C..

Sosyal Bilimler Dergisi Mays 2001 Cilt : 25 No: 1

1-14

SOSYAL BLMLERDEK MULTDSPLNARTE YNELMLER EREVESNDE TARH LE SOSYOLOJNN YAKINLAIMI VE BAYKAN SEZER Sezgin Kzlelik
z Bu makalede, gnmz sosyal bilimler metodolojisinde temel ynelim olan multidisiplinarite (disiplinler aras ibirlii) balamnda tarih-sosyoloji ilikisi zerinde durulmu, sosyolojinin tarih ile olan yakn bants ortaya konmutur. almamzda; sosyoloji bilimi, toplumlarn kendi tarihleri zerine yeniden dnmesi erevesinde tarih bilinci olarak deerlendirilmitir. E deyile sosyoloji, toplumlarn kendilerinin bilincine varma giriimi biiminde kavranmtr. Yazmzda; sosyoloji, toplum bilinlenmesi zerine kendini ina eden bir bilim olarak ele alnm, bu dorultuda Baykan Sezerin Trk toplumunu Trk tarihi ile temellendirme tezi incelenmitir. Anahtar Szckler Tarih-sosyoloji ilikisi, tarih bilinci, Baykan Sezer, feodalizm, Asya tipi retim tarz. Baykan Sezer and the Convergence of History and Sociology with Respect to Multidisciplinary Approaches in Social Sciences. Abstract In this paper, the history-sociology relationship has been examined in the context of multidisciplinary approach of social sciences and the close relationship of sociology with history has been stated. This paper sees sociology as a consciousness of history from a perspective that societies should rethink their history. In other words, sociology is seen as an initiation of societies to reach their consciousness. Therefore, in this paper, sociology is thought to be a science constructing itself on the societal enlightenment and in this context, the thesis of Baykan Sezer which tries to explain Turkish society with Turkish history has been examined. Key Words The relationship between history and sociology, the consciousness of history, Baykan Sezer, feudalism, Asiatic production type.

Giri lkemizde son iki yl ierisinde art arda nce Trkiye Cumhuriyetinin kuruluunun 75. yl, sonra da Osmanl mparatorluunun tarih sahnesinde yerini alnn 700. yl eitli resmi/protokol-ynelimli, sevinsel-cokusal, medyatik, ilmi ve bilimsel etkinlikler ile kutlanlmaya alld. ok-uluslu, ok-dinli ve farkl etnisiteleri ieren bir dzenek olan Osmanl mparatorluu ve onun bir rn, hatta ... kle kle geriye kalan esas blmnn yeni bir siyasal dzenlemeyle devam ... (Tunay, 1983:1964) durumundaki modernlik temelli yeni yaplanma (modern ulus-devlet) olan Trkiye Cumhuriyetine dair nemli bilimsel etkinlikler gerekletirildi, Osmanl ve Cumhuriyet dnemi ou ynleriyle tartmalara konu edildi. Osmanl ve Cumhuriyete ynelik resmi ve

Sosyal bilimlerdeki multidisiplinarite ynelimleri .... bilimsel etkinliklerin hangisinin daha ne kt/karld tartmalar bir yana, yaplan bilimsel etkinliklerin, toplumumuzda, zellikle de entelektellerde, eksik olan tarih bilincinin oluumuna, tarihsel kavray genilii ve tarihsele ynelim sorumluluunun artmna, azda olsa, ilevsel olduunu dnyorum. Bylece ksa-hafzal insanmzda ve entelektelimizde yava yava tarihe merak, ilgi olutu, tarihle yeniden ilikiler kurulmaya baland, tarihsel zenginliimiz ve st dzey birikimimiz kefedilmeye giriildi, tarihsel bilgi patlamas yaand. Tarihselimize ynelik deerlendirmelerin ve tarih almalarnn, tarihimize ar vg ve ar svg sylemlerinin ve resmi tarih, saray tarihilii/vakanvistik tarih anlaynn almasnda etkili olduu, dolaysyla yeni bir tarih yazm/yazcl ve tarihsel bilin edinim srecinde ilevsellik tad yadsnamaz bir gerekliktir. Tm bu gelimelerin metodolojik ve teorik darboaz iinde bulunan krizdeki sosyolojimize olumlu ynde yansyaca kanaatindeyim. Tarih ile Sosyolojinin ielii ya da Sosyal Bilimleri Ortak Bir Sorunsal Etrafnda Toplamak Sosyoloji, aslnda, her zaman tarih temelinde ve ynelimindeki bir giriim olmutur (Skocpol, 1999:1). Bu balamda her sosyolojik zmleme, tarihsel bir kavray geniliini, tarihsel perspektifi ve tarihsel malzemenin tam/youn, hatta muazzam kullanmn gerektirir (Mills, 1979:277). Mills (1979:232)in de belirttii zere; tarihe, tarihsele ve tarihsel almalara nem vermekle sadece toplumsal yaplarn nemini kavrayabilme ansmz arttrm olmakla da kalmayz; tek bir toplumu bile, tek bir toplumun tek bir sorununu, stelik sorunu durgun halinde bile anlayp aklayabilmemiz tarihsel materyalleri kullanmamz gerektirir. Tarihsel bilgi, belge, verilere dayal, ksacas tarihseltemelli sosyolojik zmlemelerin, bugn nemli sosyolojik incelemeler olduu (sosyolojinin tarihsel imgelemi) gerei yadsnabilir mi? Tarihsel bak alar ve tarihe ilikin metodolojik kavraylar farkllklar gsterse de, M. Weberin, K. Marxn, A. Comteun ya da E. Durkheimn zmlemelerinin tarihsel alma dnda deerlendirimleri olabilir mi?. rnein nl tarih teorisyeni Hobsbawn (1999:X); Marx olmasayd benim iimde tarihe kar zel bir ilgi olmazd, demektedir. Yine sosyolojide en sk kullanlan kavramlarn ou feodal dnemin krsal yaplanmalarndan (topluluklarndan) modernliin kentsel yaplanmalarna (toplumlarna) tarihsel gei sorununa ilikindir. Bu balamda F. Tnniesin topluluk ve toplum, H. Spencerin askeri toplumlar ve endstriyel toplumlar, E. Durkheimin mekanik dayanma ve organik dayanma, H. Becker ile R. Ezra Parkn kutsal toplum ve laik toplum, R. Redfieldin kr toplumu (folk) ve kent toplumu (urban), C. H. Cooleyin birincil gruplar ve ikincil gruplar, H. Mainein statler ve szleme, P. A. Sorokin ile C. C. Zimmermann krsal topluluklar ve kentsel topluluklar, W. Ogburnn duraan toplumlar ve deien toplumlar gibi kavramlar, bunlarn kullanllar ne denli genellemi olursa olsun, tmn tarihten kklendirilmi kavramlar olarak ele alabiliriz. almalarnn tarihsel bir bak tam olabileceine inanmayanlar bile, bu gibi kavramlar kullanmakla bir lde

Sezgin Kzlelik . tarihsel ynsemeleri gz nnde tutmu, hatta bugnk sorunlarn bir belli dnem asndan dnm olmaktadrlar (Mills, 1979:237). Sosyolojik inceleme ve sosyolojik dnme farkl balamlara oturtulsa da (Durkheim, 1985, Parsons, 1951, Weber, 1949, Gadamer, 1975, Dilthey, 1999, Marx, 1986, 1990, 1992, Bloch, 1983, Braudel, 1992, 1993, 1994, 1996, Bauman, 1998), tarihsel kapsaml bir kavray ve tarihsel malzemelerin youn kullanm zerine in edilmitir. Bylelikle tarihe dayanmayan, tarih-temelli olmayan, ksacas tarihsiz bir sosyoloji pek olanakl grnmemektedir. Bu balamda Sezerin saptamas ilgi ekicidir: Sosyolojinin tarihe duyduu ilgi, tarihle olan ilikisine verdii nem rasgele bir olay olmaktan uzaktr. Bu ilgi ve nem, dorudan sosyolojinin amac ve toplum iinde yklendii grev ile balantldr. Sosyoloji, toplum olaylarn aklamak ve yine toplum sorunlarna bir zm nermek grevini yklenmi, saygnln bu nedenle kazanmtr. Sosyoloji, bu temel iki amaca bal olarak iki adan tarihle ilgilenmek durumunda ve zorundadr (Sezer, 1991a:1). Demek ki sosyolojinin tarihe ynelim zorunluluu, onun amac ve ilevi ile bantl bir durumdur. Tarihsiz bir sosyoloji olamayaca gerei, ayn zamanda, sosyolojisiz tarih olamaz (Ergun, 1982:22) argmanyla da bantldr. Sosyoloji ve tarihin ayn zihinsel macera olduklarn, ayn kuman tersi ve yz deil de, bu kuman ipliklerinin tm kalnl itibariyle bizzat kendi olduunu... ileri sren Braudel (1992:113), sosyoloji ve tarih de dahil olmak zere tm sosyal bilimlerin ortak bir sorunsal etrafnda toplanmas zorunluluuna dikkat ekmektedir. Ona gre tm sosyal bilimler ancak byle yaparlarsa, kendilerini bir yn sahte problemden kurtarabilirler, faydasz bilgi ymaktan uzaklaabilirler (Braudelden aktaran Meri Yazan, 1991:110-111). Gnmzde sosyal bilimlerde, sosyal geekliin bir ksm zerinde younlama, gitgide birbirlerinden farkllama ve uzmanlama eilimleri belirginlemitir. Szgelimi sosyoloji: toplum olaylarn, sosyal olgu ve sorunlar; ekonomi: ekonomik dzeni; siyaset bilim: siyasal olay, sistem ve dzenekleri; hukuk: hukuk olay ve sorunlarn; tarih: toplumlarn gemilerini kendilerine ilgi oda olarak semektedirler. Sonuta bu bilimlerin tamam toplum ya da sosyal gereklik ile ilikilidirler ve her biri sosyal gerekliin ancak bir ksm ile balantl olarak dnlr. Sosyal bilimler arasnda bu denli blnmlk yetmiyormuasna bir de her biri kendi arasnda uzmanlam alt birimlere ayrlmaktadr. rnein sosyoloji bilimi; aile sosyolojisi, eitim sosyolojisi, ekonomik sosyoloji, din sosyolojisi, kurumlar sosyolojisi, hukuk sosyolojisi, su sosyolojisi, kent sosyolojisi, ky sosyolojisi, salk sosyolojisi, rgt sosyolojisi, bilgi sosyolojisi, bilim sosyolojisi, deiim sosyolojisi, siyaset sosyolojisi, pop sosyolojisi, tketim sosyolojisi, evre sosyolojisi, spor sosyolojisi, ynetim sosyolojisi, dil sosyolojisi, duygu sosyolojisi, kk gruplar sosyolojisi, bo zamanlar sosyolojisi, ... ve sosyolojinin sosyolojisi gibi uzmanlam alanlara blnmtr. Bugn artk tekil olarak sosyoloji deil sosyolojiler sz konusudur. Cangzbay (1999a:7, 1999b:7), sosyolojinin kiilerin zel ilgileri balamnda bu denli ayrmasn, sosyolojilerin retilmesini sosyolojinin soysuzlatrlmas giriimi olarak ele almaktadr. Sosyal bilimlerin hem kendi aralarnda hem de kendi ilerinde ar blnmlk, sosyal gereklii aklama-anlama,

Sosyal bilimlerdeki multidisiplinarite ynelimleri .... yorumlama ve deitirme konusunda bize yardmc olmad gibi bizatihi kendisi problematik olmaktadr. Dolaysyla sosyal bilimlerin konu ve metodolojik dzeyde ar blnmlklerini giderme noktasnda, sosyal bilimleri yeniden dnmemiz, sosyal bilimler arasndaki disipliner snrlarn soruturmalarn snrlamamamz, onlar yeniden yaplandrmamz, aralarndaki karlkl konumama kopukluunu giderip disiplinleraras yeni bir ba rmemiz ve sosyal bilimler kollokyumu in etmemiz gerekmektedir (Glbenkian Kom., 1998, Defter ve Toplum ve Bilim Dergileri Ortak alma Grubu, 1998, Wallerstein, 1997). Sosyal bilimleri hem isel hem de kendi aralarndaki blnmlkten arndrp, ona multidisipliner bir epistemolojik ve metodolojik kavray kazandrrsak, sosyal bilimciler inceledikleri grngleri tmlklerin iine konumlandrabilirler (Ragin, 1999:310). Zaten Braudel (1992:113)in argmanna gre sz konusu bilimlerin genel eilimleri ztlamaya doru deil, birlemeye dorudur. Sosyal bilimler arasnda yaknlam eilimlerinde yada multidisiplinarite giriimlerinde birbirlerine en fazla yaklaabilecek/yaklaan iki temel sosyal bilim ise elebi (2000:93)in de belirttii zere; tarih ve sosyolojidir. Braudel (1992:113-114)in dedii gibi; sosyoloji ve tarihin sklkla birletikleri, birbirlerini tamamladklar ve kartklarn inkr etmek mmkn deildir. Bunun nedenleri basittir: bir yanda tarihin u emperyalizmi, u imesi; te yanda da u doal kimlik vardr: yalnzca tarih ve sosyoloji meraklarn toplumsaln herhangi bir vehesine doru geniletmeye yatkn btnsel bilimlerdir. Tarih gemiin muazzam alanndaki insann tm bilimleri olduu lde sentezdir, orkestradr ve eer tm biimleri altnda srenin incelenmesi ona benim dndm gibi gncelin kaplarn ayorsa, o halde ziyafetin her yerinde mevcuttur. Ve burada her zaman kendini sosyolojinin yannda bulmaktadr, nk sosyoloji de doas gerei sentezdir ve sre diyalektii onu da gemie ynelmeye istese de, istemese de- zorlamaktadr. nk tarih ve sosyoloji, ayn konuyu ele alp incelemekte, ikisinin de temel konusunu toplum olaylar oluturmakta (Sezer, 1993:79), her ikisi de metodolojik olarak toplum olaylarn btnl iinde kavramak abasndadrlar. Bu balamda Sezer yle demektedir: ... tarihi de, sosyolog gibi, dorudan malzemesi zerinde alarak sonu alamamaktadr. Belli bir sonu elde edebilmesi iin malzeme ile ilgili kendi eletirisini gelitirmek zorundadr... [sosyolog gibi] Tarihi de, konu zerinde almann kendisine kazandrd deneylere dayanarak toplum olaylarn bir btn olarak kavramaya izin verecek aklamalara ulamak abasndadr. Bu aklamalarn bir yerde elde edecei yeni bilgiler ve zerinde alaca yeni malzemeler nnde snayabilecei gibi zerinde alt malzemeyi de aklamalarnn altnda bir eletiriden geirebilmek olanan bulacaktr. Amalanan toplum olaylarn ya da tarihi aklamaktr. ... btn kiilik ve zelliklerine karlk sosyoloji ile tarih ayn ortak tasaya sahiptir (Sezer, 1993:88-89). nk sosyoloji ile tarih bilimi benzer sorunsallar etrafnda kendilerini var klmakta, gerek sosyolog gerekse tarihinin yapp ettikleri benzerlikler gstermektedir. Braudel (1992:115)in belirttii gibi; sosyologlarn yapmaya teebbs ettikleri ile, biz tarihilerin yaptklarmz madde madde karlatrmak ok kolay olacaktr: bilgi sosyolojisi ve fikirler tarihi;

Sezgin Kzlelik . mikrososyoloji ile sosyometri ve olaysal denilen yzey tarihi, yani kk olaylarn ve parlak ve patlamal olaylarn bir arada bulunduklar u mikrotarih, gerekte bir ulusun veya dnyann boyutlarna ulaabilir nitelikte olan sosyodram. Hatta baz anlarda, sanat sosyolojisi ile sanat tarihi, alma sosyolojisi ile alma tarihi, edebiyat sosyolojisi ile edebiyat tarihi, Henri Bremondun dzeyindeki din tarihi ile Gabriel Le Bras ve mezlerinin istisnai derecede parlak dinsel sosyolojileri arasndaki ortaklaa alanda yrtlen faaliyetlerin nerede farkllatklarn ok ak olarak gremiyorum... Demek ki tarih ve sosyolojinin ortak tasas, z itibariyle, sosyal sorunlara zmler retmenin yollarn aratrma, bal bulunan toplumun kendi kaderine egemen olmasn kendi geleceini tayin etmesini olanakl klmaktr (Sezer, 1999:50). Aslnda tarih ile sosyoloji bilimleri i ie gemitir, ikisi de ayn snrlara ve ayn apa sahiptirler. Bu iki bilimin i ieliini Braudel ok arpc bir ifadeyle dile getirmektedir: Malzeme ayn, aletler ayn, kullanlan kelimeler ayn, meseleler ayn, hatta bilinmezler ayn (Braudelden aktaran Meri Yazan, 1991:111). Ksacas sosyologlarca sosyolojik olarak adlandrlan grngler/olgular ve olaylar ile tarihilerin tarihsel nitelemesi yaptklar grngler/olgular ve olaylar birbirlerinden ok farkllk gstermemektedirler. Her ikisi de ayn ontolojik statye sahiptirler (Smith, 1999:317). Sosyolojik inceleme, tarihsele dair zerine in edilmelidir. Bloch (1983:VII)un dedii gibi, bugn anlamak gemii bilmekten gemektedir. yleyse tarihsel gereklikler, veriler, bilgiler ve belgeler olmadan sosyologlarn var olan toplumu, sosyal yapy, sosyal gereklii ve toplum sorunlarn aklamas, anlamas, yorumlamas ve deitirmesi ok gtr. Millsin iaret ettii zere; eer sosyolog tarihten kopmusa ve insan konularna tarihsel bir dnle yaklamazsa, bugn aratrmalarna yn verecek olan sorunlar gerei gibi temellendiremez (Millsden aktaran Ergun, 1982:13). Gerek kendi iinde yaad toplum ve gerekse dnya tarihi hakknda yeterli bilgi sahibi olmak toplumbilimci iin vazgeilmez bir gereksinimdir; bu bilgiden yoksun olduu srece, baka neler bilirse bilsin, sosyal bilimci [sosyolog] yaptklaryla bilime zarar vermekten baka bir ey yapm olamaz (Mills, 1979:335). Sosyologlarn tarihe ynelimi kanlmaz gzkmektedir. Sosyoloji biliminin daha etkin ve nemli bir bilim kimliine kavumas iin metodolojik ynelimini tarihsel zerine ina etmesi gerekir. Olaysal sosyoloji ktphanelerimizi, hkmetin ve iletmelerin dosyalarn leblep doldurmaktadrlar. Bu modaya isyan etmenin veya onu yararsz olarak iln etmenin uzandaym. Ama eer, her toplumsal olguyu srkleyen hareketin ynn, hzn veya yavaln, kn veya dn kaydetmiyorsa; eer tarihin hareketine, onun gemiten imdiye ve hatta gelecee giden yansmal diyalektiine balanmyorsa, bilimsel olarak ne gibi bir deeri olabilir? Gen sosyologlarn ocukluk yllar esnasnda, en mtevaz arivlerde bile, en basit tarih sorunlarn inceleyecek zamana sahip olmalarn, hi deilse bir kez ksrlatrc elkitaplarnn dna karak, basit ama ancak uygulandnda anlalan -kukusuz dier tm meslekler gibi- bir meslekle temas kurmalarn isterim. Bana gre toplumsal ilim ancak bir uyumann, farkl mesleklerimizin eanl uygulanmasnn iinde olabilir. Bu

Sosyal bilimlerdeki multidisiplinarite ynelimleri .... meslekleri birbirlerine kar dikmek kolay bir itir, ama bu tartma hep eski havalar almaktadr. htiyacmz olan yeni bir mziktir (Braudel,1992:128). Bu balamda Trk toplumunun sorunlarna zm getirme, sosyal yapy analiz etmede entelektellerimizin ve sosyologlarmzn tarihsele ynelimi, ilgi duyuu kukusuz son birka yla zg deildir. Trk entelektelinin ve sosyologlarnn toplum ve tarih bilgisi ekseninde toplum gerei ve sorunlarna zm retmeye youn ilgi duyuu, Trkiye toplumunu yeniden dn ve Trkiyenin dzenini tartmas esas olarak 1960larda ne kan bir konudur. zellikle Trk sosyologlar, Kamazolu (1998, 1999)un da belirttii gibi; 1960larda tarihe youn ilgi duymular, toplum sorunlarn tarihsel temelleri balamna oturtarak anlamaya, sosyal yapy aklamaya girimilerdir. 1960larda Trk entelektelinin/sosyologlarnn sosyal yap ve dzenin amazlarna ve sorunlarna zm bulma, Trkiyenin dzenine ve modern olarak tasarlanan Bat toplumlarnn dzeyine eriememe sorunsalna teorik temel oluturma giriimlerinden kaynaklanan tartmalar ve ileri srlen toplumsal/tarihsel tezler, modernlik-temelli ulus-devletin ok geni kltrel ve fiziksel mekanlarda yzyllarca dnya egemenliini elinde tutan, Dou-Bat ilikilerini dzenleyen, Dounun savunucusu durumundaki Osmanl mparatorluundan soyutlanarak analiz edilemeyecei, sosyal yapnn sorunlarnn Osmanly anlamak, ona uzanmak ile anlalabilecei gereini ortaya koymu, bylece bu tartmalar Osmanlya youn-ynelimi temele alm ve zellikle onun feodal mi?, Asya tipi retim tarz (ATT) m? olduu noktasnda odaklamtr. rnein, Boran (1968) ve Akit (1966) gibi sosyologlar Osmanl dzenini feodalizm olarak nitelendirirken, Klbay (1981) ise Osmanlnn feodal olmadn ancak eiliminin feodaliteye doru olduunu ileri srmektedir. Beri taraftan Divitiolu (1981), Kkmer (1994) ve Berkes (1982) Osmanl dzenini, Marx (1997)n Dou toplumlarn aklamaya ynelik olarak in ettii ATT erevesinde aklamlardr. 1960larn nl teorisyeni Avcolu (1990) ise Osmanly hem feodaliteyi hem de ATT kuatan bir model olarak grd prekapitalist ekonomi dzenei ile aklamaya girimektedir. Osmanl dzeninin analizinde ne kan nemli isimlerden biri Baykan Sezerdir. Sosyolojimizde kendine zg anlay ile ekolleen Sezer (Kzlelik, 2000), ncelikle Osmanly feodalizm ve ATT balamnda ele alan anlaylar eletirel bir tarzda analiz ettikten sonra konuya dair kendi argmanlarn ileri srmektedir. ncelememizin bundan sonraki ksmnda Sezerin konuya dair balca grlerini ve vurgularn ele alacaz. Baykan Sezerin Tarih Bilinci Olarak Sosyoloji zmlemesi Osmanly feodal olarak deerlendirenlerin varsaymlar, kapitalizmin eitli gecikmelerle olsa bile btn toplumlarn eninde sonunda ulaacaklar bir aama ve onun feodalizmin iinde tad eliki ve glerin dourgusu olarak kavranmas eklindedir. Feodalizmi bylesi bir ele al, kukusuz gnmzde Trk toplumunun kapitalist retim tarzna gre biimlenmeye balam olmas ve her aamann kendisini nceleyenin zorunlu bir rn olarak kavramsallatrl nedeniyle Osmanl mparatorluunun feodal olarak deerlendirilmesinin

Sezgin Kzlelik . zorunluluu ortaya kmaktadr. Sezer, Osmanl toplum dzenine bylesi bir determinist ve Bat-merkezci (etnosantrik) bir aklama getirme abalarndan kurtulmann ve Osmanl zerinde acele yaktrmalardan syrlabilmenin yolu olarak feodalizmin nelii sorunsalna alm getirmektedir. Feodalizmin neliine yant vermek, tartmay feodalizmin tarihsel olaylarn rn m yoksa insanln izlemek zorunda olduu bir aama m? sorusu etrafnda odaklatrmaktr. Bu sorun karsnda Sezer, tartmadaki ilk vurguyu benimsemekte, yani, feodalizmi tarihin ve tarihte belli olaylarn rn... (Sezer, 1988:48) olarak ele almaktadr. Dolaysyla Sezer ikinci vurguyu yani feodalizmi tm toplumlara uygulayan, en nemli rnnn ise kapitalizm olduunu ileri sren anlay eletirmekte ve Bat toplumlar arasnda bile kapitalizme geiin ezamanllk gstermediine vurgu yapmaktadr. Kapitalizme geii feodalizm ile aklamak, kapitalizme geite Batl lkeler arasnda ezamanlln olmay da feodalizm snrlar iinde aklanmay zorunlu klmakta, bu zorunluluk bile baz sorunlar iermektedir. Bu sorunlarn banda ilk nce Osmanlnn dzeni akla gelmektedir. Sezerin burada, eer Osmanl dzeni feodal idiyse dneminin en gl devleti olmasna karn nasl olmuta kapitalizme geite bir gecikme yaamtr? ve dolayml olarak Osmanlnn feodal aamaya ulaabilmesi iin klelik dzenini yaamas gerekmiyor muydu? biiminde sorduu sorular olduka ilgi ekicidir. Feodalizmi btn Batya Bizans bunun dndadr- yaygnlatrmak olanakl deildir. Belirli bir blge ve dnemde grlm, tarihsel bir olgu olan feodalizmi btn dnya tarihine ve btn lkelere yaygnlatrmak tarih gereklerine ters dt gibi toplumlarn aklamalarn tarih dnda aramak anlamna da gelmektedir (Sezer, 1988:52). Bylece Sezer Osmanl mparatorluunun feodal olarak deerlendirilmesinin sz konusu olamayacan ileri srmekte; Osmanlya feodal yaftasn yaptrmann hem tarihsel gereklere ters dtn hem de Osmanl ile feodalizmin kendine zglklerini gz ard etmek anlamna geldiini vurgulamaktadr. Sezer, Bat ile Trk toplumu ve gereinin farkllklar netletike feodalizmden de vazgeilemedii iin Behice Boran ve Oya Sencer gibi baz sosyologlarn Osmanly merkezi feodalizm olarak tanmladklarn belirtmektedir (Sezer, 1988:52). Oysa Sezer, en basit tarih bilgisi bile bizlere merkeziyetilik ve feodalizmin birbirini inkar ettiini, ittiini retebilir (Sezer, 1977:62) diyerek ikisinin asla uyuamayacan vurgulamaktadr. Sezer, yine tarihte hi rastlanlmad halde bizde Osmanl iin, askeri feodalizmden sz edenler (Sencer, 1999:37) Behice Boran, Oya Sencer ve Muzaffer Erdostu kastederek- olduuna dikkat ekmektedir. Osmanl u ya da bu biimiyle feodal idi diyenlere feodalizmin snfsal yapsna bakmalarn neren Sezer (1977:60-61), onlara u soruyu yneltmektedir: Feodalizmde aristokrasi ve ruhban snf ile tiers-etat (halk) olmak zere balca iki temel snf vardr, ya Osmanlda? Sezer, ATTe dair deerlendirmelerini nemli metinlerinden biri olan Asya Tarihinde Su Boyu Ovalar ve Bozkr Uygarlklarnda ortaya koymaktadr. Sezer, ATT modelinin Asya toplumlarnn ve tarihinin anlalmasnda, onu

Sosyal bilimlerdeki multidisiplinarite ynelimleri .... tarih iine yerletirmede ve tarihle olan ilikilerini belirlemede temel sorunlarla karlatmz vurgulamaktadr. O, ATTn tarihi bir gerek/tarihsel olduunu, tarihte yaanm bir model olduunu kabul etmektedir. ATT, tm Asya toplumlarndan ziyade baz Asyal (Doulu) toplumlarn ... tarih iinde gsterdikleri zelliklerin btndr (Sezer, 1979:22-23). Asya; iklim, ya, topran fiziksel yaps, retim koullar bakmndan ya da toprak deiikliinin kard ikilik yznden ikiye ayrlr: Bir yanda bozkr ya da ller, teki yanda su boyu ovalar yer almaktadr (Sezer, 1979:27117). Aralarnda mutlaklk olmamakla birlikte, su boyu ovalarnn yerleik toplumlarn, l ve bozkrlarn ise gebe oban toplumlarnn geliimine olanak hazrlad sylenebilir. Bozkr-l toplumu ya da uygarlklarnn ATT modeli ile anlalmalarna olanak yoktur (Sezer, 1979:5). Buna karn bereketli su boyu ovalarndaki toplumlar, ATT modeli ile aklanma olana tamaktadrlar. Sonuta Sezer (1979:77), ATTn btn Asya toplumlarn kapsayamadn, Asyada drt byk ATT blgesi (Mezopotamya, in, Hindistan ve Trkistan) olduunu, dolaysyla Bozkr Uygarlklarnn ayr bir kategori olarak ele alnmay gerektirecek zellikler gsterdiini ileri srmektedir. Sezer, Osmanl Devletinin feodal olarak nitelenemeyecei gereinin, onun mutlaka ATT rnei oluturmasna olanak vermediini zellikle vurgulamaktadr. nk bir yandan Osmanl Devleti, ekonomik alandaki rgtlenmeyi olanakl olduu lde tahakkm altndaki halklara brakm ve bu alanda stn/egemen bir varlk rol oynama gerei duymam, te yandan ise ATTdeki geni yapay sulama ilerine denk decek/tekabl eden bir ekonomik ilevi bnyesinde barndrmamtr. Bylece Sezer, ATT modeli ile Dou toplumlar zerine var olan bilgilerin sistematize edildiini ama sz konusu bilgi ve argmanlarn Bat-d toplum ya da uygarlklarn, zellikle de Osmanl mparatorluunun, tarihsel gelime izgisinde nemli bir yer edinemediini belirlemektedir. Trk toplumunun yakn tarihini ve dolaysyla gnmz toplumsal sorunlarn feodalizm ve ATT temelli aklayan ya da onlarn kalntlarna balayan gr savunucular, zellikle Sencer Divitiolu ve Asaf Sava Akad, Osmanl-Trk tarihinin kalplara (feodalizm, ATT vb.) uymamada gsterdii diren karsnda temel tezlerinden yar yarya vazgemek zorunda kalmlar ve karlatklar glklere yar-feodal dzen, bozuk ATT yaftalaryla zm yolunu bulduklarn dnmlerdir (Sezer, 1977:50). Dounun Batnn etkisiyle bozuk ATT ya da yar feodal duruma getiklerini savunmak kendi iinde tutarl bir gr olmad gibi, Trk toplumunun tarihini, gereini ve sorunlarn da gerei gibi temellendirmekten olduka uzaktr. Grld zere Sezer, Trk toplum gerei ve tarihini aklamaya ynelik ileri srlen feodalizm ve ATT modellerini eletirmekte ve onlarn yetersizliini vurgulamaktadr. Trkiyede sosyoloji, bilim olmak onurunu kazanabilmesi iin hi bir biimde iinde bulunduu ve gelitii toplumu tanmlamak ve sorunlarn saptamak abasndan vazgeemez (Sezer, 1988:63). Dolaysyla Sezer, Trk toplumu iin nerilen ve ancak toplumumuzda nesnel

Sezgin Kzlelik . dayana bulunmayan soyut kavramlar ya da Bat tarihi endeksli modellerden, zellikle de toplumlar Endstri Devrimini gerekletirmilik ya da gerekletirememilik ltne ve/veya toplumlar aras farkll kapitalizme deiik tarihlerde gei ve kapitalizmde deiik hzla gelime kuramlaryla aklama tarzndan hareketle Trkiye gereini deerlendirmenin eksik olacan, bunu yerine Trk toplumu, tarihi ve gerei temelli yeni anlay ve modeller gelitirmenin tek geerli yol olduunu ileri srmektedir. Ancak bylece Trk gereine uygun ve bu gerein sahip olduu g ve olanaklarn en iyi biimde deerlendirilebilecek doru ve geerli amalar saptayabiliriz (Sezer, 1988:63-64). Bu yzden Sezer Trk toplumu ve tarihi gereine ynelmemizin gerekliliini vurgulamakta, bunun iin de Trk sosyolojisine byk grevler yklemektedir. Sosyoloji, toplumlarn kendilerinin bilincine varmalardr. Sosyoloji biliminin temelini ve zn toplum bilinlenmesi oluturmaktadr (Sezer, 1985:174). Sosyoloji, toplumlarn kendi zerlerine sorduklar ve srekli yenilenen bir soru... (Sezer, 1985:218) olmann tesine gidememektedir. Sosyoloji, bu erevede, tarih bilincinden baka bir ey deildir. Sorun sosyolojide sz konusu bilincin bir bilim durumuna dnmesidir (Sezer, 1985:178). lkemizde henz aktarma bir bilim kimliinden kurtulamam olan Trk sosyolojisinin ilk koulu, tarihimizden bilgi edinmek, tarihimizden gerekli sonu ve dersleri karmak(tr) (Sezer, 1985:178). Bylece zengin bir tarihsel birikime sahip olan Trk toplumunda sosyoloji bilimine gnmzde bu zengin birikimden nasl ve ne ynde yararlanlabileceini aratrmak dmektedir (Sezer, 1985:217). Tarihteki, zellikle de yakn tarihimizdeki en nemli mirasmz olarak Osmanl mirasn ele alan Sezer (1991b:7)e gre Osmanl, sorunlarmzn ve sorunlarmzn olduu kadar sorunlarmz zmemize izin verecek gcmzn de kaynadr. Bu nedenle Trk sosyologlarnn, bir dnya imparatorluu olan Osmanly iyi tanmak ve bilmek zorunluluu bulunmaktadr. Bu konuda sormamz gereken temel soru vardr. Bu da Osmanl devletinin sadece tarmsal retimle tanmlanamayacadr (Sezer, 1988:70). Trk toplum ve gereini kavramada son derece nemli olan bu konunun gerei gibi temellendirilebilmesinin yolu Osmanlnn toprak dzeni konusunu aklamaktan gemektedir. Osmanl mparatorluu, her eyden nce siyasi bir kurulutur (Sezer, 1988:70). Bir siyasal kurulu olarak Osmanly zerinde kurulduu toplumdan hareketle tanmlama konusunda baz sorunlar bulunmaktadr. Bu noktada Sezer, bir Osmanl toplumundan sz etmemiz gtr (Sezer, 1988:71), grndedir. Dolaysyla Sezere gre biz ancak bir Osmanl Devletinden sz edebiliriz. Osmanl, bir siyasi kurulu olarak deerlendirildiinde, Osmanldaki tarm ve tarmsal retimin nce bir yasalatrma konusu olduu gerei ortaya kmaktadr. Devlet ile retim arasndaki iliki, vergi ilikisinin dar snrlar ierisinde kalmaktadr. Devlet, ancak vergi kaynaklarn yakndan tanma ve denetleyebilmek iin tarmla ilgili olmutur. Bylesi bir tutumun doal bir

Sosyal bilimlerdeki multidisiplinarite ynelimleri .... sonucu olarak Sezer Osmanl dnemine ait kaynaklarn banda ncelikle vergi defterleri ile tarm ve toprak kanunlarnn olduunu belirtmektedir. Osmanl mparatorluunun kesitii tek bir toplum sz konusu olmad gibi devletin asal ilevlerinden olan yasalatrma ilemlerinde ve ayrca tarm ve retimi ilgilendiren konularda bir birlik sz konusu deildir. Szgelimi imparatorluk iinde eitli retim blgeleri (rnein Msr gibi) ayr ayr yasalarla ynetilmitir. Sezer, bu durumun temel nedeni olarak devletin ve retim ilikilerinin birbirlerinden kesinlikle ayrlm olmasn gstermekte ve ancak bylece siyasi dzeyde Osmanl mparatorluunda grlen merkeziyetilie karlk Msrn ve baka blgelerin ayr yasalarla ynetilmeleri bir aklamaya kavuabilir (Sezer, 1988:73) grn ileri srmektedir. Devlet ynetim ilikileriyle retim ilikilerinin birbirlerinden kesin izgilerle ayrm olmas, Osmanlda dzenin reaya snf ve askeri snf olarak ikiye ayrlmasna neden olmutur. Osmanl mparatorluunda reayann, retim uralarnda, retici olarak geni bir bamszla sahip olmasna karn ekonomik snf olarak bir zerklii yoktur. nk Osmanl Devleti reayann bir ekonomik-siyasal g olarak rgtlemesini engellemitir, zellikle de bunu en nemli retim arac ve zenginlik kayna olan topran mlkiyetini kendisine ait klarak gerekletirmitir. Buna karlk devletin de siyasal g olarak retime karmas hibir ekilde sz konusu olmamtr. Devletin retimdeki rol ve retime mdahalesi belli grevlerle snrland gibi retici kylnn de siyasal erki ekime ve atma konusu yapabilecek bamsz bir kyl ve/ya da retici snf olarak rgtlenmesine olanak salanmamtr. Osmanlda siyaset, ekonominin basit bir yansmas deildir. Osmanl dzeneinde ekonomik blnmeler karsnda siyasal alanda gl bir merkeziyetiliin olduu saptamasndan yola kan Sezer (1988:134)e gre, eer siyasetin zorunlu biimde ekonomide bulunan dzen ve glere dayand varsaym benimsenirse Osmanl mparatorluunda siyasetin ekonomi nndeki bu bamszl bir aklama gerektirir. mparatorluk iin siyasal adan nem arz eden yerleim alanlar (blgeleri ) ekonomik adan en az gl ve en az zengin blgelerdir. Osmanl dzeni, birbirinden ayr iki rgt zerine ekillenmitir. Sz konusu iki rgt, askeri ve dinsel rgtlerdir. Osmanlda askeri rgt, Sezere gre, kendisine gerekli olan insan gcn (askeri personeli), geleneksel Dounun snrlar dnda kalan halklarn ocuklarnn devirilmesi yani onlarn din deitirmeleri ve zel eitimleri yoluyla salamaktadr. Bylece Osmanl mparatorluunda devirmecilik kurumu araclyla Osmanl ismini alan yeni bir rk oluturulmutur. Sezer ayrca Osmanl da askeri ve siyasal grevlerdeki insanlarn g ve otoritelerini daha ok Osmanl sarayna ballklarndan aldn, geleneksel Dou siyasetine bu balln ise dinsel kurulularn denetimi altnda tutulduunu ileri srmektedir. Ksacas Sezer, Doudaki herhangi belli bir kar grubunu ve toplumsal snf temsil etmekten uzak devirmelere dayanan Osmanl devletinin emperyalist olmadn, onun askeri ve dinsel rgtler zerine temellendiini,

10

Sezgin Kzlelik . slam dininin fetva kurumuna dayanarak siyasal iktidarn blnmesine izin vermediini, ekonomik farkllamalara karn gl bir merkeziyetilii koruduunu, Dou geleneinin srdrcs ve yeni bir Dou siyaseti durumunda bulunduunu ileri srerek, Osmanl-Trk tarihinin Bat-temelli ATT ve feodalizm kalp/modellerine uygunluk gstermediini akla kavuturmaktadr. Sezer, Trk toplumunu ve tarihini Dou-Bat atmas temelinde ve ekseninde deerlendirmektedir. Sonu Sosyoloji bir bilimsel kimlik edinim dneminden buyana aratrma nesnesini tarihsele dayandrmtr. Sosyolojinin nemli isimleri her zaman toplumsal olan tarihsel olan ile birlikte dnmlerdir. Sosyolojik dnme, tarihsel kavray temellidir. Sosyologun tarihselden kopukluu, ele ald toplumsal problemi zmlemesinde problematik oluturur. Bu da sosyologun, yaad toplumu anlamasn ve aklamasn gletirir. Bylelikle biz, sosyolojiyi, sosyal bilimler metodolojisinde gittike kabul gren multidisiplinarite eilimi erevesinde tarih ile bantl bir bilim olarak yeniden dnmemiz gerekir. Sosyoloji, toplumlarn kendi tarihleri zerine yeniden dnmesi ve hatta bir tarih bilinci olarak ele alnabilir. Sosyoloji, toplumlarn kendilerinin bilincine varma giriimi olarak dnlebilir. Bu erevede sosyolojiyi, toplumlarn kendi zerlerine sorduklar ve srekli yenilenen bir soru olarak gren Sezerin, lkemizde henz aktarma bir bilim kimliinden kurtulamam olan Trk sosyolojisine, tarihimizden bilgi edinme, gerekli sonu ve dersleri karma gibi bir ilev yklemesi, ve Trk sosyolojisinin Trk toplumunun yaps ve sorunlarna younlamas gerektiini bildirmesi zerinde dnlmesi gereken bir husustur. Zaten Trk sosyolojisi de Trk toplumunun yapsn aklayabildii, toplum sorunlarna zmler retebildii, Trkiyenin gereklerinin ve yapsal zelliklerinin bilincine vard srece gelime olanana kavuacaktr. Notlar Trk toplumunu genel izgileri ile tanmlamak giriimlerinde ileri srlen feodalizm ve ATT gibi grleri topluca ele aldmzda baz ortak yanlarnn olduu ortaya kmaktadr. Sz konusu grler Trk toplumunu kendi zelliklerine dayanlarak deil Batnn mutlak rnek/model olarak ele alnmas ile yaplan karlatrmalarda ulalan sonulara gre deerlendirmekte, dolaysyla toplumlarn tarihsel seyri ve gelecekteki ynelimlerini Bat dn sistemi/tarihi dnda dnmemektedirler (Sezer, 1977:47). Sezere gre aslnda feodalizm ya da ATT taraftarlar kendilerince Trk toplumunun azgelimiliine teorik bir temel bulma abas ierisindedirler. Ayrca konuyu tartmal hale getiren baka bir faktr, aratrmaclarn teleolojik yntemi benimsemi olmalarndan kaynaklanmaktadr (Klbay, 1981:7). Osmanl dzeninin feodal ya da ATT olduuna a priori karar veren bu aratrmaclar,
tm uralarn verdikleri kararlarn kantlanmas noktasnda odaklatrmaktadrlar.
1

11

Sosyal bilimlerdeki multidisiplinarite ynelimleri .... Kaynaka AKT, Bahattin. (1966), Azgelimi Kapitalizm ve Kylere Girii, Ankara:ODT renci Birlii Yaynlar. AVCIOLU, Doan. (1990), Trkiyenin Dzeni: Dn-Bugn-Yarn, I. Ve II. Cilt, stanbul:Tekin Yaynevi. BAUMAN, Zygmunt. (1998), Sosyolojik Dnmek, (eviren:A.Ylmaz), stanbul:Ayrnt Yaynlar. BERKES, Niyazi. (1982), Trkiyede adalama, stanbul:Dou-Bat Yaynlar. BLOCH, Marc. (1983), Feodal Ankara:Sava Yaynlar. Toplum, (eviren: M.A.Klbay),

BORAN, Behice. (1968), Trkiye ve Sosyalizm Sorunlar, stanbul:Gn Yaynlar. BRAUDEL, Fernand. (1992), Tarih zerine Yazlar, (eviren:M.A.Klbay), Ankara:mge Yaynlar. BRAUDEL, Fernand. (1993), Maddi Uygarlk ve Kapitalizm XV-XVII. Yzyllar, Cilt I, II; III, (eviren: M.A.Klbay), Ankara:Gece Yaynlar. BRAUDEL, Fernand. (1994), II. Felipe Dneminde Akdeniz ve Akdeniz Dnyas, Cilt I, II, (eviren: M.A.Klbay), Ankara:mge Yaynlar. BRAUDEL, Fernand. (1996), Uygarlklarn Grameri, (eviren:M.A.Klbay), Ankara:mge Yaynlar. CANGIZBAY, Kadir. (1999a), Sosyolojiler Deil Sosyoloji, Ankara:topya Yaynevi. CANGIZBAY, Kadir. (1999b), Gurvitch- Sosyoloji ve Felsefe, Ankara:topya Yaynevi. ELEB, Nilgn. (2000), Millieniumum Bilimleri Balamnda Sosyoloji Ve Tarih: Ne Nasl?, . Prof.Dr. Eyp Kemerlioluna Armaan, Sivas:nder Matbaas, S.85-94. DEFTER VE TOPLUM VE BLM DERGLER ORTAK ALIMA GRUBU. (1998), Sosyal Bilimleri Yeniden Dnmek, stanbul:Metis Yaynlar. DILTHEY, Wilhelm. (1999), Hermeneutik Ve (eviren:D.zlem), stanbul:Paradigma Yaynlar. Tin Bilimleri,

12

Sezgin Kzlelik . DVTOLU, Sencer. (1981), Asya retim Tarz Ve Osmanl Toplumu, stanbul:Ar-Yayn-Datm. DURKHEIM, Emile. (1985), Toplumbilimsel Yntemin Kurallar, (eviren: C.B.Akal), stanbul:B/F/S Yaynlar. ERGUN, Doan. (1982), Sosyoloji ve Tarih, stanbul:Der Yaynlar. GADAMER, Hans-Georg. (1975), Truth and Method, New York:Seabury Press. GULBENKIAN Komisyonu. (1998), Sosyal Bilimleri An, (eviren:.Tekeli), stanbul:Metis Yaynlar. HOBSBAWN, Eric. (1999), Tarih zerine, (eviren: O. Aknhay), Ankara:Bilim Ve Sanat Yaynlar. KAMAZOLU, H. Bayram. (1998), 1960larda Ortaya kan Yeni Dzen Araylar Ve Nedenleri zerine Ksa Bir Deerlendirme, . 75. Ylnda Tm Boyutlaryla Cumhuriyet Sempozyumu, Sivas:C.. Basmevi, S.37-43. KAMAZOLU, H. Bayram. (1999), 1960larda Trk Sosyologlarnn Tarihe lgi Duyma Nedenleri zerine, . Trk Sosyoloji Tarihi zerine Aratrmalar, stanbul:Birey Yaynlar, S.299-317. KILIBAY, M. Ali. (1981), Feodalite ve Klasik Dnem Osmanl retim Tarz, Ankara:Teori Yaynlar. KIZILELK, Sezgin. (2000), Baykan Sezerin Sosyoloji Anlay, Ankara:An Yaynclk. KKMER, dris. (1994), Dzenin Yabanclamas - Batlama, stanbul: Balam Yaynlar. MARX, Karl. (1986, 1992, 1990), Kapital, Cilt I, II, III, (eviren: A. Bilgi), Ankara:Sol Yaynlar. MARX, Karl. (1997), Formen-Kapitalist retim ncesi Biimler, Ankara:Sol Yaynlar. MER YAZAN, mit. (1991), Braudele Gre Tarih Ve Sosyoloji, . Tarih ve Sosyoloji Semineri Bildirileri, stanbul:.. Edebiyat Fakltesi Basmevi, S.103-120. MILLS, C. Wright. (1979), Toplumbilimsel Dn, (eviren:.Oskay), Ankara:Kltr Bakanl Yaynlar. PARSONS, Talcott. (1951), The Social System, New York:Free Press.

13

Sosyal bilimlerdeki multidisiplinarite ynelimleri .... RAGIN, Charles Ve CHIROT, Daniel. (1999), Immanuel Wallersteinin Dnya Sistemi: Tarih Olarak Siyaset Ve Sosyoloji, . Tarihsel SosyolojiBlochtan Wallersteine Grler ve Yntemler (Der.T. Skocpol), (eviren:A.Fethi), stanbul:Tarih Vakf Yurt Yaynlar, S.276-312. SENCER, Muzaffer. (1999), Osmanl Toplum Yaps, stanbul:Sarmal Yaynevi. SEZER, Baykan. (1977), Trk Toplum Tarihi zerine Tartmalar, . Toplum Ve Bilim, Say:4, K, S. 46-62. SEZER, Baykan. (1979), Asya Tarihinde Su Boyu Ovalar ve Bozkr Uygarlklar, stanbul:. . Edebiyat Fakltesi Yaynlar. SEZER, Baykan. (1985), Sosyolojinin Ana Balklar, stanbul:. . Edebiyat Fakltesi Yaynlar. SEZER, Baykan. (1988), Trk Sosyolojisinin Ana Sorunlar, stanbul:Smer Kitabevi. SEZER, Baykan. (1991a), Trk Sosyolojisinin Tarihle likileri, . Tarih Ve Sosyoloji Semineri Bildirileri, stanbul:.. Edebiyat Fakltesi Basmevi. SEZER, Baykan. (1991b), Toplumumuz ve Sosyolojimiz, . Sosyoloji Konumalar, (Der.S. Elibol), Ankara:Ecem Yaynclk, S.3-10. SEZER, Baykan. (1993), Sosyolojide Yntem Tartmalar, stanbul:Smer Kitabevi. SEZER, Baykan. (1999), Tarih ve Sosyoloji, Tarih ve Sosyoloji, mit Meri Yazana Armaan, Sosyoloji Yll 4, stanbul:antay Kitabevi, S.4955. SKOCPOL, Theda. (1999), Sosyolojinin Tarihsel mgelemi, . Tarihsel Sosyoloji- Blochtan Wallersteine Grler ve Yntemler, (Der.T. Skocpol), (eviren:A.Fethi), stanbul:Tarih Vakf Yurt Yaynlar, S.121. SMITH, Dennis. (1999), Olgularn ve Deerlerin Kefi: Barrington Mooreun Tarihsel Sosyolojisi, Tarihsel Sosyoloji- Blochtan Wallersteine Grler ve Yntemler, (Der.T. Skocpol), (eviren:A.Fethi), stanbul:Tarih Vakf Yurt Yaynlar, S.313-354. TUNAY, Mete. (1983), Siyasal Miras, . Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, Cilt:7, stanbul:letiim Yaynlar, S.1964-1966. WALLERSTEIN, Immanuel. (1997), Sosyal Bilimleri (eviren:T.Doan), stanbul:Avesta Yaynlar. Dnmemek,

WEBER, Max. (1949), The Methodology of The Social Science, New York:The Free Press.

14