Osmanl Devletinde Gayrimslimlerin dari Yaps: Ermeniler rnei

Canan SEYFEL**
Atf/: Canan, Seyfeli, (2005). Osmanl Devletinde Gayrimslimlerin dari Yaps: Ermeniler rnei, Milel ve Nihal, 2 (2), 125-156. zet: Bu makalenin konusu Osmanl hakimiyeti altndaki Ermeni Kilisesinin idari yaps hakknda olacaktr. Kilisenin ruhani yaps konunun dndadr. Ancak Osmanl hkimiyetinde oluan idari yap ierisinde Ermeni Kilisesinin ruhani idaresine etki yapan durumlar bildirinin kapsamnda yer alacaktr. Bu almann ana konusu iki farkl kurum kapsamnda gelimitir. Birincisi Apostolik Ermeni Kilisesi ve bu kiliseden ayrlarak oluan Katolik ve Protestan Ermeni Kiiliseleridir. kinci kurum ise Osmanl Devletinin Gayrimslimleri idare sistemidir. Osmanl Gayrimslimleri idare sistemi bugne kadar yaplan aratrmalarda zmmilik ya da millet sistemi eklinde isimlendirilmitir. Ancak bu sistemi Tanzimat dnemine kadar zmmi, sonrasnda ise millet sistemi dorultusunda iki dnemde ve iki farkl isim altnda deerlendirmenin konuyu anlalr klaca kanaatindeyim. Bu alma iki ksmdan olumaktadr. Birincisinde Osmanl Devletinde Gayrimslimlerin idari sistemi genel olarak ortaya konacak. kincisinde ise Sryani Kadim Kilisesinin idari yaps ele alnacaktr. Sonu olarak Osmanl Devletinde yaayan Gayrimslimler slam zmmi sistemi ierisinde deerlendirilmi ve fethedilen blgedeki vaziyetleri zere kendi gelenekleri dorultusunda serbest braklmlardr. Ancak taleplerin karlanmas ve aksaklklarn giderilmesi iin yrtlen almalarla yaplan deiiklikler siste-

**

Bu almada Ermenice terimler ve isimler Dou Ermenicede seslendirildii ekilde kullanlmtr. Ancak patrik gibi Trkede kullanm yaygn olanlar aynen korunmutur. Ara. Gr., Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits.
inan, kltr ve mitoloji aratrmalar dergisi yl 2 say 2 Haziran 2005

M LEL VE NHAL

Canan SEYFEL
min aksamasna neden olmutur. Tanzimat dnemi siyasal ve hukuk alanndaki kkl deiikliklere paralel olarak Gayrimslimlerin idare sistemi de deiime uramtr. Anahtar Kelimeler: Ermeni Kilisesi, Osmanl, Gayrimslimleri dare Sistemi, Zmmi, Millet Sistemi.

Giri Osmanl hakimiyetindeki topraklarda yaayan halklarn ok kltrl grnmn belirgin olarak gzler nne seren sosyal dini gruplardan birisi de Ermenilerdir. Gnmzde daha ok stanbulda yaayan Ermeniler tarihte Anadolunun birok blgesinde dank olarak yaamlardr. Osmanl Devletinin zengin kltr tarihi ierisinde yer alan Ermeniler iin Osmanl topraklar tarih boyunca ruhani idari merkezlerinin bulunduu bir alan olmutur. Hatta bu idari merkezlerden stanbul Ermeni Patriklii Osmanl dneminde ekillenmitir. Osmanlnn Gayrimslimleri idare sistemini de belirgin hale getiren Ermeni Kilise merkezleri Emiadzin, Sis ve Ahtamar Katoikosluklar ile Kuds ve stanbul Patriklikleridir. Bu kilise merkezlerinin tamam Osmanlnn son yllarna kadar kurumsal ilevlerini srdrmlerdir. Osmanl Devleti idaresinde yaayan gayrimslim halklardan Ermenilerin konumunu aratrma konusu yapmak, ok kltrlln nasl korunduunu da ortaya koyacaktr. Bu durum gayrimslimlere uygulanan idari sistem ile dorudan alakaldr. Bu nedenle sistemi genel olarak ele aldktan sonra Ermenileri ayrca deerlendirmeye tabi tutacaz. I. Osmanl Devletinde Gayrimslimler Gayrimslimlerin idaresinin anlalmas iin Osmanl Devletine bakn btnsel olmas gerektiini dnyorum. Bu nedenle ne sadece siyasi, ekonomik, sosyal ve dini ne de sadece kurumsal ve ilevsel ya da kltrel yaklamlarn yetersiz olaca kanaatindeyim.

126

MLEL VE NHAL
inan kltrmitoloji

Osmanl Devletinde Gayrimslimlerin dari Yaps: Ermeniler rnei

Gnmze kadar bu konu bir ok ekilde ele alnmtr. Genel olarak Osmanl gayrimslimlerinin idari sistemi millet sistemi ya da zmm, ehl-i zmme terimleri ile karlanmtr. Fakat, bu isimlendirmeler deiikliklerin yaand yzyllar anlatmakta yetersiz kalmtr. Osmanlnn genel yaps, dolaysyla anlan idari yapnn deiim sreci geirmesi idari sistemdeki dengenin, snrlarn, kurallarn ve dinamiklerin belirlenmesinde zorluklar dourmutur. eliik kaidelerin olduu ve dolaysyla en azndan Tanzimat ncesinde aslnda bu sistemin pek de sistemli olmayp kendiliinden ileyen bir yap olduu ya da sistemlemenin ancak Tanzimat dneminde olumaya balad ynnde anlalmalara neden olmutur.1 Bunlardan da anlalan odur ki Osmanl Devleti zellikle gayrimslimleri de yakndan ilgilendiren bir deiim sreci yaamtr. Bu durum tm Osmanl kurumlarn etkilemesi yannda gayrimslimleri idare sisteminin de yeniden ekillenmesine neden olmutur. Osmanl reformu ierisinde deerlendirilebilecek bu durumu iki dnemde ele almann konuyu daha anlalr hale getirecei kanaatindeyim. Dnm noktas ise Tanzimat Fermandr. Bu durumda deiimi douran nedenler zerine de eilmek gerekecektir. Osmanl Devletinde gayrimslimleri idare sistemi kurumsal anlamda stanbulun fethiyle birlikte tartlacak konuma gelmitir. Bu dnemde ele alnabilecek gayrimslim unsurlar etnik anlamda Rumlar, Ermeniler, Sryaniler, Kptiler, Habeler, Yahudiler; dini
1

Benjamin Braude, Fundation Myths of the Millet System , Christians and Jews in the Ottoman Empire, Vol. I, Ed.: Benjamin Braude ve Bernard Lewis, New York, London: Holmes-Moyer Pub., 1982, ss. 81 vd. ; Benjamin Braude, Millet Sisteminin lgin Tarihi, Osmanl (Ed. Gler Eren), c. 4 (Toplum), Ankara: Yeni Trkiye Yay., 1999, ss. 245-254 ; Gilles Veinstein, Fetihten Sonraki Osmanl Millet Sistemi zerine Baz Dnceler, I. Uluslararas stanbulun Fethi Sempozyumu, stanbul, 24-25 Mays 1996, ss. 137-142 ; Bilal Erylmaz, Osmanl Devletinde Gayrimslim Tebaann Ynetimi, 2. bas., stanbul: Risale, 1996, ss. 88 vd. ; Cevdet Kk, Osmanl Devletinde Millet Sistemi, Osmanl (Ed. Gler Eren), c. 4 (Toplum), Ankara: Yeni Trkiye Yay., 1999, ss. 208-216 ; H. A. R. Gibb ve Harold Bowen, Islamic Society and the West, Vol. I, part II, Oxford: Oxford Universty Press, 1957, ss. 214 vd.

127

M LEL VE NHAL
inankltrmitoloji

Canan SEYFEL

anlamda Hristiyanlar, Museviler, Zerdtiler, emsiler; Sabiiler, Yezidiler;2 Mslmanlarn dinleri snflandrmalar ierisinde ise Ehli Kitap ve Mrik (Putperest) olanlardr.3 almamzn konusu olan Ermeniler Ehli Kitap dairesindeki Hristiyan unsurlardandr. Mslman geleneinde Ehli Kitaplarla ilikiler hukuki manada belli kurallar dairesinde oluturulmaktadr ve fethedilen bir memleketteki Ehli Kitaplarn idaresini belirleyen kurallar zmm hukuku ierisinde deerlendirilir.4 Bu hukukun nasl ilediine dair konumuzla yakndan ilgili aklayc bir rnek Halife Hz. mer dneminde Kudste yaanan ve zellikle Sryani ve Ermeni kaynaklarnda yer alan ve ayrca Osmanl belgelerinde de izlerine rastladmz bir olay sonras durumdur. Ermeni kaynaklarna gre, Hz. mer tarafndan 638 ylnda fethedilen Kudste bu tarih ncesinde Rum, Yakubi-Sryani, Ermeni, Kbti ve Habe Hristiyanlar tek hiyeraride, yaamaktaydlar. Fakat, Kadky Konsilini reddeden monofizit (Yakubi-Sryani, Ermeni, Kbti ve Habe) nfusun ou, Diocletien tarafndan imparatorlukta tek mezhebi hakim klma siyasetine5 matuf olarak Kudsteki manastrlarndan srldler. Kalanlar ise Greklerden ba-

128

MLEL VE NHAL
inan kltrmitoloji

Burada Gayrimslim Osmanl reayasn etnik ve dini-mezhebi balamda detaylandrmak mmkndr. Etnik anlamda Yunanl, Bulgar, Srp, Hrvat, Karadal, Bosnal, Arnavut, Romen, Trk, Macar, Polonyal, ingene, Grc, Keldani ve Arap gayrimslimleri ekleyebiliriz. Osmanl topraklarnda yaayan Gayrimslim unsurlarn dalm hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Yavuz Ercan, Osmanl Ynetiminde Gayrimslimler,1. bas., Ankara:: Turhan Kitabevi, 2001, ss. 52-53. Gayrimslim unsurlardan Zerdti, Mazdek ve Yezidiler gibi mrikler iin eriye sicillerinde kefere tabiri kullanlmtr. Bkz. mer Faruk Teber, Adana eriye Sicillerine Gre 1150-1160/1737-1747 Yllar Arasnda Adanann SosyoEkonomik Yaps, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 1996, s. 30. Ebul Ala El Mevdudi, slamda Gayr-i Mslimlere Tannan Haklar, ev.: Osman Gner, O. M. . . F. Der, S. 7, Samsun, 1993, ss. 181-199 A. A. Vasiliev, Bizans mparatorluu Tarihi, c. I, ev.: Arif Mfid Mansel, Ankara: Maarif Matbaas, 1943, ss. 187- 196.

Osmanl Devletinde Gayrimslimlerin dari Yaps: Ermeniler rnei

msz olarak Ermeni Piskoposluunu oluturdular. Bylece Kuds hiyerarisi btn diyofizitler zerinde yetkiye sahip Grek Patriklii ile Yakubi-Sryani, Kpti ve Habe monofizit topluluklar zerinde otoriteye sahip Ermeni Hiyerarisi eklinde ikiye blnd.6 Halife mer, Kuds fethettiinde Hristiyanlar bu minval zere buldu. slam hkimiyetini kabul etmeyen Rumlar ehri terk ettiler. Kalanlar ise kendi inan ve ayinleri zere serbest brakldlar.7 Bylece Rum Patriklii diyofizitler zerinde yarglama hakkna devam etti. Monofizitler ise Ermeni Piskoposunun hakimiyetinde patriklik olarak teekkl edildiler. Piskopos Abraham da Kuds Ermeni Patrikliinin ilk patrii olarak atand.8 Bu durum Mslmanlar hakimiyetine geen blgedeki Ehli Kitaplara uygulanan Zmmi sisteminin gerei olarak fetihten nceki dini vaziyetleri naslsa ylece serbest brakldklarn gstermektedir. Ayn durumun Osmanl dneminde de geerli olduu Yavuz Sultan Selim tarafndan verilen, Kuds Ermeni patriklerinin atama kararn bildiren ya da kutsal topraklar meselesi ile ilgili Rum ve Ermeni patriklerine verilen fermanlardan anlalmaktadr.9 Ermeni patriklerine verilen fermanlar Yavuz Ercan tercme ederek yaynlamtr. Yavuz Sultan Selimin Kuds ele geirmesinden (1516) sonra Kuds Patrii II. Sarkise verdii fermanla birok imtiyazn yan sra mezhebdalar ve yamaklar, (olan) Habe, Kpti ve Sryani toplumlarna gelenekleri zere sahip olma yetkisini de vermitir.10 Yukarda anlan Ermeni kaynanda olduu gibi, sz edilen fermanda
6

8 9 10

Avedis K. Sanjian, The Armenian Communities in Syria under Ottoman Dominion , Cambridge: Harvard Universty Press, 1965, s. 96. mam Ebi Cafer Muhammed b. Cerir et-Taberi, Tarihul Umem vel Mlk, cz salis, Kahire: Matbaatl stikame, 1939, ss. 104-105.; Ayrca slam Peygamberi Hz. Muhammedin Gayrimslimlere gnderdii mektuplar iin bkz. Adday er, Siirt Vakayinamesi, ev.: Celal Kabaday, stanbul: Yaba, 2002, ss. 435-460. Sanjian, a. g. e., s. 97. BOA, A. DVN, KLS., Kilise Deft. 9, ss. 73-77. Bu fermanlarn sureti iin bkz. Yavuz Ercan, Kuds Ermeni Patrikhanesi, Ankara: TTK Yay: , 1988, ss 15 vd.

129

M LEL VE NHAL
inankltrmitoloji

Canan SEYFEL

da Hz. merin verdii ahitnameye atfta bulunulmas ayn gelenein srdrldn gstermektedir. Osmanl Devletinde Gayrimslimlerin idare sistemini belirleyen ve dzensiz gibi grnmesine de neden olan en nemli koul fetih ncesindeki durumun aynen korunmas geleneidir. Bu art, slam zmmi sisteminden kaynaklanmaktadr. Buna gre, fethedilen Gayrimslim-Ehli Kitap unsurun can, mal, dini koruma altndadr. Bunun karlnda askerlik hizmetinden muaf olmakla beraber cizye vergisi deyecektir ve bu da artlara baldr.11 Bu sisteme gre fethedilen blgedeki gayrimslimler ayinleri zere, olduklar gibi serbest braklmlardr. Bu durumu stanbulun fethinden sonra Galata zmmilerine verilen 857 (Hazirann ilk haftas, 1453) tarihli fermandan12 ve Rum Ortodokslarn ruhani nderlerinin atanmasndan13 da anlamaktayz. Galata zmmileri Katolik idiler. Burada btn Katolikleri iine alan bir hiyerarinin olumamas bir dini lider etrafnda cemaatlememi olmalarndan, yani fetih ncesinde farkl milletlerden oluan bir Katolik hiyerarinin bulunmamasndan dolay fetihten hemen sonra da btn Katoliklerin idaresini yrten bir hiyerari grlmemektedir. Zmmilik sisteminin bir anlama olduunu gryoruz. slam dininde fert muhatap alndndan Osmanl zmmi sisteminin anlalmas glemitir. Bu anlalma zorluu zellikle stanbulun fethinden sonraki dnemle ilgilidir. nk fetihten nce Osmanl topraklarnda yaayan gayrimslimlerin herhangi bir ruhani idare merkezleri Osmanl hakimiyetine gememiti. Bu nedenle toplu olarak grlebilecekleri birer cemaat liderleri yoktu. stanbul fethe-

11 12

13

130

MLEL VE NHAL
inan kltrmitoloji

El Mevdudi, a.g.m., ss. 187-196. Ahmed Akgndz, Osmanl Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, 1. Kitap Osmanl Hukukuna Giri ve Fatih Devri Kanunnameleri, stanbul: FEY Vakf, 1990, ss. 477-479. Aurel Decei, Patrik II. Gennadios Skolariosun Fatih Sultan Mehmet in Yazd Ortodoks tikad-namesinin Trke Metni, Fatih ve stanbul, c. I, S. I, 29 Mays 1953, stanbul: stanbul Fethi Dernei Yay., 1953, ss. 100-102.

Osmanl Devletinde Gayrimslimlerin dari Yaps: Ermeniler rnei

dilince ruhani idari merkezleri de Osmanl hakimiyetine girmitir. Osmanl Devleti gayrimslim ahslar tek tek deil de cemaat liderlerini muhatap almtr. Dolaysyla liderler ruhani idaresi altndakilerden sorumlu tutulmutur. Osmanl, ruhani liderlere hkmetle ilikilerini belirleyen sivil hak ve yetkiler vermitir. Ruhani liderlerin takdisi gibi hususlar dini konularla ilgili olduundan dokunulmamtr. Fakat, atamalar ancak padiahn olurunu tayan bir fermanla-beratla gerekletirilmitir. Zaten fermanlarda da ruhani yarg alan ierisinde, ki bunu belirleyen gayrimslim unsurlardr, bulunan ruhanilerin idaresi lidere aittir ve yine bunun onay padiah tarafndan yaplr. Tarihi sre ierisinde bu meseleye dair uygulamada aksaklklar meydana gelmitir. zellikle XVII. Yzylda belirginleen aksamalar, cemaatler ierisindeki ekimelerin etkisiyle haksz yere ferman elde etmek zere mracaat eden ruhanilere, padiah ikna edebildikleri taktirde, yetkiler verilmesi ynndedir. Bu gibi aksamalarn sebebi dini konular olduundan Osmanl Devletinin dorudan mdahale edememesi ve padiahn kararnn, gayrimslimler tarafndan verilen ruhani bilgiler dorultusunda deiebilecei bir durum olmasdr. Ruhani yetkelere aykr olarak verilen kararlarn sonradan yine ruhanilerin verdii bilgilere gre dzeltildiine dair bir ok rnek vardr. Kuds Patrii Antepli Yeiazarn (grev tarihleri, 1649, 1666-68, 1670-77) Osmanl topraklarnda mstakil bir Ermeni katoikosluu iin belge elde etmesi fakat devrin Emiadzin Katoikosu Culfal Hagopun stanbula gelerek katoikosluun yetkelerini tekrar devreden yeni bir ferman almas bu rneklerdendir.14

14

Bu almada sivil hak ve vazifelerden gayrimslim dini liderlerine Osmanl hkmeti tarafndan verilen ve cemaatin Osmanl Devleti ile ilikilerinin yrtlmesini salayan yetkileri, ruhani hak ve vazifelerden ise gayrimslimlerin dinlerinden kaynaklanan ve cemaatin ayin ve ibadetlerinin yrtlmesini salayan yetkileri kastediyoruz. Eremya elebi Kmrciyan, stanbul Tarihi XVII. Asrda stanbul, 2. bas., Tercme ve Tahiye Eden: Hrand D. Andreasyan, Yeni Notlarla Yayna

131

M LEL VE NHAL
inankltrmitoloji

Canan SEYFEL

Ayrca bu aksamalarn ve hatta ekimelerin nedeni cemaatler arasnda farkl dini kabullerle blnmelerin ortaya kmasdr.15 Bylece farkl dini ve sosyal gruplarn olutuu bu ortamda her grup kendi menfaatlerini karlayacak durumlar oluturmak iin Osmanl yetkililerini etkileme abasna girmilerdir. Ruhani liderlerin kendi yanllar olmas iin gsterilen aba bunlardandr. Birok dnemde Ermeni patriklerinin ve katoikoslarnn seimi ve atanmas ilemleri bu aba ierisinde gerekletirilmitir.16 Bu aksamalarn yeni kurallar getirdii dnem XIX. Yzyl balarnda belirginlik kazanmtr. Tanzimat, mevcut Osmanl topraklarndaki gayrimslim unsurlarn yeniden deerlendirilmeye tabi tutulmasnn, bu konuda resmi kararlar alnmasnn balangc olmutur. Gayrimslim reayann eski yaklama aykr olarak yeniden deerlendirilmesi, ferdi deil de toplum olarak grlmelerini sistemletirmitir. Bu sistem baz aratrmaclar tarafndan millet sistemi diye ifade edilmitir.17 1830 ylnda Katolikler18, 1835 ylnda Yahudiler19, 1850de Protestanlar ayr bir millet olarak kabul edilmi20 ve Osmanl hkmeHaz.: Kevork Pamukciyan, stanbul: Eren Yay., 1988, Andreasyann notlar, ss. 245-247. Robert Anhegger, Bir Hristiyan ki Ermeni, Osmanl Devletinde Hristiyanlar ve Tartmalar (Dnceler ve rnekler), Tarih ve Toplum, c. 8, S. 46, Ekim 1987, ss. 54-56, S. 47, Kasm 1987, ss. 17-20. Y. G. ark, Trk Devleti Hizmetinde Ermeniler 1453-1953, stanbul: Yeni Matbaa, 1953, ss. 27-38 ; Ayrca bkz. Ahmet Refik, Trkiyede Katolik Propagandas, Trk Tarihi Encmeni Mecmuas, On Drdnc Sene, Numara: 5(72), stanbul, 1340, ss. 257 vd. Braude, Fundation Myths of the Millet System , ss. 81 vd., Veinstein, a.g.m., ss. 137-142 Kemal Beydilli, II. Mahmut Devrinde Katolik Ermeni Cemaati ve Kilisenin Tannmas (1830), Trke Yaynlayanlar: inasi Tekin ve Gnl Alpay Tekin, Harvard niversitesi Yakndou Dilleri ve Medeniyetleri Blm, 1995, ss. 21 vd. stanbulun fethinden sonra Hahamba Kapsaliden bahsedilmekle beraber 1835 ylna kadar Hahambalk messesesinin kuruluuna rastlamyoruz. Ayrntl bilgi iin bkz. Ahmet Hikmet Erolu, Osmanl Devletinde Yahudiler (XIX. Yzyln Sonuna Kadar), 1. bas., Ankara: Alperen Yay., 2000, ss. 185-187.

15

16

17

18

19

132

MLEL VE NHAL
inan kltrmitoloji

Osmanl Devletinde Gayrimslimlerin dari Yaps: Ermeniler rnei

tine kar sorumlu bir milletba atama yoluna gidilmitir. Bu duruma baktmzda, Ermenilerin Hristiyan olduunu da dnrsek, Katoliklerin ve Protestanlarn ayr bir millet olarak kabul edilmelerinin almamzn snrlar ierisinde yer aldn grrz. nk Osmanlnn toprak kaybettii bir dnemde gerekleen bu deiim dorudan Osmanl tebaas ile alakaldr. Katolik ve Protestan misyonerlerin en etkin olduklar milletin Ermeniler olduunu da dnrsek konu daha iyi anlalacaktr. Zaten Katoliklerin ve Protestanlarn ayr bir millet olarak kabul Ermenilerden ayrlm, Osmanl Ermeni Kilisesini blm gibi durmaktadr. Oysa ilerinde baka bir etnik kimlie sahip kimseler de vardr. Osmanl Devletinde Gayrimslimlerin idari yapsn genel olarak verdikten sonra Ermenilerin bu sistem ierisindeki yerini, geirdii evreler ve farkl milletler balamnda ele alacaz. II. Anadoluda Ermeniler ve Kilise Merkezleri Ermenilerin Anadoluya yerlemeleri milattan nceye dayandrlmaktadr. Herodotos anda (M. . V. yzyl) Frat dousunu yurt edinmi Ermenilerin, Firiklerin bir kolu olan n Ermenilerle ayn yredeki daha eski halklarn karmyla olumu bir halk niteliinde olduu kabul edilmitir.21 Ermenilerin yaam olduklar bu blgeye Ermenistan corafi ad verildiini Herodotun tarihinden anlamaktayz.22 Bugn Ermeniler diye isimlendirdiimiz bu halk, tarihte iki ekilde anlmtr. Birincisi Armen ve Armeniadr ki Urartu diye de ifadelendirilen blgeye isim olduu aikardr. kincisi ise Gnmz Ermenicesinde de kullanlan Hay ve Hayastan eklindeki isimlendirmedir. Ermenice kaynaklarda Hay ve Hayastan gemektedir.
20

21

22

Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul: Belge Yay., 1976, s. 155. Bilge Umar, Trkiye Halknn lka Tarihi-1, zmir: Ege ni. Bas. Yay. Yksek Okulu Yay., 1982, s. 130. Herodotos, Herodot Tarihi, ev.: Mntekim kmen, 3. bas., stanbul: Remzi Kitabevi, 1991, ss. 38, 261, 173, 347.

133

M LEL VE NHAL
inankltrmitoloji

Canan SEYFEL

Bat dillerinde ise Armenia kullanlmaktadr. Buna en gzel rnek, ilk Ermeni kaynaklarndan kabul edilen ve IV. Yzyla tarihlendirilen Agatangeosun tarihidir ki Ermenicesinde Armenia isimlendirmesine rastlamadk. Buna karn Hay (Ermeni), Hayastan (Ermenistan) ve Hayeren (Ermenice) kelimeleri kullanldn ve bu kelimenin ngilizceye Armenian(s), Armenia ve Armenian eklinde evrildiini grdk.23 Ermeniler Hristiyanl kabullerinden nce ok tanrl bir inanca sahiptiler. Hristiyanl toplu olarak kabul eden ilk millet olduklarn ve yeryzndeki ilk Kilisenin Vaarapatta (Emiadzin) Surb Grigor Lusavori tarafndan say grd bir vizyon sonrasnda kurulduunu kabul ederler. Bu durumdan ilk bahseden yine Agatangeostur. Zaten onun tarihi tamamen bu konuyla ilgilidir.24 Bu ayn zamanda hem Ermeni Kilisesinin hem de ilk Ermeni Kilise Merkezi olarak kabul edilen Emiadzin Katoikosluunun oluumu anlamna gelmektedir. Bizans ve Persliler arasnda zaman zaman deien snr blgeleri tekil eden Ermenistan Mslman Araplarn fethiyle beraber Ermeniye diye isimlendirilmitir.25 Bu srete Ermeniler arasnda bir kilise merkezi, Kuds Ermeni Patriklii meydana gelmitir (638). Ermeniler, Trklerin Anadoluya aknlarnn balad bir dnemde Bizansn srmesi neticesinde batya doru, nce Sivas, Malatya gibi blgelere daha sonra Adana, Mara taraflarna (Kilikya)

23

24

134

25

MLEL VE NHAL
inan kltrmitoloji

Agathangelos, History of the Armenians, eviren, Notlandran ve Ermenicesiyle Birlikte Yaynlayan: R. W. Thomson, Albany: State University of New York Pres, 1976, ss. 24 vd. ift sayfalar. Hristiyanlk ncesi dinleri in ayrca bkz. Keam Kerovpyan, Mitolojik Ermeni Tarihi, ev.: Sarkis Seropyan, stanbul: Aras Yay., 2000. Agathangelos, a.g.e., ss. 18 vd. M. Streck, Ermeniye, . A., c. 4, Eskiehir: M. E. B. Yay., 1997, ss. 317-326.

Osmanl Devletinde Gayrimslimlerin dari Yaps: Ermeniler rnei

g etmilerdir.26 Batya doru geldike kilise merkezleri de artmtr. Emiadzindeki katoikoslarn baka yerlere yerlemesi sonucunda yeni katoikosluklar domutur. Ahtamar Katoikosluu (899) ve Sis (Kilikya) Katoikosluu (1293). Baka katoikosluk merkezleri de vardr ancak, bunlar bamsz katoikosluk iddialarn, Ana Katoikosluun en son tekrar Emiadzine tanmasndan (1441) sonra da devam ettirmilerdir. Bu ekilde Ahtamar 1895e (Osmanlnn son yllarna kadar hakknda kararlar alnan bir merkezdir.), Sis ise gnmze kadar varln korumutur. 27 Kilikya blgesinden Konya ve Bursa gibi ehirlere g eden Ermenilerin Trakyaya yerletiklerini de biliyoruz. Daha sonra, fetihten nce ok az Ermeninin iki kilise etrafnda cemaatletiklerine rastladmz stanbula, Fatih Sultan Mehmet tarafndan sekin Ermeni ailelerinin yerletirilerek stanbul Ermeni Patrikliinin kurulduunu gryoruz. Yavuz dneminde Ermenilerin yaad blgelerin hemen tamam, Osmanl hakimiyetine girmitir. Bu arada Emiadzin Katoikosluunun bazen Osmanl, bazen ran, 1828 Trkmenay antlamas ile de randan Ruslarn hakimiyetine gemesi28 dnda btn Ermeni kilise merkezleri de Osmanl topraklar ierisinde yer almtr. Bylece geni bir corafyada dank vaziyette yaayan Ermenilerin hem ruhani hem de sivil idarelerini gerekletiren be ruhani merkez olumutur. Bunlar kronolojik sraya gre: 1. Emiadzin Katoikosluu 2. Kuds Ermeni Patriklii 3. Ahtamar Katoikosluu
26

27

28

Gregory Abul-Farac, Abul-Farac Tarihi, c. I, ng. ev.: Ernest A. Walls Budge, Trk. ev.: mer Rza Dorul, 2. bas., Ankara: T. T. K. Bas., 1987, s. 263. Malachia Ormanian , The Church of Armenia, Translated from French by G. Mancar Gregory, Second English Edition, London: A. R. Mowbray & Co. Limited, 1955, ss. 38-40. Ali Arslan, Emiyazin Ermeni Katogigosluunun Osmanl Denetiminde ve Rus Kontrolndeki Stats, Kafkas Aratrmalar II, stanbul, 1996, ss. 42-45.

135

M LEL VE NHAL
inankltrmitoloji

Canan SEYFEL

4. Sis (Kilikya) Katoikosluu 5. stanbul Ermeni Patriklii. Ermeniler arasnda Katoliklik ve Protestanln yaylmas sonucunda Ermeni Katolik Kilisesi ve Ermeni Protestan Kiliseleri de Osmanl dneminde ve Osmanl topraklarnda olumutur. III. Osmanl Devletinin Ermenileri dare Yaps Osmanl Devletinin Ermenileri idare sisteminin ortaya konmas gayrimslimleri idare sistemini de anlalr klacaktr. Osmanl Ermenileri derken Osmanl Devletinin fethetmi olduu blgede daha nceden yaayan ve fetihten sonra da Osmanl hakimiyetinde yaamaya devam eden Ermenileri kastediyoruz. Osmanl Devletinin gayrimslimleri idare sistemini Tanzimat ncesi ve Tanzimat sonras diye iki ana ksma ayrmtk. Tanzimat ncesi dnem, gayrimslimleri idare sisteminin ekillendii stanbulun fethi ile bu sistemle alakal resmi kararlarn alnarak deiikliklerin yaanmaya balad 1830 tarihi arasndaki zaman ele almaktayz. Tanzimat ve sonras dnem ise Tanzimat dneminde (1839 sonras) meydana gelen kkl deiikliklerin hazrlaycs gelimelerin yaand 1830 tarihinden Osmanlnn son yllarna kadarki zaman iine almaktadr. Ermenilerin durumunu da iki dneme ilikin verilere gre inceleyeceiz. Ayrca Ermenileri Ortodokslar, Katolikler ve Protestanlar olmak zere grup zerinde durarak ele alacaz. Bu arada patriklikle resmi ilikileri olan Sryanilere de deineceiz. Tanzimattan nce Ermenilerin dari Yaps Osmanl Devletinde Ermenilerin idari sisteminin anlalmasnda yksek ruhaniler tarafndan idare edilen merkezlerin durumu birincil rol oynamaktadr. Buna gre Ermenilerin kilise merkezleri Osmanl idaresi altna giren topraklar bakmndan srasyla yledir: stanbul Ermeni Patriklii, Sis (Kilikya) Katoikosluu, Kuds

136

MLEL VE NHAL
inan kltrmitoloji

Osmanl Devletinde Gayrimslimlerin dari Yaps: Ermeniler rnei

Ermeni Patriklii, Ahtamar Katoikosluu ve son olarak Emiadzin Katoikosluu. stanbul Ermeni Patrikliinin kilise hiyerarisinde herhangi bir piskopos ile ayn dereceye sahip olan patrikle idare edilmekteydi. Buna ramen tarihi sre ierisinde Ermeni Kilisesinde ilk ve ana merkez olarak kabul edilen Emiadzin Katoikosu zerinde bile hakimiyet kurmas ve katoikos seiminin stanbul patriince onaylandktan sonra padiah ferman-berat ile atamasnn yaplmas konunun merkezi noktasnda bulunduunu gstermektedir. Bununla birlikte stanbuldaki Ermeni dini liderlerine verilen ilk fermanlarn elde bulunmay btn aratrmaclar iin soru iaretlerinin olumasna neden olmutur. Dini liderlerin hak ve vazifeleri hususunda en geni malumat veren ilk ferman Kuds Ermeni Patrii Sarkise verilen Yavuz dnemine ait fermandr. Ancak bu fermanda Kuds dndaki Ermeniler ve dier gayrimslimlere ilikin herhangi bir ifadeye rastlanmamaktadr. yleyse stanbul Ermeni Patrikliinin daha sonraki dnemde ak olarak gzken bu stnl nereden kaynaklanmaktadr? Bunu ancak Osmanl genel idaresi ile aklayabiliriz ki stanbul Osmanl Devletinin idari merkezidir. Bu balamda Gayrimslimlerin de idaresinin merkezden, yani stanbuldan yaplmas hem anlaml hem de Osmanl idaresi asndan gereklidir. Bu durumda konunun anlalmasnda nemli rol oynayacak husus stanbul Ermeni Patrikliidir. stanbul Ermeni Patrikliinin oluumu hususunda en geni malumat veren ilk tarihsel dokman XVIII. Yzyln ikinci yarsna aittir. amyann Ermeni Tarihi isimli bu yaptnn ilk basksnda (nc cildi 1786 tarihli) patrikliin oluumu yle anlatlmaktadr:
te bu Sultan Mehmet (Mehemmet) daha nce Bursada iken Ermeni halkna ve o yerin ruhani nderi olan Hovagim adl episkoposa kar sevgi gsteriyordu. Ve bir gn Hovagim ile konuurken ruhani nder (Hovagim) ona Tanr senin kralln, dier krallklardan daha ykseltsin. diye dua etti. Bu-

137

M LEL VE NHAL
inankltrmitoloji

Canan SEYFEL

nun zerine Sultan Eer stanbulu ele geirmeyi baarrsam, seni ve Ermeni ileri gelenlerini stanbula gtreceim ve seni onlarn lideri yapacam. eklinde bir vaatte bulundu. Sultann stanbulu ele geirip devletin merkezini de oraya tamasndan birka yl sonra, Sultan Bursaya geldiinde vermi olduu sz hatrlad ve Piskopos Hovagim ile birlikte birok sekin Ermeni ailesini (Bazlar bunlarn alt hane olduunu sylyor) Ermeni tarihinin 910. ylnda (1461) Bursadan stanbula getirdi. Sultan bu hanelerin bazlarna ikamet iin ehrin iinde yer verdi. Kimilerini ise birok Ermeninin bulunduu Galataya yerletirdi. Sultan ayn zamanda Galatyadan (Ankara) da drt Ermeni hane getirdi. Daha sonra piskopos Hovagim bir fermanla (Kraliyet mektubuyla) nder tayin edilerek ona Patrik, yani Badriark unvan verildi. Hovagime Anadoludaki ve Yunanistandaki (Rumeli) Ermeniler zerine hkmetme yetkisi verildi. stanbul Patriklii o gnden beri varln srdrd.29

Fatih Sultan Mehmet Ermeniler iin ne lider ne de bir kurum bulunmayan stanbulda bir Ermeni Patriklii mi tesis etti? sorusundan hareketle patrikliin kuruluuna dair verilen bu ilk bilgilerin tutarszl zerinde durulmutur. Oysa stanbul Ermeni Patrikliinin kuruluu ile ilgili kaynaklar deerlendirdiimiz almamzda Ermenilerin fetihten nce stanbulda iki kilise etrafnda cemaatlemi bir nfusa ve fetihten hemen nce srlm bir dini lidere sahip olduklarn, dolaysyla Bizans dneminde ortaya kamayan bir yksek dini merkezin varln ortaya koyduk. Fatih Sultan Mehmet, stanbulu fethettiinde Ermenileri bu vaziyet zere buldu. Ermenilerin idaresini yrtmek iin patriklii ekillendirdi

29

138

MLEL VE NHAL
inan kltrmitoloji

P. Mikayel amyants, Batmutyun Hayots Sgzpane Akharhi minev tsam Dyarn 1784, Hetor 3, Venedik: Hovhannes Prantsyants, 16 Nisan 1786, s. 500. Ayrca bkz. Kevork B. Bardakjian, The Rise of the Armenian Patriarchate of Constantinople, Christians and Jews in the Ottoman Empire, Vol. I, Ed.: Benjamin Braude ve Bernard Lewis, New York, London: HolmesMoyer Pub., 1982,s. 89 ; Karlatrnz. Braude, Fundation Myths of the Millet System, s. 81.

Osmanl Devletinde Gayrimslimlerin dari Yaps: Ermeniler rnei

ve patrie sivil yetkiler verdi. Patriin ruhani yetkileri zaten vard ve buna dokunmad.30 Fetihten nceki konumun korunduunu patrikliin Osmanl Ermenileri zerindeki hak ve yetkileri de gstermektedir. Bu noktada patriin hak ve salahiyetlerini iki ksma ayrabiliriz: Birincisi Osmanldan kaynaklanan ve Osmanl siyasi otoritesi ile ilikilerinin snrlarn belirleyen ve gsteren sivil haklar, ikincisi ise kilise hiyerarisinden kaynaklanan ruhani haklar. stanbul Ermeni Patriinin hak ve salahiyetleri Tanzimat dneminde kkl resmi deiiklikler (yenilikler) oluncaya kadar artarak devam etmitir. Kilise hiyerarisinden kaynaklanan haklarnn artn, katoikosun seimini yapmak ve onaylamak gibi, neye balayabiliriz? Burada sz konusu olan hiyerarik hak ve yetkiler deildir. Yani Katoikosun ruhani taktisi ancak on iki piskopos tarafndan gerekletirilebilir kaidesi31 geerliini srdrmtr, fakat bu takdis treninde etkin olan ve katoikosluun da sivil manada Osmanl Devleti tarafndan idare edildii durumlarda stanbul Ermeni patrikleri etkin rol oynamlardr. Yani bir manada ruhani yetkilerin Osmanl sivil yetkileri tarafndan idare edilmesidir ki kilise hiyerarisinde deiikliin olmadn syleyebiliriz. Ermenileri idare sisteminin zaman ierisinde deiikliklere uramas Osmanl Devletinin sistemli bir idaresinin olmadn gstermez mi? Bu durumu yine Osmanl gayrimslimleri idare sistemi aklayacaktr. Fethedilen blge gayrimslimlerinin eskiden olduklar dzen ierisinde serbest braklmalar bu sistemin bir kaidesi

30

31

Canan Seyfeli, stanbul Ortodoks Ermeni Patriklii, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dal Dinler Tarihi Bilim Dal Yksek Lisans Tezi, Konya, 2002, ss. 69-87. Bu almada danmanlm yapan hocam, sayn Prof. Dr. Mehmet Aydn Beyin yardm ve teviklerine kran borluyum. Ayrca ilgili blm iin bkz. Canan Seyfeli, stanbul Ermeni Patrikliinin Kuruluu, Ermeni Aratrmalar 1. Trkiye Kongresi (2021 Nisan 2002) Bildirileri, I. Cilt, Ankara: ASAM-EREN, 2003, ss. 361-377. Ormanian, a.g.e., ss. 103-104.

139

M LEL VE NHAL
inankltrmitoloji

Canan SEYFEL

olduu gibi, din deitirmenin yasak olmas da bir kaidedir.32 Fakat zamanla din ve mezhep deitiren Ermenilerin oalmas ve hatta patrikliin istei ve ikayetleri zerine aba gsterilmesine ramen bunun nne geilememesi33 sistemin aksamasna neden olmutur. Bunda sadece din deitirme deil fethedilen yeni blgelerdeki eskiden din ve mezhep deitirmi olanlarn belirgin bir ruhani idare sisteminin olmayn da gz nne alrsak aksaklklarn doal olduunu syleyebiliriz. Zamanla genileyen Patrikliin yarg alannda hem sivil idaresi hem ruhani idaresi stanbul Ermeni patrii tarafndan gerekletirilen blgeler, stanbul Ermeni Patrikliine tabi piskoposlarla idare edilen murahhasalklar idi. Sadece sivil manada idaresine tabi olan
32

33

140

MLEL VE NHAL
inan kltrmitoloji

lber Ortayl, Tanzimat Dneminde Tanassur ve Din Deitirme Olaylar, Tanzimatn 150. yldnm Uluslar aras Sempozyumu (Ankara, 31 Ekim-3 Kasm 1989), Ankara: TTK Bas., 1994, s. 481. ark, a.g.e., ss. 27-36. Murahhasa terimi marhasa eklinde de kullanlmtr. Marhasa terimi hakknda etimolojik aratrmalar yaplmtr. Bu aratrmalara gre branice, Sryanice ve Arapadaki etkileimle Ortadou Hristiyan dini gelenei iinde olumu bir terimdir. Sryanicedeki mar (aziz, efendi) ve kasisa, kasis ve ihtiyar anlamndaki kassa (Farsada kei) kelimelerinden olumu (marqasisa, markassa- aziz ihtiyar) bir terimdir. Ermeni corafyasnda Hristiyan inancnn yaylmasnda Sryanilerin etkisi gz nnde bulundurulursa Ermeniceye buradan gemesi dnlebilir. Franz Babinger, Ein Besitzstreit um Sulu Manastr unter Mehmed II. (1473), Charisteria Orientalia, Ed.: Felix Taver-Vera Kubickova-Ivan Hrbek, Praha: Nakladatelstvi Ceskoslovenske Akademie , 1956, ss. ss. 33-35. Modern Ermenicede dini liderler iin bu terim kullanlmamakla beraber ruhani nder, klavuz, rehber, ilerde olan, nc gibi anlamlara gelen aranort terimi ile karlanmaktadr. Bedros Zeki Garabedyan, Ermeniceden Trkeye Mkemmel Lgat, Konstantinopolis, 1907, s. 104 ; Ayrca bkz. Birsen Karaca, Dou Ermenice Trke Szlk, Ankara: Ankara niversitesi Bas., 2001, s. 13. Murahhasa terimi, stanbul Ermeni Patrikliinin Osmanl vilayetlerindeki en st mevkide olan din adamlar iin kullanlmtr. Bu terim iin, her ne kadar szlklerde Ermeni piskoposu iin kullanld geerse de, murahhasa atananlar arasnda bapiskopos ve rahipler de bulunmaktadr. Bu durumda patriklie bal blgelerin ynetimi, murahhasa diye isimlendirilen ruhanilere verilmitir. Ruhanilerin grev mahalli de murahhasalk diye isimlendirilmitir. Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Sene: 1294, ss. 589-592 ;

Osmanl Devletinde Gayrimslimlerin dari Yaps: Ermeniler rnei

Ortodoks Ermeni kilise merkezleri ise Kuds Ermeni Patriklii, Sis Katoikosluu, Ahtamar Katoikosluu ve Emiadzin Katoikosluu idi. Ruhani anlamda bu drt merkeze bal olan murahhasalklar ise yine sivil manada stanbul Ermeni Patrikliine bal idi. Bunu yle aklayabiliriz: Herhangi bir ruhaninin seimi, ruhani takdisi bal bulunduu kilise merkezince yaplmakta idi. Fakat bu seim ve tayinin onaylanmas ve padiaha arz edilerek fermann alnmasyla atamasnn yaplmas patrik araclyla idi.35 Bununla ilgili Adana valiliine gnderilen 1150li yllara (1737-1747) ait bir fermanda, stanbul Ermeni Patriinin yetkisinin Sis Katoikosluu ve katoikoslua tabi Adana ve Halep murahhasalklarna kendi istedii ruhanileri setirerek tayinlerini yaptrmtr.36 Bu belgeden patrikliin sivil ve ruhani stnl de olduu anlalmaktadr. Ayrca stanbul dndaki blgelerin sivil manada bal olduu kurumun bulunduu yerdeki en yksek Osmanl yetkilisi ile idare edilen kurum olduu da anlalmaktadr. Katolik ve Protestan Ermenilerin idaresi dorudan patriklik vastasyla gerekleiyordu. nk bunlarn bal olabilecei bir Katolik ve Protestan hiyerari yoktu. Zaten ounluu sonradan mezhep deitirerek Katolik ve Protestan olmulard. Patrikliin idaresindeki skntlarn ounluu da bunlarla, zellikle Katoliklerle ilgiliydi. Mezhep deitirme hadisesinden patrikler de rahatsz oluyordu ve Babaliye srekli ikayette bulunuyorlard. XIX. Yzyl balarna gelindiinde Ermeniler arasnda bir cemaat tekil edecek ekilde Katolik Ermenilerin abalar ve bir zaman sonra Protestan Ermenilerin oalmas idare sistemini daha da zorlatrmt.

35 36

Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Yl: 1296, ss. 257-260 ; Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Sene: 1277, ss. 94-97. Seyfeli, stanbul Ortodoks Ermeni Patriklii, ss. 69-87. AS (Adana eriye Sicilleri), deft. 23, ss. 111. Bu belgeye dikkatimi ynlendiren ve benim iin temin eden mer Faruk Teber Beye teekkr ederim. Emiadzin Katoikosunun seimi ve tayini hususunda bkz. BOA, HH., 13182, 13182. A, 13182. B, 13182. C, 13182. D, 13182. E.

141

M LEL VE NHAL
inankltrmitoloji

Canan SEYFEL

Yine ayn ekilde sivil idarelerinin patriklik araclyla yrtld baka ruhani hiyerariler de sz konusudur. Sryanilerle ilgili belgeler ve haklarnda ancak Tanzimat dneminde bir belgeye rastlayabildiimiz Pavlikyanlarla ilgili 1879 tarihli bir belgede37 stanbul Ermeni Patrikliine yamak olduklar eklinde ifadelere yer verilmektedir. Bu hiyerarilerin kendi ilerinde serbest olup Osmanl Devleti ile ilikilerinde patrikliin araclk ettiini gryoruz. Reayadan patriklie tabi olanlarn vaftiz, evlenme, cenaze vb ruhani ileri bal bulunduklar kilise tarafndan icra ediliyordu. Yine bunlarn ticaret ve mahkeme gibi sivil ileri patriklik araclyla gerekletiriliyordu. Fakat Osmanl Mslman reayasn veya baka bir hiyerariye bal gayrimslim reayay ilgilendiren durumlarda, ve yukarda bahsetmi olduumuz ruhani ve sivil ilerde meydana gelen anlamazlk ve dier durumlarda Osmanl yetkilileri ie dahil oluyordu.38 Bu durumlardaki aksamalar ise bireysel sebeplerden kaynaklanyordu. Burada ise Osmanl yetkililerine etki ettikleri nokta bulunmaktadr. Mesela sivillerin bile patrik atand, ayn anda ayn blgenin idaresinin iki ruhani tarafndan ferman elde etmek suretiyle gerekletirildii durumlarda olduu gibi. Bu gibi durumlarn yine padiah bilgilendirmek suretiyle dzeltildiine ilk blmde deinmitik. Tanzimat ncesi dnemde patrikliin idaresine bal farkl merkez ve mezheplerin hangi lye gre taksim edildii belirgin deildir. Eer hem-millet kaidesi ise Sryaniler niin bal idiler? Eer temel inan birlii ise Katolik Ermeniler niin bal idi? Bahsettiimiz durum sistemin bu ekillerde olmadn, Tanzimat dnemine kadar fetih esnasnda grlen sistemin korunmaya alldn gsteriyor. Sryanilerin farkl bir hiyerari olarak kabul edilme37 38

142

MLEL VE NHAL
inan kltrmitoloji

BOA, Gayri Msl. Cem. Deft., Nu: 13, s. 2. Vartan Artinian, The Armenian Constituonal System in The Ottoman Empire 1839-1863, stanbul, 1970, ss. 10-18 ; Ayrca bkz. Kamuran Grn, Ermeni Dosyas, 5. bas., stanbul: Rstem, 2001, ss. 77-78.

Osmanl Devletinde Gayrimslimlerin dari Yaps: Ermeniler rnei

mesi ise stanbul fethedildiinde orada bir Sryani dini liderliinin mevcut olmamas, idarenin stanbuldan yaplyor ekilde dzenlenmesi ve Kudsn fethedilmesiyle verilen fermanda belirtildii gibi monofizitlerin Ermeni hiyeraisinde gemiten beri idare edilmeleri gsterilebilir. Baz aratrmaclar Sryanilerin kendi istekleriyle 1783 ylnda patriklie balandklarn sylyorlarsa39 da Yavuz dneminde yaplan yeni bir dzenlemeyle sistemletirildii akla yatkndr. Tanzimat ve Sonrasnda Ermenilerin dari Yaps stanbul Ermeni Patrikliinin, dolaysyla Osmanl Ermenilerinin idari yapsnda kkl deiiklikler tanzimat dneminde meydana gelmitir. Tanzimat ferman her ne kadar 1839 ylnda ilan edildiyse de bunu hazrlayan nedenler daha nceki yllara aittir kukusuz. Bunun gibi gayrimslimleri idare sisteminde yeniliklerin de hazrlayc nedenleri ve hatta resmi dzenlenme faaliyetleri daha nceki yllara aittir. Tanzimat dneminde meydana gelen dzenlemeleri millet sistemi ierisinde deerlendirmek akla yatkndr. Ancak bu dzenlemelerin yine tarihi sre ierisinde Osmanl hkmetini etkileyen nedenler sonucunda olutuunu gryoruz. Yani gayrimslimleri idare sisteminin masaya yatrlarak bir dnemde sistemli bir ekilde oluturulduunu syleyemeyiz. Tm yeniliklerde olduu gibi Osmanl hkmeti ve Mslman tebaa kendi geleneinde olan sistemin deimesine endieli yaklayordu.40 Bunun yannda deiiklik isteyen yetkililer ise bat lkelerinin farkl alanlardaki basklarna karlk eski Osmanl gcne kavuma midiyle reforma yneldiler. Bunun iin yenilikler hep zorunlu deiiklikler olarak grnmekte ve hkmet mecbur kald durumlarda masaya oturmakta. Bu durumda yaplan deiiklikler siyasi bir manevra olarak grnmek39 40

Bardakjian, a.g.m., s. 99, dpn. 40. Engelhardt, Tanzimat ve Trkiye, ev.: Ali Read, 1. bas., stanbul: Kakns, 1999, ss. 44 vd. ; Ayrca bkz. A. Cevad Eren, Tanzimat, . A., c. 11, Eskiehir: Anadolu ni. Gzel Sanatlar Fak., 1997, s. 720.

143

M LEL VE NHAL
inankltrmitoloji

Canan SEYFEL

tedir. Gayrimslimlerle alakal yeniliklerin bu ekilde yrmesi daha da akla yatkndr. Bu nedenle bu etkileimden ilk payn alanlar Katolik Ermeniler olmutur. 1830 ylnda farkl bir hiyerari, farkl bir millet olarak kabul edildikleri ferman elde etmilerdir.41 Bylece patrikliin nfuzundan ayrlmlardr. Bunu 1276 (1859-1860) ylna ait Osmanl Devleti Salnamesinde gryoruz. Bu salnameye gre Katolik Patrikliinin on yedi murahhasal bulunmaktadr.42 Daha sonra bu aba ierisine Protestan Ermeniler dahil olmutur. Amerika ve ngiltere gibi devletlerin araya girmesiyle Osmanl Devleti 1847 ylnda, Protestan Ermenileri de ayr bir cemaat olarak kabul etmitir.43 1850de bir ferman ile Protestanlara millet reisi seme hakk tannm, seilen reislerine de Millet Vekili unvan verilmitir.44 Osmanl Devletinde Protestanlar, Protestan Cemaati Nizamname-i Esasisi ile idare ediliyordu. Bu Nizamnameye gre Protestan cemaatler stanbulda ve taralarda birer vekil bulunduracaklard. Her blgenin vekili, Protestan cemaat tarafndan seilen en az yedi kiiden oluan birer meclis tarafndan seilecek ve stanbul vekiline gnderilecekt ve Babaliye tetkiki zere sunulacakt. Meclis yelerinin seimi de byleydi. stanbul vekilleri taralardaki vekiller ile Babali arasnda vasta grevi grmekteydi. Vekiller ve cemaat meclisleri azalna seilecek kiinin, Devlet-i Aliyye tebaasndan iyi hal ve davranta bulunan kimselerden olmalar artlarn tamalar gerekli idi. Vekillerin ve azalarn vazifeleri ise cemaat fertlerinin mezhep ileri, kilise ve mekteplerin idaresi gibi hususlar

41

42

43

144

44

MLEL VE NHAL
inan kltrmitoloji

Kemal Beydilli, II. Mahmut Devrinde Katolik Ermeni Cemaati ve Kilisenin Tannmas (1830), Trke Yaynlayanlar: inasi Tekin ve Gnl Alpay Tekin, Harvard niversitesi Yakndou Dilleri ve Medeniyetleri Blm, 1995, s. 32. Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Sene: 1276, stanbul, Takvimhane-i Amira Matbaas, 1276, sayfa numaras yok. Abdurrahman Kk, Ermeni Kilisesi ve Trkler , Ankara: Ocak Yay., 1997, s. 204. Uras, a. g. e., s. 155.

Osmanl Devletinde Gayrimslimlerin dari Yaps: Ermeniler rnei

iermekteydi.45 Bu ferman (berat), imtiyaz ve ayrclklar kapsamadndan Protestan Ermeni topluluunu bir millet statsne sokmad.46 Sryani kilisesinin ise bamlln daha sonraki on yllara tadn 1298 (1881) tarihli salnamede de gryoruz. Bu salnamede Sryani Patriinden Ermeni Patrikliine dahil Halep, am, Diyarbakr, Mardin, Musul, Kilis, Deyr-z Zaferan ve Tevabii Sryani Patrii Bedrus Rahip eklinde bahsedilmektedir.47 Osmanl ariv vesikalarna gre Ermeni Patrikliinin Sryani Patrikliinin cismani idaresinde bir ok konuda yetkili idi. Buna gre Yakubi-Sryani ruhanileri ve bu cemaatin tm fertleri stanbul Ermeni Patriini patrik olarak kabul ederlerdi. Ayinlerinde ve ilerinde kendisine mracaat ederek, patrie sayg ve itibar gsterirlerdi. Sryanilerin manastr ve kiliselerine ait iler; rahip tayini ve grevden alma gibi grevler stanbul Ermeni Patrikliine aitti. Bu sebeple, Sryani papaz ve keileri, patrikliin prensipleri zere hareket etmekle ykmlydler. Bu nedenle Ermeni patrikleri, Sryanilerin yaad yerlerde sk tedbirler alrlard. Ayinlerinde, manastr ve kiliseleriyle ilgili ilerde baka millet ve topluluklara uymamalarn; her trl meselelerde stanbul Ermeni Patrikhanesine mracaat etmelerini; baka mezhep ve milletlerle ilgilenmemelerini isteyerek, mezhep deitirmelerini yasaklamtr. ayet Sryani ruhbanlar baka mezhep ve milletlerin ayinlerine katlrlarsa patrikler tarafndan azledilme ile cezalandrlmlardr.48 Patrikliin sivil idaresinden ayrlmak isteyen Sryani Kadim Kilisesi yetkililerinin 1990l yllarda isteklerini dile getirerek farkl
45

46 47

48

7 Rebil Evvel 1295 (1880) tarihli Protestan Cemaati Nizamname-i Esasisi, Dstur, Drdnc Cilt, ss. 615-616. ark, a. g. e., s. 160. Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, 36. Defa, stanbul: Mahmut Bey Matbaas, 1298, s. 310. Hayrettin ahin, Osmanl Ariv Vesikalarna Gre II. Abdlhamid Dnemi Osmanl-Ermeni Patrikhanesi Dini likileri, Kayseri: Erciyes ni. Sos. Bil. Enstits, Baslmam Doktara Tezi, 1996, s. 159.

145

M LEL VE NHAL
inankltrmitoloji

Canan SEYFEL

bir millet olarak kabul edilmeyi saladklar ve ancak bu yllarda olutuunu grdmz stanbul Metropolitlii araclyla idarelerini gerekletirdikleri anlalmaktadr.49 Ermeni Patriklii tarafndan idare edilen Ortodoks Ermenilere gelince, bunlar patrikliin idaresinde varlklarn srdrmlerdir. Ancak Osmanl hakimiyetinden ya da hkmetme tesirinden kan blgelerdeki Ermeniler sivil ballklarn koparmlardr. Ruhani ballklar ile ilgili olarak ise ekimelerin ve abalarn youn olduu bir dnem olmutur Tanzimat dnemi. nce ran hakimiyetindeki ve Osmanl tesirindeki Erivan ve Emiadzinin Trkmenay antlamas (1828) ile Ruslarn eline gemitir. Daha sonra katoikos seimi Bologenia Kanununa gre ara geti (1836). Bylece katoikos seimi patrikliin yetkisinden km oldu. Fakat, Emiadzin ve stanbul 1844te resmi olarak ilikilerini dzenlediler ve Emiadzinin Osmanl topraklarndaki Ermeni topluluklarna temsilciler gndermeyi ertelemesi konusunda anlatlar. Emiadzinin Osmanl hakimiyetinde kalan ruhani blgelerinin kontroln stanbula brakmasyla patriklik daha da glenmitir.50 nk bu blgeler dorudan patriklie bal murahhasalklar haline gelmilerdir. Ancak, Emiadzinin patrikliin sivil idaresinden, bunun yannda ruhani tesirinden kmasna ve patrikliin kendisinden yksek bir ruhani hiyerariye bal olmas gerektiinden balln srdrd Emiadzin Katoikosluuna tabiiyeti hususunda Sise mi yoksa Emiadzine mi bal olmas gerektii eklinde tartmalar ve ekimelerin yaanmasna neden olmutur. Osmanl idaresindeki Ermenilere Ruslarn etki etmeye balamas ve Ermeniler arasndaki siyasi faaliyetlerin Ruslar tarafndan desteklenmesi gibi siyasi gelimeler ve idare

49

146

50

MLEL VE NHAL
inan kltrmitoloji

Canan Seyfeli, Osmanl Devletinde Gayrimslimler: Tur-Abdin Blgesi, Gemiten Gnmze Midyat Semposyumunda Sunulmu Bildiri, 19-20 Haziran 2003, Midyat-Mardin. Bardakjian, a. g. m., s. 96.

Osmanl Devletinde Gayrimslimlerin dari Yaps: Ermeniler rnei

sistemindeki bozulmalar nedeniyle Osmanl hkmetinin de meselelere dahil olduunu gryoruz.51 Patrikliin idari yapsnda Tanzimat dneminde kkl deiiklikler olmutur. Bu deiikliklerin nihai resmi belgesi 1863 Ermeni Millet Nizamnamesidir.52 Bu nizamname ile Patriin hak ve yetkileri daha ok sivil manada snrlandrlm ve ruhani olmayanlarn da bulunduu sivil meclisler oluturulmutur. Patrik ruhani ve sivil meclislerden oluan bir genel meclis tarafndan seilir konuma getirilmitir. Bu nizamname Ermeniler tarafndan hazrlanm ve Babali tarafndan kabul edilinceye kadar zerinde allmtr. Dier kilise merkezlerinden Kuds Patriklii ile ilgili maddeler bulunmasna karlk Sis ve Ahtamar Katoikosluklar ile ilgili yoktur. Ancak 1916 ylnda iki sene yrrlkte kalan Ermeni Katoikos ve Patriklii Nizamnamesi ile yeni dzenlemeler getirilmi53 ve Sis Katoikosu Sahak Habayann Katoikos ve Patrik olmas istenmi-

51

52

53

Bu konuda Cevdet Paann Layihas olduka aklayc bir belgedir. BOA, Yldz Tasnifi, k. 31, ev. 299, zar. 27, ku. 79. Dersaadet Ermeni Patriinin Suret-i ntihab Beyanndadr, Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Yldz Esas Evrak, Ks.37, Ev.329, Z.47, K.112, Osmanl Belgelerinde Ermeniler (19 Eyll 1990-29 Haziran 1891), c. IX, stanbul, 1989, no.43, ss. 118-133 ; Azkayin Sahmanadrutyun Hayots (Nizamname-i Millet-i Ermeniyan), stanbul: H. Mhendisyan Matbaas, 1279 (1863), ss. 11-54. Osmanl Trkesi ile baslm nizamname sureti iin ayrca bkz. Dersaadet Ermeni Patriinin Suret-i ntihab Beyanndadr, Dstur, cz- sani, Dersadet: Matbaa-i Amira, 1289, ss. 938-961 ; Ayrca bkz Arak A. Alboyacyan, Azkayin Sahmanadrutyun, ir Tsakum yev Girarutyun, 1910 Intarcag Oratsuyts A. Prgiyan Hivantanatsi Hayots (1910 Prgiyan Ermeni Hastanesi Salnamesi), Konstandnubolis, 1910, ss. 76 vd. ; ngilizcesi iin bkz. H. F. Lynch, Armenia Travels and Studies, Vol. II, London: Longmans, Green, and Co., 1901, Apendix I, ss. 450-467. 2 evval 1334 (19 Temmuz 1332-1916) Tarihli Ermeni Gatoigosluk ve Patriklii Nizamnamesi, Dstur Tertib-i Sani, c. 8, stanbul Evkaf Matbaas, 1928, ss. 1240-1250 ; Ayrca bkz. Ali Gler, Ermenilerle lgili 1916 ve 1918 Yllarnda Yaplan Hukuki Dzenlemeler, Ankara niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), S. 6, Ankara-1995, Ankara: A. . Bas., 1996, ss. 91-137.

147

M LEL VE NHAL
inankltrmitoloji

Canan SEYFEL

tir.54 Fakat yrrl srdrlemeyen bu nizamname 1918de kaldrlmtr. Bylece Ahtamar Katoikosluu tamamen ortadan kalkmtr. Sis Katoikosluu ise 1921e kadar Osmanl topraklarnda kalmtr. Bu tarihten sonra Lbnan-Antilyasta yeniden canlandrlma faaliyetleri hzlandrlmtr. 1863 Nizamnamesinden sonra da patrik ve ruhanilere ferman verilerek hak ve vazifeleri bildirilmeye, dolaysyla atamalarnn yaplmasna devam edilmitir.55 1916 Nizamnamesinin uygulanamadn gz nnde bulundurursak Cumhuriyet dnemine kadar Ermenilerin idaresinin 1863 Ermeni Millet Nizamnamesi ile yrtldn syleyebiliriz. 1276 ylna ait salnameye gre Ermeni Patrikliinin durumu yledir: stanbul Patrii Kevork (1856-1860) iin Ermeni Patrii ve Bursa Murahhasas Kevork eklinde bahsedilmektedir. Daha sonra dorudan patriklie bal murahhasalklar kendilerine bal olan mahallerle beraber verilmektedir. Murahhasalk merkezleri murahhasann bulunduu yer olduu iin sonraki yllara ait salnamelerde isimleri deimekte ve yllara gre saysnda artma ya da eksilme grlmektedir. 1859 yln gsteren salnamede murahhasalk merkezleri unlardr: Tekfurda, Edirne, Ruscuk, Ya (Eflak ve Bodan), Arma (Akmee), Bandrma, Ktahya, zmir, Bozok (Kayseri Livasndan), Kayseriye bal Krmir Ky ve Manastr, Kayseri, Ankara, Amasya, Tokat, Sivas, Canik, Trabzon, arki Karahisar, Tercan, Erzurum, Ahtamar Katokosluu, Van, Lim Adas Manastr, Guds (Vanda Manastr), Mu, Bitlis, Diyarbakr, Harput, Ergani, Palu, Halvir

54 55

148

MLEL VE NHAL
inan kltrmitoloji

Sanjian., a.g.e., s. 259. Ermeni Patrii Nersis Efendinin Ermeni Patriklii Berat- Alisi, Dstur, Birinci Tertip, c. 5, Ankara: Bavekalet Matbaas, 1937, ss. 306-309 ; Ermeni Patrii Araruni Ohannes Efendinin Memuriyyetini Mutazammn Berat- Ali, Dstur, Tertib-i Sani, c. 4, ss. 24-28.

Osmanl Devletinde Gayrimslimlerin dari Yaps: Ermeniler rnei

Vank (Garmirvank Manastr), ng, Ein, Kemah, Arapkir, Halep, Urfa, Zeytun, Hain, Fernus, Manclk, Mara, Darende, Divrii, Grn, Behesni (Besni), Antep, Kilis, Sis Katoikosluu, Beylan (Halep, Antakya ve amn baz yerleri), Kuds Patriklii, Beytlehem, Remle, Yafa, Beyrut, am, Msr, Kbrs, Badat ve Musul.56 Bu murahhasalk merkezlerine gre Ahtamar ve Sis

katoikosluklar ile Kuds Patrikliinin stanbul Ermeni Patrikliine bal olduu da grlmektedir. Sonu Sonu olarak Osmanl Devleti Gayrimslimlerin idaresini fetih ncesi durumlarn koruyarak slam Zmmi sistemine gre yapyordu. Bu sistemin farkl anlay ve uygulamalarnn da bulunmas Osmanl Gayrimslim idaresinin dzensiz olduu eklinde yanl anlalmasna neden olmutur. Fetih ncesi dnemin korunmas ve sisteme bal kalma abas yeni bir dzenlemenin oluturulmasn engellemi, dolaysyla yeni gelimeler sonrasnda sistemde aksamalar meydana gelmesine mani olamam. Gayrimslimleri idare sistemi ancak Tanzimat dneminde masaya oturtulabilmi. Ermenilerin idare sistemi de bahsetmi olduumuz Gayrimslim dare sistemine uygundur ve ak bir rneidir. Ermeniler fetihten nceki durumlar zerinde serbest braklmlardr. Bu durum stanbul Ermeni Patriklii idaresinde bir hiyerarinin domasna neden olmutur. Sistemdeki aksamalarn youn yaand Ermeni hiyerarisi Tanzimat dneminde Katolik ve Protestan hiyerarinin domasyla, Osmanl tarafndan farkl bir millet olarak kabul edilmeleriyle e blnmtr.

56

Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Sene: 1276, sayfa numaras yok.

149

M LEL VE NHAL
inankltrmitoloji

Canan SEYFEL

Meydana gelen bu gelimeler Osmanl Gayrimslim idare sisteminin deitiini gstermektedir. Bu deiim yeni oluan sistemin millet sistemi eklinde ifade edilmesiyle ortaya konmutur. Gayrimslim idare sistemi Ermeni Millet Nizamnamesi gibi dzenlemelerle kanunlatrlmtr. Cumhuriyet dnemine kadar gayrimslimlerin idaresi bu ekilde yrtlmtr. Bibliyografya
ABUL-FARAC, Gregory, Abul-Farac Tarihi, c. I, ng. ev.: Ernest A. Walls Budge, Trk. ev.: mer Riza Dorul, 2. bas., Ankara: T. T. K. Bas., 1987. ADDAY ER, Siirt Vakayinamesi, ev.: Celal Kabaday, stanbul: Yaba, 2002. AGATHANGELOS, History of the Armenians, eviren, Notlandran ve Ermenicesiyle Birlikte Yaynlayan: R. W. Thomson, Albany: State University of New York Pres, 1976. AKGNDZ, Ahmed, Osmanl Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, 1. Kitap Osmanl Hukukuna Giri ve Fatih Devri Kanunnameleri, stanbul: FEY Vakf, 1990. ALBOYACIYAN, Arak A., Azkayin Sahmanadrutyun, ir Tsakum yev Girarutyun, 1910 Intarcag Oratsuyts A. Prgiyan Hivantanatsi Hayots (1910 Prgiyan Ermeni Hastanesi Salnamesi), Konstandnubolis, 1910, ss. 76-528. ANHEGGER, Robert, Bir Hristiyan ki Ermeni, Osmanl Devletinde Hristiyanlar ve Tartmalar (Dnceler ve rnekler), Tarih ve Toplum, c. 8, S. 46, Ekim 1987, ss. 54-56, S. 47, Kasm 1987, ss. 17-20. ARSLAN, Ali, Emiyazin Ermeni Katogigosluunun Osmanl Denetiminde ve Rus Kontrolndeki Stats, Kafkas Aratrmalar II, stanbul, 1996, ss. 39-49, 141-170.

150

MLEL VE NHAL
inan kltrmitoloji

Osmanl Devletinde Gayrimslimlerin dari Yaps: Ermeniler rnei

ARTINIAN, Vartan, The Armenian Constituonal System in The Ottoman Empire 1839-1863, stanbul, 1970. AS (Adana eriye Sicilleri), deft. 23. Azkayin Sahmanadrutyun Hayots (Nizamname-i Millet-i Ermeniyan), stanbul: H. Mhendisyan Matbaas, 1279 (1863). BABNGER, Franz, Ein Besitzstreit um Sulu Manastr unter Mehmed II. (1473), Charisteria Orientalia, Ed.: Felix Taver-Vera Kubickova-Ivan Hrbek, Praha: Nakladatelstvi Ceskoslovenske Akademie , 1956, ss. 29-37. BARDAKJIAN, Kevork B., The Rise of the Armenian Patriarchate of Constantinople, Christians and Jews in the Ottoman Empire, Vol. I, Ed.: Benjamin Braude ve Bernard Lewis, New York, London: Holmes-Moyer Pub., 1982, ss. 89-100. BEYDLL, Kemal, II. Mahmut Devrinde Katolik Ermeni Cemaati ve Kilisenin Tannmas (1830), Trke Yaynlayanlar: inasi Tekin ve Gnl Alpay Tekin, Harvard niversitesi Yakndou Dilleri ve Medeniyetleri Blm, 1995. BOA, A. DVN, KLS., Kilise Deft. 9, ss. 73-77. BOA, Gayri Msl. Cem. Deft., Nu: 13, s. 2. BOA, HH., 13182, 13182. A, 13182. B, 13182. C, 13182. D, 13182. E. BOA, Yldz Tasnifi, k. 31, ev. 299, zar. 27, ku. 79. BRAUDE, Benjamin, Fundation Myths of the Millet System , Christians and Jews in the Ottoman Empire, Vol. I, Ed.: Benjamin Braude ve Bernard Lewis, New York, London: Holmes-Moyer Pub., 1982, ss. 69-88. BRAUDE, Benjamin, Millet Sisteminin lgin Tarihi, Osmanl (Ed. Gler Eren), c. 4 (Toplum), Ankara: Yeni Trkiye Yay., 1999, ss. 245-254.

151

M LEL VE NHAL
inankltrmitoloji

Canan SEYFEL

AMYANTS, P. Mikayel, Batmutyun Hayots Sgzpane Akharhi minev tsam Dyarn 1784, Hetor 3, Venedik: Hovhannes Prantsyants, 16 Nisan 1786. ARK, Y. G., Trk Devleti Hizmetinde Ermeniler 1453-1953, stanbul: Yeni Matbaa, 1953. DECE, Aurel, Patrik II. Gennadios Skolariosun Fatih Sultan Mehmet in Yazd Ortodoks tikad-namesinin Trke Metni, Fatih ve stanbul, c. I, S. I, 29 Mays 1953, stanbul: stanbul Fethi Dernei Yay., 1953, ss. 99-116. Dersaadet Ermeni Patriinin Suret-i ntihab Beyanndadr, Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Yldz Esas Evrak, Ks.37, Ev.329, Z.47, K.112, Osmanl Belgelerinde Ermeniler (19 Eyll 1990-29 Haziran 1891), c. IX, stanbul, 1989, no.43, ss. 118-133. Dersaadet Ermeni Patriinin Suret-i ntihab Beyanndadr, Dstur, cz- sani, Dersadet: Matbaa-i Amira, 1289, ss. 938-961. el MEVDUD, Ebul Ala, slamda Gayr-i Mslimlere Tannan Haklar, ev.: Osman Gner, O. M. . . F. Der, S. 7, Samsun, 1993, ss. 181-199 ENGELHARDT, Tanzimat ve Trkiye, ev.: Ali Read, 1. bas., stanbul: Kakns, 1999. ERCAN, Yavuz, Kuds Ermeni Patrikhanesi, Ankara: TTK Yay: , 1988. ERCAN, Yavuz, Osmanl Ynetiminde Gayrimslimler,1. bas., Ankara:: Turhan Kitabevi, 2001. EREN, A. Cevad, Tanzimat, . A., c. 11, Eskiehir: Anadolu ni. Gzel Sanatlar Fak., 1997, ss 709-765. Ermeni Gatoigosluk ve Patriklii Nizamnamesi, Dstur Tertib-i Sani, c. 8, stanbul Evkaf Matbaas, 1928, ss. 1240-1250. Ermeni Patrii Araruni Ohannes Efendinin Memuriyyetini Mutazammn Berat- Ali, Dstur, Tertib-i Sani, c. 4, ss. 24-28.

152

MLEL VE NHAL
inan kltrmitoloji

Osmanl Devletinde Gayrimslimlerin dari Yaps: Ermeniler rnei

Ermeni Patrii Nersis Efendinin Ermeni Patriklii Berat- Alisi, Dstur, Birinci Tertip, c. 5, Ankara: Bavekalet Matbaas, 1937, ss. 306309 EROLU, Ahmet Hikmet, Osmanl Devletinde Yahudiler (XIX. Yzyln Sonuna Kadar), 1. bas., Ankara: Alperen Yay., 2000. ERYILMAZ, Bilal, Osmanl Devletinde Gayrimslim Tebaann Ynetimi, 2. bas., stanbul: Risale, 1996. et-TABER, mam Ebi Cafer Muhammed b. Cerir, Tarihul Umem vel Mlk, cz salis, Kahire: Matbaatl stikame, 1939. GARABEDYAN, Bedros Zeki, Ermeniceden Trkeye Mkemmel Lgat, Konstantinopolis, 1907. GIBB, H. A. R. BOWEN, Harold, Islamic Society and the West, Vol. I, part II, Oxford: Oxford Universty Press, 1957. GLER, Ali, Ermenilerle lgili 1916 ve 1918 Yllarnda Yaplan Hukuki Dzenlemeler, Ankara niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), S. 6, Ankara-1995, Ankara: A. . Bas., 1996, ss. 91-137. GRN, Kamuran, Ermeni Dosyas, 5. bas., stanbul: Rstem, 2001. HERODOTOS, Herodot Tarihi, ev.: Mntekim kmen, 3. bas., stanbul: Remzi Kitabevi, 1991. KARACA, Birsen, Dou Ermenice Trke Szlk, Ankara: Ankara niversitesi Bas., 2001. KEROVPYAN, Keam, Mitolojik Ermeni Tarihi, ev.: Sarkis Seropyan, stanbul: Aras Yay., 2000. KMRCYAN, Eremya elebi, stanbul Tarihi XVII. Asrda stanbul, 2. bas., Tercme ve Tahiye Eden: Hrand D. Andreasyan, Yeni Notlarla Yayna Haz.: Kevork Pamukciyan, Yay., 1988. stanbul: Eren

153

M LEL VE NHAL
inankltrmitoloji

Canan SEYFEL

KK, Abdurrahman, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 1. bas., Ankara: Ocak Yay., 1997. KK, Cevdet, Osmanl Devletinde Millet Sistemi, Osmanl (Ed. Gler Eren), c. 4 (Toplum), Ankara: Yeni Trkiye Yay., 1999, ss. 208-216. LYNCH, H. F., Armenia Travels and Studies, Vol. II, London: Longmans, Green, and Co., 1901. ORMANIAN, Malachia, The Church of Armenia, Translated from French by G. Mancar Gregory, Second English Edition, London: A. R. Mowbray & Co. Limited, 1955. ORTAYLI, lber, Tanzimat Dneminde Tanassur ve Din Deitirme Olaylar, Tanzimatn 150. yldnm Uluslar aras Sempozyumu (Ankara, 31 Ekim-3 Kasm 1989), Ankara: TTK Bas., 1994, ss. 481487. Protestan Cemaati Nizamname-i Esasisi, Dstur, Drdnc Cilt, ss. 615616. REFK, Ahmet, Trkiyede Katolik Propagandas, Trk Tarihi Encmeni Mecmuas, On Drdnc Sene, Numara: 5(72), stanbul, 1340, ss. 257-280. Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, 36. Defa, stanbul: Mahmut Bey Matbaas, 1298. Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Sene: 1276, stanbul, Takvimhanei Amira Matbaas, 1276. Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Sene: 1277, ss. 94-97. Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Sene: 1294, ss. 589-592. Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Yl: 1296, ss. 257-260. SANJAN, Avedis K., The Armenian Communities in Syria under Ottoman Dominion , Cambridge: Harvard Universty Press, 1965., s. 96.

154

MLEL VE NHAL
inan kltrmitoloji

Osmanl Devletinde Gayrimslimlerin dari Yaps: Ermeniler rnei

SEYFEL, Canan, stanbul Ermeni Patrikliinin Kuruluu, Ermeni Aratrmalar 1. Trkiye Kongresi (20-21 Nisan 2002) Bildirileri, I. Cilt, Ankara: ASAM-EREN, 2003, ss. 361-377. SEYFEL, Canan, Osmanl Devletinde Gayrimslimler: Tur-Abdin Blgesi, Gemiten Gnmze Midyat Semposyumunda Sunulmu Bildiri, 19-20 Haziran 2003, Midyat-Mardin. SEYFEL, Canan, stanbul Ortodoks Ermeni Patriklii, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dal Dinler Tarihi Bilim Dal Yksek Lisans Tezi, Konya, 2002. STRECK, M., Ermeniye, . A., c. 4, Eskiehir: M. E. B. Yay., 1997, ss. 317-326. AHN, Hayrettin, Osmanl Ariv Vesikalarna Gre II. Abdlhamid Dnemi Osmanl-Ermeni Patrikhanesi Dini likileri, Kayseri: Erciyes ni. Sos. Bil. Enstits, Baslmam Doktara Tezi, 1996. TEBER, mer Faruk, Adana eriye Sicillerine Gre 1150-1160/1737-1747 Yllar Arasnda Adanann Sosyo-Ekonomik Yaps, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 1996. UMAR, Bilge, Trkiye Halknn lka Tarihi-1, zmir: Ege ni. Bas. Yay. Yksek Okulu Yay., 1982. URAS, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul: Belge Yay., 1976. VASLEV, A. A., Bizans mparatorluu Tarihi, c. I, ev.: Arif Mfid Mansel, Ankara: Maarif Matbaas, 1943. VENSTEN, Gilles, Fetihten Sonraki Osmanl Millet Sistemi zerine Baz Dnceler, I. Uluslararas stanbulun Fethi Sempozyumu, stanbul, 24-25 Mays 1996, ss. 137-142.

155

M LEL VE NHAL
inankltrmitoloji

Canan SEYFEL

The Administrative Structure of the non-Muslims in the Ottoman Empire: Armenians

Citation/: Seyfeli, Canan, (2005). The Administrative Structure of the nonMuslims in the Ottoman Empire: Armenians, Milel ve Nihal, 2 (2), 125-156. Abstract: This article aims to analyze the administrative structure of the Armenian Church during the Ottoman Empire. The religious-spiritual structure of the Church is outside of the scope of this presentation, as the administrative structure that influenced the religious-spiritual structure of the Church will be analyzed. The central theme of this article consists of two different institutions. On the one hand, it will cover the Apostolic Armenian Church, Catholic Armenian Church and Protestant Armenian Churches. The second institution will be the Ottoman administrative system of. Until now, this administrative system has been conceptualized in academic research as zmmilik or the millet system. However, I believe this subject will become much clearer if the system is interpreted in two different concepts, namely as the zmmi system before, and the millet system after the Tanzimat era. This study is comprised of two parts. In the first part we will concentrate on a general overview of the Ottoman administrative system of non-Muslims. In the second part the administrative structure of the Armenian Church will be explored. Consequently, the non-Muslims of the Ottoman Empire have been evaluated according to Islamic zmmi law and were freely allowed to maintain their positions in conquered regions. But granting demands and obviating malfunctions paralysed the system. Together with the profound political and legal changes of the Tanzimat era, the administrative system of non-Muslims was also altered. Key Words: Armenian Church, Ottoman Empire, The Administrative Structure of the non-Muslims, Zmmi, Millet System.

156

MLEL VE NHAL
inan kltrmitoloji