T.C.

MARMARA NVERSTES ORTADOU ARATIRMALARI ENSTTS ORTADOU KTSADI ANABLM DALI

TRKYENN DI TCARET YAPISI ve ORTADOU LKELER LE DI TCARET LKLER

(Yksek Lisans Tezi)

HAZIRLAYAN: HASAN KIYAK

STANBUL 2005

T.C. MARMARA NVERSTES ORTADOU ARATIRMALARI ENSTTS ORTADOU KTSADI ANABLM DALI

TRKYENN DI TCARET YAPISI ve ORTADOU LKELER LE DI TCARET LKLER

(Yksek Lisans Tezi)

HAZIRLAYAN: HASAN KIYAK

TEZ DANIMANI: YR. DO.DR. KAML USLU

STANBUL 2005

NDEKLER
GR BRNC BLM TRKYE DI TCARETNN TARHSEL GELM 1. DNEMLER BAKIMINDAN TRK DI TCARETNN SEYR 1.1. 19231960 DNEM 1.2. 19601980 DNEM 1.3. 19802000 DNEM 1.4. 20002005 DNEM 1.4.1. 20032004 Dneminde D Ticaretin Yaps 1.4.2. 2005 Yl D Ticaretin Genel Durumu ve Beklentiler 1.5. D Ticarette Blgesel Younlamalar 1.5.1. 20042005 lk Ay hracat Karlatrlmas ve lke Younlamas 1.5.2. 20042005 lk Ay thalat Karlatrlmas ve lke Younlamas 1.5.3. D Ticarette lke Younlamalar Bakmndan Ortadou lkelerinin Yeri ve nemi 2. TRKYE-AB LKELER DI TCARET LKSNN GELM 3. SERBEST TCARET ANLAMALARI'NIN (STA) DI TCARETE ETKS 3.1. Serbest Ticaret Anlamasnn nemi ve Trkiyenin Serbest Ticaret Anlamas mzalad lkeler 3.2. hracat Tevik Tedbirlerinin Deerlendirilmesi KNC BLM PETROLN ORTADOU DI TCARETNE ETKS ve BLGESEL DI TCARETE EKT EDEN EKONOMK FAKTRLER 1. SERBEST BLGELERN ORTADOU DI TCARETNE ETKLER 2. ORTADOU EKONOMSNDE ULATIRMA SSTEM VE DI TCARETE ETKS 2.1. D Ticarette Ulatrma Sisteminin Yaps 1 1 3 3 6 6 9 12 13 15 16 17 22 22 26 i

28 29 29

2.2. Ortadou lkeleri ile Yaplan D Ticarette Tamaclk Sistemi 2.3. Dnya Tamaclk Sistemi ve Avrupa Birlii Tamaclk Politikas 2.4. Trkiye Asndan Tamacln nemi 3. PETROLN TRKYE ve BLGE DI TCARETNE ETKS 3.1. Trkiyenin Ham Petrol thalat ve Ekonomisine Etkileri 3.2. Trkiyenin Petrol retimi ve Tketimi 3.3. Trkiyenin Ortadou lkeleri ile Enerji likileri 4. DI TCARETN NNDEK ENGELLER ve BUNLARIN TRKYE ORTADOU LKELER DI TCARET LKLERNE YANSIMASI NC BLM

33 34 35 36 36 38 40

42

SELM BAZI ORTADOU LKELERNN GENEL YAPISI VE BU LKELERN TRKYE LE DI TCARET LKLER 1. SRAL 1.1. srail Devletinin Genel Yaps 1.2. srail D Ticaretinin Yaps 1.3. srail-Trkiye D Ticaret likileri 2. SUUD ARABSTAN 2.1. Suudi Arabistan Devletinin Genel Yaps 2.2. Suudi Arabistan D Ticaretinin Genel Yaps 2.3. Suudi Arabistan-Trkiye D Ticaret likileri 2.3.1. Suudi Arabistan'a Yaplan hracatn Genel Yaps 2.3.2. Suudi Arabistan'dan Yaplan thalatn Genel Yaps 2.3.3. Suudi Arabistan-Trkiye D Ticaret likisinin Genel Deerlendirilmesi 3. RAN 3.1. ran slam Devleti Hakknda Genel Bilgiler 3.2. ran D Ticaretinin Genel Yaps ve Trkiye ile Ticari likisi 3.3. hracat Potansiyeli Bulunan Sektrler 4. SURYE 4.1. Suriye Devletinin Genel Yaps 4.2. Suriye-Trkiye D Ticaret likileri ve Suriye thalatnn Genel Yaps 4.3. Suriye ile Ticarette hracat Potansiyeli Bulunan Sektrler 43 43 44 46 48 48 48 52 52 54 55 56 56 56 57 61 61 61 64

5. IRAK 5.1. Irak Devletinin Genel Yaps 5.2. Irak D Ticaretinin Genel Yaps 5.3. Irak-Trkiye D Ticaret likileri 5.3.1. Iraka Yaplan hracatn Genel Yaps 5.3.2. Iraktan Yaplan thalatn Genel Yaps 5.3.3. Irak-Trkiye D Ticaret likisinin Genel Deerlendirilmesi 5.4. ABDnin Blge ve Irak Stratejisi 6. BLGEDEK DER LKELER 6.1. Kuveyt 6.2. rdn 6.3. Lbnan 6.4. Birleik Arap Emirlikleri SONU

65 65 65 66 67 70 70 72 73 73 75 77 79 81

GR
Toplumlarn iktisadi yaantlarnda d ticaret tarih boyunca nemli yer tutmutur. Ulus devleti kavramnn egemen olduu dnemlerde de toplumlar ortaya koyamadklar mal ve hizmetleri elde edebilmek iin d ticarete nem vermekteydiler. Bu dnemlerde toplumlar kendilerinin retemedii ama kendileri iin hayati deer tayan mal ve hizmetler iin dier toplumlar ile ticaret yapt grlmekteydi. Kendileri iin hayati nem tayan bu mal ve hizmetleri edinebilmek iin kendileri de d lkelere eitli mal ve hizmetler satarak uluslararas deer ls olan bir para biriminden edinmek durumundaydlar. Zamanla gelien iletiim teknolojisi ile birlikte toplumlar aras diyalog ve iletiim sreci katlanarak artan bir hzda bymeye balad. zellikle II. Dnya Savann ardndan toplumlar aras diyalogun nemi daha da belirginleirken, bu deiimin uluslararas ticaret anlayna yansmalarnn ortaya kt grlmekteydi. II. Dnya Savandan ders alan lkeler gerek dnya bar, gerekse dnya ekonomisinin eskiden olduu gibi kuralsz bir zeminde gelimesinin ne denli sakncal olduunu benimsediler. Savan bitmesi ile birlikte dnya bar ve dnya ekonomisinin istikrarn korumakla mkellef kurum, kurulu ve oluumlarn temelleri atlmaya baland. Bu balamda Birlemi Milletler, Dnya Bankas, Uluslararas Para Fonu gibi kurum ve kurulular ortaya kt. Bu kurulular giderek genileyerek siyasi, iktisadi, askeri, hukuki zeminlere yaylarak dnya istikrar zerine katklar bulunmak iin faaliyetlerini srdrdler. Devletler imzaladklar anlamalar ile anlamaya taraf dier lkelere kar sorumluluklar edindiler. Artk her lke bir takm konularda istedii gibi hareket edememekte ve bu kurum ve kurulular ile ykselen, devletler tarafndan benimsenen uluslararas hukuk kurallar erevesi iersinde hareket etmek durumunda kalmaya balad. Uluslararas kurum ve kurulular ile birlikte arln hissettiren uluslararas hukuk normlarnn katks ile birlikte lkeler arasndaki ilikiler belirli bir yrngeye oturmaya balad.

Uluslararas ticarette bu sreci ile birlikte lkeler arasndaki ve zellikle blgeler arasndaki iktisadi rekabetin giderek artt grlmektedir. Egemen lkeler bu rekabet ortamn kendi lehlerine evirebilmek veya mevcut pazarlarn koruma altna alabilmek iin daha geni, kurallar daha net uluslararas organizasyonlar ve ticari anlamalara yneldiler. Bu balamda dnya ticareti blgesel anlamda snflandrlmaya baland grlmektedir. Her blge kendi iinde eitli organizasyonlar kurarak uluslararas pazarda mukayeseli stnle sahip olduu sektrlerde etkilerini arttrma abas iine girdi. Avrupa Birlii, OPEC gibi organizasyonlar bu durumu aklayan en nemli rneklerden bir ka olarak karmza kmaktadr. Trkiye d ticaret yaps cumhuriyetin ilk yllarndan bu yana bat lkeleri orijinli ve sanayilemeye odakl bir strateji ortaya koymaya almtr. Bu balamda kat edilen sre sonunda toplam d ticaret hacminin yarsna yakn bir blmnn Avrupa Birlii lkeleri ile gerekletirildii grlmektedir. Avrupa Birliine aday bir lke olarak d ticaretinde de bu denli Avrupa lkelerine younlaan Trkiye, tarihsel balarnn da bulunduu Ortadou blgesi lkeleri ile ticari ilikilerini gerek siyasi gerekse iktisadi nedenlerden dolay yeteri kadar gelitiremedii sylenebilir. Ortadou blgesi ile yaplan ticaretin Trkiyenin toplam ticaretindeki pay yllar itibariyle azalma gstermitir. Bu durumun ekillenmesinde Trkiyenin d ticaret anlay kadar Ortadou blgesindeki lkelerin isel sorunlar ve ekonomilerinin yapsal zelliklerinin de etkili olduu grlmektedir. Yaplm olan bu aratrmada; Trkiye ve Ortadou lkelerinin d ticaret verileri blge, sektr ve fasl baznda analiz edilerek mevcut olan grnme yorum getirilmeye allmtr. Yaplan analizler ve tablolar yardmyla Trkiye ve blge lkelerinin d ticaret yaplar ile geliim sreleri netletirilmeye gayret gsterilmitir.

Genel olarak, Trkiye d ticaret yaps ve Ortadou lkeleri ile yaplan d ticaret ilikilerinin genel yaps ve geliim yn ortaya konmaya allmtr. Birinci blmde, Trkiye d ticaretinin yaps ve geliim sreci genel hatlar ile ortaya konulmu, bu balamda Trkiye d ticaretinin tarihsel sreci incelenip, Gmrk Birlii Anlamasnn da katklar ile Avrupa lkeleri ile yaplan ticari ilikiler ve nemi vurgulanp, ardndan Serbest Ticaret Anlamas imzalanan lkeler ile olan ticari ilikilere deinilmeye allmtr. kinci blmde ise petrol ile birlikte Trkiye-Ortadou lkeleri arasndaki d ticaret ilikisi ve bu ticaretin nndeki engellere deinilmitir. Bu balamda ulatrma sistemi ve blge ticaretinde ulatrma sisteminin yaps, petrol ekonomisi ve petroln Trkiye, dnya ve blge ekonomilerine etkileri ile Trkiyedeki serbest blgelerin d ticaret zerinde olan etkileri ortaya konulmaya allmtr. nc ve son blmde ise lke baznda Ortadou lkeleri ile yaplan d ticaret ilikileri bu lkelerin yapm olduklar ithalatlarn tutar ve fasl baznda analizleri ortaya konarak Trkiyenin Ortadou lkelerine yapt ihracatn nasl gelitirilebilecei ve bunun Trk ekonomisine etkilerine deinilmitir. Bu balamda blge lkelerinin ithalat yaplarnn genel zellikleri, fasl baznda ithalat ve ihracat yaplar ve Trkiyenin blge lkelerinin ithalatlarndan ald pay ve blge lkeleri ile yaplan ticaretin geliim yn ortaya konmaya allmtr.

BRNC BLM

TRKYE DI TCARETNN TARHSEL GELM

1. DNEMLER BAKIMINDAN TRK DI TCARETNN SEYR

1.1. 19231960 DNEM

D ticaret politikalarnda daha ok devleti ve korumac politikalarn arlk tad bir dnemdir. Lozan Antlamas uyarnca 1923 ylndan itibaren Trkiyeye 5 yl sre ile eitli kstlamalar konmutu. Bu sre ierisinde Trkiye herhangi bir gmrk tarifesi ortaya koyamayacak eitli mal ve hizmet guruplarnda ithalat ve ihracat engelini aamayacakt. Bu sre 1929 ylna kadar srmtr. 1929 ylnda Trkiye ilk defa bir gmrk tarifesi ortaya koyabilmitir. lk ylarda hedef sadece tarm rnleri retebilen lke olma zelliinde kurtulmak, hzla sanayilemek ve kalknmakt. Ama bu kalknmann ana motoru tarm rnleri olacakt. Cumhuriyetin ilk ylnda 51 milyon dolar olan ihracat geliri tarm rnleri ve hammadde ihracat ile hzla art gstermeye balamt. 1 1923- 1929 yllar arasnda ithalatn yurt ii hslaya oran ortalama % 14,4, ihracatn pay ise ortalama %10,6 dzeyinde gereklemitir. Bu oran Osmanl mparatorluunun son dnemlerindeki oranlarndan bile az olmasna ramen, da ak bir ekonomik yap mit vaat etmekteydi. Bu dnemde Trkiye sadece tarm rnleri ve hammadde ihra etmekteydi. yle ki yaprak ttn, zm, pamuk, incir, fndk, zeytinya, afyon, tiftik ve gl ya toplam ihracatn %7080 ini ifade etmekteydi. Buralardan elde edilen gelir sanayi mallarnn ithalatnda kullanlmakta idi. 2 1929 ylnda dnya ekonomisi byk bir kriz ierisinde iken henz da kapal yapda olan Trkiye ekonomisinde radikal deiimler kendisini gstermeye balad.
1 2

KILIBAY, Ahmet; Trkiyenin Ekonomi Politikalar 19301996 ve sonras,Ankara,1999, s. 54. VAROL, Mge, 19232003 Trk D Ticaretinin Geliiminin Ksa Tarihesi, Ankara, 2003, s. 12.

Yaplan ciddi sanayileme hareketi sonularn vermeye balam idi. 1930 yllarn balarnda ithalat ve ihracat denetleme konusunda nemli kanun ve kararnameler ortaya konmutu. II. Dnya sava sresinde dier ekonomiler gibi Trkiye ekonomisi de ciddi skntlar yaamtr. Sava sonras yaplan Bretton-Woods konferansnda dnya ticareti ve dnya ekonomisi zerinde durulmu ve ortaya kan sonular Trkiyenin d ticaret yapsnda nemli deiiklikler yaratmtr. 1949 ylnda yeni bir Gmrk Kanunu ortaya konmutur. Sava sonras egemen olan dnya ticaretini gelitirme anlayn Trkiye de benimsemitir. Bu balamda kurulan Dnya Bankas, Uluslararas Para Fonu, Avrupa Ekonomik birlii rgt bir kurululara taraf olmutur. 1950 ylnda ihracat 263 milyon dolar iken, ithalat 285 milyon dolar olarak gereklemitir. 3 Dnya ekonomisindeki bu deiim ve i ynetimin ekonomi anlay ile 19501960 ylar arasnda ithalat nemli oranda artmtr. Birikmi dviz rezervleri bu ithalatn finansmannda eritilmitir. D ticaretteki tehlikeli ilk ciddi aklar bu dneme rastlamaktadr. 1957 ylnda yaanan tarmsal durgunluk nedeni ile ihracatta %28,4 seviyesinde nemli bir d yaanmtr. 4 Trkiye sanayileme ve kalknma iin yzn bat toplumlara dnmesinin d ticarete yansmas bu dnemde net bir ekilde ortaya kmtr. Yaplan ithalat ve ihracatta byk pay Avrupa lkeleri ile ortaya konmutur. Bu lkeler ierisinde Almanya nemli bir yer tutmakta idi.

3 4

A.g.e., s. 9-11. DE 19501960 Gerekleen D Ticaret Verilerinden derlenmitir.

1.2 1960-1980 DNEM

1960l yllar sonras deien ynetim yaps ile Trkiye thal kamesine Dayal Byme Modelini benimsemitir. Bu modelle hzl bir kalknma srecine girilmitir. Planl kalknma dnemleri arasnda yer alan bu periyotta Trkiye Sabit Kur Politikasn hala srdrmekte idi. Bu durum Trk lirasnn ar deerlenmesine neden oldu. Cari a nlemek iin ithal mallarna miktar kstlamalar getirilmeye ve ithalat yasak mallar listesine byme ve kalknma iin gerekli mallarda eklenmeye baland. hracat aleyhinde oluan bu ortam tersine evirebilmek iin ihracat tevik tedbirleri uygulanmaya baland. Bu sre 1974 ylnda yaanan petrol okuna kadar srmtr. Yaanan bu ok nedeni ile d ticaret dengesi bozulmu, demeler dengesi nemli aklar vermeye balamtr. 5 1960 ylnda 320,7 milyon dolar olan ihracat, 1970 yllarn ikinci yarsna gelindiinde sadece 268 milyon dolar artarak 588 milyon dolara ulam, oysa ithalat 480 milyon dolarlk artla 468 milyon dolardan 948 milyon dolara kmtr. 6 Petrol oku dneminden sonra da ithal ikamesine dayal bir sanayileme uygulanmaya devam edilmitir. 1980 ylnda 24 Ocak Kararlar Trkiyenin d ticaretinde bir dnm noktas olmutur. thal ikamesi politikas terk edilmi, ithalatta uygulanan miktar kontrolleri ve yasaklamalarn kaldrlma sreci balamtr. hracat arttrma konusunda ise ihracatn tevik edilmesi ynndeki uygulamalara hz verilmitir.

1.3 1980-2000 DNEM

24 Ocak kararlar ile Trkiyenin ulusal politikasnda radikal bir deiiklie gidilerek hracata Dayal Kalknma Stratejisi benimsenmitir. Bu strateji ile ekonominin ihracata ynlendirilmesi ile kreselleen dnya standartlarn yakalamak ve sanayiyi bat toplular seviyesine ulatrmak hedef olarak belirlenmitir. Bu kapsamda dnya pazarnda rekabet gcmzn yksek olduu sektrlerin desteklenmesi hedeflenmitir. Bunu yan sra ulam, haberleme ve dier alt yap almalarna hz
5 6

VAROL, Mge, a.g.e., s. 14-17. DE 19601970 Gerekleen D Ticaret Verilerinden derlenmitir.

verilmitir. Bununla birlikte Sabit Kur Sistemi braklarak yerine Esnek Kur Sistemi uygulamaya konulmutur. Bu yeni strateji ile ihracat gelirlerinde art yaanmasna ramen ithalat harcamalarnda da ciddi artlar ortaya kmtr. Fakat Trkiye ekonomisinin ald yol asndan dikkate deer olan gelime ihra rnleri ierisinde sanayi rnlerinin orannn srekli olarak art gstermesidir. hracatta tescil, lisans ve ruhsat uygulamalar terk edilerek, hracat Serbestisi prensibi benimsenmitir. 1989 ylnda yaplan deiiklik ile kambiyo rejiminde her trl dviz ithali serbest braklmtr. Ayn zamanda ihracatlara vergi iadesi, gelir vergisi istisnas, dviz tahsisi, hammadde de gmrk muafiyeti gibi deiik tevikler sunulmutur. Kurulan fonlar ile ihracatya finansman kayna sunulmutur. Bu amala 1987 ylnda Trk Eximbank kurulmutur. 1980 ylnda %35 seviyelerinde olan Sanayi ve Madencilik rnlerinin toplam ihracattaki pay, 1990 ylnda %75e ulamtr. 7 1990l yllar Berlin duvarnn yklmas, Sovyetler Birliinin dalmas ile birlikte globallemenin etkisini arttrd dnem olarak ortaya kmaktadr. Trkiye bu bakmdan 1994 ylnda Avrupa Birlii ile Gmrk Birlii Anlamasn imzalamtr. Bu anlama ile d ticaret mevzuatnda nemli deimeler kendisini gstermitir. hracatta yeni devlet yardmlar ortaya kmtr.

TOGAN, Sbidey; 1980li Yllarda Trk D Ticaret Rejimi ve D Ticaretin Liberalizasyonu,

Trk Eximbank Aratrma Dizisi, Ankara, 2001, s. 2731.

Tablo 1. 19972000 yllar Trkiye D Ticaret Gstergeleri Trkiye D Ticaretinin Yllara Gre Makro Analizi (milyon $) 1997 1998 1999 2000 26.261 26.974 26.587 27.775 hracat 48.559 45.921 40.971 54.503 thalat Denge -22.298 -18.947 -14.084 -26.728 54,10% 58,70% 65,40% 51,00% hracatn thalat Karlama Oran 74.820 72.895 67.258 82.278 Toplam D Ticaret Hacmi 29,81% 26,00% 20,94% 32,49% D Tic. A/Toplam Hacim
Kaynak: DE, D Ticaret statistikleri ve ndeksleri 2003, Ankara, 2005, s. 35.

Tablo 1de de grlecei gibi 19972000 dnemi Trkiye ve Dnya ekonomisinde nemli skntlarn yaand bir dnem olmutur. 1997 ylnda uzak douda yaanan kriz d ticareti olumsuz etkilemitir. Krizi yaayan lkeler i taleplerinde yaadklar daralmann yaratt etkileri amak iin ulusal paralarn ortalama %60 civarnda devalasyon yapmak durumunda kalmlardr. Bu durum zellikle tekstil sektrnde olmak zere Trkiyenin ihracatn olumsuz etkilemitir. 1996 yl sonunda Trkiye iin nemli bir gelir kaps olan Bavul Ticareti konusunda yaplan hatal vergilendirme politikas ve 1998 ylnda Rusya federasyonunda yaanan kriz bu lkenin toplam ihracatmz ierisinde %8 civarnda yer tutmas nedeni ile ekonomiye nemli darbe vurmutur. 1999 ylnda Trkiyenin nemli sanayi blgesinde yaanan deprem Trkiye ihracatna ve Trkiye ekonomisine telafisi zor zararlar vermitir. Gayri Safi Milli Hasla bir nceki yla gre %6,1 azalmtr. Yaanan btn bu olumsuz gelimelerin neticesinde Trkiye Uluslararas Para Fonu (IMF) ile 3 yllk yapsal bir program imzalamtr. 8

TOGAN, Sbidey; a.g.e., s. 36-41.

Tablo 2. 19232003 Yllar Arasnda Trkiyenin Gerekleen D Ticaret Verileri

19232003 YILLARI ARASINDA TRKYE'NN DI TCARET RAKAMLARI (Milyon Dolar) YILLAR HRACAT THALAT DENGE HACM

1923 1925 1930 1935 1940 1945 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000

51 103 71 76 81 168 263 313 321 464 588 1.401 2.910 7.958 12.959 21.636 27.775

87 129 70 71 50 97 286 498 468 572 948 4.739 7.909 11.343 22.302 35.709 54.503

-36 -26 1 6 31 71 -22 -184 -148 -108 -360 -3.338 -4.999 -1.153 -7.587 -14.073 -26.727

138 232 141 147 131 265 549 811 789 1.036 1.536 6.140 10.820 19.301 35.261 57.345 82.278

Kaynak: Devlet statistik Enstits 2002 Verilerinden Derlenmitir.

1.4. 20002005 DNEM 1.4.1. 20032004 Dneminde D Ticaretin Yaps

2003 ylnda ihracat 2002 ylndaki bymesini srdrerek %31 orannda artla 47,3 milyar dolara ulamtr. thalat ise %34,5 orannda artarak 69,3 milyar dolara ulamtr. Bu olumlu tablonun arkasnda ekonomik kriz ile birlikte den reel cretlerin hala dk seviyelerde bulunmas ve dolarn Euro karsnda srekli olarak deer kaybetmesi yatmaktadr. nk Trkiye ithalatn ounlukla Amerikan dolar cinsinden yaplmakta ve ihracatn ise ounlukla Euro blgesine yapmaktadr. 2004

ylnda sren arta bu etmenlerin yannda artan kapasite kullanm orann da eklenmektedir. Fakat dier taraftan artan petrol fiyatlar ithalat harcamalarnda ngrlmeyen bir art yaratarak d denge zerinde olumsuz bir etken olmutur. Bununla birlikte den faiz oranlar ve bankaclk sisteminin yaratt kaydi para seviyesindeki ani art 2004 ylnda ithalat krklemitir. 2004 ylnda ihracat %33,7 orannda artarak 63,1 milyar dolara ularken, ithalat %40,1 orannda artarak 97,5 milyar dolar olarak gereklemitir. hracatn ithalat karlama oran ise 2003 ylnda % 68,1 iken 2004 ylnda % 64,7ye gerilemitir.

2003 ile 2004 yllarnda blgesel olarak Trkiyenin d ticaretini incelediimiz zaman blgesel anlamda sadece Ortadou lkeleri ile yaplan d ticarette fazla verdiimizi grmekteyiz. Blgede Trkiye d ticareti asndan byk nem arz eden ve blgedeki lkelere nazaran nemli bir nfusa sahip olan Irak ile yaplan d ticaret rakamlar salkl veriler gstermeyecei nedeniyle yok saylmas nedeniyle Trkiyenin blge ile yapt ticaretin toplam ticareti ierisindeki oran srekli olarak azalmaktadr. 2003 ylnda bu oran %7,1 iken; 2004 ylnda %6,2 oranna gerilemitir. 9 Tablo 3. D Ticaret Anda lke Younlamas 2003
D Ticaret Anda lke Younlamas (2003) Ak Rusya 4.084 svire 2.616 talya 2.278 in 2.106 Almanya 1.968 Japonya 1.771 Fransa 1.338 lgili lkeler Ak 16.161 Toplam D Ticaret A 22.086

1 2 3 4 5 6 7

% 18,4 11,8 10,3 9,5 8,9 8 6 72,9 100

Kaynak: DE, D Ticaret statistikleri ve ndeksleri 2003, Ocak 2005, Ankara, s. 62.

DE, 20032004 D Ticaret Verilerinden Derlenmitir

Tablo 3de de grlecei gibi 2003 ylnda d ticaret a yaratan lkeler; Rusya, svire, talya, in ve Almanya olarak sralanmaktadr. Tabloda geen yedi lke toplam d ticaret ann %72,9unu oluturmaktadr. 2004 ylnda byyen d ticaret an incelendii zaman; gerekleen ak ierisinde en byk payn ham petrol fiyatlarnda yaanan art ektisi ile Rusya Federasyonu ile yaplan ticarette geekletiini grlmektedir. Bu lkeyi Almaya, in ve Fransa izlemitir. Almanya ve Fransa ile yaplan d ticarette yaanan an en nemli nedeni ise otomotiv sektr olarak karmza kmaktadr. 10 Grafik 1. 20032004 Dnemi D Ticaret Ana Sektrlerin Etkisi

Grafik.1. 2003-2004 Dnemi D Ticaret Ana Sektrlerin Ektisi

Sanayi; 67,7% Dier rnler; 6,3% Tarmsal rnler; 2,5%

Madencilik; 23,5%

Sanayi

Madencilik

Tarmsal rnler

Dier rnler

Kaynak: DE 20032004 D Ticaret Verilerinden Derlenmitir.

Grafik.1de de grlecei gibi Sektrel bazda d ticaret an incelendiinde en ok ak yaratan sektrn %67,7 ile sanayi sektr olduu grlmektedir. Sanayi sektrn %23,5 ile enerji almlarnn da iinde bulunduu madencilik sektr izlemitir. 2003 ylnda madencilik sektrnde oluan ak 6,6 milyar Amerikan dolar olarak gereklemitir. 11
10 11

DE, 2004 D Ticaret Verilerinden Derlenmitir. DE, D Ticaret Verileri ve ndeksleri 2003, Ankara, 2005, s. 1419.

2004 ylnda ise ar deerlenen Trk lirasnn etkisi ile artan otomotiv satlarnn neden olduu sanayi rnlerindeki ak n sralarda yer almaktadr. Bu nedenle 2004 yl ierisinde otomotiv sektr iin yeni bir vergi dzenlemesine gidilerek arttrlan vergi oranlar ile bu sektrdeki toplam talep daraltlmaya allmtr.

1.4.2. 2005 Yl D Ticaretin Genel Durumu ve Beklentiler

Tablo 4. 20002005 Yllar Trkiyenin D Ticaret Gstergeleri
DI TCARET (Yllk - Dnemsel) (Milyon $) 2001 31.334 41.399 72.733 -10.065 75,7 21,5 28,4 2002 36.059 51.554 87.613 -15.495 69,9 19,9 28,5 2003 47.253 69.340 116.593 -22.087 68,1 19,8 29 2004 63.121 97.540 160.661 -34.419 64,7 21,1 32,6 OCAK-MART 2004 2005 13.500 17.058 20.921 25.706 34.421 42.764 -7.421 -8.648 64,5 66,4 ... ... ... ... DE. % 26,4 22,9 24,2 16,5 2,8 ... ...

HRACAT THALAT DI TCARET HACM DI TCARET AII HRACAT / THALAT HRACAT / GSMH THALAT / GSMH

Kaynak: http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/Gorunum/dsticgor.htm

2005 yl d ticaretinde ilk ay verileri incelendiinde toplam an 8,6 milyar Amerikan dolar olarak gerekletii grlmektedir. 2004 yl ocak-mart dneminde d ticaret a 7,4 milyar dolar olarak gereklemitir. 2004 Ocak-mart dneminde ihracatn ithalat karlama oran %64,5 olarak gerekleirken, 2005 yl ayn dnem iin bu oran %66,4 olarak gereklemitir. 2004 yl ilk aylk dnem iin d ticaret ann toplam d ticaret hacmine oran %21,5 olarak gerekleirken, 2005 yl ayn dnem iin bu oran %20,1 olarak gereklemitir. 12

D Ticaret Mstearl, http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/Gorunum/dsticgor.htm, Verileri analiz edilmitir.

12

Btn bu gstergeler dorultusunda, herhangi bir dsal ve isel ok yaanmamas durumunda, Trkiye ekonomisi d ticaretinde vermi olduu a rakamsal olarak artarak devam edecektir. Fakat d ticaret andaki byme oran ve d ticaret ann toplam d ticaret hacmine oran azalmaktadr. Yani d ticaret ann yaratt ekonomideki krlganlk azalma eilimindedir.

Tablo 5. 20042005 Yllar Ocak-Mart Dnemi Trkiyenin hracat Sralamasnda lk 20 lke Younlamas 20042005 ilk ay hracat verilerinin ilk 20 lke deerlendirmesi 2 044 781 15,1 2 335 549 13,7 Almanya 893 303 6,6 1 361 502 8,0 talya 1 209 767 9,0 1 331 409 7,8 ngiltere 881 649 6,5 959 922 5,6 Fransa 966 300 7,2 1 093 776 6,4 A.B.D. 534 994 4,0 740 512 4,3 spanya 356 820 2,6 555 470 3,3 Irak 399 989 3,0 501 442 2,9 Rusya 451 448 3,3 710 856 4,2 Hollanda 261 467 1,9 366 545 2,1 Romanya 240 522 1,8 354 769 2,1 Belika 242 161 1,8 385 290 2,3 BAE 279 945 2,1 311 103 1,8 srail 292 360 2,2 303 276 1,8 Yunanistan 191 836 1,4 226 657 1,3 Bulgaristan 162 639 1,2 208 280 1,2 Suudi Arabistan 163 474 1,2 210 119 1,2 Polonya 159 450 1,2 226 654 1,3 ran 157 214 1,2 186 002 1,1 Cezayir 155 470 1,2 186 058 1,1 Danimarka 10 045 588 74,4 12 555 188 73,6 lk 20 lke 13 500 139 100,0 17 057 798 100,0 Toplam ihracat

1234567891011121314151617181920-

Kaynak: D Ticaret Mstearl, http://www.dtm.gov.tr/ead/ekolar/eko10.xls

Yukardaki tabloda 20042005 Mart aylarnn d ticaret verileri kyaslanmtr. Trkiyenin toplam ihracatnn %73 belirtilen 20 lkeye yaplmaktadr. Yine ilk yirmi lke ierisinde Avrupa Birlii lkelerine (aday lkeler hari) yaplan ihracat

toplam ihracatn %48,9unu oluturmutur. Trkiye kara snr olan komu lkelere yapt ihracat toplam ihracatnn %10unu oluturmutur. Kara snr olan Ortadou lkelerine (Irak, ran ve Suriye) yaplan ihracat toplam ihracatn %5,8ini oluturmaktadr. 13 Genel olarak Trkiyenin toplam ihracat ierisinde Ortadou lkelerine yaplan ihracat olduka dk bir yer tutmaktadr. I. Krfez Sava ncesi dnemde Trkiyenin d ticaret hacminde drdnc srada yer alan Iraka yaplan ambargo nedeniyle Ortadou blgesi ile yaplan d ticaretin toplam d ticaret ierisindeki pay azalma gstermitir. Tablo 6. 20042005 Yllar Ocak-Mart Dnemi Trkiyenin thalat Sralamasnda lk 20 lke Younlamas
1234567891011121314151617181920-

20042005 ilk ay thalat verilerinin ilk 20 lke deerlendirmesi 2 707 978 12,9 3 011 843 11,7 Almanya 1 867 953 8,9 2 653 206 10,3 Rusya 1 444 050 6,9 1 613 262 6,3 talya 857 856 4,1 1 277 701 5,0 in 1 462 486 7,0 1 266 518 4,9 Fransa 1 017 726 4,9 1 257 552 4,9 A.B.D. 767 212 3,7 1 234 179 4,8 svire 952 370 4,6 1 060 143 4,1 ngiltere 563 483 2,7 797 067 3,1 Ukrayna 538 600 2,6 634 729 2,5 Japonya 632 577 3,0 676 781 2,6 spanya 524 275 2,5 759 857 3,0 Gney Kore 364 630 1,7 602 395 2,3 ran 402 058 1,9 497 183 1,9 Libya 407 633 1,9 496 159 1,9 Belika 315 896 1,5 501 678 2,0 Romanya 442 271 2,1 477 657 1,9 Hollanda 257 685 1,2 482 427 1,9 Suudi Arabistan 213 882 1,0 395 678 1,5 sve 373 351 1,8 422 358 1,6 Cezayir 16 113 971 77,0 20 118 375 78,3 ilk 20 lke 20 921 287 100,0 25 706 271 100,0 Toplam ihracat

Kaynak: D Ticaret Mstearl, http://www.dtm.gov.tr/ead/ekolar1/ekol1.xls

13

D Ticaret Mstearl, http://www.dtm.gov.tr/ead/ekolar1/eko10.xls, Veriler analiz edilmitir.

Tablo 6da 20042005 yllarnn ilk ay gerekleen ithalat rakamlarna gre ierisinde ilk 20 lke sralanmtr. 2005 Mart ay ithalatnda ilk 20 lkeden yaplan ithalat toplam ithalatn % 78,3n oluturmaktadr. Kara snr olan lkelerden yaplan ithalat toplam ithalatn %10,5ini kapsamaktadr. 14 Euro/Dolar paritesindeki deimeler de d ticaret anda etkisini gstermitir. Trkiyenin zellikle ABD dolar bazl fiyatlarla ithalat yapt Uzakdou lkelerden yaplan ithalat nispeten ucuzlamtr. hracatn nemli ksmnn yapld Euro blgesine yaplan ihracat, deerlenen Euro ile birlikte rakamlara olumlu yansmtr. Ve ayn zamanda ihracatlar ounlukla Euro blgesine ynlendirmitir. Bu bakmdan Ortadou ile yaplan d ticaret hacminde toplam d ticaret hacmine oranla bir azalma grlmektedir.

1.5. D Ticarette Blgesel Younlamalar

Tablo 7. 2003 Yl D Ticarette Blgesel Younlama
2003 YILI DITCARETTE BLGESEL YOUNLAMA HRACAT THALAT TOPLAM HACM % da HACM % da HACM % da
A- EKONOMK BRL VE KALKINMA TEKLATI (OECD) 1.AB LKELER 2.EFTA LKELER 3.DER OECD LKELER B- TRKYE SERBEST BLGELER C- OECD DII LKELER 1.DER AVRUPA LKELER 2.AFRKA 3.DER AMERKA LKELER 4.ORTADOU 5.DER ASYA LKELER 6.DERLER TOPLAM

30,4 24,5 0,6 5,4 1,9 14,9 4,7 2,1 0,3 5 2,6 0,2 47,2

64,4 51,9 1,3 11,4 4,0 31,6 10,0 4,4 0,6 10,6 5,5 0,4 100,0

43,9 36,5 3,4 8,8 0,6 24,9 8,9 3,3 1,1 4,1 6,8 0,6 69,3

63,3 52,7 4,9 12,7 0,9 35,9 12,8 4,8 1,6 5,9 9,8 0,9 100,0

74,3 61 4 14,2 2,5 39,8 13,6 5,4 1,4 9,1 9,4 0,8 116,5

63,8 52,4 3,4 12,2 2,1 34,2 11,7 4,6 1,2 7,8 8,1 0,7 100,0

Kaynak: DE, D Ticaret statistikleri ve ndeksleri 2003, Ocak 2005, Ankara, s. 3561.

14

D Ticaret Mstearl, http://www.dtm.gov.tr/ead/ekolar1/eko11.xls, Veriler analiz edilmitir.

Tablo 7de de grlecei gibi Trkiye d ticareti OECD lkeleri odakldr. 116,5 milyar dolarlk toplam d ticaret hacminin 74,3 milyar dolar OECD lkeleri ile gerekletirilmitir. Toplam 22 milyar dolar dzeyinde olan d ticaret ann 13,5 milyar dolarlk ksm OECD lkeler ile yaplan ticaretten kaynaklanmaktadr. Fakat ihracatn ithalat karlama oran %69,2 dzeyindedir. OECD d lkelerle yaplan d ticaret hacmi 39,8 milyar dolar dzeyindedir. Toplam d ticaretin %34,1ine tekabl etmektedir. Fakat ihracatn ithalat karlama oran %59,8de kalmtr. Corafi blgeler ierisinde d ticaretin fazla verdii tek blge Ortadou blgesidir. hracatn ithalat karlama oran %122 dzeyindedir. 15

1.5.1. 20042005 lk Ay hracat Karlatrlmas ve lke Younlamas

Tablo 8. 20042005 Ocak-Mart Dnemi hracatta lke Younlamas
LKE GRUPLARINA GRE HRACAT (OCAK - MART) 2004 % da. 2005 % da. % de. A- AVRUPA BRL LKELER 1- AVRUPA BRL LKELER (15) 2- AVRUPA BRL LKELER (10) B- TRKYE SERBEST BLGELER C- DER LKELER 1- DER AVRUPA LKELER 2- AFRKA LKELER Kuzey Afrika lkeleri Dier Afrika lkeleri 3- AMERKA LKELER Kuzey Amerika lkeleri Orta Amerika ve Karayip lkeleri Gney Amerika lkeleri 4- ASYA LKELER Yakn ve Ortadou lkeleri Dier Asya lkeleri 5- AVUSTRALYA VE YEN ZELANDA 6- DER LKE VE BLGELER GENEL HRACAT TOPLAMI 7.553 7.142 411 575 5.372 1.393 569 425 144 1.122 1.040 45 36 2.232 1.611 621 50 6 13.500 55,9 9.509 52,9 8.926 3 582 4,3 700 39,8 6.849 10,3 1.782 4,2 828 3,1 609 1,1 219 8,3 1.310 7,7 1.182 0,3 74 0,3 55 16,5 2.841 11,9 2.215 4,6 625 0,4 69 0 19 100 17.058 55,7 52,3 3,4 4,1 40,2 10,4 4,9 3,6 1,3 7,7 6,9 0,4 0,3 16,7 13 3,7 0,4 0,1 100 25,9 25 41,6 21,7 27,5 27,9 45,6 43,3 52,4 16,8 13,6 64,3 50,6 27,3 37,5 0,7 37,5 214,5 26,4

Kaynak: D Ticaret Mstearl, http://www.dtm.gov.tr/ead/ekolar1/eko04.xls

15

T.C. Devlet statistik Enstits, D Ticaret statistikleri ve ndeksleri, Ankara 2003, s. 5355.

Trkiye

siyasi

ve

ekonomik

anlamda

uzun

dnemdir

ayn

politikalar

srdrmektedir. Bu balamda d ticaretinde blgesel younlama yllar itibariyle ayn grnm ierisinde devam etmektedir. hracatta 2005 yl ocak-mart dnemi iin younlama yine Avrupa lkeleri eksenli olmutur. Toplam ihracat ilk ay 2004n ayn dnemine nazaran %26,4 orannda artmtr. Bu art Avrupa Birlii lkelerine yaplan ihracatta %25,9 orannda gereklemitir. Bununla birlikte Afrika lkelerine yaplan ihracattaki art %45,6 ile ilk srada gereklemitir. Afrika lkelerini %37,5 orannda bir art ile Ortadou lkeleri ile gerekletirilmitir. Fakat deer art olarak ocak-mart dneminde Afrika lkelerine yaplan ihracat sadece 259 milyon dolar art gstermitir. Ortadou lkelerine yaplan ihraca ise ayn dnemler iin sadece 604 milyon dolar olarak gereklemitir. Oysa ocak-mart dnemi Avrupa Birlii lkelerine yaplan ihracat 1956 milyon dolar art gstermitir. Ayn dnem iin toplam ihracattaki art 3558 milyon dolar olarak gereklemitir. Yani toplam ihracat artnn deer baznda %54,9u Avrupa Birlii lkelerine yaplmtr. Ortadou lkelerine yaplan ihracattaki art tutar toplam art tutarnn %16,9unu oluturmaktadr. 2003 yl toplam ihracatnda Ortadou lkelerinin pay %10,6 iken, 2005 yl ihracatnn ilk aynda Ortadou lkeleri ile yaplan ihracattaki art dikkate deerdir. Bu hzl artn nedeni Irak ekonomisinin normalleme sreci ile paralellik gstermektedir. Bu balamda blgesel younlamada Ortadou lkelerinin toplam ihracattaki pay artma eilimindedir. 16

16

D Ticaret Mstearl,http://www.dtm.gov.tr/ead/ekolar1/eko04.xls, Veriler analiz edilmitir.

1.5.2. 20042005 lk Ay thalat Karlatrlmas ve lke Younlamas

Tablo 9. 20042005 Ocak-Mart Dnemi thalatta lke Younlamas
LKE GRUPLARINA GRE THALAT (OCAK - MART) 2004 % da. 2005 % da. % de. A- AVRUPA BRL LKELER 9.890 47,3 10.735 1- AVRUPA BRL LKELER (15) 9.270 44,3 9.914 2- AVRUPA BRL LKELER (10) 619 3 821 B- TRKYE SERBEST BLGELER 191 0,9 167 C- DER LKELER 10.840 51,8 14.804 1- DER AVRUPA LKELER 3.920 18,7 5.684 2- AFRKA LKELER 1.156 5,5 1.407 Kuzey Afrika lkeleri 849 4,1 1.020 Dier Afrika lkeleri 307 1,5 388 3- AMERKA LKELER 1.396 6,7 1.716 Kuzey Amerika lkeleri 1.117 5,3 1.346 Orta Amerika ve Karayip lkeleri 37 0,2 47 Gney Amerika lkeleri 242 1,2 322 4- ASYA LKELER 4.284 20,5 5.876 Yakn ve Ortadou lkeleri 1.148 5,5 1.610 Dier Asya lkeleri 3.136 15 4.266 5- AVUSTRALYA VE YEN ZELANDA 71 0,3 102 6- DER LKE VE BLGELER 13 0,1 19 GENEL HRACAT TOPLAMI 20.921 100 25.706 Kaynak: D Ticaret Mstearl, http://www.dtm.gov.tr/ead/ekolar1/eko05.xls 41,8 38,6 3,2 0,6 57,6 22,1 5,5 4 1,5 6,7 5,2 0,2 1,3 22,9 6,3 16,6 0,4 0,1 100 8,6 6,9 32,6 -12,8 36,6 45 21,8 20,1 26,4 22,9 20,4 27,2 33,4 37,2 40,2 36,1 44,5 42,4 22,9

hracatta olduu gibi ithalatta da Trkiyenin blgesel younlamas yllar itibariyle bir istikrar gstermektedir. Fakat bu istikrar ihracata nazaran daha zayf kalmaktadr. Bunun nedeni ise toplam ithalat ierisinde nemli yer tutan petrol ve doal gaz ithalatnn yapld lkelerin istikrarl bir enerji politikas ortaya konulamad iin, belirli periyotlarda deiiklikler gstermektedir. Bu durum ise toplam ithalatta blgesel younlamaya yansmaktadr.

Tablo 9da da grlecei gibi 2005 yl ocak-mart dnemi iin toplam ithalat 2004 ylnn ayn dnemine gre %22,9 orannda artar iken, Avrupa Birlii lkelerinden yaplan ithalattaki art ayn dnem iin %8,6da kalmtr. Fakat dolar arlk

ithalatn yapld blgelerden yaplan ithalat art, Amerikan dolarnn Trk Liras karsndaki dk deerinden dolay, toplam ithalat artnn zerinde gereklemitir. Bu blgelerin banda Ortadou ve Asya lkeleri gelmektedir. Ortadou lkelerinden yaplan ithalattaki art %40,2 orannda gereklemitir. Bu ithalatn tamamna yaknn petrol ve doal gaz alm oluturmaktadr. 17

1.5.3. D Ticarette lke Younlamalar Bakmndan Ortadou lkelerinin Yeri ve nemi

2003 yl verilerine gre toplam d ticaret hacmi 116,6 milyar dolardr. Bu d ticaret hacminin 9,1 milyar dolarlk ksm Ortadou lkeleri ile gerekletirilmitir. Yani toplam d ticaret hacminin %7,8i Ortadou lkeleri ile ortaya konmutur. 2003 ylnda yaplan toplam ihracat 47,3 milyar dolar iken, bu ihracatn 5 milyar dolarlk ksm Ortadou lkelerine yaplmtr. Toplam ihracatn %10,6s Ortadou lkelerine yaplmtr. Toplam ithalat ise 2003 ylnda 69,3 milyar dolar olarak gerekleir iken, bu ithalatn 4,1 milyar dolarlk ksm Ortadou lkelerinden yaplmaktadr. Yani toplam ithalat ierisinde Ortadou lkelerinin pay %5,9da kalmtr. 18

2003 ylnda gerekleen bu verilerde ABDnin Iraka mdahalesinden sonra ilk defa Irak ile ilgili salkl d ticaret verileri ortaya konmutur. I. Krfez Sava ncesi Trkiyenin toplam d ticaretinde drdnc lke olan rak ile d ticaret hacmi hzla atma eilimine girmitir. Irakta siyasi ve ekonomik istikrar glendike Trkiye ile yaplan d ticaret hacminin sava ncesi dneme dnecei dnlmektedir. Bu balamda blge ile yaplan d ticaret hacminin toplam d ticaret hacmindeki pay artacaktr. Trkiye d ticaretinde fazla verdii bu blge ile d ticaretini arttrmas, toplam d ticaret an azaltc bir etki yaratacaktr. Bu durum ise d ticaret
17 18

D Ticaret Mstearl, http://www.dtm.gov.tr/ead/ekolar1/eko05.xls, Veriler analiz edilmitir. DE, D Ticaret statistikleri ve ndeksleri 2003, Ankara, 2005, s. 3561.

ann yaratt ekonomik krlganln azalmas konusunda nemli katklar salayacaktr.

2. TRKYE-AB LKELER DI TCARET LKSNN GELM

Trkiye cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren bat lekli bir byme ve kalknma stratejisi izlemitir. Bu strateji zaman ierisinde Trkiyenin d ticaretinde de kendisini gstermitir. Trkiye ihracatnn ortalama %50sini AB lkeleri ile gerekletirmektedir. Yeni yeleri ile 480 milyonluk nfusa sahip ve kii bana den yksek geliri ile dev bir pazar olan Avrupa Birliine yaplan ihracatn toplam ihracat ierisindeki pay giderek artma eilimindedir. Bunun balca nedeni sregelen ihracat alkanlklar, yksek gelirli geni pazar, Gmrk Birlii Anlamas olsa da dier blgelerle yaplan stratejik anlamalarn yetersiz kal bir dier nemli faktrdr. Avrupa Birliinin Dnya ticaretindeki yapsna bakacak olursak; dnya mal ihracatnda AB %37,9luk payla birinci sradadr. Dnya ithalatnda ise %36,4lk bir paya sahiptir. Eer AB ii ticaret bu deerlendirmenin dnda braklr ise 2002 yl iin dnya ihracatnda %19,1lik pay ile birinci srada, ithalatta ise %18lik pay ile ABDnin ardndan ikinci srada yer aldn grmekteyiz. 19 2002 yl rakamlarna gre AB ye yaplan ihracatn toplam ihracatmz ierisindeki pay %51,3, ithalatmz ierisindeki pay %45,4 olarak gereklemitir. Yani toplam d ticaretimizin yarsn AB lkeleri ile gerekletirmekteyiz. Yine ayn yl ierisinde Trkiyenin en ok ticaret yapt ilk on lkenin yedisi AB lkesidir. Gmrk Birlii Anlamas ile Trkiye d ticaretinde yaad aklar giderek artmaya balamtr. Telafi edici nlemelerin alnmamas nedeni ile bu ak zaman ierisinde artmtr ve artma eilimdedir.
19

IMF, World Economc Outlook 2003, http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2003/01/

Avrupa Birlii genileme sonras gerek siyasi gerek ekonomik gcn pekitirmek iin 11 Mart 2003 tarihinde yaplan konsey toplantlarnda Daha Geni Avrupa-Yeni Komuluk Stratejisi (Wider Europe-New Neighbourhood) ad altnda yeni bir strateji gelitirmitir. Bu strateji ile Rusya, Ukrayna, Moldavya, Beyaz Rusya, Cezayir, Msr, srail, rdn, Lbnan, Libya, Fas, Filistin Otoritesi, Suriye ve Tunus hedeflenmektedir. Bu stratejiye gre komu lkeler gstermi olduklar siyasi ve ekonomik geliime gre AB ile daha yakn ilikiler ierisine girebileceklerdir. Bu geliim bireylerin, mal ve hizmetlerin ve sermayenin daha serbest dolamn ngrmektedir. Euro-Med projesi ile Gney Akdeniz lkeleri uzun vadeli serbest ticaret anlamalar (STA) imzalanm hem ticari hem siyasi balamda ikili ilikilerde nemli mesafeler alnmtr. Mevcut olan bu ilikilerin daha da derinletirilmesi, genileme politikas ile daha fazla sayda komu lke ile STA imzalanmas hedeflenerek siyasi ve ekonomik olarak gl bir Avrupa Birlii iin almalara devam edilmektedir. Bu durum Trkiye d ticareti asndan olduka nemlidir. yelii en erken 2015li yllarda n grlen Trkiye Avrupa Birliinin yapm olduu STAlarndan ye oluncaya kadar yararlanamayacaktr. Fakat bu lkeler bir Gmrk birlii yesi olan Trkiye pazarnda imzalanan STAlarndan dolay rahatlkla ticari genilemesini srdrebileceklerdir. Bu bakmdan Trkiyenin ilgili lkelerle sratle STAlar imzalayp Avrupa Birliine tam ye olana kadar d ticaretini bir nebze de olsa koruma altna almas gerekmektedir. Zira d ticaret ann zerinde olumsuz etkisi olmayan Ortadou lkeleri bata olmak zere, Avrupa Birliini evreleyen dier lkeler ile Trkiyenin d ticaret ilikilerinde olumsuz etkiler ortaya kacaktr.

Grafik 2. Trkiyenin 2003 Yl thalat ve AB lkeleri Younlamas

Trkiye'nin 2003 Yl thalat Yaps

0,35 0,30 0,25 0,20 0,15 0,10 0,05
Avusturya talya ngiltere Fransa Hollanda spanya Danimarka Almanya Belika rlanda Finlandiya Yunanistan Portekiz sve

0,00

Toplam thalatta lke Paylar (%)

AB'den Yaplan thalatta lke Paylar (%)

Kaynak: DE, D Ticaret statistikleri ve ndeksleri 2003, Ankara, 2005, s. 3537.

Almanya, Trkiyenin yapm olduu ithalatta nemli bir yer tutmaktadr. Trkiyenin toplam ithalatnn %15e yakn bir ksm Almanyadan yaplmaktadr. 2003 ylnda Trkiye 69,3 milyar dolar ihracat gerekletirmitir. Bu ithalatn 31,7 milyar dolar Avrupa Birlii lkelerinden yaplmtr. Almanyadan gerekletirilen ithalat 9,5 milyar dolar dzeyindedir. Bu tutar Trkiyenin Avrupa blgesinden yapt ithalatn %29,9unu oluturmaktadr. Almanyay talya, Fransa, ngiltere ve spanya izlemektedir. Bu be lkeden 2003 ylnda toplam 24,6 milyar dolar thalat yaplmtr. Yani toplam ithalatn %35,4 bu be lkeden yaplmaktadr. 20

20

DE, D Ticaret statistikleri ve ndeksleri 2003, Ankara 2005, s. 3536.

Grafik 3. Trkiyenin 2003 Yl hracat ve AB lkeleri Younlamas

Trkiye'nin 2003 Yl hracat Yaps

0,35 0,30 0,25 0,20 0,15 0,10 0,05

Yunanistan Danimarka Finlandiya Hollanda ngiltere Almanya Avusturya Portekiz spanya Belika Fransa rlanda talya sve

0,00

AB'den Yaplan hracatta lke Paylar (%)

Toplam hracatta lke Paylar (%)

Kaynak: DE, D Ticaret statistikleri ve ndeksleri 2003, Ankara, 2005, s. 3537.

Trkiyenin genel ihracat yapsn incelendiinde yine Almanyann genel arl grlmektedir. 2003 ylnda yaplan 47,2 milyar dolarlk ihracatn 7,5 milyar dolar Almanyaya yaplmtr. Toplam ihracatn %15i, Avrupa Blgesine yaplan toplam ihracatn %30u Almanyaya ile gerekletirilmitir. Yaplan ithalata paralel olarak lke younlamas Almanya, ngiltere, talya, Fransa ve spanya eklinde sralanmtr. Bu be lkeye toplam 19 milyar dolarlk ihracat yaplmtr. Toplam ihracatn %40,2sini ve AB blgesine yaplan ihracatn %77,5ini bu be lke oluturmutur. 21 D ticarette oluan denge incelendiinde; 2003 ylnda Trkiyenin d ticareti 22 milyar dolar ak vermitir. Trkiyenin AB blgesine yapt d ticaret ise 7,2 milyar dolar olarak gereklemitir. Yani toplam d ticaret ann %32,7si AB
21

DE, a.g.e., s. 3536.

blgesinden kaynaklanmaktadr. Hem ihracat hem de ithalatta younlamann yaand be lke (Almanya, ngiltere, talya, Fransa ve spanya) ile yaplan d ticaret 5,5 milyar dolar ak vermitir. Bu rakam toplam d ticaret ann %25ini oluturmaktadr. 2003 ylnda Trkiyeye Ortadou lkelerine 5 milyar dolarlk ihracat yapar iken, yapt ithalat 4,1 milyar dolar dzeyinde gereklemitir. Blge ile yaplan d ticaret 0,9 milyar dolar fazla vermitir. 2003 ylnda 2.363 milyon dolar d ticaret hacmi ile ran ilk srada gelmektedir. 22 Blge ile yaplan d ticarette lke younlamas ran, Suudi Arabistan, srail, Irak ve BAE eklinde sralanmtr. Fakat sava sonras ekonomisi ve siyasi yaps ekillenmekte olan Irak ile d ticaret hacmi hzla artmaktadr. 23 2003 ylnda 941 milyon dolar olan ticaret hacmi 2004 ylnda keskin bir art ile 2.282 milyon dolara ykselmitir. Irak ile ticari ilikilerin zaman ierisinde rayna oturmas beklenmektedir. Trkiyenin d ticaretinde I. Krfez sava ncesi drdnc srada yer alan Irakn nmzdeki birka yl ierisinde tekrar st sralara trmanmas beklenmektedir. Byle bir durumda Irak ile d ticaret hacminde n grlen tutar 89 milyar dolar dzeyindedir. 2003 ylnda Ortadou lkeleri ile yaplan d ticaret hacmi toplam d ticaret hacminin %7.8ini oluturmaktadr. Irak ile yaplan ticaretin normallemesi ile birlikte bu oran %12 dzeyine kabilecektir.

22 23

DE, a.g.e.,s. 5355. A.g.e.,s. 5355.

3. SERBEST TCARET ANLAMALARININ (STA) DI TCARETE ETKS 3.1. Serbest Ticaret Anlamasnn nemi ve Trkiyenin Serbest Ticaret Anlamas mzalad lkeler
Serbest ticaret anlamalar (STA), lkeler arsndaki ticari ilikileri gelitirmek, mallarn ticari dolamna engel olan gmrk vergileri ve dier engelleri ortadan kaldrmak iin yaplan anlamalardr. Serbest ticaret anlamalarnda ama mallarn serbest dolamn salamaya yneliktir. Bu balamda retim faktrlerinin serbest dolam anlamalarn kapsamna sokulmamaktadr. nc lkelere ayn tarifelerin uygulanmamas serbest ticaret anlamalarnn zaaf niteliindedir. 24 AB ile imzalanan Gmrk Birlii Anlamas blge d lkelerle Serbest ticaret anlamalar imzalanmasn zorunlu hale getirmitir. Bu bakmdan EFTA ile imzalanan STAya ek olarak, bugne kadar srail, Romanya, Litvanya, Macaristan, Estonya, Slovakya, ek Cumhuriyeti, Bulgaristan, Polonya, Slovenya, Letonya ve Makedonya ile imzalanm olan STAlar yrrle girmi durumdadr. Hrvatistan ve Bosna-Hersek Cumhuriyeti ile yaplan STA 2002 ylnda imzalanmtr. Kuzey Afrika lkeleri ve Faroe Adalar ile STA mzakereleri yrtlmekte, Meksika, rdn ve Gney Afrika Cumhuriyeti ile de mzakere hazrlklar yaplmaktadr. Trkiyenin Ortadou lkeleri ile yapm olduu anlamalar srail ile balam olup, rdn ve siyasi problemlerin zmlenmesi ile birlikte Suriye ile sregelmitir. Irakn siyasi ve ekonomik yaps ekillendike bu lke ile Serbest ticaret anlamas sregelecektir. Trkiye iin olduka nemli olan bu pazarn ekillenmesi Trkiyenin d ticaretine olumlu katklar salayacaktr. ran ile yaplm olan enerji anlamalar gnmzde bir problem olarak Trkiyenin d ticaretinde etkisini gstermektedir.
24

DTM, Serbest Ticaret Anlamalar, http://www.dtm.gov.tr/ab/sta/index.htm

Bu lke ile yaplacak olan olas yeni bir anlama Trkiyenin enerji maliyetinde nemli bir azalma yarataca ngrlmektedir. Yaplm olan bu olumsuz anlamay telafi edici yeni bir anlamann mzakereleri zaman zaman kesintiye uramasna ramen gnmzde sregelmektedir. srail STA imzalanan lkeler arasnda kii bana den 17,9 bin dolar gelir ile en zengin lke durumundadr. Bu lkelerde yaayan nfus dnya toplam nfusunun %2,1inin zerinde bir orana tekabl etmektedir. 25 Tablo 10. Trkiyenin Serbest Ticaret Anlamas mzalad lkelere Olan hracat Trkiyenin Serbest Ticaret Anlamas mzalad lkelere Olan hracat
srail Romanya Litvanya Macaristan Estonya ek Cum. Slovak Cum. Bulgaristan Polonya Slovenya Letonya Makedonya Toplam Toplam De.( %) Trkiyenin Pay (%) 1996 31,6 11,4 4,6 18,1 3,2 27,7 11,4 5,1 37,2 9,4 2,3 1,6 163,8 16,8 0,8 1997 30,8 11,3 5,6 21,1 4,4 28,8 10,8 5,2 42,3 9,4 2,7 1,8 174,3 6,4 0,9 1998 29,3 11,8 5,8 25,7 4,6 30,3 13,7 4,9 46,5 10,1 3,2 1,9 188,0 7,9 1,0 1999 33,2 10,4 4,8 27,9 4,1 29,5 11,9 5,5 45,9 10,0 2,9 1,8 187,8 -0,1 0,9 2000 31,4 13,1 5,5 32,0 4,3 33,9 13,4 6,5 48,9 10,1 3,2 2,1 204,2 8,7 0,9 2001 35,5 15,6 6,3 33,7 4,3 36,5 14,8 7,2 50,3 10,1 3,5 1,6 219,3 7,4 1,0

Kaynak: DE, D Ticaret 2003 Verileri

STA imzalanan lkelerin Trkiye asndan dier bir nemli zellii ise yapm olduklar thalatn GSMHlarna oran dnya ortalamasnn iki katnn zerinde bir oranda %42 dolaylarndadr. Bu bakmdan bu lkelerin ile yaplan d ticaret, makul politikalar gdldnde Trkiye d ticaretinde ak kapatc bir faktr olarak
ATLLA, Ali, Serbest D Ticaret Anlamalarnn Trkiyenin D Ticareti zerine Etkisi Ankara 2002, s. 34.
25

karmza kabilecektir. STA imzaladmz srail 2000 ylnda 31,4 milyar dolar, 2001 ylnda 35,5 milyar dolar ithalat gerekletirmitir. Blgedeki dier lkeleri incelediimizde zellikle Trkiyenin rekabet stnlnn olduka fazla olduu inaat-alt yap hizmetleri, makine tehizat ve gda alannda olduka fazla ithalat potansiyeli olduunu grlmektedir. 2002 ylnda STA imzalanan hibir lke ile gei dnemi kalmamtr. Bu lkeler ile yaplan ihracat %17nin zerinde bir oranda artmtr. Toplam ihracat ierisindeki pay ise %7,5 zerinde bir orana ulamtr. 1996 ylnda STA imzalanan lkelere yaplan ihracatta tekstil rnleri %21lik bir oranla ilk srada iken; 2001 ylna gelindiinde birinci sray makine ve cihazlar almtr. Bir sanayi lkesi olarak d ticarette aamalar kaydetmeyi hedefleyen Trkiye iin sanayi rnlerinin n sralar almas olumlu gelimelerdir. Yksek teknoloji ile yaplan retiminin ihracat pay ierisindeki paynn giderek artmas ve son yllarda ilk sray brakmamas, Sanayi lkesi olarak alnm olan yolun bir gstergesidir. 26 STA imzalanan lkelerden yaplan ithalat incelediinde, bu lkelerden yaplan ithalatn da dzenli bir art gsterdii grlmektedir. 1996 ylnda STA imzalanan 12 lkeden yaplan ithalatn toplam ithalat ierisindeki pay %3,2 iken 2002 ylnda %5,7 ye ykselmitir. 2000 ylna kadar STA imzalanan lkeler ile yaplan ithalatn toplam ithalat ierisindeki oran derken 2000 ylndan itibaren gei dnemlerinin bitmesi ile hzla art gstermitir. Genel olarak 1996- 2002 yllar arasnda STA imzalanan lkeler ile yaplan d ticarette ihracatn ithalat karlama oran ortalama %95 civarnda gereklemitir. 27 Bu lkelerden srail ile ticaretimizde ihracatn ithalat karlama oran ortalama %145 civarnda gereklemitir. Yani d ticaretimizde ak azaltc bir lke olmutur.

26 27

A.g.e., s. 7-10. A.g.e., s. 13.

Tablo 11. Trkiyenin Serbest Ticaret Anlamas mzalad lkelerden thalat Trkiyenin Serbest Ticaret Anlamas mzalad lkelerden Olan thalat
1996 srail Romanya Litvanya Macaristan Estonya ek Cum. Slovak Cum. Bulgaristan Polonya Slovenya Letonya Makedonya STA Toplam Pay (%) 192,6 441,3 30,8 94,4 14,5 108,4 23,7 362,8 79,3 16,8 3,4 31,7 1.399,8 3,2 1997 233,7 394,1 39,2 106,5 31,0 98,5 22,4 408,9 92,0 30,0 1,6 30,2 1.487,9 3,1 1998 282,8 344,7 79,5 152,4 10,3 93,3 23,6 367,4 82,1 43,3 2,6 13,2 1.495,2 3,3 1999 298,3 401,2 61,1 95,0 4,7 82,0 45,7 295,6 81,2 48,0 1,7 7,9 1.422,3 3,5 2000 505,5 673,9 71,5 216,3 7,1 158,7 51,5 465,4 164,7 55,7 11,9 10,5 2.392,7 4,4 2001 529,5 481,1 77,8 186,7 1,3 126,9 49,4 393,5 168,1 48,9 0,2 9,1 2.072,5 5,0

Kaynak: DTM, 2003 Verilerinden Derlenmitir.

Sonu olarak diyebiliriz ki STA imzalanan lkeler ile yaptmz d ticaretimiz hzla gelimektedir. Bu lkelerin d ticaret amza etkisi yok denecek kadar azdr. srail bu a azaltc bir etki yaratmaktadr. Blge lkeleri ile yaplacak, zellikle Irak, Suriye, ran gibi komu lkeler ile muhtemel Serbest ticaret anlamalar lkemiz d ticaretine nemli katklar salayacaktr. Gerek d ticaret an azaltc gerekse bir blgeye baml kalmadan alternatif blge olarak d ticaretimizde ykselen blge olacaktr. 28

28

A.g.e. 810.

3.2. hracat Tevik Tedbirlerinin Deerlendirilmesi

lkemizde uygulanan ihracat destekleme enstrmanlar Dnya Ticaret rgt tarafndan ngrlen devlet yardmlar kriterlerine uygun; kredilendirme olanaklarnda hibe yardmlara kadar uzanan olduka geni alternatiflerden olumaktadr. En nemlisi gmrk vergilerinde muafiyet salayan Dahilde leme Rejimidir. Son yllarda vergi iadesine benzer bir sistem yaygn olarak kullanlmaktadr. Bunun yan sra Trk Eximbank tarafndan sunulan kredi programlar da ihracatya finansman kayna olarak karmza kmaktadr. Uygulamalar Yksek Planlama Kurulu kararlar ve Bakanlar Kurulu onay ile hayata geirilmektedir. Krediler konusunda Para-Kredi ve Koordinasyon Kurulu kararlar belirleyici kararlar olarak karmza kmaktadr. Bunlar Sanayi Gelitirme Yardm, Tarmsan hracat adeleri, AR-GE Yardm, Fuar Yardm, Yurt D Ofis-Maaza Yardm, evre Yardm, Eitim Yardm, stihdam Yardm, Pazar Aratrmas, Patent ve Endstriyel Tasarm Yardm olarak adlandrlan programlardan olumaktadr. 29 Vergi adesi: hracat rnlerinin retimi srasnda alnan dolayl ve dolaysz vergilerin ihracat yapldktan sonra iade edilmesi eklinde ileyen bir sistemdir. Uygulama ile ilgili ilk kararname 05.12.1963 ylnda alnmtr. En uzun sreli uygulanan tevik arac olmutur. 1980 li yllarn ilk yarsnda yldz parlamtr. Fakat uygulamann Hayali hracat oyunlar ile ktye kullanlmas kaldrlmtr. Vergi, Resim ve Har stisnas nedeni ile 01.01.1989 ylndan itibaren yrrlkten

29

MOLLAHSARLIOLU, Yavuz, hracat Tevikleri, hracat Genel Mdrl, Ankara 2004, s.

16.

Kaynak Kullanm Destekleme fonu: Bir iletmenin yllk gerekletirdii ihracat miktar zerinden iletmeye prim demeleri yaplmtr. Ama iletmenin ihracat finansmannda kulland kredi ykn hafifletmektir. Fon 1984 ylnda oluturulmutur.

Gmrk Muafiyetli thalat: Hammadde ithalatnda ve bu ithalat ile belli oranda ihracat taahhd karlnda salanan bir vergi muafiyetidir. Halen ilemekte olan Dahilde leme Rejiminin nemli bir parasdr. 1984 ylnda karara balanmtr. 30

30

A.g.e., s. 8.

KNC BLM PETROLN ORTADOU DI TCARETNE ETKS VE BLGESEL DI TCARETE ETK EDEN EKONOMK FAKTRLER

1. SERBEST BLGELERN ORTADOU DI TCARETNE ETKLER

Serbest blgeler bir lke snrlar ierisinde ticari anlamda daha geni teviklerin tannd, bu zellii bakmndan lkenin dier blgelerinden ayrlan blgelerdir. Serbest blgelerde mali ve ekonomik alanlara ilikin hukuki ve idari dzenlemeler ksmen uygulanr veya uygulanmaz. Ama bu blgelerdeki retimi tevik etmektir. Trkiyedeki serbest blgelerin kurulmasndaki temel amalar; hracat iin yatrm ve retimi arttrmak Yabanc sermaye ve teknoloji transferini hzlandrmak Ekonomi iin gerekli ara mallar ucuz ve sistematik bir ekilde temin etmek D finansman ve ticaret imknlarndan daha fazla yararlanmaktr.

Bu balamda yaplan tevikler ile serbest blgede dk maliyetli teknoloji ve retim olana yaratlmaya allr. Bu durum ihracatn arttrlmasnda bir basamak olarak kullanlr. 31 Serbest blge kavram 1967 ylnda Birlemi Milletler tarafndan benimsenmesi ile birlikte serbest blge says hzla artmtr. Dnyada yzden fazla lkede 850den fazla serbest blge bulunmaktadr. En youn grld blgeler Asya ve Gney
31

http://www.dtm.gov.tr/SB/Atinterb.htm

Amerika lkeleridir. Serbest blgeleri gelimekte olan blgeler bir ihra blgesi olarak kullanrken, gelimekte olan lkeler ise hem ihracat hem de ihracata dayal ithalat blgesi olarak kullanmaktadrlar. retim zellii yksek blgeler olarak tanmlanmaktadrlar. Trkiyedeki serbest blgeler ounlukla, gelimekte olan lkelerde olduu gibi, ihracat ve retim zellii olan karma yapdaki serbest blgeler snfna girmektedir. Trkiyedeki serbest blgeler iin almalar 1980li yllarn banda balamtr. 15 Haziran 1985 tarihinde yrrle giren 3218 sayl Serbest Blgeler Kanunu ile bugn var olan dzenlemelerin genel yaps oluturulmutur. 32

Ortadou blgesinde serbest blgeler ran, rdn, Suriye, srail, Bahreyn, Lbnan ve Birleik Arap Emirliklerinde bulunmaktadr. Trkiye 2003 ylnda serbest blgelerinden 588,9 milyon dolar ithalat yapar iken, 1928 milyon dolar ihracat gerekletirmitir. Yllar itibariyle serbest blgelerden yaplan ithalat 1999 ylndan bu yana izgisini koruyarak 500600 milyon dolaynda gereklemitir. hracat ise 2001 ylna kadar 800900 milyon dolaynda seyrederken, ekonomik krizlerin etkinsinin azalmas ile 2002 ve 2003 yllarnda nemli artlar gstermitir. Bu artlar Ortadou lkelerine yaplan ihracat asndan da nemli olan stanbul, Ege ve Mersin serbest blgelerinden yaplmtr. 2003 ylnda serbest blgelerden yaplan ihracat 2002 ylna gre 490 milyon dolar art gstermitir. Bu artn 215 milyon dolarlk ksm bu serbest blgeden yaplmtr. 33

2. ORTADOU EKONOMSNDE ULATIRMA SSTEM VE DI TCARETE ETKS 2.1 D Ticarette Ulatrma Sisteminin Yaps
Trkiye cumhuriyetin ilk yllarndan 1950li yllara kadar olan srede demiryolu tamacl etkili olmutur. Fakat 1950den sonra tamaclk hizmetleri karayolu

32 33

http://www.dtm.gov.tr/SB/Atinterb.htm DE, D Ticaret statistikleri ve ndeksleri 2003, Ankara 2005, s. 3840.

tamacl alanna kaymaya balamtr. Gnmzde Trkiyenin tamaclnn %94,8 i karayolu tamacl ile %5,3 deniz yolu tamacl ile yaplmaktadr. Kara tamacnda ise, Grafik 4de de grlecei gibi kara yolu tamaclnn oran hzla ykselir iken, demir yolu tamacl hzla dmektedir. Grafik 4. Trkiyede Kara ve Demiryolu Sistemleri Kullanmnn Yllar tibariyle Deiim Sreci

Karayolu ve Demiryolu Yk Tama Paylar (%)

100 80 60 40
35 75 79 92 79 81 94

85

61 55
41 58

40 23 13 20 16 8 7 5

20 0 Karayolu Demiryolu

1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 35 61 41 55 58 40 75 23 79 20 85 13 79 16 81 8
Demiryolu

92 7

94 5

Karayolu

Kaynak: Ulatrma zel htisas Komisyonu Raporu, Veriler Analiz Edilmitir

D ticaretimizde ise tamaclk daha farkl bir grnm sergilemektedir. 2003 verilerine gre toplam ihracatn miktar baznda %80,5i deniz yolu, %18,2si kara yolu, %0,2si hava yolu tanmaktadr. Fakat deer baznda %49,2si deniz yolu, %43 kara yolu, %6,8i hava yolu ile tanmaktadr. 34 Yani ykte hafif deerde pahal olan mallarn tamacl hava yolu ile tercih edilmekte, bu durum tonaj arttka ve deer dtke kara yolu ve ardndan deniz yolu tamaclna doru

34

A.g.e., s. 85.

kaymaktadr. Bunun temel nedeni ise tamaclk maliyetlerinin hava yolu, karayolu ve deniz yolu eklinde sralanarak azalmasdr. thalatta ise 2003 yl verilerine gre, miktar baznda, toplam ithalatn %91,1i deniz yolu, %6,7si kara yolu, %2,1i boru hatlarnn da iinde bulunduu dier tamaclk sistemleri, %0,1i hava yolu ile tanmaktadr. Deer baznda ise sralama %57,3 deniz yolu, %25i kara yolu, %12,2si hava yolu ve %4,8i boru hatlarnn da iinde bulunduu dier tamaclk yollar eklinde sralanmaktadr. Dier tamaclk yollar eklinde tanmlanan yap demir yolu, posta, boru hatt ve elektrik enerjisi sistemlerinden olumaktadr. 35

Grafik 5. Trkiye thalatnda Tama Sistemlerinin Paylar 19922003 (%deer)

Trkiye thalatnda Tama Sistemlerinin Paylar ( % Deer)

Hava Yolu 11% Dier 4%

Kara Yolu 34%

Deniz Yolu 51%

Deniz Yolu

Kara Yolu

Hava Yolu

Dier

Kaynak: DE, D Ticaret statistikleri ve ndeksleri 2003, Ankara, 2005, s. 86.

19992003 yllar arasnda Trkiyenin yapm olduu ithalat ierisinde deer baznda ithalatn %51i deniz yolu ile tanr iken, %34 kara yolu ile tanm ve %11 gibi bir oran ise hava yolu ile tanmtr. Demir yolu, posta, boru hatt gibi
35

A.g.e., s. 86.

dier unsurlar ile yaplan tamacln toplam tamaclk ierisindeki oran %4te kalmtr. Fakat miktar baznda tamaclk sistemlerinin paylarna baktmzda grnm olduka farkldr. Tanan toplam ykn %9294 orannda byk bir ksm deniz yolu ile tanmaktadr. Kara yolunun oran %5lere gerilemektedir. Havayolu %0,1 ve dier sistemler ile tanan ykn oran %23 dolaynda seyretmektedir. 36 thalatta toplam tamacln miktar baznda %40a yakn bir blm Trk irketleri ile yaplrken %60lk pay yabanc irketler tarafndan gerekletirilmektedir. Tamaclk sistemleri ierisinde baktmz zaman kara yolu tamacl dndaki tamaclk sistemlerinde de ayn oransal paylam grlmektedir. Fakat kara yolu tamaclnda Trk irketlerinin oran deer baznda %80 dolaynda seyretmektedir. Bu faktr ile birlikte toplam ithalat ierisinde deer baznda Trk irketlerinin paylar %55 dolayndadr. Yabanc irketler %45 dolaynda bir pay almaktadrlar. 37 Grafik 6. Trkiye hracatnda Tama Sistemlerinin Paylar 19922003 (% deer)

Trkiye hracatnda Sama Sistemlerinin Paylar (Deer %)

Deniz Yolu; 44,1 Dier; 0,8 Hava Yolu; 7,2 Kara Yolu; 48,0

Deniz Yolu

Kara Yolu

Hava Yolu

Dier

Kaynak: DE, D Ticaret statistikleri ve ndeksleri 2003, Ankara 2005, s. 86.

36 37

A.g.e., , s. 86. A.g.e., s. 8586.

2.2. Ortadou lkeleri ile Yaplan D Ticarette Tamaclk Sistemi

Ortadou ile yaplan d ticareti incelediimizde yaplan mal tamaclnn tamamna yaknnn karayolu tamacl ile yapld grlmektedir. Bunun yan sra Kerkk-Yumurtalk boru hatt ham petrol tamaclnda nemli bir faktr olarak grlmektedir. Fakat Ortadou ile yaptmz tamacln karayolu arlkl yaplyor olmas maliyetlere de yansmaktadr. Bu durum Trkiyenin blgedeki ihracatn arttrmada nemli bir engel olduu grlebilir. te yandan blge lkeleri bu durumu zme yolunda projeler gelitirir iken Trkiye art arda yaam olduu ekonomik krizler ve bilinli bir ulatrma stratejisi eksikliinden dolay konuya kaytsz kalmaktadr. ran Trkmenistan ile gerekletirdii demiryolu balantsn Basra Krfezine kadar indirmeyi baarmtr. Bununla birlikte Irak zerinden Suriyenin Lazkiye limanna demiryolu balants oluturulmas iin giriimlerin artmas, enerji konusunda srailin kendi topraklar zerinden geen alternatif bir boru hatt iin giriimlerini srdrmesi nmzdeki dnemlerde Trkiyenin uluslar aras transit tamacl ve dolaysyla d ticaretine olumsuz etkilenebilir. Dnyadaki uluslararas yk tamac 300 milyar dolar deerinde olduu belirtilmektedir. Trkiyenin pay sadece %1 orannda kalmaktadr. 38 Yunanistann deniz tamaclnda yapm olduu yatrmlar ile son on yl ierisinde payn %17lere karmas Trkiye gibi taraf denizlerle evrili bir lkenin sahip olduu potansiyeli ortaya koymaktadr. Artan deniz tamaclmz ile Mersin ve skenderun limanlarndan Suriye ve srail limanlarna yaplacak ucuz maliyetli tamaclk Trkiyeye nemli bir maliyet avantaj salayaca ve tamaclk alannda da ciddi bir gelir kalemi yarataca ngrlmektedir. Ayrca Suriye, ran ve Irak ile mevcut demiryolu hatlarnn bakma kavuturulmas, kaliteli ve hzl tren tama sistemlerinin devreye sokulmas blge ticaretini canlandrp; d ticarette Trkiye lehine nemli kazanmlar ortaya karaca
38

DTM, Etkin Datm Sistemi ve Lojistik Ynetimi http://www.dtm.gov.tr/ead/strateji/III9.htm

ngrlmektedir. Fakat bu projelerin maliyetinin ok yksek olmas ve blge ile yaplan d ticarete yeteri kadar ilgi gsterilmemesi nedeni ile bu konudaki yatrmlar geciktirmektedir.

2.3. Dnya Tamaclk Sistemi ve Avrupa Birlii Tamaclk Politikas

Uluslararas hizmet ticaretinin %24lk ksmn tamaclk sektr oluturmaktadr. Dnya ticaretinde ise mallarn %90lk ksm deniz yolu ile tanmaktadr. Kapdan kapya teslim sistemi ierisinde kara tamacl nemli bir avantaj elde etse de mesafenin uzamas ve tanan ykn artmas ile oluan yksek maliyet nedeniyle tercih edilmemektedir. rnein 75 bin ton maden tayan bir yk gemisinin tad yk tayabilmek iin 2000 tr gerekmektedir. 39 Tablo 12. Dnya Deniz Ticaretinde Tanan Balca Ykler ve Miktarlar (milyon ton) Dnya Deniz Ticaretinde Tanan Balca Ykler ve Miktarlar (milyon ton)
Ham Petrol Petrol rnl. Demir Kmr Tahl Boksit ve Al. Fosfat Dier Toplam

1999 2000 2001 2002

1.550 1.608 1.585 1.575

415 419 412 420

411 454 445 445

482 523 560 575

220 230 220 230

53 53 51 52

30 28 27 26

2.008 2.119 2.135 2.185

5.169 5.434 5.435 5.505

Kaynak: Dnya Gazetesi

1998 ylnda Avrupa mal tamaclnn %44 karar tamacl ile yaplmtr. nlem alnmaz ise 2010 ylna gelindiinde bu orann %47 ye kmas beklenmektedir. Avrupa tamaclk konusunda orta ve uzun vadede hala karayolu tamacln tercih etmektedir. Avrupa da 1990 ylnda %11 olan demiryolu tamacl, 1998 ylnda %8,4 e gerilemitir. nlem alnmaz ise bu orann 2010 ylnda %7 ye decei beklenilmektedir. 40
39 40

A.g.e. http://www.dtm.gov.tr/ead/strateji/III9.htm A.g.e. http://www.dtm.gov.tr/ead/strateji/III9.htm

Ortadou lkelerinin yapm olduu ihracatta tamaclk deniz yolu tamacl ve boru hatt tamacl ile yaplmaktadr. nemli ihra limanlarndan yksek tonajl gemiler ile petrol uluslar aras pazara ynlendirilmektedir. Bununla birlikte tamaclk maliyetini drmek ve enerji tamacln daha gvenli klabilmek iin boru hatt tamaclna verilen nem artmaktadr.

2.4. Trkiye Asndan Tamacln nemi

Trkiye olduka fazla kara ve deniz snr olan, komu says olduka fazla, jeopolitik nemi tm dnyaca kabullenilmi bir lkedir. Gelimi ekonomiye sahip Avrupa Birlii lkeleri ile az gelimi olan Ortadou ve Hazar blgesi lkeleri arasnda bir kpr niteliindedir. Avrupa lkeleri sanayisi gelimemi bu pazarlara ulamak iin en uygun, en ucuz ve en gvenilir bir ekilde ulamak istemektedirler. Yine ayn ekilde bu blgelerde bolca bulunan yeralt enerji kaynaklarn ve ihtiya duyduklar dier hammaddeleri ithal etme eilimindedirler. Bu balamda siyasi ve iktisadi ekillenmeler kendisini gstermektedir. Gmrk Birlii Anlamas, Serbest Ticaret Anlamas, Trkiyeye Avrupa Birliine yelik iin aday lke stats verilmesi ve yakn bir tarihte mzakerelerin balayacak olmas gibi oluumlarda Trkiyenin stratejik neminin etkisi ok byktr. Son dnemlerde yaplan Bak-Tiflis-Ceyhan boru hatt, Mavi Akm Projesi, ran ile yaplan enerji anlamas, Kerkk-Yumurtalk boru hattnn tekrar faaliyete geecek olmas Trkiyeyi enerji tamaclnda dnyann en nemli lkelerden birisi yapacaktr. taraf denizlerle evrili bir lke olarak deniz tamaclnda yetersiz bir konumda olan Trkiye bu alanda yapaca atlmlar ile gl olan karayolu tamaclnn da katksyla nemli siyasi ve iktisadi kazanmlar elde edebilecektir. Ayrca snr ticaretinin bulunduu lkeler ile demir yolu hatlarnn kurulmas ve var olan hatlarn glendirilmesi tamaclkta maliyet asndan Trkiye iin byk nem tamaktadr.

3. PETROLN TRKYE ve BLGE DI TCARETNE ETKS 3.1. Trkiyenin Ham Petrol thalat ve Ekonomisine Etkileri
Tablo 13de de grlecei gibi petrol ithalatnn Trkiyenin toplam ithalat ierisindeki pay %9 seviyesindedir. GSMHnn %2 sinin zerinde bir rakama tekabl etmektedir. 41 D ticaret ann srekli olarak artt ve belirli periyotlarda Trkiyeyi ekonomik kriz ile birlikte devalasyona srkledii bir iktisadi yap ierisinde enerjiye bu denli da bamllk ve yksek maliyetin uzun sreli finansmannda skntlarn sregelecei bir gerektir. Gerek Kerkk-Yumurtalk, gerekse Bak-Tiflis-Ceyhan boru hatlarnn tam kapasite ile faaliyete geirilmesi ie bu ar fatura bir nebze de olsa hafifletilebilecektir. Fakat uzun sreli enerji politikas bakmndan, gerek maliyet gerekse tek kaynaa baml olmama asndan nkleer enerji alannda yatrmlarn gereklilii gndemdedir. Sanayisi giderek artan bir oranda byyen; byme rakamlarn yukarlara eken nc sektrlerinin imalat sanayi sektrlerinden oluan Trkiye evresel kayplarna ve yaplan itirazlarna ramen bu alanda nemli yatrmlarn yaplmas byk bir ihtiya olarak grlmektedir. Tablo 13. Petrol thalatnn Toplam thalat indeki Pay YIL
TOPLAM THALAT (MLYON DOLAR) PETROL THALATI (MLYON DOLAR) PETROL THALATININ PAYI (%)

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

43.627 48.559 45.921 40.671 54.503 41.399 44.756

3.416 3.194 2.084 2.755 4.208 3.878 4.088

7,83 6,58 4,54 6,77 7,72 9,37 9,13

Kaynak: DTM, 2003 Verilerinden Derlenmitir

YILDIRIM, Sevil, Dnyada ve Trkiyede Petrol, DTM Ekonomik Aratrmalar ve Deerlendirme Genel Mdrl, Ankara, 2003, s. 2531.

41

Trkiye imalat sanayinde hzla bymekte olan gelimekte olan lkeler snfndadr. Bu bakmdan benzer lkelerde de olduu gibi Trkiyenin enerjiye olan talebi yllar itibariyle artmaktadr. Bu art GSMHdaki artn nnde seyretmektedir. Tablo 14te de grlecei gibi 1996 ylnda GSMH 184 milyar dolar iken Trkiyenin petrol ithalat 3,4 milyar dolar olarak gereklemitir. Yani 1996 ylnda GSMHdan petrole ayrlan pay %1,86dr. 2002 ylna gelindiinde GSMH 180 milyar dolar iken, petrol ithalat 4,1 milyar dolar olarak gereklemitir. GSMHdan petrole ayrlan pay %2,27ye kmtr. Rakamlarn bu ekilde olumasnda, 1999 Marmara depreminin ve Trkiye ekonomisinin 2001 ylnda yaam olduu ekonomik krizin etkisi byktr. Bu skntlar nedeni ile GSMHda nemli daralmalar grlmtr.

Tablo 14. GSMHdan Net Petrol thalatna Ayrlan Pay

PETROL THALATI YIL (milyon $) 3.415 3.194 2.083 2.754 4.208 3.877 4.087 PETROL HRACATI (milyon$) 0 0,5 2.6 5.1 4.7 2.9 3.2 NET PETROL THALATI (milyon$) 3.416 3.194 2.081 2.750 4.204 3.875 4.085 GSMH (milyon$) 183.969 196.991 212.014 190.878 200.157 148.198 179.898 PETROLE AYRILAN PAY (%) 1,86 1,62 0,98 1,44 2,10 2,61 2,27

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

Kaynak: DTM, 2003 Verilerinden Derlenmitir

3.2. Trkiyenin Petrol retimi ve Tketimi

Trkiyede tketilen petroln ortalama olarak %88,5i ithalat ile karlanmaktadr. Da bamlln bu denli yksek olmas alternatif enerji kaynaklarn beraberinde getirmektedir. Tablo 15. Tketilen Petrol inde thalatn Pay
YIL TOPLAM YERL RETM (TON) THAL EDLEN HAM PETROL (TON) TOPLAM TKETLEN HAM PETROL (TON) DIA BAIMLILIK (%)

1997 1998 1999 2000 2001

3.457 3.224 2.940 2.749 2.551

23.324 23.791 22.837 21.363 23.142

26.781 27.015 25.777 24.112 25.693

87,09 88,07 88,59 88,60 90,07

Kaynak: YILDIRIM, Sevil, Dnyada ve Trkiyede Petrol, DTM Ekonomik Aratrmalar ve Deerlendirme Genel Mdrl, Ankara, 2003

Tablo 15te de grlecei gibi Trkiyede tketilen petroln nemli bir blm ithalat ile karlanmaktadr. Yurt ii retim olduka snrldr. Bu balamda da bamllk %90a yakn bir orandadr. 42

42

A.g.e., s. 34.

Grafik 7. Trkiyede retilen Enerji Trlerinin Dalm 2002 (%)

Trkiye'de retilen Enerji Trlerinin Yzde Dalm (2002)

Yenilenebilir Linyit Petrol Ta Kmr Doalgaz 0 2 10 20 30 40 5 10

40 43 50

Kaynak: TPAO, 2002 Verilerinden Derlenmitir.

Trkiyede retilen petroln %75i TPAO tarafndan ortaya konmaktadr. kinci sray Shell firmas almaktadr. Grafik 7de de grld gibi Trkiyenin toplam enerji retiminde petroln pay 2002 yl rakamlarna gre %10 dolayndadr. lk srada %43lk oran ile linyit yer almaktadr. Doal gaz retimi ise %2 de kalmtr.

Grafik 8. Trkiyede Tketilen Enerji Trlerinin Dalm 2002 (%)

Trkiye'de Tketilen Enerjinin Yzde Dalm (2002)

Yenilenebilir 11 Ta Kmr Linyit Doalgaz Petrol 0 10

15 14 21 39 20 30 40 50

Kaynak: DE 2002 Verilerinden Derlenmitir.

Grafik 8de de grld gibi Trkiyenin enerji tketiminde ise ilk sray %39luk oran ile petrol almaktadr. Ardndan %21 ile doalgaz ve %14 ile linyit gelmektedir. Fakat son yllardaki trend bu pay ierisinde Doal gazn srekli olarak payn arttrdnn, petrol ve linyitin paynn ise srekli olarak azaldn ortaya koymaktadr.

3.3. Trkiyenin Ortadou lkeleri ile Enerji likileri

Ortadou blgesi petrol rezervleri bakmndan dnyann en nemli blgesidir. Petroln kartm ve fiyatlandrmas konusunda en nemli kurulu olan OPEC (Organization of the Petroleum Exporting Countries)in yelerinin byk bir ksm Ortadou lkelerinden olumaktadr. 14 Eyll 1960 tarihinde Badatta ran, Irak, Kuveyt, Suudi Arabistan ve Venezella tarafndan kurulmutur. Gnmzdeki yeleri Cezayir, Endonezya, ran, Irak, Kuveyt, Libya, Nijerya, Katar, Suudi Arabistan, Birleik Arap Emirlikleri ve Venezelladr. Yani yelerinin byk

ounluu Ortadou lkelerinden olumaktadr. rgtn amac zarar verici fiyat dalgalanmalarn nlemek ve uluslar aras petrol piyasasn istikrara kavuturmaktr. Mart ve Eyll olmak zere ylda iki kez toplanr. Bunu yan sra olaan st toplant ars yapabilmektedir. Petrol ihracatnn %55i bu lkeler tarafnda yaplmaktadr. 43 Petrol retiminde blgesel younlamalarda ise %30luk bir oran ile petroln en fazla retildii blge Ortadou lkeleridir. Ortadou lkelerini %18lik bir oran ile Kuzey Amerika izlemektedir. retimde %12lik bir oran ile eski Sovyet lkeleri pay sahibidir. Dnya petrol tketiminde ise %30 pay sahibi olan Kuzey Amerikay, %22lik pay ile Avrupa izlemektedir. 44

Petrol Ortadou lkelerinden kartlp gelimi lke pazarlarnda tketilmektedir. Bu balamda Trkiyenin Ortadou lkeleri ile olan ilikileri petroln transferi asndan da olduka nemlidir. Petroln uluslar aras tamaclndan elde edilebilecek nemli bir pay ile Trkiyenin petrol harcamalarnn bir blm karlanabilmesi mmkn olabilecektir.

Trkiye ran, Irak ve Suriyeden dzenli olarak petrol ithal etmektedir. randan petroln yan sra neli miktarda doal gaz alm da yaplmaktadr. Bununla birlikte Kuveytten de petrol alm yaplmaktadr. Fakat 2001 ylnda Kuveytten petrol alm durdurulmutur. 45

II. Krfez Sava ncesi dnemde T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl ile Irak Petrol Bakanl arasnda 1996 ylnda petrol sahas gelitirme projesi iin anlama imzalanmt. Bu anlama BM ambargosunun kalkmas ile birlikte hayata geirilecekti. Fakat sava sonras yaplan anlamann geerlilii hala belirsizliini

A.g.e.,s. 4043. A.g.e.,s. 1617. 45 DTM, Irak Sava glgesinde Ortadou lkeleri ile D Ticaret ilikileri http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm
44

43

korumaktadr. Bunun yan sra Suriye ile petrol ve doal gaz arama faaliyetleri konusunda mzakereler srmektedir. 46

4. DI TCARETN NNDEK ENGELLER VE BUNLARIN TRKYE-ORTADOU LKLERNE YANSIMASI

Kresel d ticaretin nnde en byk engeli tarife aralar oluturmaktadr. Bu balamda en nemli engel gmrk vergileridir. 47 Gelimekte olan lkeler ve az gelimi lkeler i piyasalarna koruyabilmek iin yksek gmrk vergileri ile nlem alma yoluna gitmektedirler. Globalleme sreci ve birtakm ekonomik entegrasyonlar ile bu engellerin ortadan kaldrlmas veya hafifletilmesi hedeflenmektedir. 48 Trkiyenin imzalam olduu Gmrk Birlii Anlamas bunun en bariz rneidir. Bunun yan sra Serbest Ticaret Anlamalar ile lkeler arasndaki ikili ticarette engeller almaya allmaktadr. Trkiye ihracatnn byk bir ksmn Avrupa Birlii lkelerine yapmaktadr. Avrupa Birlii genileme lkeleri (AB 10) ile ticaret hacmi srekli art eilimdedir. Yine ayn ekilde Serbest Ticaret Anlamalar imzalanan lkeler ile d ticaret hacmi yldan yla art seyrindedir. 49 Ortadou lkeleri genel olarak kii bana den gelir dzeyleri yksek petrol gelirleri ile yksek olsa da, az gelimi ve d ticaretlerinin nnde bulunan byk engelleri ortadan kaldramam lkelerdir. Yine ayn ekilde nfuslarna oranla dk olan toplam talep dzeylerinde ve i piyasa ileyilerinde benzer engellerin ortada olduu grlmektedir. Genel olarak geleneksel ynetim tarzlarndan kaynaklanan bu engeller zaman ierisinde ortadan kalkma eilimindedir. Bu bakmdan en kat tutumu sergileyen ran dahi ithalat serbest braklan rnler listesine her geen gn yeni eklemeler yapmaktadr.
A.g.e. http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm CARBAUGH, Richard, International Economics, 5th Edition, New York, 1995. 48 D Ticarette evre Koruma Kaynakl Tarife D Teknik Engeller ve Trk Sanayi in Eylem Plan, Yay. NO: T/98, TSAD stanbul 1998, s. 233. 49 ATLLA, Ali, a.g.e., s. 15.
47 46

LKELER

DI

TCARET

NC BLM SELM BAZI ORTADOU LKELERNN GENEL YAPISI VE BU LKELERN TRKYE LE DI TCARET LKLER 1. SRAL 1.1. srail Devletinin Genel Yaps
15 Mays 1948 tarihinde Yahudiler ngilizlerin Filistinden ekilmeleri ile srail Devletinin kuruluunu ilan ettiler. BMlerin destei ile blge lkelerinin tm itiraz ve engelleme abalarna ramen bu gn mevcut olan srail Devletinin temelleri atld. Tm bu karmaa dnemi srail devletini geen bu sre zarfnda gerek siyasi gerekse iktisadi anlamda etkilemitir. Ve zaman ierisinde blgedeki yalnzlnn bir uzants olarak bu gn tanmlanan srail devletinin ekonomik ve siyasi izgisi olumutur. Bakenti Tel-Aviv kentidir. Yz lm 20.770 km2 olan lkede 2004 nfus saym sonularna gre 6,199 milyon insan yaamaktadr. gc 2,1 milyon ve isizlik oran %8,9 oranndadr. Nfusun %80i Yahudidir. Avrupa ve ABD doumlu Yahudiler Yahudi nfusun %32sini oluturmakta iken srail doumlu Yahudilerin oran %20de kalmtr. Parlamenter Demokrasi ile ynetilmektedir. Para birimi Yeni srail ekeli (NIS)dir. 1995 ylnda %10un zerinde seyreden enflasyon oran 1999 ylnda itibaren %5in altna ekilmitir. Kii bana den gelirde ise 19800 dolar yakalanmtr. Yksek gelirli gelimekte olan lkeler snfnda yer alan srail zellikle ileri teknolojinin hakim olduu sektrlere ynelmeyi tercih etmitir. lkede 2001 ylnda her bin kiiye 245,9 kiisel bilgisayar dmektedir. Teknoloji yatrmlar konusunda olduka geri kalm bir blgede bulunmasna ramen srail Gelimi lkelerin ortalamas olan 416 bilgisayarlk seviyeye yakn bir noktadadr.

Yine ayn ekilde her bin kiiye den mobil telefon 808 adet iken, gelimi lkeler ortalamas olan 607 rakamnn olduka stndedir. 50 Ekonomik yap ise %59,5 orannda hizmet sektr, %37,7 orannda sanayi sektr ve %2,2 orannda tarm sektrnden olumaktadr. 51 Tarm sektrnn ekonomi ierisindeki pay bu denli kk olmasna ramen tarm sektrnde modern tarm teknikleri, kaliteli tohum iin yaplan AR-GE almalar ve kolektif tarm iftlikleri sayesinde blgede kendi kendine yetebilen yegne lkedir.

1.2. srail D Ticaretinin Yaps

srailin 2002 ylnda toplam ihracat 29 milyar 513 milyon dolar dzeyinde gerekleirken, ithalat 35 milyar 517 milyon dolar seviyesinde gereklemitir. 52 Toplam 65 milyar ticaret hacmi ve kii bana den yksek geliri ile Trkiye asndan nemi giderek artan bir Pazar haline gelmitir. thalatndaki rn yapsn incelediimiz zaman; sanayi rnleri olarak tat aralar ve yan sanayi, elektrikli cihazlar, kt, karton, kimyasallar, mobilya, i makineleri arlkl olarak yer ald grlmektedir. Trkiye asnda dnldnde srailin ithalatnn arln oluturan bu rnlerde d ticaretimiz lehine paymz arttrmamz imkan dahilindedir. Tarm rnleri arasnda bitkisel yalar, eker, ttn ve ttn mamulleri, ya ve kuru meyve, sebze ve mamulleri, fndk, margarin gibi rnlerde Trkiye ihracatn arttrabilecek potansiyele sahiptir. srail son dnmelerde yatrmlarn biyo-teknoloji, yazlm, telekomnikasyon, teknoloji rnleri tasarm, yar iletkenler gibi daha ok bilgi youn, getirisi yksek, ileri teknolojinin hakim olduu sektrlere kaydrmtr. Bu alanda nemli AR-GE

http://www.countryreports.org/country.asp?/countryid=189&countryname=israel A.g.e 52 srail hracat Enstits, http://www.export.gov.il/Eng/_Articles/Article.asp?CategoryID=9&ArticleID=348

51

50

yatrmlar srmektedir. Bununla birlikte srail tamaclk sistemi zerine nemli alt yap yatrmlarn srdrmektedir. Hzl tketim mallar baznda ise srailin tad gelimi perakende datm a bu sektrlerde retim yapan Trk firmalar iin alt yaps salam nemli bir pazar oluturmaktadr. 53 Tablo 16. srail thalatnn Sektrel Dalm srailin thalatnn Sektrel Dalm (milyon $) 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2.299 2.424 2.423 2.255 2.277 2.288 Tarm rnleri Gda Maddeleri 1.864 2.049 2.061 1.941 1.935 1.923 Ham Maddeler 435 375 361 314 342 365 2.315 2.413 2.879 2.405 2.744 4.248 Madencilik 23.147 24.525 23.466 22.571 25.862 29.042 malat Sanayi 584 586 254 238 203 164 Dierleri 28.344 29.949 29.023 27.469 31.086 35.742 Toplam
Kaynak: GLE Mustafa, GENCAY Ouz, Irak Sava glgesinde Ortadou lkeleri ile D Ticaret ilikileri http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm, DTM, Ankara

srailin ithalat yapsn incelediimizde %20 ile ABD, %9,1 ile Almanya, %9 ile ngiltere, %8 ile talya en byk paylar almaktadrlar. Yaplan Stratejik Ticari Anlamasna ramen sraile yaptmz ihracat srailin ithalat iersinde sadece %0,2lik bir payda kalmaktadr. srailin yapt ihracatn lkelere gre sralamasnda ise %31lik pay ile ABD yine ilk sray almtr. ABD yi %7erlik pay ile ngiltere ve Japonya izlemitir. %5erlik paylar ile bu lkeleri Almanya ve Belika izlemitir. srailin ihracatnda ilk sray %40lk pay ile sanayi rnleri almtr. Sanayi rnlerinin ardndan ilenmi elmas bata olmak zere mcevherat %24lk oran ile ikinci sradadr. 54
GLE Mustafa, GENCAY Ouz, Irak Sava glgesinde Ortadou lkeleri ile D Ticaret ilikileri http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm, DTM, Ankara, s.1420.
54 53

http://www.export.gov.il/Eng/_Articles/Article.asp?CategoryID=9&ArticleID=348

srailin ithal ettii rnlerde ise %44lk oran ile hammadde ithalat ilk sradadr. Ardndan %17lik oranda ilenmemi elmas bata olmak zere deerli madenler ve mcevherat ikinci sray alr iken, yatrm mallarnn oran %16 kalmtr. Tketim mallarnn toplam ithalatn ierisindeki pay ise sadece %14te kalmtr.

1.3. Trkiye-srail D Ticaret likileri

14.03.1996 ylnda srail ile Serbest Ticaret Anlamas imzalanmtr. Anlama 1 Mays 1997 tarihinde yrrle girmitir. Bunun yan sra yine ayn tarihte; 14.03.1996 ylnda Ticari, Ekonomik, Sna, Teknik ve Bilimsel birlii Anlamas, ifte Vergilendirmeyi nleme Anlamas ve Yatrmlarn Karlkl Teviki ve Korunmas Anlamas imzalanmtr. birlii anlamas imzaland andan itibaren, dier anlamalar ise 1998 ylnda itibaren yrrle girmitir. Tm bu anlamalar ile srail ile ticari ilikilerin yasal alt yaps oluturulmutur. Fakat gerekleen ticari ilikiler henz beklenen dzeye ulaamamtr. 55 Tablo 17. Trkiye-srail D Ticaretinin Genel Yaps
Trkiye-srail D ticaret Yaps

1999 2000 2001 2002 2003

hracat 585.238 650.142 805.218 861.434 1.082.998

thalat 298.257 505.482 529.489 544.467 459.488

Hacim 883.495 1.125.239 1.334.707 1.405.901 1.542.486

Denge 286.981 118.831 275.729 316.967 623.510

Kaynak: DE, D Ticaret statistikleri ve ndeksleri 2003, Ankara 2005, s. 54.

AMLIBEL, Nurdan,Trkiye-srail Ekonomik ilikileri, D Ticaret Mstearl, Ankara, 2001, s. 1.

55

Tablo 18. sraile Yaplan hracatta nde Gelen Fasl Yaps 01-12/2003, SRAL hracat Rakamlar 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
DEMR VE ELK MOTORLU KARA TAITLARI, TRAKTR, BSKLET, MOTOSKLET VE DER MNERAL YAKITLAR, MNERAL YALAR VE MSTAHSALLARI, MUMLAR NCLER, KIYMETL TA VE METAL MAMULLER, MADEN PARALAR KIT VE KARTON; KIT HAMURUNDAN KIT VE KARTONDAN EYA DEMR VEYA ELKTEN EYA RLMEM GYM EYASI VE AKSESUARLARI NKLEER REAKTRLER, KAZAN; MAKNA VE CHAZLAR, ALETLER, PARALARI SERAMK MAMULLER ELEKTRKL MAKNA VE CHAZLAR, AKSAM VE PARALARI PLASTK VE PLASTKTEN MAMUL EYA TUZ, KKRT, TOPRAK VE TALAR, ALILAR VE MENTO BAKIR VE BAKIRDAN EYA RME GYM EYASI VE AKSESUARLARI MOBLYALAR, AYDINLATMA, REKLM LAMBALARI, PREFABRK YAPILAR TA, ALI, MENTO, AMYANT, MKA VB MADDELERDEN EYA SABUNLAR, YZEY AKTF ORGANK MADDELER, YIKAMA-YALAMA MADDE. MENSUCATTAN MAMUL DER EYA, KULLANILMI EYA, PAAVRALAR ALUMNYUM VE ALUMNYUM EYA

166.759 157.962 44.908 42.432 42.281 40.165 39.783 38.576 36.702 31.711 31.277 27.720 27.514 25.259 22.442 21.529 16.627 16.530 15.176 1.082.998

2003 YILI SRAL'E YAPILAN TOPLAM HRACAT Kaynak: DTM 2004 Verilerinden Derlenmitir.

lerleyen yllarda Trkiyenin AB ile ilikilerinin gelimesi ve bu ilikilerin Trkiyedeki retim ve ticari kltre yansmas ile birlikte ticarette yakalanacak uluslar aras standardizasyon ile srail ile d ticaret hacmi olduka fazla byme potansiyeline sahip olduu ngrlmektedir. srail Trkiyenin d ticaret dengesinde fazla verdii ender lkeler arasndadr. Trkiyenin ihracatnda mukayeseli stnle sahip olduu retim mallarnn srail ithal ettii mallar ierisinde nemli bir pay oluturmas ve srailin komu lkeleri ile ilikilerinin siyasi anlamda kt olmas ve bu lkelerin retim mallarnda kalite standard bakmndan Trkiyenin olduka gerisinde olmas Trkiyenin byk bir avantajdr. sraile yapm olduumuz ihracattaki byme hz toplam ihracatmzdaki byme hznn olduka zerinde olup ortalama %23 dolayndadr. srailden yapm olduumuz ithalatn byme hz ise toplam ithalatmzdaki byme hznn olduka geride kalarak %6 dolayndadr.

Sadece 2000 ylnda Marmara depreminin etkisinden dolay ihracatmz %6lk bir art ile snrl kalr iken, ithalatmz %69 orannda sra d bir art gstermitir.

2. SUUD ARABSTAN

2.1 Suudi Arabistan Devletinin Genel Yaps

Osmanl mparatorluunun son dneminden itibaren blgede bir devlet almalar srdrlmtr. 22 Eyll 1932 ylnda Kral Abdlaziz Suudi Arabistan Kraliyet Devletini ilan etmitir. 56 2.2. Suudi Arabistan D Ticaretinin Genel Yaps Suudi Arabistan ekonomisi petrol ve yan sanayisine baml bir ekonomidir. Toplam bte gelirleri iersinde petrol gelirlerinin pay %80nin zerindedir. Dnyada petrol rezervleri bakmnda en zengin lke Suudi Arabistandr. Gerektii zaman petrol retimin arttrarak Dnya petrol arznda deiiklik yaratabilen Suudi Arabistan bu balamda OPECin en nemli yelerinden birisidir. Fakat GSMHnin %120sinin zerine kan i bor stoku ve kii bana den milli gelirin hzla dmesi Suudi Arabistan Ekonomisinin giderek ktletiini gzler nne sermektedir. 1981 ylnda 29.000 dolar olan kii bana den gelir, 2000 ylnda 6.000 dolara gerilemitir. Fakat son iki senedir sregelen petrol fiyatlarndaki art ve dnyada ham petrol varil fiyatnn orta vadede 4043 dolar bandnda rijitlenme beklentisi Suudi Arabistan ekonomisinde makro ekonomik dengeler asndan olumlu gelimeler olmutur. Zira petrol fiyatlarndaki 1 dolarlk bir art bile Suudi Arabistan ihracat gelirlerini yllk 2,9 milyar dolar arttrabilmektedir. hracatn %95i, bte gelirlerinin %80i ve GSMHnin %40ndan fazlasnn petrole dayal sektrlerden olumas Suudi

MARUFOLU, Sinan, Yeniden Yaplanma Srecinde Trk Cumhuriyetleri ve slam lkelerinin Sosyo-Ekonomik Yaplar ve Trkiye likileri, Marmara niversitesi, 1998, stanbul, s. 195197.

56

Arabistan ekonomisinin ne denli petrole baml bir ekonomi olduunu ortaya koymaktadr. Suudi Arabistan bu durumu tersine evirebilmek iin VII. Be Yllk Kalknma Plannda nlemler alarak hedefler belirlemitir. Bu plana gre 2005 ylnda petrol d sektrlerin GSMH ierisindeki paynn %72seviyesine ykseltilmesi hedeflenmitir. Suudi Arabistan sadece kesinlemi petrol rezervleri ile (261 milyar varil) ile dnya petrol rezervlerinin %25ine sahiptir. Bununla birlikte Suudi Arabistann retim ve aratrma konusunda olduka fazla maliyet avantaj bulunmaktadr. Dnyada ortalama varil bana petroln keif maliyeti 4 dolar ve retim maliyeti ise 5 dolar iken, Suudi Arabistanda yeni keif maliyeti 10 cent ve retim maliyeti ise 1,5 dolar seviyesindedir. Bu balamda Suudi Arabistan olduka ciddi bir maliyet avantaj elde etmektedir. Suudi Arabistan petrolleri ARAMCO isimli devlet tarafndan iletilen bir kurum tarafndan karlmaktadr. irket 20002004 yllar arasnda retim kapasitesini arttrmak, yeni havzalar belirlemek ve petrol yan sanayisini glendirmek iin 15 milyar dolarlk yatrm plan belirlemitir. 57 Rafineri konusunda Suudi Arabistan kapasitesine gre olduka geridedir. Aylk sadece 54 milyon varil petrol rafineri edilebilmektedir. Aylk petrol retimi ise 280 milyon varilin zerindedir. Aylk i tketim ise 39 milyon varil seviyesindedir. Geri kalan ksm ise ihra edilmektedir. karlan petroln sadece %19,2si rafineri edilebilmektedir. Dier ksm ham petrol olarak satlmaktadr. Bu durum ise Suudi Arabistann petrol gelirlerinin potansiyelinin olduka gerisinde kalmasna neden olmaktadr. ARAMCOnun yatrm plan ve ngrlen be yllk kalknma plan rafineri kapasitesini yukarlara ekme ynndedir.

57

GLE Mustafa, GENCAY Ouz, a.g.e., s. 20-24.

Suudi Arabistan ihracatn ABD, Avrupa Birlii, Japonya bata olmak zere gelimi lkelere yapmaktadr. Gnmzde bu lkelerin en byk petrol tedarikisi konumundadr. Fakat ABD pazarnda Venezuella, Kanada ve Meksika Suudi Arabistan iin nemli rakiplerdir. Suudi Arabistan petrol ihracnn %50sine yakn bir orann ise Asya lkelerine satmaktadr. 58 Suudi Arabistan petrol ihracatn limanlar aracl ile yapmaktadr. Yanbu, Juaymah ve Ras Tanura nemli ihra limanlarndadr. Abqaiq de rafineri merkezi bulunmaktadr. Avrupa pazarna Abqaiq rafineri merkezi ile Kzldeniz de bulundan Yanbu ihra terminali arasndaki ham petrol boru hatt sayesinde ulalmaktadr. Bunun yan sra Lbnan ile TAPLNE (Trans-Arabian Pipe Line) boru hatt kullanlmamakta ve Irak ile olan bir dier boru hatt ise I. Krfez Savandan bu yana kullanlmamaktadr. ABD dnya petrol retiminin %26sn kullanmaktadr. 59 Bu bakmdan enerji gvenlii asndan Suudi Arabistan ile ilikilerini yakn tutmaktadr. 11 Eyll eylemleri faillerinin ounun Suudi Arabistan kkenli olmas iki lke arasndaki ilikileri gerse de son dnemde ilikiler tekrar eski rayna oturmaya balamtr. Fakat bir taraftan da Gney Amerika lkeleri ile petrol ticareti gelitirilerek Suudi Arabistana bamllk kademeli olarak azaltlmaya allmaktadr. Suudi Arabistan ithalatnn sektrel dalmn incelendii zaman sanayi rnlerinin ithalat ierisinde nemli bir yer tuttuu grlmektedir. Sanayi rnlerinin ardndan tarm rnleri ikinci sray yer alr. Tarm rnlerinden hububat ve mamulleri, et-st rnleri, bitkisel ve hayvansal yalar ve meyve-sebze ithali dikkati ekmektedir. Saylan tm bu rnler hayvansak rnler hari Trkiyenin mukayeseli stnl mevcuttur. Trkiye Suudi Arabistann 2000 yl rakamlarna gre 5,6 milyar dolar olan tarmsal ithalatndan payn arttrabilecek alt yapya sahiptir.

58 59

YILDIRIM, Sevil, a.g.e, s. 4347. YILDIRIM, Sevil, a.g.e, s. 51.

Tablo 19. Suudi Arabistan thalatnn Sektrel Dalm Suudi Arabistan thalatnn Sektrel Dalm (milyar $) 1995 1996 1997 1998 1999 4.849 5.025 5.201 4.950 4.620 Tarm rnleri Gda Maddeleri 4.521 4.723 4.889 4.648 4.338 Ham Maddeler 327 301 312 302 282 1.039 998 1.033 895 836 Madencilik 20.665 20.215 20.924 21.976 20.510 malat Sanayi 1.533 1.528 1.581 2.131 2.045 Dier 28.085 27.765 28.739 30.012 28.010 Toplam

2000 5.663 5.375 288 958 22.438 1.179 30.237

Kaynak: GLE Mustafa, GENCAY Ouz, Irak Sava glgesinde Ortadou lkeleri ile D Ticaret ilikileri, Veriler derlenmitir, http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm, DTM, Ankara

Tablo 19da da grlecei gibi Suudi Arabistan ithalatnn %74,5lik bir ksm imalat sanayi alannda gereklemektedir. lkede petrol ve petrol yan sanayisi dnda gelimi sektr bulunmamaktadr. lke tarmsal retimden de olduka yoksun bir corafyaya sahiptir. Tarm rnleri alannda tamamyla da baml bir lkedir. Tarmsal ithalatn toplam ithalat ierisindeki pay %18,5 dolayndadr. thal edilen sanayi rnlerini incelediimizde arl toplam ithalat ierisinde %34lk oranyla otomotiv sektr ve makine-tehizat alm oluturmaktadr. 60

60

GLE Mustafa, GENCAY Ouz, a.g.e., http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm, s. 23.

2.3. Suudi Arabistan-Trkiye D Ticaret likileri 2.3.1. Suudi Arabistana Yaplan hracatn Genel Yaps
Suudi Arabistana 20002002 yllar arasnda yaplm olan ihracat rakamlar incelenirse bu pazardan Trkiyenin olduka kk bir pay sahibi olduu ortaya kmaktadr. Suudi Arabistann toplam ithalat 30 milyar dolarn zerindedir. Trkiye bu pazardan sadece 379,8 milyon dolarlk pay alabilmitir. Eer Suudi Arabistan ile siyasi ve ekonomik ilikiler gelitirilip bir Serbest Ticaret Anlamas (STA) imzalanr ise bu lkenin yapm olduu ithalatn ierisindeki pay hzla artma potansiyeline sahiptir. nk yaplan ithalattaki gerek sanayi gerekse tarmsal rnlerde Trkiye, ikili ticarette, mukayeseli stnle sahiptir.

Tablo 20. Suudi Arabistana Yaplan hracatn Sektrel Dalm

Suudi Arabistan hracatmzn Sektrel Dalm(milyon $) 2000 2001 2002 0,119 0,131 0,156 Tarm rnleri Gda Maddeleri 0,118 0,129 0,155 Ham Maddeler 1,177 2,145 1,133 5,647 2,360 21,490 Madencilik 260,694 358,593 356,863 malat Sanayi 0,023 8,286 0,013 Dier 267,778 371,644 379,810 Toplam Kaynak: GLE Mustafa, GENCAY Ouz, Irak Sava glgesinde Ortadou lkeleri ile D
Ticaret ilikileri Veriler derlenmitir, http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm, DTM, Ankara.

Tablo 21. Suudi Arabistana Yaplan ihracatta nde Gelen Fasllar

01-12/2004, Suudi Arabistan hracat Rakamlar rn Ad

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16
DEMR VE ELK MOTORLU KARA TAITLARI, TRAKTR, BSKLET, MOTOSKLET VE DER HALILAR VE DER DOKUMAYA ELVERL MADDEDEN YER KAPLAMALARI YENLEN MEYVALAR, KABUKLU YEMLER, TURUNGL VE KAVUN KABUU ELEKTRKL MAKNA VE CHAZLAR, AKSAM VE PARALARI NKLEER REAKTRLER, KAZAN; MAKNA VE CHAZLAR, ALETLER, PARALARI RLMEM GYM EYASI VE AKSESUARLARI ESASINI HUBUBAT, UN, NASTA, ST TEKL EDEN MSTAHZARLAR YENLEN SEBZELER VE BAZI KK VE YUMRULAR MENSUCATTAN MAMUL DER EYA, KULLANILMI EYA, PAAVRALAR DOKUMAYA ELVERL SUN VE SENTETK LFLER AYAKKABILAR, GETRLER, TOZLUKLAR VB EYA VE AKSAMI TA, ALI, MENTO, AMYANT, MKA VB MADDELERDEN EYA SEBZE, MEYVA, BTK PARALARI, SERT KABUKLU YEM KONSERVELER DEMR VEYA ELKTEN EYA KAUUK VE KAUUKTAN EYA

Deer($)
125.560.896,00 96.652.384,00 61.906.043,00 51.125.910,00 51.041.370,00 38.252.282,00 25.448.836,00 20.841.387,00 20.311.964,00 18.287.387,00 18.278.930,00 17.637.049,00 17.022.630,00 16.665.479,00 15.779.750,00 15.018.441,00 768.368.623,00

2004 YILI TOPLAM HRACAT Kaynak: D Ticaret Mstearl 2004 Verilerinden Derlenmitir

Tablo 21de Suudi Arabistana yaplan ihracat ierisinde nemli pay sahibi olan fasllar sralanmtr. Fasllar imalat sanayi arlkl olup, tarmsal fasllarn tutar potansiyelin olduka gerisinde kalmtr.

2.3.2. Suudi Arabistandan Yaplan thalatn Genel Yaps

Tablo 22. Suudi Arabistandan Yaplan thalatn Sektrel Dalm

Suudi Arabistan'dan yaplan ithalatn Sektrel Dalm ( milyon $) Tarm rnleri Gda Maddeleri Ham Maddeler Madencilik Petrol ve Petrol rnleri malat Sanayi Toplam 2000 4,4 0,5 3,9 856,9 852,0 100,3 961,7 2001 2,1 0,4 1,7 639,1 632,9 88,4 729,6 2002 5,9 0,7 5,2 676,7 675,4 105,4 788,0

Kaynak: GLE Mustafa, GENCAY Ouz, Irak Sava glgesinde Ortadou lkeleri ile D Ticaret ilikileri Veriler derlenmitir, http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm, DTM, Ankara

Tablo 22de de grlecei gibi Suudi Arabistandan yaplan ithalatn tamamna yaknn petrol ve petrol rnleri oluturmaktadr. 2002 ylnda yaplan toplam ithalat 788 milyon dolar iken bu rakamn 675 milyon dolarlk ksm petrol ve petrol rnleri almnda kullanlmtr.

Tablo 23. Suudi Arabistandan Yaplan thalatta nde Gelen Fasllar

1 2 3 4 5 6 7

01-12/2004, Suudi Arabistan thalat Rakamlar Fasl Ad MNERAL YAKITLAR, MNERAL YALAR VE MSTAHSALLARI, MUMLAR ORGANK KMYASAL MSTAHSALLAR PLASTK VE PLASTKTEN MAMUL EYA DEBAGAT VE BOYACILIKTA KULLANILAN HLASA, BOYA, MACUN, SAKIZLAR DEMR VEYA ELKTEN EYA SENTETK VE SUN DEVAMSIZ LFLER NKLEER REAKTRLER, KAZAN; MAKNA VE CHAZLAR, ALETLER, PARALARI LK 7 FASIL TOPLAMI 2004 YILI TOPLAM THALAT

Deer($) 978.890.269,00 106.840.154,00 95.777.345,00 9.872.981,00 8.652.062,00 7.535.685,00 6.452.895,00 1.214.921.391,00 1.231.507.235,00

Kaynak: DTM, 2004 verilerinden derlenmitir. Tablo 23de Suudi Arabistandan yaplan ithalatn fasllara gre analiz verilmitir. 2004 ylnda Suudi Arabistandan yaplan 1.231 milyon dolar tutarndaki ithalatn tamamna yakn petrol ve petrol rnlerinden yaplmaktadr.

2.3.3.

Suudi

Arabistan-Trkiye

Ticaret

ilikisinin

Genel

Deerlendirilmesi

Suudi Arabistan ile d ticaretimiz her yl ak vermekteyiz. Bu an temel nedeni Trkiyenin enerji ihtiyac iin ithal ettii petrol ve petrol rnlerinde kaynaklanmaktadr. Alnan petrol miktarna gre iki lke arasndaki d ticaret a ekillenmektedir. Bu nedenle rakamlarda istatistiksel bir denge bulunmamaktadr. 2000 ylnda %28 olan Suudi Arabistan ile yaplan ihracatn ithalat karlama oran, sadece bir yl sonra daha az petrol rn satn alnmas nedeni ile %50 oranna ykselmitir. Sonu olarak Suudi Arabistan ile d ticaretimiz petrol ithalat yok saylr ise yok denecek kadar azdr. Bu durumun temel nedeni d ticaret iin yeterli siyasi ve hukuki alt yapnn oluturulmamasdr. Bu yap oluturulduu suretle yaplan d

ticaret Trkiye lehine olduka ciddi oranda byyecektir. nk Suudi Arabistann ithalatnda byk arlk tutan rn fasllar Trkiyenin ihracatnda byk yer tutan rn fasllar ile birebir rtmektedir.

3. RAN 3.1. ran slam Devleti Hakknda Genel Bilgiler

70 milyona yakn nfusu ile blgenin en kalabalk lkelerinden birisidir. 1.648.196 km2lik geni bir corafyaya hakimdir. Kii bana den geliri 1998 yl rakamlar ile 2.180 dolardr. ran nfusunun bu denli byk olmasna ramen, uygulamakta olduu siyasi rejim ve komu lkeleri olan ilikileri nedeniyle olduka dar bir d ticaret hacmine sahiptir. 1998 yl verilerine gre 14 milyar dolar ihracat ve 14,5 milyar dolar ithalattan oluan 28,5 milyar dolarlk bir d ticaret hacmine sahiptir. 1998 ylnda GSMHs 280.386 milyar Riyal gerekleir iken, enflasyon oran %16,3 seviyesinde olumutur. 61 ran ekonomisi genel olarak petrol ve doal gaza dayanmaktadr. Dnya petrol rezervlerinin % 9una sahiptir. Bunu yan sra zengin demir, kmr ve bakr rezervlerine de sahiptir.

3.2. ran D Ticaretinin Genel Yaps ve Trkiye ile Ticari ilikisi

ran ynetiminde bulunan siyasi ideolojinin etkisiyle ve gelimekte olan ekonomisindeki byyen sektrleri koruma amac ile ticari mallar serbest, izne tabi ve yasak mallar olarak snflandrmtr. thalatta ise izne tabi ve yasak mallar olarak snflandrma yaplmtr. Bu balamda ithal edilen tm mallar iin ilgili Bakanlklardan izin alnas art koulmaktadr. Yaplan ithalatta hem gmrk vergisi
USLU, Kamil, Yeniden Yaplanma Srecinde Trk Cumhuriyetleri ve slam lkelerinin SosyoEkonomik Yaplar ve Trkiye likileri, Marmara niversitesi, 1998, stanbul, s. 83.
61

hem de ticari kazan vergisi alnmaktadr. Bu uygulamalar ile ran ekonomisi iin gelecek vaat eden sektrleri korumaya almtr. Fakat uygulama yeni teknoloji ve sermaye hareketinin nnde byk engellemeler oluturduu iin lke zaman ierisinde kresel rekabetten uzaklamaya balanm ve bu durum rann ihracatna da yansmtr. la, gbre, bitkisel ya, eker ve pirin gibi ithalat zorunlu olan mallarn toplam ithalat ierisindeki pay 4 milyar dolarn zerindedir. Ayrca bu mallarn ithalat devlet veya grevlendirilen kurulular ile yaplarak sk bir denetim altnda tutulmaktadr. 1998 ylnda alnan bir karar ile petrol ve petrol rnleri dnda ihracat yapanlara; ihracat gelirlerinin %100n amayacak ekilde ithalat izni verilmitir. Bu uygulama iin ran ithalat sertifikas alnmasn zorunlu klnmtr. Merkez Bankasnn belirledii ithalat sertifikas kuru zerinden ithalat sertifikas datmaktadr. Fakat gncel kur deerinden olduka yksek bir kur bedeli ile sertifika datldndan yaplabilecek ithalat bedeli yaplan ihracat bedelinin olduka gerisinde kalmaktadr. yle ki Merkez Bankasnn normal kuru baz alndnda 1 dolar 3000 Riyal iken, ihracat ithalat sertifikas 7.700 Riyalden alabilmekte idi. thalat n deme ile yaplmakta, ihracat akreditif bedelinin riyal karln nceden bankaya yatrmak zorundadr. Tm bu uygulamalar ran ithalatn olduka snrl bir rakamda kalmasn ve d ticaretin az da olsa fazla vermesini salamaktadr. thalat hakkn kullanmak istemeyen ihracat sertifikasn Tahran Borsasnda satabilmektedir.

3.3. hracat Potansiyeli Bulunan Sektrler

ran gerek yeralt kaynaklar gerekse tekstil sektr bakmndan, blge lkelerine nazaran, nemli bir potansiyele sahip bir lkedir. Fakat yeterli yatrmn yaplmamas nedeni ile tekstil sektr nemli skntlar yaamaktadr. Bu balamda tekstil sektrnn nn aacak makine ve tehizat alm iin almalar sregelmektedir. ran Ticaret Bakanl tekstil sektrnn nndeki engelleri kaldrmak amac ile 1400 kalem maln ithalatn serbest braklacan belirtmitir. lk etapta 670 maln ithalat serbest braklmtr.

rann ithal rnleri arasnda makine, tehizat, kimyasallar, tbbi malzeme, maden rnleri, motorlu kara tatlar iin aksam ve paralar, kat ve kartonlar, demir elik borular n sralarda yer almaktadr. ran'a sebze, hububat, bitkisel yalar, ekerli ve kakaolu rnler, biskvi ve gofretler, ttn mamullerinde ihra potansiyeli bulunmaktadr. 62

Tablo 24. ran thalatnn Sektrel Dalm ran thalatnn Sektrel Dalm (milyon $) Tarm rnleri Gda Maddeleri Ham Maddeler Madencilik malat Sanayi Dier Toplam 1996 3.774 3.226 548 1.187 10.947 367 16.274 1997 3.288 2.811 477 1.037 9.539 320 14.181 1998 2.323 1.898 425 1.167 10.739 57 14.286 1999 2.784 2.374 410 997 8.797 43 12.622 2000 2.973 2.541 432 970 9.625 58 13.626

Kaynak: DTM, Irak Sava Glgesinde Ortadou lkeleri ile D Ticaret ilikileri http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm

rann tarmsal ithalat ierisinde su ve su rnlerine denen ortalama yllk 1,2 milyar dolarlk pay dikkati ekmektedir. Bu kalemi toplam 700 milyon dolara yakn bir rakam ile meyve sebze v hububat rnleri izlemektedir. Bitkisel ve hayvansal yalara ise yllk 200 milyon civarnda bir rakam denmektedir. Trkiyenin deniz ve deniz rnleri konusunda yapaca geliimler ran ile ihracatna yansyacaktr. taraf denizlerle evrili bir lke olmasna ramen Trkiyenin bu sektrde olduka yetersiz olmas bu alandaki ihracat potansiyelini de ileyememesine neden olmaktadr. Tamaclk ile ilgili alt yap gelitirilmesi maliyet asndan Trkiyeye bu sektrde nemli avantaj salayacaktr. Tamaclk maliyeti Tarmsal rnlerin

62

Komu lkeler Stratejisi, http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret.htm

ticareti konusunda en byk engellerin banda gelmektedir. Bu balamda yaplmakta olan karayolu tamacl, demiryolu tamacl ile desteklenmelidir. 63 Sanayi rnlerinin ithalatnda yllk ortalama 4,8 milyar dolar civarnda olan makine ve tehizat alm dikkati ekmektedir. Bu rakam ierisinde otomotiv sektrnn yeri ortalama 440 milyon dolar seviyesindedir. Bununla birlikte ran demir elik sektrne yllk ortalama 1,5 milyar dolar bedel demektedir. Sanayi rnleri balamnda Trkiye zellikle eitli makine ve tehizat alannda ihracatn arttracak potansiyele sahiptir. Bununla birlikte Trkiye demir elik alannda byk kurululara sahip olmasna ramen ran pazarndan yeterli pay alamamakta ve mevcut ticaret payn bu alanda nemli yatrmlar yaparak ucuz i gc stnl ile mukayeseli stnl eline geiren ine kaptrmaktadr. Trkiye bu alanda mevcut kurulularnda yapaca modernizasyon ile fiyatlarn aa ekmesi durumunda Pazar payn arttrabilecektir. Fakat bu kurululardaki zelletirme beklentisi nedeni ile yatrmlar srekli olarak ertelenmektedir. Tablo 25. rana Yaplan hracatn Sektrel Dalm ran'a hracatmzn Sektrel Dalm (milyon $) Tarm rnleri Gda Maddeleri Ham Maddeler Madencilik malat Sanayi Toplam 2000 49,7 30,9 18,8 7,2 178,7 236,7 2001 49,9 31,7 18,2 9,6 300,8 360,5 2002 21,3 18,9 2,4 10,1 268,1 299,6

Kaynak: DTM, Irak Sava glgesinde Ortadou lkeleri ile D Ticaret ilikileri http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm

randan yaplan ithalatn ortalama %94n petrol rnleri ve doal gaz oluturmaktadr. Tarmsal ithalatn ise byk bir ksm hammadde olarak hayvansal deri yn gibi mallardan olumaktadr. Trkiye ran ile d ticaretinde yllk ortalama

63

A.g.e., http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm

560 milyon dolar dolaynda ak vermektedir. Bu an temel nedeni petrol ve doalgazdan oluan enerji almlardr. 64 Tablo 26. randan Yaplan thalatn Sektrel Dalm ran'dan Yaplan thalatn Sektrel Dalm (milyon $) Tarm rnleri Gda Maddeleri Ham Maddeler Madencilik Petrol ve Petrol rnleri Doal Gaz malat Sanayi Toplam 2000 10 1,7 8,3 778,4 742,2 6,5 27,2 815,7 2001 10,6 3,1 7,5 801,3 770 . 27,8 839,8 2002 16,9 6,4 10,5 860,4 755 75,9 41,2 918,6

Kaynak: DTM, Irak Sava glgesinde Ortadou lkeleri ile D Ticaret ilikileri http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm

ran ile ikili ilikilerin gelitirilmesi, bu ilikilerde hukuki, ticari ve siyasi alt yapnn dzenlenmesi ile iki lke arasndaki d ticaret hacmi genileyecektir. rann komusu olarak Trkiye bu lkeye sadece 30 milyon dolar tutarnda bir tarmsal rn satabilmektedir. Oysaki bu rakam yllk 3,2 milyar dolaynda tarmsal ithalat yapan rann tarmsal rn pazarnda %0,9luk bir pay anlamna gelmektedir. Yine ayn ekilde ran ylda 10 milyar dolaynda imalat sanayisi rn ithal etmektedir. Trkiye ise ran ortalama 240 milyon dolar tutarnda imalat sanayi rn ihra edebilmektedir. Bu ise ran ithal ettii imalat sanayi rnlerinin sadece %2,4 anlamna gelmektedir. Toplam d ticareti deerlendirir isek yllk ortalama 560 milyon dolar d ticaret a verir iken, ihracatn ithalat karlama oran ortalama %35 seviyelerinde kalmtr. 65

64 65

A.g.e., http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm A.g.e., http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm

4. SURYE 4.1. Suriye Devletinin Genel Yaps

Suriye Osmanl mparatorluunun dalmas ile uzun sre alkantl dnemler yaamtr. Bamsz Suriyenin tannmas II. Dnya Sava atmosferi altnda 17 Nisan 1946 ylnda gereklemitir. 66 eitli i karklklar yaayan Suriye ilk byk be yllk kalknma plann 1986 ylnda uygulamaya balamtr. Trkiyedeki GAP projesine benzer bir projenin temelleri atlmtr. Bu projeler ile tarmsal retimin ekonomiye katks be yln sonunda %16 dan %18,9a kartlmtr. Bununla birlikte malat sanayine yaplan yatrmlar ile imalat sanayisinin ekonomiye katks %12,2den %13,7ye kartlmtr. 67 Yakn gemie kadar Trkiye ile siyasi sorunlar yaayan Suriye ile ilikiler siyasi sorunlarn zlmesi ile hzla dzelme eilimine girmitir. Bu duruma paralel olarak karlkl ticari ilikiler nceleri minimum seviyede seyrederken zellikle son iki sene ierisinde dzelmeler gstermektedir. Ticari anlamalar iin grmeler srmektedir. Her iki lke de Serbest Ticaret Anlamas imzalama niyetlerini belirtmilerdir. Bununla birlikte sorunu ile yaanan gerginlikler byk oranda zlm ve gmrk kaplarnn konumunu gelitirme konusunda almalar balatlmtr.

4.2. Suriye -Trkiye D Ticaret likileri ve Suriye thalatnn Genel Yaps

Nfusu 17,4 milyon olan Suriye Trkiyenin en uzun kara snrna sahip olduu komusudur. Kii bana den gelir 2003 rakamlar ile 1.160 ABD dolar
66 67

MARUFOLU Sinan, a.g.e., s. 192. USLU, Kamil, a.g.e., s. 86.

seviyesindedir. Dk gelirli lkeler kategorisinde bulunan Suriye ekonomisi 1983 2003 yllar arasnda ortalama %3 orannda bymtr. 2003 ylnda ekonomide retilen toplam mal ve hizmetlerin sektrlere gre dalm; %48 hizmet sektr, %28,6 imalat sanayi ve %23,5 hizmet sektr eklindedir. Ekonomideki toplam harcamalarn %58i zel sektr, %10 hkmet harcamalar ve geri kalan %33lk ksm ithal edilen mal ve hizmetlerden olumaktadr. Hizmet sektr 2003 ylnda %4,6 orannda byrken, dier sektrlerdeki byme oran %1in altnda kalmtr. lkedeki tketim harcamalar 2003 ylnda %4,2, hkmet harcamalar %3,9 artar iken ithalat art %5,4 orannda gereklemitir. lkedeki yerel yatrm ise %2,5lik byme oran ile 23 milyar dolar seviyesinde kalmtr. 68 Tablo 27. Suriye thalatnn Sektrlere Gre Dalm Suriye thalatnn Sektrel Dalm (milyon $) Tarm rnleri Gda Maddeleri Ham Maddeler Madencilik malat Sanayi Dier Toplam 1996 940 819 121 171 4.132 2 5.245 1997 925 813 112 271 2.725 7 3.928 1998 808 714 94 203 2.353 331 3.695 1999 883 780 104 137 2.123 468 3.611 2000 850 726 124 211 2.470 284 3.815

Kaynak: DTM, Irak Sava glgesinde Ortadou lkeleri ile D Ticaret ilikileri http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm

Tablo 27de de grld gibi, 2000 ylnda Suriyenin ithal ettii rnlerin %65i sanayi rnlerinden olumaktadr. Tarmsal rnlerin toplam ithalat ierisindeki pay %22 dolayndadr. Fasl yaps incelendiinde makine-ekipmanlar bata olmak zere otomotiv ve yan sanayi ile birlikte kimyasal rnlerinden oluan bir talep yelpazesi ile karlalmaktadr. Bununla birlikte tarmsal rnlerinden meyve-sebze, kuruyemiler ve ilenmi gdalarn ithalat bata gelmektedir. 69
68 69

http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/sy.html#Econ A.g.e., http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm

Tablo 28. Suriyeye hracatmzn Sektrlere Gre Dalm Suriye'ye hracatmzn Sektrel Dalm (milyon $) Tarm rnleri Gda Maddeleri Ham Maddeler Madencilik malat Sanayi Toplam 2000 54,2 53,4 0,8 4,2 125,7 184,2 2001 66,5 65,4 1,1 34,6 179,9 281,1 2002 26,5 21,8 4,6 39,1 190,9 256,5

Kaynak: DTM, Irak Sava glgesinde Ortadou lkeleri ile D Ticaret ilikileri http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm

Tablo 28de grld gibi Suriyeye olan ihracat, olduka uzun bir kara snr olmasna ramen 256 milyon dolarda kalmtr. Yaplan ihracatn 190 milyon dolarlk ksmn imalat sanayisi oluturur iken, tarm rnleri ihracatnn deeri 26,5 milyon dolarda kalmtr. 2003 ylnda ikili ilikilerin dzelme eiliminde olduu bir dnem olmutur. Yaplan ihracat keskin bir art gstererek 410 milyon dolara km ve yaplan ithalat seviyesine ulamtr. D ticaret a sadece 2 milyon dolarda kalmtr. kili ilikilerin belirli bir sistematie balanmas ve ticari anlamalarn arttrlmas ile Trkiyenin Suriye olan d ticaretinde fazla verecei ngrlmektedir. 70

70

A.g.e., s. 55, http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm

Tablo 29. Suriyeden Yaplan thalatn Sektrlere Gre Dalm Suriye'den yaplan ithalatn Sektrel Dalm(milyon $) Tarm rnleri Gda Maddeleri Ham Maddeler Madencilik Petrol ve Petrol rnleri malat Sanayi Toplam 2000 84,4 10,1 74,2 452,6 451,8 8,2 545,2 2001 43,6 4,9 37,7 415,7 415,2 4,1 463,4 2002 39,6 9,7 28,7 456,7 456,4 9,7 506,1

Kaynak: DTM, Irak Sava glgesinde Ortadou lkeleri ile D Ticaret ilikileri http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm

4.3. Suriye ile Ticarette hracat Potansiyeli Bulunan Sektrler

Suriyenin en ok ithal ettii sanayi rnlerinden makine-ekipmanlar bata olmak zere, tat aralar ve yan sanayii ve dier tat aralar ve yan sanayii ile kimyasal mamuller, ara mal nitelii tayan demir-elik mamulleridir. Bu fasllarda Trkiye blge lkelerine nazaran mukayeseli stnle sahip bir lkedir. Son yllarda elektrikli cihaz talepleri artmtr. Tarm rnlerinden taze meyve-sebze, kuru meyveler, ilenmi gdalar ihrac, Suriye ile yaplan toplam ihracat arttracak potansiyeldedir. 71

71

DTM, Komu ve evre lkeler Stratejisi, http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret.htm

5. IRAK 5.1. Irak Devletinin Genel Yaps

Irak 1999 nfus saymna gre 22,4 milyon nfusa sahip bir lkedir. 437.072 km2lik geni bir yz lme sahiptir. Gelimi sulama kanallar ile tarm sektr asndan blgedeki dier lkelere gre daha iyi durumdadr. Bununla birlikte olduka geni petrol rezervleri bulunmaktadr. 1999 yl rakamlarna gre 200 milyar dolar dolaynda d borcu bulunan lkede enflasyon %17 olarak gereklemitir. lkenin para birimi olan Irak dinarnda I. Krfez savandan itibaren byk deer kayplar grlmtr. Irakn son 20 yl uzun sren Irak-ran Sava, I. Krfez Sava, Ambargo Dnemi ve II. Krfez Sava dnemlerinden olumutur. Baas Partisi ve Saddam Hseyinin bakc rejimi rakn iktisadi ve sosyal kalknmasna byk yaralar vermitir. Bu dnemde salk, eitim ve dier alt yap almalarnda lke pek bir geliim gsterememi ve kaynaklar askeri harcamalar iin kullanlmtr.

5.2. Irak D Ticaretinin Genel Yaps

Irak geirmi olduu uzun sreli skntl dnem d ticaretine de yansmtr. I. Krfez Sava ncesi lkenin ana ihracat kalemi ve bte gelirlerinin byk ksm petrol ve petrol rnlerinden olumakta idi. Irak 113 milyar dolar varillik resmi petrol rezervi ile Suudi Arabistann ardndan dnyann ikinci byk petrol rezervine sahip lkesidir. Irak uzun sreli ran-Irak sava nedeni ile gerekli yatrmlar yapamadndan ve teknik personel yetersizliinden dolay petrol rezervlerini etkin bir ekilde kullanamamtr Sava ncesi dnemde 73 petrol havzasnn ancak 15inde petrol retimi yaplabilmekte idi. 72

72

http://www.countryreports.org/country.asp?countryid=117&countryname=Iraq

Petrolden elde edilen gelir siyasi rejim tarafnda silah almnda kullanldndan yatrmlara kaynak tahsisi olduka yetersiz kalmtr. I. Krfez savann ardndan Birlemi Milletler karar ile uygulanan ambargo lke d ticaretini durma noktasna getirmitir. 1996 ylnda Birlemi Milletler Gvenlik Kurulu BM Petrol Karl Gda ve la Program ad altnda ald karar ile ila, gda ve insani ihtiya karlnda ham petrol ihracatna snrl oranda izin vermitir. Bu karar ile rak d ticareti snrl miktarda bymtr. Fakat bu konuda salkl veriler bulunamamaktadr.

5.3. Irak-Trkiye D Ticaret likileri

Irak I. Krfez sava ncesi dnemde Trkiyenin Ortadou lkeleri ierisinde karlkl d ticaret hacmi en fazla olan lkedir. Bu dnem ierisinde Trkiyenin d ticaretinde ticaret hacmine gre 22,5 milyar ABD dolar ile drdnc srada yer almtr. Sava ile birlikte Birlemi Milletlerin ald ambargo karar Irak ekonomisinin yan sra d ticareti ierisinde nemli yer tutan Trkiye ekonomisinde de byk kayplara neden olmutur. 1996 ylnda Birlemi Milletler Gvenlik Kurulu BM Petrol Karl Gda ve la Program dorultusunda ald karar ile 1997 ylnda Irak ve Trkiye arasndaki ticaret hacmi %300 orannda bir art gstererek 1 milyar dolar seviyesine yaklamtr. 1998 ylnda petrol fiyatlarndaki dk seyirden dolay ikili ticaret %38 orannda gerilediyse de 1999 ylnda %8 orannda bir art gstererek 661,4 milyon dolar seviyesine ykselmitir. 73 ABDnin Iraka mdahalesi blge lkeleri ve Trkiyeyi tedirgin ettiyse de ham petroln uluslar aras pazarlara ynlendirilmesi iin alternatifi olmayan KerkkCeyhan boru hattna sahip olan Trkiye gelimelerden kazanl olacaktr. Fakat rezervlerin bykl ve blgedeki siyasi dengeleri yeniden oluturmak iin KerkkCeyhan boru hatt ile e zamanl faaliyetini srdrecek alternatif bir boru hatt projesi dnlmektedir. Bu yeni hat iin rdn zerinden srail limanlarna ulaacak bir boru hatt dncesi ar basmaktadr. 74
73 74

A.g.e. http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm Bamsz Dnce Grubu D likiler Konseyi, Irak Raporu, Rice niversitesi, ABD, 2004, s. 49.

Bu yeni boru hatt ile srailin Irak ve rdn ile ilikileri gelitirilerek; blgede bir Yahudi devleti varln bir trl kabullenmeyen Arap lkeleri arasndaki ittifak kertilmi olacaktr. Bununla birlikte Bak-Tiflis-Ceyhan boru hatt, Mavi Akm Projesi, ran ile yaplan doalgaz anlamasnn yan sra yksek kapasite ile alacak Kerkk-Yumurtalk boru hatt Trkiyeyi bir enerji datm tekeli haline getirecektir. srail limanlarna alacak alternatif boru hatt ile bu tekelin nne de geilmi olunacaktr.

5.3.1. Iraka yaplan ihracatn Genel yaps

II. Krfez savann sona ermesi ile birlikte Trkiye ile Irak arasnda canlanan d ticaret etkisini zellikle ihracatta gstermitir. 2003 ylnda Iraka yaplan ihracat 806 milyon dolar olarak gerekleirken, 2004 ylnda 1.009 milyon dolar artarak 1.815 milyon dolara ykselmitir. Fakat toplam ihracat iersinde 376 milyon dolarlk nemli bir pay ilenmi petrol rnleri oluturmaktadr. Sava nedeni ile alt yaps byk lde tahrip olan rak i piyasas iin gerekli olan petrol Trkiye bata olmak zere evre lkelerden temin etmektedir. Zaman ierisinde altyap eksikliklerini tamamlayan Irak bu durumu tersine evirecektir. Ar bir savatan kmakta olan Iraka ihracatmz ikin bir durumdadr. Fakat ihracatn byk bir ksmn imalat sanayi rnleri oluturmaktadr. Yeniden ekillenen Irak pazar paylam halindedir. Bu paylamda birka yl sre ile byk pay sahibi olan lkelerin Irakn yapm olduu thalat ierisindeki pay zaman ierisinde kalc hale gelecektir. Bu bakmdan Trkiyenin byk avantajlar bulunmaktadr. Snrdan gvenli gei ve tren yolu gibi alternatif bir tama sistemi etkin bir ekilde devreye sokulursa ulam maliyetlerindeki d ile birlikte toplam ihracat hzla artacaktr.

Tablo 30. Iraka Yaplan hracat erisinde nemli Yer Tutan Fasllar

01-12/2004, IRAKa Yaplan hracat Rakamlar rn Ad

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25
MNERAL YAKITLAR, MNERAL YALAR VE MSTAHSALLARI, MUMLAR ELEKTRKL MAKNA VE CHAZLAR, AKSAM VE PARALARI NKLEER REAKTRLER, KAZAN; MAKNA VE CHAZLAR, ALETLER, PARALARI MOBLYALAR, AYDINLATMA, REKLM LAMBALARI, PREFABRK YAPILAR TUZ, KKRT, TOPRAK VE TALAR, ALILAR VE MENTO DEMR VEYA ELKTEN EYA DEMR VE ELK DERMENCLK RNLER, MALT, NASTA, NLN, BUDAY GLUTEN PLASTK VE PLASTKTEN MAMUL EYA MERUBAT, ALKOLL KLER VE SRKE SABUNLAR, YZEY AKTF ORGANK MADDELER, YIKAMA-YALAMA MADDE. EKER VE EKER MAMULLER UUCU YALAR, REZNOTLER, PARFMER, KOZMETKLER VB ALUMNYUM VE ALUMNYUM EYA YENLEN SEBZELER VE BAZI KK VE YUMRULAR HALILAR VE DER DOKUMAYA ELVERL MADDEDEN YER KAPLAMALARI MOTORLU KARA TAITLARI, TRAKTR, BSKLET, MOTOSKLET VE DER KAKAO VE KAKAO MSTAHZARLARI HAYVANSAL VE BTKSEL YALAR VE BUNLARIN MSTAHSALLARI MENSUCATTAN MAMUL DER EYA, KULLANILMI EYA, PAAVRALAR ESASINI HUBUBAT, UN, NASTA, ST TEKL EDEN MSTAHZARLAR YENLEN ETL GIDA MSTAHZARLARI SEBZE, MEYVA, BTK PARALARI, SERT KABUKLU YEM KONSERVELER KIT VE KARTON; KIT HAMURUNDAN KIT VE KARTONDAN EYA AA VE AATAN MAMUL EYA; ODUN KMR LK 25 FASIL TOPLAM TOPLAM RACAT

Deer($)
376.690.354 190.492.832 136.257.074 134.735.105 118.452.312 96.844.356 60.758.985 53.519.049 46.928.685 44.096.497 39.798.767 34.848.022 33.261.408 33.064.814 31.433.614 31.396.358 29.432.723 26.570.812 26.436.773 24.844.552 24.801.668 24.157.351 21.836.174 21.053.629 17.689.616 1.679.401.530 1.815.230.172 Ticaret ilikileri

Kaynak: DTM, Irak Sava glgesinde Ortadou lkeleri http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm, veriler derlenmitir.

ile

2003 ylnda toplam ihracat 806 milyon dolar olarak gerekleirken, ithalat 112 milyon dolarda kalmtr. Trkiyenin rak ile yapt ikili ticaret 693 milyon dolar fazla vermitir. 75

75

A.g.e., s. 54, http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm

Grafik 9. Trkiye-Irak D Ticaret Dengesi 2004

2004 Yl Trkiye- Irak D Ticaret Rakamlar Deer(milyon $) 250 200 150 100 50 0
H az ira n Te m m uz A us to s N is an M ay s u ba t Ka s m Ar al k ar t Ey l l Ek im M

hracat

thalat

Denge

Kaynak: DE, 2004 D ticaret verilerinden derlenmitir.

Grafik 9da da grld gibi 2004 ylna baktmzda toplam ihracat 1815 milyon dolar olarak gerekleirken, ithalat 467 milyon dolar olarak gereklemitir. 2004 yl iin Irak ile ikili ticaret 1347 milyon dolar fazla vermitir. Trkiye gibi d ticaretinde byk aklar veren, ihracatnn ithalatn karlama oran %65 dzeyinde olan bir lke iin ikili ticaretinde 1347 milyon dolarlk fazla verdii bir pazar son derece nemlidir.

5.3.2. Iraktan Yaplan thalatn Genel Yaps

Irak geirmi olduu skntl nemlerden dolay sanayisi ve tm alt yaps olduka yetersiz bir durumda kalmtr. Bu balamda lkenin yapm olduu ana ihracat kalemi petrol ve petrol rnlerinden ve dier doal kaynaklardan ibarettir. Tablo 31. Iraktan Yaplan thalat erisinde nemli Yer Tutan Fasllar 01-12/2004, IRAK thalat Rakamlar rn Ad 1 2 3 4 5
ALUMNYUM VE ALUMNYUM EYA BAKIR VE BAKIRDAN EYA DEMR VE ELK MNERAL YAKITLAR, MNERAL YALAR VE MSTAHSALLARI, MUMLAR PAMUK TOPLAM THALAT

Deer($)
12.402.101,00 56.867.784,00 59.483.261,00 326.189.166,00 4.836.826,00 467.588.134,00 ile D Ticaret ilikileri

Kaynak: DTM, Irak Sava glgesinde Ortadou lkeleri http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm, veriler derlenmitir.

Tablo 31de grld gibi Trkiyenin Iraktan yapm olduu toplam ithalat 467 milyon dolar iken, bu tutarn 326 milyon dolarlk blmn petrol ve petrol rnleri oluturmaktadr.

5.3.3. Irak-Trkiye D Ticaret likisinin Genel Deerlendirilmesi

Krfez Sava sonras Iraka yaplan ambargodan en ok etkilenen lke Trkiye olmutur. Sava ncesi d ticaret hacminde ilk drt lke ierisinde olan Irak ile ticaretin durmas Trkiye d ticaretinde ve tamaclk sektrnde nemli bir zarar oluturmutur. 1997 ylnda BM Petrol Karl Gda, la ve nsani htiya Maddeleri Program (MOU) ile ticaret yeniden balamtr. Fakat snrl rn ve snrl bir miktarda yaplabilen bu ticaretin hacmi olduka yetersiz kalmaya devam etmitir.

Irak ekonomisi petrol ve kimya sanayinin yan sra fazla gelimemi olmasna ramen tekstil, inaat malzemeleri ve ilenmi gda sanayisinden oluan bir yapya sahipti. Sava ile birlikte bu endstrilerde altyap sistemleri tamamen tahrip olmutur. Sava ncesi yllarda Irak'n Trkiyeden ithal ettii balca rnler; temel gda maddeleri, dayankl tketim mallar, ila ve tbb malzeme ve cihazlar, ulam aralar ve yedek paralar, makineler ve elektrik malzemeleri ve cihazlar, ulam aralar ve yedek paralarndan oluan olduka geni bir yelpazeden olumaktayd. Bu rn yelpazesi Irakn toplam ithalat yelpazesi ile genel olarak rtmektedir. Yani Trkiye sava ncesi Iraka rakn ithal ettii rnlerin byk bir ounluundan ihra yapabilmekteydi. 76 II. Krfez sava sonras Irakn yeniden yaplanma srecinde ABD ynetiminin 3 yl iersinde ngrd rakam 30 milyar dolar olaca ve bu rakamn 100 milyar dolara ulaaca ngrlmtr. 77 Bu yaplanma srecinde ana ihaleleri ABD ve ngiliz irketleri kazanmaktadr. Bu ihalelerden birou ikinci veya nc taeronluk ile Trkiye tarafndan gerekletirilmektedir. Yeniden yaplandrma sreci ierisinde Irak ile yaplan ticarette rn yelpazesi sava ncesi rn yelpazesi ile bir farkllk gstermemektedir. Ancak lkenin sanayisinde ve kent yapsnda yaanana byk tahribattan dolay makine tehizat, i makineleri ve inaat malzemelerinin pay art gstermitir. Genel olarak sanayi rnlerinden; makineler, i makineleri, elektrik malzemeleri ve tehizat, tarmsal alet, ulam aralar ve yedek paralar, dayankl tketim mallar, ilalar, tbbi malzeme ve cihazlarnn Iraka ihracat yaplmaktadr. Tarm rnlerinde ise eitli sebze ve meyve, bakliyat, bitkisel ya ve margarinler genel olarak ihra edilen rnlerin bandadr. Irak ile yaplan d ticaret zaman ierisinde genileyerek rayna oturacaktr. Gerek ABD ile olan stratejik ilikiler, gerekse blgenin istikrar asndan Irak ile youn bir d ticaret ilikisi n grlmektedir. Zaman ierisinde Irak Trkiye d ticaretinde
76 77

A.g.e., http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm, veriler derlenmitir. A.g.e., http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm, veriler derlenmitir.

daha byk yer alarak n sralardaki lkelerden biri olma konumuna tekrar kavuacaktr. Savan bitmesi ile birlikte 2003 ylnda 940 milyon dolar dzeyinde olan d ticaret hacmi 2004 ylnda 2,3 milyar dolar dzeyine kmtr. nmzdeki yl ierisinde Irak ile yaplan d ticaret hacminin 1012 milyar dolar dzeyine ulaaca ngrlmektedir.

5.4. ABDnin Blge ve Irak Stratejisi

Irak 113 milyar dolar varillik resmi petrol rezervi ile Suudi Arabistann ardndan dnyann ikinci byk petrol rezervine sahip lkesidir. Irak uzun sreli ran-Irak sava nedeni ile gerekli yatrmlar yapamadndan ve teknik personel yetersizliinden dolay petrol rezervlerini etkin bir ekilde kullanamamtr Sava ncesi dnemde 73 petrol havzasnn ancak 15inde petrol retimi yaplabilmekteydi. Fakat yaplacak yeni yatrmlar ve arama almalar ile birlikte, Irakn sahip olduu rezervlerin 220 milyar varilin zerinde olaca ngrlmektedir. Bu aratrma sreci be yl uyguland zaman petrol rezervlerinin 300 milyar varil seviyesine kabilecei ve 260 milyar varil rezerve sahip olan Suudi Arabistann nne geebilecei dnlmektedir. Yine bir OPEC yesi olan Irak yaplacak yatrmlar ile OPEC kararlar zerindeki Suudi Arabistan tekelini krabilecek bir potansiyele sahiptir. Bu rakamlar ABDnin 100 yllk petrol ihtiyacn karlayacak dzeydedir. 78 ABDnin ynetimi ele geirmesi ile birlikte Yeniden na ve nsani Yardm Ofisi (ORHA) ynetiminde petrol retim almalarna 2003 ylnda hz verilmitir. ORHAnn st dzey yneticileri ABD tarafndan seilmitir. Ofisin yneticisi ABD vatanda olan Clarke Turnerdr. ORHA petrol rezervlerinin ilenmesi ve yeni havzalarn bulunmas iin ihaleler dzenlemektedir. Yaplan yatrmlar ve yurt dndan getirilen kalifiyeli teknik personel etkisiyle Irakn petrol retimi hzla artmaktadr. 79

78 79

YILDIRIM, Sevil, a.g.e., s. 46. A.g.e., http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm

Dnyann petrol talebinin %25lik ksmn ABD kendi bana oluturmaktadr.80 Petrole ve petrol ihra eden lkelere olan bamll srekli olarak art gstermektedir. Gerek petrol rezervlerinin yksek olmas, gerekse blgenin ortasnda bir lke olarak blgedeki siyasi ve iktisadi gelimeleri yakndan izlemede ve mdahale olanana sahip olmas nedeniyle ABD blgedeki varln uzun seneler boyunca srdrecektir.

6. BLGEDEK DER LKELER 6.1. Kuveyt

Kuveyt ylda 8milyar dolar dolaynda ithalat yapmaktadr. lke ekonomisi ve d ticareti petrol ve yan sanayine baml bir durumdadr. hracatn tamamna yakn petrol ve petrol rnlerinden yaplmaktadr. lkede tarma elverili alanlarn yok denecek kadar az olmas nedeniyle lke tarmsal rnlerde tamamyla da baml bir konumdadr. Toplam ithalatn %16sn tarmsal rnler oluturmaktadr. lke ithalatnn geri kalann imalat sanayi rnleri oluturmaktadr. Makine tehizat ve otomotiv nde gelen kalemlerdendir.

80

YILDIRIM, Sevil, a.g.e., s. 51.

Tablo 32. Kuveytin Toplam thalatnn Sektrel Dalm Kuveyt thalatnn Sektrel Dalm (milyon $) Tarm rnleri Gda Maddeleri Ham Maddeler Madencilik malat Sanayi Toplam 1996 1.386 1.309 77 185 6.724 8.374 1997 1.327 1.259 67 181 6.591 8.246 1998 1.366 1.298 68 216 6.878 8.617

Kaynak: DTM, Irak Sava glgesinde Ortadou lkeleri ile D Ticaret ilikileri http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm

Kuveytin yapm olduu ithalat gda ve imalat sanayi rnlerinden olumaktadr. Yaplan 8,6 milyar dolar ithalatn 1,4 milyar dolarlk ksmn tarm rnleri oluturmaktadr. lkede i gc olduka snrl olduu iin Gney Asya ve blge lkelerinden i gc g almaktadr. Bu balamda lke ekonomisi petrol yan sanayisi dnda bir gelime potansiyeli gsterememektedir. Tablo 33. Kuveyte Yaplan hracatn Sektrel Dalm Kuveyt'e hracatmzn Sektrel Dalm (milyon $) Tarm rnleri Gda Maddeleri Ham Maddeler Madencilik malat Sanayi Toplam 2000 12 11,9 0,1 0,2 61 73,4 2001 12,6 12,5 0,1 0,5 91,5 104,7 2002 16,4 16,3 0,1 1,1 117,4 134,9

Kaynak: DTM, Irak Sava glgesinde Ortadou lkeleri ile D Ticaret ilikileri http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm

Kuveyte ihracatmz 2002 ylnda 134 milyon dolar dzeyinde gereklemitir. Bu ihracat ierisinde tarm rnlerinin pay 16,4 milyon dolar iken, imalat sanayi rnlerinin pay 117,4 milyon dolar olarak gereklemitir.

Tablo 34. Kuveytten Yaplan thalatn Sektrel Dalm Kuveyt'ten Yaplan thalatn Sektrel Dalm (milyon $) Tarm rnleri Madencilik Petrol Gazlar ve Doal Gaz malat Sanayi Toplam 2000 1,7 135,5 134,4 24,1 161,3 2001 0,3 114,2 114,2 8,7 123,3 2002 1,5 9,4 9,4 15,6 26,5

Kaynak: DTM, Irak Sava glgesinde Ortadou lkeleri ile D Ticaret ilikileri http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm

Kuveytten yaptmz ithalat ham petrol ithalatna paralel olarak deimektedir. Bu nedenle olduka dalgal bir grnm sergilemektedir. 2003 ylnda 114 milyon dolarlk petrol ve petrol rn ithalat edilmesi ile toplam ithalat 123,3 milyon dolar olarak gerekleirken, 2002 ylnda petrol ve petrol rnleri ithalatnn sadece 9,4 milyon dolarda kalmas nedeniyle toplam ithalat 26,5 milyon dolar dzeyinde kalmtr. 81

6.2. rdn
rdn gerek tarmsal alanlarnn az olmas, gerek sanayisinin az gelimi olmas, gerekse blgedeki dier lkeler gibi zengin yeralt kaynaklarna sahip olmamas nedeniyle blgenin en fakir lkelerinden birsidir. Tablo 35de de grlecei gibi rdn ylda ortalama 4 milyar dolaynda ithalat gerekletirmektedir. Bu ithalatn yaklak %25i tarmsal rnlerin ithalatndan oluurken, %65i imalat sanayi rnlerinden olumakta ve geri kalan ithalat enerji harcamalar oluturmaktadr. Grlecei zere rdn her bakmdan da baml bir lke konumundadr.

81

DE, D Ticaret statistikleri ve ndeksleri 2003, Ankara, 2005, s. 54.

Tablo 35. rdne Yaplan hracatn Sektrel Dalm rdn thalatnn Sektrel Dalm (milyon $) Tarm rnleri Gda Maddeleri Ham Maddeler Madencilik malat Sanayi Toplam 1996 974 884 90 662 2.597 4.293 1997 965 904 61 622 2.194 3.843 1998 961 883 78 438 2.389 3.828

Kaynak: DTM, Irak Sava glgesinde Ortadou lkeleri ile D Ticaret ilikileri http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm

rdne ihracatmz 2002 ylnda 114 milyon dolar olarak gereklemitir. Bu ihracatn 94 milyon dolar imalat sanayi rnlerinde yaplmtr. Ylda 850 milyon dolara yakn gda ithalat yapan rdne yapm olduumuz gda ihracat sadece 17 milyon dolar seviyesinde kalmtr. Trkiye rdn ile ticaretinde zellikle gda rnlerinde ticaret hacmini arttrlabilecek bir grnm ierisindedir. Tat aralar ve yan sanayi, kat-karton, demir elik rnleri ithalat rdne yaplan balca ihracat kalemleridir. 82 Tablo 36. rdne Yaplan hracatn Sektrel Dalm rdn'e hracatmzn Sektrel Dalm(milyon $) Tarm rnleri Gda Maddeleri Ham Maddeler Madencilik malat Sanayi Toplam 2000 18,9 17,8 1,1 0,9 79,1 99,5 2001 24,5 23,2 1,3 1,4 92,9 118,9 2002 17,4 16,8 0,6 2,2 94,2 114,2

Kaynak: DTM, Irak Sava glgesinde Ortadou lkeleri ile D Ticaret ilikileri http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm

82

Komu ve evre lkeler Stratejisi, http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret.htm

rdnden yaplan ithalat incelediimizde 2002 ylndan 18,3 milyon dolar dzeyinde geekleen ithalatn tamamna yakn bir ksmnn maden cevher ve dkntlerinden olutuu grlmektedir. nmzdeki yllarda rdn de telekomnikasyon, enformasyon teknolojileri, bilgisayar donanm ve yazlm gibi teknoloji youn alalar ile elektrikli makineler ve tbbi ara gere gibi sektrlerde yaplan ithalatn artaca belirtilmektedir. 83 Tablo 37. rdnden Yaplan thalatn Sektrel Dalm rdn'den yaplan ithalatn Sektrel Dalm(milyon $) Tarm rnleri Madencilik Maden, Cevher ve Dkntler malat Sanayi Toplam 2000 0,1 11,6 11,2 15,5 27,2 2001 0,1 11,9 11,9 1,5 13,5 2002 0,1 15,4 15,2 2,9 18,3

Kaynak: DTM, Irak Sava glgesinde Ortadou lkeleri ile D Ticaret ilikileri http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm

6.3. Lbnan
Trkiyenin Lbnana 2002 ylnda Lbnana yapt toplam ihracat 183,4 ABD dolar olarak gereklemitir. hracatn yapsn incelediimiz zaman blgedeki dier lkelerle yaplan d ticaretten fakl olarak yaplan tarm rnleri ihracat 55 milyon dolar ile toplam ihracatn %30nu oluturmutur. Ve yine blgede rafine petrol satlan ender lkedir. 2002 ylnda 47,7 milyon dolar dzeyinde rafine petrol satlmtr. Trkiyenin imalat sanayi ihracat ise 74,2 milyon dolar dzeyinde kalmtr. malat sanayi rnlerinde demir elik, ara mamuller ve makine tehizat ana kalemleri oluturmaktadr. zellikle makine ve tehizat ihracnda Trkiye Lbnan

83

GLE Mustafa, GENCAY Ouz, a.g.e. s. 47.

pazarnda 15 milyon dolar ile yok denecek kadar bir ihracat gerekletirmitir. Bu alandaki geliim toplam ticaret hacmini olduka yukarlara ekecektir. Tablo 38. Lbnana Yaplan hracatn Sektrel Dalm Lbnan'a hracatmzn Sektrel Dalm(milyon $) Tarm rnleri Gda Maddeleri Madencilik Petrol ve Petrol rnleri malat Sanayi Toplam 2000 65,4 65,0 8,3 0,4 55,2 129,2 2001 92,5 92,1 15,8 8,1 73,7 183,8 2002 55,6 55,0 52,3 47,7 74,2 183,4

Kaynak: DTM, Irak Sava glgesinde Ortadou lkeleri ile D Ticaret ilikileri http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm

Lbnandan yaplan ithalat incelediimizde, 2002 yl iin, 11,5 milyon dolarlk canl hayvan ve ham deri ithalat, 16,8 milyon dolar seviyesindeki ham petrol ve mineral dkntleri ithali ve 12,5 milyon dzeyindeki eitli kimyasal rnlerinin ana ithalat kalemleri olduunu grrz. 2002 yl iin toplam ithalat 41,9 milyon dolar dzeyinde kalmtr. Tablo 39. Lbnandan Yaplan thalatn Sektrel Dalm Lbnan'dan yaplan ithalatn Sektrel Dalm(milyon $) Tarm rnleri Madencilik Maden, Cevher ve Dkntler malat Sanayi Toplam 2000 5,2 8,5 8,5 8,4 22,1 2001 5,1 5,4 4,4 15,3 26,0 2002 11,5 16,8 10,4 12,5 41,9

Kaynak: DTM, Irak Sava glgesinde Ortadou lkeleri ile D Ticaret ilikileri http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm

6.4. Birleik Arap Emirlikleri

BAE tarmsal rnler bakmndan da baml bir lke durumundadr. Bu durum Trkiye ile d ticaretine de yansmtr. 2002 ylnda Trkiye 74 milyon dolarlk tarmsal rn BAEne ihra etmitir. Bunun yan sra BAE inaat sektrnde byk yatrmlar yapmaktadr. nmzdeki be yl ierisinde BAEnin inaat sektr iin harcad para 5 milyar dolar seviyesinden 10 milyar dolayna kmas beklenmektedir. 84 Bu durumun da Trkiye ile d ticaretine yansdn grlmektedir. 2002 ylnda 174,9 milyon dolar tutarnda demir elik rn Trkiyeden ithal edilmitir. Trkiye bunun yan sra 35,4 milyon dolarlk makine ara-gere ve 20 milyon dolar dzeyinde tekstil rn ihra etmitir. 85

Tablo 40. BAEne Yaplan hracatn Sektrel Dalm BAE'ine hracatmzn Sektrel Dalm (milyon $) Tarm rnleri Gda Maddeleri Madencilik malat Sanayi Toplam 2000 75,1 73,9 2,9 206,8 315,9 2001 73,5 72,7 3,4 280,7 380,1 2002 74,7 74,1 2,6 353,4 440,2

Kaynak: DTM, Irak Sava glgesinde Ortadou lkeleri ile D Ticaret ilikileri http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm

BAEinden yapm olduumuz ithalat 2002 ylnda 98 milyon dolar dzeyinde gereklemitir. Trkiye- BAE arasndaki toplam d ticaret hacmi 538 milyon dolar dzeyinde gerekleirken, d ticaretiniz 342 milyon dolar fazla vermitir.

84 85

A.g.e. s. 24-32. A.g.e., http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm

Tablo 41. BAEden Yaplan thalatn Sektrel Dalm BAE'den Yaplan thalatn Sektrel Dalm(milyon $) Tarm rnleri Madencilik Maden Cevher ve Dkntler malat Sanayi Dier rnler Toplam 2000 7,4 14,3 14,1 17,8 . 39,7 2001 9,3 29,0 13,1 13,7 12,9 65,1 2002 7,1 20,8 15,0 27,1 42,8 98,0

Kaynak: DTM, Irak Sava glgesinde Ortadou lkeleri ile D Ticaret ilikileri http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm

SONU
Trkiye, cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren bat lkeleri normlarnda bir sanayi lkesi olma yolunda stratejiler belirlemi, kalknma planlarn bu dorultuda yapmtr. I. Dnya Savandan sonra lkenin sermaye birikimi bakmndan yetersiz, uzun sren sava dnemi nedeniyle yetimi i gc bakmndan nemli eksikleri olan bir lke grnmnde olduu sylenebilir. Bu balamda, lke bir taraftan sratle kalifiyeli i gc yetitirme abasna girerken, dier taraftan tarm sektrnde elde ettii art deerler ile de sanayisini glendirme yolar aramtr. Fakat 1929 ekonomik buhran ve ardndan kan II. Dnya Savandan dolay ekonomi ve sanayideki gelimelerin olduka yetersiz kald sylenebilir. II. Dnya Savann bitmesi ile birlikte dnyada gerek siyasi gerekse iktisadi balamda farkl bir dnemin balad sylenebilir. Devletleraras siyasi ve iktisadi ilikilerin bir dzen ve disiplin ierisinde sregelmesi iin uluslararas siyasi ve iktisadi organizasyonlar kurulmaya balanmtr. Bu sre ile birlikte dnyadaki mal, hizmet ve bilgi dolam daha serbest, daha gvenli ve daha hzl olagelmeye balad grlmektedir. Trkiye II. Dnya Sava ile ekillenmeye balayan dnya yaps ierisinde ilk yllardan itibaren ilgili anlamalara taraf olmu ve gelimeleri yakndan takip etmitir. Kendisine Avrupa Birliini hedef olarak belirlemi, iktisadi ve siyasi yatrmlarn bu dorultuda planlamtr. Bu sre ierisinde Trkiye isel ve dsal bir takm sorunlar yaadysa da izgisinden taviz vermeyerek, bat orijinli bir sanayi lkesi olma yolunda yatrmlarn srdrmtr. 1980li yllarn bana kadar daha kat bir iktisadi ve ticari anlay lke ynetiminde etkili olduu grlmektedir. thal ikameye dayal bir byme modelinin uyguland dnemde Trkiye ekonomisi eitli skntlar yaam ve ok fazla yol alamamtr. Bu dnemde yatrmlar ounlukla kamu yatrmlar eklinde olmutur. Bu yatrmlarda verimliin dk, kaynak israfnn yksek olmas

lkenin yerinde saymasnn balca nedenlerinden biri olduu grlmektedir. Bu durum ise Trkiyenin d ticaretine de yansmtr. Tarm rnlerinin arlkla ihra edildii, ekonomi iin nem arz eden mal ve hizmetlerin ithal edildii, kaynaklarn yetersizliinden dolay yeteri kadar yatrmn yaplamad ve btn bunlarn sonucu olarak d ticaret hacminin olduka dar olduu bir ekonomik yapnn bulunduu sylenebilir. 1980li yllarn bandan itibaren Trkiye ekonomisi ve d ticaret yapsnda nemli deiikliklerin balad grlmektedir. Ekonomi ynetiminin bak as tamamyla deitii sylenebilir. hracata dayal bir byme modeli benimsenerek, kambiyo rejimi serbest braklm ve ithalatn nndeki snrlamalar kaldrlmtr. Kamu yatrmlar devam ederken zel sektrn nndeki engeller aamal olarak kaldrlm ve ekonomide bir liberalleme sreci balamtr. Bu sre ile birlikte Trkiye ekonomisinde ve sanayisinde nemli gelimeler kaydedilmitir. 2000li yllar geldii zaman, Gmrk Birlii Anlamasnn da etkisiyle, Trkiye toplam d ticaretinin %50sine yaknn Avrupa lkeleri ile yapan bir lke konumuna gelmitir. 2003 yl rakamlarna gre ihracatn %64,4, ithalatn %63,3 OECD lkeleri ile yaplmtr. Ayn yl Ortadou lkelerinin toplam ihracat iindeki pay %10,6, toplam ithalat iindeki pay %5,9 olarak gereklemitir. Trkiye uzun yllardr sre gelen bat orijinli siyasi ve iktisadi yapya sahip bir lke olma hedefinden dolay Ortadou lkeleri ile yaplan d ticarete yeteri kadar nem vermemitir. Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren laik cumhuriyet yapsn koruyan Trkiye siyasi rejimi koruyabilmek ve laiklik kart guruplarn glenmesini engellemek iin, Ortadou lkeleri ile ok fazla siyasi ve sosyal iliki ierisine girmekten kanmtr. Bu durum ise Trkiyenin blge lkeleri ile yapt ticari ilikilere de yansmtr. Trkiye blge lkelerin ithal ettii tarmsal rnleri retebilmekte, sanayi rnlerini ise byk oranda karlayabilecek kapasiteye ulamasna ramen blgenin toplam ithalat ierisindeki pay olduka yetersiz kalmtr. Trkiyenin blgeden yapt ithalat ise petrol ve petrol rnleri ile snrl kalmtr.

Trkiye siyasi yaps ve demokrasisi oturmu, toplumun her kesimince Avrupa Birlii yelii hedef olarak belirlenmi, ekonomisi belirli bir istikrar ve retim zeminine ulam bir lkedir. nceleri tehdit olarak grlen siyasi, iktisadi ve sosyal yaknlamalar Trkiyeyi srdrmekte olan izgisinden saptrabilecek bir grntde deildir. Trkiyenin d ticaretinde blgesel anlamda d ticaret fazlasnn verildii blge Ortadou blgesidir. Enerji talebinin byk bir ksmnn da bu blgeden karlandn dnlrse; tarm sektrnde ve zellikle imalat sanayinde Trkiyenin ne denli bir mukayeseli stnle sahip olduu ortadadr. 2004 ylnda Trkiyenin toplam d ticaret hacmi 160 milyar dolar dolaynda gereklemitir. Bu d ticaret yaps ierisinde Trkiye 34,4 milyar dolar d ticaret a vermitir. Ekonomisinde d ticaret ann yaratt krlganlk zaman zaman bir ekonomik kriz yaratma boyutuna gelmektedir. Son 20 yl ierisinde kan ekonomik krizlerin hepsi d ticaret andan kaynakl olmutur. Bu nedenle Trkiye iin d ticaret an kapatmak, bu rakam daha da aalara ekmek byk nem arz etmektedir. Bu balamda Trkiye mevcut olan bat orijinli yapsn koruyarak, d ticaretinde Ortadou lkeleri ile yaplan ticaret hacmini arttrma abas ierisine girmelidir. Blgede yaratlacak d ticaret fazlas, Trkiyenin d ticaret an azaltc bir etki yaratacaktr. Ortadou lkelerinde yaplan toplam ithalat ve ekonomik yap incelendii zaman hibir ekilde Avrupa Birlii pazarna alternatif bir pazar olma zellii gstermemektedir. Bu nedenle d ticarette mevcut izgi korunarak, blge lkeleri ile serbest Ticaret Anlamalar imzalanma yolu ile d ticaret hacmini arttrma gayretlerine girilmelidir. Bu balamda inaat, gda, makine ve tehizat retimi ve turizm sektrleri blge ile yaplan ticaret hacmini Trkiye lehine yukarlara ekebilecek sektrler olarak karmza kmaktadr.

KAYNAKA
ATLLA, Ali, Serbest D Ticaret Anlamalarnn Trkiyenin D Ticareti zerine Etkisi, Ankara 2002. Bamsz Dnce Grubu D likiler Konseyi, Irak Raporu, Rice niversitesi, ABD, 2004 CARBAUGH, Richard, ntenational Economics, 5th Edition, New York,1995 AMLIBEL, Nurdan, Trkiye-srail Ekonomik ilikileri, D Ticaret Mstearl, Ankara, 2001 DE, D Ticaret Verileri ve ndeksleri 2003, Ankara, 2005 DE,19501960 Gerekleen D Ticaret Verileri DTM, Komu lkeler Stratejisi, http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret.htm GLE Mustafa, GENCAY Ouz, Irak Sava glgesinde Ortadou lkeleri ile D Ticaret ilikileri http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm, DTM, Ankara KILIBAY, Ahmet, Trkiyenin Ekonomi Politikalar 19301996 ve sonras,Ankara,1999 MARUFOLU, Sinan, Yeniden Yaplanma Srecinde Trk Cumhuriyetleri ve slam lkelerinin Sosyo-Ekonomik Yaplar ve Trkiye likileri, Marmara niversitesi, , stanbul 1998.

MOLLAHSARLIOLU, Yavuz, hracat Tevikleri, hracat Genel Mdrl, Ankara

TOGAN, Sbidey; 1980li Yllarda Trk D Ticaret Rejimi ve D Ticaretin Liberalizasyonu, Trk Eximbank Aratrma Dizisi

TPAO, Trkiyede retilen Enerji Kaynaklar Raporu 2002 TSAD, D Ticarette evre Koruma Kaynakl Tarife D Teknik Engeller ve Trk Sanayi in Eylem Plan, Yay. NO:T/98-233, stanbul 1998

USLU, Kamil, Yeniden Yaplanma Srecinde Trk Cumhuriyetleri ve slam lkelerinin Sosyo-Ekonomik Yaplar ve Trkiye likileri, Ortadou ve slam lkeleri Ekonomik Aratrma Merkezi, Marmara niversitesi, stanbul 1998.

VAROL, Mge, 19232003 Trk D Ticaretinin Geliiminin Ksa Tarihesi, Ankara 2003.

YILDIRIM, Sevil, Dnyada ve Trkiyede Petrol, DTM Ekonomik Aratrmalar ve Deerlendirme Genel Mdrl, Ankara 2003.

http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/Gorunum/dsticgor.htm (Mays 2005) http://www.dtm.gov.tr/ead/ekolar1/eko10.xls (Mays 2005) http://www.dtm.gov.tr/ead/ekolar1/eko11.xls (Mays 2005) http://www.dtm.gov.tr/ead/ekolar1/eko04.xls (Mays 2005) http://www.dtm.gov.tr/ead/ekolar1/eko05.xls (Mays 2005) http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2003/01/ (Mays 2005) http://www.dtm.gov.tr/ab/sta/index.htm (Mays 2005) http://www.dtm.gov.tr/SB/Atinterb.htm (Mays 2005)

http://www.dtm.gov.tr/ead/strateji/III-9.htm (Mays 2005) http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/ticaret.htm (Mays 2005) http://www.export.gov.il/Eng/_Articles/Article.asp?CategoryID=9&ArticleID= 348 (Mays 2005) http://www.countryreports.org/country.asp?countryid=117&countryname=Iraq (Mays 2005) http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/sy.html#Econ (Mays 2005) http://www.countryreports.org/country.asp?/countryid=189&countryname=isra el (Mays 2005)