Tartma Sanat BAARILI TOPLANTILAR YAPMAK V. A. HOWARD ve J. H.

BARTON Trkesi: Gken Ezber "Tartma sreci, toplantdan nce balar ve toplant bittikten sonrada devam eder." Beyaz Yaynlar: 29 Tartma Sanat V. A. Howard & J. H. Barton Kitabn zgn Ad: Thinking Together William Morrow and Company, Inc. 1992 V. A, Howard ve J. H. Barton Bu kitabn Akal Telif Haklar Ajans araclyla alnm tm Trke yayn haklar Beyaz Yaynlar'na aittir. Yaynevimizden yazl izin alnmadan ksmen veya tamamen alnt yaplamaz, hibir ekilde kopya, edilemez, oaltlamaz ve yaynlanamaz. Yaync: Hidayet Pnarba Yayn Ynetmeni: Sinan Kseolu Editr: brahim ener Kapak Tasarm: Pelin Ece Metin Tasarm: Fatma Mamal Kapak Basks: Volkan Matbaas Bask: Eren Ofset Cilt: Engin Matbaas Birinci Basm: Eyll 1998/stanbul ISBN: 975-8261-60-6 Yayn ve Datm: BEYAZ YAYINLARI Nuruosmaniye Cad. Kardeler Han No: 3 Kat: 2 Caalolu/STANBUL Tel: (0212) 522 38 68 - 69 Faks: (0212) 522 38 70 Web: www.beyazyayinlari.com Yaam ve yapt, insancl ve mantksal dncenin kaynamasna rnek olan Israel Scheffler'e. Teekkr jvl kitap, topluluk iinde karar alma dncesine uygun biimde, birok beynin ortak rn olarak ortaya kt. Yazarlar yalnzca nde gelen bilginlerle deil, ayn zamanda grevleri retmek ve deneyimlerinin kazanlarn paylamak olan iadamlar ile biraraya geldikleri iin ok ansllar. Canl aratrmalarn tasarlanmas ve ynetilmesi konusundaki genel anlaymz byk lde Harvard Eitim Felsefesi Aratrma Merkezi yneticilerinden Profesr Is-rael Scheffler'e, Harvard Project Zero yneticilerinden Dr. David N. Perkins'e, Sterling Enstits bakan Dr. J. Ster-ling'e, The Forum Corporation'n bakan ve genel idari sorumlusu John W. Humphrey'e, Forum'da bakan yardmcs olan Richard C. VVhitely'e, Forum Europe'un genel idaresinden sorumlu John J. Bray'e, Aetna Birleik Eitim Enstits'nde ynetici olan Dr. T.G. Roupas'a ve idari danmanlar Dr. David MacMullen ve Dr.Hans Picker'a borluyuz. ' Ayn zamanda aada ad geen kiilere teekkr bir bor biliriz: LMA Kurulularnn bakan LeRoy Malouf ve ayn kurulularda idari bakan yardmcl yapan Wilv Tartma Sanat liam E. LeClere; Jarvie ve Alexander 'in yneticisi Paul Jar-vie, Training House'd a danman olan Dr. George H. Lit-win ve bakan Scott Parry; Universal Topics'in bakan Donald L. Somers; Sherbrooke Kurulularnn bakan Ro-bert Stringer; Carlson Travel Netvvork'n bakan ve genel idari sorumlusu Stevan K. Trooboff; The Ne w England E-meklilik Planlar Pazarlama'nn yardmc bakanlarndan David McKeon ve Gillette Company'nin dnya apnda danmanln yapan Gerald F. Walsh. Dncelerimize yaplan belli katklar da burada ayrca belirtmek istiyoruz. Israel Scheffler'den, bir insan iin profesyonel bir ortamda; drstlk, nesnellik ve sayg gibi deerleri iinde barndrmann ne anlama geldiini rendik. Kitabmz onun dnceleriyle dolu. Harvard Graduate School of Education'da doktora aday olan Step-hen Seidel'den aktrlerin sahne korkusuyla nasl ba ettiklerini rendik. Onun bu konudaki aratrmas ve dnceleri kinci Blm'deki endieye

yaklam biimimizi etkiledi. J. Sterling Livingston'dan, ama-belirleme ve ey-lemplanlamaya, yenilenen bir srecin birer paras olarak bakmay rendik. Beinci ve altnc blmlerde ele aldmz bu konular onun dncesinden ok etkilendi. Ayrca, nereye gitmek istediinizi bulmann en iyi yolunun oraya gitmeye almak olduunu rendiimiz Gerald VValsh'n dnceleri; bize mteriye kalite sunmak iin a-ma belirlemenin nemini reten Gillette Kiisel Bakm Departman Ulusal Sat Yneticisi John E. Miller'in dnceleri de bu blmleri biimlendirmede nemli rol oyTeekkr dlar. Scott Parry'den, beinci ve yedinci blmlerdeki ama belirleme ve problem analizi konularn ele alrken yaptlarndan yararlandmz Robert F. Mager'in dncelerini rendik. T.G. Roupas'dan hep glerek, dncelerimizi, kklerine ve temel yaptalarna ayrana kadar nasl kaynatmamz gerektiini gsteren o zor dersi aldk. Yakm arkadamz ve yayn danmanmz John MacLe-an'den, bir insann daha azn amadan ne syleyeceini bildiimiz yanlgsna dmemeyi rendik. Kitapta bulunan ou dncenin gzden geirilip ayrntlaryla tartld bir forum dzenledii iin AEtna Birleik Eitim Enstits eski bakan Dr. Badi Foster'a; -retim aamalarnda her zaman aklc olan nerileri iin VVilliam Morrovv and Company, Ltd'in ba editr Maria Guarnaschelli'ye; konusundaki ustal in VVilliam Mor-row'da editrlk yapan Elvind Allan Boe'ya, tm gecikmeler boyunca destek ve sabr gsteren yazm danmanmz Gerard F. McCauley'e; grup aratrmasnn eitim ile olan ilgisini aratrmamz bize ilk syleyen Exxon Eitim Kurumu'nun eski bakan Dr. Robert Payton'a; gemite yapt ekonomik destek iin Exxon Eitim Kurumu'nun kendisine ve kitabn yazlmas srasnda, Eitim Felsefesi Aratrma Merkezi'ne yapt ekonomik destek in Latsis Foundation'a zel teekkrlerimizi sunarz. V.A.H. J.H.B. Cambridge, Massachusetts v IX indekiler Teekkr .........................vii nsz ve Genel Bir Bak.............xiii Blm 1 Aklc Tartmann Doas zerine ........1 Blm 2 Sahne Korkusunu Yenmek.............11 Blm 3 Bir Liderlik Rol Semek ..............35 Blm 4 Bir Tartma Plan Hazrlamak...........53 Blm 5 Durumlar ncelemek ve Amalar Belirlemek .... 63 Blm 6 Eylem Plan Yapmak ve Deerlendirmek . . .93 Blm 7 Sorunlarn Nedenlerini Saptamak........115 Blm 8 Bir Tartmann nhazrlklarn Yapmak ve Bildirmek ... 131 Blm 9 Dnerek Davranmak: Yaplmas ve Yaplmamas Gerekenler ... 153 Blm 10 Not Almak zerine.-' Sesli Dnmeden Dnmeye ..... 177 Ek A nerilen Bak As ....................189 EkB Parlementer Yntem ....................191 x nsz ve Genel Bir Bak Bu kitap aklc tartmalarda etkin rol oynamak, baka insanlarla birlikte iyi dnmek, bir aratrma srecine katlmak, kendilerinin ve dierlerinin dncelerini keif diyalogu yoluyla sunmak, tartmak ve meydan okumak isteyen ve bunlar yaparken de art puan kazanmaktan ok, ne dndklerini renmek ve bilgelik kazanp bilgece davranmak isteyenler iin yazld. Belki renci, retmen, ynetici, genel mdr, mdr ya da iisiniz; danman, aratrmac, satc, alc, vatanda veya devlet memurusunuz. Belki, frsatlar deerlendirmek, ncelikleri belirlemek, karar vermek ya da sonular derecelendirmek istiyorsunuz. Belki bir ey renmek, bir ey icat etmek, ya da bir konuyu akla kavuturmak istiyorsunuz, ya da anlay yetinizi gelitirip nerede durduunuzu grmek istiyorsunuz. Kim olursanz o-lun ve amacnz ne olursa olsun, size gereksinim duyduunuz becerileri kazandrmay amalyoruz; hem sosyal, Kem

-zifrirase/becerileri, bunlarn yannda tartmalarda etkin rol oynama ve planlama becerileri, tartma ve diyaloglara katlm becerileri, ve sizi olumsuz ynde etkileyecek heyecannzn stesinden gelme becerisi. XU---Tartma Sanat yi kitaplarda ve ktphanelerde, toplant dzenleme, anlama koullarn tartma, insanlar ikna etme ve kurumlar dzenleme gibi dier insanlarla grme ve tartma gerektiren konular hakknda yazlm birok kitap bulabilirsiniz. Fakat bunlarn hibirinde aklc tartma konusunu ayrntlaryla ele alan bir yaklam bulamazsnz ve yalnzca bu konuyu ieren bir kitap bulmanz da o-lanaksz. Bunlarn tersine biz, aratrmann hem zihinsel hem de sosyal gereklerini ele alyoruz. Bunlarn yannda planlama iin zihinsel becerileri, idare ve katlm iin ise hem zihinsel hem de davransal becerileri irdeliyoruz. Sahne korkusuna, zihinsel terapi ve sahne sanatlar konularnda yaplan aratrmalara dayanan yaklamlar neriyoruz. Uygun bir liderlik rol seerek, gndelik yaamda kullanlacak etkili mantk yollarn rnekleyip, size retken bir aratrmay nasl salayacanz anlatyoruz. Planlama, ve genellikle ciddi dnsel tartmalar, hedef tespiti, plan hazrl ve sorgulama gerektiren konular -zerinde yaplan aratrmalar ve bunlarn planlanmas zerine rnekler sunuyoruz. Ayn zamanda, hem tartmalarda etkin rol oynamak hem de bu tartmalarn bir kaydn tutmak iin not tutmay neriyoruz. "Aklc Tartmann Doas zerine" balkl Birinci B-lm'de, aratrmann nemini belirtiyor ve bunu gnlk yaamda ne kadar anladmz ortaya koyuyoruz. Ayn zamanda keif diyalogunu, nedensel diyalog, resmi tartma, ve resmi grme ile karlatryoruz. Aklc tartmann temel biimlerini ve genel amalarn aklyoruz. nsz ve Genel Bir Bak "Sahne Korkusunu Yenmek" balkl kinci Blm'de, dierleriyle yaptnz aklc tartmalarda sizi olumsuz j ynde etkileyecek olan heyecanlarnzla baetmenin yollarn inceliyoruz. "Bir Liderlik Rol Semek" balkl nc Blm'de, gndelik yaamda kullanlacak etkili mantk yollarn, ve liderin bu mantk srecini balatp devam ettirmek iin sahip olduu seenekleri belirleyip, liderliin gerekleri iin kullanlacak alt deiik yaklamn tanmn sunuyoruz. "Bir Tartma Plan Hazrlamak" balkl Drdnc Blm'de, deiik karmaklktaki planlar tanmlayp rnekliyor ve, insanlarn, ayrntl planlar daha ok temel grevleri yerine getirirken kullandklarn belirtiyoruz. Bu temel grevler, Drdnc Blm' izleyen "Durumlar ncelemek ve Amalar Belirlemek," "Eylem Planlarn Yapma ve Deerlendirme," ve "Sorunlarn Nedenlerini Saptamak" balkl beinci, altnc, ve yedinci blmlerde aklanmaktadr. "Bir Tartmann n hazrlklarn Yapmak ve Bildirmek" balkl Sekizinci Blm'de, bir blgenin seilip hazrlanmas ve insanlarn etkili bir biimde canl aratrma srecine hazrlanmas iin gerekenlerin ne olduunu belirtiyoruz. Ayn zamanda aklc tartma iin neden bir ar yaplmadn irdeliyoruz. "Dnerek Davranmak: Yaplmas ve Yaplmamas Gerekenler" balkl Dokuzuncu Blm'de, dierlerine sorular sorarak, verdikleri yantlar dinleyip onlarn sorularna yantlar vererek, ortaya konan dnceleri desteklexv XV Tartma Sanat yerek ya da onlara kar karak, ve ayn zamanda temel konulara ve byk gr ayrlklarna deinerek, keif diyalogunu balatma ve gelitirmenin uygun ve uygunsuz yollarn belirleyip tartyoruz. "Not Alma zerine: Sesli Dnmeden Kat zerinde Dnmeye" balkl Onuncu Blm'de, kayt tutma, organizasyon yapma, ve canl aratrmann sonularn zetleme srecinin zihinsel ve pratik ynlerini aratryor ve bunu yaparken not alma mekaniinin bir trl liderlik biimi olduunu ngryoruz. Size kitabmz yava yava okumanz neriyoruz, e-er isterseniz Birinci Blm'den, "Aklc Tartmann Doas zerine"den, balayabilirsiniz. Eer konuya yaban-cysanz ve bunu merak ediyorsanz, ya da koullar bunu gerektiriyorsa,

"Sahne Korkusunu Yenmek" baln tayan kinci Blm ile balayabilirsiniz; ama unutmayn ki, sahne heyecan yalnzca acemileri deil, ayn zamanda kariyerinin en tepesinde duran nl ustay da olumsuz etkisi altna alabilir. "Bir Liderlik Rol Semek" balkl nc Blm ile balayabilirsiniz, ya da "Bir Tartma Plan Hazrlamak" baln tayan Drdnc Blm ile balayp, aklc tartmann belirli temel devler iin nasl planlanmas ge-rektiiyle zel olarak ilgileniyorsanz, beinci, altnc ve yedinci blmlerle devam edebilirsiniz. "Bir Tartmann nhazrlklarn Yapmak ve Bildirmek" balkl Sekizinci Blm ile balayp, canl aratrmann teknik, politik ve kiileraras ynleriyle szl dXVI nsz ve Genel Bir Bakt nceyi yazl dnceye evirmeyi kapsayan kritik zihinsel sre ile zel olarak ilgileniyorsanz, "Dnerek Davranmak: Yaplmas ve Yaplmamas Gerekenler" baln I tayan Dokuzuncu Blm, ve "Not Alma zerine: Sesli Dnmeden Kat zerinde Dnmeye" balkl Onuncu Blm ile okumanz srdrebilirsiniz. XVII BLM 1 Aklc Tartmann Doas zerine Aklc tartma zihinsel bir giriimdir, hakknda neriler ortaya koyup, dnceler gelitirdiimiz ve deerlendirdiimiz konularla ilgili daha fazla bilgiye ve eletirel bir anlaya ulamamz salayan bir keif diyalogu, yeniliki bir aratrma srecidir. Burada aklc tartma dediimizde, kat zerinde ya da kafanzda kiisel olarak gerekletirdiiniz bir sreten ok, dnmeyi dierleriyle birlikte gerekletirdiiniz katlmc bir sreci tanmlamaktayz. Bu ayn zamanda, neyi nasl yapmak gibi pratik amalar iin de kullanacanz bir sretir. Aklc tartmaya katlm iin sayg, drstlk, aks-zllkve nesnellik deerlerine sayg gstermeniz gerekir. Konuya ciddi anlamda ilgi gsteriyor, farkl ve birbiri ile yaran grleri inceliyor, dikkatle dinliyor ve dnce- nizi deitirmek istediinizi gsteriyorsunuz. Ayn za-tanda olaylara dierlerinin bak alaryla bakmak istiyor, tm taraflar dinliyor, kaybetme ve kazanma kavramTartma Sanat larndan syrlmaya alyor, nyargdan uzak durmak iin aba harcyorsunuz. Savlarnzn temellendii varsaymlar dierlerine aklyorsunuz. Dierlerinden de varsaymlarn aklamalarm istiyorsunuz. Dierlerini, konu ile ilgili tm kantlarn, savlarn ve gereklerin kaydn almalar konusunda yreklendiriyorsunuz. Ayn zamanda herhangi bir erken yargya varmamak iin diren gsteriyorsunuz. Daha da nemlisi, aratrmaya yalnzca kendi grnz bildirerek katkda bulunmuyor, ayn zamanda kantlar sorgulayarak, savlar kar karya getirerek, ve di-erlerince ortaya konulan gereklerden kukulanarak, dier bir deyile, ayrlk ile katkda bulunuyorsunuz. Aklc tartmay dier btn sylemlerden ayran zellik ite budur: Saygyla, drstlkle, akszllkle ve nesnellikle dierlerinin grlerinden ayrlyorsunuz ve bylece dierleriyle birlikte bir eyler reniyorsunuz. Aklc tartmann aka belirtilen ya da antrlan a-malar ortama gre deiir. Halka ak forumlar ve televizyonda yaynlanan panel gsterileri, genel izleyicinin e-itimini ve elendirilmesini amalar; te yandan akademik ve profesyonel seminerler uzmanlarn eitimini ve varolan bilginin derinletirilmesini amalarlar. Bu tr eitici ortamlarda zerinde durulan ey genellikle bir soru, durum ya da aadakilere benzer bir konudur: "Diplomasi Ne Zaman Savan Baka Yollara Bavurularak Yaplan ekli Haline Gelir?" 2 Aklc Tartmann Doas zerine "Sporda Drst Oyun: deal. Gerek." "Ktlkle Sava Dramnda Melville'in Tanmlad Ktlk." Eitsel ortamlarda, aklc tartmalarn liderleri genellikle, insanlar sakinlemeye armak gibi bir sorumluluk tarlar, nk katlmclarn ou zaman aa vurmadklar zel bir arzular vardr kendilerini yksek sesle, nceden ve

daha sk ne karmak. Halka ak ya da zel giriimlerde, aklc tartmann yapld atmosfer genelde resmi bir kadro toplants gibidir. nsanlar, kendilerini bilgilendirmek, bir karar almak, ya da bir karar alma hazrlna girmek gibi aka belirtilen ya da antrlan amalar iin bir araya gelirler. Tartmalarda genellikle bir soru, durum, ya da aadakilere benzer bir konu zerinde durulur : "Yeni donanm satn m almalyz, yoksa kiralamak yz? m"dari personel bulmak iin ilan vermek: nemli noktalar." "insan Kaynaklar Gelitirme Blm'ndeki verimin deerlendirilmesi." Halka ak ve zel giriimlerde aklc tartmalarn liderleri, insanlarn dndklerini aka sylemelerini salarlar. Bunun nedeni katlmclarn, kiisel saldrlardan, ya da insanlarn sorular sorup, kukularn belirttii bylesine hassas bir konuma nedeniyle ilerinde oluabilecek sorunlardan korunma ynnde bir igdleri varI Tartma Sanat dr. Bu koullar altnda aklc tartmann gereklerini yerine getirmek iin lider genellikle bir diplomat gibi davranr; insanlarla zel olarak grr ve aratrma yapar, bir kiiden dierine anonim iletiler yollar, ve herkesin katlaca resmi toplantnn provalarn yapar durur. Bylece insanlarn halkn nnde yapc olarak, dndklerini korkusuzca ve ekinmeden sylemelerini salar. ki yazar da kendilerini byle iletiler tarken ve byk kurululardaki bu tr korkular yattrmaya alr buldu; nk biliyorlard ki tartmann salkl olmas iin ncelikle kiiler ile zel olarak grlmeliydi. nsanlar "Haydi bunu tartalm!" dediklerinde genelde unu sylemek isterler: "Gelin u ie bir de ciddi olarak salim kafayla hep beraber bakalm, nk bu yaplmas ya da bilinmesi gereken nemli bir ey." Ya da yle demek istiyorlardr: "Gelin bunu bir inceleyelim, nk yeni, farkl, nemli, artc, ya da heyecan verici bir ey bulabiliriz." Fakat byle bir ar u anlama gelmez: "Gelin gnmz bu konu hakknda ene alarak geirelim, o kadar da nemli deil zaten, istediimiz zaman baka konulara da geeriz." Aklc tartma ak, odaklanm, ciddi, katlmc bir keif diyalogudur ve burada duymak iin konuursunuz. Kendi dncenizi belirtirken, dierlerini kart grl olmaya davet edersiniz. Onlarn farkl grlerini dinler v,e kendinize ait farkl grler ortaya atarsnz; dahas yalnzca dierleriyle gr alveriinde bulunmaz, daha ok kendi grlerinizi deitirirsiniz. Dncenizi snaAklc Tartmann Doas zerine makve anlaynz gelitirmekiin grlerinizi deneysel olarak sunarsnz. Aklc tartmann diyalogu, kart grler (Kkoeavy 1980, passim ve zellikle sayfa 186-188) duymak istediiniz "keifsel bir sylem"dir. Eer dinlerseniz, en iyi kart grlerin kendinizden geldiini grrsnz. Aklc tartma srasnda, zendirme, uzun uzun konuma, nutuk ekme, seslenme, ya da hazr sorular ve hazr yantlarla vaaz verirken yaptnzdan daha farkl bir dinleme biimi kullanmanz gerekir. Bir keif diyaloguna katldnzda, konuurken bile kendinizi dinlemeye hazrlamalsnz; yant olarak ne geleceini asla bilemeyeceinizi unutmamalsnz. Ayrca, dierlerini de konumalar bitene kadar dinlemek zorundasnz; ne demek istediklerini bildiinizi aka syleyerek, konumalarn blme-melisiniz. nsanlar zihinsel sesinizle de b lmemelisiniz; snflarndan, yalarndan, cinsiyetlerinden, adreslerinden, aksanlarndan, grnlerinden, dinlerinden, politik grlerinden, mesleklerinden, eitimlerinden, cinsel seimlerinden, parasal yaklamlarndan veya ulusal ya da blgesel kkenlerinden yola karak, daha konumaya balamadan ne syleyeceklerini bildiiniz yanlgsna dp, yantnz bu nyarglara gre hazrlamamalsmz. nsanlar, savlarn gdsel nedenlere balayarak dolayl ya da dorudan blp. 'Niin byle konutuunuzu biliyorum," diyemez in;. Aklc tartma, kuku ve ayrln katlmc ve zihinsel bir biimde kullanL na iin, cmert bir ilgi gerektirir. Tartma Sanat

Karlatrmak gerekirse, bir sohbet byle bir ilgi iermez, ikili grmeler ise kart bir taraftr, ve genel anlamda grmeler bu trden bir ilgiye gereken nemi vermez. nsanlar genellikle ak bir biimde sosyal amalarla sohbet ederler, bazen de dorudan sormadan bilgi ya da haber almak isterler. Sosyal sohbet tek bana saygndr, fakat kesinlikle drstlk iermez; ne var ki drst bir yan olmas da gerekmez, ak ve nesnel olmas da o kadar nemli deildir. Sohbet zihinsel bir giriim deildir. Bu bir tr incelik gsterme yoludur. Tartmalar her zaman, birbirleri ile yarma iinde o-lan savlarla zdeletirilmitir; ak, katlmc bir aklc sylemle deil. Resmi tartmalar, savlarn znel olmaktan ok, aklc olduu, olduka zihinsel giriimlerdir. Konu genellikle kkrtc bir zellik tar, tpk u ifadede olduu gibi: "Karar verildi: Serbest ticaret zgrl kstlyor." Tartmaya katlanlardan, karar destekleyen ya da ona kar kan durumlar sunmalar ve savunmalar beklenir. Daha sonra kart bir srece geerler; yalnzca kendi savlarn tartrlar ve devaml kart gre saldrrlar. Sayg geerlidir, ama drstlk, akszllk ve nesnellik asla korunmaz. Bunun nedeni de, amacn gerei bulmaktan ok, tartmann kazanlmas olmasdr. te yandan, aklc bir tartmada kimsenin kazanmas sz konusu deildir. Grmeciler ou zaman kart grl taraflarn, tartma deerlerine sayg duymalar iin byk aba gsterirler (Fisher ve Ury, 1983; Fisher ve Brown, 1989). Fakat 6 Aklc Tartmann Doas zerine grmenin temel amac, uzlamaya varmak ve kart grl taraflarn belli bir ortak nokta bulmasn salamaktr; aklc tartmann ou zaman hibir nemi yoktur (Fisher and Ury, 1983). Kart grl taraflar hibir ey renmeden ok iyi tartabilirler; aslma bakarsanz bunun iin birbirleri ile konumalarna bile gerek yoktur. Arabulucularla bir anlamaya varabilirler. Bir tartmann aklc olmas iin, kart grl taraflarn belli bir konuda ayn dnceyi paylamalar gerekmez. Ayn gr paylap, paylamamak, toplantya son vermek ya da srdrmek hep taraflarn elindedir. Yapmalar gereken ise bir eyler renmek iin birlikte almaktr. Aklc tartma her zaman iin renmeyi ierir; dahas, bir aratrma biimi olarak, insanlar onu hangi amala kullanrlarsa kullansnlar, eitici doasn hep korur. Konu ne olursa olsun, eer insanlar aratrma gereklerini yerine getiriyor, ayrl yaratc zekalar ile kullanyor, ve bir eyler rendikleri iin dncelerini deitirip belli kararlar veriyorlarsa, aklc bir tartma iindeler demektir. Aklc tartma olas bir yapc pazar oluturur. Alc ve satclar bunu birbirleri hakknda bir eyler renmek, i koullarn deerlendirmek, amalarn dzenlemek, ne yapacaklarna karar vermek, ve retken ilikiler kurmak ya da var olan bu trden ilikileri srdrmek iin kullanrlar. Aklc tartma farkl pratik amalarla uygulanabilir. rnek olarak bu kitaptaki "Durumlar ncelemek ve A-malar Belirlemek" balkl Beinci Blm'e, "Eylem 7 Tartma Sanat Planlarn Yapma ve Deerlendirme" balkl Altnc Blm'e, ve "Sorunlarn Nedenlerini Saptamak" baln tayan Yedinci Blm'e bakabilirsiniz. Televizyonda, aklc tartma genellikle stdyoda provalarla yaplr ve izleyiciyi eitmek ve elendirmek amacn gder. Ev sahibi, arabulucu, ya da muhabir sizin ilginizi ekmek, sizi eitmek ve bilgilendirmek, dndrmek, dnmenize yardm etmek ve sizi kendi kanalnda tutmak ister. Gsterisindeki insanlar onlarnki iin deil, sizin yararnz iin konu ile ilgili tutar. Onun grevi dierlerine birlikte dnmeleri ya da renmeleri iin yardm etmek deil, fakat bir yardmc araclyla sizin dnmenize yardmc olmaktr. Bu nedenle, eer aklc bir tartmann lideri olacaksanz, kendinize bu kiiyi rnek alp, onu dikkatle incelemenizi neriyoruz. ncelikle onun gerek programn ve gerek gsterisini izlediinizden emin olun. Kaydedilmi ya da kada aktarlm tartmasnda grdnz ya da duyduunuz

szler, onun gerek tartmas srasnda syledii szler olmayabilir. Grdnz ve duyduunuzu daha sonra kaydetmi olabilir. Buna ek olarak bir ok sorusu, ve katlmclarn ilgin olmayan szleri ve gereksiz konumalar metne alnmam olabilir. Daha sonra onun iin uygun olan eyin kendiniz iin de uygun olduundan emin olun. Bir izleyici kitlesinin yararna aratrma yapt iin, herhangi bir seminer ya da i toplants bakanna nermeyeceimiz baz yollar kullanyor olabilir. rnek olarak, haber programlarnda ya da \ Aklc Tartmann Doas zerine panellerde zaman kstl olduu iin, kiileri kendi belirlemedike insanlarn birbirleri ile konumalarna ou zaman izin vermeyecektir. Bunun yannda, program izleyenlerin kanal deitirmemeleri iin, kimsenin konumad ve baka ortamlarda verimli bir sessiz dnme zaman olarak kullanlabilecek anlar, kendisi bir eyler syleyerek bozabilir. Ayn zamanda izleyicilerin armamas iin, konu dnda konuanlar incelikle ve abuk bir biimde uyarabilir. Ne var ki bu konu dna kmalar, ayn zamanda ilgin bir noktaya deinen dncelerin k noktas da olabilir. Kendi anzdan hangi yaklamn iyi olduuna karar vermek iin, size bu kitabn "Bir Liderlik Rol Semek" balkl nc Blm'n ve "Dnerek Davranmak: Yaplmas ve Yaplmamas Gerekenler" baln tayan Dokuzuncu Blm'n okumanz neriyoruz. "zlence nerileri" bal altndaki Ek A'da, eletirel ve karlatrmal bir alma iin dzenli bir yayn olan televizyon programlarnn listesini verdik. 8 9 BLM 2 Sahne Korkusunu Yenmek SAHNE KORKUSU: DUYGUSAL KAYNAKLAR Belki ie yeni girdiniz, diplomanz elinizde, Electronics In-j ternational'n pazarlama blmnde ilk sat toplantsma katldnz. Belki de mantk dersine yeni yazlm bir ni-I verste rencisisiniz. Ya da bir komite toplantsma katlan i bir hkmet grevlisisiniz. Avu ileriniz terliyor; kalbiniz deli gibi arpyor; hzl hzl nefes alp veriyorsunuz; boaznz kuruyor; sylenenlere odaklanamyorsunuz; sizden baka herkes kendine gvenli, zeki ve rahat grndnden kendinizi aptalca ve dlanm hissederek korkuyorsunuz. "Tanrm, ne olur bana bir ey sormasnlar; ah imdi yok olsam!" Ve birdenbire kanlmaz olan gerekleiyor? Birisi, sat mdr, retim grevlisi, bir meslekta size dnp yle diyor: "Evet Joan, senin bu konudaki dncelerin neler?" 11 Tartma Sanat Kamak ya da savamak. Bunlar tehlike annda insanlarn ortaya koyduu iki tepkidir. inizden bir ey kamaya karar veriyor. "ey, ben... bilmiyorum... yani, demek istediim... ... ey..." Dierleri balarn evirip grmelerine sizsiz devam ediyor. zlyorsunuz. Ya da iinizdeki bir ey savamaya karar veriyor. "Ah, evet, dikkatleri zerime ekmek istiyorsunuz, deil mi? Ben tm bunlarn samalk ve zaman kayb olduunu dnyorum." Dierleri yine baklarn evirip, sizsiz devam ediyorlar. zlyorsunuz. Her iki durumda da kaybediyorsunuz. Daha az korkutucu olan bir durumu ele aln. Tartma geliigzel ynetiliyor. Kimseye konumas iin bir bask yaplmyor. steyenler konuuyor, istemeyenler konumu-yor. Siz de bu konumayanlardan birisiniz. Orada sessizce oturuyor, dinliyor, arkanza yaslanyor, tartmaya kafl-myor, olabildiince az enerji harcyor, sonu olarak tepki vermiyorsunuz. En azndan utanmyorsunuz ve kendinizi gvende hissediyorsunuz. Fakat sonuta bu edilgenliinizin bedelini dyorsunuz: grleriniz duyulmuyor, kukularnz yantsz kalyor, tartma srasnda sesiniz duyulmuyor. Siz ne dnrseniz dnn, bunlar hibir eyi deitirmiyor. Siz kendinizi gvende hissetseniz de, hala zlyorsunuz. Bu yollarla ister tepki veriyor, ister vermiyor olun, duygularnz sizi aar ve

tartmaya etkin bir biimde katlmaktan sizi alkoyar. Bu konuda yapabileceiniz bir ey var m? Var, ve ilk i aadaki iki neriyi bir kenara not etmek: Sahne Korkusunu Yenmek 1- Duygular her zaman zerk deillerdir; tek balarna olumazlar; sizin olaylar deerlendirme biiminize gre oluurlar. rnein belli bir kiinin, olayn, ya da durumun sizin iin bir tehlike oluturduunu bilmedike, korku duymazsnz. 2- Tartlan konuyla ilgili ne dnrseniz dnn, iinde bulduunuz durumda hissettikleriniz belli bir lde, o durumda kendiniz hakknda ne dndnze baldr. Daha basit bir biimde belirtmek gerekirse; gl duygularn ou belli dncelerden kaynaklanr; bu dnceler ister doru ya da yanl, gereki ya da yabanc olsun bu deimez (Burns 1980, sayfa 38-39). SAHNE KORKUSU: BLSEL KAYNAKLAR Topluluk karsnda konuma korkusunun temelleri genellikle kendimizle nasl konutuumuza, yani stresle ortaya kan geici sessiz dncelerimize baldr. Belki kendinize yle diyorsunuzdur: "Aptalca grnmek, bir yanllk yapmak, konu zerindeki bilgiziliimi aa vurmak, ya da birini kzdrmaktansa, zlrm daha iyi... Hibir ey anlamyorum, en iyisi susaym... Eer azm aarsam bu insanlarn hepsi zerime saldrr... Beni kayglandran ey aslnda hi de nemli bir konu deil... Benim dncelerimin bu toplulukta hibir nemi yok." Belki de kafanzn iinde bir dizi daha saldrgan ve dmanca dnceler kaynayordur: "Tanr akna bu gerizekal insanlar ne biliyor ki?... Bundan hi holanmyorum, keke gelmeseydim... Bu insanlar tepemde konu12 13 Tartma Sanat up duruyorlar ve bana aldr bile etmiyorlar... Az olan konuuyor elbette." nsann kendisine zarar veren byle dnceler srp gider. Bilincinizin iinde skarmoz hzyla yzen bu "iinizden gelen sesler/' aznz birinin e-liyle tkanmasrna, sizi sessizlie gmebilir. Elbette bu iinizden gelen sesler herhangi bir durumda hakl olabilirler. Koullara bal olarak, sessiz kalmanz ve kendinizi srecin tmnden darda tutmanz yerinde o-labilir. Eer dncesiz bir biimde belli bir noktaya ko-nulmusanz ya da bir retim grevlisi, mdr, meslekta size dmanca davranmsa savunmaya ynelik bir tepki gstermeniz normaldir. Fakat yukarda sz edilen ar ya da yetersiz tepkiler sizin tartma durumlarnda, zellikle i toplantlar ya da snflar gibi resmi toplantlarda, gsterdiiniz genel tepkiyse, o zaman sizde sahne kpr-kusu var demektir. Yalnz deilsiniz. Sahne korkusu yalnzca aktrlere ve mzisyenlere zg bir ey deildir. retmenleri, rencileri, iadamlarn, politikaclar asln sorarsanz topluluk nnde aktif olan herkesi etkileyen bir durumdur. Tartma srasnda duyduunuz sahne korkusu, sizi bir tartmada etkin rol almaktan alkoyan isel ve kiisel kaynakl nedenlerle ilgilidir. SAHNE KORKUSU: SADUYU KAYNAKLARI Yukarda sz edilen yetersiz ve ar tepki durumlarnn ou korku ve yabanclktan kaynaklanr; sahne korkusunu tartrken, iki saduyu kaynandan da sz etmemiz __14__ Sahne Korkusunu Yenmek gerekir. Bunlardan biri kafanzdan geenleri aka ve btnlk iinde bir rpda belirtmek istemenizdir. nk bunu ilk defada baaramazsnz, arkasndan sorunlar geleceini bilirsiniz. kincisi ise, konumadan nce kanlmaz olarak dnmenin geldii kans, ve konumann nceden dzenlediiniz dncelerin sze dklmesi olduu inancdr. Bu iki yanlg, yalnzca tartmalara katlma yetinizi ksteklemekle kalmaz; bunlar ayn zamanda tartmann doasna da aykrdrlar. Dorusunu sylemek gerekirse, bir ey sylemeden nce dnmeniz gerektii ou zaman dorudur. Fakat gerek bir tartmada; kefedici bir sylemin olduu bir atmosfer iinde, konumanzn tek amac belli bir konudaki anlaynz ve bilginizi geniletmek olduu iin, byk bir zenle kafanzda nceden tasarlanm dncelerin fazla bir nemi yoktur. Aratrmalarda nceden hazrlanm ve belli bir biim verilmi dnceler, tartmalarn havasn bozar. Tartmada

bulunmanzn nedeni zaten bu daha iyi forml, soruyu ya da zm bulmaktr. Bu yle demeye benzer; "Sorunumun zmn bulana kadar, onu aramak iin bir ey yapmayacam." Byle bir tutumun sizi kmaza sokaca ok aktr. Konumadan nce zorunlu olarak dnlmesi gerektii kans, konumann bir tr dnme yolu, tpk yaz' gibi bir dnme arac olduu gereini grmemezlikten gelir (Howard ve Barton 1986, sayfa 20-2). Konuarak dnrsnz, hele soru ve yantlarn, dncenin kendisi olduu diyaloglarda. Sembolik bir sistem olarak dilin en __25__ Tartma Sanat gzel yan, bize kendi bamza sessizce dnme, yazarak dnme ve tartmalarda konuarak dnme olanan vermesidir. Tm dnceyi, sessiz bir i konumaya indirgemek, dncenin yaz ve konuma yoluyla davurumunu gz ard etmektir. Dier bir deyile konumadan ya da yazmadan nce dnebileceiniz gibi, konuurken ya da yazarken de dnebilirsiniz. Tartma, insanlarn birbirleriyle konuurken dndkleri durumdur. SAHNE KORKUSUNUN TEDAVS Ar sahne korkularnn tedavisi iin psikiyatrik nlemler ya da ila gerekebilir (Lockvvood 1989); fakat oumuzun kendi yapabilecei kk bir "terapi", tartmalara katlmda yaadmz bu psikolojik korkular, zellikle o sinir bozucu ve zararl olan i seslerini, tamamen yok etmese de, bunlar azaltmada bize yardmc olabilir. Bir tartmaya katlmak iin nnzdeki duygusal ve psikolojik bariyerleri ortadan kaldrdnz an, baz mantksal ve sosyal stratejiler belirlemelisiniz, fakat bunlar daha sonraki blmlerde ele alacaz. imdilik gelin, topluluk karsnda konuurken oluan heyecanmz azaltmann yollarna bakalm. inizden gelen o kstekleyici sesleri bastrmak iin ortaya iki strateji koyuyoruz; bunlardan biri Nesnelletirme Yntemi, dieri de Kiiletirme Yntemi'dir. Birincisinin olumlu yan, mantkl, gereki, ve nesnel olmas; ikincisinin olumlu yan ise psikolojik, mecazi, ve kiisel olmas16 Sahne Korkusunu Yenmek dr. Her ikisi de aklcdr. Ruh durumunuza, ve sorunlarnz psikolojik adan uzakta tutmak ya da onlarla iyice yzlemek isteyip istememenize bal olarak, bunlardan birini ya da ikisinin birlemesinden oluan bir yntemi seebilirsiniz. Nesnelletirme Yntemi Nesnelletirme yntemi, zihinsel terapi alannda salanan yeni gelimelerle ortaya kmtr. Temel yntem olduka basittir, fakat uygulamada biraz zen gerektirir. basamaktan oluur ve etkili bir sonuca ulamak iin bunlarn hepsinin yazl olarak yaplmas gerekir. Yani o byk heyecan anlarnda not tutmak iin yannzda kk bir kat paras bulundurmalsnz. lkba-ta bu ok byk bir imi gibi geliyor, ama bir kere yaptnz m ne kadar kolaylk salayacan greceksiniz. te basamaklar: 1. Basamak: Olduka heyecanlandnz ve strese girdiiniz anlarda, iinizden geenleri kada aktarn. 2. Basamak: inizdeki sesin sylediklerini not aldktan sonra, bunlardaki mantk yanlgsn bulmaya aln. *Zihinsel terapi bir tr depresyon tedavi yoludur, ilk defa Dr. Aaron T. Beck (1972) tarafndan ortaya atlmtr ve daha sonra Kendini iyi Hissetme: Yeni Moral Terapisi (Feeling Good: The New Moral Therapy) adl yaptnda Dr. David D. Burns tarafndan gelitirilmitir. Sahne korkusu, depresyondan farkl bir konu olsa da, her ikisinin de tedavi yolu hemen hemen ayndr. Burada, mantksz ve duygusal nedenlerle ortaya kan sahne korkusuna kar, zihinsel terapinin bir adaptasyonunu yapyoruz. 17 Tartma Sanat 3. Basamak: Yine yazl olarak, iinizden gelen bu yanltc sesin sylediklerine olabildiince aklc ve dengeli yantlar verin. Toplant ya da konuma annda, ikinci ve nc basamaklar daha sonraya

ertelenebilir, fakat birinci basamak, a-cmasz bir drstlkle yerine getirilmelidir. Dncelerinizi dzeltip yazmayn, yalnzca aklnzdan geenleri olabildiince hzl bir biimde ve olduu gibi kada aktarn. rnek olarak toplant ya da tartmada aklnza ilk gelen szler "Kahretsin! Benim burada iim ne? neler olup bittii hakknda en ufak bir bilgim bile yok," ise bunu yazn! Bu andan sonra, ne zaman bir iki saniye boluk bulursanz, hemen iinizdeki seslerin sylediklerini yazn. Kendinizi nasl hissettiiniz zerinde odaklanmayn. Aa-lanmlk, korkaklk ve gvensizlik gibi hisler tadnz zaten ak. Bunun yerine bu duygulara neden olan i seslerinizin neler dedii zerinde younlan: dier bir deyile "ok korkuyorum," yerine "Bana bir ey sorarlarsa asla doru drst bir yant veremem," yazn (Burns 1980, sayfa 68). Dier ayrntlar daha sonra da anmsayabilirsiniz, fakat stres anndaki dnceleriniz sizi asla yanltmaz. Ve unutmayn ki byle anlarda kendinize drst davranmanz yalnzca en iyi tutum deil, ayn zamanda daha sonra yapacanz analiz iin en iyi "veri" toplama yoludur. Bu analiz de sonuta sizi iine girdiiniz o kafesten kurtaracaktr. Birinci basamak bir kayt eylemidir ve bunu yalnzca Sahne Korkusunu Yenmek siz yapabilirsiniz. inde bulunduunuz koullar altnda kafanzdan geenleri yalnzca siz bilebilirsiniz. Ne kadar ok abalarsanz, o kadar ok balk avlarsnz. Elbette birou kancanzdan kaacaktr, ama yakaladklarnz en vahileri olacaktr. imdi gelin, Nesnelletirme Ynteminin analitik basamaklarna bir bakalm. Burada iinizden gelen seslere kar koymay ve onlar dzeltmeyi reneceksiniz. NZDEN GELEN SESLER ANALZ ETMEK inizdeki sesler konutu. Balklar oltaya takld. Birka tane yakaladnz. imdi bunlar keselim. Amacmz mantksal yanlglar, arptmalar, abartlar, genellemeleri, ve bunlar bir dantel gibi ren basit szel yanllklar belirlemek. Heyecan ve endie atall bir dille konumaz, tamamen olumsuz bir dille konuul" ve bu da aa karldnda en byk zayfldr. Sizin greviniz bu zayflklar ortaya karmak. Bu ikinci basamaktr, ite bunu nasl yapacanz: ncelikle, iimizdeki bu seslerin dzenli olarak bizi yanltmas, gerei saptrmas, ve heyecanmz abartmasy-la ortaya kan (Burns 1980, sayfa 41-50) "zihinsel saptrmalar" tanmay renin. Aada, tartmalar srasnda ve konuma annda, heyecanmz arttran zihinsel saptrmann be tr verilmitir: 1. Ya hep, ya hi dogmatizmi. Ya hep, ya hi dogmatizmi, kesinlikler erevesinde dnmektir: kesin karm18 19 Tartma Sanat lar ("Syleyecek bir eyim yok, baarszn tekiyim"); kesin nitelemeler ("Aptaln, aklszn biriyim ite"); kesin kusursuzluk ("Zeki olmalym, herkes benden bunu bekliyor"); kesin istekler ("En iyi sunuu ben yaptm, bunu kabul etmek zorundalar"); ve kesin yarglar ("Hakl olan benim, onlar yanlyorlar, asla uzlaamam"). Gerekten de, ya hep ya hi dogmatizmi, hibir zaman hibir konuda uzlama iermeyen bir dn biimidir. Bir ey ya byledir, ya yledir; baka trl olamaz; ya siyah ya beyaz, gri tonlar asla kabul edilemez, grdklerinizden baka hibir seenek yok. Ar dogmatik dncenin en azndan tane zayflatc etkisi vardr: beyninizi kapatr (bu nedenle konuyu tartmaya gerek kalmaz); gerein ince ayrntlarn grmenizi engeller (bu nedenle konuyu daha derinlemesine tartmaya gerek kalmaz); ve sizi i arkadalarnzdan ayrr (bu nedenle onlarla konumanza da gerek kalmaz). Ve srekli kusursuz olan arad iin, asla bir ilerleme gsteremez, nk sizin ya da bir bakasnn yapaca hibir ey yeteri kadar iyi olmayacaktr. 2. Vakitsizce Yaplm Genellemeler. Vakitsizce yaplm genellemeler, snrl sayda kanta ve rnee dayanarak, evrensel boyutlu dayanaksz yarglara varma eiliminin sonucudur. "Mdrler, pazarlama blmnde alanlarn sorunlarn asla anlamazlar." "Kimse benimle ilgilenmiyor." "Her zaman zor olan yapmak zorunda kalyorum." "Tm akademisyenler aptaldr." "Bu konuda asla bir sonuca ulaamayacaz." "Zaten hibir eyin iyisi

20 Sahne Korkusunu Yenmek beni bulmaz." "Ben bu ii asla renemem." "Bu dncem tamamen deersiz." "Bu sefer de ikramiye alamadm, artk bu irkette ilerlemem olanaksz." Tek bir durum, bir yenilgi an, dkrkl, ya da baarszlk genellikle aceleyle yaplan genellemeleri arttrc rol oynar. "Mdrn sylemeye alt eyi yanl anladm iin artk aptaln biriyim, zaten hep byleydim, byle olmaya da devam edeceim." Bazen bu aceleyle yaplan genellemelerden, ya da arptlm dncelerden birini aa karp ne kadar sama olduklarn grmek ie yarayabilir. Fakat kafanzn iinde, kendi balarna ve zgrce dier mantkl dncelerinizle yanyana durduklarnda, kendinize olan gveninizi krabilir. Bu dncesizce yaplan genellemeler ayn zamanda, anlk honutsuzluklarmz srekli honutsuzluklara evirdiimiz anlarda ortaya kan bir mekanizmadr. Arabanzn amurluunda bir entik bulduunuzda, "Benim ansm bu kadar ite, hep de beni bulur!" dersiniz, oysa ki arabanzla hi kaza yapmadan iki yl geirmisinizdir. amurluktaki entik yeteri kadar ktdr, fakat kendinizi, kt bir Bayan ans'n setii tek kii olarak grmek durumu daha da zorlatrr. 3. Olumsuzun Vurgulanmas. Olumsuzu vurgulamak, bir olayn olumlu ynlerini gz ard edip, yalnzca olumsuz .ynleri zerinde durmak ve bunlarn nemini gereinden fazla abartmaktr. Asla bardan yars dolu deildir, yars botur. Kendinize yle fsldayarak durmadan gerei arptrsnz: "Eer olumsuz bir ey syleyemez21 Tartma Sanat sen, hibir ey syleme." rnein resmi bir toplantda pazarlama konusunda bir sunu yapyorsunuz ve dosyanzdan bir sayfa eksik. Eksik kad fotokopiciden bulup getirmesi iin birini yolluyor-sunuz ve siz sunuunuzu yapmaya devam ediyorsunuz. Fakat gnn geri kalan zamannda, gittike daha byyen ve sonunda kariyerinizi bile tehlikeye atacan dndnz bir dzeye kan bu kk gaftan baka hibir ey dnmyorsunuz. "Tanrm, ne kadar da utandm. ok aptalca! O sayfay nasl unutabilirim? Gldler bile. Gvenilirliim sfra indi. Doru drst biri byle bir yanllk yapmazd. Ben kesinlikle byle bir i iin uygun deilim." nemsiz bir dalgnlk olarak balayan bu kk olay, sonunda (yalnzca kafanzn iinde) bir felakete dnyor. Olumsuz ayrntlarn byle abartlmas, iinizi kuruntu ve zntyle doldurarak, yaptnz iin gerek deerini grmenizi engeller. Bu kez de, olduka yksek yetkileri olan bir topluluk -nnde, ilk kez resmi bir sunu yaptnz dnn. Biraz tedirgin olsanz da, dndklerinizi derli toplu iletmeyi baaryor ve scak teekkrler alyorsunuz. Fakat siz, irket iinde iyi yolda olduunuzu dnp sevineceiniz yerde, kendi performansnzla dierlerininkini karlatrarak, olmadk dertlerle urayorsunuz. "Yeteri kadar ak deildim. Sorular Fred kadar iyi yantlayamadm. Sunuum Ali-ce'inki kadar arpc deildi. Dosyalarm George'unkiler kadar beenilmedi. Bu yaknmalarnz, o ana kadar oluturduunuz baar danz, orta byklkteki bir kstebek tmSahne Korkusunu Yenmek seine dntrr. Peki sunuunuzun sonunda size yaplan o arkadaa scak teekkrlere ne demeli? "yi ama bunu zaten sylemek zorundaydlar. Yalnzca incelikli davrandlar, o kadar." Bu noktada, ortada tek bir olumlu ey kalmaz. "Ben de eksik olan ne? hibir eyi doru drst yapamaz mym?" Bu tr sorular, olumsuz dnme gcnzle birleerek, ortaya iyi bir i karmanz engeller durur. Olumsuz ayrntlar vurgulamak, onlar saplant haline getirmek yeteri kadar zararldr; fakat bu tr ayrntlar lszce ve nemli bir dzeyde abartld zaman, gerek ilk kazazede olur (kendinize duyduunuz sayg da ikincisi). Performansnz belirleyen dengeli bir lt, kendiliinden egemenlik altma alnm olur. Ayn zamanda grnz daralr ve kendinize olan gveniniz, tm geliim umudunuzu yitirerek, azalr. Bunun nedeni de yaptnz ite olumlu bir yan grmemekte direnmenizdir. 4. En Kty Beklemek. En kty beklemek, bakalarnn ilerinden ne tr olumsuz dnceler geirdiini dnp bulmaya almak ve ileride banza geleceinizi

sandnz kt olaylara imdiden zlmektir. Konferans srasnda herhangi biri baka bir ile megul gzkt zaman, yle dnrsnz: "Dinlemiyorlar bile, beni skc buluyorlar. Hakkmda kararlarn oktan vermiler bile." Daha sonra, gsterdiiniz aba iin size teekkr ettiklerin-deyse, iinizden unlar geiriyorsunuz: "Benim hakkmda dndklerini gizliyorlar. Benden olabildiince abuk kurtulmaya alyorlar. Sylediklerim onlar hi ilgilendirmiyor." Sonuta ya aksi bir sessizlie gmlyor, ya da bu 23 Tartma Sanat dzmece vg ve teekkrlere saygszca yantlar veriyorsunuz. Verdiiniz o acele yarglarla, baka insanlarn kafalarndan geirdiini sandnz o olumsuz dnceler, sizin ters yantlar vermenize ve yaplmamas gereken eyler yapmanza neden oluyor. Bu davrannz, onlarn da sizi olumsuz bir adan deerlendirmesiyle sonulanabilir. Olumsuz dnce-okuma, gelecekle ilgili olumsuz dncelerle birletiinde ok daha tehlikeli bir hal alr. rnein konferanstan nce kendinize yle diyebilirsiniz; "Bu sunuu mahvedeceimi biliyorum. O kadar heyecanlym ki, asla sakinleemeyeceim. Sylemek zorunda olduum her eyi unutacam. Zaten beni adamdan saydklar da yok. Tek bir sorularyla beni mahvedebilirler. Bunu biliyorum, ok iyi biliyorum." Bu durumda elbette herhangi olas bir gsterge (konferans salonuna adm atma-, nzla birlikte bu balar) sizin iin olumsuz bir olay haline gelir; birinin esnemesini dorudan zerinize alr, glmsemesini ise yapmack ve sahte olarak deerlendirirsiniz. Tm bunlar da bir ey bildiiniziin deil, yalnzca varsa-ymlarda bulunduunuz iin olur. Olumsuz dnce okumanz ve kehanetlerde bulunmanz, kendi kendini tatmin eden tahminlere dnr ve sonuta en ok korktuunuz olaylarn banza gelmesine neden olur. Odadaki tek bir kiinin herhangi bir ile uramas dierlerini balamaz. Bunun yannda, o kiinin, neden sizi dinlemeyip de, baka bir ile uratnn yzlerce aklamas olabilir. Esneyen kii de, uykusuz bir gece geirmi olabilir. Teekkrlerin ve vglerin de iten olmadn Sahne Korkusunu Yenmek kantlayamazsnz. Fakat ar derecede olumsuz dnceleriniz ve gelecek hakknda yaptnz o kehanetler; bu olumlu dncelerinizin hibirine yol amaz. 5. Yaktrma. Yaktrma, ne zaman yanl bir ey yapsak, boynumuzda tadmz olumsuz ve abartl etiketler oluturmaktr. "Kahretsin, o sayfay fotokopicide unuttum. Ne kadar aptalml Ah, salak kafam! Nasl bu kadar gerzeke davranrm?" Bundan daha da kts, olumsuz dnmenin ve gelecek hakknda kehanetlerde bulunmann bir yan etkisi olarak, bu etiketleri bakalarna da yaptrrz. "Bu kendini bir ey sanan eeklerin hepsi de kaln kafal. kiyzller! Kr fareler! " Yaktrma yapmak ve olumsuz etiketler yaptrmak bir tr nyargya sahip olmak anlamna gelir. nsanlarn kendilerine nyargsal etiketlerle nasl ikence ettiine pek deinilmez. inde yalnzca kk bir hata olan tek bir yant verseniz, kendinizi doutan kaybetmi sayarsnz. Siz konuurken biri esner ve "skc/' olursunuz. Bir yerde kk bir karklk yaparsnz ve "kaln kafalf o-'.ursunuz. Bundan daha da kts, biri size hazr olmadnz bir soru sorar ve o kii "dolandrcf olur. Gvensizlik, nyargya neden olur; yalnzca bakalarna kar deil, kendinize kar da. Zararl etkileri de ayndr: soyutlanma, dmanlk, duyarszlk, ve adaletsizlik. Dierlerine adaletsiz davranmak yeteri kadar ktdr, a-rna belki de en kts insann kendine hakszlk yapmasdr. Bu, tm adaletsizliklerin kkdr. Yaktrma insann yalnzca kendini azmsamas deil, ayn zamanda kendisi24 25 Tartma Sanat ne ynelttii bir banazlk biimidir. Zihinsel saptrmalar konusunda yaptmz bu ksa a-klamalar ve verdiimiz rnekler, yenilgi retoriinin yalnzca kk bir blmn aklyor; fakat i seslerinizin o ykc retoriinin temelde nasl alt konusunda az da olsa bir fikir veriyor. imdi, sahne korkusuna, i seslerinizin dediklerini kada aktarma yntemiyle kar koyma srecinin ikinci basamana geebilirsiniz.

nce, zihinsel saptrmalarn be trne rnekler bularak belleinizi aratrn: Ya Hep, Ya Hi Dogmatizmi Dncesiz Genellemeler Olumsuzu Vurgulamak En Kty Beklemek Yaktrma Her saptrma tr iin en azndan bir rnek anmsamaya aln. imdi gelin birden fazla saptrma tr ieren bir rnei inceleyelim: "Eer imdi doru drst konuamazsam, baarsz ve korkan biriyim demektir." Bu hem Ya Hep Ya Hi Dogmatizmi hem de Yaktrma durumudur. imdi de tr saptrma ieren bir rnek: "Ben bu ii asla anlayamayacam. Bunu yapabileceime inanmyorlar. Yalnzca nazik davranyorlar. Her be iten ikisini yzme gzme bulatrdm." lk tmce dncesiz bir genellemedir; ikincisi olumsuz dnce okuma, bir tr en kty bekleme, ve nc ile drdnc tmceler de o-lumsuzun vurgulanmas, yani olumlu yanlar gz ard eSahne Korkusunu Yenmek dip olumsuzun neminin abartlmasdr. Yaptnz analizlerin bunlardan daha ayrntl olmasna gerek yok ve rneklerinizin hangi tre tam olarak girdii konusunda fazla kafa yormayn. Siz yeter ki , i seslerinizin sylediklerinden, en azndan birka tane yanllk bulun. Artk, i seslerinize yazyla karlk vereceiniz nc basamaa gemeye hazrsnz. SESLERNZE KARILIK VERMEK seslerinize karlk verme ytemini zihinsel terapistler "l kolon yntemi" olarak adlandrr (Burns 1980, sayfa 67). Bu hem ok basit hem de aktr. Her eyi kada yazma eylemi, ii kolaylatrr ve bir nesnellik kazandrr. Ne dndnz, dncenizdeki yanll ve mantksal yantnz grebilirsiniz. Daha da nemlisi yantlarnzn etkili olabilmesi iin uydurma deil mantkl olmalar gerekir, dier bir deyile karlk olarak sylediiniz eye inanmanz gerekir (Burns 1980, sayfa 68). Bir kad dikey olarak kolona ayrn. lk kolonu " Sesler," ikinci kolonu "Yanllklar," nc kolonu da "Yantlar" olarak adlandrn. Bir nceki blmdeki son rnei kullandnzda, 1., 2., ve 3. basamaklar yle bir grnm alacaklardr: Bu drt yantn ortak zellikleri, mantkl, nesnel've gereki olmalardr. Ne yersiz umutlara neden oluyorlar, ne. de yeteneklerimizi abartyorlar, fakat gerek durumu tm doruluuyla ortaya koyuyor ve olumsuz dnmenin gcn kryorlar. kolon ynteminin etkileri bir __ 97 __ Tartma Sanat Sahne Korkusunu Yenmek i Sesler Yanllklar Yantlar 1. Ben bu ii asla 1. Dncesiz 1. Asla? Bu konuda anlayamayacagenelleme daha imdiden som. rular sorabiliyorum. Hem bu konuyu kusursuz bir biimde renemesem de, iimi elimde tutacak kadar bilgim zaten olur. 2. Benim bu ii ya- 2. En kty bekle2. Bu ii yapabileceipabileceime me: olumsuz me inanmyorlarsa inanmyorlar. dnce okuma neden zamanlarn bana bir eyler reterek harcasnlar ki? B ok anlamsz. Bu ii yapabileceime inanma o laslklan ok daha fazla.

Yalnzca nazik 3. Olumsuzu vur- 3. Neden nazik olsundavranyorlar. gulama: olumlu- lar ki? herkese inceyu gz ard etme likli davranyorlar, yalnzca bana deil. Zaten hikimse nazik olaym diye ne zamann harcar, ne de aba gsterir. 4. Her be iten ikisini yzme gzme bulatrdm. 4. Olumsuzu vurgu lamak: nemin abartmak 4. Ama ayn zamanda ii hallettim. Hem dier iki ite nerede yanllk yaptm artk biliyorum, bu nedenle bunun artk fazla nemi yok. ii halletmem de gsteriyor ki, yukarda birinci numaradaki i sesim haksz. araya geldike daha da glenir: ne kadar sk kullanrsanz, o kadar ustalarsnz, ve ustalatka da sahne korkusunun zihinsel ve duygusal nedenlerini daha iyi aa karp gereken nlemleri alrsnz. seslerinize karlk vermek, isel bir konuma trdr ve sizi kileraras konumalarda rahatlatr. Kiiletirme Yntemi 2* Biraz daha dzensiz olsa da, i seslerinize daha dorudan karlk vermenin bir dier yolu da, onlar karakterlere a-yrp, kendi psikodramaruzda aktr olarak kullanmaktr. *lk defa, Eloise Ristad tarafndan, Bandaki Soprano (1982) adl kitabnn zellikle "Hakimler Kitab" adn tayan ikinci blmnde ortaya konulmutur. Ayn zamanda Harvard'da doktora aday Steven Sei-del'in de, bu blmn biimlenmesinde, sahne korkusu ve performans etkileyen heyecan kontrol etme konusunda yapt almalar sayesinde, yardmc olduunu belirtmek isteriz. 28 29 ui Tartma Sanat :; Hi kukusuz gemite ve u anda bir sr aday kacaktr: ana babalar, retmenler, arkadalar, meslektalar, eler, daha nceki benlikleriniz ocukluk, ergenlik, yetikinlik. Uyaran sesler, endieli sesler, eletirel sesler, korkulu sesler, koruyucu sesler... Bunlar devaml iinizde tarsnz; fakat karnza en kritik anlarda tm gleriyle karlar. Tam bir i yapacakken iinizdeki sahneye karlar ve korku, yetersizlik, ka dolu szlerini fsldarlar. Genelde ok bilinen, kolayca tahmin edilebilecek eyler sylerler: "Dikkatli ol, ok kritik bir andasn." "Bu senin iin ok fazla." "Sen bu iin gerektirdiklerine sahip deilsin." "Kendine neden bu ikenceyi yapyorsun ki?" "Sen kim olduunu sanyorsun?" "Senin bu insanlar arasnda iin yok." "Hep zor yoldan renmek zorundasn." Tm yaamnz boyunca yannzdan ayrlmayan bu glgeli figrler, sezdirmeden ruhunuza girer ve yrmekte olduunuz yolda size binbir zorluk karr. Asla gitmek istemezler. Peki siz ne yapabilirsiniz? Onlarn varln yadsmayn. Yadsma hem ok pahal, hem de yararsz bir abadr. Bunun yerine, dramanzda oynayan aktrleri bir sohbete davet edin. seslerinizi ki-iletirmek iin dgcnz kullann ve onlar tek tek sein. Onlar, aynen zihninizde olutuu gibi, insan formunda tam karnzda oturuyormu gibi dleyin. Ve en -nemlisi onlarn tamamen olumsuz olduunu dnmeyin. e onlarn dost olduunu varsayarak balayn, bylece susar ve sizi dinlemeye koyulurlar. Hem artk kiilerle, karakterlerle, sizi dnen ve korumak isteyen varlklarla 30 Sahne Korkusunu Yenmek iliki iinizdesiniz. Olduka koruyucu, savunmac, eletirel, ya da korkutucu olabilirler, ama yrekleri sizin iin arpyor.* Samimi olun. "Benim u anda bunu yapmam gerek, a-ma siz yapmamam sylyorsunuz. Kafanza taklan nedir? Sizin uyarnz duysam da ansm bir deneyebilirim, yle deil mi?" Seslerle tartn. yle sorun: "Eer baarsz olursam sizce bama neler gelir? nmzdeki ay hibir ey sylemeden ylece durmam m istiyorsunuz gerekten? Neden baarsz olacam dnyorsunuz? Peki ne zaman konuaym?

Yalnzca kusursuz bir biimde hazrlandm zaman m? Ama bu hi gereki deil. Bunu biliyorsunuz. Peki sorun nedir?" Etkili olsun diye sonunda soru sorun. O karakteri odak noktasna yerletirin. Aktrlerin szlerini dikkatle dinleyin ve duygusal ses tonlarna dikkat edin. in pf noktas, korkuyu karakterin, sesin, iine atmaktr. te o zaman biraz daha yrekli olursunuz. Korku sizin korkunuzdur, ama onu tamas iin, sizin sahnenize kan baka bir aktre vermisinizdir. imdi karnzdaki karaktere yle diyerek kendi otoritenizi gsterebilirsiniz: "Toplantya olduka iyi hazrlanm bir biimde gidiyorum. Yirmi dakika dinleyeceim ve insanlarn benden daha iyi hazrlanp hazrlanmadklarna bir bakacam. Eer bir yorum yapacak kadar iyi hazrlandma inanrsam bir yorum yapacam. Size de bir ans vereceim. Ama sra bana geldiinde gitmelisiniz. *Eer karakteriniz tamamen olumsuz grnyorsa, o zaman Ek B'ye, "Parlementer Yntem "e bakn. 31 Tartma Sanat Daha sonra gelebilirsiniz, ama nce deil. Bu gerekten yapmak istediim ve yapmak zorunda olduum bir i olduu iin yapacam ve beni engellemeyeceksiniz." Buradaki hile, yapmanz gereken i srasnda bu karakterden kurtulmaktr. Karakter syleyeceini sylemitir ve sra artk sizdedir. Ondan kurtulmak istediinizi birka biimde gsterebilirsiniz: "Bu odadan ktmda, sen de benim yanmdan ayrlacaksn" ya da "bu elbiseyi giydiimde..." eitli grme ve tartmalarda bulunduunuz kiisel dramanzdaki karakterler artk, bekleme odasna, kedeki sokaa, sahne arkasna, geldiklere yerlere, gemie geri gnderilmelidirler. Bilgelii kendiniz iin saklayn, onlar iin deil; bunu yargnzda ve yantlarnzda kullann. Bylesine bir kiiletirme, sizin zaten sahip olduunuz tartma yetilerini gn ma karr ve i konumadan d konumaya ynelmenizi salar. Her durum, geleceinizi belirleyecek bir savamdan ok, ayr bir aba olarak deerlendirilir. Ne siz, ne de dramanzdaki karakterler bir gecede deimezler. Onlarla konuarak, onlar yadsmaktan bir lde kurtulmu olursunuz. Onlarn sylediklerini, endielerini dinler; ama tm bunlar uzun sreli ve deimesi gereken durumlar olarak grrsnz. Yine, pratik ve drst olun. Konuarak ne yitirebilirsiniz? Kt bir rapor mu? Utanma? Bir frsat ya da etki kayb? Karakterlerinize iin iinde hangi gereki risklerin olduunu sorun ve ne zaman konuup ne zaman konumayacanza bu yolla karar vereceinizi syleyin. Eer tek seenek atee 32 Sahne Korkusunu Yenmek atlamaksa, bu asla iyi bir zm deildir. Peki durum hep byle mi? Eer deilse beni izleyin! Tehlike annda, kiisel dramanzdaki karakterler siz tam konuurken yannza geliverirler. Bu yzden hazrlkl olun. Hazrlanmann bir yolu da, iinde bulunduunuz durumda kim olduunuza karar vermektir. Rolm nedir? Bunu, "Ne istiyorum?" sorusu izler. Kendi iinizden kan bir karakter yaratn. Kendinizi, olmak istediiniz gibi grn, oynamak istediiniz rol gerekletirirken ve sahip olmak istediiniz dnce kalplaryla dnrken grn. Gerek toplantnzn olduu gn, karakterlerinizle yapacanz i konuma iin bir zaman sein. Hazrladnz metni cansz bir nesne gibi prova edemezsiniz, fakat kendinize bir rol yaratabilirsiniz: akllca bir sorusu olan; alan; hakl bir konuda yaknan eletirmen; anlamak isteyen renci; dncelerin peinde koan toplant lideri; ve o gnk gndemi doldurmak zorunda olan blm lideri. Daha sonra, i sesleriniz yaptklarnz eletirirse onlara yle syleyin: "Bunu nasl yapmam nerirdiniz? Eer ie yarar bir neriniz yoksa dar kn ve iim bitene kadar da beni rahatsz etmeyin." Kiiletirme yntemi, ne yapmak ve ne sylemek istediiniz ve sizi gerekte neyin ilgilendirdii konusunda o-daklanmanz salar. O kukulu karakterlerinizle bir kere grp, kibarca sizi rahat brakmalarn sylediinizde, gerek yaamdaki toplantnzda daha zgr hareket etme olana bulursunuz. Eer zerinize den blm, o durumdaki rolnz, kim olduunuzu ve ne istediinizi biTartma Sanat lirseniz; ortaya kabilecek zorluklarla da ok daha kolay baedersiniz.

Kiiletirme yntemi, geleneksel bir olay rgsne, rollere ve tandk karakterlere sahip, fakat donuk bir metin iermeyen bir tr doalama tiyatro gibidir. Her karakter birka standart senaryo iinde geleneksel tipleri canlandrr. Eer kendi blmnz, rolnz, nelere dikkat ettiinizi, ve kukulu rol arkadalarnzdan ne beklediinizi bilirseniz; oyun sahneye konulurken ve oynanrken ok az zorluk ekersiniz. Gerek oyunun provas (rnein, personel toplants, snf, seminer) sahne dnda, gerek sahnede kesinlikle grmek istemediiniz karakterlerle yaplr. C.S. Lewis (1962) Screwtape Letters adl kitabnda, eytann, bizim onun varlna inanmamamz isteyeceini, nk bu yolla daha fazla zararl olacan sylemitir. Siz daha iyi bilirsiniz. eytanlarnz var, kendi kafanzda. Onlara dramatik bir biimde kar koyarak, onlar yadsmann tehlikelerinden korunur ve kendi gcnz ve kontrolnz arttrrsnz. BLM 3 Bir Liderlik Rol Semek SORUMLULUU ZERNZE ALMAK Toplantlarda, snflarda ve seminerlerde aktif katlmnz engelleyen baz kiisel engellerinizi atnz zaman, size ve dierlerine yneltilen sorulara yapc yantlar vererek dierlerini ynelendirebilirsiniz demektir. Sonra birgn, personel mdrnz, profesr ya da baka bir yetkili yannza gelip size yle der: "Olivia, nmzdeki hafta toplanty senin ynetmeni istiyorum. Son haftalarda kabuundan nasl ktn izledim ve bunu yapabilecein kansna vardm. Unutmadan syleyeyim, bu olduka zor bir itir." Panikle kark bir baar duygusu hissedersiniz. imdi ynetecek olan sizsiniz ve insanlarn dnp, yapc bir biimde konumalarn salamak size dyor. Ne yapacaksnz? O ana kadar kazandnz deneyimleri nasl kullanacaksnz? Kendinize ilk hatrlatmanz gereken ey, bir tartmay yneten kiinin en -nemli grevinin soru sormak, yantlarn gelmesini salamak, dinlemek ve dierlerine karlk vermek olduudur. 34 Tartma Sanat Ynetici olarak yapmanz gereken, insanlarn birbirleriyle aklc bir biimde hem mantkl hem de duygusal varlklar olarak konumalarn salamaktr: onlarn birbirlerinden bir eyler renmelerini, birlikte dnmelerini, bilgi ve deneyimlerini paylamalarn istiyorsunuz. Onlardan dncelerini gelitirmelerini, aklamalarn ve biimlendirmelerini, bunlar yaparken de dierlerinin dncelerini deerlendirmelerini istiyorsunuz. Onlarn bir-arada gzelce almalarn, aralarndaki gr ayrlklarn kabul etmelerini, birbirlerinin duygularnda sayg duymalarn istiyorsunuz. Gzel. Peki imdi ne yapacaksnz? Bir lider olarak temel sorumluluklarnz bildiinizde, bu liderlii stlenmeniz iin atmanz gereken temel adm var: ncelikle aratrma ve problem zmede kullanlan gnlk mantk, yrtme biimleri hakknda bilgi edinin; ikinci olarak bir lider pozisyonunda ne kadar ve ne tr ynlendirmede bulunacanz saptayn; ve nc olarak bir liderlik rol sein. imdi sizin bu admdan gemenizi salayacaz. Aratrma ve Problem zm in Dnmek: Ynetmeniz istenilen tartmada size ne tr bir tartma konusu ya da grevi verilmise, yapmanz gereken'ilk i aratrma dediimiz o etkili, gnlk dn srecinden, gemektir. Bir sorun, yantlanmam bir soru, tehlikeli biri: durumda mantnz nasl kullanrsnz? Genellikle soru-' yant biiminde, drt aamal bir sreten geersiniz: -36 Bir Liderlik Rol Semek 1. Belli bir konuda ne dndnz, bu konunun sizin iin ne anlama geldiini, hakknda ne bildiinizi, neye inandnz ya da kuku duyduunuzu ve bu konuda neler hissettiinizi'belirtir ya da soru sorarsnz. 2. Kendi dn biiminizi sorgular, kendi bak anz, bilginizi ve inanlarnz incelersiniz. 3. Dier insanlarn dn biimini sorgular, onlarn olaya bak asn, bilgisini ve tutumlarn irdelersiniz. 4. Kendinizin ve dierlerinin dncelerine, srekli bir soru-yant dizisi ile karlk verirsiniz.

Bunu ister kendi kendinize sessiz olarak, ister yksek sesle tartarak, ya da yazarak yapp bu drt aamann hepsinden geseniz de, dnmenin kendisi yle alr: "nsezilerden ilk dncelere", buradan "kuku ve belirsizliklere" ve daha sonra da "yantlar ve kar kmalara". Bu aamalar ou zaman ayn anda gerekleir ya da yenilenir (Howard ve Barton 1986, sayfa 66-70). Bu drt aama boyunca sorduunuz temel sorular unlardr: Ne?'Niin?'ve (2. aamadan sonra) Neden olmasn?'Bu sorular srekli kendinize ve dierlerine sormak, yaratc dnmenin temel unsurudur. Byle bir yntem gerek yaamdaki bir durumda nasl gzkr? Harvard Graduate School of Education'dan Da-vid INI. Perkins tarafndan yaplan aratrma gsteriyor ki, etkili bir mantkl dnme sreci, bir problemi zmeye alrken, kar koyma, deitirme, ve kendi dnceleri-rizi terketme basamaklarn ierir. e eski dnceleriniz __27__ Tartma Sanat ile balar ve onlar yorumlayarak yeni dncelere ularsnz. Bu ikinci dncenizde de kukularnz olursa, konu zerinde nc bir kanya varrsnz ve byle bir dizi soru-yant sreci iinde ayn ilem yenilenir. rnek olarak, ieler ve kutulardan be sentlik depozit alnmasn, bylece plerin azaltlmasn neren bir kanun tasars hakknda ne dndnz soruldu. Aada byle bir soruya verebileceiniz eitli yantlar var: Kanun, insanlardan ieleri pe atmalar yerine, onlar be sent karlnda geri getirmelerini istiyor. Fakat be sentin insanlarn byle bir ii yapmalar iin artk yeterli olduunu sanmyorum. Ama durun bir dakika, insanlar ieleri birer birer getirmeyecekler ki; bir sr ie ve kutuyu topladklarnda daha fazla para alacaklar, bu nedenle belki byle bir ii yaparlar. Ama ie ve teneke kutular pe atanlar sizin szn ettiiniz insanlar deil o pleri genellikle sokakta, piknikte, orada burada duran ocuklar ve genler atyor daha ok. Onlar da bu kadar az para iin byle bir ii yapmak istemezler. Ama baka birileri yapabilir; kz ve erkek izci gruplar, dier sivil rgtler byk bir olaslkla ie toplama gibi hem halka hizmet olan hem de elenceli bir ii yaparlar. Onlarn bu tr ilerle ilgilendiklerini biliyorum (Perkins,1983, sayfa 178). 38 Bir Liderlik Rol Semek imdilik ulalan sonula ayn fikirde olup olmadnz bir kenara koyun (dnme sreci ne de olsa devam e-debilir). Bunun yerine, sonuca nasl ulald zerinde durun. Perkins'in dediklerini zetleyecek olursak, bilginizin temelini sorguluyor, kart ve yanda savlar oluturmak iin alyorsunuz (sayfa 186). Bir gr bildiriyor, daha sonra dnce sreci devam ederken bir dizi savla bu grnz deitiriyorsunuz, bylece o konu zerindeki dncelerinizi derinletiriyorsunuz. Sonu olarak ne dndnz kefediyorsunuz. Mantnz verimli bir biimde, yeni bir bilgi ve anlay yaratmak iin kullanyorsunuz; nceden ulalan sonularn geerliini test etmekle kalmyorsunuz. Mantk ve dnme gcnz elbette bu ve benzeri amalar uruna kullanabilirsiniz; fakat bir tartma srasnda, canl aratrma amacyla bu dnce srecini altrmak sizi kefedici bir yola gtrr ve bilinmeyeni bilmenizi'salar. Durum bunun tersi olsayd, tartmann ne nemi kalrd ki? Ne7. Niin? ve Neden olmasn? gnlk dnce ve mantk sistemimizin temelinde yatan unsurlardr. Bunlar deiik biimler alabilirler: Burada gerek konumuz nedir? Ne sylemeye alyorum? Onlarn konumu ne? Bu dnce, neri aklama neden iyi? Ve ayn biimde, Bu neden kt bir dnce? Bu plan neden baarsz olur? Her "eit dnce alannda yetkin dnrler iin bu tr sorular ikinci plandadrlar, ncelikle ilk akla gelen dnceleri, kartlaryla yzletirirler ve sonra da bir sonuca ynelmeyi amalarlar. Bizi kendimizi beenmilikten kur39 Tartma Sanat tarr ve daha iyi planlar hazrlayp sorunlar zmeye yneltir. Yzlerce durumda, durmadan yenilenerek, aklmza en akla yatkn dncelerin gelmesini salarlar. Ynlendirme ve Daha Fazlas

Bundan sonra lider olarak, tartmada ne kadar ve ne tr bir ynlendirmede bulunacanza karar vermelisiniz. Temelde bir ykmllnz ve seeneiniz vardr: tartmay ynlendirmek (ykmllk) tartmay kontrol etmek (seenek) tartmaya katlmak (seenek) sonuca ulamalar konusunda dierlerine yardm etmek (seenek) TARTIMAYI YNLENDRMEK Bu, yapabileceiniz en kk itir. Bunu sorular sorarak, dinleyerek, dierlerini yantlayarak ve genellikle, sylenenleri zetleyerek yaparsnz. Ynlendirmenin anlam, dikkatleri canl tutmak amacyla tartmaya yansz olarak katlmaktr. rnek olarak: "George, bir konudan sz etmek istiyordun. imdi konumak ister misin, yoksa biraz daha beklemeyi mi tercih ediyorsun? Artt, veri analizi konusunda senin bilgin var. Veri gstergeleri konusunda bizi aydnlatr msn? Fred, sen klinikileri denetliyordun. Bize Ann'n bulgularn yorumlar msn?" Bir tartmay arada srada byle sorular sorarak canl tutabilir ve yrtebilirsiniz. 40 Bir Liderlik Rol Semek TARTIMAYI KONTROL ETMEK Bir tartmay kontrol etmek, insanlara ne dneceklerini sylemek deildir. Bir tartmay kontrol etmek demek, kurul ve sat toplantlar, faklte oturumlar, profesyonel konferanslar gibi insanlarn syleyecek ok eyleri olduu tartma ortamlarnda, konular belirlemek; zaman snrlamalarn ortaya koymak; ve katlmclara zamanlarn ve enerjilerini etkili bir biimde kullanmalar ynnde uyarlar yapmaktr. Byle ortamlarda dorudan ie kararak insanlara byk yardmlarda bulunabilirsiniz. rnein: "lk i olarak gndemimiz konusunda yorumlar almak istiyorum. Herhangi bir ekleme ya da karma yapmal myz? Yeniden aklanmas gereken bir nokta var m?" Ya da, "Bunu daha sonra tartabilir miyiz?" Ya da "Dier bir konuya gemeden nce bir ey eklemek isteyen var m? -nmzdeki bir saat iinde tartmamz gereken konu daha var." Ne var ki, baz ortamlarda etkili olsa da, ak ulu tartmalara dorudan karmak bazen zararl olabilir. rnein, bir yazar geenlerde yaplan, sanat ve bilim arasndaki Eskileri inceleyen bir panelde grevliydi. Panelde bir filozof, astronom, fiziki, besteci ve bir grafiker ressam vard. Panel, master eitimi alan, fakat konumundan tam o-larak emin olmayan bir renci tarafndan ynetilmiti. Panel boyunca soraca bir soru listesi hazrlamt: "Fizikte, iirde, ya da mzikte bestelerde, bir eyin yanl ya da doru olduuna karar verirken ne gibi ltler kullanyorsunuz?" ve "Alarunzdaki disiplinin doas nedir?" gibi. 41 ti ili i ili 1 i Sil 1 11

Tartma Sanat Sorulan bu iki soruya, fiziki biraz da kstah ve kibirli bir biimde yle yant verdi; "Fizikte, hipotezlerin deneysel dorulanmas ve testi iin kesin kurallar vardr, fakat sanatta ok rahatsnz, cannzn istediini yapn gitsin!" "Bir

dakika, bir dakika!" diye besteci araya girdi. "Biz sanatlarn, a germeden tenis oynadmz m sylyorsunuz? Siz hibir bestecinin stdyosunda ya da mziki-nin prova odasnda bulundunuz mu? Orada neler olup bittiine ahit oldunuz mu?" Filozof da hemen araya girip yaknd; "Sylediiniz szlerden, sanatn disiplinsiz ve eletirel standartlar olmayan bir alan olduu ortaya kyor. Bu bence ok yanl." Bu noktada tartmay yneten kii, gln bir kargaa haline gelen bu atmalar (izleyiciler oktan ellerini havaya kaldrmlard bile) keser ve soraca daha bir sr sorusu olduunu syler. Paneli izleyen bizler honutsuzluk iinde birbirimize baktk ve dier izleyenler de huzursuzluk iinde kvrandlar. Tartmay yneten kiinin, yalnzca ynlendirme yapaca yerde, ii fazla yakndan denetlemeye alt ok ak. Ak bir tartma yerine, birbirleriyle dzenli olarak sohbet edecek bir grubu yneteceini dnen tartma lideri, paneli nceden hazrlad bir soru listesiyle yneteceini sanmt. "Her biriniz srayla kendi alanndaki eletirel standartlarn nasl yrdn, ok ksaca aklayabilir mi?" diye sorarak bu tartmay verimli hale getirebilirdi. Byle bir istekte bulunarak, tartmay dzenli bir kalba oturtup, katlmclarn belli bir konu zerinde odaklanmalarn salayabilirdi. Fakat bunu yapacana, 42 Bir Liderlik Rol Semek konuyu en ilgin yerinde blp, baka bir konuya geti. Bir tartmay kontrol ettiinizde, insanlar sizden, dncelerinin izleini belirlemenizi, bir gndem oluturmanz, zaman snrlamalarn ortaya koymanz, ve sonular toplamanz beklerler. Ayn zamanda, sk sk hangi konu zerinde odaklanmalar gerektiini anmsatarak, sizden dncelerinin niteliini etkilemenizi de isterler; fakat tartmaya katlarak dndklerinin ieriini etkilemenizi ve yan tutarak znel davranmanz istemezler. TARTIMAYA KATILMAK Bir snfta retmenlik yaparken, bir semineri ya da personel toplantsn ynetirken, aratrma sonularn deerlendirirken ya da bir planlama srecinde grevliyken tartmalara katlmanz istenebilir. Bu da, kendi dncelerinizi syleyerek, toplulukla beraber dnmeniz ve soru sormanz kadar, size yneltilenleri de yantlamanz gerektii anlamna gelir. Konuyla ilgili derin bir bilginiz ve deneyiminiz varsa, dierleri bunu kendileriyle paylamanz isteyebilirler. Bu durumda, tarafsz bir ynlendirici olarak kalamazsnz, ortak karlar uruna bilgi ve deneyimini ortaya koyan bir katlmc olursunuz. Bir tartmaya katlma karar her zaman ok kritiktir. Genel bir kural olarak, tartma ne kadar resmi ise, katlmak da o kadar tehlikeli olabilir. Bunun nedeni de, kart grleri olan bir katlmc olarak, yansz bir ynetici konumundan kmanzdr. Bir retmen, seminer lideri, ya da aratrma ynetmeni iin, ne sylediklerini bildikleri 43 Tartma Sanat srece/ tartmaya katlmak fazla risk tamaz. Bir irket danman ya da personel eitmeni iin ise, tartmaya katlmamak sz konusu bile deildir. Fakat politik i bir tartmann yneticisi, pat diye tartmann iine dalp, kendi dncelerini aklamaya balarsa durum tehlikeli olabilir. Kontrol yetkinizin dzeyine gre, tartmaya etkin olarak katlmanz genelde tehlikelidir. KATILIMCILARA BR SONU IKARMALARI KONUSUNDA YARDIM ETMEK Tartmalara katlmaktan, kart grnz bildirmekten, ayrntlara girip kendi grnz savunmaktan uzak durmanz, katlmclara bir sonu karmalar ve karar vermeleri konusunda yardm edemeyeceiniz anlamna gelmez. rnein adli konularda, insanlara, o ana kadar tartmadan hangi sonular kardklar sorulabilir. Ya da Sok-ratik yntemi kullanarak ynlendirici sorular sorup, insanlarn grlerinin ne anlama geldiini bulmalarn salayabilirsiniz. "Eer politik reformun zorlu yollar konusunda sylediin ey doruysa, George, ve ayn zamanda senin] hzl ekonomik sonular iin gsterilen sabrszlk konusunda sylediklerin de doruysa Ann; bu o zaman tek parti ile ynetilen lkelerde antidemokratik bir tepkiye neden olmaz m?" Ya da insanlara varsaymlar hakknda sorular sorabilirsiniz. "Her ikiniz de sosyalizmde, devletin her eye sahip olduunu sylemek istiyorsunuz. Peki

sve'de, retimin, dier lkelerle karlatrldnda, daha fazla tize! kuruluun elinde olmasn nasl aklyorsunuz?" Kat* Bir Liderlik Rol Semek lmcarn dncelerini byle sorular sorarak keskinletirmek, yalnzca sonuca yaklamalarn salamaz, ayn zamanda aratrmalarnn boyutu geniler. Bir Liderlik Rol Semek Her zaman bir tartma ynetiyorsunuz; bu nedenle bir ya da birka liderlik rol semek, bir tartmay ynetirken, tartmaya katlrken, ve dierlerine sonular karmalar iin yardmc olurken, nelere ncelik vereceinizi belirlemek anlamna gelir. Aada sralanan alt temel liderlik roln seerken, u sorular aklnzdan karmayn: Tartmay ne kadar resmiyetle ve yaknlkla kontrol etmek istiyorsunuz? Katlm dereceniz ne olacak? insanlara sonulara ulamalar ve karar vermeleri iin ne younlukta katlacaksnz? Yksekten aaya doru sraladmz ve sizden incelemenizi istediimiz tartmaliderlii rolleri unlar: ynlendirici'rol, etkileyici rol, ikna edici rol, bilgilendirici rol, yardmc rol, ve mesleki rol. YNLENDRC Ynlendirici rol sizden, belli bir gndem oluturup bu ndemi izlemenizi, protokol gzetmenizi, ve yksek ierecede bir nesnellik iinde davranmanz gerektirir. ok 44 45 Tartma Sanat kat bir parlementer sistem uygulamanza gerek olmasa da, tartmann dzen iinde yrmesini ve herkesin eit konuma hakkna sahip olmasn salamak zorundasnz. Byle tartmalar iin standart bavuru kayna Robert'm Dzen Kurallar adl elkitabdr. Kitapta, ortaya neriler atma, tartmay yrtme ve sona erdirme, dzeltmeler, ertelemeler ve oylama yapma konularnda geni bilgiler bulabilirsiniz. Eer stn yetkileri olan bir konumdaysa-nz, Robert'n Kurallar 'm benimsemeniz sizin anzdan ok iyi olur, bylece tartmalar ok daha etkili bir biim de ynetir ve sorunlarn kmasn nlersiniz. rnein ka I kii, kabtl edilen kurallara gre oturuma son vermenin 1 oylama ile belirlenmesi gerektiini, ya da geerli bir tartma konusunun sonradan deitirilemeyeceini biliyor? Katlmclar eer bu kurallara uyarlarsa, onlarn kiisel karlar iin baka konulara taklp, esas gndemden uzaklamalarn nleyebilirsiniz. Bylece toplantnn amacn korumu olursunuz. Robert'n Kurallar ile silahlandnzda, tartmann biimini, sonu karma ve karara varma srelerini ok yakndan kontrol edebilirsiniz; fakat tartmann gerek -nemi katlmclarn elindedir. Sizin rolnz bir orkestra kondktr gibidir: gsteriyi biimlendirip ynlendirebilirsiniz, ama asla bir mzisyenin elinden algsn alp da "Seni aptal, bu yle alnmaz! Bak da, nasl alnrm ren!" diyemezsiniz. Toscanini bile buna dayanamazd. 46 Bir Liderlik Rol Semek ETKLEYC Etkileyici yntem, yetkili insanlarn tartmalar ynetirken belki de en sk kullandklar roldr. Tartma iin konular seer ve dzenler, fakat genelde, kat protokol ve resmi ilemlerle kafanz pek yormazsnz. Hem ierii hem de aratrmann sonucunu etkilersiniz, nk bilginiz, uzmanlnz, yetkiniz ve insanlar ynlendirmedeki o bilinen yetiniz her yerde sayg grr. Tartmay yrtr ve ara sra katlrsnz, zellikle kritik anlarda. rnein, bir bakan, nder bir bilimadam, departman mdr olarak, altnz kuruluunuzun gelecekteki karlar konusunda konuuyorsunuz ve insanlara, kurumun amalar, planlan ve kaynaklar konusunda nerilerde bulunuyorsunuz. Ayn zamanda, syledikleri ya da sylemedikleri varsaym ve nerilerine bakarak, katlmclarn sonuca ve karara ulamalarnda yardmc oluyorsunuz. rnein; "Fred, kukusuz hepimiz pazarlama blmnde bir genileme grmek isteriz, fakat komiteniz, baka

alanlarda sorunlara yol amayacak biimde, bu konuda ne gibi kaynaklar ayracana karar verdi mi?" Ya da; "Bu konser-vatuvardan mzik eitimini tamamlayarak mezun olan biri, profesyonel bir mzisyen olma kapasitesine sahip rnidir? Byle bir porgram buraya uyar m? Etkileyici bir lider olarak katlmclar ile dnsel diyaloglar yrtr ve onlara sessizce nemli sorular yneltirsiniz. Bu sorular kimse sormad zaman, iin iine siz girersiniz, katlmclarn dikkatini sorulara, belli konulara ve deerlendirmeleri gereken verilere yneltirsiniz. Bu 47 Tartma Sanat yolla, tartmann sonucuna tam olarak etki etmeden, sorgunun sonucunu etkilersiniz; nk insanlarn kendi sonu ve kararlarna ulamalarn istersiniz. KNA EDC kna edici rolde yapmanz gereken bir savunmanz vardr. Tartmay, savunmanz yapmaya yetecek kadar ynetir ve savunmanz bitince ii brakrsnz. Savunmanz yaptktan sonra geri adm atarsnz. Tartmay kontrol etmeye devam etmek yerine, ona artk rehberlik edersiniz ve uygun zamanlarda savunmanz yapmak ve deerlendirmek iin katlrsnz. kna edici bir rol stlendiinizde, insanlar belli bir sonuca varmalar iin ikna etmeye alrsnz. Fakat daha da nemlisi, kart bir sre iine girmezsiniz. Gerei ve halkn yararn geri evirip, kazanmay tek amacnz haline getirmezsiniz. Retorik tuzaklar ma ve parlementer manevralara bavurmazsnz; yalnzca, savunmanz nesnel olarak ortaya koyarsnz. BLGLENDRC Bilgilendirici rolde, katlmclarn, disiplinli bir dnme sreci oluturmalarna yardmc olur, sonu karmalarn salar, teknik konular akla kavuturur, ve belli bir konudaki verileri onlarn gzleri nne serersiniz. Belli bir disiplin ya da konuya ait nesnellik standartlarn aklarsnz. renci iin dnmeyi deil de, akllca sorular sorarak onun kendi bana baz sonular karmasn salayacak 48 Bir Liderlik Rol Semek bir yol izlemeyi amalarsnz. rnein: "Bu gerekler seni nereye gtrr?" "Yaplan ilk aklamay anmsyor musun? Bu hala geerli mi?" "Bu koullar altnda neden bu grubun yaptklarn yapmyorsun?" Bylesi bir eitim; herhangi bir yerden gelecek eletiri ve kart grlere ak olmanz ve uzmanlk alannz o-lan konuda kendinize gvenmenizi gerektiren ince bir sanattr. Ak olmak ile, yanllk yapma olaslnz byk sabr ve asaletle karlamanz gerektii sylenmektedir. Bir eitimci olarak en temel grevlerinizden biri de, yanllk yapmay hem kendinize hem de dierlerine doal bir hak olarak tanmaktr. Yanllklar lmcl gnahlar olarak deil, deneyim olarak; kart grleri ise, kiisel saldr olarak deil, birer tartma konusu olarak deerlendirmelisiniz. Bilgilendirici liderlik genellikle, zerinde duracanz konularn bir izelgesini de ieren, ayrntl bir tartma plan gerektirir. Fakat bu planlara bir kle gibi bal kalarak, tartmay bir derse dntrmeniz de yanl olur. Konunuzu iyi bildiiniz iin, anlk bir kararla kolayca plannzdan ayrlp, daha yararl olacam ve zorluklan amada insanlara yardm edeceini dndnz bir nok--taya parmak basabilirsiniz. YARDIMCI Yardmc rol; szcnn, onursal bakann, konuk muhabirin, rehberlik yapan fakat aktif olarak katlmda bulunmayan kiinin roldr. Herkesin eit olarak konuma hakkir 49 Tartma Sanat na sahip olduundan emin olursunuz. rnein biri tartmaya egemen olmak istiyorsa, bu durumda greviniz araya girip yle sylemektir; "Bay Cluck zgnm. Bay Quack birka dakikadan beri bir ey sylemek istiyor." Ayn zamanda soru sormak isteyen dinleyicileri de ncelik sralarna gre bir sraya sokarsnz: "Beyefendi, sanrm elinizi ilk siz kaldrmtnz, daha sonra siz hanmefendi, evet nc olarak da siz bayan..." Yine ayn biimde, eer dinleyicilerden biri uzattka uzatyorsa;

"Baym, siz soru sormuyor, bir konuma yapyor gibisiniz. Ltfen paneldeki konuklarmzdan birine bir soru sorabilir misiniz?" Yardmc liderler ou zaman, tartmadaki katlmclar kadar bilgilidirler, fakat onlarn grevi dierlerinin grlerini ortaya karmaktr, kendilerininkini sunmak deil. Televizyon muhabirleri bu ite olduka ustalamlardr: "Fakat Sayn Babakan, srail'in askeri politikas ne olacak? Sayn szc, siz bu konuda ne dnyorsunuz?" MESLEK Mesleki tartma lideri, eitlerin iindeki birincidir. Belli bir konuda bir tartma dzenler ve insanlar sizin, siz de onlarn grlerini dinlersiniz; fakat bunu yaparken sk bir plan ve resmi bir kontrol kullanmazsnz. Eer konu hakkndaki kendi dncelerinizi sunmak istiyorsanz, bunlar uruna savunma yapmak yerine, tartmaya aarsnz. Mesleki bir lider olarak, Sokratik yntemle nemli sorular sorup, fakat ayn zamanda tartmaya etkin olarak 50 Bir Liderlik Rol Semek katlarak, katlmclarn sonulara ulamalarn salarsnz. rnein: "Fred, ortaya koyduum kantlar gsteriyor ki, Fundy Krfezi'ndeki merkezi volkan konisinin kenarnda rnetamorfik hareketler olduka yaygn. Bu rnekleri grm muydun? Bunlar hakknda ne dnyorsun?" Ya da; "Verilerin deerlendirilmesinde yorumlarnz bekliyorum..." Burada, tartma temel olarak aklc ve verilere dayanan ltlerle ynetilmi olur. Dier bir deyile, mesleki lider, ayn sosyal snftaki insanlar arasnda yaplan bir gr alveriinde, szde bir liderlik stlenmitir. Dikkate Alnmas Gereken Sorular Bir liderlik rol seerken aadaki sorulan dikkate aln: Tartma sresince sizden ayn rol m oynamanz istenecek, ya da bir rolden dierine gei yapabilecek misiniz; rnein etkileyici olandan bilgilendirici olana, bilgilendirici olandan ikna edici bir role? Bu tartmada neyi baarmak istiyorsunuz? Katlmclarn baarmak istedii ne? Ne ekilde bir katkda bulunmak istiyorsunuz? Grlerinizi dorudan bildirerek mi? Onlarn grlerini dorulayarak m? Katlmclar arasnda daha iyi bir anlay zemini oluturarak m? Onlarn belli bir karara ya da sonuca ulamalarn salayarak m, ya da asla byle bir aba gstermeyerek mi? Tartma ak ulu mu, yoksa srekli mi, ya da belli bir konuda kesin bir sonuca ulalmas bekleniyor mu? (Unutmayn ki, tartma ne kadar ak ulu olursa, res51 Tartma Sanat mi kontrol gerei o kadar azalr, tpk mesleki ve bilgilendirici rollerde olduu gibi.) Duygusal ve politik unsurlar ne kadar nemli olacak? Tartlacak konular ne kadar "scak"? nsanlarn nasl davranmas bekleniyor? Yapc olarak m, yoksa konular kendi deerlerine gre mi tartacaklar? Ya da bir ' sava havas iinde, bakalarn yenilgiye uratma istei ile mi tartacaklar? Eer sonuncu durum geerliyse, tartmann daha bir sk denetlenmesi gerekebilir. Tartmay kafanzda canlandrn. Kafanzda bir roln provasn yapn, sonra dierini, ve neler olacan grmeye aln. Sonunda da hounuza giden bir ya da birden fazla rol sein. BLM 4 Bir Tartma Plan Hazrlamak TEMEL TARTIMA PLANLARI Tartma planlar, bazen genel anlamda rehberlik, bazen de sk bir denetim salayarak, tartma ve aratrmanzn dzenli ve btn bir sre olmasn salar. Gelin, baz temel tartma plan rneklerine bakalm. lk olarak, ehrinizde olan bir olay ve bu konuda ehir belediyesinin ne yapt konusunda tartmak isteyen bir sivil toplum rgtnn toplantsn yrttnz varsayn. Toplant iin yaptnz plan size baz al szleri sunar ve bir konu listesiyle, bu konular hakknda sorulacak sorular dzenler: 1- Al konumas 2. Konular ok kltrl i gc

evrenizdeki ekonomik gelimeler niverstede yenilikler 52 53 Tartma Sanat 3. Sorular Kim ne yapyor? Ne zaman? Niin? Nerede? Kime? Kim iin ve kiminle? Kim kazanyor? Kim kaybediyor? Kim ilgi gsteriyor? Kendilerini bilgilendiren grup yeleri, ehrin komisyon yelerini de ardklar ikinci bir toplant dzenlerler. kinci toplant iin de aadaki plan sunarsnz: 1. Al konumas 2. Konular: Yaplan iler Komisyon yelerine verdiimiz destek Onlarn bize verdii destek letiimi glendirme 3. Sorular Nasl sonular elde edildi, ve bu sonular hakknda onlar (biz) neler hissediyor(uz)? Komisyon yeleri, sorunlarmza nasl ve ne kadar yeterli yaklatlar? Komisyon yelerinin gereksinimlerini yeterli derecede karladk m? Komisyon yeleri ile nasl ve ne kadar yeterli bir iletiimimiz var, ve bunu nasl daha iyi hale getirebiliriz? imdi de, ekonomi okuyan ve bir opsiyon-fiyatlandrma teorisi konulu bir seminerde sunu yapacak bir renci olduunuzu varsayn. Tartmay srdrmek iin, en iyi al seeneklerini belirlemek iin drt model belirledirz. Bir Tartma Plan Hazrlamak Kafanzda tasarladnz modeller unlar: Model 1 Model 1'de, opsiyon-fiyatlandrma teorisinin yeterlilii konusunda sorular sorarak balyorsunuz. 1. Tantm u anda geerli olan opsiyon-fiyatlandrma teorisinin temel noktalar nelerdir? Teorinin gl ve zayf yanlar nelerdir? 12. Tartma u andaki teoriyi baarl bir biimde uygulayabilir-miyiz, yoksa daha iyisini mi bulmalyz? Daha iyi bir teorinin aklk getirmesi gereken noktalar nelerdir? lodel 2 Sik iki sorunuzu biraz deitirerek, Model 2'de, yrrlk- olan teorinin geerliliini sorguluyorsunuz. 1. Tantm u andaki teoriye gre neler beklemeliyiz? Elimizdeki sonular tam olarak ne? 2. Tartma u andaki teoriyi baarl bir biimde uygulayabilir miyiz, yoksa daha iyisini mi bulmalyz? Daha iyi bir teorinin aklk getirmesi gereken nokta54 55 Tanma Sanat lar nelerdir? Model 3 Teoriye odaklanm nceki ilginizi verilere yneltirken, Model 3'de dikkatleri baz ak aykrlklara, yani aklanmas gereken ama fazla kolay aklanamayan durumlara ekiyorsunuz. 1. Tantm: Ne tr kavramlarla kar karyayz? Bunlar neden artc bulduk? 2. Tartma u andaki teoriyi baarl bir biimde uygulayahilir miyiz, yoksa daha iyisini

mi bulmalyz? Daha iyi bir teorinin aklk getirmesi gereken noktalar nelerdir? Model 4 Sonunda, ilk iki sorunuzu hafife deitirerek, Model 4'de daha nce gzden kam aykr durumlara, yani gndeme yeni giren ve aklanmas zor olan durumlara, deiniyorsunuz. 1.Tantm Gemite ne tr gzlemler yapmtk? u anda ne tr gzlemler yapmaktayz? 56 Bir Tartma Plan Hazrlamak 1. Tartma u andaki teoriyi baarl bir biimde uygulayabilir miyiz, yoksa daha iyisini mi bulmalyz? Daha iyi bir teorinin aklk getirmesi gereken noktalar nelerdir?* Yukardaki rnekler basit bir tartma plann nasl hazrladnz gsteriyor: nce dikkatleri konu zerine o-daklamak iin ksa bir tantm konumas yapyor, ilgiyi canlandryor, konu ile ilgili gereken temel bilgileri sunuyor, ve belki temel kurallar aklyorsunuz. kinci olarak da, eer birka konu hakknda ya da karmak konularn yalnzca baz ynleri hakknda konuacaksanz, bunlar katlmclara mantksal bir sra iinde sunmaya alrsnz. nc olarak, tarttnz konunun ayrntlarna inebilmeleri ve sizin istediiniz noktalara parmak basmalar iin katlmclara temel sorular yneltirsiniz. AYRINTILI TARTIMA PLANLARI Tantc blmleri olan, konularn bir listesini, ve temel sorular ieren basit bir tartma plan genelde deiik konularn tartmasnda ve her trl ortamda uygulanabilir. Basit bir plan ayn zamanda, insanlar kendilerinden ne beklendiini bildiklerinde, karmak konularn tartlmasnda jda kolaylk salar. rnein rgtnzn bakan u drt rnei temellendiren teori iin, Kinnevay'in Bir Sylem Teori-S adl kitabnn "Kefedici Sylemde Mantk" adl blmne bavura-bilirsiniz. (Kinnevay 1980, sayfa 141-146) __57__ Tanma Sanat \ olarak, yelerinizin Robert'm Kurallar/na uygun olarak demokratik bir ynetim ve uygulama istediini bilirsiniz. Bir ekonomi uzman olarak, seminerinizi izlemeye gelen insanlarn, ortaya koyduunuz kant ve savlarn temelini renmek istediklerini bilirsiniz. Fakat katlmclarn, tartlacak, ama ya da eylem planlar gibi beinci ve altnc konularda ele alnan karmak konular hakknda temel bilgisi olmad zaman, ya da amacnz insanlarn belli bir sonuca ulamalarn sala-maksa, basit bir tartma plan yeterli olmayabilir. te o zaman ayrntl bir plana gereksiniminiz var demektir. Setiiniz liderlik rolne bal olarak, bu plan byk bir olaslkla aadaki unsurlardan bir ya da ikisini de iermelidir: Konuyu daha ilgin bir noktaya getirmek, farkl grlerin ortaya kmasn salamak, ve tm katlmclarn etkin rol almasn salamak iin, temel sorulardan sonra sorulacak ek sorular Tartlan konulan zetlemenizi salayacak, daha baka sorulara gemenizi ve sonuca ulamanz kolaylatracak, temel konular hakknda sorduunuz deneme sorular Sizin ve dierlerinin yapmak istedii son zetler, ara ve ulalmak istenen sonu iin yapacanz hazrlklar Kendi bilgi ve deneyiminizi dierleriyle paylamak, grlerinizi aklamak, ve dierlerinin grlerine kart grler sunmak iin yapacanz hazrlklar Bir Tartma Plan Hazrlamak Ayrntl tartma planlar, bir liderin rehberi ya da danma klavuzu biiminde bir el kitab olarak hazrlanabilir. Bu rehberler genellikle, seminerleri yneten ve eitim programlarn srdren mdrler tarafndan kullanlr. i "eitim ve geliim" ya da "insan kaynaklar eitimi" olan biri size byle rehberler

gsterebilir. Bu rehberlerde bulacaklarnz, size, sahne dzenlemelerini ya da ders planlarn hatrlatabilir. SOSYAL VE POLTK KONULAR Her zaman iin zihinsel bir sre olsa da, aratrma ayn zamanda duygusal ve politik bir sretir. Plannz tamamlamak iin, tartmanzn gndeme ne gibi politik ve sosyal sorular getireceini sorun: Sosyal ve ekonomik refahn hangi konular? Kendine sayg ve kararllk? Gurur, g, stat ve ayrcalk? Hangi nemsiz konular? Orta derecede nemli olanlar? Katlmclar iin nemli olanlar? Sizin iin nemli olanlar? Dikkatleri ekmek istediiniz hangi konular? Deinmekten katklarnz? Kaamayacaklarnz? Katlmclarn belli politik ve duygusal konular ele alaIca tartmalarda, sorunlarn kmas sizi artmasn. Sizin yardmnz olmadan beraberce etkili bir dnme oraya koymayacaklardr. Ar tepki almaktan ekindikleri Jiin, kritik sorular sorup, yorum yapmaktan kanacaklardr. Ya da kendilerine bir zarar geleceini dnerek, dierlerini dman olarak greceklerdir. Katlmclar ayn ~ amanda, tartacaklar konuyu retken bir biimde ele al58 59 Tartma Sanat makta da zorlanacaklardr. Eer karsndakileri kendisi iin gerekli dostlar olarak gryorsa, yorum yapmaktan ve ortaya kart grler koymaktan kanacaklardr. Yine ayn biimde, eer karsndakileri yenilmesi gereken birer dman olarak gryorlarsa, onlar dinlemeyecekler, fakat kendi dediklerini geerli klmak iin saldrda bulunacaklardr. Eer bu tr sorunlar bekliyorsanz, plannzn tartmaya yardmc olacak zel bir hazrlk iermesini isteyebi-; lirsiniz. rnein ykc ve gereinden fazla srtmenin kaca bir tartmada, ie katlmclar arasnda ortak bir zemin yaratarak balayabilirsiniz. Eer almak istediiniz nlem bu tr bir eyse, Harvard niverstesi'nin kard i iki yapta bavurabilirsiniz: Evete Yaklama (Fisher ve j Ury 1983) ve Birlikte lerleme (Tsher ve Brown,1989). Yine ayn biimde, katlmclarn etkili sonulara ulamasn istiyorsanz, baz temel noktalara odaklanp, aslnda deinmek istemedikleri konulara ynelebilir, bylece istediiniz zemini oluturabilirsiniz. Yapmak istediiniz hazrlk eer buysa, size Harvardl Chris Argyris'in Dnme, renme ve Eylem adl yaptn (1983) nerebiliriz. Ayn zamanda Hayrdan Kurtulmak. Zor nsanlarla Tartma adl kitap da (Ury 1991) yararl olabilir. Zor koullar altnda karar verme ynetmelerini, Kesin Sorun zc (Hayes 1989) adl kitabn nc blmnde bulabilirsiniz. nc blmn tamam okunduunda ok yararl olabilir. 60 Bir Tartma Plan Hazrlamak ZET VE KONTROL LSTELER Gelin, nce temel tartma planlar, daha sonra da ayrntl tartma planlar iin birer kontrol listesi vererek buraya kadar sylediklerimizi bir zetleyelim. Temel Bir Tartma Plan Hazrlamak iin Kontrol Listesi 1. Konu zerinde odaklanmay, ilgi uyandrmay, herhangi bir bilgiyi sunmay ve belki de baz temel kurallar a-klamak iin, ksa bir balang konumas hazrlamak. 2. Eer birka konu, ya da birka kark konunun belli ' ynlerini tartacaksanz, bunlar mantksal bir sraya koymak. 13. Katlmclarn belirlenen konudan uzaklamamalarn ve nceden belirlenen noktalar zerinde durmalarn salamak. Eer temel bir tartma plan yeterliyse, artk tartmanz balamaya hazr demektir. Sekizinci Blm'de bu konuda, zihinsel, duygusal, politik, pratik ve lojistik adan iaha ayrntl bilgiler bulabilirsiniz. W Ayrntl Bir Tartma Plan Hazrlamak in Kontrol Listesi Elbette, temel bir plan yeterli olmayabilir. Belki de kark bir konuyu, o alandaki temel bilgilere sahip olmayan insanlarla tartmak zorundasnz; rnein konunuz resmi

61 Tartma Sanat bir soruturma, ya da hkmetin bir sorunu olabilir. Ya da tannm bir konuunuzun, tartlacak konular, amalar ya da sorunlarn ele ald noktalar hakknda fazla bilgisi olmayabilir. Byle bir durumda, aadaki unsurlardan bir ya da daha fazlasn ieren, ayrntl bir tartma plan hazrlamanz gerekir. 4. Oda kesinletirmek, farkl dncelerin belirtilmesini salamak, ve tm katlmclarn etkin bir rol almalarn salamak iin, her asl sorudan sonra, ek sorular sormak. 5. zetlemenizi, dier bir soruya gemenizi, ve bir sonuca ulamanz salayacak uygun ek sorular kaydetmek. 6. Aralarda yaplan gzden geirmeleri ve sizin ya da dier uzmanlarn yapaca sondaki zetlemeleri, bunlarn yannda sonu karma srelerini dzenlemek. 7. Bilgi ve deneyiminizi bakalaryla paylamak, kendi dncelerinizi ortaya koymak ve dierlerinin savlarn eletirmek. Son olarak da, politik ve duygusal konularn tartmas srasnda sorunlar kacak gibiyse, bunlar nlemenin ve tartma iin gerekli ortam salamann yollarn arayabilirsiniz. BLM 5 Durumlar ncelemek ve Amalar Belirlemek Yllardan bu yana, katldmz, gerek halka ak, gerek -zel, hemen hemen btn i toplantlarnda, gndemi genellikle, bu ve bundan sonraki iki blmde ele aldmz u be konu oluturuyordu: durumlar incelemek, amalar belirlemek, plan yapmak, planlar deerlendirmek ve sorunlarm nedenlerini bulmak. Bu konular hakknda yaplan verimli almalardan rendiklerimizi sizinle paylaacaz. rendiklerimizi yalnzca kendi deneyimlerimize deil, ayn zamanda birlikte altmz ustalara da borluyuz. Sizin iin bu konuda, baka hibir yerde dzenli bir biimde bulamayacanz temel noktalar dzenledik. Size ayn zamanda konuyla ilgili kitap nerilerinde de bulunacaz. Durumlar^ amalar, planlar, ve sorunlar tartmak iin yaklamlarmz rneklerken, byk lde i ve e-konomi dnyasndaki deneyimlerimize dayandk; nk bu alanlarda llebilir ve gzlenebilir verilere ulamak 62 Tartma Sanat daha kolay. Fakat bizim i ve ekonomi dnyasndan aldmz rneklere bakarak, ortaya sunduumuz yaklamlarn ok geni alanlarda kullanlamayaca kansna kaplmayn. Gerekten de, yazarlardan biri, bu ve bunu izleyen blmleri; insanlara i yaamlarnda dncelerini yazarak belirtmeyi reten bir derste okutmutu. Hatta rencilerinden bazlar anlatlan ama belirleme srecindeki yntemleri ksa ykler, bilimsel raporlar, ve etik ve dinsel konularda bitirme devleri hazrlarken kullanmt. Bu nedenle, her kin iseniz, mesleiniz ne ise, ve amacnz ne yapmaksa, bu blmlerin sizin iin olduka bilgilendirici olduu kansndayz. Sizlere, beinci, altnc, ve yedinci blmleri inceleyip, orada anlatlanlar temel bir zemin oluturmanz amacyla okumanz neriyoruz. rnein, amalar hakknda konumaya hazrlanrken, ya da planlardan sz edecekseniz ve insanlara dnmeleri iin yardm ediyorsanz, bu bilgilerden olduka yararlanacaksnz ok genel olarak ele alndnda, beinci, altnc ve yedinci blmler, bir tartma plan hazrlarken (drdnc blme baknz), ve bir tartmay balatp ynetirken (sekizinci ve dokuzuncu blmler) kullanacanz birer rehberdir. Bu blmlerde; tartma yaplar sunulmu, tartmalarda sorulabilecek sorular nerilmi, ve bu soru ve yaplarn mant aktarlmtr. Durum, ama, planlar ve sorunlar hakknda dnrken; sekizinci blme doru yol alarak bu blmlere yle bir gz gezdirebilirsiniz; fakat, beinci, altnc ve yedinDurumlan ncelemek ve Amalan Belirlemek c\ blmlere biraz zaman ayrp bunlar incelerseniz, greceksiniz ki, buradaki bilgiler genel olarak ele alndnda, gnlk yaamn her alannda kullanabileceiniz, bir idari sreci tanmlamaktadrlar. DURUMLARI NCELEMEK

Durum incelemeleri, karlarmz etkileyen ve bir yant gerektiren olay ve koullarn tartmalardr. Genellikle kendi kendimize (1) neler olduunu ve (2) bu konuda ne yapmamz gerektiini sorarz. Fakat ou zaman kendimize ncelikle u soruyu sormalyz: (3) hangi konuda konumalyz ve bu konuda ne bilmemiz gerek? Doalar gerei, durum incelemeleri nceden belirlenmitir, ynlendirici deillerdir: ne olduunu renmek ve ne yapacamza bakalarnn syledikleri dorultusunda deil, kendimiz karar vermek isteriz. Bir tartmadan ok, bir brifinge gelirken, liderlerden kendi yantlarn sunmalarn bekleriz. Onlardan, eylem iin kendi bulgularn, vardklar sonular ve nerilerini, ya da amalarn ve amalar gerekletirmek iin yaptklar planlar aklamalarn bekleriz. Onlarn, ne dnmemiz ve yapmamz gerektiini sylemelerini isteriz; bu nedenle verilerini seici olarak sunmalar gerekir ki, onlarn vard sonulara gvenebilelim. Bir tartmaya gelirken, liderlerden bizi kendi rnmz olan sonulara yneltmelerini, ve bizim vardmz bu sonulara gvenmelerini isteriz. Verilerini tam olarak sun 64 65 Tartma Sanat malarn bekleriz. Bu veriler, durumu anlamamza yardmc olacak, onu deitirebilmek iin ne gibi yetilerimiz ve olanaklarmz olduunu bize gsterecek olan verilerdir. Bir brifinge katldmzda, bir dnce srecinin rnn deerlendiririz; bir renme srecinde etkin rol oynamayz. Liderlerden yalnzca, nemli ve bilmemiz gerektiini dndkleri noktalar sunmalarn isteriz. Fakat bir tartmada, bizim iin neyin nemli olduuna kendimiz karar veririz; bu nedenle ilgilendiimiz alanla ilgili tm verileri edinmek isteriz. Neyin Olup Bittiini Tartmak Neyin olup bittiinin ele alnd bir tartma, liderliini yaptnz gruba uyacak biimde, aadaki sorular zerinde temellenebilir: Bizi hangi olay ve koullar etkilemekte ya da etkileyebilir? Bu durum bize ne gibi olanaklar tanyor? Bu durum, hangi alardan bizi tehdit ediyor? Hangi gler bize bir avantaj sunabilir? Hangi zayf noktalar bizi zor duruma sokabilir? Tehditler ve olanaklar u ana ya da gelecee yneliktirler: Olmasn istediiniz ya da olmasn istemediiniz o-laylar simgelerler. Gler ve zayfnoktalar'ise, u andaki ya da gelecekteki koullardr. Tehditlerle yzlemek ya da olanaklar yaratmak iin gereksinim duyduunuz unsurlarn, varln ya da yokluunu simgelerler. Durumlar ncelemek ve Amalar Belirlemek Varsayn ki, yar krsal ve ynetimi e ayrlm bir yerleim birimindeki ekonomik faktrleri tartyorsunuz. Kar karya olduunuz tehditler arasnda "byk giriim sahiplerinin giderek baka yerlere ynelmesi" olabilir; olanaklarnzdan biri "hidroelektrik santrallerinin artmas" olabilir. Glerinizden biri "ekici yerleim alanlar", zayf noktalarnzdan biri de "yetersiz yerel devlet -denei" olabilir. Bu Konuda Ne Yapmanz gerektiini Tartmak Ne yapmanz gerektiini ele alacanz bir tartmay, ve ynettiiniz grubun dncelerini aadaki sorular zerine temellendirebilirsiniz: karlarmz gelitirmek iin ne gibi olanaklardan yararlanmalyz? karlarmz korumak iin ne gibi tehditlerle yzle-meliyiz? Gcmz nasl korur, arttrr ve en st dzeye karrz? Zayf noktalarmz nasl azaltr, etkisiz hale getirir ve en aza indirebiliriz? Duruma yant olarak ne gibi seenekleri gz nne almalyz? Bu sorular ilk kez sorduunuzda, byk bir olaslkla belirsiz yantlar alrsnz. rnein yerel giriimlerin eksikliinden sz ettiinizde, insanlar bu tehdite kar koymak 66

67Tartma Sanat iin girimlerin zendirilmesi gerektiini syleyebilirler. Ve olanaklarnz arasnda hidroelektrik santralleri varsa, o zaman da insanlar "bir baraj yaplmasn" nerebilirler. Tartma ilerledike, katlmclardan, eylem iin olduka somut neriler getirmelerini, bunlar basitya da karmak seenekler olarak sunmalarn, ve deiik aklk dzeylerine gre sralamalarn isteyebilirsiniz. BAST SEENEKLER irketinize ait rnlerin rekabet durumunu ve performansn tarttnz varsayn. Ayn zamanda, irketinizin eylemlerinin tutarn, yararlarn, ve sonularn nceden grebildiinizi de varsayn. Byle bir durumda, katlmclara, grlerini dorudan strateji, program ya da ama olarak sunabileceklerini sylersiniz. Aada, bir eylemin yaplmasnn gerekli olduu bir anda, ok genel hatlaryla ne yapmamz gerektiini alayan bir strateji nerisi verilmitir: Pazardaki durumumuzu gelitirmek iin yeni rnler gelitirmek. Aada nerilen program ise stratejinizin admlarna uygun ve eyleminize bir rehber niteliindedir: Pazardaki durumunuzu glendirmek iin rn A, -rn B ve rn C'yi gelitirin. Burada nerilen de, ne yapmamz gerektiini, rahatlk__58__ Durumlar ncelemek ve Amalar Belirlemek la llebilir terimlerle tanmlayan, ve eyleme bir ar niteliini tayan bir amatr: 30 Haziran'da, ulusal reklam destei ile, rn A'nn lke apndaki retimini balatm... KARMAIK SEENEKLER Eylemlerinizin giderlerini, kazanlarn, ve sonularn nceden tahmin edemeyeceiniz, karmak, askeri, diplomatik, rekabete dayanan, ya da politik bir durumu incelediinizi varsayn. Byle bir durumda seimlerinizi, gerekletirmediiniz senaryolar biiminde belirtebilirsiniz. Aadaki rnekte, bizim yapabileceklerimize kar, onlarn yapabilecei eylemleri saptadnz varsaym: Bizim yapabileceklerimiz Onlar m yapabilecekleri A...................................... X.......................... B. C. Y.. Z. Ayn zamanda, belli bir seenei uyguladmzda onlarn ne yapacan; ve onlarn belli bir seenei uyguladklarnda, bizim ne yapacamz; ve daha, bize ve onlara sonra ne olacan da belirlemek isteyebilirsiniz.rnein: Eer biz ... A'yi yaparsak, onlar B'yi yapabilirler ve sonu 1 ortaya kar. Eer onlar... C'yi yaparlarsa, biz D'yi yapabiliriz ve sonu 2 ortaya kar. -69Tartma Sanat E'yi yaparsak, onlar F'yi G'yi yaparlarsa, biz H'yi yapabilirler ve sonu 3 yapabiliriz, ve sonu 4 ortaya kar. ortaya kar. Yapmamz gerekenin hibir ey olma olasln asla gz nnden karmamalsnz. Gerek basit seeneklerde, gerekse karmak seeneklerde, hibir ey yaplmamas, ya da u andaki durumda bir deiiklik yaplmamas olaslklarn da hep gz nnde bulundurun. rnein yukardaki listeyi, aadakileri ekleyerek uzatabilirsiniz: Eer biz... 1 'i yapmazsak, onlar J'yi yapabilirler, ve sonu 5 ortaya kar. Eer onlar... K'yi yaparsa, biz L'yi yapmayabiliriz, ve sonu 6 ortaya kar. Belirleyici Seenekler Seeneklerinizi belirlemek iin iki yntem kullanabilirsiniz: Yarg Yntemi ve

Dgc Yntemi. Yarg yntemini kullandnzda, deneyimlerinizden dersler karr ve iyi tanmlanm yeterlilik ve etkililik standartlarn kullanarak seeneklerinizi deerlendirirsiniz. Bunun tam tersi o-larak, Dgc Yntemini kullandnzda, yargy bir kenara atarsnz, nk gemi deneyimlerinizin u andaki ve gelecekteki dnmenizi etkilemesini istemezsiniz. YARGI YNTEM Yarg yntemini uygulamak iin aadakileri yapn: 70 Durumlar ncelemek ve Amalan Belirlemek Gemite benzer durumlarn stesinden nasl geldiinizi dnn. Kendinize neyin ie yaradn, neyin yaramadn sorun. Benzer durumlarn stesinden dierlerinin nasl geldiini dnn. Onlarn iine ne yaramt, ne yaramamt? u andaki durumda size hizmet edecek stratejiler, amalar ve programlar nerin. Bu nerilerinizi aadaki standartlara gre deerlendirin: (a) Kaynaklarn, zellikle az bulunur, yenilenemez ve pahal kaynaklarn, etkili kullanm (b) Kazanlarn, zellikle nemli olanlarnn, etkili teslimi (c) Giderlerin, zellikle nemli giderlerin, etkili kontrol Standartlar gelitirmek iin, insanlara baarlarnn kantn sorun. Ne olacak? Ne zaman olacak? Bunun olduunu nasl bilecekler? nsanlara ayrca, nerilerden hangilerinin iyi, daha iyi ve en iyi olduunu sorabilirsiniz. Daha sonra da bu seimlerini gerekelendirmelerini isteyebilirsiniz. Fakat bu seimleri yaparken hangi standartlardan yararlanyorlar? Hangi baar ltlerine dayanarak, daha iyi nerilerin, iyiye gre; en iyilerin de, daha iyilere gre stn olduunu belirliyorlar? DGC YNTEM Dgc yntemini uygulamak iin aadakileri yapn: Kendinizi, tarttnz konulara benzer durumlar dnmeye zorlamadan, kendinizin ve bakalarnn dene71 Tartma Sanat ynlerinden yola kp, eitli stratejileri, amalar ve programlar gzden geirin. Stratejiler, amalar ve programlar konusundaki o dncelerden hibirini deerlendirmeyin. Bunun yerine, hibirini geri evirmeden, tm nerileri deerlendirmeye aln; hibir dnceyi eletirmeyin ve hepsine vgler yadrm. imdi de, sizin ve bakalarnn karlat benzer durumlar deerlendirin. Yaplanlar zerinde fazla durmayn; bunun yerine aadaki sorularn yantn arayn: (a) Bu gemiteki durumlarda, snrsz destek, snrsz zaman ve snrsz kaynak bulunduu varsayldnda ne yaplabilirdi? (b) Daha baka, daha iyi ve ilk olarak ne yaplabilirdi? imdi de u andaki durumu deerlendirip, aadaki sorulan yantlayn: (a) u andaki durumda, snrsz destek, snrsz zaman ve snrsz kaynak bulunduu varsayldnda, ne yaplabilir? (b) Daha baka, daha iyi ve ilk olarak ne yaplabilir? Ne kadar ciddi ya da nemsiz olursa olsun, gerekletirmeyi dndnz her basama gzden geirin. Bunu yaparken kendi kendinize, eer yapsaydnz ne o-lacan, yapmasaydnz ne olacan sorun. 72 Durumlar ncelemek ve Amalar Belirlemek YARGI VE DGC YNTEMLERNN KARILATIRILMASI Yarg yntemine, yalnzca birka dnceye ak ve ou yeni neriye kapal kafalarn olumas endiesiyle, karar verme aamasru inceleyen birok renci iddetle kar kmtr. te yandan, yarg ynteminin yandalar, d-gc yntemine, deiken, geici ve znel olduu gerekesiyle kar karlar. Bir dier grup rencinin sylediine greyse, her iki ynteme bal kalarak, ortaya eit dzeyde iyi neriler koymak olasdr. Karar verme aamasn inceleyen bir dier renci topluluu ise, esinin, onu

dzenli olarak arayanlara, dg-lerini bilinli olarak yargyla birletirenlere, ve kendilerine gerekli olan, iyi ve kty birbirinden ayrma yetilerini, isel yetileri ile birletirenlere geldiini sylemektedir. -zetle sylemek gerekirse, iyi neriler gelitirmedeki baarnn kayna genellikle, iyi neriler retmek uruna harcanan bilinli bir abada yatar. Bu abay oluturan unsurlar unlardr: Yeterlilik ve etkileyicilik standartlarn belirlemek Dgcn yarg ile birletirme amac ile, bilinli olarak yargy kullanmak dgcn zgrce kullanmak esin geldiinde kullanmak, fakat onu beklememek Varg ve dgcnn yararlar konusunda geni bilgi edinmek istiyorsanz, David Perkins'in Akln En yi i ad73 Tartma Sanat l, bizim ok ey borlu olduumuz, kitabn nerebiliriz (Perkins 1981). Doru Bilgiyle Balamak ou zaman, kendimize ne olup bittiini ve bu konuda ne yapmamz gerektiini sormadan, ne hakknda konumamz gerektiini ve bu konuda ne bilmemiz gerektiini sormalyz. Dier bir deyile, ncelikle, bize karar vermemizde yardm olacak bilgileri edinmeliyiz. Aada, bir aratrma tasarlarken, bu tr bilgileri edinmemizi salayacak bir dizi soru listesi var: Yaptklarmzda, stratejilerde, programlarda, amalarda, grevlerde ve aktivitelerde biz kendimizden ne bekliyoruz? Bakalar bizden ne bekliyor? Durumu incelediimizde, ne gibi tehlikeler, olanaklar, gl ve zayf noktalar greceiz? Nasl neriler ortaya atacaz? Ne tr yeni misyonlar, stratejiler, programlar, amalar, grevler ve aktiviteler belirlenecek? Ne tr veriler, bize, karmzdaki tehlikelerin, olanaklarn, gl ve zayf noktalarn var olduunu ve ne derece nemli olduklarn gsterecek? nerileri deerlendirmemizde, bize ne tr ve hangi derinlikteki veriler yol gsterecek? Varolan aratrma tasarlar, gereksinimlerimizi karlayabilir ya da tartmamz iin temel oluturabilirler. rnek olarak, bulunduumuz blgede lkenin ekonomik geli74 Durumlar ncelemek ve Amalar Belirlemek meini hzlandrmak iin bir tartma dzenlediinizi varsayn. Bir ekonomik-geliim acentas tarafndan hazrlanm, konuyla ilgili veri trlerinden rnekler ieren Belge l'e bir bakalm: Blgesel Ekonomik Geliimi Etkileyen Unsurlar A. Aadaki gstergelerden yola karak, blgenin ekonomik dzeyi ile sosyal refah arasndaki ilikiyi tanmlayn: ortalama aile gelirleri isizlik oranlar ipotek oranlar kalifiye iilerin, genlerin ve niverste mezunla-larnn net g oran Yksek yaam standard iin yaplan harcamalar eitime yaplan harcamalar sivil hizmet ve tesislerin yeterlilii ve durumu B. Blgenin temel ekonomik kaynaklarn saptayn ve deerlendirin: Blgenin doal, i ve anapara kaynaklarn belirleyip deerlendirin. Bu kaynaklarn u andaki ve potansiyel deer-- lendirme biimlerini saptayn. Yerel fabrikalar, yollar, ulam, yerel tesisleri, enerji kaynaklarn, ekonomik genel giderleri, ve talepleri belirleyin. Blge zerinde etkisi olan ve olmayan fabrika75 Tartma Sanat lan belirleyin. Pazarda kisel nedenlerle ortaya kan sorunlarla, kiisel olmayan nedenlerle ortaya kan sorunlar arasnda bir ayrm yapn ve bunu hem zel sektrde hem devlete bal kurumlarda aratrn. Ya da, pazardaki gcmz, yeni rnler reterek nasl arttracamz

tarttmz varsayn. Bir grup profesyonel danman tarafndan, kk iletmelere bu konuda getirilen baz nerileri ieren Belge 2'yi inceleyelim: Pazar Aratrmas ve Verilerin Deerlendirilmesi A. Alclar Potansiyel alclar belli piyasa dilimlerine gre belirleyip snflandrn. Her piyasadaki potansiyel alclar bulup, temel i alanlarn belirleyin. unlar, nemli potansiyel alclarn kararlarma gre tanmlayp, nemlerini belirleyin: fiyat, kalite, hizmet, kiisel iliki, politik basklar nerilen rn ya da hizmete ilgi gsteren potansiyel alclar belirleyin. lgilerinin nedenini aklayn. Hi ilgi gstermeyen alclar ve bunun nedenlerini belirleyin. Ayn zamanda, onlarn ilgilerini nasl ekeceinizi aklayn. Durumlar ncelemek ve Amalan Belirlemek B. Rekabet Rekabet iinde olduunuz dier rn ya da hizmetleri, fiyat, performans, hizmet, garanti, ve dier zellikleri asndan karlatrn. Rekabet halinde olduunuz rn ve hizmetlerin u andaki avantajlar ve dezavantajlarn tartn. Bu rn ve hizmetlerin, alclarn taleplerini ne derecede karladn aklayn. Rekabet halinde olduunuz irketlerin, ynetim asndan gl ve zayf noktalarn belirleyin. Dier irketlerin piyasa sat ve paylan, datmlar, retim olanaklar ve bekledikleri kar oranlar ile ilgili veri toplayn. Fiyatlandrma ve kalite liderlerini belirleyin. Son yllarda piyasaya giren, ya da piyasadan kan irketleri belirleyin. Bunlarn nedenlerini a-klayn. Mterilerinizin artk neden ba rakiplerinize yneldiini aklayn. Elinizdeki aratrma tasarlarnn hepsi dikkatle deerlendirilmelidir. ounun, yeniden ele alnmas gerekecektir: u andaki durumlaryla bazlar yetersiz, bazlar da uygunsuz olacaktr. rnek olarak, Belge l'de gsterilen ekonomik geliim aratrmasn ele alan tasary inceleyelim. Bu tasar amalarnza uyuyor mu? Gelimeden kimin yararlanacan dndmzde hayr. Elimizdeki tasar yalnzca ortlamt. aile gelirleri ile ilgili veri ieriyor, 76 77 Tartma Sanat gelirin yaa, rka, ve cinsiyete gre dalmn deil. Bu dalmdan habersiz, ve hangi gruplarn dk gelirli olduunu bilmeden, onlarn ekonomik yaam seviyesini dzeltme giriiminde bulunamayz. imdi de, Belge 2'de aklanan piyasa aratrmas tasarsn inceleyelim. Kiiler hakknda hibir soru sorulmam. rnlerin etkili bir biimde satlmas iin ne gibi nitelikler gerekecektir? Nitelikli insanlar nerede bulunur? Nitelikli insan lar ne tr ve ne kadar bir bedel isterler? HEDEFLER BELRLEMEK Hedef, ortaya kaliteli bir rn koymak istediinizi ve bunu yaparken de baarnn tanm olan gerekli standartlar karladnz belirten bir niyet ifadesidir. Aada bunu tanmlamak istediinizde tartmanz gereken baz temel sorular var: Ne dzeyde ve ne tr bir kalite yaratmak istiyorsunuz? Bu kaliteden kimler yararlanacak? Nasl? Ne zaman? Nerede? Bu kaliteyi ortaya koymakla baarl olduunuzu nasl gstereceksiniz? Beinci blmn bu ksmnda, baary tanmlamann zihinsel srecini ve bu baarnn, llebilir, gzlenebilir, gelitirilmi, ve nitelikli sonularn inceleyeceiz. 78 Durumlar ncelemek ve Amalar Belirlemek llebilir Sonular Elde Etmeye Ynelik Hedefler Varsayn ki, bir tketim mallar reticisi iin sat yapyorsunuz. irketiniz yeni bir rnn tantmn yapt. Patronunuz sizden, bu rn, denetiminiz altnda bulunan zincir maazalara gtrmenizi istedi. Siz de hemen genel hatlaryla aadaki amac belirlediniz:

Mays'n 15'ine kadar yeni rn Key Account'a yerletir. imdi de, sizin ve patronunuzun bu amac kesinletirmede neler yapabileceinize bir bakalm: "Bu ama sizin ne istediinizi belirtiyor mu?" diye soruyor. "Eer istediiniz buysa, bunu zincir maazalardan yalnzca birine, rn raflarna koymalarn isteyerek yapabilirsiniz. Kullandnz szcklerle ne demek istediinizi syleyin? Key Account'a yeni rnn yerletirilii demekle neyi amalyorsunuz?" Yantnza, yeni rnn miktarnn bin kutu olduunu sylemekle balyorsunuz. "Gzel," diyor patronunuz. "Peki kafanzdaki miktar ne kadar? 480 gram? 360 gram? 240 gram?" Yant olarak ncelikle Key Account'a yeni rnn yerletirilmesi konusuna bir aklk getirmek istediinizi sylyorsunuz. Key Account bir maazalar zinciridir. Siz de rnnzn geni bir biimde datmn gerekletirmek istiyorsunuz; bu nedenle Key Account'u yeni rnnz her 79 1 Tartma Sanat maazasnda satmas iin ikna etmek istiyorsunuz. Fakat Key Account, zellikle A maazalar olarak snflandrdklar byk maazalar dnda hibir maazasna yeni rnnz sokmak istemiyor. Ayrca her maazann ynetimi rnnz alma ya da reddetme olanana sahip olduu iin, ansnz A maazalarnn ilk sekizi ile denemek istiyorsunuz. Bu durumda amacnz anahatlaryla u duruma gelmi oluyor: 15 Mays'a kadar Key Account'un A maazalarnn %80'ine yeni rnlerden 1000 paket yerletir. "ok gzel/' diyor patronunuz. "imdi de 15 Mays'a kadar bin paket yerletirmeyi akla kavuturalm. Bu, Key Account'un sat onaylad anlamna m geliyor? Yani Key Account bir sipari mi verdi? irketin deposu* bin paketlik rnmz bekliyor mu? Maaza yneticileri sipari yaptlarsa bunu depolarna bildirdiler mi? Ya da maazadaki tezgahtarlar rn oktan raflara yerletirmeye baladlar m? Patronunuz nemli sorular soruyor, nk irketler mal satn almadan nce bir kuruldan karar karrlar. Bu srecin basamaklar unlardr: ncelikle yeni rnnz bu tr mallar alan bir yere satmalsnz. Alc daha sonra, irketindeki haftalk toplantda, komiteye daha geni kapsaml bir sipari nerisi getirir. Eer satn alma komitesi rn nerirse, ve alcnn sipari teklifini kabul ederse; irket gelecek hafta, maaza yneticilerine haftalk Durumlar ncelemek ve Amalan Belirlemek toplantlarda kardklar liste ile yeni rn duyurur. Daha sonra da maaza yneticileri, irketin depolan ile ibirlii iinde rnn sipariini yaparlar ve her ey bu sisteme dayal yrr. 15 Mays'a kadar yerletirme derken, maaza yneticilerinin bin kutuluk mal sipariini alp, mallar raflarnda sergilemeye balayacaklarn sylemek istediinize karar veriyorsunuz. Dier bir deyile, yerletirme szcyle, Key Accounts'un mal yalnzca maaza yneticilerine -nerecei deil, mal halka sunaca da anlalmaktadr. Patronunuza "yerletirme" szcnn "sergilenme" anlamna geldiini sylyorsunuz. Size imdi de, rnn sat promosyonlar haknda sorular soruyor. Siz de plannzn iinde, sat promosyonlarnn da olduunu sylyorsunuz. Yapacaklarnz anlatrken, Key Accounts'un 15 Mays'tan itibaren, irketinizin yurt apndaki reklam kampanyasndan sonra, gazetelerde rn tantc reklamlar yaynlayacan sylyorsunuz. Plannz, hedefinizin ne anlama geldiini ayrntlaryla gsterecektir. imdi de, uygulanabilir, iyi aklanm bir hedef belirlediinizi sylyorsunuz. Yeni rnden tam olarak ne miktarda yerletirme yapacanz kesin olarak belirtmediniz; bu doru. Fakat burada ayrntl bir mal siparii hazrlamyorsunuz. Her maazada raflara tam olarak ne kadar rn koyacanz da aklamadnz; bu da doru. Tm ayrntlar ieren bir sat plan deil, bir hedef belirlemeniz gerekiyor. Bin kutuluk ltnz sorgulanabilir, bu da doru; ama bir sat planndan nce giriilen rn

80 8 81 Tartma Sanat aratrmas yapmadnz, ve bu nedenle Key Accounts'un bu gibi rnlerle gemite nasl anlamalar yaptn bilmiyorsunuz. Fakat deneyimleriniz size, bin kutunun imdilik normal bir miktar olduunu sylyor. Deneyimlerinize dayanarak ayn zamanda, bavurduunuz her on A maazasndan sekizinin size yant vereceini tahmin ediyorsunuz. Patronunuz ve siz olduka llebilir sonular tanmladnz sylyorsunuz. imdi de bu sonularn sizi memnun edip etmeyeceini tartyorsunuz. Dier bir deyile, belirlediiniz bu ama, elde etmek istediklerinizi karlayacak m? Bu amacn gereklemesi, her ikinizin de kazan salamasn istediiniz insanlara ne kadar kazan salayacak? Bu amacn, sizin ve patronunuzun isteklerini gerekletirmede yeteri kadar iyi olmadn anlyorsunuz. Erek belirten bir metin olarak amacnz eksik, nk yalnzca bir sattan sz ettiniz, Key Accounts'a yapacanz satn ayrntlar ile ilgilendiniz. Fakat bu satn maazaya gelen alclar ilgilendiren yanyla, yani Key Accounts'un rn raflarna yerletirdikten sonra yapaca etkili reklam, fi-yatlandrma ve sergi konularyla pek uramadnz. Eer yeni rnnzn sat iin gerekenler yaplmazsa, Key Accounts parasn boa harcam olur. Sonuta rnnz sokaktaki alcya ulaamaz. Dier bir yandan da irketiniz i yapamaz. Gerekten de eer rnnz satmazsa, yeni bir rn ortaya koymanzn hibir anlam kalmaz. rnlerinizi bir rpda maazalara satm olsanz Durumlar ncelemek ve Amalan Belirlemek da, ona bir piyasa oluturmada baarsz olmusunuzdur. Yerletirme dediinizde bir pazar oluturmay da kastedip etmediinizi anlamak iin patronunuz iki egdml ama belirleyebilir; biri maazaya sat, dieri mteriye sat. rnein: 15 Mays'a kadar Key Account'un A maazalarna 1000 tane yeni rn yerletirin ve 1 Austos'a kadar bu ilk siparile gelen mallarn tketilmesini salayn. Akl banda olan her satcnn byle etkili bir sat plann kabul edeceini, ve her akl banda alcnn da ayn gr paylaacan syleyebilirsiniz. Peki maln satlmas yannda, neden bir de maazaya satlan maln tketimini dnelim? Bunun nedeni ise, amacmzda bu konudan da sz ettiiniz zaman, yalnzca iyi niyetli olmann iyi iler yapmaya yeteceini dnen insanlarn, hata yapmalarn engellemi olursunuz. Gzlenebilir Sonular Elde Etmeye Ynelik Hedefler irketinizin "iletiimi iyiletirmek" amacyla ncelikli bir giriimde bulunduunu varsayn, bu nedenle patronunuzla yapacanz tartma iin aadaki amac belirliyor-sunuz: Yln ikinci yarsnda, iletiimi iyiletirmek iin etkili i toplantlar dzenlemek. 82 83 Tartma Sanat Patronunuz, ynetimin ne istedii konusundaki dncelerinizi sormakla ie balyor: Onlar ne mutlu yapacak? alanlar arasnda iletiimin iyiletiini, yneticiler nasl anlayacak? Bunlara verdiiniz yant yle oluyor: "nsanlar birbirlerine daha fazla gvenecekler. irketin sorunlarn daha iyi anlayacaklar. irketin baarsnda -nemli bir rol oynayacaklar." Patronunuz "Tamam," diyor. "O halde, etkili i toplantlar ile ne demek istediinizi bu sonular asndan a-klayn. Neleri grmek ve duymak sizi sevindirir? nsanlarn birbirlerine daha fazla gvendiklerini nasl anlayacaksnz?" Sizin yantnz: "ncelikle, alanlar yaptklar hatalar rt bas etmek yerine, ak ak sylemeliler, bylece biz de, birer felakete dnmeden bu hatalarn nne geebilelim." "Bu gerekten iyi olur," diyor patronunuz. "Toplantlarnzda ya da

toplantlarnzdan sonra, insanlar birbirlerine daha fazla gvenmeye baladklarn gstermek iin, daha ne gibi riskler alabilirler?" Sizin yantnz: "Birbirlerinden yardm isteyip, kendilerine sunulan yardmlar kabul edebilirler, kendilerini kt grmek isteyen dier insanlar gibi davranmazlar." "Ulamaya altmz sonular asndan bu bize ok gzel iki rnek sunuyor," diyor patronunuz. "Bence baz simgesel rnekler de bulmalyz, nk insanlar birbirlerine gvendiklerini ak bir biimde gstermezler." Dier bir deyile, amacnz, insanlarn yapmak istedik84 Durumlar ncelemek ve Amalan Belirlemek leri eylerin trn aklayarak belirleyebilirsiniz. rnein: Yln ikinci yarsnda, aadaki sonulara benzer bir biimde daha iyi iletiim iinde olduumuzu gstermek iin, etkili i toplantlar dzenleyin. nsanlar hata yaptklar zaman, bunlarn dzeltilmesi iin gerekenlerin yaplmas amacyla, yetkilileri haberdar edeceklerdir. nsanlar zgrce yardm isteyecek, ve sunulan yardm kabul edecek. . . nsanlarn ne yapacaklarn aklamak, birok trdeki amac belirlemede byk kolaylk salar. rnek olarak a-ada, teknik konularda bilgi ve performans arttrmay ngren bir amaca gz atalm: 30 Eyll'e kadar finans verilerini elde edip sunun ve aadakileri de bu veri toplama kapsamna aln: para aklarnn karlatrlmas kredi risklerinin deerlendirilmesi u andaki oranlarn salanmas... te, kiisel olgunluk ve gl karakterler oluturmak iin dzenlenen bir ama: Gelecekteki toplantlarda, alanlarn kendilerine gvenmesini ve etkin katlmda bulunmasn salayn. Bunu yapmak iin aadakileri uygulayn: Kiisel ve duygusal tepkilere yumuak bir biimde yant vermelerini salayn, 85 Tartma Sanat Karlkl kazanc ngrerek, atmalar bastrn ve zn. imdi de, baary, insanlarn ne yapacaklarn syleyerek tanmlayacanz bir ama taslan inceleyelim: nsanlameleri daha deiik, daha iyi ve ilk kez yapacaklar? insanlar bu ileri ne zaman, hangi koullar altnda, nerede ve nasl yapacaklar? Baar ou zaman, yalnzca bu sorulan yantlayarak tanmlanabilir. Amacnzn Franszca renmek olduunu varsaym. Bilginizi baarl bir biimde kullandnz dnn ve sonra da kendinize u sorular sorun: rendiklerinizden neleri gsterebiliyorsunuzl Konuma dilini mi? Yaz dilini mi? Hem yaz hem konuma dilini mi? Neredesiniz? Paris, Marsilya, Martinique ya da Montreal'de mi? Bulvarda, meyhanede, ya da kumsal da m? Orada ne yapmaya alyorsunuz! Taksi mi aracaksnz? Yemek mi smarlayacaksnz? Arkada m bulacaksnz? Ya da bir kazan m salayacaksnz? Baarl olduunuzu nasl anlayacaksnz7. Ne oluyor? Dierleri ile nasl bir iletiim iindesiniz? Pratiiniz nasl? Yazl iletiiminiz ne durumda? Dierleri sizi anlayabiliyorlar m? Konutuklarnz ve yazdklarnz anlalyor mu? Bu sorulara yant verdiinizde, elde ettiklerinize daya- j narak kendinize yararl bir ama belirlemi, bylece ona 1 ulamada ilk adm atm olursunuz. 86 Durumlar ncelemek ve Amalar Belirlemek llebilir ve Gzlenebilir Sonular Elde Etmeye Ynelik Hedefler Baz amalar, llebilir ve gzlenebilir sonular gz nne alnarak deerlendirilirler. Varsaym ki bir opera sergilemek istiyorsunuz. Baarnz, satlan bilet saysyla, bir sonraki gsterinize olan ilgiyle, dolan koltuk oranyla, elde ettiiniz gelirle ve baz kurumlarn yapt bala lebilirsiniz. Fakat operay yksek kalitede mzik ve sahne olanaklaryla sergilemek istediinizi dnn. O zaman, yalnzca llebilir sonulara dayal bir ama belirleyemezsiniz, nk baary yalnzca onu yaratarak gsteremezsiniz. nk izleyicilerinizden ou bilet satn alrken yalnzca tiyatroya ya da operaya gitme amacn gderler.

Dier bir deyile, opera hakknda hibir bilgisi olamayan ve tiyatronuza gelen insanlarn, stn kalitede bir mzik ve oyunculuk anlaylar yoktur. Birinin bir ii zorunlu olarak yapmak zorunda olmas, sizin yksek standartlarla karlatnz gsterir. Bunu kim yapacak? arkclar, mzisyenler ya da teknik elemanlar m? Kondktr, ynetmen ya da metin yazar m? Sponsorlar, eletirmenler ya da izleyici gruplar m? Ya da kendiniz mi? Peki, sizin baardnz gstermek iin bu insanlar ne yapacaklar? Neyi nasl sergileyecekler? Nasl ve ne zaman tepki verecekler? Bunun yannda bir de, ynetim raporu sunduunuzu varsaym. Baarnz belirleyen ltler arasnda bu kez; satlan mallarn miktar, dolar satlar, kazan ya da kazancnza yaplan katklar vardr. Fakat bu yeterli olama87 Tartma Sanat yabilir. Kendiniz iin llebilir sonulara ulamanz, mterileriniz iin gereken gzlenebilir sonulara balya-bilirsiniz, nk belli bir fiyat zerinden alm satm yaplan bir rn retmiyor, amalad kazanlar uruna kullanlan bir hizmet sunuyorsunuz. Bu nedenle ayn zamanda, kullanm deerinden llen bir ama da belirlemek isteyebilirsiniz; dierlerinin baarmasn salayacak, ve dierlerinin gerekletirmesini salayacanz eylemleri ortaya koyacak bir ama. Hizmetinizi baaryla sunduunuzu dnn. ncelikli mterileriniz kimler? Bunlar nerede? Yapmalarnda yardmc olduunuz iler neler? Bunu daha nceleri yapamyorlar myd? Yoksa yapyorlard da, bu kadar iyi mi deillerdi? Onlarn baarsn olumlu ynde etkileyecek neler yaptnz? ncelikli mterileriniz sunduunuz hizmetler konusunda neler dnyorlar? Bunlar dierlerine hangi yollarla neriyorlar? Gelitirilmi Sonular Elde Etmeye \ Ynelik Hedefler <I Gelitirilmi sonulara ynelik amalar; gerekli yerlerde llebilir bir art derecesi ya da gzlenebilir bir art tr ortaya koyan, ve hem llebilir, hem de gzlenebilir gelimeler ortaya koyan amalardr. rnek olarak, patronunuzun sizden aada belirtilen bir konuda ama belirlemenizi istediini varsayn: Zincir maazalarn ortalama sipari hacmini 500 dzineye kadar karn. Durumlar ncelemek ve Amalan Belirlemek Ona, ortalama sipari hacminde % 25'lik bir art ngren bir ama belirlediini sylyorsunuz. "Bu bence ok fazla," diyorsunuz ve kendi nerinizi sunuyorsunuz: Zincir maazalarndaki ortalama sipari hacmini, yln banda % 15 arttrarak 400 dzine zerine, yln sonuna doruysa 460 dzine zerine kartn. Daha nce, gzlenebilir sonular ngren bir ama tasars rnei vermitik. yle bir eydi: Gelecekteki toplantlarda, alanlarn kendilerine gvenmesini ve etkin katlmda bulunmasn salayn. Bunu yapmak iin aadakileri uygulayn: Kiisel ve duygusal tepkilere yumuak bir biimde yant vermelerini salayn, Karlkl kazanc ngrerek, atmalar bastrn ve zn. imdi bu amacn, gzlenebilir bir art baarmak iin, nasl yeniden biimlendirilebileceine bir bakalm: Gelecekteki toplantlarda, alanlarn kendilerine daha fazla gvenmesini ve gerekli etkin katlmda bulunmasn salayn. Bunu yapmak iin aadakileri uygulayn: Kiisel ve duygusal tepkilere, kzarak deil de, yumuak bir biimde yant vermelerini salayn, Karlkl kazanc ngrerek, atmalar bastrn ve zn (bylece ho olmayan, ama nemli durumlardan saknn)... 89 Tartma Sanat Grdnz gibi yeniden ele alnan ama, bir karlatrma olana sunuyor. Nitelikli Sonular Elde Etmeye Ynelik Hedefler En basit biimiyle, amalar; llebilir ve gzlenebilir etkiler ngren, iki blml ifadelerdir. lk nce genel olarak ne baarmak istediinizi syler, daha sonra da baarmak istediiniz konunun ayrntlarna girersiniz. rnein: Zincir maazalarm sat planlarnn kalitesini profesyonel bir dzeye kartn.

Bunu yaparken tm sat temsilciliklerinin aadakileri edinmesini salayn: ... hakknda ikna edici veri analizleri mteri gereksinimleri ve kazan amalar konusunda anlay gsterin, zellikle ... gereksinimleri ile ... ngren amalar konusunda Amalar ayn zamanda daha kark olan, blmden oluan bir hal alabilir. ncelikle genel olarak ulamak istediiniz sonular belirtir, daha sonra bunlar nasl baaracanz syler, ve sonunda da ulamak istediiniz sonular ayrntlar ile ele alrsnz. rnein: Zincir maazalarn sat planlarnn kalitesini, ayda bir yaplan sat toplantlarnda etkili bir eitim salayarak, profesyonel bir dzeye kartn. Bunu yaparken tm sat temsilciliklerinin aadakileri e-dinmesini salayn: ... hakknda ikna edici veri analizleri 90 Durumlar ncelemek ve Amalan Belirlemek mteri gereksinimleri ve kazan amalar konusunda anlay gsterin, zellikle,... gereksinimleri ile ... ngren amalar konusunda Yukardaki, blml amac belirlediinizi varsayn. Bu, elde edebileceiniz baz sonulara sizi yaklatrmakta, bu sonular elde ettiinizde bunu kantlamaktadr, nk sat toplantlarnda etkili bir eitim verdiinizde, zincir maazalarndaki sat planlarnn kalitesini arttrabilirsiniz. imdi de bu amacnz patronunuzla grtnz varsayn. "Buraya kadar yaptklarnz kulaa ho geliyor," diyor. "Fakat zincir maazalarndaki sat planlarnn kalitesini artrmak istemenizin nedeni, bu maazalara yaptmz sat orann arttrmak. Peki bunu neden aka sylemiyoruz?" Aadakini temel alarak, amacmz yeniden ele almanz istiyor: Zincir maazalarndaki sat planlarnn kalitesini artrarak, aylk sat performansn iyiletirin. Patronunuz size amacnz yeniden ele almanz deil, yalnzca zincir maazalarndaki sat planlarnn kalitesini arttrarak gerekletiremeyeceiniz, yeni bir ama belirlemenizi istedi. Buna nasl bir yant vermeniz gerekir? Nitelikli bir baarya ynelen, yani sonular konusunda sizin sorumluluunuzu aza indiren bir ama nerebilirsiniz. Byle bir amac belirlemenin en basit yolu, "katk" szcn kullanmaktr. rnein: Zincir maazalarndaki sat planlarnn kalitesini 91 Tartma Sanat artrarak, aylk sat performansn iyiletirme konusunda katkda bulunma. Ayn zamanda, nitelikli baar elde etmek iin bir ama hazrlarken, denetiminiz dndaki durumlar da katmak iin, "kouluyla" szn de kullanabilirsiniz. rnein: Aadaki artlarn gereklemesi kouluyla, zincir maazalarndaki sat planlarnn kalitesini arttrarak, aylk sat baarann iyiletirin : irketiniz dikkat ekici promosyonlar yapacak. Ekonomi gelimeye devam edecek. irketiniz reklama ayrd bteden ani kesintiler yapmayacak. sizlik kontrol altnda tutulacak. Nitelikli baar iin nerdiimiz bu uzun ama tasarlaryla, patronunuza gerek amacnzn deerini gsterebileceinizi umarz. Bir ama; enerjinizi toplayp, bu enerjinin baarmak istediiniz sonuca odaklanmasn salar; tpk bir lensin, toplayp, grmek istediiniz nesneye odaklanmas gibi. Uzun bir ama enerjiyi, tpk dumanl bir lens gibi, evresine yayar. Tam bir baar iin sorumluluk almaya bakn.* * Veri akl konusunda sylediklerimiz, Robert F. Mager okuyucularna tandk grnm olabilir. Eer onun yaptlarn bilmiyorsanz, size retici Amalar Hazrlamak (Mager, geniletilmi ikinci basrri/ 1984) ve Ama Analizi (Mager, ikinci basm, 1984) adl kitaplarn okumanz neririz. BLM 6 92 Eylem Plan Yapmak ve Deerlendirmek PLAN YAPMAK

"Eer nereye gideceinizi bilmiyorsanz, her yol sizi oraya gtrr." te byle sylenmi. Buna uygun olarak, bir ey baarmak istediiniz zaman ncelikle amalarnz belirlemelisiniz; ikinci olarak planlarnz hazrlamalsnz; ve nc olarak da bu planlarnz uygulamalsnz. Yoksa amaszca hareket e-der, zamannz boa harcar, ya hibir ey baarmaz, ya da istediiniz amaca ulaamazsnz. Kabul edilmi gerein, yar-gerek olduunu ne sryoruz. Gitmek istediiniz yeri ve hangi yola sapmanz gerektiini renmenin tek yolu, oraya varmak iin ilk adimi atmaktr. Gerekten ne yapmak istediinizi ve ne kadar yapabileceiniz renmenin tek yolu ise, denemeye balamaktr. Evet, baarmak istediiniz eyi tanmlayarak ve ak, ger- 93 Tartma Sanat eki bir ama belirleyerek birok yarar salayabilirsiniz. Fakat hayr, keke ilk adm attnzda bylesine bir a-mac aklnzdan geirebilseniz keke ilk adm attnzda geree bak anz anlasanz ve amacnz salam temeller zerine oturtsanz. Bilge bir kiinin bir zamanlar syledii gibi; "Neyin gerek olduunu bulmak iin, ncelikle onu deitirmeye balarsnz." Amacnz temellendireceiniz kabul edilmi gerekler ok sk rastlanan tehlikeli hatalara dmenize neden olabilir. Amacnz dikkatlice belirleyip, bunu gerekletirmek iin uygulayacanz plan gelitirdikten sonra ne a-macnz ne de plannz bir daha deitirmemeniz gerekir. Bir ama belirlemenin gerei iyi grdnz anlamma geldii varsaym, ve bu belirlediiniz amalar gerekletirmek iin kendinize sz vermeniz gsteriyor ki, bu a-malar gerekletirmede baarsz olmanz, grevinizi yerine getirirken baarsz olmanzla edeerdir. Dorusal Planlama Modeli Kabul edilmi gerekler, ama belirleme ve gerekletirme iin gereinden fazla basite indirgenmi bir dorusal planlama modeli sunarak, zgrl kstlar. Aada dorusal modelin bir emasn gryorsunuz: Dorusal Planlama Modeli 1. Adm - Amalar belirle 2. Adm - Plan yap Eylem Plan Yapmak ve Deerlendirmek 3. Adm - Eylem 4. Adm - Sonulan deerlendir Dorusal model; amalarnz ve yntemlerinizi beklir-leyen, size bir idol yaratan ve denetimi bir kere ancak tm zamanlar iin konuan, sizin teslimiyetinizi isteyen ve sizi baarszlklkla tehdit eden bir kahine vermenizi ngrr. Amalarnz ve yntemlerinizi kendi kendinize belirlemek iin, deneyimleriniz araclyla renmenizi salayan dairesel modeli kullanabilirsiniz. Bu model de, nce gerekletirmeyi dndnz eylemlerden yola kar, sonra da gerekletirdiiniz eylemlerin sonularn deerlendirirsiniz. Dairesel Planlama Modeli Dairesel planlama modelini aadaki emaya bakarak celeyelim: nDairesel Planlama Modeli 1. Amalar belirleyin 2. Amalar gerekletirmek iin plan yapn Grevleri ve admlar tanmlayn, neyi ne zaman, kimin kime, kim iin ve kiminle, nasl yapacanz - belirtin; arada bir dzenli olarak sonulara bakn ve gerektiinde ama ve planlar yeniden ele aln. Sonular deerlendirin: ncelikle ne olaca konusunda tahminlerde bulunun, neyin doru, neyin yanl yryeceini bulun ve gerekirse ama 95 t Tartma Sanat ve planlarnz yeniden ele aln. 3. Planlar uygulayn Grevleri yerine getirin ve gereken admlar atn.

Ara sonular gzden geirin, nce neler yapldna bakn, neyin aksayp, neyin aksamadn belirleyin, deneyimlerinizden rendiklerinizi gzden geirin ve gerekirse ama ve planlarnz yeniden ele aln. 4. Planlar uygulamaya devam edin Grevleri yerine getirin ve admlar atn. Ara sonular deerlendirin. Gerektiinde ama ve sonularnz yeniden ele aln. 5. ... devam edin 6. ... devam edin 7. Sonular deerlendirin. Dairesel model denetimi bakasna vermeden, sorumluluu kendi zerinize almanz salar; deneyimlerinize dayanarak kendinizi kontrol etmenizi kolaylatrr ve amalarnzla planlarnza drt elle sarlmanz iin uygvn koullar yaratr. Dairesel modeli uygulayarak, sizi mutlu edecek baarlara ulaabilirsiniz. Kendinize bu olana yaratmak iin ncelikle grevleri ve admlar aklayan uygulanabilir bir plan hazrlamanz, sonular deerlendirmeniz ve gerektiinde ama ve planlarnz yeniden ele almanz gerekir. Bu plan yaparken, a-adaki drt gruba ayrlm temel sorulara dikkat etmenizi neririz. Uygulanabilir bir plan yaptktan sonra bunu 96 Eylem Plan Yapmak ve Deerlendirmek deerlendirmelisiniz. (Bu blmdeki "Planlar Deerlendirme" balna baknz.) Drt Gruba Ayrlm Temel Sorular Bu drt gruba ayrlm temel sorular; eylem, kaynak, destek ve problem sorulardr. Kim neyi yapmal? Kime, kim iin, ve kiminle? Ne zaman, nerede ve nasl? Benim hangi kaynaklara gereksinimim olacak ve dierlerinin hangi kaynaklara gereksinimi olacak? ... elde etmek iin kim, neyi yapmal? Benim nasl bir destee gereksinimim olacak ve dierlerinin nasl bir destee gereksinimleri olacak?... elde etmek iin kim neyi yapmal? Ben hangi problemlerle karlaacam ve dierleri hangi problemlerle karlaacak? ... elde etmek iin kim neyi yapmal? Hangi destei elde etmek iin kim ne yapmal? ... problemlerini zmek iin kim ne yapmal? Ayrntl bir biimde tartmanz ve sorular sorabilmeniz iin, bu gruplar aada tek tek ele alnmtr. EYLEM SORULARI Kim neyi yapmal? Kime, kim iin, ve kiminle? Ne zaman, nerede ve nasl? Eylem sorularnn yantlar genellikle basit ve dolayszdr. Aada rnek olarak, bir proje mdrnn tasarlad97 Tartma Sanat , ve bunu baarmak iin yapt plann balangcn da ieren, bir ama verilmitir. ncelikle bir grevi tanmlyor, iin nemli bir blmn; daha sonra da bu grevin gerekletirilmesi iin gerekli olan eylem admlarn sralyor. Amac ve yaplacaklar belirtmek iin emir tmceleri kullanyor. Eylem basamaklarn belirtirken, sorumlu kii ve departman adlarn da belirterek, tam cmleler kullanyor. Ama. Modeli 30 Kasm'a kadar, ayda 1000 nite olmak zere retime geirin. Grev 1: Hammaddeleri 31 Mart'a kadar salayn. Eylem admlar. a. Proje Sorumlusu ve Proje Mhendisi, sat siparilerini onaylayp, 15 Ocak'a kadar Sat Mdr'ne teslim etsin. b. Proje Sorumlusu ve Proje Mhendisi sat nerilerini deerlendirip, setikleri alclarn adlarn ve szlemeleri Sat Mdr'ne iletsin. c. Sat Mdr... tarihine kadar siparileri... 'e teslim etsin ve Proje Mhendisi mallarn kontroln yapsn. Kimin neyi yapacana karar vermeden nce, anahtar oyuncularn kimler olduunu grp emin olmak iin, aadaki ncelikli sorulan sorabilirsiniz: Plannz uygulamak, ya da baarsna katkda bulunmak iin kim dorudan sorumluluk alacak? Size yardm etmek ya da zarar vermek iin, kim ne tr bir resmi otorite kullanabilir?

Eylem Plan Yapmak ve Deerlendirmek Gereksinim duyduunuz, ama kontrol etmediiniz kaynaklara kim, ne tr bir denetim kurabilir? * Yaptnz ite kimin ne tr bir rol var, ve bu konuda kim ne kadar bilgiye sahip? Kimin, iyiye ya da ktye kullanlabilecek ne tr bir etkisi var? Yaptnz i zerinde dorudan denetimleri ya da baa-rmnzda herhangi bir sorumluluklar olmasa da, anahtar o-yuncularnz arasnda, nerilerine ve honutluklarna gereksinim duyacanz insanlar da olmal. rnek olarak, anahtar oyuncularnz arasnda, yaptklarnzla performanslarn etkileyeceiniz insanlar olmal. Byle olunca, bunlarn adlarn planlarnza ekler ve onlara yapc roller verirsiniz.* KAYNAK SORULARI Benim hangi kaynaklara gereksinimim olacak ve dierlerinin hangi kaynaklara gereksinimi olacak? ... elde etmek iin kim neyi yapmal? Kaynak sorularna yant verirken, kendinize hangi kaynaktan ne kadar sorusunu sormanz gerekir. rnek olarak: Ne kadar ve ne tr zaman; retim zaman, takvim zaman ve geen zaman? *Bizim Kim? sorular, Etki Ynetimindeki (Forum 1982) dnceleri yanstmaktadr. Bu, anahtar oyuncular zerinde resmi bir denetim ku-ramasna ramen, planlar yapp bunlar uygulamak zorunda olan insanlara Forum Derrei tarafndan verilen bir seminerin addr. Daha geni bilgi iin kaynakaya baknz. 99 Tartma Sanat Ne kadar ve ne tr demirba, donanm, materyal, hizmet? Dorudan ve dolayl, deiken ve sabit giderler de dahil olmak zere, ne tr giderlerden ne kadar? Ne tr bir bilgi, yetenek ve deneyimin ne kadaryla, ne tr iler yapacak, hangi nitelikte, ne kadar insan? Bu sorulara verdiiniz yantlar genelde gsterecektir ki, planlarnz az bulunur ya da elde edemeyeceiniz kaynaklar temel alarak hazrlamsnzdr. Bunlarn en ok grleni ise, sizin ve dierlerinin, gerekenleri yapmak iin gereksinim duyduu zaman esidir. DESTEK SORULARI Benim nasl bir destee gereksinimim olacak ve dierlerinin nasl bir destee gereksinimleri olacak?... elde etmek iin kim neyi yapmal ? Destekten, gnll yardm anlalmaldr. Bunu isteyerek, ya da canlar istemedii zaman size yardm etmeyecek olan insanlardan alarak elde edersiniz. Kendinize u sorular sorun: Kimin desteine balyz? Neden onlarn? Ne zaman ve nerede? Hangi grevleri yerine getirmek ve hangi a-dmlar atmak iin? Hangi grevler iin destee gereksinimimiz var? Ne tr bir destekten ne kadar? Kimden? Neden onlardan? Ne zaman ve nerede? Hangi admlar atmak iin? Kimin hangi desteine o kadar fazla gereksinimiz var ki/ Eylem Plan Yapmak ve Deerlendirmek bunu elde etmeyi en byk devlerimizden biri olarak gryoruz? Ne tr bir destekten ne kadar? Kimden? Neden onlardan? Nerede ve ne zaman? Ne yapmak iin? Aadaki problem sorularn tarttktan sonra, destek sorularna yeniden dnmek isteyebilirsiniz. PROBLEM SORULARI Ben hangi problemlerle karlaacam ve dierleri hangi problemlerle karlaacak?... elde etmek iin kim neyi yapmal? Hangi destei elde etmek iin kim ne yapmal? ... problemlerini zmek iin kim ne yapmal? Kendinize ilk nce, tahmin edilebilir problemler hakknda sorular sorun: ... sonularn gerekletirirken, kaynaklar elde ederken, ve destek almn salamlatrrken ne gibi problemler bekliyoruz? Bu problemlerin kmasn nlemek iin ne yapmalyz? Ortaya ktklarnda bu problemleri dzeltmek iin ne yapmalyz? Kk, tahmin edilebilir problemlerin nne geemediimizde ya da bunlar

dzeltemediimizde ne yapmalyz? Sonra da, kt eylerin olmasna hazrlkl olamama problemine odaklanarak, olaslklar zerinde sorular sorun: 100 101 Tartma Sanat zmemiz gereken ne tr umulmadk problemler ka bilir? Ne zaman? Niin? En nce hangisini zmemiz gerekir? Ne kadarn? Niin? Hangileri bizim amalarmz deitirmemize ya da bunlar yeniden ele almamza neden olabilir? Bu tr problemlerle karlamadan nce ne gibi hazrlklar yapmalyz? Bu tr problemlerin ortaya kma olasln azaltmak iin neler yapabiliriz? imdi de olacak iyi eylere hazrlksz olma problemine odaklanalm: Yakalamamz gereken ne gibi frsatlar umulmadk bir biimde ortaya kabilir? Bunlar ne zaman ve neden ortaya kabilir? Amalarmz geniletmemizi ya da bu amalarmz ok daha az maliyete gerekletirmemizi salayacak ne gibi frsatlar kabilir? Bu tr frsatlar yakalamak iin ne tr hazrlklar yapmalyz? Bu tr frsatlarn kma olasln ykseltmek iin neler yapmalyz? Elbette ki, talihin nasl bir biim alacan nceden bilemezsiniz, fakat hi umulmadk zamanlarda karnza kacak frsatlar da hesaba katmamanz iin bir neden yoktur. rnein: Umduunuzdan ok daha iyi sonular elde ediyorsu102 Eylem Plan Yapmak ve Deerlendirmek nuz, ya da istediiniz sonular elde ediyorsunuz; ama bunlar daha kolay ve hzl gerekleiyor. (a) Ne tr sonular? Ne zaman? Niin? (b) Bu durumda, elinize geen frsat nasl kullanrsnz? Umduunuzdan daha fazla kaynak elde ettiniz, ya da istediiniz kaynaklara ulatnz; fakat bu beklediinizden daha kolay ve hzl oldu. (a) Ne tr kaynaklar? Ne zaman? Niin? (b) Bu durumda, elinize geen frsat nasl kullanrsnz? Umduunuzdan daha fazla destek elde ettiniz, ya. da istediiniz desteklere ulatnz; fakat bu beklediinizden daha kolay ve hzl oldu. (a) Ne tr bir destek? Ne zaman? Niin? (b) Bu durumda, elinize geen frsat nasl kullanrsnz? Yukardaki sorular tarttktan sonra, kendi anslarnz yaratmaya bakabilirsiniz. PLANLARI DEERLENDRMEK Bir amac gerekletirmeden ve bir plan uygulamadan nce, bir zarar-yarar analizi yapmanz gerekir. Yalnzca liderlerin ama ve planlarnda beklenen ve tanmlananlar deil, ayn zamanda bir giriimden sonra ortaya kabilecek" tm zarar ve yarar olaslklarn da gz nnde tutmanz gerekir. Ayn zamanda, yalnzca liderlerin hizmet etmeyi amalad insanlar deil, etkisi olacak herkesi deerlendirmeniz gerekir. Sonra da kimin, ne tr ve ne ka103 Tartma Sanat dar bir zarar olacan; kimin ne kadar ve ne tr bir yarar elde edeceini belirlersiniz. Sonra da, baar karlnda alnacak olas dlleri, ve baarszlk sonucundaki olas cezalan gz nne alarak, genel bir deerlendirme yaparsnz. Zararlar Bir giriimin zararlarm planlar genellikle, "Ne tr bir kaynaktan ne kadarna gereksinimimiz var?" sorusunu sorarak belirlerler. rnein: Ne kadar ve ne tr zaman; retim zaman, takvim zaman ve geen zaman? Ne kadar ve ne tr demirba, donanm, materyal, hizmet? Dorudan ve dolayl, deiken ve sabit giderler de dahil olmak zere, ne tr giderlerden ne kadar? Ne tr bir bilgi, yetenek ve deneyimin ne kadaryla, ne tr iler yapacak, hangi

nitelikte, ne kadar insan? Bir zarar-yarar analizi yaparken, giriimin aklanan kaynak zararlarn gz nne alrsnz. Bunlarm yannda belirtilmemi ya da beklenmeyen zararlar da sz konusudur: frsat zararlar, sosyal zararlar, politik zararlar, ve kiisel zararlar gibi. FIRSAT ZARARLARI Frsat zararlar, bir seim yaptnzda oluan zararlardr. rnek olarak, kiralama ya da satn alma olanaklarnz ol104 Eylem Plan Yapmak ve Deerlendirmek duunu varsayn. Kiralamann zararlarn setiinizde, elde ettiiniz frsat zarar, satn almadaki yararlardr. te bu konuda deerlendirmeniz gereken sorular: Giriimimizde gereksinim duyduumuz kaynaklan salamak iin ne gibi gven verici seeneklerimiz var? Yaratmak istediimiz frsatlar iin bize ne tr ve ne kadar bir deer sunuyorlar? Bu frsat kullandmzda, ne tr ve ne kadar bir giderle karlaacaz? SOSYAL ZARARLAR Sosyal zararlar, alma zararlarndan farkldrlar. jal ma zarar, bir i giriimi ile ortaya kan bir zarardr: Tipik alma zararlar arasnda; insan, donanm, materyal ve hizmet zararlar vardr. Bunun tam tersine, sosyal zarar bir i giriiminin sonucunda ortaya kan zarardr ve bu i giriimi iinde aktif rol oynayan kiilerin ortak zarardr. Hava ve su kirlilii en genel sosyal zararlar arasndadr. Aklmzda bulundurmamz gereken sorular ise unlar: Giriimimiz, dierlerine byk sosyal giderler getirecek mi? Bu sosyal zararlardan kim ne kadar etkilenecek? Bu kiiler bu zararlan ne zaman ve nerede karlayacaklar? Bu sosyal zararlar ortadan kaldrmak, ya da dierlerini azaltmak bize ne kadara mal olur? Bu sosyal zararlar ortadan kaldramadmzda, ya da 105 Tartma Sanat azaltamadmzda; giriimimize ahlaki adan devam edebilir miyiz? POLTK ZARARLAR Politik zararlar, dman edinmekten, dost kaybetmekten, kt bir n kazanmaktan, ya da dierleriyle uyumlu alma yetinizi kaybetmekten kaynaklanan zararlardr. rnek olarak, insanlara size gvenmemeleri ya da sizi gvenilmez biri olarak grmeleri iin bir neden yaratm olabilirsiniz. Eer giriiminiz bir krize yant zellii tayor, ya da zor seimler yapp insanlarn anlamad iler yapmanz gerektiriyorsa, ne kadar iyi bir kii olduunuzu ya da giriiminizin ne kadar deerli olduunu anlamak iin politik zararlar da gz nnde bulundurmanz gerekebilir. Aadaki sorular ele alalm: Bize dman kazandracak, dostlarmz yitirmemize neden olacak, ve u anda ve gelecekte bize zarar dokunacak iler yapma olaslmz nedir? Kimin desteini yitirebiliriz? Ne iin? Ne zaman ve nerede? Nasl ve niin? Dierlerinin bize kapayaca olanaklar gz nne alndnda, ne kadar byk politik zararlara urayabiliriz? KSEL ZARARLAR Kiisel zararlar arasmda endie, fazla alma, zor yolculuklar, baarszlk korkusu, dierleriyle atma, ve aile ya da arkadalarla olan ilikilerdeki aksaklklar gibi fizik106 W Eylem Plan Yapmak ve Deerlendirmek sel ve duygusal zararlar bulunur. Ayn zamanda, yukarda aklananlara benzer biimde, frsat zararlar ve politik zararlar da yer yer bu gruba girer. Sosyal ve kiisel zararlar, her zaman iin, yaptklarmzn ahlak asndan iyi ya da kt olmas ile ilgilidir. Yararlar Bir giriimin nasl beklenmedik ve nceden tahmin edilemeyen zararlar varsa, ayn biimde yararlan da vardr.

FIRSAT YARARLARI Bir giriimin yararlar arasnda, rnek olarak kariyerinizi ykseltme, yeni bir pazara girme, ya da nemli bir aratrma yapma gibi olanaklar saylabilir. u sorulara bir gz atalm: Eer bu giriimi srdrrsek, ne gibi nemli frsatlar elde ederiz? Bu frsatlar ne zaman ve nerede karmza kabilir? Bu frsat yaratmak iin ne kadar ve ne tr bir karlk vermemiz gerekir? Bu frsat ne zaman, nerede ve nasl elde edebiliriz? Bu frsat deerlendirdiimizde ne kadar ve ne tr bir zararla karlarz? Bu zarar ne zaman ve nerede kendini gsterir? 107 Tartma Sanat SOSYAL YARARLAR Sosyal yararlar, yararlar oktan grlen bir giriimin, bir toplulua daha fazla yarar vermesi, ve bunun iin fazladan bir karlk gerektirmemesi durumunda ortaya kar. rnein, komu bir bankann sosyal ve ekonomik istikrar salamas gibi. Gz nne almamz gereken sorular ise unlar: letme giderlerimizi arttrmadan, giriimimiz topluluk iin daha ne gibi yararlar sunabilir? Bu sosyal yararlardan kim, ne kadar yararlanacak? Bu yararlardan insanlar ne zaman ve nerede yararlanacak? Bu katma deeri salamak iin giriimimizi nasl yrtmemiz gerek? POLTK YARARLAR Politik yararlar, yeni dostlar ve balantlar kazanma, dmanlar dostlarnz haline getirme, iyi bir n kazanma, dierleriyle beraber alma becerinizi gelitirme, ve bakalarnda gven duygusu uyandrma gibi olumlu gelimeler sonucunda ortaya karlar. Ele almamz gereken sorular: Bize imdi ve gelecekte yardm edecek dostlar kazanmak iin neler yapyoruz? Kimin desteini kazanabiliriz? Ne iin? Ne zaman ve nerede? Nasl ve niin? Dierlerinin bize salad olanaklar gz nne alndnda, politik yararlarmzn bykl ne kadar olmal? 108 Eylem Plan Yapmak ve Deerlendirmek KSEL YARARLAR Kiiselyararlararasnda; vg, tannma, kariyer ykselii ve maa art gibi olumlu gelimeleri sayabiliriz. Ayrca kiisel geliim ve baarnn katks da bu gruba dahil edilebilir. Bunlardan, gelirdeki artla ilgili olan, genellikle yksek standardn koruyan ve amalarna ulaan insanlar ilgilendirir. Sosyal ve kiisel yararlar, her zaman iin, yaptklarmzn ahlak asndan iyi ya da kt olmas ile ilgilidir. Beklenen dller ve Cezalar dller genellikle, bir amac gerekletirerek, ya da bir a-mac gerekletirdiiniz iin elde ettiiniz yararlardr. A-macnz gerekletirerek dendiinde, amaladnz sonuca ulatnz anlam kar. Ayn zamanda baarnn hazzna varyorsunuz demektir. Tm bunlarn yannda, kendiniz ve dierleri iin sosyal, politik, ve kiisel yararlar salamsnzdr. Amacnz gerekletirdiiniz iin dendi-indeyse, bir dl kazanabilir, maanz arttrabilir, ikramiye ya da vg alabilirsiniz. Cezalar ise, beklendik derecede yksek zararlara ura-nldnda ortaya kar. rnek olarak, cezalar, zararlar akla uygun snrlar iinde tutmadnzda, ya da zararlarnz gerekelendirecek sonular elde etmediinizde, hibir durumda kabul edilemeyecek zararlara yol atnzda ve bu zararlardan dolay siz ve dierleri olumsuz etkilendiinde ortaya karlar. Btenizi % 1 orannda atnzda 109 Tartma Sanat ya da bu bteden bir kuru daha fazla harcama yaptnzda sert bir amiriniz size kzabilir. Btenizi, parseklerle llerek belirlenen limitler dna kardnzda, bir kediden ya da Savunma Bakanlndan bile yaknmalar alabilirsiniz. Bizim hedeflerimiz sz konusu olduunda ceza, zararn kendisi deil,

ortadaki sonulardr. Bir giriimin doruluunu kantlayan ey, beklenen -dller ve beklenen cezalar arasndaki ince ilikidir. Bu iliki, yalnzca baar ve baarszln sonularn deil, ayn zamanda baar ve baarszlk olaslklarn da yanstr. Beklenen dller ve cezalar genellikle "arlk sistemleri" ad verilen yardmc ltlerle karlatrlrlar. Aada byle bir arlk sisteminin nasl kullanlaca anlatlyor. nce yzde birlik bir baar ve baarszlk olasl saptayn: rnein dk bir baar olasl iin % 20'lik bir olaslk; yksek bir baarszlk olaslna kar da % 80'lik bir olaslk. Sonra da baar ve baarszlk sonularn l'den 100'e kadar bir oranlamaya sokun. rnein, byk potansiyel dller iin 80, ve kk potansiyel cezalar iin 20. Daha sonra, olaslklarla sonulan arpn ve beklenen dllerle cezalar iin ayr ayr indeks deerleri belirleyin. Daha sonra belirlediiniz bu indeks deerlerini karlatrn ve beklenen cezalar ekmeyi gz nne alarak, beklenen dllere ulamak iin alp almayacanza karar verin. lk rneimizde baar iin beklenen dllerle, baarszlk iin beklenen dller ayn indeks deerini alyorlar. 110 i> Eylem Plan Yapmak ve Deerlendirmek baarszlk %20 80 %80 20 olaslklar sonular ov 20 indeks deerleri 16 (0.2 x 80) 16 (0.8 x 20) Byle bir giriimde bulunmal msnz? Bu, saylar nasl yorumladnza bal. Bazlar dllerin byk, cezalarn kk ve ceza olaslnn dk olduunu syleyerek bu ie girimenizi syleyebilir. Fakat bazlar da; baar iin beklenen dllerin, baar olaslnn dk olmas nedeniyle ok az olacan ve dahas, beklenen dllerin, olas cezalarla karlatrldnda ok az olduunu syleyerek, bu giriimin fazla kazan getirmeyeceini de ne srebilirler. Potansiyel cezalar biraz fazla olduunda, giriimi desteklemeyenler stn gelebilir, nk bu durumda, beklenen dllerlerle beklenen cezalar karlatrldnda ortaya hi de i ac bir tablo kmaz: basan baarszlk olaslklar sonular indeks deerleri %20 80 16 %80 40 32 Eer hala giriime devam etmek istiyorsanz, bu durumda yaptnz analizin sonucuna gre, amacnz, plannz ya da her ikisini deitirmeniz, yani deikenleri yeniden biimlendirmeniz gerekebilir. Potansiyel dlleri azaltma 111 Tartma Sanat dan ve potansiyel cezalar oaltmadan, baar olasln ykseltebileceinizi varsayn. ndeks deerlerinde oluacak deiiklik dramatik dzeyde olur. rnein: baar baarszlk olaslklar %50 %50 sonular 80 40 indeks deerleri 40 20 Deikenleri yeniden biimlendirmek iin, farkl ama daha byk olmayan cezalar gze alarak yeni amalar belirleyebilirsiniz. Ayn zamanda, cezalarda bir deiiklik yapmadan ayn ama peinde koar, ama planda iyiletirmeler yapabilirsiniz, bylece sz konusu cezalarn ortaya kma olasl byk lde azaltlm olur. Yeni bir otomobil motoru gelitirmeyi amaladnz varsayn. Deikenleri, pahal baarm yetisinden vazgeerek deitirebilir, bylece potansiyel cezalar, potansiyel dllere gre olduka azaltrsnz. Bu durumda, yeni deikenleriniz ve deerleriniz yle bir grnm alr: baar baarszlk

olaslklar %50 %50 sonular 60 20 indeks deerleri 30 10 Bu ok pahal performans yetisini kartp, ayn zamanda dier alanlar iin kaynak yaratarak baar olaslnz 112 Eylem Plan Yapmak ve Deerlendirmek da ykseltmi olursunuz. Byle bir durumda da, yeni deikenleriniz ve deerleriniz yle olur: baar baarszlk olaslklar % 75 %25 sonular 60 20 indeks deerleri 45 5 Fakat sonuca dikkat edin. Bu, grnd gibi olmayabilir. Aadaki saylar inceleyin: baar baarszlk olaslklar % 99 %1 sonular 100 100 indeks deerleri 99 1 U bir rnek mi? Aslnda hayr. Varsayalm ki, 100, ucuz elektrik retiminin bir potansiyel dl olsun. Bu ayn zamanda, potansiyel cezalan simgelesin. Beklenen baar -dlleri o kadar yksek ki, bir ok kii riske girme yanls. Fakat baka kiiler de, ne olursa olsun., eer olas baarszln sonucunda nkleer bir felaket varsa, hibir risk almamann tek risk olduunu dnyor.* Saylar dikkatle inceleyip yorumlayn. Bunlar size, aslnda karlatrmas ok zor olan unsurlar karlatrmanz salar, tpk ucuz elektrik ve insan yaam gibi. Bu sa*Sonucu felaket olan kararlar verirken kullanlabilecek yntemin tartld, Hayes'in 1989 ylnda baslan kitabna bavurabilirsiniz. __ 112 __ 1 ^> Tartma Sanat ylar ayn zamanda, olaslklara ve sonulara olan znel bak anz yorumlamanz, ak bir kafayla dnmenizi salar. Olaslklar nasl ele aldnzn ayrmna varn, iyimser, karamsar ya da dikkatle? Gereki yorumlar yapn. unu da unutmayn; bir durumdan kurtulmak, belli bir kamuoyu oluturmak ya da destek kazanmak iin konuurken sonulan ok kolay abartabilir ya da azmsayabilirsiniz. Yorum yaparken adil olun. nce sezinlediinizi lyor, sonra da bunu arpyorsunuz. Sonucu bir yorumun yorumu olarak deerlendirin; bir matematik ya da kimya formlnn gvenilir bir rn olarak deil, yoruma ak ve yorum gerektiren deiken bir rn olarak. 114 BLM 7 Sorunlarn Nedenlerini Saptamak TANIMLAR Bir sorunun ne olduu sorulduunda ou insan, hakknda bir eyler yapmamz gereken bir ey olarak tanmlar. Hibir eyin yaplmadna, yaplann da bir ie yaramadna amamak gerek. Bu blmde, etkili bir biimde konutuunuz konularda yapc iler yapmanz salayacak terimler kullanarak, sorunlar tartp analiz etmenin drt yolunu anlatacaz. Sorun Bir sorun, ya kt bir ey olduu, ya da iyi bir ey olmad iin, deitirmek istediiniz bir durumdur. Sorununuzu zmek iin ncelikle onun nedenlerini bulmanz gerekir. Daha sonra da durumu deitirmek iin seeneklerinizi gzden geirirsiniz. Sonunda da amalarnz belirler ve planlar yaparsnz. II Tartma Sanat Gerekli Neden

Kt bir ey olduunda bunun gerekli nedenlerini^ belirlersiniz; yani bu kt durumun devam etmesine yol aan nedenleri. Daha sonra bu gerekli nedenlerden hangisini ortadan kaldrmak istediinize karar verirsiniz. Tm gerekli nedenler ortadan kaldrlrsa, kt bir durum devam edemez; bu nedenle kt bir durumu deitirmek istediinizde, gerekli nedenlerin hepsini ortadan kaldrmak zorunda deilsiniz, bu nedenlerden yalnzca bir tanesini kaldrmalsnz. rnein bir yangn sndrmek iin, yanan maddenin zerine su dkerek ate ssn drmeye alr, ya da bu maddenin zerini yanmaz bir rtyle rterek, oksijen ile olan temasn kesersiniz. Yeterli Neden yi bir ey olmadnda, yeterli nedenleri belirlersiniz, yani tm gerekli koullaryla gelecekteki iyi bir durumun, u anda iyi olmayan durumun yerini almas iin gerekli olan nedenler. u anda iyi bir ey olmuyorsa, bir ya da iki gerekli neden eksik demektir. Bu iyi durumu gerekletirmek iin, tm eksik nedenleri salamal, yani yeterli nedeni ortaya karmalsnz. Daha ak sylemek gerekirse, eksik olan genel olarak gerekli tm nedenler iinde, zellikle gerekli nedenleri bularak durumu deitirmemiz gerekir. Bir kamp atei yakmak istediinizi varsayn. Parlak bir gneiniz, kuru odununuz, ranz, mutfak kibritleriniz ve bir byteciniz 116 ; Sorunlarn Nedenlerini Saptamak var. Eitiminiz ve deneyimleriniz size gsterir ki, bu atei yakmak iin genel olarak gerekli neden vardr: (1) oksijen bulunmal, (2) yanabilir bir madde bulunmal ve (3) bu maddenin ss, yanma noktasna kadar ykselmelidir. Durumunuzu deerlendiriyor ve zellikle gerekli olan nedenleri aryorsunuz. Genel olarak gerekli olan oksijeni, -zellikle gerekli gaz halinde salayabilirsiniz. Kuru tahta ve ra ise, genel olarak gerekli olan yanan maddelerin, -zellikle gerekli olan halleridir. Eksik olan ise ray yanma noktasna getirecek olan s. Bu eksik koulu salamak iin, kibritlerinizi ya da bytecinizi kullanabilirsiniz. Byk bir olaslkla bytecinizi kullanp, kibritlerinizi akam atei yakmak iin ayracaksnz. Genel olarak gerekli neden terimini, potansiyel olarak sonsuz trde zellikle gerekli neden ieren bir dizi gerekli koul anlamnda kullanyoruz. Bunlar, farkl boyutlarda deiik durumlar gsterebilirler. rnek olarak, gd, insan davrannn genel olarak gerekli bir nedeni olarak gsterilebilir, fakat bu yalnza para ile snrl deildir, nk para baz durumlarda zellikle gerekli bir nedendir, her durumda deil. zellikle gerekli neden terimini ise, bir trsel gerekli nedenin, belli bir durumda ald biimi tanmlamak iin kullanyoruz. rnek olarak, durum bir i antlamas ise, antlamann temelini oluturan genel olarak gerekli gd; "1 milyon dolar en ge 30 Haziran tarihine kadar nakit o-larak denecektir," gibi bir biime girebilir. 117 Tartma Sanat Ara, Gd ve Frsat Ama, gd ve frsatlar; insanlarn eylem ve eylemsizliklerinin genel olarak gerekli nedenleri olarak alglyoruz, insanlar belli durumlarda baz eyler yaparlar, nk karlarnda baz zellikle gerekli biimlere girmi genel olarak gerekli nedenler vardr. Bu genel olarak gerekli nedenler, baz biimlerde eksik olduklarndaysa, insanlar bir ey yapmazlar. nsanlar kt eyler yaptklarnda, sorunu analiz etmekle, onlarn bu kt eyleri yapmalarna neden olan -zellikle gerekli ara, gd ve frsat biimlerinde ne tr eksikler olduunu buluruz. Sorunun zmnde ise; bu nedenlerden ve biimlerden hangisi en zararl ise, bu neden etkisiz hale getirilir. nsanlar iyi eyler yapmadklarnda, sorunu analiz etmekle, onlarn bu iyi eyleri yapmalarna engel olan zellikle gerekli ara, gd ve frsat biimlerinde ne tr eksikler olduunu buluruz. Sorunun zmnde ise, eksik o-lan tm genel olarak gerekli nedenler ortaya karlr ve bunlardan hangisi en ok istenen ve gerekliyse, bu etkin hale getirilir. Ara ise, yetenek, bilgi, danma, deneyim, alet, teknoloji, materyal ve donanm biimlerini alabilir. Gd; gider, kazan, dl, ceza ya da duygusal ve zihinsel

duyum biimlerinde grlebilir. Frsat ise eylemin gereklemesi iin uzakta, yaknda, sk ya da seyrek bir biimde, ister her gn ister ylda bir olmak zere; zaman, neden ve yer biimini alr. 118 Sorunlarn Nedenlerini Saptamak Ara, gd ve frsat analizi yapmanz, size bir durumun ne kadar karmak olduunu gsterir. nsanlarn belli yollarla katkda bulunmalarn istediinizi varsayn (bu iyi), fakat insanlar ibirlii yapmyorlar (bu kt). Tartma iin ortaya temel soru atyorsunuz: birlii iin insanlarn ne gibi ara eksiklikleri var? birlii iin insanlarn ne gibi gd eksiklikleri var? birlii iin insanlarn ne gibi frsat eksiklikleri var? Tartmann sonunda u hipotezlerden ya da sonulardan herhangi biri elde edilebilir: Aralar. nsanlar, etkili bir i telefon ya da idari bilgi sisteminden yoksundurlar. Ayn zamanda atmalarla yzleecek yapc becerilere ve bozuk ilikileri dzeltecek becerilere de sahip deillerdir. Gdler: nsanlar ibirlii yaptklarnda bir ey kazanmyor, ibirlii yapmadklarndaysa bir ey yitirmiyorlar. Ya da ibirlii yaptklarnda ne kazanacaklarn, ya da ibirlii yapmadklarnda ne yitireceklerini bilmiyorlar. Ya da, bizim istediimiz biimde ibirlii yaptklarnda kaybediyorlar, ama yapmalarn istemediimiz bir ey yaptklarnda, rnein birbirleri ile ykc bir biimde yarrken ya da patronlarnn gzne girmeye alrlarken,* kazanyorlar. Frsatlar: nsanlar resmi ya da resmi olamayan dzenli toplantlar yapmyor, ya da yaplan toplantlarda yalnzca *Cf. Robert F. Mager ve Peter Pipe, Baarm Sorunlarn nceleme, Blm III (Mager ve Pipe 1970, sayfa 47-90) Ele alnan sorular arasnda unlar var: Arzu edilen performans bir ceza mdr? Performans gstermemek dllendirilir mi? Performans gerekten bu kadar nemli mi? 119 Tartma Sanat patronlar konuuyor. Ya da ok farkl meslek gruplarndan olduklar iin, birbirlerini anlamyorlar. Ara, gd ve frsat zerine yaptnz analizler size gsterecek ki, amalarnz bir sorunu zmek iin tasarla-yamazsnz; amalarnz bu sorunlar ynetmek iin tasar lamalsruz. Sorunlar olan ehrinizde, kundakl -nelemenin yollarn tartacanz bir toplant dzenlediinizi varsayn. Aralar arasnda, paavralar, ieler, mumlar, kibritler, benzin, gazeteler, ve bytelerin olduu; gdler arasnda, zevk, kazan, nefret, hrs, zihinsel ve duygusal bozukluklarn olduu; frsatlarn ise her zaman her yerde bulunabilen ve yanan maddelerden ina e-dilmi binalar olduu ne srlyor. Kundakl ortadan kaldramayacanz ok ak; nk buna neden olan tm ara, gd ve frsatlar yok edemezsiniz. Genel olarak gerekli nedenler o kadar ok biimde ve ok sayda karmza kyor ki, bunlarn her-birini tek tek ortadan kaldrmamz olanakszdr. Fakat bu sorunla, onu kstlayarak ba edebilirsiniz. rnein etkili bir yasa dzenlemesi, gdlerin nemli bir blmn a-zaltabilir. Ayrca yerleim birimlerinde komular arasnda kurulacak organizasyonlarn, tehlikeli binalara ve kundaklanma olasl olan mallara gz kulak olmasyla frsatlar da azaltlabilir. Son olarak, yaanm bir olay, ara, gd ve frsat analizi yaparak, sizin ska grlen genel bir hataya dmenizi, yani bir sorunu zerken, daha byk bir kt duruma ortam hazrlamanz engelleyebilir. 120 Sorunlarn Nedenlerini Saptamak Yaanm bir olay Bir irketin, tarma ynelik kimyasal madde retiminde alan iileri, doumda sakatlanmalara neden olan, teratojen diye bilinen dioksin maddesine maruz kalyorlar. Bu madde, baka basit ve masum bir retim srecinin yanrn olarak ortaya kyor. irketin bu blmnde hem erkek hem de kadn iiler almakta. Varolan bu durum ktyd: doum yapabilecek kadnlar tehlikeye kar savunmaszd. Fakat durum o kadar da kt saylmazd: doum yapabilecek kadnlar tehlikeye kar korunmalyd. Bir ara, gd ve frsat analizi, bu kt durumun zellikle gerekli nedenleri

arasnda unlarn da olduunu gsterirdi: Ara dioksin retimi iin gerekli olan maddeler ve sreler Gd: iilerin paraya olan gereksinimleri Frsat kadnlarn mesleki grevleri ve onlar dioksin ile kar karya getiren alma koullar Fakat hibir analiz yaplmad. Ynetim, ara ve gd unsurlarn dikkate bile almadan, sorun kmamas iin, zellikle gerekli frsat ortadan kaldrmaya karar verdi; bu da sorunun zellikle gerekli nedenini en ucuz, en abuk ve en kolay yoldan ortadan kaldrmakt; yani kadnlar. 121 Tartma Sanat Kadnlar, retim blmnden kartld ve onlara daha dk cretler karlnda bro ileri verildi. Kadnlar yok, sorun da yok. Ynetim ara konusunda, belki de dioksinin ortaya kmasn engellemek iin retim biimini deitirmek, bylece sorunun zellikle gerekli nedenini, tetratojeni ortadan kaldrma konusunda tek bir sz sylemedi. Ynetim gdy de ele almad; kadnlara retimdeki ilerini baka alanlara yneltmeleri iin bir tevik primi vermedi. Ynetim ayn zamanda, kadnlarla dioksini kar karya getiren alma koullarn da deitirmedi. Dier bir deyile, kadnlar dnda, herhangi bir biimiyle frsatlar deitireceklerine kadnlar inandramadlar. Kadnlardan bazlar ksrlk ameliyat geirdi, ve eski ilerini geri istedi. Rahim yok, sorun da yok. SORUNLARI ANALZ ETMENN DRT BAST YNTEM imdi de, sorunlarn genel olarak ve zellikle gerekli nedenlerini belirlemede kullanacanz, sorunlar analiz etmenin drt basit yntemini sunacaz. Bu yntemler: Benzeim Yntemi yknme Yntemi Karlatrma Yntemi likiler Yntemi 122 Sorunlarn Nedenlerini Saptamak Basit yntemler demekle, bu yntemlerin kesin kurallar iinde, ak kantlar erevesinde uygulanmas gerekmeyen yntemler olduunu vurgulamak istedik, ama bu adlandrma, bu yntemlerin gvenilmez olduu anlamna gelmez. Benzeim Yntemi Benzeim yntemini kullanmak iin, ncelikle bu yntemi uygulamak istediiniz durum hakknda bir ey bilmeniz gerekir; rnein insanlarn kzarak birbirlerine bard kt bir durum; ya da insanlarn birbirlerini dinlemedii iyi olmayan bir durum. Daha sonra da, bilginiz ve deneyiminizden yola karak, bu tip durumlara tan koymaya ynelik bir neden-sonu modeli ortaya koyarsnz, yani benzer durumlar ararsnz. Durum kt olduunda, modeliniz genel olarak neyin yanl olabileceini tanmlar ve dikkatinizi olmas muhtemel belli gerekli koullara yneltir. rnek olarak, insanlarn birbirine bard bir durumu sona erdirmek istediinizde, modeliniz sizi byk bir olaslkla yanl anlamalara ynlendirecektir. Durum iyi olmadnda, istediiniz sonucun tm genel olarak gerekli nedenlerini aklayan farkl bir model kullanrsnz. Bu model, dikkatinizi byk bir olaslkla eksik olan belli gerekli koullara yneltir. rnein insanlarn birbirlerini dinlemesini salayacak yntemler aradnzda, modeliniz size insanlarn ortak dil eksiklikleri olduunun gstergelerini aramamz syleyebilir ve daha sonra 123 Tartma Sanat da ne tr szcklere gereksinimleri olduunu belirler. Benzeim yntemini kullanrken, zorunlu olarak benzer biimleri sorgulayan temel soru sorabilirsiniz: Neler oluyor?

Neler yolunda gidiyor? Neler yolunda gitmiyor? Ayn zamanda, ak bir ekilde biim tanm yapan sorular da sorabilirsiniz: Byle bir durumda, genel olarak neler yolunda gitmeyebilir? Gerekten yolunda gitmeme olasl olan ne gibi olaylar vardr? Yolunda gitmeyen nedir! Durum kt olduunda, insanlara benzer durumlarda ara, gd ve frsatlarn neler olduunu sorabilirsiniz. Durum iyi olmadnda onlardan, bu gibi durumlarda nelerin eksik olduunu renebilirsiniz. nsanlardan dzenli aralklarla, rneklerini verirlerken, ne gibi deneyimlerine dayandklarn aklamalarn isteyebilirsiniz. Gerekten benzer durumlardan yola karak elde ettikleri bilgileri, geerli gerekelendirme srelerinden geirdiklerinden emin olun, nk geersiz tanlarla bir model uyguladklarnda, yanl sorunlar zerler ve sonu korkun olur. rnein alma koullarndan haberleri yoksa, madencilerin ve tekstil iilerinin akcier hastalklarn, evlerinde ve oturduklar yerlerde kaptklarn bile dnebilirler. 124 Sorunlarn Nedenlerini Saptamak yknme Yntemi Birok sorun, deneysel olarak ve yknerek yaplan bir de-neme-yarulma sreci iinde zlr. Ksaca, kt durumlardan belli koullar karmay; iyi olmayan durumlara da belli koullan eklemeyi nerirsiniz. Daha sonra, bu koullar eklediiniz ya da kardnzda ne olacan sorarak, yknme yntemini test edersiniz. rnein moralin dk olduu bir durumda, aadaki sorular sorabilirsiniz: Dosyalanmak zorunda olan stat raporlarnn saysn azaltsak? Daha iyiyi elde etmek iin neleri deitirelim? Daha iyiyi elde etmek iin ne kadarn deitirelim? Hangi deiiklikler durumun daha da ktlemesine neden olu? Ne kadar deiiklik daha ktye neden olur? nsanlarn moralinin iyi olmad baka bir durumda, benzer sorular yneltebilirsiniz: Snav yerine bir dnem devi hazrlama kural getirsek nasl olur? Daha iyiyi elde etmek iin neleri deitirelim? Daha iyiyi elde etmek iin ne kadarn deitirelim? Hangi deiiklikler durumun daha ktye gitmesine neden olu? yknme yntemi, sorunlar hzl bir biimde zmek isteyen, dnmeden bir adm atmak istemeyen ve eyleme gemeden nce nedenlerin daha iyi anlalmasn salayacak farkl nerilere ak olan insanlar iindir. 125 Tartma Sanat Karlatrma Yntemi Karlatrma yntemini kullanrken; kt durumlar, kt olmayan benzer durumlarla; ve iyi olmayan durumlar, iyi olan benzer durumlarla karlatrr ve bu yolla ne yapacanz konusunda baz bilgiler edinirsiniz. Temelde genel soru sorarsnz: Bizim sorununumuzu zen ya da byle bir sorunla hi karlamam iyi durumlarda neler oluyor, neler olmuyor? Bunun tersine, bizim kt durumumuzda ne oluyor, ne olmuyor? Neyin olmas ve olmamas gerektiini dnyoruz? Bir durumdan dier duruma yantlar karlatrrken, insanlar durumlarnn olmas gereken halinin bir neden-sonu modelini ve durumlarnn u andaki halini ele alan bir anlayp gelitirirler. Sonra da eklenmesi ve karlmas gndeme gelen gerekli nedenleri belirlerler. rnein tm mutlu durumlarda varolan bir koul, mutsuz olan durumlarda eksikse, bu durumda akll biri, eksik olan bu koulun, sorunm nedeni olduunu syler. Fakat yanlma riski hala vardr, insanlarn ele ald iyi durumlar rnei; durumu olmas gerektii biimde ele a-lan btn bir model iin yeteri kadar geni bir rnek olmayabilir. nceleme iin seilen mutlu durumlar da her zaman iin mutsuz durumla karlatrmaya uygun olmayabilir. rnein bir rn byk maazalara

satarken o126 Sorunlarn Nedenlerini Saptamak luan kritik baar koullar ile ayn rn bir spermar-kete satarken oluan kritik baar koullar arasnda byk farklar vardr. Byle bir durumda iki tip mteriye yaplan sat baars ve baarszl birbirleri ile karlatrlamaz. likiler Yntemi likiler yntemini kullanrken, durumun mevcut ^ e olmas gereken hallerinin bir modelini kurarak, bunlar karlatrrsnz. Bunlardan birini istemediinizkoullar de uran bir sistem olarak, dierini de istediinizkooan o-luturan bir sistem olarak deerlendirirsiniz. Bu yntemde atmanz gereken admlar unlardr: 1. Durumun olmas gereken halinin bir modelini kurun: Kim ne zamana kadar ne yapmal? Nerede, niin ve nasl? Kime, kim iin ve kiminle? Ve istediiniz sonulara ulamak iin kim, hangi ii ne kadar iyi yapmal? 2. Durumun mevcut halinin bir modelini kurun: Kim ne zamana kadar ne yapmal? Nerede, niin ve nasl? Kime, kim iin ve kiminle? Ve gerek sonularnza ulamak iin kim neyi, ne kadar iyi yapyor? 3. Modelleri her adan birbiri ile karlatrn : Kim, ne, ne zamana kadar: istenilen ve gerek * Nerede, niin, nasl... Kime, kim iin, kiminle... Ne, ne kadar iyi... 127 Tartma Sanat Durumunuzun olmas gereken halinin bir modelini yaparken, istediiniz sonular elde etmek iin yaptnz alma srecinin tm basamaklarn aklayn ve sonra da her basama byk grevlere ayrp, bu grevler iin ayr modeller yapn. Basamaklar ve grevleri belirlerken, bir kiinin srecin hangi noktasnda btn sonulardan, hangi noktasnda ara sonulardan sorumlu olduunu belirleyin. nk bu noktalar belirlediinizde unlar da renirsiniz: belli bir iin baaryla tamamlanp tamamlanmadn karlalan belli sorunlar btn sonular tehlikeye atmadan bu sorunlar zmeye zaman kalp kalmadn Sorunlar genellikle, birinci grubun belli bir ii bitirmesi beklenen ve ikinci grubun baka bir ie balamas gereken; yani, birinci grubun performansnn, ikinci grup iin belirleyici rol oynad noktalarda ortaya kar. Bu noktalar iiler genelde "yapraklar," patronlar "el sallamalar" ve danmanlar da "arabirimler" olarak tanmlar. Genelde; bir iin kendinden sonra gelene kolaylk salayacak biimde nasl bitirilmesi gerektii konusunda belli ltler yoktur. Ynetimler ou zaman birinci iin yaplmasn deerlendirirken, tek ynl bir yaklamla yalnzca onun performansn ele alr, bunun ikinci ie salad katklar ve giriimin genel performans iindeki yerini nemsemezler. Sonuta da insanlar dierlerine aldrmadan i yaparlar. rnein grevlerini istedikleri yollar128 Sorunlann Nedenlerini Saptamak dan yerine getirirler ve dier alanlara sorun yarahrlar Ya da insanlar zmeleri gereken bir sorunla karla' da bunu zemediklerinde, rtbas edip geitirirler ? 129 BLM 8 Br Tartmann nhazrlklarn Yapmak ve Bildirmek NCEDEN BLDR HAZIRLAMAK: NASIL YAPMALI VE NASIL YAPMAMALI? Baz tartmalar iin nceden bildiriler yapp, gndemi duyurmak gerekmez. ster annda verilen bir kararla, ister tasarlanarak yaplsnlar, gndem isteyenlere verilir. rnein i arkadalarnzdan biri yannza yaklap size, "Ann, Food and Drug Kuruluu'na yaptmz Adnoidol burun spreyi nerisini tartabilir miyiz?" diye sorsa, yantnz u olmazd: "Ah, elbette George, sen yeter ki bir tarih, zaman ve gndem belirle." Daha ok yle bir yant verirdiniz: "Elbette George, imdi mi, yoksa daha sonra m?" Sonuta tartma resmiyetten uzak bir havaya brnr. Gerekten de, koullar gz nne alndnda, az sayda gizli unsur ya da

gd tartmann havasna ok daha uygundur. George, Ann'e, tartmann tarihini, zamann ve konusunu 131 Tartma Sanat bildiren bir muhtra yollasayd, i ok daha resmi olurdu. Bu son seenek, yani ilerin bir resmiyet iinde yrtlmesi, bilerek olmasa bile, tartma srasndaki iten gr alveriini olduka olumsuz ynde etkiler. te yandan, dier tartmalar, zellikle birka kiiden ya da birka gruptan oluan tartmalar iin, nceden bir bildiri ve gndemlerindeki konu listesi hazrlanmas gerekir. Bu tr resmi bir bildiri una benzer: KLNK GZLEMCLER TOPLANTISI 24 Nisan Pazartesi 14:00 - 16:00 Elliott Labarotuvar, Oda 112 GNDEM 1- 5 Mart tarihinde yaplan Klinik Gzlemciler Top-lants'nn tutanaklar 2- Food and Drug Kuruluu'ndan gelen yeni nerilerin raporlar 3- FDA'ya yaplan Adnoisol burun spreyi nerisinin ilk sonulan ve izlenimleri 4~ Adnoidol nerisinin daha fazla snanmas ve yeniden ele alnmas iin yaplacak neriler Bildirilen gndemin yalnzca FDA'ya yaplan yeni neriye deil, ayn zamanda onun sonularn aratrmaya, daha fazla snama iin nerilere ve bu i giriiminin tamamen yeniden dzenlenmesine ak olduuna dikkat edin. 132 I Bir Tartmann nhazrlklarn Yapmak ve Bildirmek Eer nc ve drdnc maddeler bildiriden karlsa-lard, ve toplant srasnda tartlacak temel konular olarak gndeme getirilseydi, ortalk epey bir karrd. rnein; "Burada genel anlamda yeni yaklammz tartacamz sanyordum, Adnoidol nerisini deil!" "Adnoidol nerisini yeniden yazmak m? nerinin u anki halinde yanllklar olduunu nereden bileceiz?" nceden yaplan ve tartmann temel konularn aklayan bildiriler ve nerilerle, hazrlksz yakalandnzda karnza dikilen "duraan" ve savunmaya ynelik bir tartma havasn engellersiniz. Yazl bir tartma ars genel olarak u bilgileri iermelidir: Yukardaki rnekte olduu gibi katlmclarn ya bireysel olarak, ya da topluluk olarak adlarnn listesi Toplantnn tarihi, zaman ve yeri Tartlacak konularn ana izgileri Konularn tartma srasnda ele alnma sralar (genellikle numaralandrma yoluyla) Elde edilmek istenen sonularn belirtilmesi (yukardaki rnein drdnc maddesinde olduu gibi) nceden aklanan destekleyici belgeler ve bilgiler, ilgili olduklar konularn yannda parantezler iinde belirtilmelidir. Eer karar almak,nerilerde bulunmak ve sonular aklamak iin baz zaman snrlar ya da kstlamalar varsa bunlar da belirtilmelidir. Bunlar yaplmad Zaman, katlmclar ilerin aceleyle yapldn, daha da 133 il Tartma Sanat kts tartma bakannn geitirme politikas izlediini ne srp yaknabilirler. AMA TAIMAK ZERNE Kitabm banda da belirtildii gibi, her tartmann zihinsel bir amac vardr. Bu amacmz aka belirtmediinizde ya da gndeminize almadnzda, grup tartmanz, suya batrlan bir bujiden daha hzl bir biimde ksa devre yapabilir. Odaklanmadnz zaman, her trl ilgisiz sapmalara ve dolambal yollara aksnzdr. Peki amacnz nasl akla kavuturursunuz? ncelikle, amalan belli olmayan tartmalara insanlar armayn (Frank 1989, sayfa 30-31) Eer karkl ve provokasyonu sevmiyorsanz, byle bir toplantnn sonucu kesinlikle verimsiz olur. rnein, bir eleme yapp departmann bana

geecek kiiyi semek,olan gerek ama- \ cnz gizleyerek alanlarnz departmann gelecekteki durumunu grmek amacyla bir toplantya ardnzda, bu hilenizi anlayan birilerinin ortal kartrmasna amayn. Tartma politikas konusunda bir uzman deilseniz, gerek amacn gizlenmesi ok risklidir. Zaten amac gizlenmi bir toplant tartma deildir, yle deil mi? Hile ve tartma birbirlerinin trsel kartdrlar, nk tartmann temel ilkeleri sayg, drstlk, aklk ve nesnelliktir. Amacnz anlay olduunda, kendinize aadaki sorular sorun: 134 gz e umuBir Tartmann tthazrtklarm Yapmak ve Bildirmek u anda tartmamz gereken konu nedir? nsanlar bu konuyu tartmak iin hangi bilgilere sahip olmallar? Bu konu hakknda ne gibi duygu ve yaklamlar g nne alnmaldr? nsanlardan bu konuda ne yapmalarn istiyor v yorsunuz? Bir tartmay planlarken ve gndemi hazrlarken; bu drt soruyu aklnzdan karmazsanz byk sorunlardan kurtulmu olursunuz. Ayn zamanda tartmann sonunda, insanlarn sizin hakknzda neler hissettiini de bilmek istersiniz. Etkili bir bakan mydnz? Olaylara dengeli bir bak as ile yaklaabildiniz mi? ounluk gibi dnmeyenlere yeteri kadar konuma hakk verdiniz mi? ekingen olanlar konumalar iin yreklendirdiniz mi? Konumay belirlenen gndemde tutmay baardnz m? zetleriniz doru muydu? Adil miydiniz? GRND KADAR BAST OLMAYAN BAZI DZENLEMELER Bir tartma iin seilen fiziksel ortam genellikle, tartma lideri ile olduu kadar dier tm katlmclarn da birbirinin yzn grecei yuvarlak bir masa ya da yar dairesel dzenlenmi bir. oturma plandr. Dier oturma planlar* bildiimiz U, V ve [] ekillerine benzer ve katlmclar bu ekillerin evrelerine otururlar. Psikolojik olarak bunlar en demokratik dzenlemelerdir ve katlmclar arasndaki 135 Tartma Sanat ilikileri en kolay bunlar salar. Yuvarlak masa dzenlemesinin bir eidi de kurul odas dzenlemesidir: boyu e-ninden fazla uzun bir dikdrtgen masann bir ucunda bakan, ve geri kalan yerlerde de katlmclar oturur. Genel kural olarak, masa ne kadar uzun ve dar olursa, tartma lideri o kadar odakta olur. Bir sahnedeyken, karnzda oturan izleyicilerle bir tartma yapmak ok zordur; bunun iin bu konuda bir usta olmanz gerekir. Byle bir durumda dikkatler yalnzca sizin ve sizin dnceleriniz zerinde toplanr ve izleyiciler arasnda gr alverii gereklemez. Bu daha ok retmenlerin ders anlatt bir snf sistemine benzer. Byle bir ortamda tartmay amanzn zor olmasnn bir dier nedeni de, ndeki izleyicilerin arkadakilerle omuzlar zerinden, arkadaki izleyicilerin ise ndekilerin enselerine-doru konuacak olmalardr. Toplant yeri ve biimine karar verirken, size iki kaba genelleme yardmc olabilir: ncelikle, grup ne kadar kalabalk olursa, tartmann dzenlenmesi de o kadar gleir. Bir masada ya da kamerann nnde oturan drt kiilik bir topluluk ile bir tartma ortam yaratmak ok daha kolaydr. Katlmclarn saysnn onbe veya yirmiyi amasndan sonra grup bir kalabala dnr. Tm katlmclara eit eriim olana azalm, bazlarnn hi konumama olasl ise ykselmitir. Yazarn deneyimine gre, yaklak altm kiilik bir grup ak bir tartmay (katlmclarn yalnzca liderin ynlendirmesiyle deil, ayn zamanda birbirleri ile konu-136Bir Tartmann tnhaztiklarn Yapmak ve Bildirmek tuu bir ortamda) gerekletirebilirler. Fakat bunun iin yar dairesel bir oturma plannn yaplmas gerekir; rnein hareketli sandalyelerin olduu bir snfta, bu sandalyelerin dersanenin karlkl iki duvarna sralanmas gibi. Kavisli bir amfitiyatro oturma modeli, dz oturma modellerinden ok daha verimlidir. Fakat

bylesi kalabalklarda, gndeme bal kalmak ve karklklar nlemek iin belli lde bir denetim gereklidir. kinci olarak, grup ne kadar kalabalk olursa, tartma liderinin denetim rol de o kadar artar. Daha kk gruplarda denetim rol istee braklmtr, fakat kalabalk gruplarda bu bir gereklilik halini almtr. Bu da, tartma liderinin, gndeme bal kalmak iin ortaya sk sk kendi etkisini koyaca anlamna gelir: sorular sorar; konumaclar birbirlerine yneltir; konumac seer; konumayanlar katlmaya yreklendirir; ok konuanlar uyarr; tartma belirlenen konudan uzaklatnda konumaclara hatrlatma yapar; zaman snrlarn belirler ve bunun gibi iler yapar. Bir tartma iin temel hazrlklar yaparken mekanik ve grseliitsel aralardan, projektrlerden, kartlardan, video bantlarndan, yaz tahtalarndan ve basl metinlerden ne biimlerde ve hangi amalarla yararlanacanz da belirlemeniz gerekir. Teknoloji kullanm iin size aadaki kurallar sunuyoruz: Grseliitsel aralarn kullanmn en aza indirgeyin ve bunlarn kt kullanmn engelleyin, ayn zamanda tartmay onlar olmadan da srdrebilmeyi gze aln. 137 Tartma Sanat j letiimi basitletirmek ve zaman kazanmak iin gerekli yerlerde taslaklar, resimler, haritalar, emalar, denklemler, ya da slaytlar kullann. Tartma srasnda ortaya atlan nemli konular, sorular, gerekleri ve grleri not almak iin kartlar ya da yaz tahtalar kullann. Tartmanz, slayt, diyagram, ya da video gsterilerinin ynlendirmesine izin vermeyin. Her zaman beklenmedik gelimelere ve dncelerin yeni bir boyut kazanmasna hazrlkl olun. Gerektiinde, istediiniz mesaj vermek iin gndemden az da olsa uzaklaabilirsiniz. ALIILMI VE ALIILMAMI TOPLANTILAR Bir tartma iin, eer bu allm bir toplantysa, temel hazrlklar dendiinde; bir gndem hazrlamak, destekleyici bilgiler salamak, toplant yerini belirlemek anlalmaldr. rnein yapay zeka gibi zel bir alanda, meslektalar arasnda dzenlenecek bir toplant iin yapmanz gereken iler yalnzca zaman, yeri, konuyu belirlemek ve ilgili belgeleri (genellikle yazlmakta olan bir alma ya da alanla ilgili basl bir metin) salamaktr. Ayn biimde, gemiteki sonular ve u anki planlar ele alan allm bir i toplants da bu tr hazrlklardan fazlasn gerektirmez. Dier tartmalar, zellikle ekimeli ya da duygusal o-lan konular ele alan tartmalar, zel hazrlklar gerektirir. rnek olarak, ilk defa bebek sahibi olacak ve normal doum yapacak insanlarn katld bir doum ncesi snfi/ katlmclar iin allm bir tartma ortam deildir. n138 Bir Tartmann nhazrhklarm Yapmak ve Bildirmek sanlar kaygldr, beklenti iindedirler, (!) akndrlar ve ne yapacaklarn ya da snfa nasl hazrlanacaklarn bilemezler. Bu gibi katlmclarn nceden biraz telkine ve psikolojik ynlendirmeye gereksinimleri vardr. Kimler katlmal? nerilerde bulunmak iin orada bir doktor bulunacak m? Doal ocuk doumunun riskleri nelerdir? Biri buna karar verebilir mi? Dier yntemlerde doal olmayan nedir? Snfta bu ve benzeri sorular ayrntlaryla ele alnacaktr; fakat akla taklan baz belirgin sorulan ele almadan nce, korku ve endieleri gidermek, ve katlmclara ne ummalar gerektiini gstermek iin, danma oturumlar dzenlenebilir. Benzer biimde, katlmclarnn akademik departmandaki memuriyet srelerini belirleyen belgeleri ele alan bir tartma ne kadar allm gzkse de (rnein yinelenen, standart prosedr), bir dierinde olduka zel bir nem kazanabilir. Dier bir deyile konu insanlarn kariyerleri, gvenlikleri ve bu insanlarn almas gereken kararlar etkileyen nemli noktalardr. Ayn zamanda departmann gelecekteki yaplanmas da bundan etkilenecektir. Bu tr toplantlar dikkatli bir hazrlk yaplmasn, koullarn gizli bir biimde belirlenmesini, ilgili ve ilgisiz unsurlarm (kiisel atmalar gibi), departman nceliklerinin, bte snrlarnn ve bu gibi noktalarn belirlenmesini gerektirir. -Gerekten allm

olan tartmalar iin nceden bilgilendirme hazrlklar yaplabilir, ama bunlar psikolojik ve dier alardan zel hazrlklar gerektirmez. Allm olmayan tartma ve toplantlar, hem nceden bilgilendirme 139 Tartma Sanat hazrl hem de zel hazrlk biimlerinden bir ya da ikisini gerektirir. Bu hazrlklar ou zaman bilgi, organizasyon, fiziksel dzenleme, ve insanlarn gereksinimlerine, endielerine, gl ve zayf yanlarna duyarl olmay gerektirir. Aada iki farkl durumu inceleyelim: Durum 1 niversteniz, yerel kolejiniz ya da okulunuzda, Gney Afrika renci Deiim Komitesi'ne bakan olarak seildiniz. Komitenizin, faklte ve renci deitokularn gelitirmede, zellikle bal bulunduunuz eitim kurumuna zenci renci alnmasn kolaylatrmada neler yapabilecei sorusu gndeme geldi. Afrika Ulusal Kongresi'nin (ANC) bir yesi olan konuk bir retim grevlisi, bu konuyu tartmak iin toplantlarnzdan birine katlmaya karar verdi. Toplantnn tarihini, zamann ve yerini bildirmek dnda, baka ne gibi zel hazrlklar yapabilirsiniz? ncelikle daha fazla bilgi edinin. Tartma kapsamna kimler, hangi konular ve renciler giriyor? Onlarn bilgi dzeyi, bal bulunduunuz eitim kurumundaki rencilerin bilgi dzeyi ile ayn m? Masraflar kim nasl' karlayacak? Fakltenizde, orada retim grevlisi olmak isteyenler var m? Ayn biimde, onlarn fakltesinde burada grev almak isteyenler var m? Yine masraflar kim karlayacak? Bye bir dei toku nasl dzenlenebilir? ANC'nin temsilcisi kim? Onun gemii nasl? Dierleri a-dna konumaya, karar vermeye ve nerilerde bulunmak iin gerekli niteliklere sahip mi? Elbette ki, tm bu sorula140 Bir Tartmann nhazriklanm Yapmak ve Bildirmek rn yantlarn toplantdan nce bulamazsnz en azndan tm ayrntlaryla fakat en azndan bu tr sorularn yantlarn aramak iin aba gstermeli ve konu ile ilgili baz izlenimler edinmeye almalsnz. Organizyon asndan bakldnda, saduyunuz ve yaklam anz size, ANC temsilcisinin toplant srasnda her trl konuma, soru sorma, grlerini belirtme hakkn kullanmas gerektiini syler. (Onunla byk bir olaslkla bir daha karlamayacaksnz, bu nedenle ona olabildiince zgrlk tanmak istersiniz.) Katlmclar resmi ya da resmi olmayan bir biimde, yetkili bir kaynaktan bilgi toplama hakkn elde etmeliler. Katlmclardan ayn zamanda, ders programlan, belli ders gereksinimleri, bteyle ilgili kstlamalar ve benzeri konular gibi ynetimi ilgilendiren sorular sormalarn deil de, daha ok kurumun politikas zerinde durmalarn isteyebilirsiniz. Yabanc bir konuunuzun bylesine nemsiz konulara saplanp kalmasn istemezsiniz. ANC temsilcisinden en verimli sonucu almak iin duyarllk gerekecektir. Bir daha geri gelmeyecek, peki onu nasl rahat ettiririz? Onu rahat ettirip konuturmak iin neler yapabilirsiniz? Onu arlarken kendi temsilcilerinizin tutumu nedir? Heyecanl, isteksiz ya da kukulular m? Sormaktan ekinmeyin. Konuunuz gl bir kiilik sergiler ve saduyulu biri karsa, tartmann akn o-nun ellerine brakr msnz? Bunun ne derece nerilebilir olduu zerinde bir dnn; iyi de olabilir, kt de. Fiziksel dzenlemeler konusunda sorulacak sorular a141 Tartma Sanat rasnda unlar vardr: ANC temsilcisinin ne gibi grseli-itsel ara ve donanmlara gereksinimi var? Nerede oturmak ister? Siz bakann yanbana m? Dier katlmclarn arasna m? Bir mikrofona gerek duyacak m? Baka gney Afrikal temsilciler de orada bulunacak m? Bu durumda oturma plan nasl olmal? Ak olun ve sorun. Konuunuz bundan memnunluk duyar ve komitenizin de kayglar gitmi olur. Sonu ise ok daha verimli bir tartma olur. Tm bu konular bakan olarak sizin sorumluluunuz altndadr ve bunlar dzenlediiniz zaman, yanl bir i yapmazsnz. Durum 2 Byk ve kompleks bir ehir merkezinin koruma komisyonuna bakan olarak seildiniz. Komisyon, tamgn alan bir idari ynetici ve hepsi kendi mesleklerinde youn olan

doktor, mhendis, akademisyen ve avukat gibi ya-rmgn alan insanlardan oluan gnll bir kurulu. Komisyon uygulamalar eliyor, onlar ya kabul ediyor ya da etmiyor, sulak alanlar koruyor ve kentin ortasndan geen bir nehrin evresinde sel kontroln salamay a-malyor. Yaplan bir uygulamann hem adil hem de yerinde olduunu kantlamak iin ne yaparsnz? Tartmanzn organizasyonunu dorudan etkileyen ve daha nceden hakknda bilgi sahibi olduunuz zel bir sorununuz var. Sorun tipik bir kr dm: konuyla ilgili bilgi olduka teknik ve geni kapsaml; fakat komisyon 142 Bir Tartmann nhazrlklarm Yapmak ve Bildirmek yeleri, herbiri kendi dallarnda birer uzman olsa da, sonuta birer gnlldr ve toplantya bu konuda tamamen bilgili olarak gelmeleri beklenemez. Bazlar deneyebilir, ama toplantnn byk bir blm, katlmclara bu konudaki temel bilgileri verip, onlar baz temel kavramlarla tantrmakla geer. Bu durumda, bu bilgilen renmeleri iin, tartma srasnda teknik sorular sormalarna, belgeleri incelemelerine ve dier ayrntlarn zerinde durmalarna izin vermelisiniz. Bu durum, i dnyasnda, akademik ya da dier profesyonel ortamlarda yaplan tartmalarla kartlk iindedir. Bu gibi profesyonel toplantlarda, katlmclarn tartlacak konu zerinde nceden bilgi toplamalar ve hazrlkl gelmeleri beklenebilir. Fakat, ou bilginin tartma srasmda ortaya kt gnll kurulularda durum byle deildir. Bu da tartma lideri olarak sizin zellikle sabrl olmanz gerektirir, hele profesyonel ortamlarda yaplan st dzey toplantlara alksanz. Burada, tamgn alan idari yneticinin, belgeleri dzenlemede, insanlar uzrnanlk dallarna gre belli alanlara yneltmede byk bir rol vardr. Sonu olarak, idari yneticinin, tartmay olabildiince bilgilendirici klmas gerekir. rnek olarak, gruptaki bir mhendis, kendisine verilen konuyla ilgili planlara bakarken, yeni bir otel kompleksinin kanalizasyo n Sistemindeki sel kontrol mekanizmasnda byk bir hatann farkna varr. "Mata dzeltilebilir mi?" diye soruyorsunuz, ya da avukata danarak, "Buna kar kmaya yasal hakkmz var m?" kisi de "Bu konuda dnmem 143 Tartma Sanat gerek," diye yantlyor. Bu durumda iler olduka yava ilerliyor. Fakat sununla avunabilirsiniz: Her iki soru da gereken konuyu am ve ilgililerin dikkatine sunmutur. Bu durumda, genel olarak unu syleyebiliriz ki, gnll kurulularn yapt toplantlarda bilgi toplamak, dnp tanmak ve karara ulamak daha fazla zaman alr. Bu nedenle planlanmalar srasnda daha fazla dnmek gerekir. Katlmclarn zel ilgilerine duyarl olan idari ynetici, tartmadan nce ve tartma srasnda, doru bilginin doru insana ulatndan emin olur. Yasa, mhendislik, evre ve estetik gibi birok konu gndeme gelir ve idari yneticinin grevi, elindeki bilgileri bu konulara gre snflandrmaktr. Greviniz grup iindeki uzmanlar konulara gre ekip karmaktr. Bu da, kendilerini ilgilendiren bir konu gndeme geleceinde, komisyon yelerinin ne gibi katklarda bulunacan belirleme ve bu yeleri dorudan ynlendiren planlar hazrlama konusunda gstermeniz gereken duyarll gndeme getirir. rnein komisyonda birden fazla mhendis ya da avukat varsa, onlarn gndeminizdeki konuyu karlkl olarak tartmalarn salayn. "Mary, George'un bu konudaki yasal grlerini dinledik, peki sen ne dnyorsun?" "Larry, bir mteahhit olarak, kanalizasyon planlarnn yasaya uygun olarak yeniden ele alnmas olas m? Alice grne baklrsa byle dnmyor, ya da en azndan baz kukular var. Yanlmyorum, deil mi Alice?" Byle bir grupta sizin greviniz topun doru ynde ilerlemesini salamaktr; bu 144 I ir Tartmann nhaztrlklarn Yapmak ve Bildirmek da ynleri iyi bilmenizi ve topun kime yneltileceinden emin olmanz gerektirir. Gnll grup tartmalarndan nce yapmanz gereken zel hazrlklar arasnda, katlmclara daha nceden dattnz belgelerin kopyalarn salayp, gerektiinde bu kopyalan, toplant srasnda, eline belgeleri ulamam

katlmclara vermektir. Katlmclarn nemli noktalar kaydetmeleri, ve daha sonra bakanla yapacaklar gr alveriinin taslan oluturmalar iin, not defterleri de hazr bulundurulmaldr. Bir kayt cihaz, siz ve dierlerini uzun uzun not almaktan kurtaracaktr. VERLEN BLG ZERNE nsanlara gerek duyduklar ncelikli bilgileri verdikten sonra, devlerini yapmazlarsa toplantda nasl bir tutum sergilemeniz gerekir? Biz unu neriyoruz: katlmclarn ok aznn nceden verilen bilgileri okuduunu varsayn, fakat herkes b un u yapm gibi konuun. Her eyden nemlisi, baz grlerini akladklarnda ya da safa sorular sorduklarnda, kimsenin, kendini aptal ve sulu hissetmesine neden olmayn. Yalnzca zerinde konutuklar konunun, toplantdan nce datlan belgelerde aklanm olduunu belirtin yeter. Sonuta, toplantya balamadan nce gndemin genel hatlarndan ve zerinde durulacak konulardan sz edin ki kimse daha sonra size "Hey, burada neden sz ediliyor?" diye sormasn. devlerini yapan kiiler sizin yandalarnz ola145 Tartma Sanat cak, zerlerine den konular tartacak, ve konuyla ilgisi olmayan gereksiz sorular sormayacaktr. Siz de devinizi yapan biri olarak, yapmayanlara hakl olarak byk bir kzgnlk duyabilirsiniz; fakat kzdnz asla belli etmeyin. Bunu belli ederseniz, insanlar ak ve ibirliki bir hava yerine, savunmaya ynelik ve rekabeti bir tutum almaya itersiniz. NE ZAMAN TARTIMA ARISI YAPILMAZ? Bir tartma ars yapmadan nce, aklc aratrmay engelleyen aadaki be koulla karlap karlamayacanz dnn: Tek-Ynl Konuma nsanlar birbirleriyle konuacaklar yerde, birbirlerine kar konuuyorlarsa, bu tek ynl bir konumadr. Asit ' yamurlar, krtaj, tenazi, politika gibi kzmaya eimli j konularn ounda tartma, insanlarn dorudan birbiri- j ne barp ard bir maa dnmese de, yaplan konumalar tek ynl olur. Ka kere byle bir durumda yle konuan birini grdnz? "Belki bu noktada haklsnz. Sanrm bu konudaki dncelerimi deitirdiniz." Durum tam tersidir. Genel yaklam, aratrmann gereklerine tamamen kart koulludur: "Ben ne dndm bi-liyortm, neye inanyorsam ona inanyorum ve kimse bu konudaki dncemi deitiremez." Tm gruplar, dier gruplarn konumasna kulaklarn tkarlar. nsanlar 146 Bir Tartmann nbazrlklarm Yapmak ve Bildirmek inanlarnda kat ve deimez olmay bir deer olarak alglar. Fakat gerekten aklc olan bir aratrmada byle bir tutum sergilemek, tartmaya byk zarar verir. Erken Kapan Katlmclardan biri nceden tasarlanm bir sonuca ulamak iin, aceleyle gizli bir gndeme girdiinde, aklc tartmalar erken kapanma olay ile karlarlar. Katlmclar kendi sonularna ulama konusunda zgr grnebilir, fakat gerekte durum byle deildir, daha ok bir hilenin piyonlardr. Ak bir gndeme sahip olmakla, katlmclar nceden tasarlanm bir sonuca yneltme ayn eyler deildir. Ak bir gndem, tartlacak konularn bir listesidir, varlacak bir dizi sonu deil. Eer sonular nceden bilseydiniz, bu konular tartmak iin zaman harcamanza gerek kalmazd. Fakat unu da belirtmek gerekir ki, zellikle eitimle ilgili baz durumlar vardr ki, "ynlendirme" gereklidir. Bu tr bir erken kapanmann hibir zarar yoktur, fakat erken kapanma tamamen farkl bir sorundur. Erken kapanma genellikle birisi, ou zaman bu bakandr, tartmay kendisinin ilgili grd konularla kstlamas ve dierlerinin belki de konuyla ilgisi olabilecek dncelerini ilk bakta ilgisiz grp, belirtme izni vermedii zamanlarda oluur. ou retmen, zellikle ders programlarna ve mfredata sk skya bal olanlar, rencilerinin konu dna ktklarn varsayarak, ilgin noktalara deinmelerini engeller ve insanlar amalarn-

147 Tattma Sanat dan uzaklatrr. Gerek aklc tartmalarda, bakanlar a-ratrma srasnda hangi konunun ilgili, hangisinin ilgisiz olduunu deneyerek grrler, bunu bir kstlama olarak ortaya koymazlar. , Erken kapanmann, keif ve almlar zerinde ok o-lumsuz etkisi vardr. Gizli bir hedefe kilitli olduunuzu hissedersiniz. Yanta ulamak, soruyu incelemekten daha nemlidir. Karlkl Katarsis Karlkl katarsis, erken kapanmann tam tersidir. "Her ey olabilir" duygusu egemendir. Sylemek istediiniz her eyin konuyla ilgisi vardr. Daha ok hissettikleriniz zerinde durulur, dndkleriniz zerinde deil. rnein: "Bu konuda neler dnyorsun Mary? Robert? Evet, ben de... bir keresinde..." Burada vurgulanan deneyimlerin paylalmasdr, belki de kendi deneyimlerinizin iindeki ayrntlarla uramak ve onlar gn na karmak. Birok sohbet, karlkl katarsis zerine kuruludur ve duygusal amalan vardr; fakat bunlar aklc tartma iermezler. Konumann amac, ortaya duygulan koyup bunlar paylamak olduunda; bir amaca ulamak, ya da analiz yapmak iin belli bir konu, gr ya da inan zerinde odaklanmak ok zordur. Duygularn ortaya konduu bir ortamda tartmaya girmemek en iyisidir. "Seni seviyorum," dediinizde size "Ah, bunu nereden biliyorsun?" diye soran kukucu birinin yaklamdr bu. Ortak deneyimlerin ve duygularn, tartmalarda yeri olmadn 148 Bir Tartmann nhazrhklann Yapmak ve Bildirmek sylemiyoruz, fakat bu tamamen farkl bir konuma dzeyidir; terapistler ve bizlerin her an kullandmz konuma biimi. Sfir-Tutar Oyunu Sfr-tutar oyununda yarmaclar "Ben kazanacam, sen kaybedeceksin," yaklam ile oynarlar. nsanlar tartmalara birer sfr-tutar oyunu olarak yaklatklarnda, "tartmayla doru olan bulmaya ve bilgilenmeye" alacaklarna " tartmay kazanmaya" alrlar. Ksacas tartmay bir atmaya dntrrler. Bu, tek ynl konumann bir st basamadr, nk her iki taraf da birbirlerini byk bir dikkatle dinler. Fakat bunu yalnzca kart tarafn sylediklerinde, kendi karlar iin kullanacaklar, ufack bir hata ve ak bulmak iin yaparlar. En ok kimin hakl olduu zerinde durulur, neyin doru olduu zerinde deil. Bir yanllk yapmann puan kaybetmek olduu politik tartmalar, bu tip karlamalarn tipik rnekleridir. nsanlar kendi grlerindeki eksiklik ve yanllklar zerinde duracana, hi ylmadan bakalarnn hatalarn a-rar. Aklk gszlk olarak deerlendirilir ve birinin grn deitirmesi de, yenilgiyi kabul etmesi olarak yorumlanr. "Kazanmay amalayan" bu tartma biimi ile, karlkl anlay iinde bir eyler renip doruyu bulmay'amalayan aklc tartma arasndaki fark bundan iyi aklanamaz. 149 Tartma Sanat Sosyal Doruluk Sosyal doruluk, aklc tartmay, insanlarn syleyeceklerini kstlayarak ve onlardan iyi ya da kt eyler syle- \ melerini isteyerek olumsuz ynde etkiler. rnek olarak, j ttn retimi ile uraan insanlar, sigarann sala zararlar konusunu ele alan bir tartmaya katldklarnda, durum ne olursa olsun insanlarn syledikleri sosyal deerler dorultusunda etkilenecektir. Ayn biimde, olduka partizan gruplarn krtaj ele ald bir tartmada, taraflar uzlama yerine byk bir olaslkla bir sava iine gireceklerdir. Aklc bir tartmann yaplmas olas deildir, hele sosyal deerler ortaya kat koullar koyduunda. nk byle durumlarda rakiplerinizle kar karya gelmeniz gerekir. Sosyal doruluk ayn zamanda savunma mekanizmalar kapsamnda da geerli bir yaklamdr: Kim kime boyun eiyor? Ve niin? Tartma kimin egemenlii altnda yryecek? Bir dnce ve duygu deiiklii gerek bir olas m? Ya da sosyal boyun eme kurallar buna bir engel mi? Dekannz ya da mdrnz sizi terfiniz konusunda bir grmeye ardnda, bunun o gnn bir gerei olduunu aklnzdan karmayn. te yandan, bir retmeniniz, meslektanz ya da aratrmac

arkadanz sizi bir konuyu tartmaya ardnda, ama byk bir olaslkla bir g gsterisinden ok bilgi edinmedir. Baz irket ve kurulular kartlklar ve sorunlarn aka tartlmas konusunda dierlerinden daha baarlrdr. Nasl bir kuruluta alyorsunuz? Bunu bir dnn. 150 Bir Tartmann nhazrlklanm Yapmak ve Bildirmek Otorite, ypratc bir dzen ya da kalplam dnceler yaratc tartmaya sekte vuran olumsuz etkenlerdir. Daha da kts yaplan kltrel kstlamalardr. rnein baz kltrlerde, ya kk olan biri, kendinden byklerin yannda onlara kar olsun olmasn, asla konuamaz. Benzer biimde baz kltrlerde de, ya da eitim kurumlarnda alt kademe ya da rtbeden biri asla st kademe ya da rtbedeki biriyle kart grler iinde olamaz. Yaamn bu tr gerekleri genelde tartmalar ynetenler tarafndan yadsnr ve grmezlikten gelinir, fakat bu tr kstlamalara urayan bir kii, farkna varmadan bunlarn ne kadar az zgrlk ve hogr tandklarn anlar. Bizi zen gerek ise, aklc tartmann olduka az rastlanr bir sosyal olgu olduudur. Aklc bir tartma ile karlatmzda buna ok sevinmeliyiz/yalnzca verimli bir gr alveriinde bulunduumuz iin deil, yaamsal bir gereklilii yerine getirdiimiz iin. Bir tartmaya ar yapmak demek, zincire balanmam her zilinin sezgilerini ve grlerini armak demektir. Herkes ve her kurulu byle bir tehlikeyi kaldramaz. 151 BLM 9______________________. Dnerek Davranmak: Yaplmas ve Yaplmamas Gerekenler Bir lider olarak temel greviniz, sorular sorarak, dinleyerek ve dierlerine yantlar vererek, sylenenleri uygun bir biimde zetleyerek tartmay ynlendirmektir (bak -nc Blm). Buna ek olarak, eer kendinize katlmc bir liderlik rol setiyseniz, bu durumda temel konulardaki kiisel grlerinizi belirtmeli ve dier katlmclarn dncelerine kar kmal ya da onlar desteklemelisiniz. Ve rolnzn gerei ne olursa olsun, tartmay belli bir yerde sona erdirmek zorundasnz. Bu blmde size, yukarda saydmz ileri incelikle ve saygyla yapmanz, dnerek davranmanz iin saysz nerilerde bulunacaz; bylece tartmalarda insanlarn sayg iinde verimli bir gr alverii yapmalarn sa153 3* Tartma Sanat layacaz. Bu noktalara dikkat ederek, insanlarn onurlarna, btnlklerine ve karakterlerine yaplabilecek sald-ralara kar korunma zorunluluunu ortadan kaldrarak; saygnlk ve zgrlklerini korumalarn salam olursu- j nuz." Hakaret edici szler sylemezsiniz; "George, bu bugn ortaya atlan en aptalca ve dncesizce neriydi. Kafadan atlak olmalsn!" Konumanzda ayn zamanda buyurgan bir ton da kullanmazsnz: "George, bu konuya yaklamnda byk hatalar var. Sana bunlarn dorularn anlatacam." Bu yaklamlarn tersine, kart grnz incelikle ortaya koyarsnz. rnein: "George, bence, konuya yaklamnda baz ciddi hatalar var gibi grnyor. Bunlarn neler olduklarn syleyebilir miyim?' Sosyal adan yaygn olan ve yukarda italik biimde yazlan sz ve cmle kalplarn kullandnzda, aklc tartmann temellerini sayg, drstlk, aklk ve nesnellik gzetmi ve korumu olursunuz. Yetikinlie girerken bu tr deyileri etkili olarak kullanmay renmi-sinizdir ve belki de bu konuda o kadar ustalamsnzdr ki, eskiden renmek zorunda olduunuz baz sosyal gerekleri yerine getirdiinizin ayrdnda bile olmayabilirsi- } niz. Kk bir ocuun kaba konumasn duyduunuzda, bunlar nasl rendiinizi anmsayabilirsiniz. Bu renme srecinin devam etmesi umuduyla size aadaki nerileri sunuyoruz. *Sosyal ilikilerde saygnln korunmas konusunda ayrntlar iin Kibarlk. Dil Kullanmnda Baz Evrensel Kurallar (Brown ve Levinson 1987) adl kitaba baknz. 154

Dnerek Davranmak: Yaplmas ve Yaplmamas... SORULAR SORMAK VE ZETLEMEK Konuya giri yapmak, bilgi ya da gr edinmek, dnceyi biimlendirmek, ilgi ekmek, bir sonuca ulama srecinde insanlarn ne dndn belirlemek ya da en basiti konuyu deitirmek iin sorular sorarsnz. Peki buna nasl balamal? Denenmi ve ie yararll kantlanm bir ilk hamle olarak size, katlmclara, onlar tartmalarn istediiniz konuya ynelten bir al sorusu sormanz nerebiliriz. Konunun neden gndeminize geldiini ve nemini aklayarak ie balayabilirsiniz. Meslektalarnzla "eletirel dnme" konulu bir tartmaya katlan bir retmen olduunuzu varsayn. e aadaki gibi balayabilirsiniz: Herkes, rencilere etkili biimde dnmelerini retmemiz gerektiini sylyor. Fakat ne demek istediklerini bize aklamyorlar; gerekten de, ne demek istediklerini pek bilmiyorlar. Fakat retmen i' olarak bizler, ne demek istediimizi bilmeliyiz. Yok-i sa ne yaptmz bilmemekle sulanabiliriz. ki byk soruya yant vermemiz gerekiyor: 1- Dnme ile neyi kastediyoruz? 2- Etkili derken ne demek istiyoruz? Balamadan nce ilk soruyu derinletirmeme izin verin: Dnce duygular da iine alr m? Ya da dnce, iinde duygulara yer olmayan zihinsel bir sre midir yalnzca? 155 Tartma Sanat Bu noktada konu ortaya atlm olur ve insanlar katlmaya hazr hale gelmitir. Katlmclar dncelerini toparlarken geecek birka dakikalk sessizlikten ekinmeyin. Sessizlik fazla uzadmdaysa, birini nazike drtmekten de geri kalmayn. "John, geen gn kahve ierken eletirel dnme konusunda baz yorumlar yapmtn. Tartmamza balarken bunlar bizimle paylamak ister misin?" Eer John o anda konumak istemezse, kzdnz ya da memnuniyetsizliinizi kesinlikle belli etmeyin ve sakin bir biimde, baka birine ynelin: "Marie?" Saduyunuzu kullann ve ncelikle konumay seven, ya da yle gzken insanlara ynelin. Hatta tartma balamadan nce, birka katlmcdan ilk sz almalarn isteyebilirsiniz. nceden yaptnz byle bir neri onlar sevindirir ve grlerinin nemsendiini hissederler bu da sizi konumak isteyen kmad zaman ortaya kacak zor durumdan kurtarr. Tartma ilerledike, sorular izleyerek ilerisini dnn, ve tartmann yneldii atmosferi kestirmeye aln. Byk bir olaslkla tartma, daha nce szn ettiimiz kart ve yanda ikilisi iinde yryecektir bir yanda bu, dier yanda u. Elbette ki birinin kalkp, dnmenin hir tr sorun zme veya hesaplama becerisi olduunu sylemesini bekleyebilirsiniz, fakat bir bakas da kp dnmenin daha geni anlamda sezgisel olduunu ne srebilir. Ortaya bu tr benzer varsaymlar atldnda, yapmanz gereken ey, konu sorulan sormaktr: "Bu durumda, farkl dnce trleri iin farkl bilgi ve beceri a156 Dnerek Davranmak Yaplmas ve Yaplmamas... lanlar m bulunuyor?" Bylece tartmann sayg ve incelik dolu bir ortamda yrmesini salarsnz. Eer siz veya bir bakas, tartlan konuyu daha iyi anlamak iin bir soru'sormak isterse, bu soruyu hemen sorun, ya da sorulmasna izin verin. "Bununla ne demek istiyorsunuz?" biiminde bir soru, tartmann yalnzca kart grler erevesinde gelimesini nler. Gerekten de, bir tartmann lideri olarak, katlmclar arasnda ortak bir zemin oluturmak sizin grevinizdir; bylece verimli bir gr alverii salarsnz. Ortak bir zemin hazrlamak iin, ortak bir terminoloji yaratmalsnz. nsanlardan deindikleri konuyu daha fazla amalarn istemek yerine, onlardan rnek vermelerini isteyebilirsiniz. "John, duygusal dnceye kar eletirel dnce konusunda sylediklerine bize bir rnek verebilir misin?" Daha sonra topu bir bakasna atn: "Marie, John'un yapt bu ayrma katlyor musun?" Dikkat edin, insanlarn gdlerine, karakterlerine, kiiliklerine deil; onlarm sylediklerine, varsaymlarna, nedenlerine, tanmlarna ve kantlarna o-daklanyors unuz. Gerektii zaman dzenli aralklarla sylenenleri zetleyin. rnein: "Eer herhangi

birinizin sylediklerini yanl yorumlarsam beni ltfen uyarn, fakat kanmca u ana kadar geldiimiz nokta..." zetinizi olabildiince ksa tutun; daha sonra dierlerinin buna eklemeler ya da dzeltmeler yapmasna izin verin. Bylece dzenli bir tartma salar ve katlmclara verdiiniz zetler yardmyla, bu ana kadar tartlan konularn anahatlarm sunars157 Tartma Sanat nz. Btn sorumluluklar zerinize almayn. Dierlerinden de sylediklerini zetlemelerini isteyebilirsiniz. Bylece daha sonra kimse yle diyemez: "Benim grm [ya da kantm, varsaymm, ayrmm] dikkate alnmad." Ortada, hem sylemediklerinize, hem de sylediklerinize dayanan hassas bir dinamik vardr. Bu dinamik ne kadar iyi bir dinleyici olmanzla ve verdiiniz yantlarla da sk skya iliki iindedir. DNLEMEK VE YANITLAMAK Etkili bir biimde dinlemek ve yant vermek; sylenenlerin yalnzca ierii iin dinlemek deil, ayn zamanda sylendikleri ton ve zerinizdeki duygusal etkisini belirlemek iin dinlemek. Daha sonra insanlara, onlarn sylediklerini gerekten anlamak istediinizi, dncelerine sayg gsterdiinizi ve onlar ciddiye aldnz gsterin. "Peter, bunu bir kez daha yineler misin? Son blm pek anlayamadm." Ya da, "Peter'in sylemek istediklerini herkes anlad m?" Ayn zamanda insanlara, politik ve duygusal varlklar olarak duyarl davrann. rnein aadaki konumay bir deerlendirin: John yle diyor, "Dnme sz konusu olduu zaman, kadnlarn bir durumu deitirmek yerine, duygular zerine odaklandklar kansndaym." Bir matematik retmeni olan Marie yant veriyor, "John, bu sylediin bence bir hakaret, ve cinsiyet ayrm yapyorsun. Kadnlar da erkekler' gibi eletirel ve aklc dnebilir158 Dnerek Davranmak: Yaplmas ve Yaplmamas... ler." Bu anda araya girmeyin. Konumann, katlmclarn birbirlerine sylediklerini bir dengeye oturtmalar iin biraz daha srmesine izin verin. John: "Benim demek istediim kadnlar bir sonuca varmaktansa, ie kendi duygularn da katarlar." Marie: "Bilimde ve sanatta da m? Madam Curie, laboratuvarnda duygularn m inceliyordu? iris Murdoch'un psikolojik romanlar yalnzca duygusal almlar m?" te imdi, btn bir tartmay olumsuz ynde etkileyecek bu kartl sona erdirmek iin araya girmenin tam zaman. yle sylyorsunuz: "Bizim ele aldmz konu, etkili dnmenin ne olduudur. [Dier bir deyile gndeminizi yeniden anmsatn.] imdi, eer eletirel dnmede cinsiyet ayrmlar varsa, bunlar nelerdir? Bunlarn kantlar nedir? Bu farklar dierlerinden az m, ok mu? Bunlar sosyal ya da zihinsel farklar m? Ve son olarak, eer varsa, bunlarn, belli displinlerdeki dnme retilerine ne gibi etkileri var?" Bylece, gndemi anmsatp, kendi grlerinizi arka plana iterek kimseye hakaret etmez, kimseyi gzard etmez, yan tutmaz, fakat insanlarn dikkatlerini baaryla, tartlmas gereken konuya ekersiniz. Bylece konuya bal kalma sorumluluu, topluluk nnde grlerini a-klayan katlmclarn omzuna yklenir. Genel Rehber lkeler Aadaki konulara dikkat ettiinizde, katlmclarn tartma srasnda rahatsz durumlara dmemelerini, ve her eyin bir saygnlk iinde yrmesini salam olursunuz. 159 Tartma Sanat 1- Riskleri Azaltn: Riskleri azaltmak iin; insanlarn ekimeli ve kkrtc olabilecek baz dncelerini gvenlik iinde aklayabilecekleri, neri ve kesinlie ulamam dncelerinin doruluunu deneyebilecekleri, ve kendilerini politik ya da duygusal adan koruma havas iinde deil, aklc bir tartma havas iinde gr alveriinde bulunabilecekleri bir atmosfer yaratmalsnz. Risklerin azaltlmas demek, hata yapma korkusunu aza indirmek demektir. Daha nce de sylediimiz gibi hatalar nemli deneysel sonular olduklar iin, toplu aratrmalarda hatalar nemli renme yollardr. Bu sonular elde etmek iin insanlar yreklendirmeniz ve yanllk yapmaktan korkmamalarn salamanz gerekir.

2- Yarglayarak Yantlamaktan Kann: Daha sonra yine ele alacamz gibi, riskleri azaltmann en kolay yolu, yarglayarak yant vermekten kanmaktr. 3- nsanlara Kukulanmann Yararlarn Sunun: Katlmclarn ayn zamanda olaylara kukuyla yaklamn yararlarn da gstermek zorundasnz; her birine nesnel bir biimde zeki insanlarm gibi davrann. ne srdkleri varsaymlar size ne kadar anlamsz grnse de, bunlar tartma sreci iinde byk bir anlam kazanabilirler. Konu zerinde tam olarak ne dndklerini renmek ister ve varsaymlarnn gerekle ne kadar balantl olduunu belirlemeye alrsnz. "Mary, konuya ok ilgin bir bak am var. Bunu nasl gerekelendirirsin peki?" Sonular sz konusu olduunda size gvenen insanlar, kafalarn160 . Dnerek Davranmak- Yaplmas ve Yaplmamas... daki varsaymlar konusunda da size gvenmeliler. 4- Uygun Olduklarnda Duygusal ve Politik klar Ho Karlayn: Daha sonra yeniden ele alacamz gibi, uygun zamanlarda yaplan ve geerli nedenlere dayanan duygusal ve politik klar ho karlayarak da riskleri azaltabilirsiniz. 5- nsanlar Koulsuz Kabul Edin: nsanlar tartmanza koulsuz olarak aldnzda, onlarn gereksiz korkular ve kukular iinde olmalarn engeller, yersiz kzgnlklar ve dmanlklar nler, aklc tartmann ngrd verimli bir zihinsel ortam yaratrsnz. Etkili Dinleme Rehber lkeleri imdi de etkili dinleme ve yant vermede baz nemli rehber ilkeleri ele alalm: Araya girmeden ve sabrszlk ile kzgnla yer vermeden dikkatle dinleyin. Konuan her kimse, onun sylediklerine baml olduunuzu dnerek onu dinleyin. Zaten dinledike bunun gerek olduunu greceksiniz. Konuan kiiye, onun kiiliine, duygularna, syledii szlerin arkasndaki gdlere sempati duymasanz bile onu dinlerken sezgi gcnz kullann. Baka bir dey, ile, kendinizi konuan kiinin yerine koymaya aln. Sylenenleri yapc olarak dinleyin; yani o durumu her ynyle ele almaya aln. Bu yolla, katlmclarn, syledikleri szleri daha salam temellendirmelerini ve bi161 Tartma Sanat imlendirmelerini salarsnz. Dinlerken zmleyici olun; sylenen szleri, verilen rnekleri ve zellikle terminolojiyi zmleyici bir yaklamla ele aln: ok nemli kavramlar ve bir konuya yaplan gndermelere nem verin. Aklk getirmek iin u soruyu sormay unutmayn: "Bununla ne demek istiyorsunuz?" Dinlerken gemii de ele aln; sylenenleri kendi kendinize yineleyin. Hatta dinlerken notlar alabilir ve sylenenleri kendi szcklerinizle yeniden yazabilirsiniz: "Bence bu sylenen..." Aldnz bu notlar tartmann daha verimli gemesini salar ve ulalan sonucu belirlemek iin soracanz sorularn taslaklarn oluturur: "... mu savunuyorsunuz?" "Yani demek istediiniz...?" "Ciddi olarak ... mi kastediyorsunuz yani?" Daha geni dnmeye alarak dinleyin; zellikle hemfikir olmadnz anlarda. Kendi duymak istediklerinizi deil de, onlarn sylediklerini duyduunuzdan emin olun. Bir sonraki sorunuzu tehlikeye atmamak iin, sylenenleri kat bir biimde deerlendirmeyin. nceden belirlediiniz snrlamalarn siz kstlamasna izin vermeyin. Brakn sorunuz yeri geldiinde doal o-larak ortaya atlsn, paket bir yant olmasn. Gzlerinizle dinleyin; insanlarn ne zaman ilgilerinin dorukta olduunu, ne zaman skldklarn ve ne zaman yorulduklarn grmeye aln. Beden dilinin gstergelerini okuyun; bakmalar, ses tonlar, yz ifadeleri, ba sallamalar, kprdanmalar, rahatszlk ve bu gibi eyler. 162 Dnerek Davranmak Yaplmas ve Yaplmamas... Dierlerini dikkatle izleyin ve sylenenlere olan tepkilerini belirlemeye aln. Etkili Yantlama Rehber lkeleri Liderlerin uymas gereken en byk kural, insanlara asla yarglayarak yant

vermemeleridir. Bunun yerine, kart ya da ayn grte olduunuzu asla belirtmeden, alc olarak yant vermek gerekir. Bylece konuan kiinin gvenini kazanm olursunuz. Onlara her grubu anlamak istediinizi, amacnzn kazanmak, yenmek ve yarglamak olmadn gsterin. Tartmann konusu ne kadar ekimeli ve kritik olursa (katlmc ve mesleki durumlarn tersine), bu kural o kadar fazla geerlik kazanr. Aada, insanlar yarglamadan, nesnel bir biimde yant verme kurallarn inceleyelim; insanlara dnmeleri ve syleyeceklerini dzenlemeleri iin zaman tanyn ve bu srede hibir ey sylemeyin. Onlarn kendi balarna dnmelerini istediinizi gsterin. Sessizlii gereksiz szlerle ya da kendi grlerinizle doldurmaya almayn ve bu isteinize engel olun. nsanlarn konumasn salamak iin, olabildiince az ey syleyin. "John?" "Marie?" Sizden yinelemeniz istediinde, isteinizi yine ayn snrlar iinde belirtin. OnJ larn kendi nerilerini ne srmelerine izin verin. Araya girmeden ve isteyen herkese konuma hakk tanyarak eitliki davrann. Eer biri konumasn ok uzatrsa ve ayaklaryla yere vuranlar olursa, bakalarnn - 163 Tartma Sanat da syleyecek eyleri olduunu anmsatn. "Konumayan birinin grlerini de duyabilir miyiz?" Kararl davrann ve gr ayrlklarn olabildiince keskin bir biimde verip, katlmclarn ne srdkleri grlerini kantlara dayandrmalarn salayn. Tpk, e-letirel dnme konusunu tartan John ve Marie rneinde olduu gibi. Eer herhangi biri krc ya da kkrtc bir sz sylerse, en iyi yantnz sessizlik olmal. Tartmay bulunmas gereken yere getirme iini ncelikle katlmclarn kendisine brakn. Yantlar szel olarak bildirin. "Anlyorum," diyerek, belli konularn ayrntlarna girerek, konumaya ilk balayanlara teekkr edin ve dier katlmclar konumalar iin yreklendirin. "Fred'in ne demek istediini hepimiz anladk. Bu konuda farkl dnenler var m?" ya da "Fred'in sylediklerine bir ey eklemek isteyen var m?" Sylenen szleri, varsaylan gerekleri ve verilen rnekleri, zetleyerek ve ilgili sorular sorarak akla kavuturun. "George, anladm kadaryla ... sylyorsun?" "John, 'eletirel dnme'ye bak an erevesinde, 'e-letirel' terimini biraz daha derinletirir misin?" Ortak bir zemin oluturarak, insanlarn birbirleriyle, ikili atmalara girmelerini nlemeniz gerektiini unutmayn. Ortaya kan uygun politik ve duygusal endielere gereken nemi verip, tartmann gndemdeki konuya bal kalmasn salayn, sylenen kzgn ve iddetli szlerin olumsuz etkisine kaplmasna izin vermeyin. Aklc bir deerlendirme zerinde srar edin. "Marie, bu konudaki 164 Dnerek Davranmak Yaplmas ve Yaplmamas... ar duyarlln anlyorum, fakat sylediklerini ge-rekelendirir misin?" Kzgnlklar nlemek ve kiisel atmalarn nn kesmek en nemli grevlerinizden biridir. Ak konuun: "Baylar ve bayanlar, sizi aklc olmaya davet ediyorum, sinirlenmeyi bir kenara braksak?" Konu dalmaya yz tuttuunda ve denetim elinizden kmaya baladnda, gndeminizi yeniden belirtin. Konunuz ne kadar ekimeli olursa, tartma srasnda insanlarn kiisel atmalara girme olasl o kadar yksek olacaktr. Konu ne kadar teknik olursa, insanlarn gereksiz ve ilgisiz konulara kaymas o kadar kolaylaacaktr. Evet, gndem d yle eyler konuulabilir ki, tartmann verimini byk lde arttrabilir, fakat bir lider olarak hangi konunun gndeminizle ilgili, hangisinin ilgisiz olduuna karar vermek sizin grevinizdir. BR TARTIMAYI YRTRKEN TEMEL KONULARA GNDERMELER YAPMAK Yalnzca bir toplant bakan olmadnz zamanlarda, tartmaya katlma olanana sahip olabilirsiniz. Bu, bir anda iki grevi stlenmektir: Kendi grlerinizi ne zaman ve nasl ortaya koyacaksmz? Bu bir tr yarg nitelii tar. Byk bir olaslkla, dikkatleri kendi grnz zerine ekmemek iin nce dierlerinin

kendi grlerini sunmalarn beklersiniz. Fakat otoriter bir konumdaysiniz, grlerinizi balangta abuka vermek de isteyebilirsiniz, bylece katlmclar iin bir giri yapm olur ve gndemi gvene alrsnz. 165 Tartma Sanat Bazen de, grlerinizi ne zaman sunacanza bakalar karar verir. Biri yle soracaktr: "Betty, eletirel dnme konusunda uzun zamandr bir aratrma yapyordun. Sen daha grn bildirmedin. Sence eletirel dnme nedir?" Katlmc rolne ister bir bakas tarafndan, ister kendi isteinizle girin, bakalarnn grlerine olan yaklamnzn aynsn kendi grlerinize de uygulamalsnz. Byle yaptnzda, grlerinizi byk bir zgrlk iinde belirtme hakknz rahat rahat kullanabilir ve bir savunma havas iine girmekten kurtulursunuz. rnein yle bir yant verebilirsiniz: "George'un, eletirel dnmenin aslnda bir hesaplama becerisi olduu varsaymna iddetle kar kyorum. Bu yanl deil elbette; fakat yalnzca bu kadar deil. rnein..." Kendi grnz bu biimde belirttikten sonra, George'un bir yant vermesini bekleyebilirsiniz, bylece topu yeniden gruba atm olursunuz. Eer olanak bulursanz, savunmanz baka birinin yapmasn salayn ve bylece hakemlik rolnz srdrn. Bu kolay bir manevra deildir; fakat aadaki yntem ve unsurlar uyguladnzda, temel konulara bu iki rol de tayarak deinebilir ve liderlik rolnz de bir yanda koruyabilirsiniz. Gerekten de bunlar, temel konulara gnderme yapan herkes, ve kendisiyle dierlerinin saygnln korumak zorunda olan tartma bakanlar iin olduka nemli uyarlardr.* *"Genelde birinin saygnl, dierlerinin saygnlnn korunmasyla korunur (Brown ve Levinson 1987, sayfa 61). 166 Dnerek Davranmak Yaplmas ve Yaplmamas... Kazanmay kendi grnz kabul ettirmek olarak deil, aklc ve verimli bir tartma ortam hazrlamak ve bunu baarmak olarak grn. Sz konusu olan sizin grleriniz olduunda bunu yapmak o kadar kolay deildir, fakat bir lider olarak dierlerini de dnmek zorundasnz. Grnz ak ve gl bir biimde sunun, fakat bunu yaparken grnz, kantlanm kesin bir doru olarak deil, dier katlmclarn sylediklerinden etkilenip, yeniden biimlenebilecek bir dn biimi olarak alglayn. rnein yle diyerek grlerinize bir giri yapmak isteyebilirsiniz: "Burada gz nnde bulundurulmas gereken bir dier nokta da..." ya da "... konusunda bir dncesi olan var m?" Bylece kendiniz ve grleriniz arasna bir mesafe koymu olursunuz. Aka sylemediiniz varsaymlarnzdan kendinizi koruyun) "Gzden karmadm bir nokta yoksa, bana yle geliyor ki..." gibi bir yaklamla bunu baarabilirsiniz. yle de diyebilirsiniz: "Kardm bir nokta var m?" Bir lider olarak daha ok dierlerinin grleri ile uramanz gerektii iin, ortaya kendinize ait aptalca bir gr atmak istemezsiniz. Fakay byle bir durumda, kendinizi de sradan bir katlmc olarak deerlendirip, tartmay genel kurallarna gre yrtmeye devam edin. Varsayn ki George yle syleyerek size kyor: "Betty, dnme olgusunu ele alrken kavramlar bu kadar zorlaman tehlikeli deil mi?" Bir lider olarak yle yant veriyorsunuz: "Nasl yani, George?" George ya167 Tartma Sanat nt verdikten sonra, gruptan bu konuyla ilgili yorumlar yapmasn istiyorsunuz. nsanlarn en iyi karar vermelerini, en iyi yoruma ulamalarn salamak iin, farkl grlerin ortaya konulmasn yreklendirin. Sizin kantlarnz, iddialarnz ve endielerinizi deerlendirip, kendilerininki ile karlatrmalarna izin verin. "Yorumunuzu gerekten duymak isterim," ya da "Hi kukusuz bazlarnz buna katlmayacaktr. Kart grleri duyabilir miyiz?" Kendi rneinizi vererek, katlmclarn kendi yaratc kart grlerini ortaya koymalarn salayn. Farkl grleri doru bir biimde deerlendirin ve eletirileri olumlu karlayn. Bu, grlerinize yaplan ilk kar saldrda pes edeceiniz anlamna gelmiyor, fakat onlara kar dengeli bir tutum sergilemeniz anlamna geliyor. Eer katlmclar sizin skldnz ve zor durumda olduunuzu grrlerse, her ey daha da kzr.

> Yaplan kzgn ve dmanca yorumlara asla karlk vermeyin, nk byle yaptnzda tm yanszlnz ve sakinliinizi yitirmi olursunuz. Varsayn ki birisi size yle diyor: "Betty, bu ok aptalca! Byle dnmek iin aptal olmalsn!" Sizin yantnz: "Belirttiim gre karlk olarak sizin ortaya koyduunuzu duyabilir miyiz?" Size yaplan hakareti duymazlktan gelerek, dikkatlerin tartlan konu zerinde kalmasn salar ve dmanlk duygularn ortadan kaldrrsnz. Ayn zamanda hem kendinizin hem de karnzdakinin saygnln korur, tartmann yaratc bir havada gemesini 168 Dnerek Davranmak- Yaplmas ve Yaplmamas... salarsnz. Karlk verseydiniz durum tam tersi olurdu: "Sen kim oluyorsun da bana aptal diyorsun? Asl senin sylediin her ey samalk!" DERLERNE KARI IKMAK YA DA ONLARI DESTEKLEMEK Hem bir lider olarak, hem de bir katlmc olarak; ortaya a-tlan dncelere kar kmak ya da onlar desteklemek isteyebilirsiniz. Bu genel olarak, kart ve yanda emeline oturtulmu aklc bir tartmann gereidir. Biz burada pratikteki dnce srecinin sosyal yanlaryla ilgileniyoruz; yani ortaya atlan bir gr, o gre kar kanlar dlamadan desteklemek ve ortaya atlan bir gr destekleyenleri dlamadan, o gre kar kmak. Dierlerine Kar kmak Dierlerine kar kmak, onlarn dncelerine kar karken, kiiliklerini korumak anlamna gelir. Gerek bir tartmada, insanlarn sizinle farkl dncelerde olmalarn istersiniz. Hakl olabilirler, ya da iyi bir dnce ortaya koyup, sizin dncenizi olumlu ynde gelitirmenizde yardmc olabilirler. Kartlk ortamndan en st dzeyde olumlu sonu almak iin yapn tanz gerekenleri aada belirttik: Yanllklar ortaya atlan dncelerde arayn, bu dncelerin sahiplerinde deil; rnein plan yaparm y e-\ terliliini deil, plann deerini sorgulayn. "Nasl byTartma Sanat leine gln bir kanya varabiliyorsunuz?" gibi bir soru kesinlikle kkrtc bir ortam hazrlar. 1 Bir kimsenin ortaya koyduu grleri eletirmeden ya da bir bakasnnkini desteklediinizi bildiren kantlar ortaya koymadan nce, bu gr ortaya koyan kiiye nemli bir i yapt izlenimini verin. "Goerge'un ortaya att dncenin olumlu sonularn imdiden grebiliyorum; [rnek olarak bir ya da iki tanesini sralayn], fakat bu konuda dikkatleri farkl bir yere ekmek istiyorum." Kt dncelere saldrmak yerine, daha iyi olduklarn belirtmeden iyi olan dnceleri ortaya koyun, bylece kar grubun saygnln korumu olursunuz. rnek o-larak; "Burada belki daha farkl bir yorumu gz nne almamz gerek..." ya da "Peki... olaslna ne diyeceksiniz? Yine saygnl korumak iin, yanl ynde ilerlediklerini dnseniz de, insanlarn konumalarn bitirmelerine izin verin. Dzeltmek iin konumalarn blmeyin ve sabrszlnzla honutsuzluunuzu belli etmeyin. * Nesnel yantlar vererek, insanlarn sylediklerinize rahata kar kmalarna olanak tanyn ve onlar bu ynde yreklendirin. Daha nce de belirtildii gibi byle a-k davranmak her iki tarafn saygnln korur ve o-lumlu sonular elde etmenizi salar. ler istediiniz gibi yrmediinde aklnz kullann, sinirlenmeyin. Katlmclarn o ana kadar yaptklar yorumlarn bir tekrarn isteyin ve ortaln yatmas iin 170 Dnerek Davranmak Yaplmas ve Yaplmamas... zaman kazann. Yeni nerilerin, yorumlarn, sorularn ve kantlarn ortaya kmasn bekleyin. Dierlerini Desteklemek Dierlerini desteklemek derken yalnzca ortaya attklar dnceleri paylamak deil, onlarn kiisel saygnlklarn korumak da anlalmaldr. Ayn dnceyi paylamak kendi bana bir destektir, fakat ayn zamanda ayn fikirde olduunuz

kiinin tartmaya olan katlmnn devam etmesini de salamak zorundasnzdr. Aada, ayn dncede olma ve destek konularmda olumlu sonular elde etmenizi salayacak baz noktalara deinilmitir: Yalnzca resmi olarak belirttiklerinde deil, dierlerinin dnlerinde de iyi noktalar araym; bunlar; onlarm akalarnda, yeniliki nerilerinde, alaylarnda, ve deneyimlerini tartlan konuya uyarlama biimlerinde bulabilirsiniz. rnein: "Paul, retmenlik deneyiminin eletirel dnceye olan bak an nasl etkilediini ok merak ediyorum." Dierlerine ne kadar ok yarar dokunacauv anlatarak, iyi dnceleri vn. Bylece kart gruplar da tartmaya katlma ynnde yreklendirmi olursunuz. * Daha iyi dnceleri, arkadaa bir dzeltme olarak ortaya koyun, ve yorum isteyin. rnein: "Daha farkl bir yaklam karsnda ne sylerdiniz?" ya da "Bu nitelii [eklemeyi, koulu, kant] de gz nne alarak bir yorum yapmak ister misiniz?" 171 Tartma Sanat Sizin dndklerinize bir katkda bulunanlara teekkr edin; "Farknda olmadm bir konuya deindiniz, bu da aklma ... getirdi." Bu, tartmay olumlu ynde etkileyen olduka byk bir inceliktir. Dierlerinin inceliklerini, drstlklerini, sabrlarn, kvrak zekalarn ve dglerini, anladnz, szlerle ya da beden diliyle belirtin. ler istediiniz gibi gittiinde kendinizi beenmi bir havaya brnmeyin; ilginizi canl tutun. Katlmclara dnce, olay ve kararlarnn u andaki durumlaryla, kendi ilgi ve dncelerini nasl etkileyeceini sorun. BR TARTIMAYI SONA ERDRMEK Sizin de bildiiniz gibi, ou tartma genelde ya ok u-zun, ya ok ksa, etkisiz, sonusuz, skc ya da verimsiz, geer. Resmi olmayan tartmalar bu gibi etkenlerden bel- \ ki fazla etkilenmezler, nk ya ynetilmeleri ve sona erdirilmeleri buraya kadar ele aldmz resmi tartmalardan daha kolaydr, ya da daha esnektirler. Resmi tartmalar olumsuz ynde etkileyen iki temel unsur vardr: ya ok ksa bir zamana bir sr konu sktrlmtr, ya da ksa bir konu iin ar uzun bir zaman ayrlmtr. Bunlardan ikinci neden en ykc olandr, nk kanlmaz olarak can skntsna neden olur ve insanlarn , ana konudan uzaklamalarna yol aar. Btn gldr ustalar size yle der: "Brakn daha fazlasn istesinler." Bunun tam tersine, az bir zaman ayrmak, baka bir oturum dzenlendiinde daha az ykc olabilir. Erteleme, canru172 Dnerek Davranmak- Yaplmas ve Yaplmamas... zn sklmasndan ok daha iyidir. Bu iki sorunun en aklc zm, zaman snrlamalarnn kesin bir biimde belirlendii, gereki gndemler hazrlamaktr. Bylece gereksiz konulara deinmekten ve cmleleri ortadan ikiye ayrmak zorunda kalmaktan ku-', rtulursunuz. Sonuta, nerede sona erdireceinizi bilmek iin, iin ne kadar sreceini nceden doru deerlendirmeniz gerekir. Bu konuda kabaca u lt kullanabilirsiniz: konunuz ne kadar teknik ve nesnelse, zamanlamay nceden ayarlamanz o kadar kolay olacaktr. Konu ekimeli ve geni kapsaml olduundaysa durum tam tersidir. Daha nceki blmlerde deindiimiz, katlmclar zaman iyi kullanmalar konusunda ynlendirirken, bu zaman faktr yine bir sorun karabilir. stenilen sonuca ulamadan ya da olaylar akla kavumadan, tartmalarn belli zaman aralklaryla kstlanmamas ok ender grlr. Yazarlardan biri; bir niverste-de yaplan, ve felsefe, psikoloji ve dilbilim uzmanlarnn bulunduu, zihinsel sembolizm konusunun ele alnd bir seminerin, tam on saat srdn anmsyor! Salonda konuyla olduka ilgilenen yirmi kiiyle gerekleen bu seminer gerekten ilgin bir deneyimdi. Fakat bu ok az grlen srad bir durumdur. Uzlaabilen Ayrlklar: Dnce Birlii Kabul edilebilir bir dnce birliine ulalmasna karn, tartmay srdrmek demek, tehlikeye davetiye kar173 Tartma Sanat

makla edeerdedir. Byle bir durumda karnza kacak eyler; yanllk bulma eilimleri, kk ayrntlar zerinde gereksiz yere zaman harcamalar, ve ilgisiz konularn verimsiz koridorlarnda dolanp durmaktr. Bunlar olmadan nce katlmclara; amalarnn gerekleip gereklemediini ve konuyla ilgili olarak eklemek istedikleri bir eyin olup olmadn sorun. Eer kimseden devam etmeye ynelik bir yant gelmezse, katklarndan dolay herkese teekkr ederek toplant ya da tartmay sona erdirin. Eer deinilmemi konularn olduu ve istenilen sonuca ulalmad ortaya karsa, hemen o anda bir gndem o-luturup, bir sonraki toplantnn tarihini, zamann ve yerini belirleyin. Uzlatrmak Zorunda Olmadnz Ayrlklar: Desteklemek ya da Kar kmak Tartmalar her zaman bir dnce birlii ile bitmek zorunda deildir. "Evef'e ulamay amalayan soruturmann tersine, bir tartma "olabilir"e ulat zaman, gerek bir aratrma havasna uygun olarak baarl olmu saylabilir. Aratrma, kefe, yeni bilgiye dayand iin, konuyla ilgili tartmalar haftalarca, yllarca ve hatta nesiller boyunca srebilir. Bilim ve birok aratrma dallar, snrsz ve szel tartmalara dayanr. Bu nedenle herhangi bir tartmann kapsam geni olmaldr. Gerekten de aratrma ve gerekler bunu gerektirir. Baz insanlarn sonu olmayan bir kukuyla yaamalar olanaksz olduu iin, zellikle akademik ve teorik olan 174 Dnerek Davranmak: Yaplmas ve Yaplmamas... dar kapsaml tartmalar onlar rahatsz eder. Fakat, kanserin nedeni, uluslararas terr nlemenin yollar, evre kirlilii gibi srekli bir neme sahip konular ele alan tartmalarn erken sona ermesi size pahalya patlayabilir. Bu durumda yanl gvenlik ve ilgisizlik ortaya kar. Yalnzca bu nedenden tr, geni kapsaml kantlar ya da savlar ortaya atlana kadar, bir dnceyi desteklemeye ya da ona kar kmaya devam etmekte yarar vardr. nemli bir kararn verilmek zorunda olduu, tartmann bu karara ynelik pratik bir dnme sreci nitelii kazand anlarda, yarglama gcnz kullanabilirsiniz. Fakat insanlarn tartma havas iinde, ve yalnzca yeni eyler kefetmek iin tarttklar ortamlarda, bu, yaplacak tek eydir. Byle alanlardaki aratrma asla sona ermez, onlar sorgulayan tartmalar da. Fakat yine de, fiziksel, psikoloijik mantksal ve sosyal alardan ne zaman durmamz gerektiini bilmeliyiz. Zihinsel sembolizm konulu on saat sren o seminer bile, insanlar akam yemei zamannn geldiini anladklarnda sona ermiti! Genel anlamda, nceden belirlenen bir zaman snrnn belirlenmesi, tartma ve seminerlerde gerekenin yaplm olduu anlamna gelir. Bilimsel konularda yaplan ou seminer byledir, insanlar en son dncelerini paylamak, birbirlerinin grlerini renmek iin toplanrlar ve yeni bir olgunun ortaya kmasn umarlar. ou zaman da ortaya yeni bir olgu kar; ama kmad zamanlar da bir o kadar sktr. Fakat bu bizim cesaretimizi krmamal-dr, nk yarn yeni bir gn olacaktr ve bu yeni gn bir 175 Tartma Sanat baka ansla gelecektir. Bylece diyalog srp gidecektir. Srp giden bu diyalog, katlmclarn uzlamasn ve verimli sonulara ulalmasn salar. Descartes'n Meditas-yonlar'mda bize anmsatt gibi, cehaletle savata ve bilgi araynda kullanacamz en byk silahlardan biri sistemli kukudur. Bu sayede iyi dnceler n plana kp bize hizmet eder, ktleriyse elenir ve neden olduklar baarszlklar bize ders olur. Ak ulu tartmalarda uzlama ve kapanmay bekleyeceimize, tartmann doal olarak sona ermesini beklemek daha akllcadr. Konumalar yle bir yerde bitsin ki, yeniden toplanld zaman, anlaml bir btnlk salansn. Bu yargya nasl varlacan gsteren kesin ltler yoktur, fakat tartmay dikkatle izlemek bunun iin yaplacak en iyi hazrlktr. Bu da bizi nasl not tutacamz sorusuna yneltiyor. Bu konuyu da, bundan sonra gelen O-nuncu Blm'de ele aldk. BLM 10 176 Not Almak zerine Sesli Dnmeden Kat zerinde Dnmeye NEDEN NOT ALINIR?

Not tutmakla, yalnzca ksa bir zaman kapsayabilen belleinizin kstlamalarndan kurtulup, anlk dnceler -zerinde odaklanma olana bularak bir tartmay daha iyi ynetebilirsiniz. Dierlerini dinlerken; sorduklar sorulan, verdikleri ya da aldklar yantlan, parmak bastklar nemli noktalar ve anahtar gerekleri not alabilirsiniz. Ayn zamanda kendi soracanz sorular, syleyeceklerinizi, kantlarnz ve savlarnz da not alabilirsiniz. Etkili biimde not almak iin ncelikle neyin kayda deer olduunu, neyin olmadn ve bunlarn nedenlerini saptamak gerekir. Bunun iin bir dinleme planna gereksi177 Tartma Sanat niminiz vardr. Bir dinleme plannz olmadan nemli noktalar karabilir, bunlar karmama kaygs ile gereksiz yere enerji harcayabilir, ya da sylenen hibir eyi karmamak iin not tutarken, tartmaya etkin olarak katlmnz nleyebilirsiniz. Bir dinleme plannzn olmamas sizi ayrca eksik ve yanl not tutmaya yneltir. Bu notlara daha sonraki baklarnzda kendinize u tr sorular sorabilirsiniz: "Tanr akna bu da ne demek byle?" "Bunun konuyla ilgisi ne?" "Bu kadar samalk nasl olur da bir araya gelir?" "Bu toplantda neler olmu byle?" Eer u andaki not tutma sisteminiz, toplantlarda neyin, ne zaman, kim tarafndan ve niin sylendii konusunda sizi aydnlatmada yetersiz kalyorsa, bu blm sizin iin yazlm demektir. Y BR DNLEYC OLMAK nemli olan nedir, ne deildir ve niin? sorularnn yantlar, bir tartmann lideri, katlmcs ya da not tutucusu o-larak ortaya koyduunuz bak as ile deiecektir. Dier bir deyile, not tutma biiminiz, onlar neden tutmak istediinize baldr: bir tartmay daha etkili ynetmenizi salamak iin, daha etkili bir katlm sergilemek iin, ya da daha sonraki bir zamanda daha etkili bir biimde yazmak, yani sesli dnmeyi kada aktarmak iin. Daha etkili bir katlm sergilemek istediinizi varsayn. Bu durumda tartma sresince gerekleen tm dnceleri izlemeyi planlar, ve zel bir dzenleme yapmadan sizi ilgiliendiren noktalan anahatlaryla not alrsnz. Fakat a178 : Not Almak zerine manz, bir tartmay daha etkili ynetmekse, o zaman da gndeminizi aklnzda tutarak, kimin ne hakknda ne syledii ya da hangi konuda ne karara vard zerinde odaklanrsnz. Konu hakknda daha sonra yaz yazmak iin not tutmak, aratrma srecinin geniletilmesi've tartmann kat zerinde bir devamn oluturur. Bir lider olarak notlarnz, onlar gereksiniminiz olduu zaman kullanmak iin kendi banza zel olarak tutabilirsiniz. Ya da topluluk nnde, yazdnz herkesin grebilecei bir tahtann zerinde de not tutabilirsiniz. Her iki durumda da, dierlerini uzun uzun not tutmaktan kurtarr ve onlara sylenenler ve verilen karar zerinde varlan anlamann (ya da ortaya kan anlamazln) temel noktalarn belirlersiniz. Ayn zamanda kendi kendinize, doru kiiye uygun olan soruyu sorma konusunda yardmc olur ve gelimeleri zetlersiniz. Ksaca, not tutarak tartmann ynetimini elinizde tutar ve verimli olmasn salarsnz. zel ya da toplulua ak bir biimde not tutmanz, yneticiliinizi ne kadar aka ortaya koymak istediinize baldr. zel olarak not tutarken dikkatlerin zerinize e- kmesinden saknrsnz. Bu, nc Blm'de tartt-I mz mesleki ve yardmc rollerin salad bir avantajdr. '" Tuttuunuz bu notlar yazl belgeler olarak kullanmaktan 1da ekinirsiniz, nk tartma yazl bir sylem deildir. Bu notlar daha ok, szl tartmaya konuarak katlmda bulunmak iin kullanrsnz. Notlarnz ak olarak tuttuunuzda, tartmay yal179 Tartma Sanat ruzca konuarak ve dinleyerek deil, ayn zamanda yazarak ve hareket ederek ynetmenizi salar. Bu da, yine -nc Blm'de tarttmz bilgilendirici ve ynlendirici roller ile paraleldir. Yazmak iin ayaa kalktnzda kendiniz ve

syledikleriniz zerine dikkat ekersiniz. Bir yaz tahtas zerine not alrken, tartmay blmeden sre hakkndaki yorumlarnz katabilir ve ieriini zetleyebilirsiniz. "Bir yanllk yaptysam beni uyarm, fakat u ana kadar aadaki konulara deinildiini sanyorum," sz bu tr durumlarda kullanlmaya uygundur. Bylece, insanlarn kendi dncelerini aka grmelerini salayarak, tartmaya olan katlm yreklendirirsiniz ve yeniden onlarn arasna oturduunuzda aldnz notlarla dikkatlerinin yine birbirlerine odaklanmalarn salarsnz. "SAYGISIZ" OLMAK ZERNE Flipkartlar, yaz tahtasnn gzle grlrl ile defterin esnekliini birletirirler. 70 x 86 cm boyutlarnda izgisiz 20 tane kattan oluur ve genellikle ayakl bir sehpa -zerinde sergilenir. (reticilerin kataloglarnda flipkartlara genelde "sehpa katlar" denilmektedir.) stediiniz kad, stteki deliklerden kopararak karabilir, ya da defterlerde olduu gibi arkaya kvrabilirsiniz. Flipkartlarn baz avantajlar vardr. rnein baka bir ey yazmak iin, dier yazdklarnz silmenize gerek kalmaz. Bu yolla notlarnz daha sonra bavurmak iin saklayabilirsiniz. Katlar tartma srasnda tek tek deiik yerlere de aslabilir. 180 Not Almak zerine Flipkartlarn okynll, onlar zellikle karmak konularn tartld toplantlarda daha ie yarar klar. Buna uygun olarak, onlarn kullanm alanlarn, "konusal taslaklar" ats altnda, dncelerin, gereklerin ve iddialarn yazl bir belge oluturma amac ile dzenlenmesi ynnden inceleyeceiz (Hovvard ve Barton, 1986, 32- 36). Bir tartmann konusal taslan karmak iin, tartmann sonularn sylenenlere, gereklere ve iddialara konu etiketlen yaptrarak, ortaya karlarken dzenlersiniz. Doru bir etiketlendirme yapmak iin ift odakl dnmelisiniz; yalnzca sylenenlere deil, sylenenlerin genelde hangi konumda yer aldna da dikkat etmelisiniz. Bunu balangta biraz tuhaf bulabilirsiniz, fakat altka kendi kendinize u soruyu sormadan edemeyeceksiniz: "Bunun temel noktas nedir ve nereye aittir?" Aada sunduumuz dinleme ve not alma plan, grevi bir tartmay hem ynetmek, hem not tutmak ve ayn zamanda katlmc olarak yorum yapmak olan katlmc-lider rolleri iin ok uygundur. Bir tartma lideri sklkla, temel noktalar ve varlan sonulan ieren bir belge tasla sunmak zorundadr. Aadaki neriler, bunu ok az aba ve en etkin bir biimde yapmanz salayacaktr. KONUMADAN KONU TASLAINA Sizden, ayrntl bir durum analizini (bak Beinci Blm) ynetmeniz istendiini varsayn. Size bunu yle yapmanz neririz. 181 Tartma Sanat Katlmclar doru bir biimde ynlendirmek iin, tartmann yaplaca odann nne, gndemi belirleyen bir flipkart asabilirsiniz. Bunu yapmayacaksaruz, herkesin e-linde gndemi belirten bildiriden bir tane bulunduundan emin olun. Bu gndem ayn zamanda, daha sonra tartma hakkmda yaz yazarken size genel bir taslak olarak yardmc olacaktr. Konumaya balarken gndemi bir kere daha belirtin ve konularn tartma plann aklayn. Katlmclara bu konuda yorum yapma ve kendi nerilerini ortaya koyma ansn tanyn. Bu tr ilk admlar, eer zamannz kstlysa iinize ok yarayacaktr. Eer zamannz bolsa ve yapacanz toplant ardarda yaplan bir dizi tartmann bir blmyse, olaslklara ve "belki"lere yer verip, katlmclar belli bir plan iinde skmaya zorlamayn. Fakat topluluktan acil sonular bekleniyorsa, balangtaki aklayc konumanzn sonunda, toplantnn ana-hatlarru ortaya koyan bir plan sunabilirsiniz. Toplant srasmda flipkart asl tutun ki katlmclar tartmann gidiini izleyebilsinler. Konular, izlek ve plan zerinde karar verdiinizde, gndeminiz hemen hemen yle bir duruma gelir: DURUM ANALZ 08:30 - 08:45 Tantm 08:45 - 10:15 1. Blm: Konu nedir?

1.1 Tehlikeler ve olanaklar 1.2 Gl ve zayf olduumuz noktalar 10:15 - 10:30 Ara 182 Not Almak zerine 10:30 - 12:00 2. Blm: Ne yapmaktayz? 2.1 Seenekler nelerdir? 2.2 Bunlarn karlatrmas nedir? 2.3 Hangisini yeliyoruz? 12:00 le yemei Flipkartlarnz kullanrken baz seimler yapabilirsiniz. 2?ir grup flipkart kullanrken, 1. ve 2. blmleri ardarda kullanmak zere, her alt konu iin not ve zetleri ayr ayr tutup, katlmclarn grebilecei bir yere asabilirsiniz. Ya da iki grup flipkart kullanp, 1. ve 2. blmlere ynelik ikier flipkart hazrlayabilirsiniz. Genel kural olarak, tartlacak konular ne kadar karmaksa, tartma konularnn temel ayrmlar iin farkl flipkartlar kullanmak daha akllcadr. Sreci bu biimde dzen altnda tuttuunuzda, katlmclarn her eyi ak seik grmelerini salar ve kafalarn karmasn engellersiniz. rnein her zaman yle syleyebilirsiniz: "George, bu noktay anmsyorsun, yle deil mi? [Flipkart zerindeki notu gstererek] Peki hl ayn grte misin, yoksa baz deiikilikler oldu mu?" Kark konularm ele alnd tartmalarda, katlmclarn yukardaki rnekte verilen 1.1 ve 2.3 gibi birbiriyle il-I gili sorular ele almalar gerekmektedir. Sonu olarak katili lmclar, belli bir konuda konuurlarken, bir dierine gnderme yapabilirler. Bunun yannda, canl dnme dorusal deildir; fakat yazya dkldnde hemen hemen her zaman sonulara dorusal bir yoldan ulalr. Canl dnme, ters dnlerin ve birbirini kesen dorularn ol183 Tartma Sanat duu, ayn anda ayrcalklarn ve yeni ynlerin ortaya konduu bir sretir. Bu nedenle, gndemin temel blmlerine ve alt konularna dayanarak, yukardaki rnekte olduu gibi, konusal etiketler ve bir numara dizgesi kullanarak bir dosyalama sistemi yaratmanz neririz. Sylenenlerin notunu tutarken, konumacnn hangi ana konu ya da alt konulara deindiini belirtmek iin numara sistemi kullann. Konu etiketini ise, sylenen szleri nitelerken kullann. Konu etiketi, sylenen herhangi bir eyi snflandrmaya yarayan bir szck, deyim, isim ya da herhangi bir sz kalbdr. "Kurald durumlar," "olas etkiler," "ek olanaklar," "gvenli neriler," "riskli neriler," ve benzerleri. Bu tr notlar, geni balamda gndem tarafndan ynlendirilen tartmann bir tr metne dklm halidir. Gerektii zamanlarda notlarnza bavurursunuz. Daha sonra da, rnein "beklenmeyen zorluklar" daha fazla vurgulanmaya balandnda, ayr bir sayfa aarak not alabilir ve hangi aamalarda gndeme geldiini belirtebilirsiniz. Gndemi ilerken, durmadan karnza kan konular iin etiketler kullanabilirsiniz. Gndeme girdikleri her seferde ayn etiketi kullann. Bylece, zor ve engebeli bir a-razinin haritasna benzeyen, bir tr dnce a elde edersinizi Sizin elde etmek istediiniz ey de zaten tam olarak budur: aratrma srecinin kavramsal bir rgs. Bu tr e-tiketler balantlar kurar. Bu balantlar daha sonraki yazya geirme abalarnzda sizin iin ok gereklidir ve tartmann sonularn dzenlemenizde size yardmc o-lurlar. 184 Not Almak zerine KATEGORLER AKILDA TUTMAK Sylenen szlerin ou ve savlar, notlarnzda etiketlemek istediiniz sylem kategorileri ile ilgilidir. Tartmalarn ou tanmlar bir eyin ne olduu ve ne olmadn belirten szler ierir. Dierleri de baz farklar ve karlatrmalar zerinde dururlar; bazlarysa aklamalar ve gereklerle ilgilenirler (ayn zamanda baz veriler). rnein, Krtaj bir eit cinayet midir? Bu soru, tanmlarla ilgili bir tartma balatacaktr. Krtaj sz konusu olduunda, krsal bir kesimdeki koullarla, byk ehirdeki koullar ayn mdr? Bu soru ise geerli bir karlatrmadr. X Topluluundaki ergenlerin hamilelik oran nedir? Bu olaya, bu toplulukta neden bu kadar sk rastlanyor? Bu sorular ise gerekleri ve aklamalar amalar. Anlam, karlatrma, gerek ve aklama temelli sorularn yantlar da birbirinden

farkldr. Fakat ne tr sorular sorulduunu notlarnzda belirlemezseniz, yantlar da ayn gzkr. rnein, bir gerek olarak ortaya atlan bir sz, notlarnzda karnza bir aklama olarak kabilir. Bu nedenle, tartma devam ederken, genel bir strateji olarak kendinize u sorular sorun. Bu, bir szcn ne anlama geldiini, ne tr bir ey olduunu, neyi ierdiini ya da dladn, ya da ne yap- tn sorgulayan, tanm gerektiren bir durum mudur? Bu, bir eyin dierinden hangi ynlerden ayrldn, tr ve derece asndan ne gibi farkllk ve benzerlikler ta185 Tartma Sanat dru sorgulayan karlatrma gerektiren bir durum mudur? Bu, bir eye neyin neden olduunu, ne gibi etkilere sahip olduunu, kantlara ve gereklere dayanan bilgilerin arln sorgulayan, aklama gerektiren bir durum mudur? Kendinize ve dierlerine sorun: "Bize bir tanm m sunuyorsunuz?" "Tanmnzn kapsam dnda kalan durumlar var m?" "Kafanzdaki temel kartlklar ve farklar nelerdir?" "Kantnz nedir, sylediklerinizi gerekelendi-recek ne gibi gerekler ortaya koyabilirsiniz?" Bu tr sor-lar sorarak, gndeminizden kmadan, nesnel bir biimde tartmay yrtrsnz. Bunlar zerinde srar edin, gerekirse, katlmclar savlarn desteklemeye ortaya konan savlarn, tanm, kartlk ve kant alarndan aratrmaya yneltin. Bu arada, verdikleri yantlar, gereken yerlerde konu etiketleri kullanarak, flipkartlar zerine not aln. Tartma sona erdikten sonra notlarnz, bilgi toplamak ve bunlar dzenlemek iin, konulara gre etikletlen-mi indeks kartlarna dntrebilirsiniz. Ayn zamanda bilgisayarlarruzdaki Squarenote 3.0 (Union Squareware 1989) gibi programlar da kullanabilirsiniz. Squarenote 3.0 yardmyla notlarnz istediiniz uzunlukta kaydedebilir, onlar deiik balklar altnda toplayp dzenleyebilir, tmnn ya da bir blmnn yazcdan ktsn alabilirsiniz ve bu program herhangi bir balk altmdaki nota kolayca ulamanz salar. 186 Not Almak zerine TARTIMA SIRASINDA FORMAT TUTMANIN LEV Format terimini, bir deneme, bro verileri, i raporu ya da bir neri gibi standart yaz biimlerini tanmlamak iin kullanrz. Eer resmi bir tartmadan nce herhangi bir formatta bir metin yazmanz gerektiini biliyorsanz, tartmann gndemini ve konu etiketlerini de buna gre hazrlayn. rnein yazmanz gereken bir i nerisi ise, balklarnz ve etiketleriniz aadakileri ya da bunlardan bazlarn ierebilir: Tantm ve Arkaplan, Durum Analizi, Yaklam, Amalar, Eylem Plan, lgili Deneyim, Kurumsal Yeterlik, Proje Personeli, Plan, Giderler ve Kapan. Formatlarn ilevi, yazarak dnme sreci iin bir ereve oluturmaktr (Hovvard ve Barton 1986, sayfa 42). Dnce rnlerinin zorla uydurulmaya alld birer deli gmlei olmaktan ok, standrat deneme formatlar ve bilimsel yazlar, dncelerin dzenlenmesine olduu kadar, kefedici dnce srecine de byk yardm salarlar. Fakat bu dzenleme, ya da kompozisyon, tartma srasnda balar ve bu noktada, tartmaya kesin olmayan bir biim vermek gibi, formatlarn dier ilevleri gndeme gelir. "Kesin olmayan" bir biim diyoruz, nk daha nce de belirttiimiz gibi, bir tartma, yazl sonularna ok ters bir biimde geliebilir. Ayn zamanda, canl aratrmann, incelemenin ve kefin, diyalog dnda, ya da diyalogun yalnzca baz ynlerinin, tartmann kesin mantksal dzeninden farkl olduunu da sylemeliyiz. Fakat 187 Tartma Sanat ou durumda, soyut biimler olarak, tartmalarda gndeme gelen dncelerin dzenlenmesi ve etiketlenmesinde formatlarn byk bir nemi vardr. Bu kitap, bu tr yazlarn nasl yazlacan anlatmyor, fakat u da bir gerek ki yaptnz tartmalar, bunlar yazmak iin attnz ilk admlardr. Burada yapmaya altmz ey, bu ikisini, konumay yazya geirme sreci kapsamnda, pratik bir strateji iine oturtmakt. Gndeminizden ve son formatnzdan kan ya

da tartma annda canl olarak elde edilen konusal etiketlerin kullanm, bu dzenlemenin ilk aamasn simgeler. Sonuta, flipkartla-rmzdaki karalanm yazlar, diyagramlar, numaralar ve etiketler, daha sonraki incelemeleriniz iin bir taslak olutururlar. Eer yazma srecinde, zellikle dzenleme ve a-klama aamalarnda, daha fazla yardma gereksinim duyarsanz, Kat zerinde Dnme (1986) adl kitabmzn kinci Blm'ne (lk Taslaktan Son Taslaa: Dnceleri Ortaya karma, Dzenleme ve Aklama) bavurabilirsiniz. Bunun yannda, konunuza ve tutumunuza gre yaz formatnz seebileceiniz, i dnyas ile ilgili, bilimsel, teknik ve akademik birok rehber de bulunmaktadr. Ek A: nerilen Bak As jr\.klc bir tartma lideri olarak daha etkinlik kazanmak iin, televizyondaki ovlarn eletirel bir karlatrmasn yapabilirsiniz, fakat bunu yaparken elbette ki alnacnzn asla bir izleyiciyi elendirmek olmadn unutmamalsnz. Eer byle bir karlatrma yapacaksanz, bu kitabn "Bir Liderlik Rol Semek" balkl nc Blm'n, "Bir Tartma Plan hazrlamak" balkl Drdnc B-.lm'n, ve "Dnerek Davranmak: Yaplmas ve Yaplmamas Gerekenler" baln tayan Dokuzuncu Blm'n yeniden gzden geirmenizi neririz. Daha sonra da, size gre bir tartmay ynetirken yaplmas gerekenlerle, televizyonda grdklerinizi karlatrn. 188 189 Ek B: Parlementer Yntem 1 artma srasnda sahne korkusunu yenmek iin, kinci Blm'de aklanan Kiiletirme Yntemini kullanrken, karakterlerinizin inat ve olumsuz olduunu grebilirsiniz. Bu durumda Kiiletirme Yntemi'nde ufak bir deiiklik yapabilirsiniz. Bu deiiklii Parlementer Yntem olarak adlandryoruz. Bu yntemde, sizin dncelerinize tamamen ak nc bir taraf bir jri, hakim ya da meclis bakan oluturulur. Dier bir deyile, iinizdeki olumsuz ve inat sesi ikna etmeye almak yerine, onu esgeip dorudan nc taraf ikna edebilirsiniz. "Bakan hanm, anladm kadaryla bilgili dostum benim dzenbaz bir yalanc olduumu dnyor, fakat sizce gerek bu olsayd, irketin karlar iin bylesine riskli bir konuma yapar mydm? Bu szlerin geri alnmasn ve iime rahat rahat devam etmek istiyorum." Buradaki temel strateji, grnrde iinizdeki kart sesle konumanz, ama gerekte sizi ok dikkatli dinleyen nc, nesnel ve yansz bir tarafa konuuyor olmanzdr. Sanki birok aklc insan sizi dinliyormuasma bu nesnel 191 Tartma Sanat kiiye dorudan, iinizdeki kart gce de dolayl yoldan konuuyorsunuz. Bu ikinci taraf en azndan ikna edilebilir ve sizin, birinci olarak, iinizdeki kart sesle aranza bir mesafe koymanza, ikinci olarak iinizdeki bu sesin sylediklerini gzard etmenize ve nc olarak da bu sulayc karakterleri sahneden atmanza yardmc olur tpk iinizin sresini belirleyen yasal bir dzenleme gibi. 192 Yazarlar Hakknda x rofesr Doktor Vernon A. Howard, Harvard niversitesi'nde Eitim Felsefesi Aratrma Merkezi'nde Israle Scheff ler ile kurucu ve ynetici grevini stlenmitir. Sembolizm ve eletirel dnce zerine be kitap ve birok makale yazmtr. Ayn zamanda, yazma ve tartma konularnda, irketlerde, okullarda ve niversitelerde eitli konferansalar vermektedir. Hovvard kazand baz burslarla Exxon Education Foundation burslar, iki tane Latsis Foundation bursu (fsrael Scheffler ile) ve bir John Devvey Senior bursu gibi Kanada, ngiltere ve Amerika Birleik Devletleri'ndeki birok niverstede retim grevlisi oldu. Cambridge, Massachusetts'te yaamaktadr. James H. Barton'n 30 yllk bir yazarlk ve idari eitmenlik deneyimi vardr. Kariyerine New York Jomal of Commerce'de muhabir ve Forbes Magazinin yaz kurulunda yazar olarak balad. Daha sonra, insan kaynaklar geliimi konusunda uzmanlaan irketlerde, proje ynet-J meni ve ba danmanlk grevlerinde bulundu. Baz byk devlet acentalar ve Amerikan kurulular iin idari eitim materyalleri ve seminerler hazrlayp sunduu bu irketler arasnda Sterling Institute, Inc ve

Forum Cor193 Tartma Sanat poration of North America bulunmaktadr. u anda, Eitim Felsefesi Aratrma Merkezi'nde yazar ve bask danman olarak almaktadr. Ailesiyle beraber Cambrid-ge, Massachusetts'te yaamaktadr. 194 "Eer srekli ilerin ktye gideceini syleyip duruyorsanz, bir khin olmak iin iyi bir frsat yakalamsnz demektir." . Isac Siger 'M YAYINLARI iyimser insanlar iyimser olmayanlardan yalnzca daha salkl olmakla, daha iyi evlilikler yapmakla, daha olumlu ocuklar yetitirmekle, daha baarl olmakla kalmaz, onlardan daha uzun yaarlar. Kitaplar Amerika'da en ok satanlar arasnda yer alan Alan Loy McGinnis, iyimser insanlarn yaamsal deneyimlerinden rnekler vererek iyimserliin gcne k tutuyor. McGinnis'e gre iyimserliin en belirgin oniki zellii unlar: yimserler sorunlar karsnda bocalamaz. iyimserler ksmi zm arar. yimserler geleceklerini kontrol ettiklerine inanr. yimserler srekli kendilerini yenilerler. yimserler dncenin olumsuzlua kayn engeller. yimserler deer yarglarn glendirirler. yimserler baary hayallerinde canlandrr. yimserler mutlu olmasalar bile neelidirler. yimserler hemen hemen snrsz bir esneme kapasitesine sahip olduuna inanr. iyimserler iyi haber alveriinden holanr. iyimserler baz eylerin deitirilemeyeceini kabul eder. yimserler yaamlarna ok sayda sevgi sdrr. "Yaamda baarl olmak isteyen herkes, olaylara ve olgulara farkl bir bak asndan bakmaldr." Kendi yeteneklerinin farknda olan renciler baar iin daha yksek bir ansa sahiptirler, [unu gerekletirmek iin gerekli yetenekler renilebilir ve renme Sanat ; kitabnn balca amac bu basamaklarn retilmesidir. rencilere, kendi motivasyonlarnn neminden balayarak, edilgen "bilgilendirme srecF'nden, etkin snf katlmna gemek iin ve eitimlerinden sorumlu olmak iin somut yntemler anlatlmaktadr. Kitap, bir renci olma sanat bavuru yapt olma niteliine sahip (Olarak, felsefe, psikoloji, eitim, yaratclk ve doruk performans almalarn i ierir. Motivasyon, renme engelleri, kendini tanma ve younlama konular zerinde duran Ramsland, dnme, yaratclk ve maksimum kiisel ve akademik fayda salamak iin nemli bilgiler vermektedir. Gnmz rencileri temel nerilere gereksinim duyarlar ve bu neriler renme srecinin kiisel dinamikleri ile balamaldr. Herkes iin >M "Yaamda korkulacak bir ey f- yoktur. Yeter ki anlalsn" f.OAZ VAYINLAKI Yetersiz matematik eitimi, matematikle ilgili psikolojik engeller ve hayali alglar insanlarn ounu say cahili yapmaktadr. Eer reklamclarn yanl iddialarna, arlatan doktorlara ve sahte bilimadamlarna direneceksek, iimizde istatistik konunusunda salkl bir kukuculuk gelitirmeliyiz. Bu canl ve espirili kitabnda John Ailen Paulos matematiin gcn gsteren birok ilgin rnei biraraya getiriyor. Birok insan saylarn matematikilerin ura alanna girdii kansndadr. Oysa gnlk yaamnda matematii kullanan her insan, bunun yaram grecektir.

Borsa stratejileri, e seimi, fal, diyet ve tbbi iddialar, terrizm riski, astroloji, spor rekorlar, seimler, cins ayrmcl, UFO'lar, parapsikoloji, piyangolar ve ila testleri gibi gncel konulara matematik adan bakmak onlar alglaymz deitirecektir. Herkes in Matematik"\ okumak matematik ve saylardan holanmayanlar iin olduu kadar matematik merakllar iin de ufuk ac olacaktr. LSTELEYN ilene Segalove & Paul Bob Veck Buda BEYAZ YAYINLARI Birtakm sebeplerden dolay, gerekte kim ya da ne olduumuzu nemsememeyi tercih ederiz. Ama insan olmak ve insan olmay sevmek kendini tanmay gerektirir. Dncelerimize ve hislerimize bir titreim, bir yank, bir btnlk verir, insann kendini tanmas elencelidir. nsan meraklandrr, kiisel aratrmaya yneltip, kendi hakknda yeni bulular yapmasna yardmc olur. atlaklar aralar, kendimiz hakknda henz bilmediimiz hereyin ortaya dklmesini salar. i BAARISIZ OLUR? JhHir l\(;m>^a.\m\ guo "Eer ocuklara konumay biz retmeye kalksaydik, asla renemezlerdi." ttilliam llull OMP ( (mm (hkmitkulzc r r^ - s^v^jhi "CM"?1""12 korktuu iin endie duymanz yersizdir. Korkular yalnzca onun zihinsel re duygusal tepkilerinin gelitiini gsterir." ' BSTA2 YAYHIUIU "ocuklar neden baarsz olurlar?" sorusu ilk anda baarszln nedenlerini ocuklarda aramay amalayan bir soru gibi kyor karmza. Ancak John Holt'un sorunu bambaka bir yerde, velilerin akllarnn ucundan bile geiremeyecekleri bir yerde aradnok gemeden anlyoruz. OkullardaAslnda okullarda verilen eitimle, velilerin eitimden bekledikleri eyler arasnda pek bir fark yoktur Holt'a gre. Hatta okullar retmenlerle veliler arasndaki dankl dvn alan gibi grr. Kendisi de retmendir, ama retmenlerden ok rencilerin yanndadr. nk rencilerin sorunlarnn giderilmesinin ancak onlaranlamakla, onlar kendi dnyasnda tanmakla mmkn olduunu dnr. rencilerinin yapt birok yetikine komik gelebilecek hatalarn kaynan analiz ederken, aslnda ou insann gnlk yaamnda varolan beceriksizliklerin kaynana iner, yani zekaya. Bu anlamda mevcut eitimin sisteminin zekay gelitirecei yerde adeta sakatladn, ideal bir eitim sisteminin zekay gelitirmeye ynelik olmas gerektiini savunur

ocuun iindeki korkularla mcadele etmek, onun salkl gelimesini salamak bakmndan son derece nemlidir. ocuklar karanlktan, yalnz kalmaktan anaokuluna veya okula gitmekten, hastalklardan, anne babalarnn ayrlmasndan, gncel olaylardan ve evresel felaketlerden korkabilirler. ocuklarn bu korkularn yenmek daha dorusu , yenmelerine yardmc olmak ou anne babann sand kadar zor deildir. nemli olan ebeveynlerin bu korkulara nasl yaklaacaklarn bilmeleridir. Gisela Preuschoff bu kitabnda size, ocuunuzun korkularn kendi bana alt etmesini salayacak yntemleri gsteriyor ve korkuya kar ocuunuzla birlikte gelitirebileceiniz zmleri ele alyor. BEYAZ YAYINLARI KTAP LSTES ANNE BABALIK REHBER Vicki Laksy Trkesi: Selim Yenieri OLUMSUZ BR DNYADA OLUMLU OCUKLAR YETTRMEK Zig Ziglar Trkesi: E. dcn Sucr OCUUMU NASIL ANLARLM? 0-6 YA Dr. Lynn Weiss Trkesi: Sinan Kseolu VCDANIMIZI YASTIK YAPIP YATIYORUZ Hulki Cevizolu DOU HKAYELERYLE PSKOTERAP Nossrat Pesesschkia Trkesi: Hrol Fslolu TOPLAM KALTE YNETM (Terimler ve Tanmlar) Kaan Soylu - Ahmet Suer Funda Soylu zlcn Sucr SATITA PSKOLOJK ENGELLER AMANIN YOLLARI 28 UBAT BR HKMET NASIL DEVRLD? Hulki Cevizolu HERKES N MATEMATK John Ailen Paulos Trkesi: Baak Yksel MDAT! BABA OLDUM Jack IIeinowitz Trkesi: Esin Sungur DORUK PERFORMANS Turgay Bier KENDNZ STELEYN ilene Scgalove & Paul Bub Vlick Trkesi: Gzde Belendir GL KLKLER Tin Kimmel Trkesi: Gzde Belendir MASONLUK VI! KOTARYEiNTK Hulki Cevizolu YMSERLN GC Aiiui Loy McGimis Trkesi: Asude Kayas YAAR NUR ZTRK Hulki Cevizolu OCUKLAR NEDEN BAARISIZ OLUR? John Holt Trkesi: Grol Koca/2. Bask TRKE BADET Hulki Cevizolu Bruce King Trkesi: Osman Aknhay ALE GVEN Unda ve Richard Eyre Trkesi: Aydan . Gller OCUKLARIN NDEK KORKULAR Gisela Preuschoff Trkesi: zkan Schulzc ALTINCI DUYUNUZ Bellerulh Naparstck Trkesi: Yasemin Tokatl HAYATINIZI RENKLENDRN Ho\vard ve Dorothy Sun Trkesi: Arzu E. Songr, Murat. Demirci TARTIMA SANATI V. A. Howard, J. H. Barton Trkesi: Gken Ezber RENME SANATI Katilerine Ramsland Trkesi: brahim ener, Selma enol KARAR VERME SANATI J. S. Hammond, R. L. Keeney, H. Raiffa Trkesi: ebnem zkan PAZARLIK YAPMA SANATI Chastcr L. Karras Trkesi: Selim Yenieri