemlerine uyguland zaman retim planlama ve izelgeleme sisteminin yeniden tasarmlanmas gerektiini ortaya koymutur. Bu bilim adam, birok ak hatt hcre tiplerini incelemitir. Bunlar, grup teknolojisi kullanlarak yaplandrlabilmekte ve hem hcrelerin hem de tm sistemin performansn gelitirmek iin gereken planlanm koullar belirleyebilmektedir. Dale ve Russel 1983 ylnda, ak hatt hcresel imalat sistemleri iinde tipik retim kontrol problemlerini tanmlamtr. Hcresel imalat sistemi iindeki i ykleme dengeleme problemi bu problemlerden biridir. Hcreler, eit kalifiyede olmayan eitli tezgah tipleri ve operatrlerden olumaktadr. Bu konfigrasyon dahilinde, tezgah kullanm ile operatr kullanm arasnda iyi bir denge kurmay salamak nemli bir problemdir. rn karm ve miktar ile yeni rn girileri, bu problemi bytmektedir. retim sisteminin kendi kendine yeniden tasarmlanmas ou zaman bu problemlerin zlmesine yeterli deildir. Bu yzden retim kontrol sistemleri oluan problemlerle ilgilenmektedir. Hcreler arasnda tezgah paylam ile oluan problemler iin de bu durum sz konusudur. Hcresel imalatn gerek tam potansiyel ile almas, temel olarak retim planlama ve kontrol sisteminin tasarmna baldr. Dale ve Russel, GT hatlar ile birlikte yeniden organize edilen atlye yerleimlerine sahip irketlerde, hala fonksiyonel ekilde organize edilmi retim sistemi ile almay salayan geleneksel kontrol dncesinin uygulanmasnn byk problemler getireceini belirtmilerdir. Bu blm, hcresel imalat (H) iin bir retim planlama ve kontrol sisteminin tasarlanmas zerinde duracaktr. lk olarak nite 2.1de H iinde retim planlama iin bir yap gsterilecek, nite 2.2de yine H iin bir retim planlama ve kontrol sistemine destek olan mevcut yaplar anlatlacaktr. nite 2.3de H iinde MRP kullanmndan bahsedilecektir. nite 2.4de ise, H iindeki retim planlama zerine Burbidge nin dncesi ve periyot parti planlamas kullanm zetlenecektir. Son olarak, nite 2.5de hcresel imalatta planlamaya dair dier yaklamlara deinilecektir. Hcresel retimde retim Planlama iin Bir Yap letmelerin retim planlarn oluturmada birok farkl yol vardr. Bunun nedeni, farkl retim karakteristikleri, pazar pozisyonlar, retim sisteminin organizasyonu, planlaycnn kabiliyeti, uygun bilgi teknolojileri gibi faktrlerdir. Bu yzden, bir irket iin retim

85

planlama sistemini tasarlamak ok spesifik faaliyetleridir. Bununla birlikte, tasarm prosesine dahil edilebilecek birok nemli nokta vardr. retim planlama sistemlerinin tasarm iin kurulan yaplar, hangi faktrlerin tasarm prosesine dahil edilmesi gerektiini aka belirtmektedir. Bu tasarm prosesi iin en ok kullanl yaklam Banerjee tarafndan 1997de ortaya konmutur. Bu bilim adam, btnleik retim planlama ve kontrol sistemi tasarm iin gelitirdii metodolojisini, gerek hayatta kurulu bir hcresel imalat sistemine uygulamtr. zel bir retim sisteminde, retim planlama ve kontrol sistemi iin tasarlanan yap, gereken planlama fonksiyonlarn ve bu fonksiyonlar ardasndaki ilikileri aka belirtmektedir. Yap aadaki karar tiplerine dikkati evirmektedir: Ne rettiini belirle Ne zaman reteceini belirle Nerede reteceini belirle (sipariler) (zaman) (kaynaklar)

Ayrca sz konusu yap, safhalardaki amalanan planlama prosesinin zerindeki bilgileri aadaki gibi belirtmektedir: Hiyerarjik ya da heterarchical ayrmalar, Siparilerle, zamanla ve kaynaklarla ilgili her safhadaki toplam seviyeler, Siparilerle, zamanla ve kaynaklarla ilgili her safhadaki zet seviyeler, eitli safhalardaki yeniden planlama safhalar. Kurulmu yap, kararlarn nasl alndn belirtmemektedir. Bu nedenle, metotlar ne, ne zaman ve nerede reteceinin belirlenmesinde faydaldr. Hcresel imalatn kulland retim sistemleri, fonksiyonel ekilde organize edilmi sistemlerdeki gibi planlanamamaktadr. Bu yzden, bir planlama sistemi tasarlanrken retim sisteminin eitli tabakalarna nem vermek gerekmektedir. Bu makalede be adet retim sistemi tabakasna deinilecektir; tek kaynak tabakas, vardiya tabakas, hcre ya da retim nitesi tabakas, grup tabakas ve sistem tabakas. Baz planlama fonksiyonlar, bazen sadece bir tabaka gerektirmektedir. rnein, benzer hcrelerin bir grubu iin ykleme prosedrleri. Fonksiyonel ekilde organize edilmi sistemleri (tek tabaka) incelemeye gerek yoktur. Dier planlama fonksiyonlar, eitli seviyelerde tabakalar gerektirmektedir. rnein; MRP hem bir sistem tabakas hem de bir hcre olarak gsterilebilmektedir (Love ve Baraket, 1989). lk olarak, retim sisteminin be tabakasnn ierikleri aklanacaktr: Sistem tabakas, toplam retim sistemini ve onun evresiyle (tedarikiler, mteriler gibi) olan ilikilerini kapsamaktadr. Bakm, satnalma gibi destek departmanlar da bu tabakaya aittir.

86

 Grup tabakas, retim sistemiyle ilgili eitli retim niteleri gruplarn iermektedir (rnein, montaj gruplar, para retim gruplar gibi). Hcre tabakas, hcreler ya da retim niteleri gruplarndan olumaktadr. Bu hcreler arasndaki benzerlikler, bir sistemin planlanmasn ve kontrolnn tasarlanmasnda kullanlabilmektedir. Sistem iindeki uzun esnekliin geni bir ksm bu tabakada incelenmektedir. rnek olarak, i ykn serbest brakma seenekleri (birden fazla hcrede allyorsa) ve insan kaynaklar esneklii (hcreler aras bu kaynaklar yeniden atanrsa). Vardiya tabakas, retim hcreleriyle birlikte vardiyalardan olumaktadr. Vardiyalar arasndaki i ykleme dengesine bir rnek, bu tabaka zerinde ilem gren planlama fonksiyonu olarak gsterilebilir. Tek kaynak tabakas, tek bir vardiya ile eitli kaynaklardan olumaktadr. Burada bahsedilen kaynaklar, tezgah, operatr, takm, tama ekipman gibi. Bu be tabaka sistemi, hcresel imalat sistemi iindeki ilikilerde daha ak kararlarn verilmesinde kullanlabilmektedir. Belirtilen tabakalarn sras iinde alnmas gerekmeyen kararlarn belirtilmesi nemli bir konudur. Bundan dolay, bu tabaka sistemi, NBC tabaka sisteminden ve karar verme iin kurulan yapdan farkldr (Jackson ve Jones, 1987). Bir toplam seviye iin seenek, alnmas gereken kararlar iin gereken detayl bilgi seviyeleri tarafndan belirlenmektedir. Bir zet seviye iin seenek ise analizlerdeki atlanm bilgilerin maliyetinden ziyada gereken bilgilerin zamannda kullanlmas maliyetini baz almaktadr. Siparilerin toplam, rn aileleri incelenerek oluturulmaktadr (rnein, ayn modeldeki farkl renkteki rnler). Siparilerin zeti iin ise bir mteri tarafndan yaratlan sipari alt kmesi dnlebilmektedir. Kaynak zeti ve toplam iin alt kmeler; tezgahlar, operatrler, tama ekipman, depolama alanlar, takmlar, balama dzenleri, bilgiler gibi kaynak tiplerinin kullanmyla yaplandrlmaktadr. Bu tr kaynaklar hem toplam hem de zet iin uygundur (rnein, kritik tezgahlar, takmlar gibi.). (Schey, 1987) Zaman toplam, dnlen zaman diliminin uzunluu tarafndan belirlenmektedir. Zamann zeti ise, dnlen planlama ufku ile belirlenir. ekil 1.de, bir H iin planlanan yap rnei gsterilmitir. Bu rnekte, retim sistemi iindeki eitli elemanlar arasndaki ilikiler belirtilmektedir. Bununla birlikte yap, uygulanan toplam ve zet seviyeler zerinde hibir bilgi vermez.

87

rnein bu ekil satlar ve retim arasndaki koordinasyonu gstermektedir (sistem seviyesi: ana retim izelgesi). Bu koordinasyon son para seviyesinde olutuunda ya da baz rn aileleri iin tanmlad zaman satlar ve retim arasndaki ilikiyi ekil gstermemektedir (daha yksek toplam seviye). Hangi zet seviyelerin uyguland belirtilmemektedir. rnein, talep ynetimi, hem toplu retim planlama hem de ana retim izelgesi ile direkt olarak ilikiye sahiptir. kinci bir planlama fonksiyonu iin, yedek paralara olan talep hakkndaki bilgi nemli bir hale gelebilmektedir, ki bu bilgi toplu retim planlamann belirlenmesinde ihmal edilebilmektedir (daha yksek zet seviye).

ekil 29 Hcresel retimde UPK iin bir yap Suresh (1979), grup teknolojisi ile beraber kullanlan bir MRP yaklam rnei tanmlamtr. Bir fonksiyonel olarak organize edilmi retim sistemi ile karlatrldnda, MRP operasyonlar; Ksaltlabilen planlanm retim teslim zamanlar uzunluunu, Parti sipari kurallar ile ekonomik parti miktarlarnn belirlenmesini, Drlebilen retim kontrol abasn, Hem bitmi rnler hem de yar mamuller iin drlebilen envanterleri, etkileyebilmektedir. New (1977), iyi donatlan MRPnin, montaj hatlarnn ihtiyalarnn karlanabilmesi iin gerekli komponentlerin belirlenmesinde kullanlabileceini iddia etmitir. Fakat bu yapnn detaylandrlm retim kontrol sistemi iin uygun olmadn da belirtmitir. Buradaki problem, atlyedeki gerek durumdan farkl olarak retim sistemi operasyonlar iin kurulan

88

MRP modelidir. Sistem ktlarn daha az tahmin edilebilir yapmak iin, henz serbest braklm i siparileri iin gncellenmi ncelik listeleri kullanlmaktadr. Planlam teslim zamanlarn drmek ve hcrelerin i ykleri deiimini drebilmek iin hcresel sistemler MRPden faydalanabilmektedir. Bununla birlikte, bu durum temel MRPI yaklamnn modifiye edilmesi ihtiyacn dourmaktadr. Hcresel imalat ierisine standart CRP analizlerini eklemek yeterli olmayacaktr. (Schey, 1987) Chamberlain ve Thomas (1995), gerekli MRP sistemlerinin modifikasyonlar zerinde durmutur. retim sistemleri organizasyonuna gre rahata modifiye edilebilen bilgi sistemleri kurulumunun nemini vurgulamtr. 3 aylk periyotlar iin, ak tipi hcreleri biimlendirilir ve bu periyot sonras retim dier hcreler iin de yaplandrlr. Bu, kullanlabilen kapasitelerin ve bunlarn hcrelere atanmasnn ok esnek bir ekilde modellenebildii MRP sistemlerine ihtiya duymaktadr. Malzeme listesinin yeniden yaplandrlabilmesi olduka kolay bir ekilde yaplabilmektedir. Genellikle, BOM (malzeme listesi) ierisindeki seviye saylar, daha az retim prosesi kontrol ihtiyacndan dolay azalmaktadr (bunun nedeni kt zamanlarnn azalmasdr.). MRP kullanlarak kontrol edilmek zorunda olan para saylar drlebilmektedir. Bununla birlikte, MRP bir taktiksel planlama arac olarak dnlebilmektedir. (Schey, 1987) zetlemek amacyla, karlalabilmektedir: hcresel imalat iinde MRP kullanlrsa u problemlerle

MRP, para ailesi parti bykl problemi zm iin yetersiz kalmaktadr. MRP, hcrelerin dengelenmi yklemesinde yeteri kadar destek salayamamaktadr. MRP, rnlerin rotalanmasnn yeniden yaplanmas ile ilgili esnek deildir. MRP, teslim gnlerinin ve planlanm teslimat srelerinin belirlenmesi ile ilgili retim prosesi zerindeki gerek bilgiyi hesaba katamaz., MRP, detaylandrlm retim kontrol iin uygun deildir.

Fonksiyonel olarak organize edilmi sistemlerin hcresel imalata evrilmesinden fayda elde edebilmek iin, MRP sistemi iindeki birok parametrenin deitirilmesi gerekmektedir. rnein; BOM iindeki seviye saylar, Planlanm teslimat sreleri, Emniyet stou ve teslimat zamanlar, Kapasite ve iilik listeleri.

H in retim Planlamada Burbidge Yaklam: PBC retim planlama ve kontrol zerinde Burbidgein dncesi, retim sisteminin organizasyonu zerindeki dncesine yaklak olarak benzemektedir (Burbidge, 1989). Aslnda, bu bilim adam retim organizasyonlarn, malzemelerin akna etki eden
89

faktrlerden biri olarak dnmektedir. retim kontrolnde kullanlan aralardan biri izelgelemedir (iler iin balang zamanlar planlamas). izelgeleme, seviyede gereklemektedir; programlama (ana izelge), sipari verme (ihtiya planlama) ve sevkyat (atlye kontrol) (Burbidge,1990). Programlama seviyesi, bir sat programn, zamann gelecek periyotlar iinde gereken retim miktarlarn gsteren gereki bir retim programna dnmek zorundadr. Ksa periyotlar tercih edilmektedir. Bunun sonucunda da, daha az sinir planlar olumakta ve gereksiz stoku nleyen talep takibi stratejilerinin kullanm olasln da artrmaktadr. Sipari seviyesinde, ayn anda birok metot kullanlabilmektedir. Sipari edilen dzensiz talebe sahip paralar retilebilmektedir. Yinelemeli talep durumunda dier sipari metotlar kullanlabilmektedir. Bu metotlar, stok tabanl ya da ak kontrol sipari sistemleri olarak snflandrlabilmektedir. Stok tabanl sipari sistemlerine rnek olarak, yeniden sipari seviyesi sistemleri ve kanban sistemleri gsterilebilir. Ayrca bu sistemler, gerek retim siparilerinin oluturulmasnda programlama seviyesinden bamsz olarak almaktadr. Bu bamsz alma, ak kontrol sistemlerinin, para ihtiyalarnn belirlendii retim programna dntrlmesi aamasnda gereklemektedir. Ak kontrol sistemlerine rnek olarak ise, periyot parti kontrol (PBC), malzeme ihtiya planlamas (MRP) ve optimize retim teknolojisi (OPT) gsterilebilmektedir. Uygun sipari verme metotlar, tek ya da ok dngl eklinde snflandrlabilmektedir. PBC siparileri gibi, tek dngl sistemlerde MRP gibi oklu dngl sistemlerden farkl olarak, oluumlarn frekans ayndr. Tek dngl sistemlerin kullanm, baz paralarn retimi iin ekonomik deildir. ok dngl sistemlerde ise, sistem yklemesindeki deiimden dolay, sistem kapasitesinin kullanm ekonomik deildir. Bir ok bamsz hcrelerde, sistem kapasitesinin hcresel imalatta dnlmemesi, sistem yklemesindeki deiimlerdeki duyarll arttrmaktadr. Bununla birlikte, hcresel imalat, retim kontroln kolaylatrmakta, envanter maliyetlerinin ve kt zamanlarnn performansn arttrmaktadr. Dolaysyla, Burbidge, hcresel imalatta, tek dngl ak kontrol siparii metotlarn nermektedir. Son olarak sevkyat seviyesinde, gerekli operasyonlar planlanmakta, organize edilmekte ve hazrlanmaktadr. (Schey, 1987) PBC sistemi, bir tek dngl ak kontrol siparii sistemi olarak dnlebilmektedir (Burbidge, 1988). MRPde olduu gibi, para ihtiyalarnn belirlenmesi iin, kademeler aras rnlerin aknda zaman bazl planlanma kullanlmaktadr. PBCnin temel zellii, retim sisteminde rn aknn senkronizasyonunu salayan, sistemin periyodik olarak almasdr. Btn rnler, retim sistemi iindeki N aamann rn says tarafndan belirlenen kt zaman Tye ve periyot uzunluu Pye sahiptir. Bu durum ekil 4te gsterilmektedir. N ve Pnin uygun deerlerinin seilmesi, PBC iin de nemli bir tasarm problemidir. Eer, hcre yklemesinde kk bir deiiklik olursa, proses ynlarndan daha kk olan para aileleri ve transfer ynlar iin yksek kalitede izelgeler, sevkyat seviyesi tarafndan oluturulmaktadr. Bundan dolay, PBC kullanm, tam zamannda retim (JIT) anlayyla kolayca birletirilebilir. (Schey, 1987) PBCyi uygulayan irket says snrldr. Burbidge, Falster ve Riis, ngilterede PBCyi kullanan ancak 30 irketi bulabilmitir. Zelenovic ve Tezic, Yugoslavyada bu konu hakknda birok uygulamay gndeme getirmitir.

90

ekil 30 PBC iinde aama ve periyot uzunluu Hcresel malatn Planlanmas in Farkl Yaklamlar Wemmerlv ve Johnson (1997), bir emprik almalarnda, irketlerin %80inde, retim planlama ve kontrolnn hcreler sayesinde kolaylatrlabileceini gstermitir. Olarunniwo (1996), bir irkete hcresel imalat uyguland zaman retim planlama ve kontrol sistemlerinde deiiklikler olacan belirtmitir. Burada en dikkat eken sonu, hcresel imalatn yerletirilmesinden nce MRP kullanlddr. Bununla birlikte, MRPyi bir kanban sistemi ile beraber kullanan irket says, %3.6dan %32.7ye kmtr. Hcreselletirmeden sonra, irketlerin %30.9u MRPyi , %12.7si ise kanban sistemini yalnz bana kullanmtr. Hcresel imalatn yerletirilmesinden sonra, kanban sisteminin poplaritesinin artmasnn sebebi budur. Bu yazarn almalarna gre, birok irketin eitli retim planlama ve kontrol sistemleri arasnda seim yapmas hi kolay deildir. Fakat planlama iin, bir hibrit yaklam kullanmak uygundur. (Schey, 1987) Schonberger (1993), MRP iinde tam zamannda retim sisteminin birok elemannn kullanlabileceini gstermitir ki bu yaklam Yamaha tarafndan uygulanm ve senkronize MRP yaklam olarak adlandrlmtr. Flapper, Niltenburg ve Wijngaard (1991), MRP ierisinde tam zamannda retim sistemini iyice yerletirmitir. Kanban tam zamannda retim sisteminin bir tekniidir. MRP sistemine tam zamannda retim sistemlerinin yerletirilmesinin sebebi, gerek montaj proseslerinin kontrol iin kanban sisteminin kullanmnda, hammadde ve komponent datmlarnn planlamas iin MRP kullanmdr. Klein (1989), kanban sisteminin insana olan etkisini aratrmtr. Tam zamannda retim sisteminin iilerin kendi alma admlarn kontrol edebilme kabiliyetlerini elemine ettii,

91

fakat kanban sisteminin alanlarn birbiriyle etkileimini salad sonucuna varmtr. Kanban bu yzden retim akndaki kontrol maksimize etmektedir. Literatrde, bu yazara gre, JIT yaklam dier yn retim sistemi yaklamlarnda kullanlan retim kontrol stratejileri ile karlatrldnda etkili sonular elde etmitir. Birok yazar, hcreler aras rn ak koordinasyonu iin, kanban, MRP gibi birok yaklamn kullanld genel bir yaklam tanmlamaktadr. Bununla birlikte, kurmu olduklar yap, oklu hcre retim sisteminin kullanmnn ve bu hcreler arasndaki srasal koordinasyonun nemini arttrmaktadr. (Schey, 1987) Hcresel imalatn planlamas zerine dier ilgin yaklamlar, Pax ve Meal (1975) tarafndan ortaya atlmtr. Bu yazarlarn gelitirdikleri hiyerarik retim planlama yaps grup teknolojisi retimine uygulanabilmektedir. Bu yaklamda, en nemli zellik, retim nitelerinin eitli katmanlarnda kapasite atamasnn gereklemesidir. Bu alma, hcresel imalat sistemlerinin planlamas ve kontrol iin, eitli yaklamlarn mevcut olduunu gstermitir. Kaynaklar, sipariler ve zaman zerinde toplam ya da zet bilgi iin verilecek kararlar dahilinde planlama sisteminin karakteristiklerinin belirlenecei yeni bir yap bu yazarlar tarafndan ortaya atlmtr. Ayrca, bu yazarlar hcresel imalat sistemlerinin planlanmas iin bir en iyi yaklamn mevcut olmadnn nemine deinmitir. Hcresel imalat sisteminin karakteristikleri zerinde uygun bir planlama sistemi tasarlanmadan nce detayl bir alma yaplmaldr. Bu ynde yaplan almalar, genellikle analitik, simlasyon ve emprik aratrmalardr. ( Altunterim,1993).

92

SONU Fabrika yerleim dzenlerinden biri olan GT yerleim dzeni ve onun bir uygulama ekli olan H sistemi ilk ortaya ktklar yllardan bu yana geni bir uygulama alan bulmulardr. Bu alanda yaplan aratrmalarn ou hcrelerin oluturulmas problemi zerine odaklanmtr. Bu almada incelenen Grup Teknolojisi ve Hcresel malat Sistemi tantlmaya allmtr. Ayrca beinci blmde yaplan rnekte de Grup Teknolojisinde Para Aileleri ve Makine Hcrelerinin Oluturulmasnda Kullanlan Teknikler incelenmi ve eitli sonular elde edilmitir. Fakat burada gznne alnmas gereken ey rnein dar kapsaml ve olduka kk bir rnek olmasdr. Herhangi bir problemin zmne karar vermeden nce ulalmak istenen ama dahilinde hangi gruplama ynteminin seileceine karar verilmelidir. Projenin genel ieriinde bulunan yntemlerin avantaj ve dezavantajlar karlatrlarak problemimize en uygun yntem seilmelidir. rnein iletme ierisindeherhangi bir darboaz makinemiz varsa yntem olarak , darboaz makinelere zm getiren Dal Snr Yntemi seilmelidir. Anlalaca zere bu yntemlerin hangisinin kullanlacana kendi durumumuzu ve amalarmz ok iyi analiz ederek karar verebiliriz. Hcrelerin oluturulmasnda istisnai elemanlarn minimumlatrlmaya allmas, zerinde en ok durulan konulardan biri olmutur. Bu amala saysz yntem ve algoritma gelitirilmitir. Balangta ikili matrisler zerinde standart Boole mant erevesinde gelitirilen algoritmalarn zamanla gerek bir i atlyesi ortamn tam olaraknyanstmadklar anlalmtr. Bu sorunu giderebilmek iin bulank mantktan hareketle bulank kmeleme yntemleri gelitirilmitir. En yaygn kullanlan bulank kmeleme yntemi FCM, ayn zamanda hcrelerin oluturulmasnda kullanlabilecek en uygun yntem olarak dnlebilir. Bunun en byk nedeni, FCM ynteminin hcresel retimdeki hem ikili verilere hem de bulank verilere uyarlanmasnn kolaylkla yaplabilmesidir.

93

KAYNAKLAR 1. HYER,Nancy ve WEMMERLV, Urban,(2002), Reorganizing The Factory Competing Through Cellular Manufacturing,1.b, Oregon, Productivity Press 2. NAKADE, Koichi ve OHNO, Katsuhisa, (1999), An optimal worker allocation problem for a U shaped production line, International Journal of Production Economics, Cilt 60 No 61, s.355-358 3. HUQ, Faizul, (1992), Labor Issues In The Implementation of Group Technology Cellular Manufacturing, Production and Inventory Management Journal ,Ekim-Kasm-Aralk, s.15-19 4. MEK, Metin, (1993), Hcresel retim Sistemi Uygulama Politikas ve Sorunlar Baarda Ynetim ve nsan Kayna Belirleyicidir, Mhendis ve Makina, Cilt 34 Say 398 ubat, s.37-40 5. MEK, Metin, (1993), malat Sorunlar in Bir zm Yntemi: Hcresel retim Sistemi(HS)- II, Mhendis ve Makina, Cilt 34 Say 397 Mart, s.25-33 6. Abou Z., M.R., Group Technology, Industrial Engineering, Mays 1975. 7. Acar N.,Bilgisayara Dayal retim Sistemleri, Verimlilik Dergisi,Cilt.15,Say:1,1986 8. Ardahan Faik , Grup Teknolojisinde retim Hcresi Oluturulmasna Ynelik Yntem nerisi 9. Charles S., Group Technology, Fountain for Competitive Manufacturing,1968. 10. M.,retim Planlama ve Kontrol Ders Notlar 11. Drdnc M.,Grup Teknolojisi Ders Notlar,2001 12. Durie F.R.A Survey of GT and Its Potential User Aplication in U.K.,The Prod.Eng.,ubat 1970. 13. www.enm.blogcu.com/grupteknolojisi 14. http://www.emu.edu.tr/smeconf/turkcepdf/bildiri_24.pdf 15. http://www.wisc.edu/erdman/news /summer 2001.pdf 16. http://www.ciras.iastate.edu/publications/CIRASNews/summer97/index.htm

94