http://genclikcephesi.blogspot.

com

TARH-KLTR DZS: 202

S A V A I N G L Z

L E

L G L

B E L G E L E R I I I

http://genclikcephesi.blogspot.com

Dizgi - Yaymlayan: Yeni Gn Haber Ajans Basn ve Yaynclk A.. Bask: ada Matbaaclk ve Yaynclk Ltd. ti. Mays 2001

GOTTHARD

JAESCHKE

S A V A I N G L Z

L E

L G L

B E L G E L E R I I I

Trkeye eviren: Cemal Kprl

Cumhuriyet c

http://genclikcephesi.blogspot.com

NDEKLER VIII. SEVRES: 1-Bansn Geciktirilmesi 2- Bans Koullarnn Hazrlanp mzalanmas 3- Antlamay Onaylama Giriimleri IX. YANLI ANLAMA (L'ACCORD TRIPARTITE): 1- Gizli Sava Szlemeleri ve Misk- Milli 2- Fransa 3-talya X. STANBUL BOAZPNDA "CENTLMEN ANLAMASI" ("Entente Cordiale") XI. NGLZLERN YANSIZLIINDAN DOSTLUUNA GDEN YOL: 1- Fethi Bey'in Londra'ya Kabul Olunmamas 2- Anadolu Kansz Boaltlabilir miydi? 3- Mebmed Vahdettin'in Tahttan nmek stememesi . . . 4- Trk Dostluunun Deerini Anlayan ngiltere SON: BABIL BELGELKLERNDEN TAM YARARLANMANIN NEM EK : BELGELER 7 7 14 19 23 23 26 .32 42 55 55 62 .68 84

91 94

http://genclikcephesi.blogspot.com

VIII SEVRES 1. Barn Geciktirilmesi 23 Ekim 1918'de, Earl Curzon, Austen Chamberlain'e, "Kabine her gn toplanmaldr" diye yazyordu. Earl of Ronaldshay ise, "Trkiye iini hemen ele almann ve btn Ya kn Dou sorununu zmleme yoluna gitmenin nemi ze rinde ilk olarak Lord Curzon 'un srarla durduunu" hakl ola rak sylyordu (1). Buna karn, Trkiye ile barn ancak 1923 ylnda yaplabilmesinin birok zincirleme etmenleri vardr. lk nce, Almanya ile ban yapmann ok daha nem li sayld, yere serilmi olan Trkiye'nin ancak "verilecek hkm bekleyen bir sulu (2)" olduu iin artk asker bir so run olmaktan km olduu dnlyordu. Churchill, Tr kiye'nin, "Eski dostumuz dedii ngiltere tararndan cezaladrnlmaya" hazr olduunu, ancak, "Trk ulusunun Britanyallara deil, kuaklar boyu nefret ve kin besledii dman Yu nanistan'a boyun eeceklerini anladklan andan sonra denet i) Ronaldshay 10 260. (2) Br. IVNo. 439: Curam 4.7.1919. 7

lenemez duruma geldiini (3)" yazmaktadr. Bununla birlik te bu, tamamyla doru deildir. Aslmda, gizli sava szle melerinin ortaya kndan beri kendilerini bekleyen sonu se zerek, geici olarak uyumu grnen ulusal bilincin yeniden uyanmas iin uraan Trkler vard. Bylece brakmann imzalanmasndan hemen soma, zellikle en ok tehdide u rad tahmin edilen yerlerde ulusal birlikler domaya bala d (4). Balangta silhl bir karkoyma elbette dnlemez di; ama savatan sonra ''mandaclk" formlne sokulmas d nlen blme tasarlaryla ngiltere ve Fransa'nn sava yor gunluu sonuncunda hzlandrlan silhszlanma arasnda, apak bir eliki bulunduu anlalmt. Anadolu'nun en b yk blmnn yolsuz olmas da ayrca bir etmen oluturu yordu. Bylece, "Osmanl mparatorluu'nu zellikle talihsiz Hristiyan halkm oluturan Ermeni ve Rumlara mutluluk ve recek olan barla cidd ve kesin bir hesaplama" (5) tehdi di, inanlr gibi grnmyordu. Bu Hristiyan uyruklarn "Trklerin kanl zulmlerinden" kurtarmak iin Paris'e ge len Bakan Wilson, 30 Ocak 1919'da Lloyd George'un 250.000-300.000 kiilik Britanya ktalarnn korunmas iin harcanan byk masrafn azaltlmas iin yklerin yeniden bllmesini nerdikten soma, "Trklerin bu konuda ngi lizlerin yerini Amerika Birleik Devletlerinin almasna hi bir bakmdan kar kmayacaklarn" sylemesi karsnda: "Bana gre, Birleik Amerika Devletleri halk iin Asya'da asker sorumluluk kabul etmek gibi az eilim gsterecei (3) Churchil 367. (4) Bk. yu. bl. VI not. 4. (5) Balfour 9.11.1918: Bl. I not 30, kr.bl. m I. 8

baka hibir sorun yoktur (6)" demiti. Wilson'in daha son ra 59.000 askere ve 756 milyon dolara gerek gsteren (7) Harbord raporunu aldktan soma, Ermeniler lehine bir man dann kabuln nasl olup da Senato'ya salk verdii, bu ko ullar altnda pek anlalr birey deildir. Feldmareal Wilson'un, 4 Nisan 1919'da "Ban konferansmn imdi kararlann zorla uygulatacak durumda olmad, bu konuda gn den gne daha da gsz kalaca (8)" konusundaki raporu nu alan Lloyd George'un dncesi daha da anlalamamak tadr, byleyken, Lloyd George ve Wilson, 14 Mays'ta "Drtler Meclisinden" btn Anadolu'nun manda blgele rine blnmesiyle ilgili bir karar karmlardr (9) ki, gr ne baklrsa bu kararda Trklerle Araplar bir tutulmakta; onlarn bamszlklannn tannmas Milletler Cemiyeti'nin Stats'nn 22. maddesine balanmaktayd. 22. meddede, "Bir mandatecnn tavsiye ve yardmlan bunlann (Suriye, Fi listin ve Irak uluslan!) kendi kendilerini ynetebilecekleri za mana dek srecektir" denmektedir. Dahas, Osmanl mparatorluu'nun kurtuluunu bir ngiliz korumaclnda gren (10) en uysal politikac Damat Ferit bile, 23 Haziran 1919 muhtrasnda (11), "Osmanl halk... imparatorluun para lanmasn ya da trl mandaclar eline verilmesini kabul et meyecei gibi, hibir hkmet, halknn isteine aykn dav ranamaz" diyordu. (6) US III806 v.d. (7) US 1919 n 866, 872 (8) War Office'in 23.4.1919 tarihinde Foreign Office'e yazd not. (9) US V 622. (10) 303.1919 tarihli muhtra: bk. yu. bl. /not 13. (ll)Br.IV426App. X.

Ferit, talyan igalini (28 Mart'tan bu yana) halka "dost luk davran olarak" gstermeye almakla birlikte (12) yi ne de Yunanllarn zmir'i igal etmeleri zerine balayanmuazzam byk bakaldrya kar duramamtr. Lloyd George'la Wilson ve Clemenceau'nun, daha 6 Mays 'ta raz oldukantaTi^ szlemesinin en nemli kararnn ne alnmas den li hibir ey bu szlemenin sonu kestirilemeyecek bir zama na atlmasna daha elverili olmamtr. Damat Ferit de, hi ay rmnda olmadan Yunan karmasn izleyen gnde Mustafa Kemal'i Anadolu'ya -amal olmayarak- gndermekle ban sn daha ok gecikmesine yol am, ama sonunda, Lausan ne 'da 1923 'te ban kesin olarak salam oluyordu. Trkiye ile barn imzas iin uzun ve g tartmalarn yaplmas zorunluu Londra'da anlalrrken, Amiral Amet 20 Kasm 1918 'de "Fransa ile Trkiye 'yi birbirlerine balayan es ki dostluk bozulmayacaktr; ban yalandr" (13) diye gven ce veriyordu. Ancak, 29 Kasm'da smet Bey'in (13a) bakanlnda ba r konumaanna hazrlk kurulu kurulduunda, acaba Har biye Nezretinde neler dnlm olabilir? Bu kurulun a lmalar, konusunda Bb- li belgeliklerinden daha ok bil gi edinmek yararl olurdu. Damat Ferit, 4 Mart 1919'da Hkmet'in bana getiinde tilaf Devletleri'nin ban planlan konusunda nlemli davranarak bilgi istedi ki, Webb bunu kendi hesabna aklama niteliinde olarak 8 Mart'ta yle yorumluyordu: "Konferans'm olas karan konusunda tam bir

(12) TV 3554: 15.5.1919 tarihli genelge. (13) Le Moniteur Oriental 21.11.1918 (13a) F.R. Unat, .nn (1945), 14. 10

gizlilik iinde, herhangi bir dnce verebilecek olursanz, bunun kiisel olarak aydnlanmam iin sonsuz bir deeri ola caktr." Curzon, ayn 17'sinde yant verdi: "Konferans'm ve recei olas karar konusunda bir dnce verebilecek durum da olmadma zgnm, ama isteinizi Paris'e bildirdim." O, Balfour'dan da u ricada bulunmutu (13b): "Bana verebile ceiniz herhangi bilgiden dolay, pek mteekkir kalacam." Balfour da 8 Nisan'da Webb'e u yant verdi: "Aziz Amiralim! Bilgi isteinizi... sempatiyle karla dm, ancak bu resm nitelikte olamayacaktr; dorusu resm olmayan haberlemelerse... Konferans'm tartma ve kararla rn tehdit eden belirsizlikler yararl beyanlar pek ok gl e uratacaktr. Kiisel dncem (ne derece deerlidir?), s tanbul'un Trklere geri dnmeyip, belki herhangi bir manda ter ynetimi altnda (Amerikan mandas olaslk d deildir) yanszlatnlarak Milletler Cemiyeti emrine verilmesidir. Ana dolu'nun Trk olan blgeleri, elden geldiince, umarm ki, Trk ynetimi altnda kalacak. Trklerin yzyllarca kt dav randklar Rum ky halk iin nasl karar verilirse verilsin, Trklere denize ticar bir k salanmasnda glk kaca m dnmemekteyim. Btn bu konular, ok belirsiz ey ler olduu gibi, en sonunda hibiri doru kmayabilir... Hikimse kendisini ngrye kapp koyveremez". Curzon, 8 Mays'ta Balfour'a u telgraf ekti: "Trklerin geleceinin. Yksek raca yalanda grleceini sanrm. Calthorpe'un sk sk yineledii dilein anmsanacan ve ki mi kararlarn yaymlanarak iln edilmesinden nce yeterince (13b) K. Curzon, Balfour'a 18.4.: "The first task: an early decision of... the main outline of the future limits of (Turkey)" (Corresp. II No. 37, Encl. I; Ronaldshay III 265: Nicolson 80.) 11

uyarmalara yer verileceini ummak isterim. Trklere zorla ka bul ettirilecek koullan zamansz ortaya atarak lkeyi heyecan lara srklemek yznden yaanlan tehlikeye girebilecek, ko ruma ve yurtlarna geri verilme ileriyle ilgili pek ok Britan ya'n grevli ve subay vardr." Curzon bunda yanlyordu; bir ka gn soma Yunanllar kimseye haber vermeden karaya k tklar zaman, bir tek ngiliz'in bile klma dokunulmamt. Lloyd George, 25 Haziran'da "Drtler ras"nda (14) unlan sylyordu: "Bakan Wilson pek yaknda buradan aynlacaktr. nmzdeki ilk iki ay iinde Trkiye ile sava du rumunun srdrlmesi mantksz olur. Trkiye'nin smrlann izmek ve ama Amerika'nn mandaclk grevini kabul edip etmeyecei bilininceye dek Mezopotamya, Suriye ve Er menistan gibi Trkiye'nin elinden alnacak topraklarn d zenlenmesinden vazgeerek, bu lkeyi iinde bulunduu se fillikten kurtaracak bar koullarna onay vermek olanakl de il mi?" Wilson:... "Trkiye'nin ytrecei blgelerin... Irak, Suriye ve Ermenistan'm... kesip atlmasn neriyorum. Mt tefik ve Ortak Devletler arasnda son zm yolu bulununca ya dek gvenlii korumak iin mttefik ktalar orada kalabi lirler..." Lloyd George: "Ermenistan'da... mttefik kta yok"... Wilson: "Trkiye zerinde bir manda yanl olur (15) ...ama zerinde herhangi bir devletin gl elleri bulunabilir; istan bul ile Boazlar ise imdilik yansz bir toprak eridi olarak ka labilir". Lloyd George: "Trk delegeleri imdi Paris'te bulun duu srada, Trkiye ile ksa ve ar bir ban yaplabilmesi (14) US VI 674; Br. IV No. 426. (15) G. Jaschke, "Ein amerikanisches Mandat fur die Trkei?" (Die Welt deslslams, N.S., Vin 219). 12

byk bir ilerlemedir. Clemenceau bir sonuca varlacandan umutlu deildi" ve bunda da haklyd. 27 Haziran'da "Drtler ras" u kararlan ald: " 1 - Trkiye ile ban szlemesinin kararlatnlmas; Amerika Birleik Devletleri Hkmeti, es ki Trk mparatorluk topraklarndan bir blmnn manda sn zerine alp almayacam bildirinceye dek ertelenecektir. 2- Trk delegeler kurulu... Trkiye'ye, dnebilir (16)". Bu, uursuz bir karard! 16 Austos'ta Curzon'un istedii aklamaya yant ola rak, Bykeli Lindsay'in (Washington), eski Trk mparatorluu'nun baz blgeleri zerinde bir manda kabul etme ola sl bulunmadm bildirmesine, aslnda hi kimse ama maldr: "Bakan yle herhangi bir demete bulunmamtr ve olasdr ki, konuyu tamamyla Kongre'ye brakmak istemek tedir". Mr. Polk, Paris'te bu konu iin u grleri ne sr yordu: "Bakanla Bakanlan; byle bell bir ii (eek ans yu vas) zerlerine almaktan korktuklan gibi, bu konu iin her hangi bir biimde propaganda yapma dncesini yrtmek ten de kanmaktadtflar". ki ay soma, Lord Grey unu bildi riyordu: "Senato'nun Amerika iin bir manda kabul etmesi umudu... asla yerinde deildi... Bakan'm hastal dolaysy la her zamandan daha da uzaktr (17). Bu konu, imdi artk t myle sz konusu dndadr (18)". Damat Ferit'in dn den soma, Webb, 10 Ekim'de u raporu verdi: "Asker gle rin srekli olarak azaltlmas ve zmir'in Yunanllarca igali zerine durumun ktye gitmesiyle kout olarak ban koul(16) US VI674,729, 757; Br. IV No. 426,430,431. (17) Wilson, 25.9.da seim gezisi srasnda Pueblo, Col.'de birdenbire ye re yklmt. (18) Br. rVNo. 485,537 not 3, 541,584. 13

larmn ilnnn bu denli uzun bir sre geciktirilmesi karsn da, baka bir zm yolu bulunamazd." De Robeck, daha da sert szler sylyordu (10.11): "B rakmann aslnda gereinden uzun sre ertelenmesi, gerek ten ileri kartrmt (19)." 2. Bar Koullarnn Hazrlanp mzalanmas Sonunda, 22 Aralk 1919 'da, Londra'da "bir ngiliz-Fransz Konferans" toplandnda, Berthelot burada yalnz "ban szlemesi iin hazrlk konumalan" yaplabileceini, bu nunla birlikte bir Osmanl Delegeler Kurulu ile kesin konumalann, imza ve onaynn Paris'de yaplabileceini, srarla sylemekteydi ki, bunu Millerand da kesin olarak onaylam t. Resm Amerikan Delegeler Kurulu'nun (Polk) Wilson'un emri zerine, (Amerika, Trkiye'ye sava iln etmedii iin) 9 Aralk'ta Washington' a yola km olmasna karm "l ra [Yksek Danma Kurulu]" 21 Ocak 1920 tarihli son top lantsnda, "Mttefik Devletler Hkmetleri, Amerikan yar dm ve ibirliine ok yksek deer verdikleri iin, artk ku rulmu olan Bykeliler Konferans'na katlmas konusun da Lansing'e bir telgraf ekmeye karar verdi. Bu arada geen srenin, glerini yeniden toplamak ve Boleviklerle tehlike li ilikilere girime konusunda, Trldye'nin devrimcilerine ve Mttefiklere dman elerine olanak vermi olduunu" da, iyice anlam bulunuyorlard. Milne, 10 Ocak tarihinde, de netim subaylarnn Anadolu'ya yaptklan gezilerden sz e(19) Br. II No. 80, IV No. 631, 632,664, 670, 671, 680, XEtt No. 10,14. 32; US 1919126. 14

den zet raporunda, "dayatma niteliindeki ban koullar nn... birok kararsz kiinin kendiliinden uusulann kollanna atF'masna yol aacama ve "ulusal eylemi engellemek iin yeterince kol gcnn kullanlmasna gerek duyulaca na" nemle dikkati ekmiti. Curzon, daha 22 Aralk toplan tsnda "Mttefiklerin zorlayc asker gcne dayanmayan bir ban dayatmann felket getireceini" belirtmiti. De Robeck ile Defrance de, 3 Mart'ta ulusal eylemin nderlerinde ve onlann ynettikleri Mslman halkta, dayatlacak bar koullanna kar silhl direnile kar konulabilecei gibi bir dncenin geliebilecei korkusunu belirtmilerdi.. De Robeck de 7 Mart tarihli raporunda, "Mttefikler, Trkleri z mir, Edirne ve Erzurum'dan yoksun klan ve Sultan' stan bul'da bir koruman [muhafz] blyle tek bana brakan bir anlamaya kar onlann iddetli direnilerine kar koyabilir, btn Trkiye'de kendi ynetimlerini zorla kabul ettirmeye gleri yetebilir mi?" diye soruyordu. Aym 25'de de unlan syledi: "Daha ok srenin aklc olmadm iyice gstermek istiyorum;... Mttefikler, zafer kazanm bir ban brakmann ilk birka aynda hi glk ekmeden kabul ettirme ansn nasl yitirdilerse, (16 Mart'ta) son darbeyi vurmakla elde ettikleri ilerlemeleri de yitirebilir ler (19)". Curzon buna yant olarak, "(Londra) Konferans, her gn olmak zere yedi hafta toplant yapt ve nemli iler gr d. .Geride kalan aama iin, daha hafta isteyecei gibi Konferans'n darda bir toplant yapmasn da gerektirecek tir. Son koullar. Mttefiklerin bir dereceye dek o koullan zor-" ia kabul ettirme yeteneine bal olup. bu da son askeri t verilinceye dek kestirilemez." Gerekten zayf bir avuntu ve zc bir tanlama! Britanya Genel Kurmay, I Nisan Trk

15

Ban Anlamas konusundaki muhtrasnda daha gereki bir yargya varmaktadr:"... nerilen ban koullarnn uygulatlabilmesi iin ne gibi asker harekt yaplmas gerektii ko nusunda Mareal Foch'a sorulan bir soruya, Mareal... genel durumu dzeltmeyen bir Yunan saldnsmn yalnzca yerel et ki yarataca, daha ileriye ynelik Yunan tutkularn doura ca... (Britanya Genel Kurmay nemle kaydederek)... Tr kiye ile imdiki ban nerileri zerinde, Mttefiklerin emri ne verilmi olan asker gler bulunmad iin, srar etmenin Britanya saygnln byk bir darbe yeme tehlikesine ura taca (dncesinde bulunduunu)" bildirdikten soma, "Ant lamann yemden gzden geirilmesi firsat hl kanlm de ildir" demektedir. Gelecek iki ylda tartma [mzakere] pa rolas bylece ortaya atlm oluyordu. Ancak San Remo Kon feransmda mantkszlk hl da stn tatulmaktayd. Bu Kon ferans, Trkiye iin olanaksz olan koullan eletirmekle kal mam, ayn zamanda Ermenistan iin manda grevini ya da hi olmazsa bu lkenin Trkiye ile snrlarnn belirlenmesi iini Wilson'un zerine almas iin ricada bulunma karanna varmt. Tevfik Paa, Paris'te ban koullarn, 11 Mays'ta alyordu (20). Bundan bir gn nce, Damat Ferit Paa, Webb'e u ak lamada bulundu: "Byk Britanya, San Stefano Anlama sndan soma yapt gibi yemden gzden geirme olanam salarsa, Trkiye imzaya abuk raz olacakur." Webb, bu ko nuda raporuna unlan da eklemiti: "Ben onu, bu konuda do al olarak pek az bile olsa yreklendiremedim." Millerand ko ullan bildiriliinde, "Savan Trkler yznden uzadm ve (20) Br. VII No. 60 minute 6, XIII No. 35,40.

pek ok yaamn sndn ve Mttefik Devletlerin, Trk as ker harektnn yinelenmesini nlemeye kararl bulundukla rn" syledi. Curzon ise, Webb'den, Trklerin kendilerine ve rilen il hapn yutmalarn (21) salk vermesini istedi. Albay T. E. Lawrence, durumu ok daha doru olarak dnmektey di (22): "(Trk Ban Anlamasnn) yllk bir uygulama de nemesine bile dayanacak bir tek maddesi yoktur; yalnz Alman Anlamas'na gre, yeniden gzden geirme bakmndan da ha ansldn. Bu anlama unutulacaktr... Trkiye'de... ne yazk ki... tek mttefikimiz Sultan'dr; tpk ran'da olduu gibi." Rawlinson (23), "Haziran banda ban koullannm Anado lu'da iln edilmi olduunu duyduk. Bu koullar, Erzurum'un her yanmda alayc kahkaha sesleriyle karland ve asker hazrlklan pek artt" diye yazmaktadr. Milne ve Curzon, ancak Ban Anlamas'mn imzasndan soma Damat Ferit'e ktalanmn Anadolu'da ulusu eylemi bastrmak iin onaylarn vere cekleri srada, ulusularla uzlama siyasetinin Fransa'nn karlanyla daha ok uyumasndan dolay Fransz Meclisi'nin anlamay o durumuyla onaylamayaca ortaya kt (24). An cak Paris ve Londra Hkmetleri, Yksek Komiserlerin "im di yeniden gzden geirilmezse, birka ay iinde buna zorla nacamzdan dolay anlamada esasl deiiklikler yaplma s" konusundaki 17 Haziran tarihli tavsiyelerini dinlemediler. Bylece Spa'da, 16 Temmuz'da koullann hemen kabul edil mesini, ltimatomu andran bir kesinlikle istediler. Ahmed Re it, bu istei, "Anlamay imzadan kanmamz durumunda, Is(21) Ayn. yer. No. 59-61; bk. yu. bl. I not 95. (22) The Sunday Times 30.5.1920, s. 11. (23) Rawlinson 295. (24) Br.XmNo. 81, 82, 85, 94; bk. yu. bl. V, not 218. 17

tanbul'u elimizden alacaklar,(25)" diye yorumlad. Bunun ze rinde Meclis-i Vkel [Bakanlar Kurulu] 20 Temmuz'da an lamay imzalamaya karar verdi: "Ya stanbul'da ve mehd-i millmiz [ulusal beik] olan Anadolu da egemen olarak kk ama yine de bir devlet halinde bulunmak ya da nerileri red dederek Osmanl Devleti'nin yaamna son vermek"; artk ba ka bir seenek yoktu. Bundan dolay, 22 tarihli Saltanat ra s'nda, Damat Ferit ve Padiah, kendileri de ayaa kalkarak onay belirtilmesini istediler; yalmzca topu feriki [kolordu ko mutan] Rza Paa yerinden kalkmad (26). Ancak T.B.M.M.'nin Spa ltimatomuna kar tepkisi bam baka oldu; mebuslar, 18 Temmuz'da gizli bir oturumda "Misk- Mill [Ulusal Ant] snn iindeki ulusu ve yurdu kurtar ma" konusunda ant itiler (27). Ankara Hkmeti'nin boyun emeyen davram. Yksek Komiserleri 30 Temmuz'da Hk metlerine, "Kemalci nderlerin davranlarnda srar etmeleri durumunda Mttefiklerin ve zellikle Yunan ordusunun yr ye gemesinin, stanbul'un elden kmasnn ve sonunda Trkiye'nin ortadan kalkmasnn kanlmaz olacan bu n derlere anlatabilmek iin lml ulusular dinleyecek yetenek te bir kurulun oluturulmas iin Trk Hkmeti'ne tavsiye de bunulmas"n (28) nermeye ynlendirdi. Sonunda 10 Austos'ta imza edilebilen Sevres Antlamas" nm uygulama olana konusundaki umutlarn bylece gmm oldular (29). (25) Ay. yer. No. 86: TV 3908: MiIlNevsl 1180: THII 2.400: Galard 24]. Co"} Bk vu bl V 'lor ?9 (21) Z.Q II 335. XXIV 282. (29) Cmd. 963,964; British and Foregn State Papers CXIII652.- 797: Mar tens XII664: Jahrbuch des Vlkerrechts. VIII589: Giannni. D.ocumenti i 1933), 26 * io

3. Antlamay Onaylama Giriimleri De Robeck 12 Austos tarihli raporda, Damat Ferit'in, ban antlamasn onaylamak iin iktidarda kalmasn istee uygun bulduunu kaydetmiti: "Ferit'in ilemleri [procedu re)... yalnzca pratiktir... ama anayasaya apak aykndr." Bri tanya parlamentosunun antlamay ne zaman onaylayacam sorduu zaman, Curzon, parlamentonun 19 Ekim'de toplana can ona bildirmiti. Fransz Hkmeti'nin 20 Austos'ta ulusulara eylemlerinin yol aabilecei tehlikeyi aklamak zere Anadolu'ya bir Osmanl kurulu gnderilmesi iin B ykeli Fleuriau araclyla yapt neriye, Curzon onayn bildirmiti. De Robeck, 10 Eyll tarihli raporunda: 1- Antla mann Sultan iradesiyle onaylanmasnda; 2- Ulusulara kar salayacak yolda deil de Anadolu'nun antlamaya katlma sn itenlikle salamak amacyla... Anadolu ile yeniden ili ki kurmakta srar ediyor ve "olaylar Ferit'i istifaya zorlarsa, bundan zellikle zlecek deilim" diyordu. 24 Eyll'de, de Robeck mttefik temsilcileriyle birlikte... ulusu nderlerle grmek zere bir kurulun gnderilmesine Defrance'm ona yn elde etti; ancak Damad Ferit, ayn 25' inde, "Kurul 'un, Kemalci eylemin cani nderleriyle ilikiye girmemesini (!)" is tedi. Bunun zerine Defiance, "Damat Ferit'in grevinden uzaHatnlmasn" ok gerekli sayd. Ryan, 23 Eyll tarihli muhtrasyla, "btn sorunun dikenli ynnden", K rallk H kmeti'nin antlamay tutmak isteyip istemediini yakmrcasna sordu. Curzon, aym 30'nda yant verdi: "Krallk Hk meti'nin... antlamann... deitirilmesini istemediini sanyo rum... Trklerce... onay, kurul Anadolu'ya gnderilmeden ol maldr". Damat Ferit 16 Ekim'de ekildi. Ahmet Reit "Meh19

met Vahdettin'in bu antlamay (Damat Ferit'in srarna ve zor lamasna karn) onaydan, kesin olarak kand"n ileri s ryorsa da, Froeign Office dosyalarnda Damat Ferit'in bir onay giriiminden sz ettii grlmyor. Anayasa metninin akl karsnda bunun yararszlna inand apaktr (30). Tevfik Paa, iin bandan beri tilaf Devletleri'nin bas ksna uradm gryordu. Curzon, de Robeck'e 23 Ekim'de u ynergeyi verdi: "(Biz) hl antlamann Trklerce onaylanacam "dnyoruz... En gerekli ilk adm, hem de ant lama konusunda pazarlktan kanarak... atlacak... Burada, antlamann u andaki toplantsnda, erkenden onaylanaca umulmaktadr (?)" De Robeck, hemen onay istenen ortak bir. notann... ayn 25'inde Sadrzam'a verilmesini salamay ba ard. Soma o gn Hkmet siyasal bir aklamada bulundu: "Hkmetle ulusun elele vererek almasnn kesinlikle gerek li olduuna inanan kabine, ban antlamasnn yasal biime uygun olarak ve anayasanm gerekleriyle de badatrlarak onaylanabilmesi iin, birlik evresindeki abalar bir sonuca ular ulamaz, Parlamento'yu toplantya aracaktr." De Robeck, ayn 28' inde, "Mli Kurul ilk yardm koulunun, ant lamann hemen onaylanmasna bal olduunu, aym 27'sin de Paa'ya syledim; ancak Anayasa'mn dourduu gln gerekten var olmas dolaysyla (31) onu pek az etkiledim; ya da hi etkileyemedim." Bylece onay giriimilerine son verildii dnlebilirse de, gerek udur ki, bu giriimler, imza koyan devletlerden (30) Br. XIII No. 121, 128, 144; Rey 299; bk. yu. bl. V not 225. (31) Ay. yer. No. 160,166; TV 3991; The Orient News 10.11.1920: "Ne cessity of a Meclis-i Mebusan"; tkdam 11. 11; Pech 161. 20

Mbirinin antlamay onaylamamasna karn, daha aylarca s recekti. Curzon 3 Kasm'da, dnlen kurulun, Bb- li'nin onaya raz olmasna dein geciktirilmesini Fransa ve talya'ya nerdi. Sforza bu neriyi kabul etti. Millerand, Sultan zerin de bask yapmann baar kazanacandan kukuluydu. De Robeck, aym sekizinde, "Biz (ben, Defiance ve Arlotta) Trk nazrlarn; antlamann kabul ve onay iin meclisin toplan masn bekleme durumundan uzaklatrdk. (Safa)... aym2'sinde, kabinenin oybirliiyle antlamann hemen onay, yeni na zrlar ulusularn gznde lekeleyecei iin, onayn hemen ncesinde bir uzlama giriiminde bulunulmasnn gerekece ini, kabinenin btn yelerinin oybirliiyle belirttiini bil dirdii iin, Mttefiklerin Anadolu'ya gidecek kurula katl mas konusunun, Hkmetin gerekli koulu, yani onay, ku rul yola kmazdan nce yerine getirmediinden sonusuz kaldm da" rapor etti... Safa, 25 Ekim tarihli notaya 5 Ka sm'da verdii yantta, "Daha nce Anadolu ile ilikilere gi rimek... iin en az bir aylk sre verilmesini" rica etti. Yk sek Komiserler, bunun zerine, Aralk aymm birinci gnn ve daha soma da kurulun Ankara'ya varndan somaki g n sre olarak saptadlar. Bu sre de bir sonu almamadan gelip geti. Safa, 13 Aralk'ta "durumun tamamyla deiti im, daha nce verilen szn yerinde getirilmesi zorunluunu yadsmamakla birlikte Hkmet'i daha ok bask altnda tatamadklanm" Rumbold'e aka syledi. Ne olmutu? Venizelos dmt; Kral Konstantin, halkn oylaryla geri a rlmt; Fransa da Yunanistan'dan aka uzaklamt. Leygues, 3 Aralk'ta EM. Wilson'in daha 22 Kasm'da "nne ge ilemez" dedii gzden geirme iinin yaplmasn istiyordu.

21

12 Aralk'ta dedi ki: "Birbirini izleyen 20 Fransz hkmeti gelip geebilir; ama bu hkmetlerden hibirine parlamento, antlamann onay iznini vermeyecektir... zmir'in Trk ege menliine geri dnmesi esas zerinden M. Kemal ile en ksa zamanda anlamak, yerine getirilmesi zorunlu bir hkm ol mutur." 26 Aralk'ta, Curzon iin Rumbold'a u ynergeyi vermekten baka, yapacak bir ey kalmamt: "Yunanistan'da durumun aydnlanmasn zamana brakarak hemen onay ko nusu lehine yeni bavuruda bulunulmamas daha iyi olacak tr". Buna karn Sir Eyre Crowe, Reit Paa'ya ilk ziyaretini yapt zaman (13 Ocak), ban antlamasnn onay konusu nu anmsatmt; Curzon da Tevfik Paa'ya ubat sonunda Londra'dan ayrlrken "Antlamann onay konusunda, Ankara'l dostlarn elden geldiince abuk olarak ikna etmesini" salk vermiti (!) (32). Curzon, Lloyd George'a, 27 Kasm'da tamamyla nse zi sonucu olarak, "Mustafa Kemal'in ban koullanm kabul etmek yle dursun, belki kendisi yeni koullar dayatabilecek bir durumda olacan" yazmt. Oysa Lloyd George, maka mndan dt ana dek, ilke olarak 25 Ekim 1920 tarihinde Avam Kamaras'nda "Trklerin Britanya ve Mttefiklerine kar davranlarndan soma hak ettiklerinden daha ounu ba ladndan dolay "ok adaletli" olarak nitelendirdii Sevres'in lgnca, acnacak ve l domu bir antlama" oldu unu (33) yazmt ve bylece szlerini tam hedefe isabet et tirmiti.

(32) Br. VIII 839, 842, XIII No. 168, 172, 173, 181, 183, 187, 189, 194, 196, 200, 201; Corresp. VI No. 16, 61. (33) The Times 26.10.1920; Luke II 172. 22

FX YANL ANLAMA (L'Accord Tripartite) 1. Gizli Sava Szlemeleri ve Misk- Mill tilaf Devletlerinin ok ekitirilen gizli sava szleme leri, devletler genel hukuku bakmndan, savan sonunda b yk bir paras yrtlm pek gevek rmcek a grnm verir. Bunun tarihsel nemi, bu szlemelerle Sevres'in zl anlamasndaki sk balantdadr. Bu sorunda ngiltere'nin rol iin, kendisine tannan Arap topraklan M. Kemal'in ve onun yrtt ulusal eylemin kullanm hakk ileri srd asl Trkiye dnda bulunduuna gre, trajiktir denebilir. Bu na karn ngiltere'nin "Mill Mcdele" srasnda ba dman oluu, srf hibir hakka dayanmayan topraklar zerindeki Er menilerle Rumlann savlann desteklemesinden ve Sultania arkasndaki gericilerin istedikleri yardma raz olmamakla bir likte, ilgilenmesinden ileri gelmektedir. ngiltere byle yeni bir yaama gzlerini aan Trkiye'ye kar yanl bir cephe ye dm olup, bundan ancak daha sonra byk madd ve ma nev deerlerin yitimi pahasna syrlabilmiti. Her iki yan iin

23

son derece zc olan bu gelimeyi, yalnz pek az ngrl politikac nceden grerek, aleyhte hkmn vermitir. 3 Mart 1915'de, ar LT. Nikola (1), "stanbul'la Gney Trakya, imparatorluuma katlmaldr" diye aklamada bu lunmutu. Britanya Hkmeti, buna hi istemeyerek raz ol mutur. 12 Mart tarihli muhtrasnda, "Burada sz konusu olan sorunun, savam en deerli dl" olduunu, bundan vazgemenin geleneksel siyasetinin tamamyla yklmas an lamna geleceim nemle belirtmiti (2). Yudeni ordusunun, 1916 ubatmda Anadolu'da ilerlemesi, Fransz Hkmeti'nin her iki yamn karlarnn snrlanmas zerinde srar etmesini gerektirdi. Bu snrlanma, 26 Nisan gnl Petrograd szle mesiyle ortaya kt. Bu szleme gereince, Fransa ile Rus ya, Arap devletinin tannmasna karlk (Sykes-Picot Uzla mas) Mersin-Sivas hattyla Karadeniz kysnda bir noktann (ar, Sinop 'u istemiti!) dousundaki Anadolu parasnn ka tlmas hakkm gvence altna alyorlard. talya, savaa katlmasnn bedeli olarak "Triple-Entente"tan [l Antlama] Antalya Vilyetinin komu Akdeniz blgesinde adaletli bir payn kendisine hak olarak tannmas n ve 18 ile 21/22 Austos 1917 tarihlerinde verilip alman Londra notalar gereince, 9/16 Mays 1916 uzlamasmdaki Fransa ile ngiltere'nin ellerinde bulunan haklara benzer bi imde, Gney-Bat Anadolu zerinde (zmir de iinde olmak zere [3]) (Rus Hkmeti'nin onay kouluyla) ayn haklara sahip olmay istemi ve bu isteini de elde etmiti. Bu onay(1) M. Paleologue, La Russie... (1921), 1314. (2) E. Adamow, Konstantinopel u. die Meerengen (1930), I No. 80. (3) Haritalar: M. Toscano, Gli accordi di San Giovanni di Moriana (1936), 40,64,345, 24

nm btn abalara karn gereklememesinden dolay Bal four 14 Ekim 1918'de szlemenin geersiz olduunu akla d (4). Bu sefer Ruslarn yerine Ermeniler "6 vilyet" zerin de hak ileri srdler ve bu sav ngilizlerle Franszlarca, yal nz sahte istatistiklere dayanarak deil, ayn zamanda ortak d vaya hizmet etmelerinden dolay (5) da hakl sayld. Lord Ro bert Cecil, 25 Ekim'de Avam Kamaras'nda onlar konusunda tanklkta bulunarak, "ok zor koullar altnda Trklere kar verdikleri kahramanca savamlarndan dolay Mttefikle rin kendilerine kran borlu olduunu (6)" belirtti. Curzon, stanbul'u daha 2 Ocak 1918'de, uluslararas bir ynetim al tna almay dnmt (7). imdi bunlara bir de Yunan is tekleri katlyordu (8). L. George ile Wilson'un 5 ve 8 Ocak'ta yapm olduklar vaitlere mit balamann (9) ne derece tehlikeli olduunu ilk anlayan M. Kemal oldu. Krt dvas yznden "Osmanl m paratorluu 'nun Trk olan blgeleri" kavram braklarak, onun yerine yarnki Trkiye iin daha yaln olan snr belirleme yo luna girmek uygun grld ki, 7 Austos ve 11 Eyll tarihle rindeki Erzurum ve Sivas Kongreleri Beyannmelerinde kabul edilen "30 Ekim 334 (1918) tarihindeki snrmz iinde kalan... Osmanl topraklan" formlnde yerini buldu. Buna karlk, 28 Ocak 1920 tarihli, "Misk- MihT'deki "Silh brakmas hat t iinde ve dnda...Osmanh islam ounluunun yaad bl(4)Bk.yu.bl.ninot71. (5) Ch. A. Vertanes, Armenia Reborn (1947), 21. (6) Kr. M. Larcher, La Guerre Turque... (1926), 315, 370,373,395,418 (7) Bk.yu. bl. HI not 71. (8) Bk. yu. Bl. m a. (9) Bk. yu. bl. IH not 2. 25

v.d.

geler (10)" forml daha az aktr. Rza Nur, bu konuda yle yazyor (11): "Suriye'yi de Misk- Mill snn iine sokmak is teyen bir aznlk var idiyse de ounlukla bu dnceyi yendik. Bu Misk- Mill aslmda Erzurum Kongresi'nde balam, Sivas'ta tamamlanmt. Bu meclis (yani Meclis-i Mebusan), onu tamamlayp saptayarak btn dnyaya duyurdu." Bununla birlikte "ve dnda" szleri kukuya yer brakmamaktadr. m di Hamdullah Suphi (Tannver), 22 Ocak 1920'de Meclis-i Mebusan'rn gizli oturumunda "Mustafa Kemal Paa Hazretleri'nin bize gnderdikleri Misk- Mill metnini Husrev Beyefendi okudular" giriiyle balayan nutkunu halka yayd (12). Tevfik Byklolu bu konuda yle yazyor (13): "...Btn Temsil ku rulu yelerinin imzalarn tayan bir metni... kurula verdiini sayn Husrev Gerede de dorulam bulunmaktadr. H. Gere de'nin anmsadna gre, kurul M. Kemal Paa 'nn metnini pek az deiiklikle kabul ermitir. Onun metni... Hseyin Rauf Bey'in karanyla Ankara'ya gnderilmitir. B.M.M. belgeleri arasnda bulunabilecek olan bu belge, btn aratrmalara kar n henz bulunamamtr (14)". 2. Fransa 26 Nisan 1916 tarihli Petrograd Anlamas ile 10 Aus tos 1920 tarihli yanl uyuma (Accord Tripartite) arasnda(10) ZC 17.2.1920 Cevdet Kerim (Inceday), Trk stikll Harbi (1926), 28'de: "Sinop Mebusu Rza Nur" imzal kopya. Toynbee, The Western Questi on. 209'da Ingilizcesi. (11) Rza Nur, Trk Tarihi (1924), 1196. (12) Hamdullah Suphi, Da Yolu (1929), 221. (13) Byklolu 77; N.1258. (14) H. G.nin 28 Austos 1958 tarihli mektubu. 26

ki balant izgisi konusunda ngiliz dosyalar doallkla pek az ey iermektedir. Quai d'Orsay dosyalarnn yaym henz beklenmektedir. Bu konuda yalnz unlar sylenebilir: Her zaman "kaplan" sann tamakla nlenmi olan Clemenceau'nun Trkiye ile ban yaplmas konusunda nasl uysal bir rol oynad bilinmektedir. Bu, daha brakma haznlnda bu lunulduu srada (15), ondan soma da Musul'dan vazgeilme srasnda ve Filistin'in uluslararas duruma getirilmesinde ve son olarak da, zmir'in Yunanllara, Fransz karlarna tm den aykr olarak tesliminde kendisini gstermiti. Bu sorun da yalnzca talyanlara kar Wilson ve Lloyd George'la pay lat antipatinin etkisiyle davrand apaktr. Lloyd Geor ge, "geni tuttuu" 13 Mays 1919 tarihli manda datmnda, kendisine Wilson'm "(Fransa'nn denetimi altnda) Kuzey Anadolu'da bir Trk devleti" diye deitirdii ve 14 Mays'ta yannki Trk Devleti'nin geri kalan topraklan zerinde (Er menistan hari) manda nerdii zaman o derece kar kamaz oldu ki, bu neri "resm bir karar" biimini alabilmiti. Wil son ile Lloyd George'un, talyanlarn karaya asker karma larndan dolay fkelenmeleri zerine, Clemeneeau, Fran sa'nn da Ereli'ye asker karmasn ekingenlikle syleye rek savunmu; "Fransz ktasndan bir bln tek bana Ereli'ye niin kanldyla ilgili olarak aynntl bir aratr ma yaptrm olduunu, bu karmann Trklerin istekleri ze rine stanbul'da yerel Fransz komutanlnca dzenlendiini, buna stanbul'da kmr sknts bulunmasnn yol atn, ama Ereli'de kanklklar kmas yznden bu hedefe yan lamadm, gerekirse Konferans'm istei zere bu bln ge-

(15) Belleten XXVIII149. 27

ri ekilmesi iin hazrlkta bulunulduunu" sylemiti (16). Defrance ile Franchet d'Esperey, Damat Ferit'in Paris'e a rsn bir Fransz giriimi olarak gsterip Paa'mn iyi kans n kazanmaya altklar halde, Clemenceau ona 25 Haziran'da zellikle souk davrand. Kilikya'da Ermeni ktalarnn (L'egion D'Orient) blge sine sokulmasnn dourduu glkler (17), 15 Eyll 1919 gnl anlamas gereince Britanyal-Fransz ktalarnn n bet deitirmelerinden (ki M. Kemal bunu "yeni bir igal" sa yarak kabul etmemiti) soma aama aama artt (18). 21 Ka sm'da Beyrut'ta gelen Yksek Komiser General Gouraud, M. Kemal ile yaplacak bir anlamanm am'da erifin bam szlk savam eylemlerine kar ayn zamanda yapt sava iin yararl olacan hemen anlad. Bu nedenle daha nce Yksek Komiser olan George Picot, Sivas zerinden Paris'e giderken Sivas'ta M. Kemal ile hibir kesin sz vermeksizin grmeler yapt. De Gontaut-Biron "M. Kemal ile arkada larnn Trkiye zerinde, yalnz Fransa'ya, bir tr iktisad mandaterlik tanyacaklarn, buna karlk da Kilikya iin ge ni yetkili konsoloslarn denetimini kabul eden zel bir yne timin uygulanmasn istediklerini (19)" yazmaktadr. Ne de parlak bir dlem! M.Kemal, 1 Aralk'ta Kzm Karabekir'e, "son derece gizli tartlmas pek nemli" ayrnt olarak (20): "1 - Kilikya, Urfa, Mara ve Ayntap [Antep] igalinin ve Erme-

(16) US V 583, 618, 623,717. (17) Bk. yu. bl. III not 41. (18) Bk.yu.bl.IIInot46. (19) Comte R. de G. - B D'Angora a Lausanne (1924), 12, 204. (20) Karabekir 399; ASDIV No. 114; Byklolu 65. 28

nilerin yaptklar cinayetlerin iddetle protesto edilmesi; 2 Bu haksz igale kar btn madd ve manev glerle sava mn ilm"m bildirdiken sonra, Picot'nun buna yant olarak, "Ermeni ktalarnn geri alnmasnn emredildiini ve Fransz larn, Devlet-i Aliyenin bamszlm tandklarn ve bunun salanmasn istediklerini, Adana'da ekonomik karlarn sa lanmasna karlk Mara, Ayntap, Urfa dolaylanyla birlikte Kilikya'mn da Franszlarca boaltlmasnn ... olas bulundu unu..." belirttiim, bu neriden "Franszlarn, Dou'da Tr kiye lehine davranmak iin kendilerinin karlarn grmekte olduklar kamsma vardklarm", bilgi edinilmesi iin bildir miti. Picot, 6 Aralk'ta Kayseri'de Ali Fuat Paa'ya (21), "Msy Briand'm siyaseti... Ortadou'da Trk ounluu nun bulunduu bir blgede gl ve bamsz bir Trk dev letinin kurulabilmesidir. Yalmz Kilikya'da balam olan kan l atmalarn nne geilmesi, her iki tarafn kan gerei dir," diyordu. Bunu, M. Kemal'e de sylemi olduu kuku gtrmez; ancak M. Kemal, "Benden, olmayacak bir ey isti yorsunuz!" demiti. Bylece kanl sava srp gidecekti (22). M. Kemal bu sava, Mara in (11 ubat 1920) ve Urfa'nn (9 Nisan) kurtanlmas ve Pozant'da kuatlan (28 Mays) ktalann tutsak edilmesi iin yapyordu. Bu uada General Gouraud'un genel .yazmam Robert de Caix, silhlarn geici olarak braklmas

(21)Cebesoy268. (22) Ayn. yer. 262; ASDIVNo. 94,97,102,107,121,1 26,129,130,149, 156, 161, 167 v.d. 175, 178, 181, 183 v.d. 187,191, 194, 201,210, 317; Byk lolu 32: "Franszlarn ho tutulmasnda ne kazancmz olacana dorusu bi zim aklmz ermiyor'' (12.11.1919) 29

iin yirmi gnlk bir brakma iin anlamak zere Ankara' ya geldi. Brakma 30 Mays'ta (23) gerekleti; ama Fransa H kmeti, G. Picot'un iaret ettii hedeften henz ok uzakt. Berthelot'nun 11 Ocak 1920 tarihli muhtrasndaki gr imdiki durumda Briand iin de geerli idi: "Kilikya'mn Fran szlarca igali, stratejik ve ekonomik nedenlerle Suriye'nin ta rihsel savunmasn oluturan Toros geitlerim ele geirmeyi gerektirmektedir. Fransa Hkmeti, Kilikya'nn ynetimin Trk ounluunun olduu kadar... Ermeni aznlnn da hak larm ve korunmalarm en geni lde gvenceye alacak bi imde rgtlendirmeye istekli bulunmaktadr (24)". 24-26 Haziran 1920 tarihli Mebuslar Meclisi'nde geen tartmalar da, Briand u aklamada bulunmutu (25): "Kilikya'dan ay rlmak... bilir misiniz, bu ne demektir? Yzbinlerce erkek, ka dn ve ocuun Fransz bayrandan yoksun bulunduklar iin ldrlmeleri demektir. Diyorum ki; Fransa'nn byle davran maya hakk yoktur (24. 6); ...Trkiye'nin ortadan kalkmas, Mttefiklerin sava hedeflerinden biriydi...; Fransa; kk sa lan bayrann dalgaland bir yerdedir. Trkiye gibi bir l ke, bir yldan uzun bir sre 'sko duu' altmda totuiur; ona kimi zaman 'yaayacaksn', kimi zaman 'yaamayacaksn' denirse, sinir nbetine urar ve bu ulusta yurtseverlik coku su uyandrlm olur ki bunun sonucu etecilikte kendisini gstermeye balar. Biz bu gibilere imdi haydut etesi diyo ruz, ama iimizde olsalar bunlara "yurtsever gerillac eteler" (23) Metin bugne dek yaymlanmamtr, iindekiler: "Le Temps" 24.6.1920 ve P. du Veou'da (bk. yu. bl. III not 42), 179; kr. N. II16; THIV 152. (24) Br. IV, 1024. (25) P. du Veou 216 v.d.; Le Temps 27.6.; GaiUard 220. 30

adn takarz (25.6.)"- Gerekte, Fransa'nn asker durumu ngiltere'mnkinden pek daha: iyi deildi; artk 1919'da, 1916 Petrograd Anlamasyla kendisine braklan (26) geni toprak lan igal edecek durumda bulunmuyordu. Sevres Antlama s 'nda fazla olarak Adana ve Mara'tan "vazgemi", Suriye snnn Ceyhan kylanna "ekmi", ama henz Ayntap, Urfa ve Mardin'i istemiti. Gerekten de, "Tripartite Anlama"yla ilgili haritada (10 Austos 1920) "Fransa'nn zel kar bl gesi", Suriye'nin kuzeyinde tamamyla 1916 smn gibi gr lr (27). Millerand, Leygues ve Briand kabineleri, elde etmek istedikleri M.Kemal'in dostluuyla badaamayacan anla yncaya dek, sert bir sava yrttler. Venizeios'un dn den (28) bu yana, Fransa "hain" Yunanistan'dan aka uzak laarak ngiltere ve talya ile birlikte Sevres Antiamas'mn b yk oranda yeniden gzden geirilmesini istedi: "zmir blge si Trk egemenliinde kalacak, zmir kentinde bir Yunan g c bulunacak... bu anlama be yl srp... Cemiyet-i Akvam'ca deitirilebilecek"ti (29). Payas-Meydan, Ekbez-oban BeyBadat Demiryolu ve Nusaybin hattn snr olarak tanmaya hazrd, ama 9 Mart 1921 tarihli anlamada Bekir Sami tara fndan Kilikya'da, Adana, Mmuretlziz, Diyanbekir ve Si vas vilyetlerinde ekonomik ayncalklar verilirken bir yele me hakknn tannmasna onay verilmi bulunuyordu. R. de Gontaut-Biron, "Yanan Fransa, yenilmilerin yzne brn yor; btn Trk istekleri nnde geri ekiliyordu," demekte dir. Oysa M. Kemal bambaka bir dncedeydi. Bu anlama (26) Kr. Le Temps 22.5.1919 ile L'Asie Franaise 1919,244'deki Harita. (27) Cnamni II416, Harita I. (28)Bk.yu. bl. IV not 129. (29) N. II230. 31

aka 'Misk- Mill"ye kar bulunuyor, bundan dolay T.B.M.M.'nce onaylanamyordu (30). eref (Edirne) hakl ola rak, "Btn ulusun dehasndan doan bir devindirici [zgn metinde: muharrik] Mustafa Kemal Paa'mn temiz ruhuna ka tld. Misak- Millye herkes yemin etmitir (31)" diyordu. An kara'nn antlamay onaylamak iin "Fransa'ya verilen ekono mik blgenin kaldrlmasn" koul olarak ileri srd Pa ris'te renilince, Franklin-Bouillon 9 Haziran'da ve soma 24 Eyll 1921'de olmak zere iki kez Ankara'ya gitti ve sonunda 20 Ekim'de, "Accord"u imzalad. Uzlama'nn 1. maddesinde u hkm vard: "...bu uzlamann imzasndan beriye (Fransa ile Trkiye arasnda) sava durumu sona erecektir". Ama bu, daha ok, her iki devlet arasmda'gerek bir dostluun balan gcm belirtiyordu ve 5 Eyll 1914 Fransa-Britanya (bir ayr ban imzasndan vazgei) antlamasnn bozulmas. (!) anla mna geliyormu gibi Curzon'ca iddetle yeriliyordu (32). 3. talya talya'nn hedef olarak ald Trkiye ile dostluk, 26 Ni san 1915 Antlamasnn etkenlerinden bulunduu aa vu rulan kutsal benlikle (sacro egoismo) ok kt uyumaktay d: "Trkiye'nin tmden ya da ksmen blnmesi durumun da insafl bir para elde etmek"; bu toprak kazanc daha yu muak olan bir "manda" biimine brnse de Trkler hesab(30) G maddesi: P. du Veou 341: Ekonomik ibirlii... Kilikya'nn ekono mik gelimesine... gereince verilecek stnlk hakkyla birlikte; Ergani maden cevherleri iin ayrcalk. (31)CZX299. (32) L'Echo de Paris 27.5.1921; Gontaut-Biron 205 v. d&; Oriento Moderno 1332; Martens XII 826; Cmd. 1570. 32

na dayanlr gibi deildi. Bylece talya'nn, nefret edilen Yu nanl istilaclara kar savamda gsterdii btn iyi jestler, soluk bir k altnda grlmektedir. M. Kemal'i stanbul'da tanm olan Conte Carlo Sforza (34) Hriciye Nezretinin ba na getiinde (16.6.1920 - 27.6.1921) bunun ayrmna var m bulunuyordu (35). talya, Ankara Hkmeti ile ilk resm olmayan ilikilere (36) bu hkmetin kuruluundan hemen soma girimiti. Robert de Caix'den ksa bir zaman soma, Binba Fago orada grnd. M. Kemal onun ziyareti konu sunda, Konya'da Fevzi Paa'ya 8 Haziran 1920 tarihinde u telgraf ekti (37): "...Fago bugn dnd;... ne gibi konular zerinde grek zere hangi makamca yetkili klnd ko nusunda belgesi olup olmadn sordum; olumsz yant ver di. Burada bir dzenli hkmet kurulduu talya'da bilinmi yor... talya'nm bize yardm etmeye hazr... olduunu belirt mektedir... giderken Scialoja'ya mektup verdik ve., ban im zas iin temsilcilerimizin ar ve kabuln rica eyledik. Ka nmza gre, cidd bir i grmek iin deil, oyalamak ve avut makla birlikte belki havadan zel ve resm ticaret maksadn da gerekletirmek istiyordu..." 17 Temmuz'da Roma'ya var d; orada "Osmanl sefirleri"nden Galip Keml'ye, M. Ke mal'in 5 Haziran tarihli bir ansm verdi (38); "...Ulusumuz adna almalannz beenerek izledik (3 9). Yeni oluan halk (33) Salandra'mn 18.10.1914 tarihli nutku. (R. St. Baker, Woodrow Wil son and the World Settlement (1923), 152). (34)Bk.yu. bl. V not 20. (35) Bertold Spuler, Regenten u. Regierungen der Welt (Minister-Ploetz), 2. bsk. 1964,114,321. (36) Luigi Illari 10.11.1919'da Maissa adma Sivas'a geldi ve oraya tal yan bayran dikti (!). (Gkbilgin II198). (37)HTVD 1175. (38) Sylemezolu III 1, 424. (39) "Le Martyre d'un Peuple" (1919): ayn. yer. 193; kr. bl. VI. 33

hkmetinin dileri rgtnn... dzenlenmesi... iin gere ken almanm yaplmas ve alacak kimselerin belirlenip atanmas iin aramzda bulunmanza... gereksinmemiz var dr; ... ilk arala aramza gelmenizi rica... eylerim efendim." Ne yazk ki, Galip Keml bu ary reddetti. Kabul etseydi tal yan Hkmeti elbette onun yolculuunu kolaylatrnrd. "Fa go" olay, stanbul ve Londra'da heyecana yol at. De Robeck, 23 Haziranda bildiriyordu: "talyan subaylaryla tekilerin ulusu nderleri sk sk ziyaretleri... o denli aktan aa Mt tefiklerin ortak karlarna aykr olarak dzenlenmektedir ki... zmit yresindeki talyan ktalarnn... imdi ulusularla apak dmanlk durumunda bulunduumuzdan dolay (40)... ar bir tehlike oluturmas olasl vardr. Fransz ve talyan hkmetlerinin, ulusularn denetimleri altmda bulunan y relerdeki subay ve aj anlarm ekmeleri iin kesin emir verme leri gereklidir." Buchanan (Roma) 28 Haziran'da bildiriyordu: "Yalnz Fago adl bir... ajan ulusularn denetimleri altndaki yrelerde bulunmutur. Onun geri ektirihnesine karar veril mitir". Sforza, 6 Kasm'da, Buchanan'a asker ve sivil kurul ya da ajanlarn orada Kemal Paa ile birlikte bulunmadklar konusunda "eref sz" vermiti. Rumbold, aym 22'sinde u telgraf ekiyordu (41): "Geri talyan temsilcileri grnte kl krk yararcasma drst idiyseler de, btn talyan atmos feri Kemalistler lehine olmutur... Fago... sava gerelerini gndermek iin Kemalcilere neride bulunduu gibi, ekono mik ayrcalklar zerinde de grt (42)." (40)Bk.yu.Vnot218. (41) Sforza 13.11.1918; Arlotta 30.6.1919 (vekili Lodife); Maissa 14.8.1919. (42) Br. XDINo. 88, 93,170,180; The Times 13.7.1920 (C. C. 12). 34

, Yardm subay Yzba P. Hadkinson, 16 Ocak 1920'de ulusulara verilen talyan silh ve mlmnmatmn tanmas ko nusunda Webb'e ak bir rapor verdi (43). Burdur'da rastlad Demirci Mehmet Efe ona demiti ki: "Geri ok terbiyeli davrandklarndan ve her trl yardm yaptklarndan dolay talyanlardan yalanacak bir eyimiz yok ise de, herhangi bir h kmet bizi denetleyecekse bu iin daha byk ve daha aydn bir devlete yaplmasn, yine de yelerdik." Kendisine An talya'da, "talyanlarn srekli geldikleri... btn amalarnn, Trklerin gururunu okamak ve bunu gz nnde tutarak on lann ulusu eylemlerine yardmda bulunmak olduu" gven cesi verilmiti. talya, igaline katld yerden biri olan stanbul'da, ngilizlerle Franszlara gre ta batan beri ok geri planda bu lunuyordu. talyan etkisi, zellikle edilgin bir rol olan kolluk ilerine yardm etme konusunda kendilerine Yksek Komiser lerin karanyla "blge" olarak braklan "skdar'ia snrly d. Konya'nn igaline kar, Curzon, Balfour'a yazd 5 Mart 1919 tarihli bir mektupta, "Konya'nn... Ankara ile birlikte Anadolu'nun denetirmnin kilit noktasn oluturduu ve IzmirAydm demiryolu (Britanya) karlarna zarar verebilecei" konusunda kayglarn belirtmiti; ancak ondan soma Lloyd George ile Balfour, 21 Mart'ta, "oraya bir talyan garnizonu nun konmas iin General Allenby'ye yetki verdiler." Byle ce 1500 kii Haydarpaa ve Derince'den 24-26 Nisan'da Kon ya'ya gelmilerdir. kir Paa, balangta Cemal Paa'ya "iddetle protesto edilmesini emretmiti"; ama somadan Da mat Ferit Paa'nm isteiyle "talyanlar iin de, ngiliz ve Fran(43)Br.rVNo.674. 35

szlara davranld gibi davranlmasmn gerektii bildirilmi ti." Bunlar daha soma, "General Milne'in yetki alanna" ka tlmt; onun ynergesine gre, 22 Ocak'tan beri demiryolu nun korunmas iin orada bulunan zayf ngiliz ktasyla bir likte "Ulusu glerle herhangi bir biimde arpmay nle mek iin" zorunlu bir hareket olarak geriye alnacaklard (Gorzon'un, Buchanan'a 4.11.1919 gnl ynergesi). Bu olay, s tanbul'un "gvenlik saalam zere [inzibat] igalinin" ngnnde oluyordu. talyanlar bu igale katlmamakla birlikte, 13 Mart 1920 tarihinde Konya'dan ayrldlar (44). Antalya'nn igali; 1915 antlamasnn 9. maddesi bu i gal hakkn ak olarak tand halde, Paris Bar Konferans'nda ar atmalara yol at. Clemenceau, talyanlara, "An talya'ya asker karmalarna ve Yunan ktalarnn ayn zaman da Fransz komandosu emrinde olarak izmir'e dorudan do ruya smrda bulunan yerlerde asker harekt yapmalarna kar hibir itiraz olmadm," 1919 Ocak'nda biraz ivedi ola rak belirtmiti (45); ama hemen bundan soma Orlando ile Sonnino, "talyan glerine Antalya'y igal etmek zere izin verilmesi"ni 21 Mart'ta Lloyd George ile Balfour'dan rica et tikleri zaman (46), Lloyd George, daha bir gn nce gizli sa va szlemelerine kar en sert biimde kar kan ve "Trk lerle ilgili manda ii iin bir arada soruturma almasn" neren Wilson'a uyarak bundan kanmt. Clemenceau hi ses karmad! Bunun zerine talyanlar, kendi sorumlulukla r altnda davrandlar. 23 Mart'ta resm bir karar karld (47): (44) Ayn. yer. No. 1 not 15,576; TtH 1148; HTVD 925; Aldrovandi 214, 330; Pace 53,214; Coar 156 v. dd. (45) G. Kidston'un, Rodd'un bir raporuyla ilgili 3.1.1919 tarihli notu. (46) US V 13. (47) Br. V No. 442; Corresp. H. No. 66; Gazetta Ufficiale 16.4.19. 36

"1919'un 16 Martndan sonra, Oniki Ada blgesinde, bu ada larla Scala Nova krfezinden... Antalya ve tesine dein olan Anadolu kylarnda yarglama [kaza] hakkna sahip olmak zere bir "Deniz stasyon Komandosu" kurulmu, bu sularda eylemde bulunan btn gemilerle bu yerler ve kylarnda bu lunan talyan deniz hizmetindeki askerlerin bu komandonun emrine verilmitir." Antalya'da toplumsal gvensizlik ve ka rklk ortaya kt bahanesiyle oraya ilk karma 28 Mart'ta yapld (48). Bu karma, Trklerin protestosuna yol at ve Yunanllar, Venizelos'un AverofTkruvazrn zmir'e gn dermesini gerektirecek derecede sinirlendirdi. Averoff'u tal yanlarn sava gemisi Caio Duilio izledi. Bylece zmir'deki gerginlik dorua kt. Ancak Paris'te, 6 Mays rktc ka ran almd. Yunanllarla talyanlar suu birbirlerina atmaya a ltlar. Bununla birlikte, ForeigenOffice'indosyalanndatalyanlann zmir'e asker karmay gerekten tasarladklar ka ntlanm (49). Lloyd George, 19 Mays'ta Titonni'yi ok ar biimde paylad; bu paylama, Tittoni 'nin 7 Temmuz tarihli bir mektupta "Drtler ras"nn bilinen oturumunda talyanla ra "sulu dman" gibi davramld konusunun kaytlara ge mesine yol at (49a). Ayasouk (Seluk) ve ine'deki iki ar pmadan soma, Tittoni ile Venizelos 16 Temmuz'da igal bl geleri arasnda geici bir smr izgisi zerinde anlatlar (50). talyanlarn Trklere kar az ok ak olarak gsterdikleri iyi davranlarna karm onlarla ibirlii etmekten (51) memnun deillerdi; nk orada bulunular, yalnzca 1915 szleme(48) TH1145; M. efik (Aker), 57. Tmen 118 v. dd.; Karacebe 67; Aldrovandi 330; Pace 52; Br. IV 25. (49) Bk. yu. bl. IV not 30 - 50. (49a) US V 719; Br. IV 23, 692. (50) Bk.yu. bl. IV not 114. 37

si hkmnn "verdii haklara" dayandklar kukusunu gider meye yaramamaktayd. M. Kemal ile emrindeki ulusalc glerse "kar blgeleri"ni kesinlikle reddetmekteydi. Curzon, Londra Mttefikler Konferans'nm 17 ubat 1920 tarihli otarumunda (52): "Antlamada, Trkiye'nin kar blgelerine blneceini belirtecek olursak, Trklerin bu blnmeyi kabul etmeyeceklerini" syledi;... Mttefiklerin ngiltere'de "Self-denying Ordinance" tannan aim yazs et rafnda ilemelerini nerdi. Bununla bMikte, SanRemo'da, 23 Nisan'da zerinde uzlalan "zl Anlama Tasla"ndaki eski ema deitirilmedi Soma da, Sevres'de 10 Austos'ta deiiklie uramadan George Grahame, Millerand ve Bonin tarafndan imza edildi. 5. maddede yle deniyordu: "tal ya'nn karlan iin tannan blge, aadaki snrlar iinde bulunmaktadn..." Bu snrlar Yunanllara tannan "zmir blge-si" dta kalmak zere 1917 anlamasnn yeil blge ve C fk rasndaki ksma tpatp uymaktadr. 22 Kasm'da stanbul'a ge len yeni Yksek Komiser Ganoni, "talya'nn, Antalya ve Ereli zerindeki haklarnn uygulanmas ve kullanlmas ko nusunda M. Kemal ile grmelerde bulunmak iin bir tem silci gndermesini" hkmetine nerdi. Rumbold ile Defian ce, bu neriyi hakl olarak Mustafa Kemal'i tanma anlamna gelecei biiminde yorumladlar (53). Sforza, Ankara'da ya plmas dnlen grmeler yerine, 12 Mart 1921'de Bekir Smi ile bir anlama (54) imzalad ki, bu anlama, Trklerin (51) 27.9.1919 tarihli Meclis grmeleri: "Una legittima parte di influen za in Anatolia, con una cordiale e pacifica collaborazione tra noi e i Turchi" (Pa ce 210). (52) Br. VII No. 12. (53) Br. VI No. 13.; XIII No. 203; Cmd. 963. (54) Martens XIII335; OM 118; Correps. VII No. 143; Giannini H 104 v. d.; Ziemke 153. 38

zmir ve Trakya zerindeki haklarn Mttefiklere kar koru maya (madde 4) ve kendi ktalarm en ge bansn onaynda geri ekmeye sz vermekle (madde 5) talya Hkmeti'ni y kml klmakta, 9 Mart Fransz anlamasnn kapsamn a maktadr. Ama Fransa gibi talya da "ibirliine" hazr bulun duunu belirterek bir ayncalk (Karadeniz Erelisi zerinde) istemektedir. M. Kemal ve B.M.M. buna, doal olarak onay vermemitir. Curzon, 13.6 tarihinde de Martino'ya bu anla may, "sonulan ok zc bir ifls" olarak nitelemitir. Bylece Sforza iin, imdilik (anlamasz olarak) oktan beri kendilerini iyi bir durumda grmedikleri Antalya (55) bl gesini boaltmaktan (1 Haziran - 5 Temmuz 1921) baka ya pacak bir ey kalmamt. Bundan ksa bir zaman nce, Mila no'da "Istituto Coloniale"den Dr. Sakariari, Anadolu iin "Ta rm Plnlan"mn yapld haberini yeni vermiti (56). Frank lin Bouillon'un baanl grmeleri, Roma'da umut uyandr mt. 23 Ekim'de Tuozzi Ankara'ya geldi; orada 11 Arala dek kald; daha soma am konsolosuyken 1922 Temmuzun da Trklerden pek dost olmayan bir edayla u yolda sz etti (57): "Ankara tamamyla umutsuz bir durumdadr... Kemalcilerin asker direnii her an kebilir!" Ganoni'nin stan bul'daki, Osmanl Hriciye Nzn zzet Paa'nm yardmm salayarak Ankara ile bir anlamaya varma konusunda, hi ol mazsa "Accord Tripartite"le ( Yanl Anlama) geri kalan larn kk bir blmn olsun kurtarmaya ynelik giriimi ni son umutsuz giriim olarak grmelidir. 15 Nisan 1922'de (55) Oriente Moderne-1 77, 152; Pace 218; HTVD 1287; The Times 13. 5;("Palitana" - 6. 5. tarihli olay), 1, 11.6.1921. (56) kdam 14.5.1921. (57) kdam 28, 10., 5., 10., 16.12.1921, 11., 13.1.1922; OM I 469; Corresp. Eastern Aff. EX No. 42; Turkey I No. 102. 39

notalar alnp verilerek bir anlama imzaladlar. Bu anlama ya gre (58), "Byk tilf Devletleri ile Trkiye arasmda im zalanacak ban antlamas, imdiki kabine tarafndan (!) im za edilir edilmez yrrle girecektir; imdiki kabine bu ant lamann imza edilmesinden nce ekilecek olursa, o zaman, gelecek kabine bu anlamay kabul etmemek yetkisine sahip olacaktr." Chamberlain, 3 Mays'ta Avam Kamaras'nda bir deme vererek, talya Hkmeti'nin stanbul Hkmeti ile bk anlama imzaladn 24 Nisan'da haber verdiini, Britan ya Hkmeti 'nin ise 27 Nisan'da bunu protesto ettiini bildir di. Lord Robert Cecil'in, "Acaba Mustafa Kemal sz verecek denli insanla dost mudur; saygdeer arkadam bunu bana syleyebilir mi?" diye sormas zerine, Chamberlain, "Anla ma tamamen tek yanldr," diye yamt vermitir. Times, "talyan-Trk anlamas hibir deer tamaz... Britanya Dile ri Bakanl'mn protestosu, ancak ve ancak bir atmlk barut deerinde gzkmemektedir," diye yazmakta elbette hakly d. Giannini diyor ki: "In realt il Governo di Costantinopoli aveva fatto delle modeste offerte economiche, che furono accettate" (Gerekte stanbul Hkmeti alakgnll ekonomik nerilerde bulundu ve bu neriler kabul edildi.) (59) talyan lar, 20 Nisan'da Ske'yi ve 27 Nisan'da Kuadas'm sessiz se dasz boalttlar (60); ama hl 1 Temmuz'da (!) talyan De legeler Kurulu, Paris'te Britanya ile italya Hkmetleri ara sndaki bir anlama taslan ortaya kanyordu (61): "1 Trk-Yunan anlamazlyla ilgili sorunlarda iki hkmet, (58)Ayn.yer.No. 128. (59) The Times 4 - 5.5.1922; OM 1717; Giannini II132. (60) The Times 18., 28.4.1922. (61) Corresp. Turkey I No. 2. 40

Boazlarn serbestliini ve Yakn Dou'daki aznlklarn ok etkili biimde korunmasn salayarak srekli bir barn yer letirilmesi iin her iki imzac tarafn yetkilerini ve etkilerini kullanmay srdmelerinin yerinde olacam belirlemiler dir. 2 - ...Britanya Hkmeti, zl Anlama ile talyanlara Anadolu'da verilen haklarn ve ayrcalklarn uygulanmasy la ilgili btn glkleri bilmektedir. 3 - Britanya Hkme ti... talya ml grubunun, Trkiye Hkmeti'ne, italyan etki [rhan] blgesindeki ticaret ayncalklanyla ilgili olmak ze re bildirecei btn istekleri, bu Hkmet yanmda destekle meye hazrdn," Ne ham bir dlem! Mussolini daha soma Sforza'mn "bombo kalan avulan"yla alay etmiti (62), et miti, ama kendisi de bir ey elde edemedi.

(62)Aldrovandi213. 41

X STANBUL BOAZI'N DA K "CENTLMEN ANLAMASI" ("Entente Cordiale") 8 Nisan 1904'te, Msr ve Fas anlamasyla ingiltere ve Fransa arasnda yaplan "Centilmen Anlamas", 31 Austos 1907'de Rusya'y da iine alarak "Iran kar blgeleri"ni ge niletti. Ancak dnya sava sonunda Rusya bu uzlamann d nda kaldysa da, yerine 26 Nisan 1915 'den bu yana italya ge ti. Venizelos'un uraarak aralanna katlmas (30 Haziran 1917'den beri diplomatik ilikilerin kesilmesi) dolaysiyle iz mir yznden Yunanistan'n en gl rakibi durumuna gel mi olan bu lke, ta bandan beri bu yzden Trkiye'yi des teklemeye eilimliydi. Ama Fransa da, Trkiye'ye yatrd byk sermaye dolaysiyle Trk dmanlar safna ancak ya r gnlle katlm bulunuyordu. Yalnz ingiltere, "bask al tnda tutulan" Ermeni ve Rumlar lehine (ama kendi karlar aleyhine) ie kararllkla karmaya ve zellikle de kendisine yaplan dostluk nerilerini reddetmeye istekliydi (1). Fransa ise, Suriye "mandasn" dikkate alarak, ok gemeden M. Ke(l)Bk.yu.bl. Inot 80-99. 42

mal ile bir uzlama aramaya zorunluk grd. Yunanistan'n Kral Konstantin'i geri ararak ihanette bulunmas, aktan aa Trklerin yamna gemek iin Fransa'ya uygun bir fr sat vermi oluyordu. Bylece, Paris'le Londra arasnda alan ve ulusalc Trk ordusunun 1922'deki zaferinden soma tehli keli biimde genileyen uurum yznden Curzon (resmen de olsa) Lausanne'a "Birlik Cephesi" olarak gidebilmek iin, b tn diplomatik yeteneim ortaya koymak zorunda kald. Bu kar aykrlklar, doal olarak stanbul iin de etkisiz kalma yacakt. Amiral Calthorpe, Webb ve de Robeck, olaanst diplomatik becerileri sayesinde, meslektalar Amet, Defian ce ve hatt Sforza, Arlotta ve Maissa ile olduka iyi geinip gidiyorlard. Buna karlk, General Milne ile Franchet d'Esperey arasndaki rekabet geit vermez bir durumdayd ve Milne'in zaferiyle bitiyordu. F. d'Esperey'nin geri arlmas ze rine, Ffarington, "arkadalar" Charpy ve Mombelli ile, ilk si vil Yksek Komiser Rumbold da, Pelle ve Garroni ile iten ilikiler kurmulard. Milne'nin, Selanik ordular dou koluyla stanbul'a gi ren Franchet d'Esperey'ye gre ast bir konumda tutulmasnn (bu ordu dorudan doruya Milne' in komutasnda olduu hal de), gene de pek yararl bir torum olmamas olasl vard (2). Hele stanbul bakomutanl hakkndaki 3 Aralk 1918 Anlamasnda (3), "Britanya, Fransa ve talya Hkmetleri, Trkiye Avrupasnn herhangi bir yerinde konaklayan Britan ya ktalanyla komutanlar General'in, Franchet d'Esperey'nin emri altnda bulunaca; General Milne ordusunun geri ka(2) 6.10.1918 tarihli karar: Br. IV No. 514 Encl. 3. (3) Ayn. yer. No. 518; Corresp. II No. 11; Luke II 79: "a masterpiece of international complexity." 43

lan ksmnn Kafkasya'ya ya da baka herhangi bir yere nak ledilebilecei ve bu durumda artk Franchet d'Esperey'nin emri altnda bulunmayaca konusunda anlamaya varmtr. Her nakil, ilgili hkmetlerin onayyla yaplacaktr," denmek tedir. ngiltere Savunma Bakanl (R. H. Brade) 2 ubat 1919'da diyordu ki: "Fransa, Avrupa Trkiye'sinden sorum ludur... Bundansa Asya Trkiye'sinin, Asya'daki Britanya ko mutanlar ynetinine verilmi olduu anlam kmaktadr;... Sava ras, ngiltere Hkmeti'nin, Mttefiklerine sorma dan Anadolu'da asker harektta bulunmaya hakk olduu d ncesindedir. Silh brakmas, yalnzca Trkiye ve Byk Britanya temsilceleri arasnda grlm ve imzalanmtr ve Trkiye ile sava, Gelibolu arpmalar dmda, hemen he men Britanya ktalar tarafndan yaplmtr... Anadolu'da b rakma koullarnn uygulanmasn salamak iin ileride ya placak herhangi bir asker eylem, asl Britanya ktalarna d ecektir." ngiltere Dileri Bakanl bu gre katlmakta dr (ngiliz Savunma Bakanl'na 16 Ocak tarihli yazs): "Brakmann uygulanmasn salama sorumluluu, tek ba sma ngiliz KrallkHkmeti'nindir olacaktr. Bu amala ge rekli grlecek byle asker bir harektn yaplmasna, her se ferinde Mttefiklerine sormakszn yetkilidir." Feldmareal Wilson, ta 13 Kasm'da, Milne'e u ynergeyi vermiti: "Ge neral Wilson emrinizdedir... Wilson'a geni yetkiler devretmek niyetinde olduunuzu sanyoruz. Galthorpe ile sk ibirlii du rumunda olmalsnz... Size Trkiye'de verilen genel grevin hibir ayrntsnda Franszie karmasna hogr gsterme yeceksiniz." Milne 21 Kasm'da War Office'den u ricada bulundu: "Asker sorunlar konusunda Trk Hkmeti'yle ko numalara girimek iin General Wilson'a yetki verildiiyle 44

ilgili olarak, Fransz Yksek Komiseri Amet'ye gereken bil giyi vermenizi rica etmeliyim." Feldmareal Wilson, 22 Ka sm'da yant verdi: "General Wilson, Franchet d'Esperey'nin emirlerini dikkate almayacaktr." (4) Britanya Hkmeti'nin bu durumu karsnda, Franchet d'Esperey gibi gururlu bir generalin ok gemeden Milne ve Wilson ile stanbul'da an anlamazlklara dmemesi pek olas deildi; zellikle general, politik ilerde bile giriim yet kisini elinde tatmakta ve bu tutumu Paris'ten desteklenmek teydi. Feldmareal Wilson, Lord Derby'ye, 18 Nisan 1919 ta rihli ynergesinden de anlalaca gibi (5), uyumalar iin bouna abalayp durmutu: "Anadolu ve stanbul durumu konusundaki tartmann yatmas iin nerilerde bulunduk... Msy Clemenceau ile bu sorunlar gidermenin bir yolunu bulmak zere aba gstermesi iin, zellikle General Wilsoni Paris'e gndermeyi yeledik...; General, bir zm yo lu bulmu ise de, yle grlyor ki bu yol, Fransa Hkme ti'nin yattrma sz verdii tartmann o zamandan beri git tike artarak sklamas ve daha yein olarak yeniden bala mas karsnda pek etkili olacaa banzememektedir." Gene rallerin kavgalar, Pichon'un "anlamazlklara bir son ver mek" konusundaki isteine karn, bizce artk pek ayrnt ver meye demeyecek denli nemsiz grnen konular zerinde, bylece srp gitti. Ynetimi Drtler ras Karan ile Calthorpe'a braklan, kendisiyle Webb'in de tamamyla duyumsadklar gibi, yz kzartc sorumluluu ngilizlerin omuzlarna den (6) o uur(4) Corresp. I 39, Encl. 1,9. (5)Ayn.yer. II No. 36. (6) Bk. yu. bl. IV not 62. 45

suz Yunan zmir igalinden soma, Milne kendiliinden Trk adl egemenliine kaba bir karma anlamna gelen rktc bir karar verdi: 67 tutuklu, 28 Mays 1919'dalke dna, Malta'ya gtrld (7). Franchet d'Esperey, bu sorun konusunda "ttihat ve Terakki Komitesi yelerinin hapishaneden tanma s haberini gazetelerden rendim. Milne'in byle nemli bir olay bana haber vermeyi dnmemesine ardm. Bu nakil konusunda, Mttefik Devletler arasmda daha nceden hibir anlama yaplmamtr..." diye yazyordu. Buna Milne, ayn 3 l'inde u yant verdi: "Fransz ktalarnn, Britanya asker leriyle birlikte davranmamalanndan dolay derin zntm be lirtmek isterim... Bu i, bugne dek Fransz ve Britanya kta larnn her vesileyle sk ibirlii halinde almalar ilkesiy le uyumlu olarak, tarafmdan yaplmt." Calthorpe, 30 Mays'ta bu raporu verdi: "Bu ii M. Defrance'a dn sabah ha ber verdiim zaman, bu durumun ortaya kmasn onaylama dndan deil, daha nceden kendisine haber verilmediin den dolay memnun olmadn belirtti... Franchet d'Espe rey'nin de bundan honut olmadm sandn da ekledi." Er tesi gn Defiance, Franchet d'Esperey'nin verdii esinle, ola s yaknmasn yineledi. Calthorpe bunun "yalnzca siyasal ni telikte bir sorun olduu" yantm verdi. Sir Harry Luke, o zamanki durumu pek canl olarak y le betimliyor (8): " Yksek Komiser, bir anlamda aile par tisi oluturuyorlarsa da (9) ayn ey mttefik asker komutan lar iin asla sylenemez. Bakomutan Franchet d'Esperey idi.. Bir sfatyla onun ast, teki sfatyla da eiti olan Sir (da(7)Bk.yu.bl.VHnotl6. (8) Luke II78. (9) Dzenli toplantlar yapmlard (28.11.1918(?) den beri). 46

ha sonra Feldmareal Lord) George Milne, Balkan ktalanyla ilgisi bakmndan Franchet d'Esperey'nin makamca alto da; Karadeniz Bakomutan ve ayn zamanda Tugenaral Sir Henry Wilson'un dorudan doruya komutas altnda bulu nan 'stanbul Mttefik Ktalan'm oluturan ordu blmnn bakomutan sfatyla da, ondan bamsz olarak, Fransa Ba komutannn genel denetimi altodaki glere dahil bulunu yordu. Hatt, Britanya ve Fransa komutanlar arasndaki ili kiler itenlikli olsayd bile, bu hantal dzenin ilemesi ok g olsa gerekti. Kendi ulusunun ona takt lakabyla "Francois le Desespere [Umutsuz Franoise]" ya da "Desperate Frankie", srekli bir anlamazlk kayna oldu... Sir George Milne, onun duygularm denetleme becerisi bakmndan yararl bir ye tenekti... ama Desperate Frankie konusundaki duygularn bir seferinde herkesin nnde belirtmiti. Kendisine Legion d'honneur [Onur Lejyonu] mannn byk ha rtbesi veril miti (10). Yerden bitme yapl Franszdan ok boylu olan n giliz generali, Frankie'nin iltifatna, kendisini kucaklamak iin eilecek yerde dimdik, ayakta durarak karlk veriyordu. Bylece tknaz ve fkeli Fransz generalinin soukkanl ngi liz generaline kar sinirli klar ve onu pmekten ok sracakm gibi grnmyle seyirciler iin grmee deer bir gsteri zevki verilmi oluyordu." Bu durumun dzeltilmesi iin, Fransz Hkmeti Londra'daki Elilii araclyla 5 Austos 1919'da aadaki neriyi yapt (11): "Dou ordusu na komuta eden Fransz generali, stanbul'daki Mttefik kta larnn komutanlm yapacak ve kentte eylemli olarak aske-

(10) 14.7.1919; kr. Graves 323. (ll)Br.IVNo. 483.W 47

r komutanlk grevine getirilecek olan subay atayacaktr. Fransz generaline verilen blge, skdar sancana dek uza nacaktr...; Anadolu'daki Britanya komutanlnn denetimi Izmit-Haydarpaa demiryolu zerinde yaplacaktr... Ereli kmr ocaklarnn iletilmesi, eskisi gibi, gene yrrlkteki ynetimce srdrlecektir...". Sir R. Graham, M. de Fleuriau'dan.. notay alnca, hemen nemli sakncalar ortaya att. Milne, 13 Austos'ta u telgraf ekti: "Franchet d'Esperey'ye kar gelecekteki durumumun belirlenmesinden pek memnun olacam. Dorudan doruya Franchet d'Esperey'nin emrin de bulunan stanbul'daki Mttefik Ktalar Komutanl'n st lenmem ve ayn zamanda Anadolu'daki mttefik ktalarnn bakomutanl ve Karadeniz Britanya ordusu komutanln zerime almam pek zor bir durum ortaya koymaktadn." Bu sorunun, 3 Aralk 1918 Uzlamas esasna dayanlarak zl mesi, gerekten bir daireyi kareletirmek denli olanakszd. Churchill, hakl olarak Lloyd George'un 15 Eyll'de Clemenceau'ye verdii bir muhtrada (12): "(Anadolu'da) Bakomu tanlk, kesinlikle olaanst verimsiz ve nankr bir itir... Ge neral Milne; talyan, Yunan ve Trklerin aralarndaki kavga lar yattrmak ya da hafifletmek gibi uursuz bir grev... iin, ngiliz Savunma Bakanl'nm protestosuna karm, Ba n Konferans'nca atanmtr... stanbul'da bir Fransz komu tanlnn bulunmas, Britanya'nn (slm dnyasndaki) etki ve onuruna vurulan bir darbe olacakt." Bu, Franszlann 13 ta rihli muhtrasna kar bir yantt. Bu muhtrada u nerilmi ti: "Her trl yetki anlamazln nlemek iin General Mil ne genel kararghn, komutanlm yapaca blgeye taya(12) Ayn. yer. No. 514, Encl. 2. 48

aktr. Generaller arasndaki komutanlk snr, genel olarak generallerce Boazlarn izdii hatlarla saptanacaktr. Bunun la birlikte, stanbul Boaz'm Anadolu kysndan ayrmak olanaksz olduundan (13), bu kylar Haydarpaa garnn Bri tanya'nn denetimi altnda (kalmas) kouluyla General D'Es perey'nin yetki snnlan iinde bulunacaktr." Britanya Hk meti, bu neriyi doal olarak kabul edemezdi; General Milne'in geri arlmas iin Franchet d'Esperey'nin yapt ba vuru (14) da kabul edilemezdi. De Robeck, 10 Kasm'da bil diriyordu (15):".. .Her iki meslektamla... yaknlm vardr... ancak bu mutlu durum, Franchet d'Esperey'ce cidd olarak bo zulmaktadr. General gururundan ve benlik duygusundan ken disini yiyip bitirmektedir. Bana kar, bile isteye kaba davran maktadr. Buradan alnabilirse, bu gerekten yararl olacak tr..." ngiliz Savunma Bakanl, Bulgarlarla ban imzalan masndan (27.11.1919) ve Versailles Antlamas'ndan (28.6.1919) soma, Foch'un yapt gibi kendi isteiyle eki leceini ummutu; ama o, bunu dnmedi. Bylece bu e kimeyi sonuna dek gtrd. Curzon, 5 Mart 1920 tarihinde, Millerand'm istei zerine, ona Franchet D'Esperey aleyhin de uzun bir yaktma listesi gnderdi (16). 10 Tarihli Echo de Paris gazetesi, Franchet d'Esperey'nin stanbul'a doru yol da olduu haberini verdiinde, Lloyd George da konuyu Lond ra Konferans'na gtryordu (17):".. .Byk Britanya, Franc-

(13) Bu konunun Paris'te 1918'de dnlmemi olduu grlyor! (14) Curzon 29.9.: Milne'in geri arlmas hi dnlmemitir: Br. IV 514,525. (15) Ayn. yer. No. 584. (16)Br.XrHNo. 13. (17) Br. VE No. 56. 49

het d'Esperey'nin stanbul'da bakomutan olmasn hibir za man kabul etmemitir. General Milne'in Trk bakenti ve Bo azlar evresindeki ktalara komutam olduu biliniyordu... sekin bir Fransz subay ama acmacak derecede incelik ve za riflik yoksunu olan Franchet d'Esperey'nin ince dnceli ve davranl olduuna hibir zaman tam gvenim olmamtr (18). Britanya askerlerine emirlerini, her zaman onur kinci bir biimde vermitir..." Bertheiot da, "Franszlar agzl deildir... stanbul'da iki mttefik komutan arasndaki durum, gln olmaktadr..." diyordu. Lloyd George, "Komutanlar arasnda mutlak bir eit lik olmasm nermekte... rnein ayrntlar zerinde kendi aralarnda anlaarak, hangi yerlerin hangi ktalarca igal edi lecei konusunda dn birliine varmalarm onlara brak mak" istemektedir... Bertheiot, "tam bir eitlik nerisini" ka bul ediyordu. Gene de olanaksz bir zm yolu! Milne, 16 Mart'ta, Wilson araclyla stanbul'da "gvenlii salamak zere igal"i (19) yrtt zaman, orada yeniden ar bir a tma oldu. Millerand, Curzon'un istei zerine, de Robeck ve Wilson ile birlikte almas iin Defrance'a ynerge gn derdi. Franchet d'Esperey bunu reddetti; "asker harektm kendisince yaplmasn" istedi. Milne ona u yant verdi (20): "Hkmetimin ynergesine gre, stanbul'da harektta bu lunmak iin hi kimseden emir alamam." 5 Nisan'da, Mille(18) Cambon, Franchet d'Esperey'nin incelik gstermekte ve hkm y rtmekte hemen hemen tamamyla kusurlu davranm olduunu 17.3.1920'de ka bul etmitir: Br. XIII No. 26. Ouda, 1914'de Marne meydan savanda ngiliz lerle iyi geinmiti: Historische Zeitschrift 190,1960,332. (19) Br. XIII No. 11,22,28; bk. yu. bl. V not 207. (20) Jacques Kayser, L'Europe et la Turquie Nouvelle (1922), 61. 50

rand, Sir George Grahame'a, "Franchet d'Esperey'nin (bir da ha dnmemek zere) izin aldm (21)" sylemitir. Yksek Komiserlerin 22 Mart 1920 tarihli toplantlarn da (22) Defrance ve Maissa, Britanya Bakomutanl ile uyum iinde olduklarm aklamlardr; bununla birlikte Komiser ler, "igal olunan Harbiye Nezreti, Amirallik Dairesi ve Pos ta, Telgraf Dairesi ilerinden dolay gerekli olan denetim ku rullarnda yelerin eitliini" istemilerdir. De Robeck, "n giltere Dileri Bakanl'ndan ald emir zerine, Mttefikleraras Denetim Kurullan'nm bir Britanya subaynn bakan l altnda almas konusunda Milne'in srar ettiini" sy lemitir. Defrance ile Maissa ise, imdilik buna boyun emi lerdir. Curzon, Millerand'a 25 Haziran'da Lloyd George'un ki isel bir iletisini gndermitir (23): "...asker danmanlar mz... her trl asker yntemlere uygun olarak, Trklere kar yaplmakta olan harektta komuta birlii bulunmas gere ine iaret etmektedirler. Gleri geliigzel iki komutanla ayrmak, tamamyla hayldir. Trkiye'ye kar savan en b yk yk, hemen hemen Britanya'ya yklenegelmitir." Cur zon; 23 Austos'ta ngiltere Dileri Bakanl'nda, Daireleraras bir grmeden soma, Paris ve Roma'ya unu salk ver mitir (24): " 1 - Askerden arndrlm (Sevres'deki!) blgede ki gal Gleri Komutam general rtbesindeki subayla, Mttefikleraras Denetim ve Asker rgt Kurulu Bakam, ayn tek kii olmaldr; 2- Bu iki hizmet Byk Britanya, Fransa ve talya asker temsilcileri arasnda bir ark gibi devredip git(21)Br.XHINo. 47. (22) Ayn. yer. No. 30. (23) Ayn. yer. No. 92. (24) Ayn. yer. No. 131. 51

melidir; 3- Hizmet dnemi: ki ya da bir yl olmaldr; 4- lk birinci dnem iin; bir Britanya subay; 5- Deniz Denetim Ku rulu Bakan olarak (madde 201) bir talyan... Hava Kurulu Bakanl iinse (madde 202) bir Fransz grev almaldm" Venizelos'un nemli sonular yaratan d, bu varsa ymn gereklemesini ve buna dayanan siyaseti engelledi. Ancak, Fransa ile talya'nn Sevres Antlamas'mn uygulana bilir olmad kansna oktan beri varm olmalarna karn, ngiltere, Sultanin bu antlamaya "geici onay" verebilecei inancnda bir sre daha direndi (25). Bu nedenle Curzon, 30 Ekim 1920'de Paris ve Roma Bykelilerine u ynergeyi verdi (26) ngiltere Savunma Bakanl'yla uyumlu olarak: 1. Mttefik Gler Komutanl (Asker Kurul Bakanl'yla birletirilmi) antlamann onay tarihinden soma iki yl s reyle Britanya'nn olacaktn. Ancak Tugeneral Harington (27) antlamanm onayndan nce bu komutanl stlenecekti; 2Fransa ile talya, Trk jandarmasn rgtlendirecek; ekono mik alanlara, zl Anlama'ya gre "zel grevliler" ve rilecek. Bizim ayn ileri Kuzey-Bat Anadolu'da da yapma mz gerekir (!); 3- Trk glerinin, pratik nedenlerden tr, askerden arndrlan blgeden karlmasnn her zaman ola nakl olamad durumlarda 178. madde, 3. paragrafn gere inin uygulanmamas ve durumun asker kurulca grmezlik ten gelinmesi gerekir; 4- Byk Britanya, Fransa ve talya, kendi blgelerindeki gvenlik amirlikleri iin rgt ve g revli bulacaklar; stanbul'un sivil polisiyse, Mttefik Bakomutanl'nda Britanyal bir subay bulunduu srece, Britan(25) Bk. y. bl. V H not 30-32. T (26) Br. XIII No. 167. (27) Milne'nin ardl olarak 26 Eyll'de atand ve 8 Kasm'da (1920) geldi. 52

ya'nn komutasnda kalacaktr." Lord Hardinge, 2 Aralk'ta bir Fransz nersini yle bildirdi (28): "General Harington, yal nzca General Milne'in ardl olarak saylacaktr... Btn nemli asker kararlarda, General Charpy'e danacaktr." Cur zon, 31 Aralk'ta resm olmayan grmeler iin yeni bir ne ride bulundu (29): "Ban szlemesinin yrrle girdii iki yl iinde, devir srasyla iki ylda bir Asker KuruPun birin ci bakam... Britanyal; Mliye Kurulu'yla Deniz Kurulu ba kanlar... Fransz; Boazlar ve Hava Kurullar bakanlar... talyan olacak...; Asker Kurulun sresi... alt yla karlacak (!)... 7- Harington... Mttefik Bakomutanln hemen... st lenecek... Mttefik ktalarna verilecek uygun emirler iin s tanbul'da Fransz ve talyan temsilcileriyle birlikte nlem ala caktr.;.... 10- Yukarda bildirilen nlemler, Japonya Hkmeti'ne bildirilecektir... (!)..." Oysa M. Kemal, Mttefiklerin btn bu kayglarn toptan gidermitir! Yunan-Trk savamda yanszla geildikten soma, 13 Mays 1921'de Boazlarda yanszlatrlm olan blgelerde, olabildiince deimez koullarn yaratlmas, hl da sz ko nusuydu. Harington'un siyasal becerisiyle, bu artk g olma d. Temmuz'da Mttefik Devletler komutanln devralm t. Bu zamandan beriye, stanbul'da gvenlii ve dzeni ko rumak iin Mttefiklerin eitli ynetsel hizmetlerine uyum salamakta yetenek gsterdi (30). Yunanllar, stanbul zeri ne delice yrmeye baladklar zaman, Britanya ktalarnn zmit yarmadasndaki asl gvdesini atalca hattna tayp Charpy'nin komutasma vererek, Yunanllara Kaliktratya-Si(28) Br. XIII No. 188. (29) Ayn. yer. No. 205. (30) Harington 248. 53

nekli'den, Istranca'nn tam batsndan Karadeniz'e dek bir s nr hatt nermek zere Mombelli'yi grevlendirdi (31). Ba komutanlk Sava'ndan ve ulusal ordunun anakkale nn de grnmesinden soma, durum onun iin olduka gleti. Harington, 10 Eyll 1922'de Mttefik birimlerinin yansz bl gede bayrak aarak bir gsteri yapmalarm istedi. Pelle ile Garroni, kk bir kontenjana onay verdiler (32). Poincare, 18 Eyll'de Asya kysn bolatmak zere verdii bir emirle bu gsteriyi engelledi. talyanlar da bu dne katldlar. n gilizler bylece yalmz kaldlar; ama Harington, bu durumun stesinden ustaca geldi (3). Pelle, 1 Ekim 1923'te, yani stan bul'un boaltlmasndan bir gn nce, "zellikle Mttefik or dular arasnda tam birlik olumasm kendisine borlu oldu umuz General Harington'a teekkrlerimizi, dua ve iyi di leklerimizi bildiririz," diye kranlarn sunuyordu. Hender son, 2 Ekim tarihli raporunda, durumu saptamtr: "General Harington gl kiiliiyle Trklerin kesin gven ve saygs n kazanmay bildiini ortaya koymutur (34)."

(31) 15.8.1922 tarihli protokol: Oriento Moderno II 207. (32) Corresp. Turkey I No. 301. (33) BK. yu. bl. V not 232. (34) Harington 271 v.d. 54

XI NGLZLERN YANSIZLIINDAN DOSTLUUNA GDEN YOL I. Fethi Bey'in Londra'da Kabul Olunmamas Lloyd George'un, "dosta" Venizelos'un dnden zn t duyduu kukusuzdur. Bununla birlikte, "bayraklarn aa rak" M. Kemal'e ynelen Fransa Hkmeti'nin Venizelos'un dnden kard sonulan karmaktan uzun zaman uzak kald. Kendisini zorlaya zorlaya vard "yanszlk"; Yunan ge milerinin Trk limanlanna (9.6.1921'de inebolu'ya ve 7.6.1922'de de Samsun'a) saldn iin istanbul'u s olarak kul lanmasna izin verdii srece delik deik bir yanszlk olmu tur (1). Buna karm Lloyd George, Kabine'de ve Avam Kamaras'nda gittike ykselen bir eletirinin hedefi olmu; gerek lere ve Britanya'nn karlarna daha iyi ayak uyduran bir po litikaya doru itilmitir (2). T.B.M.M. Hkmeti'nin Dhiliye (1) Ankara Hkmeti'nin 8.6. tarihli protesto notas: "Echo de l'Orient" (Paris) HI 164. (2) Kr. mes. "Near and Middle East Association"n 22.7.1922 tarihli tez keresi: Echo de l'Orient ffl 211,234. 55

Vekili [iileri Bakam]Fetm'nin ziyareti de, bu konuda son bir firsat olmutu. Bu konu, henz Trkiye'nin dosyalan yaym lanmam olduu iin, yle bilinmezliklerle dolu bir karanl a boulmutur ki, bundan sylenceler domutur. Acaba Fo reign Office'in belgelii bu konuda neler sylemektedir? T.B.M.M., 3.7.1922'deFethi'nin izin dilekesini "byk ounlukla" kabul ediyordu (3): "Salk nedenlerinden dola y, saaltmm iin Avrupa'ya gitmek zorunda bulunduum dan, iki ay sreyle terhisim konusunda yce Meclis' in yksek izinlerini dilerim, efendim." Dikkat ekicidir ki, "Peym- Sa bah" daha 21 Haziran'da, Fethi'nin dinlenmek zere Avru pa'ya gidecei haberini, veriyordu. Demek ki, Ankara'da da ha 3 Temmuz'dan nce bundan sz ediliyordu. Fethi, 18 Tem muz'da Marsilya'ya vard; 23 'te Pomcare'nin onu ve Ferit Bey'i, iki gn nce Franklin-Bouillon ile uzun bir grme den sonra kabul ettii raporu geldi. "Ikdam"da da, ayn 3 Tin de bununla ilgili ayrntl bir haber kt: Fethi, Hseyin Ragp'tan araclk ricasnda (kime ynelik?) bulundu: "Btn halk tabakalannda bir tek anlay vardr: Dman anayurttan kanlacak. Zaferi kazanacaz. Ancak... Kan dkmemek iin her trl siyasal tartmadan kanmayacaz. Paris ve Roma Hkmetleri'ne, [bize]arka kmalarndan dolay borluyuz. Kiisel mazeretime dolaysyla izinli olarak geldim; ama ge zimden yararlanarak bulunduum kentlerde ulusal istekleri mizi kabul ettirmek iin, siyasetilerle grmekten kan mayacam (4)." Fethi, 3 Austos'ta Londra'ya geldi (5). Burada "Times" (3) ZC XXI242. (4) Peym- Sabah 21.7.; kdam 25., 31.7.; Hk. Milliye No. 568. (5) "Echo de l'0."a gre (No. 56), ondan nce 1.8.' de. 56

temsilcisine unlar syledi (6): "Gezim tmyle kiiseldir.... zellikle anakkale ve Trakya iin nerilerle geldim. Uma rm ki, Trkiye ile Byk Britanya arasnda yeni bir uzlama ve iyi bir anlama siyaseti geliebilecektir. ngiltere'nin bize kar iyi niyetinin byk deerini bilmekteyiz; ama ne yazk ki, u anda Britanya halknn byk bir ounluu bamsz lk savammzn anlamndan haberli deildir. Sevres'in (Ba n Antlamas'mn) anlam (bizim iin) klelik demektir... Edirne sorunu, ilke konusunda balca gl oluturmak tadr. Bu kent Yunanllara brakld (Mart 1922)... Trk halk ngiliz halkna dman deildir, ama ne yazk ki, Britanya bu halka dmanlk gstermektedir. Tehcir [zorla g ettirme] ko nusunda da tartmaya hazrm;, Tanr'nn ve herkesin huzu runda..." "Times" habercisi diyor ki: "Fethi, orta yatadr ve grnte ngilizlere ok benzer." "Morning Post" 4 Aus tos 'ta, Fethi 'nin, "Tatmin edici bir banm salanmas sorum luluunu yklenmi bulunan Britanya makamlan nnde g rlerini bildirmeyi umduunu; nerdii koullarn anakka le'nin her iki kysnn Milletler Cemiyeti'nin denetimi altn da askerlikten anndrrlmas[m ngrdn] ve Trakya'da Meric'in doal ve hakl bir snr oluturduunu; zmir iinse Paris'te 1922 Mart'nda bir hkme vanldm...; Irak konu sunda tatmin edici bir gvence hazr olduunu...; Kemalcilerin Boleviklere boyun edikleri savma gelince, Trkiye'nin kendi z varl iin savam verme konusunda srarl bulun duunu; Boleviklerden bu konuda gvence aldklanm; mt hi savam karsnda bu gvenceyi savsaklayamayacaklanm" sylediini yazmaktadr. (6) The Times 4.8.1922. 57

Fethi, byk olaslkla, 4 Austos'ta Foreign Office'de Vansittart tarafndan kabul edildiinde ona yukarda anlatlan larn aynn sylemitir (7). 15 Eyll tarihli "The Daily Ma il", "Vansittart'm kendisine, Lord Balfour'un az nce svi re'ye gitmesinin ansszlk olduunu, Lord Curzon'unsa kent te bulunmadm, yalanda geleceim ve Fethi'nin yeniden Fo reign Office'i ziyaret ettiini, o zaman Lord Curzon'un kent ten ayrlm olup Eyll sonundan nce gelmeyeceim, 4 Aus tos'ta sylediini" bildirmelrtedir. Ayn gnde Lloyd George, Avam Kamaras'nda sava srdrmeleri iin Yunanllar y reklendirici olmaktan baka bir ey olmayan o uursuz syle vini veriyordu (8). 9 Austos'ta "Trk Havas-Reuter", "Fethi Bey'in Londra ziyaretinin sonusuz kaldn (9)" bildiriyor; ayn 13'nde "kdam", "Vansittart'm, Britanya Hkmeti'nin M. Kemal ile bir konumaya girimek niyetinde olmadm akladm" yazyordu. Gerekten de Fethi, aym 14'nde ye niden Foreign Office 'de, bu kez William Tyrrell tarafndan ka bul edildi. Tyrrell bu konuda diyor ki (10): "...Foreign Offi ce'deki mstearlk [danmanlkjmakammda mstear yar dmcs Lindsay'le birlikte, henz lkesine yeni dnm olup tbb saaltm altmda bulunan Lord Curzon'dan ynerge al m olduumuz halde, 14 Austos'ta Fethi Bey'i kabul ettim. Fethi Bey bu konuda bana ayrntl bilgiler verdi. Bu bilgiler, hemen Dileri Bakam'na gnderildi." Mstear, "bu ayrn tl bilgilef'in ierii konusunda ise susuyordu!

(7) kdam 11.8.1922: 5.8. tarihli Mustafa Reit Paa'nm telgrafi. (8)Bk. yu. bl. IV not 153. (9) Peym- Sabah 11.8.1922. (10) The Morning Post 15.9.; The Times 12.10.1922. 58

Fethi, yannda Dr. Nihad Reat olduu halde, 21 Austos'ta Londra'dan ayrld. Ayn 24'nde Paris'te, "Ankara, Ve nedik Konferans'na katlmay kabul ettiini bildirmitir. Ka tlm koullarm Londra'dan ayrlmasndan nce 'Manchester Guardian'a bildirdiini" sylemitir (11). Fethi, 3 Eyll'de Roma'ya vard; orada 10 Eyll'de konferans toplant yeri ol mak zere zmir'i nerdi (12). O gn Graham, Osman Niza m Paa ile bir grmesini yle anlatmt (13): "M. Kemal bir silh brakmas imzas konusunda, doaldr ki, istekli dir; ama gerekirse, stanbul ile Edirne silh gcyle geri al nacak. Kendisini durdurmak konusunda Mttefiklerin tehdi dini, yalnzca blf olarak grmektedir. Ankara Hkmeti, Ve nedik arsn kabul edecektir. Badelege Fethi'yle Ceml (?), Ferit ve belki de kendisi bulunacakta-. Fethi, imdi tam zama n olduundan, durumunu deitirmesi iin ngiltere Hkme ti'ni sktrmam benden rica etti. Trkiye, biz eski mttefik lerine kar doal olarak fkelidir; Fransa ile talya'ya ise bir dereceye kadar mteekkirdir; ama bu iki devlete, bize olan gvenleri gibi gven duymamaktadr. Bizden gelecek dosta bir davran, yine de btn durumu lehimize evirebilir... Bu lunabilecek tek bir zm yolu: Boazlan yanszlatrmak, korunmasn Mttefiklerin ya da Milletler Cemiyeti'nin man dasndaki Trkiye'ye brakmak (!)... Boleviklere ya da ba ka kimlikteki bir Rusya'ya kar savunma konusunda Trki ye'ye gvenilebilir. Trkler, Boleviklerden nefret ederler (!) Curzon, ngiliz basnndaki dedikodulara kar koymak iin 13 Eyll'de aadaki genelgeyi Graham'a bildirdi (14): (11) kdam 28., 29.8.; Peyam- Sabah 26., 29.8.1922 (12) Ayn. yer. 4.9.; Hk. Milliye No. 608. (13) Corresp. Turkey I No. 325-326. (14) Ayn. yer. No. 354. 59

"Trklerin son eylemlerinin sorumluluunu ingiltere Hk meti'nin Fethi Bey'e kar gsterdii davran biimine yk lemek gibi anlamsz ve zaman gemi olan bir gayretkelik, basma ok geni biimde yaylm olup, bunun iddetle red di gerekir. Fethi Bey'in, M. Kemal'in zel grevlisi olarak gel dii konusunda bize herhangi bir bilgi verilmemitir... O, son Mart aynda sonusuz grmeler yznden birok saatler yi tirten Yusuf Kemal gibi bir dileri bakam da deildir. L. Ge orge ile grmek iin bir istekte bulunmad gibi, Hkme timiz onu kabulden kanm da deildir; tersine, zel yazma nmla nceden grtkten soma (4.8.), hasta olduum iin durumu Sir William Tyrrell ve Mr Lindsay'e tam olarak ak lamas iin Foreign Office' e anlamnca, o da bu arya uy du. Fethi'nin "Misk- Mill" (!) koullarndan baka hibir neriden bulunmad belli olunca, Trk ve Yunan temsilci lerinin de bulunduu Yksek Komiserler (?) Ortak Konferans'm dzenlemekle yetindik; hem, aslmda M. Kemal ile bir tek devletin grmelere girimesini, teden beri ittifaka ballk hesabna aykr saydmz iin de, sorunun artk kurcalanma s da gereksiz grld." Trklerin Boazlar zerinden geme sini nlemek iin, Lloyd George gn soma Dominyonlan yardma ard (15). Arnold J. Toynbee, "Times"e gnderdi i 10 Ekim tarihli mektubunda, Lloyd George'un yersiz poli tikasn, zellikle 21 Eyll tarihli sylevini (ki Lloyd George bu sylevinde, "Bir savan nne gemek istiyoruz... Yunan llara asla metelik bile vermedik, onlara... asla silh yardm yapmadk," demiti) ve ayrca da Boazlardan gei serbest(15) 15 tarihli Kabine karan, 16.9. tarihli arr. Nicolson 272; Ronaldshay III 30; Owen, L. George 635; Shuttleworth: JCAS XI 61. 60

ligi lehine ie karmasn yle eletirdi (16): "Misk- Mill'de 'Boazlan kapama yetkisi'yle ilgili bir tek sz bile yok. Fethi Bey'in nerisi, drt blgenin de askerden anndnlarak yanszlatnlmasdn. O, gene de ngiliz Hkmeti'nin bir yesince kabul edilmeyi baaramad." Lloyd George, bu sylevin de (21.9.) onun zel grevinin gerektirdii szleri syleme di... Yalnz Londra basnnn 9 Austos'taki esinine uyarak, "Fethi Bey'in dou ilerinin zmn grmek gibi bir g revle Londra'ya gelmediini, Foreign Office'te yalnzca ne zaket belirtisi olarak kdemsiz memurlarca kabul edildiini" syledi." TyrelPin 11 Ekim'de karlamasna, Toynbee 12 Ekim'de tarihinde u szlerle karlk vard (17): "Lloyd Ge orge, Sir William Tyrrell'in Morning Post'ta 15 Eyll'de kan mektubundan (kendisinin 16 tarihli bildirisinin yaym ve 21 tarihinde verdii nutuk sralannda) haberli bulunuyordu... Fethi Bey'in nerisi konusunda ne dnrse dnsn, (Trk) saldnsm silh gcyle... karlamak iin Byk Britanya ile Dominyonlanm ve Kk tilaf (glerini) ard bir sra da, onun btn sylediklerini geitirmeye hakk yoktu." Ti mes'in ayn saysmda, Aubrey Herbert'in 12 Ekim'de u mek tubu kt: "... Dier bakanlar... hasta deillerdi, (onu) pek l kabul edebilirlerdi... Olaanst nemli olan ban nerisiyle hi ilgilenilmedi." Fethi de, Roma'da, "Londra'da dou bar n yapmak iin byk bir istek bulunmad izlenimine var dm," diyordu (The Daily Mail, 15.9.1922). Fethi'nin, zel grevin baanszlauradyla ilgili ola rak gnderdii bir telgrafn, M. Kemal'in saldn emrini verme-

(16) The Times 11.10. (17) Ayn. yer. 13.10. 61

sine yol at sylencesi geree pek uygun deildir (18; n k bu saldn oktan beri hazrlanmakta olduu iin, Londra'dan gelecek daha uygun bir haber yznden durdurulacak deildi. Bu saldny, ancak 5 Nisan 1922 tarihli Trk notasnn ierii ne uygun, gl bir ngiliz mdahalesi etkileyebilirdi (19), ama Britanya kabinesi de, o zaman buna hazr deildi. 2. Anadolu Kansz Boaltlabilir miydi? Amiral Webb, Anadolu'nun karaya kan talyan ve Yu nan glerinden boaltlmasn daha 17 Austos 1919 'da ner miti (20). Ancak Yunanllar, tersine, Sakarya'daki yry leri zaferle sonulanncaya dein, lke iine girmeyi srdr dler. Eskiehir-Afyonkarahisar hatt nnde yeni bir cephe kurmay bir kez daha baardlar; ancak burada ne kadar tutunabilecekleri, giderek bir sorun durumunu alyordu. Atina'da, ayn zamanda Londra'da da, sava kimsenin kazanmamas umuduna, her ey bunun tersini gstermesine karm, sanlnd; M. Kemal'in ierde Enverci grup dolaysyla glklere urad ve szde gnden gne artan Kemalci ordu kaaklan konusundaki abartl haberlere istekle inamld (21). kinci (Paris) Yeniden Gzden Geirme Ban Konferans'nda, ti laf Devleti'nin Yunanistan' zorunlu kldklan boaltmann nasl yaplaca, ilk kez cidd olarak dnld. Bunun iin, her iki tarafn da Mttefiklerin denetimleri altnda bulunmalan kouluyla (22) aylk bir silh bnakmas nerisi ya(18)N. II 172. (19) Keza 158; Oriente Moderno 1650. (20) Bk. yu.bl.IVnotl20. (21)Bk.yu.bl.Vnot230. (22) Gianrini II119; H. M. No. 463. 62

pildi (23 Mart 1922). Mustafa Kemal, Heyet-i Vekile'ye ya nt olarak, "Silh brakmas nerisini ilke olarak kabul (23)" etmelerini salk vermesine karm, bu yolda bir koulu ulusal ordu adma reddetti. Times'm 24 Mart tarihli bayazsnda, "Boaltmay g zetmek grevi iin Mareal Foch'un atanmas doru ynde atlm bir admdr," denmesine karm, hereyden nce sz ko nusu edilenin "boaltma" olmayp yalnzca yeni bir saldrnn nlenmesi olduu sylenmelidir. Anlarnda (24), "Mart 1922... Paris'te, Anadolu'nun, Mttefiklerin denetimi altnda Yunanllarca boaltlmas tasarsn onayladmz bildirdik. u anda hazrladmz tasan, ortada... Trkler raz olmad lar. ok yazk... Bat Anadolu ile izmir knts kurtanlm olurdu," diyen Harington da yanlmtr. T.B.M.M., 5 Nisan tarihli, yant niteliindeki Trk notasn, 4 Nisan'da kabul et ti (25). Notada yle deniyordu: "23 Mart tarihli notayla bil dirilen silh brakmas koullan, asker ekilmesine ve sava n yeniden balamamasna kefil olmad gibi... ordumuz iin uzun srecek bir denetim sonucunda yurdun yasal savun masna uygun olmayan koullar altnda yemden girimek zorunluunu yklemektedir... Dolaysyla... Hkmetin, bra kmann balangcndan beriye ilk onbe gn iinde (Eskiehir-Ktahya-Afyonkarahisar) genel hattnn ve brakma ba langcndan beriye drt ay iinde zmir de iinde olduu hal de igal edilmi topraklarn tamamyla boaltlm bulunma sn gerekli gstermektedir; boaltma ve teslim karma ku rullarn sorumluluunda ve Mttefik Devletlerin gzetimin(23)N.II 156. (24) Harington 110. (25) ZC XVm 518; OM 1650: Franszca metin. 63

de (olmal)"... Yksek Komiser 15 Nisan tarihli yant no talarnda, bunun olanaksz olduunu akladlar (25a). Ancak italyanlar, Menderes vadisini hi tartmadan ve hi haber vermeden, 18 tarihinde boaltmaya baladlar (26). 6 Nisan 1922 tarihli Times, Arnold Toynbee 'nin 2 Nisan tarihli bir mektubunu yaymlad. Bu mektupta, "zmir'de bir Trk habercisinin, 9 Mart'ta, Kk'n be kilometre uzan da, Karatepe'nin bir Yunan gc tarafndan 14 ubat'ta kua tldn... camilerin atee verildiini... drt yz kiiden yal nz onbe kadm ve erkein katklarm kendisine bildirdii" yazlyordu. "Londra Mslmanlar Birlii" 8 Nisan'da bu ko nuda Foreign Office'ye yaknmada bulunduu zaman, Birlik u yant almt (27): "... resm dorulama alnmad... ingiliz Hkmeti, her zaman olanca nefretini gstermitir... Bundan dolay Foreign Office... aa yukar Mart 1921'de balayan Pontos Rumlarnn tehcirine dikkatinizi ekmeyi hakl gr mektedir..." Curzon bylece C. F. Dixon ile Johnson'un aym 6'snda yaptklar neriden (28), gn yaklamakta olan bo altma iin hemen denetim subaylarnn atanmas nerisinden, pek yazklanlacak biimde, dikkati baka yne ekmeye a lmtr. 17 tarihli "Times", 15 tarihli Mttefikler Notasna, Rumlarn asker etkimMerinin, Mttefiklerin denetim ilerin deki beceriksizliinin ok zavall bir aa vurulmas iaret et mekte; Anadolu'daki btn gelimelerin gz nnde tutulma s iin denetim subaylarnn oraya gnderilmelerinin her za mandan daha gerekli olduunu da kaydetmektedir. Chamber(25a) N. II158; Mill Nevsl II237. (26) Giannini II132; bk, bl. IX, not 60. (27) The Times 12.5. (28) Ay. y. 15. 4. 64

lain, 17 Mays'ta Avam Kamaras'nda u aklamada bulun mutur: "Misilleme tehlikesine kar koruma amacyla... n giltere Hkmeti, Mttefiklere ve Amerika Birleik Devletleri'ne hemen Pontos ve zmir yresine subay gnderilmesi ne katlmalarm nerir" ve aym 22 'sinde, "Fransa ile talya ne riyi kabul ettikleri halde, Birleik Amerika hl neriye katl mamtr. Bir Britanya zel grev kurulunun gnderilmesiy le ilgili olarak, imdilik bir tarih saptanmas olana yoktur (29)". Geri Sterghiades bile, 28 Haziran'da (30), "Kendisi nin kesinlikle ve tmyle gereksiz saymasna karm, Yunan asker makamlarnn her bir ky yakp ykmak istediklerini... askerlerin boaltlmas sorununun, byk devletlerin yardm olmakszn zmlenmesinin olanakl grlmediini" sylemekteyse de, Balfour, "Anadolu'da, yani Yunanllarla Kemalcilerin igalleri altnda bulunan yerlerde yapld ileri sr len zalimlikleri ve tehciri incelemek zere" (31) Fransa, tal ya ve Birleik Amerika ile ortak olarak iki kurul oluturmay (subaylar Yunan cephesine gndermekten) daha nemli say maktayd. Balfour bu sorunda, Uluslararas Kzl Ha'm bu na katlmasn istemekteydi. Mr. Lancelot Oliphant, bu ama la 7 Temmuz'da "Britanya Kzl Ha" derneine yazyla ba vurmutu. Cenevre'de "Uluslararas Kzl Ha Kurulu", aym 13'nde ilke olarak hazr olduunu belirttikten soma, "neri len mcelemenin politik niteliinden dolay" sakncalarn da belirtiyordu. Bundan dolay Balfour, 2 Austos'ta Paris, Ro ma ve Washington bykeliliklerine, sorunun bir yardm ii olduu ve Kzl Ha'n bir aydan beri Atina ve Ankara yetki(29)Ay.y. 18., 23.5.1922. (30)Corresp.XNo. 20. (31) Coresp. Turkey INo. 12. 65

lleriyle konutuuyla ilgili ynerge verdi. Hatt Henderson, 27 Temmuz'da bu konuda bir metin karalamasn gnderdi. Grlecei gibi, bu konumalar daha balamadan dt. K zl Ha Bakam G. Ador, 8 Austos'ta Foreign Office'e y le yazyordu: "Uluslararas Kurul (Kzl Ha), zel grevlile rinin lkeyi dolamalar ve grevlerim serbeste yapmalar iin gereken iznin alnmas konusunda Atina ve Ankara Hkmetleri'ne bavurulmas iin giriimde bulunmutur... Ne yazk ki, basnn boboazl yznden, bu hkmetler, dnlen zel grevlerin zelliklerini ve drstln anlamayarak, kabul etmek zere olduklar sansn vermek istedikleri onay larm vermeyi reddetmilerdir." Buna karm M. Schlemmer, aym 18'inde, (kendisinin de aym 23'nde dedii gibi) bir Ce nevre kuruluyla 15 Eyll'de Ankara'ya gitmek iin, oradan ge lecek olumlu yant beklemek zere, stanbul'a geldi (32). Bakumandanlk Sava, onu bu skntdan kurtarmtr. Yunan ordusunun ekilii srasnda yaptklarm simgele yen, zerlerinden hl dumanlar tten Trk kent ve kyleri nin ykntlar, zellikle Amiral de Brock'u fkelendirdi (33). Bursa'mn teslimi, bu zulmlerden kanlabileceini kantla mtr. Rumbold, 8 Eyll'de verdii raporunda unlar syle mektedir (34): "Bursa'mn da, Eskiehir ve Uak'n sonuna uramasn dan korkmak iin nedenler vardr. Pelle, Yunanllarn Bursa'y yakma niyetinde olduklarm, Fransz konsolosluu aja nnn bir telgrafndan renmiti... mttefik subayndan oluan zel grevliler kurulunun Bursa'ya gnderilmesini (32) Ay. y. No. 39, 80,101,114,133,146,157. (33) Ay. y. No. 595; kr. bl. IV not 152 ve bl. V not 231. (34) Ay. y. No. 286. 66

olumlu grdk. Mttefik Devletlerin, Yunanllarn davran larndan doabilecek misillemelerden dolay aznlklarn ba larna geleceklerden dolay hibir sorumluluk kabul edeme yecekleri konusunda Yunan valisine ok sert uyarlar yapl d." Aym 18'inde, Harington, Rumbold'a, tam bir karklk iinde bulunan Mudanya'ya aym 10'unda.gelen H. G. Ho well ' in 15 tarihli raporunu sundu: "Bursa yolu zerindeki ky ler yamyordu; Yarbay Ciampi ve deniz binbas Olivem, Ge neral Soumelas ile temas durumundayd. leden soma saat 8 'de, Yunanllar Bursa'dan temizlenmilerdi (clear of B.). Cad deler bouk sesler kararak lk atan ve bayraklarn salla yan Trklerle dolmutu. Saat 8.20'de, Trk babozuk alay nn nderi Psklsz otele gelerek byk alklarla karlan d... leden soma saat 8.45'te btn ate etmeler kesilmiti... Saat 9.30'da kurul, Trk ktalarnn ncleriyle bulumaya gitti: 1. Frka (Albay Nafiz Bey)... soma General kr (Na il) Paa... Hristiyan halk korumak iin her trl yardm s z vermiti. Paa, orada bulunuumuz sayesinde Bursa ya madan kurtulduu iin bize ok mteekkirdi... Yunan ktala rnn moralleri pek kt bozulmutu... Kemalci ktalar, iyi di siplin altnda bulunuyorlard." Plastirasin 1 Ekim'de iln etmi olduu 60.000 kiilik Trakya savunma ktasndan hibir ey kalmamt; nk aym 1 l'inde Mudanya'da brakma anlamas imzaland; Yunan llar da ister istemez buna katldlar. Aym 3'nde, Rumbold, "Mttefikleraras kurulun ar davranlar ve olaylar n lemek iin Tekirda, Lleburgaz ve Edirne'ye gitmek zere bugn stanbul'dan aynldklan"m bildirdi. Aym 15'inde Ha rington, Charpy ve Mombelli, Trakya'y kendi denetim bl gelerine, ylece e ayrdlar: Tekirda, Britanyallarm; Edir67

ne, Franszlarn ve orlu ise, talyanlarn denetimine verildi. Lindley (35), aym 29'unda Yunan Dileri Bakam'nm bildir diine gre, "General Harington'm, baarl biimde sonu landrlan boaltmadan dolay General Nider'i itenlikle kut ladn" rapor etti. Aym 3Finde, Edirne valisi kir (Kesebir), u bildiriyi imza etti: "Tanrnn iyiliine krler olsun; sevgili Trakyamzm kurtuluu bugn balyor (36)". Edir ne'nin ynetimi, 25 Kasm 1922'de stlenildi (37). Mttefik ler (iki inceleme kurulunun delice tasarsn izleyecek yerde) denetim subaylarn Yunan cephesine gndermi olsalard, moralleri bozuk olan dzensiz askerler gruhunun anlamsz ve amasz c alma eylemlerine engel olunurdu. G. Ward Price, M. Kemal'le yaplan bir konumay ha ber veriyor (38): Kemal, zaferinin yaratt yeni durumu na sl grmekte olduunu bana yle anlatt (12. 9.): "Artk d vmek iin hibir neden yok. Ben cidd olarak bar istiyo rum. Bu son saldry balatmak isteinde deildim... ama Yu nanllar, Anadolu'yu boaltmaya zorlamak iin baka yol yokta. Zaferde gsterdiimiz lmllk, Yunanllarn sefilce yklyla bir eliki oluturmaktadr." 3. Mehmet Vahdettin'in Tahttan nmek stememesi Son Sultan'm zyapsmda, zamann son derece kritik ge reklerine kar var olan yetersizlik bilinciyle, biraz modas ge(35) Ay. y. No. 343; Harington 136. (36) Ay. y. No. 542; 1. ve 2.11.1922 tarihli basn. (37) H. M. No. 675. (38) The Daily Mail 15.9.1922; Le Temps 16.9.; Price, Extra-Special Cor respondent (1957), 127. 68

mi olsa da, olumlu hkmdarlk gibi dikkate deer iki kart kan arpma durumundayd. lki, tahta kt srada Musa Kzm Efendi'ye kar syledii szlerinde; ikincisiyse Hse yin Rauf ile grmelerinde, iki kez yinelenen kmalarda kendisim gstermiti (39). Aym elime, erken ortaya kan tah tn yitirme korkusuyla bu taht brakmamak konusunda gze arpan inat istemde ortaya kar. Enver Paa'dan korktuu gi bi (40), M. Kemal'in, eyleminin balangcnda her zaman yineleyegeldii ballk szlerinin gerisinde yalnz kendisini tah tndan indirmek amacmn bulunduunu da kabul etmekteydi. Calthorpe, 23 Temmuz 1919'da (41), "Yeni kabinenin istifas n istemek iin, 21 Temmuz gecesi siyasi bir miting yapld n; Sultan'm tahttan indirilmesi iin szler sylendiini" bil diriyordu. Kendisini ok tellandran (42) Erzurum Kongre si'nin tamamlanmasndan soma, Damat Ferit araclyla Webb'den kendisinin korunmasn rica etmiti. Webb'in sz vermesinden sonra, Curzon da, i politikaya karmamak e kincesiyle bunu onaylant (43). Damat Ferit, dmesinden k sa bir zaman nce kendi hesabna zr olarak Sultanin duru munu ileri srmt (44): "Kendisi ekilmeye hazrd; ama bu ekili, Sultan'm da tahttan elekmesi anlamna gelecekti; o Sultan ki, kendisine ok aclara ve aalanmalara yol aan bir siyasi partiden bir sadrzam ve bir kabineyi ibana armaktansa, saltanat terk etmeye kararl bulunuyordu." Paa, ekil meden iki gn nce, de Robeck'e sormutu (45):"... acaba Sul(39) Bk. yu. bl. I not 2 ve V not 207. (40) Belleten XXXI122. (41) Br. IV. No: 465. (42) Ayn 474; bk. yu. bl. V not 173. (43) Ayn 489; bl. V not 176. (44) Ayn 513. (45) Ayn 529; bl. V not 185. 69

tan'in yaamn ve zgrln salamak iin giriimde bulu nabilir misiniz?" Ona, Sultan'm salk ve esenliim salamak iin her trl nlemin alnacana sz verdi... Ali Rza Paa H kmeti zamannda da Sultan'm tahttan indirilmesiyle ilgili sy lentiler dolayordu; ancak, bu zaman iinde, ngilizlerin Trk siyasetine karmamak iin nasl altklarm, Webb'in 8 Ekim 1919 tarihli bir raporu da gsterir: "Mill Parti karar verirse, Sultanin tahttan indirilmesine engel olunmas olana bulun mamaktadr (46)." Hohler'in 4 Kasm tarihli muhtrasnda y le denmektedir (47): "...imdiki Padiah, Mill Parti'nin i ba na gelmesine tamamyla kardr... Yldz'da titreyerek otur maktadr." Damat Ferit'in, 5 Nisan 1920'de, ngilizlerin basksyla Bb- li'ye geri dnmesinden soma, Sultan'm kendisim da ha gven iinde grd sans ortaya kabilirdi. Gerekteyse, kendisinin de "lm hkm" gibi grd ban koulla rm kabul edeceine inanlmas, onu yle skyordu ki, de Robeck'in 22 Temmuz 1920'de bildirdii gibi, "Bir yaam belir tisi gstermemekte; kaytsz ya da kurnazca davranmaktayd. Onunla Damat Ferit arasndaki sempatinin de azalr gibi ol duu grlyordu (48)." Damat Ferit'in yeniden dmesi teh likesi ortaya knca yeniden rkekleti. De Robeck'in 1 Ekim'de bildirdiine gre, "Ferit, gelecek konusunda kuku ludur. O, ulusu renk tayan bir hkmetin iktidara gelmesi durumunda, kendisinin, Sultan'm ve onun siyasetinde birle enlerin esenlikleriyle ilgilidir." Aym 4'nde, Sultan ile ko nutuktan soma de Robeck'e demitir ki: "...Sultan, dayanma (46) Ay. y. 538; bl. V not 195. (47) Ay. y. 578; bl. I not 16. (48) Br. XIII No. 101. 70

gcnn son snrna gelmi bulunduundan, ulusulua ei limli bir hkmetle almaya raz olmaktansa, olasdr ki, saltanat brakacaktir." Curzon, aym 6'smda, de Robeck'e u ynergeyi gndermitir: "Sultan'm saltanattan ayrlmamas iin btn gcnzle etkileyiniz." Aym 11'inde, (de Robeck ile) grmesinin zel blmnde bir ulusu hkmet iktida ra gelirse, saltanattan el ekecei konusunda ok ak konu tu; kafas, saltanattan vazgeme dncesiyle ve daha soma ki durumuyla ilgili konularla dopdoluydu." Curzon, aym 20'sinde, yani Damat Ferit'in kesin istifasndan drt gn son ra, de Robeck'e bir kez daha telgraf ekti (49). ngilizler, ger ek anlamyla bir Kemalci hkmetin iktidara gelmesine izin veremeyeceklerinden, Sultan'm ar korkusu gerekten ar tcdr. Kimbilir, belki de bir zamanlar Ankara'da dolaan sy lentilerden kimileri kulaklarna gelmiti; nk, T. B. M. M.'de veliaht yandalarnn dnceleri kesin olarak tamamyla giz li tutulmu deildi. Mustafa Kemal'in u szlerine sahne olan Meclis'in gizli oturumu ok ilgintir (50): "...bugnk Hali fe ve Padiah... haindir. Dmanlarn, yurt ve ulus aleyhinde aracsdr... (Ancak) baka birine biat edilmesi dnlyor sa, bugnk Halife ve Sultan, haklarndan el ekmeyerek s tanbul'daki kabinesiyle... makam[mda oturacana] ve ileri ni srdrebileceine gre, ulus ve yve Meclis... halifeler da vasyla m uraacak? Ali ile Muviye dnemini mi yaaya caz?" Sradan halkn iinde, yalnz Abdlmecid'e kar de il, aym zamanda Vahdettin'e kar da byk sempati besle niyordu. Buna, M. Kemal ile T. B. M. M.'nin sk sk zerinde

(49) Ay.y. 147, 150, 153, 155,157. (50) N.H 96 (25.9.1920). 71-

durmalar ve Padiah lehine kyllerin duygularna denk ge len ballk gsterileri de yardm ediyordu. Sir Harry Luke da, 1922'de gemi olan bir konumay yle anlatmaktadr (51): "1922'deydi. Bir Trk dostu, bu duyguda bir kylye Musta fa Kemal hakkndaki dncesini sordu. Kyl safa bir be enmeyle, 'Padiah'n sadk bir hizmetisidir,' dedi." V. A. Gurko-Krajin'in yazdklar okunduu zaman bize daha da ina nlmaz gibi gelmektedir (52): 'Anlattklarna gre, zzet Pa a 1920 Aralnda Ankara'ya geldii zaman, Hamdullah Sup hi, szde Padiah'n manev varl yznde taptaze yansd iin zzet Paa'ya sarlp pm." zzet Paa'mn, 1921'de stanbul' a dnd zaman Sultan' m Anadolu'da pek ok dost lar bulunduunu sk sk yinelemesi, bunu pek iyi anlatmak tadr. 1922 Kasmna kadar da, cami minberlerinde, hutbe kr ssnden Padiahn ad okunuyordu (52a). 30 Eyll ve 10 Ekim 1920 tarihli "t" adndaki Konya gazetesinde, Sul tan'm resmi altmda u yazlar bulunmaktadr: " 1 - ngiliz ve Yunan toplarnn tehdidi altmda dncelerini belirtmekten ya saklanm bulunan Sevgili Padiah, Halife-i R-yi Zemn [Yer yznn Halifesi]Sultan Mehmet Han- Sdis [Altmc Meh met Han] Hazretleri" 2- "Kuv-y Milliye ve Meclis-i Mill'nin oluumu gizli istek ve emirlerine dayanan (!), Mslmanlarn Halifesi ve Btn nsanlarn Sma Padiah Altmc Sultan Mehmed Han Hazretleri." Hemen ayn tarihlere rastlayan "Ak Sz" (Kastamonu), 23 Aralk 1920'de u soruyu sora biliyordu: "Padiah saltanat brakyor mu?" Bir yandan Mus tafa Kemal, bir "devrimci" olarak batanberi hedefi olan "Tr(51) Luke 1216. (52) Gurko-Krajin, Vostok i Derjavi (1925), 103. (52a) L'Echo de l'Islam, no 31. 72

kiye Cunmuriyet"ni kafasnda yaatrken, br yandan da ya va bir tempoyla kanlmaz olan aamalara bal sonuca do ru yol alyordu. "Byk diplomatlara zg" sanatyla yrein de "bir ulusal sr" olarak besledii dncelerini gizlemeyi de her zaman baarmaktayd (53). Sultan, aa-yukar M. Kemal gibi ngrr olsayd, Mustafa Kemal' in 28 ocak 1921 'de ve en ge olarak da 21 u bat 1922'de, yani ngilizlerin, oktan beri koflaan "hkm darlk haklarn", "memleketin gerek sahibi" olan T.B.M.M.'ne kar savunmaya hemen hemen hi eilim gs termedii bir tarihte kendisine yapt nerilerle ayaklan al tna sermi olduu "altn kpr"ye admn atm olurdu (54). Hamit; ngilizleri aldatmak iin 23 Ekim 1921'de evirmen Matthews'e (55) u szleri sylemiti: "...T.B.M.M. stanbul ile birlikte lkenin her yerinden seilmek (ve soma da) Ban Antlamasn onaylamak zere bir Kurucular Meclisi seimi ni bir dzene koyduktan soma, kendisim datacaktr. Ulus ularn hi bozumad imdiki Sultan'a kar hibir davra nta ve eylemde bulunulmayacak olmas" ok dikkat ekici dir. te yandan, Times gazetesinin 8 Aralk 1921 tarihli say snn bayazsmda: "...Sultan'm, Mttefiklerin tutsa oldu u savnn doru olmad (56)" zerinde srarla duruluyor du. Oysa sultan, yalnzca "si" sayd ve erge kendisini g revden alacaklanm sand Kemalcilerin ynetiminde olmak tansa, Mttefiklerin korumasnda bulunmaktan huzur duyu yordu. Durum byleyken, Rumbold 17 Mart 1922 tarihinde, (53) N. 112. (54) Bk.yu. bl. V not 234,236. (55)Corresp. LXNo. 14. (56) Kr. bl. V not 67. 73

"Franklir-Boulor'un Ankara'dayken Ankara-Istanbul ikili sisteminin yklmasn savunduunu, Mustafa Kemal'in de ona hitaben bunun, ancak itilf Devletlerinin bir tutsa bulu nan ve lkesine ihanet eden Sultan'm tahtndan indirilmesiyle olabileceini (57) bildirmitir. Sultanlk ile Halifeliin birbirlerinden ayrlmas, daha dorusu hkmdarlk yetkisi olmakszn bir halifelik kurul mas dncesini, M. Kemal (aslnda onun daha 28 Ocak 1921'deki nerisinin anlam buydu) ilk kez 12 Eyll 1922'de Ward Price ile grmesinde ortaya atm grnmektedir (58): "Trklerin istanbul'da srekli bir Halifesi bulunmaldr. An cak imdiki Sultan VI. Mehmet'in dmanlaryla birlikte ent rika evirmekte olduunu grdklerinden, olasdr ki, T.B.M.M. onu grevinden alacaktr." 28 Eyll'de, "Yeni Gn" habercisi (sansr dolaysiyle kapal bir dille) u telgraf ek miti (59): "Byk biraderiniz [Aabeyiniz] koruyuculanyla birlikte gitmek iin hazrlk grmektedir. Cam cehenneme!" Gazete buna, 1 Ekim'de u haberi veriyor: "Trk ulusular nn zaferi, hain Padiah'm ta ve tahtm brakmasna yol a t;... kendisi ngilizlerle kamak zeredir... Vahdettin selm lk trenine stanbul'a gelen Malta Valisi Mareal Plumer'in korumas altnda gtrlmektedir." Rumbold, 3 Ekim'de (60), zzet Paa'nn, Reuter Ajans'mn bir temsilcisinin, "Sultan'm tahtm brakmak zere olduu"nun doru olup olmad yo lundaki bir sorusuna, "Bir tek szc bile doru deil" ya ntm verdiini bildiriyordu. zzet Paa, 9 Ekim'de onu u sz(57) Corresp.XNo. 58. (58) Daily Mail 15.9. (59) Corresp. Turkey II No. 350. (60) Ay. y.No. 134. 74

lerle savunuyordu (61): "Sultan, ilerin sonunu grmek iste mektedir... Ulusular onu ngilizlerin dayatt bir siyaset iz lemekle sulamaktadrlar; ancak bunun bir tek szc bile doru deil;... tamamyla lkenin erin ve mutluluu dn cesi kendisine rehber olmutu." stanbul halknn 19 Ekim'de Refet Paa iin yapt byk gsteriyi, Rumbold ayn 24'nde yle anlatmaktadr (62): "Sultan'a gelince: yaveri Ali Nu ri'yi u mesajla gnderdi: "Zt- ahaneleri adna sizi selm larm." Basma verilmi olan yant: "Yksek hilfet makam na dinsel ballk duygularmzn iletilmesi..." (63) olmutu. Refet Paa, Veliaht Abdlmecit'in iletisine de u yant gn derdi: "Veliaht... yksek halifelik makamnn vrisidir. Ta ba tan beri, stlenmi bulunduumuz amalarmzdan biri de ha lifeliin kurtarlmasdr. Kendilerine teekkrlerimizi sunuyo rum." Rumbold, Refet'in 21 Ekim'de niversitedeki sylevi iin de unlar yazyordu: "Refet Paa, dorudan doruya Sul tan'm adn anmamaya ok dikkat etmektedir... Belki... Hali felik grevini kabule ikna edilebilir mi, diye... Kemalciler imdilik hogrl davranyorlar; ama korkarm-ki, baarabi lecekleri bir duruma geince onu balarndan atmalar pek olasdr." O gnlerde herkesi ilgilendiren bu sorun, "Sadrzam'n bir dzeninin sonucu olarak" Refet Paa'mn 29 Ekim'de Sultan'ca drt saat sren "huzur grmesi"yle aydnlanacakt. Times habercisi, bu konuyu 4 Kasm'da yle anlatyor (64): (61) Ay. y. No. 211. (62) Ay. y. No. 350. (63) 20.10.1922 tarihli basn: "Yce Halifelik makamna kul olarak ve dindarcasna yceltici duygularm aynen iletmenizi dilerim."; YT 257,261, IV 377. (64) The Times 31.10., 6.11.1922. 75

"u aklamay elde ettim...: Sultan, kabinenin merut nite lii olduu iin Ankara'nn nerisi gereince istifa ettirilme si konusunda srarda bulunmaya yetkili olmadn, ok ivedi seilen Ankara Meclisi'nin ulusu temsil etmediini belirtti... Refet Paa: "Ankara'nn dnce bilanosunda Padiahln kaldrlmas ve bir halifenin seilmesi yelenmektedir." Sul tan: "islmln karlarm en derinden etkileyen bir konuda hibir karar almamaz... Ankara Meclisi, bakentin denetimi ni kesin olarak zerine almcaya dek, hkmet grevinde ka lacaktr." Refet: "Nznlar halkn istemine kar olarak grev lerinde kalmay srdrecek olurlarsa, bu, hepsinin de ipe gel mesi demek olur" Sultan'm 6 Kasm'da veda etmesi dolay syla Rumbold'u huzuruna kabul ettiinde, kendi azyla sy ledikleri, zellikle nemlidir (65): "Huzura kabul edilmeyi ilk isteyen Refet Paa olmamtr. Sultan'm da onu armak iin herhangi bir nedeni yoktu. Olasdr ki, Refet, grnte sy levlerinin uyandrd yanl etkiyi silmek iin huzura kabul edilmesini; ondan soma da kendisinin (Refet Paa'mn) bir hafta soma baard nitelikte bir emri vakinin Sultan'ca ya ratlmas dncesini onda uyandrmak istemi olabilir... Sul tan, kk sorunlarn uyutulmasnn elbette uygun olacam, ama bunun byk bir sorun olduunu yamt olarak bildirmi tir. Refet Paa giderken, Sultan'm yeniden bulumak olana ndan sz etmesi zerine, Paa, Ankara'daki dmanlarnn kendisine kar saldmya zemin (66) bulmak iin bir yola ba vuracaklarm syleyerek, bunu dikkate almak istememitir. (65) Corresp. Turkey II No. 547. (66) Gerekten, Refet Paa'mn H. M. No. 649 tarafndan bildirilen bu zi yareti, sonradan tamamyla yadsnmtr. Kr. nal 1742: "...Refet Paa huzura girip birka saat kalarak, saltanatnn Millet Meclisi'ne geeceini ve kendisin de yalnz hilfetin kalacam bildirmesi zerine. Padiah'n bu zme raz ol mad... sylendi."; Kr. F.R. Unat: YTIV 377 de. 76

Refet Paa'mn bu son demeci, Sultanin verecei karar kolaylatrmak iin zerine alm olduu grevi (67) biraz ge nie yorumlam olduunu dndryor. Belki de Sultan, gerek ngilizlerin korumasna, gerekse T. B. M. M.'deki hoca lara gereinden ok deer vermi olsa gerek. Hocalarn ne minin ne derece byk olduunu Rza Nur'un 307 N o i u ka rarma, oylamadan kanarak, engel olmalar kantlamtr; bu nunla birlikte bu karar, Mustafa Kemal'in ustaca nutku saye sinde 308 N o i u karar olarak kabul olunmutu (68). Sultan, aresiz kalarakboyun emek zorunda kald; ama hibir zaman halifelikten vazgemek istemedi. Bu sorunda Foreign Office dosyalarnn syledikleri ok ilgi ekicidir. Tevfik Paa, 4 Ka sm sabah, 1) Hkmetin ekilmesi gerekip gerekmediini; 2) Lausannea'a Murahhaslar Heyeti'nin [Temsilciler Kurulu'nun] gnderilip gnderilmemesi konularnda dncesini sylemesini Rumbold'dan rica etti. Rumbold u yant 'verdi: "Hametl Krallk Hkmeti, baka devletlerin iilerine ka rmaz." Ona nceki yl Londra'da geen prosedr anmsa tnca bana, "stanbul Mttefiklerin igali altnda bulunduun dan, Ankara Hkmeti'nin stanbul Hkmeti'ni devralamayaca izlenimini tadn" syledi. Ancak, ayn gn le den sonra daPelle'ye, "Ankara'ya telgraf gndererek istifaya hazr olduunu (69), hkmeti kime teslim etmesi gerektii'ni sorduunu, Padiah'msa "kendisinin istifas iin bir neden grmediini sylediini" anlatt. Tevfik Paa'mn, Ryan'a aym 5'inde sylediklerine gre, "istifa konusu sarayda 3 Kasm'da (67) Bu szlerin asl nedir; stanbul ya da Ankara'da bununla ilgili dosya var m? (68) ZC XXTV 293.297, 305, 315; N. II186. III Belge. 264. (69) Metin imdiye dek yaymlanmad. 77

tartlmt. Padiah, yeni bir hkmet oluturulmasmn ola naksz olduunu belirtmiti, ama kabine gene de istifaya ka rar verince Padiah gndelik ilerin grlmesi iin nznlara emir vermi,.... Tevfik Paa szn srdrerek... Refet'in, Be lediye Bakan'na giderek, bakann Belediye Meclisi'nce ye niden seilmesi gerektiini sylediini... bunun zerine iste i kabul edilerek, bakann yeniden ve resmen seildiini (69a)... Padiahn makamn brakmak niyetinde olmad ndan, tahttan elekmesi konusundaki btn haberlerin ya lanlanmas iin kendisine yetki verdiim ve Padiah'n yarm kendisini grmek (Ryan'dan) istediini" anlatmtr (70). Ali Kemal'in 5 Kasm'da tutukland haberi Yldz'da ve ngiltere Sefareti'nde bir bomba gibi patlad (71). Ertesi gn, Padiah, Rumbold'a yle dert yand (72): "Sultan beni Mr. Ryan ile yalnz grnce zel kabullerine zg, kiisel zel liklerini tamamyla ortaya koydu; Bolevik (!) olarak nitele dii Kemalcilerin iinde bulunduklar durumu yeniden gz den geirdi. Onlann bir tr silhsz hkmet darbesi yaparak, Hkmet'i devirdiklerini anlatt... Kemalcilere muhalefet eden ve Mslman olmayan uyruklannm kt durumundan sz etti... Btn bu halkn korunmasn bize brakmak zorun da (!) olduunu syledi. Uzun uzadya halifelik konusunu ele ald. Oradaki insanlann yalmzca kendisinin lkesindeki cisman gcn deil, aym zamanda Trkiye dndaki btn Mslmanlarn haklanm ayaklar altna aldklanm syledi... Kendisinin Osmanl tahtndan vazgemesini salamak iin (69a) kdam 5.11.1922. (70) Corresp. Turkey II No. 409, 412,414.; Rumbold'un rapora: 5.11. (71) nal 839, 2058.' (72) Corresp. Turkey II No. 547.; Rumbold'un raporu 7.11. 78

her trl yolu aratrrdklanm; byle bir adm dnd za manlar (1919,1920) olduunu; ama (imdi) son umarszlk d nda, byle bir grevin braklmasnn dnlemeyeceim; yakn bir tehlikenin tahttan elekmeyi mazur gsterebilecei ni; ama bunun dnda ehliyetli bir ardl olmadan makamn brakmayacan; grevlerini bir Meclis lehine asla bnakmayacam... syledi. Ondan soma, Mttefiklerin bu konudaki durumlar zerinde uzun boylu konuta: "Kemalci darbe," de di, "grnte ulusun bir i iidir; ama gerekteyse Mttefik leri byk oranda ilgilendirir...; ortada iki sorun var: 1- Mt tefikler, Ankara Hkmeti'nin yasalln tanyacaklar m? 2Barn sonulanmasna dek Ankara Hkmeti'nin stanbul'la ilgili savlarn kabule yanaacaklar m?" Kemalcilerin azn lkta olduklar zerinde srarla durdu... Ben, bir stanbul Hkmeti'nin artk mevcut olmadn... syledim; "Konferans'ta herhangi bir hkmetle konuarak tartmak zorundayz... s tanbul'da, Mttefiklerin igali srd srece, bir hkmetin yetkili olmas gereklidir," dedim. Padiah; Kemalcilerin im dilik halifelik kurumuna el atmaya eilim gstermediklerini, ama... onun evresine a receklerini, yani Sultan saraynda ki eski beki ve korumanlar yerine kendi klelerini koyduk larm yineledi... Britanya makamlarnn yakm bir tehlike or taya ktnda, kendisim korumak iin hereyi yapacaklanyla ilgili olarak, 1920'de (de Robeck tarafndan) verilen sz anmsatt... O, ya tahtndan vazgeecek ya da tahttan elekmeksizin gvenli bir yere ekilecekti... Sordu: Acaba o zaman kendisini gtrecekler mi? Nereye; Msr'a m, yoksa Kbrs'a m? Msr'a... "Olanaksz," dedim. Geici olarak herhangi bir yere gidebilirdi (10-15 kiiyle). Kendisini yeniden grp gr meyeceimi de sordu. Grmek istediimi, ama beni yle ar-

79

abuk adam gnderip aratmamasn rica ettim... Kemalcileri bir oldu-bittiyle kar karya brakmalar olanann bulun duunu antrd. Acaba ne demek istiyordu? Kimseyi incit meden ekilip gitmek mi, yoksa kendi lehine bir tepki yarat mak m, bu kesinlikle belli deildi... Servenimsi taanlara gi rimek iin padiah yreklendirecek herhangi bir ey syle memek iin btn dikkatimi harcadm. Konumamz srasn da, Mttefik Yksek Komiserlerinin siyasal nedenlere daya nan tutuklamalara kar iddetle protestoda bulunduklarn kendisine bildirdim. ... Sultann insanlk duygulan hesabma gerekten hoa gidecek bir grnm deil! stanbul'un gnlk gazetelleri, 6 Kasm'da Bambeyinci mer Yaver Paa'mn u yalanlamasn yaymlad: "Halife'nin kamak iin tasanlar yapt, batan baa yalandr". Le Temps gazetesi de aym 7'sinde Tevfik Paa'mn demecini bil diriyordu. Bu demete: "Zt- ahaneleri, kesinlikle saltanat tan elekmek niyetinde deildir," deniyordu. "Kendisini su landrdktan iin ulus huzurunda kendisini aklamak istemek tedir". te yandan, ayn 8'inde Times gazetesi, "Sultan im di bir Britanya sava germsinin bordasmda snm bulunmak tadr... 100'den ok Mslman, aralarnda Mustafa Sabri ol duu halde, Britanya Bykelilii'ndedir," demektedir. 7 Ka sm tarihli kdam'da da, u atolar okunmaktayd: "Altnc Mehmet Han, henz tahttan elekmemise de, evresindeki yksek grevliler birer birer T. B. M. M.'ne katlmaktadnlar." zellikle Ali Kemal'in ldrlmesiyle ilgili ve Sultan'm g venlii ve esenlii konusunda da huzursuz olmas dolaysy la, Rumbold'un Britanya Bykeliliine anlam olduu Mttefik Komiserlerle generallerin bir toplantsnda (9.11.) "Mombelli ile Charpy, Sultanin yaamm kesin olarak gve80

ne almak yolundaki glkleri nemle belirttiler. Mombelli onun korunmas iin gereken g miktar zerinde durdu... Bu, bende Sultann korunmas sorumluluunu blmek iin as la istekli olmad izlenimini uyandrd.(73)" Rumbold ve Henderson'un, Sultann kamasyla ilgili raporlaryla Harrington'un anlar ortadadn. Bunlar ayr ayn tam bir fikir vermektedir. Ancak ondan nce M. Kemal ile ba lant kurmak iin son derece dikkati eken bir giriimden sz edilmelidir; Sultan, 13 Kasm'da Bambeyincisi mer Ya ver Pa'y Refet Paa'ya u grevle gnderdi: "M. Kemal ile haberlemek istiyorum. Bir gvenilir adamn grevlendirsin. Bunun iin kendisine ak telgraf m ekeyim, mektup mu ya zaym, yoksa siz mi yant verirsiniz?" Mustafa Kemal, Refet Paa'ya, "Vahdettin, hereyden nce bu isteini yazl olarak yapsn; ondan soma grebiliriz," diye yant verdi. Refet bu haberi, aym 15'inde, mer Yve'e gnderdi ve ayin 15'smda aym haberi Fahri (Engin) araclyla da yineledi; ancak ba ka hibir haber alamad. Acaba Padiah, M. Kemal'e ne yaz mak istemiti? Bunu dnmek gtr(74). Fahri Engin'in belirttiine gre(75), Harington onu ayn 13'nde yanma ararak demi ki: "Trkiye'de durum, git tike ktleiyor. Padiah isterse, kendisini Malaya sava ge mimizle Malta'ya gtrebiliriz. Durum dzelince lkelerine dnerler.(?)" Buna karlk, Rumbold 20 Kasm tarihli, La usanne'de yazlan bir raporda yle anlatyor(76): "... Sultan bana 6 Kasm'da, evresinde gvenebilecei yalnz iki kiinin (73) Keza No. 500. (74) Cebesoy, Siyasi Hatralar 1138, 142. (75) YTIII385. (76) Corresp. Turkey U No. 649. 81

bulunduunu, bunlardan birini sk sk haberleme arac ola rak kullandm, ama... daha imdiden kimlii belli olduun dan, kendisine ileti getirip gtrme konusunda yararl olama yacan; tekininse, Saray'n yksek bir grevlisi olduunu sylemitir. (Sultan) daha az gze arpan bir kii bulmaya sz vermitir... Bununla birlikte aym 4 'ne dek bu amala herhan gi bir kimseyi gstermedi. Dolaysyla, aym 14'nde Mr. Ryan' Sultan'a bir ileti gnderme konusunda yetkili kldm... Ben... gelecek gnde ayrlacaktm. Zt- hne, General Harington'a haber gndermek zere birini bildirecekti... Mr. Ryan, bu anlamda ksa ve imzasz bir not yazarak, ayn akam daha nce haberlemeyle grevli kiiyle gnderdi. Ertesi sa bah bir yant geldi. Sultan, kendi kk memurlar evresin den imdiye dek byle bir grevde kullanmad bir kimse ara clyla Harrington'a bavuracakt. talya'dan geerken mem nunlukla rendiime gre kacak ilk uygun frsattan yarar lanmaya birdenbire karar vremiti. Ankara'dan gelen bir ha bere gre, Padiaha kar hainlik yarglamasyla ilgili T. B. M. M.'nin karan, kukusuz kendi dilekesini hzlandrmt. Trk ler, bizimle birlikte alma yollarm arayan bir hkmdann yaam ve zgrln koruma konusunda Byk Britanya'nn Dou'daki en iyi geleneklerine bal kaldmz genel olarak duyumsayacaklardr." T. B. M. M.'nin burada anlan karan, Hac kr'nn (Di yarbakr) 30 Ekim tarihli nergesinin ta kendisidir ki yle dir: "eytandan, Lloyd George'dan ok daha alak (olan)... Vahdettin'in ... besmeleyle talanmasn eriri." Bakan Ve kili Musa Kzm Efendi, bu neriyi oya koydu: "Padiah'n hakknda yasal ilem yapma esasn kabul edenler ltfen elle rini kaldrsn; kabul edilmitir; efendim, nasl yaplacam ay82

rica tartmak gerekir. Esas olarak, haklarnda yasal ilemin uygulamasn kabul buyurdunuz "(77). 16 Kasm'da Tevhid-i Efkr (78) [gazetesi] 30 Ekim tarihli tartmann bir ze tini karmt ki, Sultan'm bunu okumu olmas olasdr. Henderson, 17 Kasm'da (79) u raporu veriyordu: "Ayn 15'inde, leden soma, Zeki Bey'den bir haber aldn Ha rington bana bildirdi. Bu haberde Zt- hne yaamnn teh likede olduunu dnerek generalden yardm istemekteydi. Harington ve ben, haberin doru olmas durumunda Zt- hne'ye yardm etmekten baka trl davranamayacamz konusunda dn birlii ettik. Sultann doktoru olup Damat Ferit Paa'mn gidiinden (80) soma Zt- hne ile bu Yk sek Komiserlik arasmda tek arac olan Reat Paa, akamle yin bir Britanya sava gemisinin gvertesine gtrlmektey di. Hizmette bulunan birinci evirmen Matthews, Zeki Bey'in iletisinin belgeli olup olmadna emin olmak iin geminin ya nat iskelede doktorla bulumalarn istedim. Reat Paa, Sultan'm yaam iin kayglanmakta olup, buradan ayrlmak isteinde olduunu dorulad. Matthews, Zeki Bey'le saat sren bir konuma yapt. Bulumann sonunda Padiah... ok daha uygun bir frsatn kmas iin... Cuma sabahna dek bek lemeyi... istedi (!). General Harington, son dzenlere bavur madan nce, Sultan'dan nlem olarak yazl bir istek alnma snn gerei zerinde srar etti(81)... Bu yaz ertesi sabah Ge-

(77) ZC XXVI291,294; Kanun No. 2,29.4.1920; kr. "Trkoglu" (Bolu) 8.10.1922 ve "Kk Mecmua" (Divarbekir) 23.10.1922 = Ziya Gkalp, Yeni Hayat (1941). 45. (78) Kr. The Times V7.1.(C. C. 16). (79) Corresp. Turkev II No. 663. (80) 22.9.1922: inal 2066. (81) Resim: Harington 125 ve Bykolu 49. 83

neral Harington'a verildi. General'in balant istimbotuna (Yldnm'a) bindik ve dorudan doruya "Malaya" ngiliz zrhlsna ktk: ... Orada Zt- hne, Akdeniz Bakomuta n Amiral Sir Osmond (de Beauvoir) Brock tarafmdan donan mann sayg treniyle kabul edildi... Ben, Kral adna Sultan' Britanya topraklarna ayak basmas dolaysyla selmladm. Zt- hne bana teekkrle birlikte, ikisi de kral olduklarn dan (82) Majesteleri Kral George Hazretleri'nin iyi duygula rn beklediini, Britanya korumasn isteyiinin majesteleri nin pek ok mslman uyruklarnn hkmdar bulunmalarn dan ileri geldiini syledi(!)... Tahtndan vazgemek niyetin de de olmad konusundaki srarm birok kez yineledi. s tanbul'dan ayrlmakla onurunu kurtardm, yaamna nem vermediini(!) syledi." 4. Trk Dostluunun Deerini Anlayan ngiltere Olaanst sert ve onur kinci olan Sevres Ban koul lan, zellikle Lloyd George tarafndan, Trkiye'nin Alman lar cephesinde savaa girmesinin sava iki yl daha uzatt ve ngiltere'ye byk can ve mal yitimine neden olduu ge rekesine dayandrlmt. Bu konu da, "Turkish Studies" (1945) s. 47 adl kitabnda u yolda yer alm bulunuyordu: "ngiliz - Fransz centilmen anlamas (Entente Cordiale) ve onu izleyerek 1907'deki ngiliz-Rus anlamas, aslnda daha nce imzalanmt; ancak ar hkmeti... Trkler aleyhinde ki isteklerinden kesinlikle vazgememiti. Bundan dolay

(82) Bk. yu. bl. I not 7. 84

Trkler, "l ttifak'in yandalar arasna, sanki saknlma s olanaksz bir biimde itilmi bulundu." (83) Oysa Balfour, Trklerin eski dostluu yenilemek iin gstermeleri olas abalarnn herhangi bir biimde desteklen memesi iin aktan aa evresini uyaryordu. Sir Wyndham Deedes gibi adaletli dnen bir subay bile, "Trkiye'de ngiliz Muhipleri [Dostlar] Cemiyeti"nin szcs olan Sait Molla'ya, "Herhangi bir Trk'n kafasnda, Trkiye'nin sert bir cezaya arptrlmasnn oluturaca izden baka bir eyin bulunmasn istemiyoruz (84)" diyebilmiti. John Godolphin Bennet, Sir George Milne, Fransz-talyan Bakomutanlar ve Yksek Komiserlik temsilcileriyle bir arada, siyah mer mer masaya oturduklar zaman "60 kadar Trk kurmay suba yna izinsiz ngilizce dersi verme" giriimi yznden Milne tarafndan azarlannca, byklerdeki bu anlay ktl kar snda dlemkrklma uramt... Bir saat soma... (Milne ile grmek iin emir almt) ona Trk ordusunun Britanya or dusuyla yeniden dost olmak istedii konusundaki inancndan sz amt...; Milne dingin bir tavrla dinledi ve kendisine z g nl sert ses tonuyla anszn [onun] szn keserek, "Mt tefiklerden grev aldm; zmir'e gidiyorum. Yunanllar ile Trkler arasndaki huzursuzluun ne olduunu anlamaya a lacaz. zel evirmen subaym olarak benimle gelmek is ter misin?" diye sormutu; Bennett de bunu hi ses karma dan kabul etmiti (85). Alfred Rawlinson'un da bandan "b yklerin anlay"n deneme bakmndan, buna benzer daha (83) Kr. N. H No. 165: "Ruslarn tilaf Hkmetleri yannda yer almi olmas, bizim seyirci kalmamza asla uygun deildi." (84) Bk. yu. bl. I not 8, 84, 85. (85) Bennett, Witness (1962), 25. .85

ackl bir serven gemi; amcas Lord Curzon bile ona bu ko nuda yardmda bulunamamt. (86) 1918 ylnn gnlden inanl az sayda Trk dostlarn dan biri, General Towshend'di. Tutsakl zamanmda grd iyi davrantan dolay kendisini teekkr etmek zorunda du yuyordu. Belki de, Amiral Calthorpe'un, Mondros'ta Rauf'a, "Siz centilmen bir ulussunuz (87)" dediini duyarak, ayrca da bu konuda bir yargya varm olmalyd. Deniz Binbas A. Dixon da, insan krm erevesinde drt bir yana yaylm olan nyargdan uzak, sk bir yanszlk gsterme kararlly la zmir'e gelmiti; orada, daha Kasm 1918'de taknlklar dan kanlmas konusunda uyarc eylemlerinden dolay Yu nanllarn eletirilerim ve sitemlerini zerine ekti (88). Calt horpe da, kendisine verilen ynergeyi olaanst bir ekin genlikle, btn yanama giriimlerine kar titizlikle izleme ye almasna karm, 15 Mays'ta Helen Efzunlanmn alak a disiplinsizliini gzlemlemi oluyordu; Churchill de bunu, daha soma u szlerle belirtmiti: "Adalet, kar kampa geti (89)". 7 Kasm 1918'de kurulan "ngiliz-Osmanl Cemiyeti (90)" 5 Ocak 1918 demecine uyarak adaletin yerini bulmas lehinde bulundu (91); ama bu Cemiyet, tpk "Londra Msl manlar Cemiyeti" gibi "Anglo-Helenik Cemiyeti"ne (92) kar klarnda Britanya Hkmeti'nin yalmzca Trkiye'yi ce-

(86) Bk. yu. bl. ili not 40. (87) Trkgeldi I 66; Belleten XXVTJJ. 151. (88) Bk. yu. bl HI not 53. (89) Ay. y. IV not 102. (90) zetle, Major-Genera J.B.B. Dick, on: Echo de I.IslamNo. 3; Galard93. (91) Byklolu 2. (92) Bk. yu.bl. III not 51. 86

zalandrmak istedii sre iinde baard olamamt. Kimi devlet adanlan, ancak Kemalci ulusal eylemin glenmesiyle, Britanya karlanna aykn apak yriitlen politikann doruluundan kuku duymaya baladlar (Hindistan ve tica ret!). Bylece savam iinde olan partilerin grleri birbir lerine kar tartld. Yunanllarn, Anadolu'da ilerledike as keri gleri ve saf yurtseverlikleriyle, szcn tam anlamy la yaam savamna girimi olan Trkler karsnda, ara-gere bakmndan byk stnlklerine karn, kesin zafere ulamalan olana bulunmad anlald. Nitekim Russel, 31 Austos 1919 'da, Atina'dan bildiriyordu (93): "Yunanlnn ki ilii ekici deildir; oysa Trk zyaps, asaletmeabmz pek iyi bilirler ki, ou ngiliz'in duygularn byk lde oka maktadr." Lloyd George da, elbette, ancak Trkiye antlama snn kaleme alnmas iin yaplan sonu tartmalarnda "Trk'e kar eski sempatinin, hatt Britanya'da bile ortaya ktm" zntyle saptamt (94); bununla birlikte, "Tr kiye'nin i politikasna kanmama" dnemi, ancak ksa bir s re srm; yerini Kemalci "siler"e kar az ok ak mda haleye brakmt. Onlan varlk nedenlerinden yoksun klmak iin, yalnzca Anadolu'nun boaltlmasnn yeteceini kabul etmek, byk yanlt (95). Bunun iin Mill Misak'n tann mas gerekmekteydi; oysa ngiltere, buna Bakomutanlk Sava'na, hatt Lausanne ban tartmalannn ikinci evresine dein bile dayanamamt. Trkiye ile dostluun yenilenmesi istei ya da daha sa : kngan bir anlatmla, gerek bir ban, balangta ok ekine(93) Br. IV. No. 500; bk. yu. bl. IV not 178. (94) L. George 1284. (95) Bk. yu. bl. IV not 177. 87

rek de olsa Venizelos'un dnden sonra ortaya kt. Ge neral Townshend'in 22 Aralk 1920'de Avam Kamaras'nda, "Mustafa Kemal'e yaklamal ve Franszlarla elele yrmeliyiz" demesine kar, Lloyd George, "si bir generalle mi... Hem de kesinlikle bara varmak iin elde gvence olmadan?" diyordu. Oysa Churchill, 14 Haziran 1921'de, "Trkiye ile ger ekte srekli bir ban" istiyordu. Curzon da 24 Kasm'da, "dost bir Trk devletinin yanmzda" olmas (96) gereinden sz ediyordu; ama nasl? Feldmareal Wilson, 14 Aralk 1921 tarihiyle Harington' a yazd bir mektupta, bu konuda u var saymlar ileri srmt: "Aziz Tim, biz stanbul'dan tas ta ra toplayp gidinceye dek nasl iyi bir i yapm olmayacaksak, Trklerle dost oluncaya dek de elbette yararl bir i yap m olmayacaz' (97)". Harington, stanbul'a geldii gnden beri (8.11.1920) Sir Horace Rumbold ile birlikte stanbul'da ve olabilirse Ankara'da Trklerle dosta ilikiler kurmak iin almt. "ngiliz Kzlha Cemiyeti" araclyla Mslman snmaclara yardm etmek ve "iyiliksever balolar" (98) d zenlemek, "siyasal havann" iyilemesi anlamna gelmekte idiyse de, henz "yksek politika" anlamnda bir dostluk belirtmemekteydi. Bu amala Britanya Hkmeti'nin nemli kimi dnler daha vermesi gerekiyordu. Yusuf Kemal, stan bul'da L' Aurore gazetesi temsilcisine hakl olarak diyordu ki: "... Byk Britanya'nn Trkiye'yle dost olmasnn, karlar gerei olduunu anlayaca gn byk bir merakla bekliyo ruz." (99). Daha soma (Paris'ten dnte) 29 Mart'ta Sof(96) The Times 23,12.1920,15.6., 25.11.1921. (97) Harington 87. (98) The Times 13.1., Peym- Sabah 8.2.1922; Harington 105. (99) tkdm 28.2.1922 88

ya'da:"... Mttefiklerin (Trakya'yla ilgili) abalan, glkler ri zmek iin gerek bir giriim olmaktan ok, hafifletici ni telikte gzkmektedir. (Eminim ki) ngiltere ile Trkiye arasmda daha iyi ili kiler, aama aama geliecektir. (100). Ryan ile uzun bir g rmede (5 Temmuz), Hamit: "Ankara Hkmeti... Byk Britanya'y (bir) dostlua zorlamay istemektedir (101)" de miti. Ryan, aym 8'inde bunu Henderson'a bildirmi, o daglmsemekle yetinmiti. Belki de Yunan ordusunun urad felketten soma glmsemesi silinmi olsa gerek. mdi, G. Ward Price, 12 Eyll'de zmir'de M. Kemal'in kendisinden u szleri duyacakt: "nanyorum ki, Britanya ulusu Trkiye ile ticarete ve dosta ilikilere yeniden balayacaktr. Britanya devlet adamlarnn olaylara imdi tamamyla egemen olmalanndan dolay davran biimlerini tamamyla deitirecekle rini sanmaktaym." (102) Dr. Nihat Reat, 15 Ekim'de Lond ra'dan ayrlrken, bir gn nce Lloyd George'un sylevi ko nusunda, "Hibir ey sylememeyi... bu lkede konuk oldu um iin... yelerdim... zlenimim: Ortaa anlay; ama bu gnk Trklerin canlandrd anlay, hibir bakmdan orta a anlay deildir; olabildiince adatr... Mr. Lloyd Ge orge gibi yetenekli ve etkili bir devlet adamnn, Trk halk nn lm kalm savamnn gerek anlamn anlama konusun da yanl dncelere dmesi zcdr... Burada kaldm srece kamuoyunun byk bir blmnn ve basnn, ulusu Trkiye'ye ve onun, Trkiye ile Byk Britanya arasmda dost a ilikiler iin yeni bir dnem almas bakmndan byk (100) The Times 31.3.1922. (101) Corresp. Turkey I No. 46. (102) The Daily Mail 12.9. 89

umutlara uygun olan isteklerine kar sempatik bir tavr takn dklarn grmekle ok mutlu oldum"... (103) Harington an larnda, smet Paa'dan, "arkadanz" iaretli eitli mektup ve telgraflar aldn anlatmaktadr: "stanbul'dan ayrlmadan nce (2.10.1923), 15 bin Trk'n huzurunda Trk bayram selmladm zaman, hepsi de dost ve sevinliydiler... smet Paa'ya u mektubu gndermitim: 'ngiliz ve Trk ordular arasnda var olagelen mutlu ve srekli geleneklerin yemden doacan dnmekle mutluyum... Zor bir dneme, ibirli i yaparak, baaryla yn verdik." Neville Henderson, smet Paa'nm yazd yant Londra'ya, Harington'a gndermiti: "Tantmzdan beri, sizin iin hep dostluk ve itenlik duy gulan besledim. Mudanya'da tantmz zaman, durumun ykledii ar grevlere karm aramzda itenlikli kiisel ili kilerin yaratlm olmas, mesleimizde az grlr bir rnek tir. lkelerimiz arasndaki dostluun daha da gelimesini i tenlikle dilerim." (104)

(103) The Times 16. 10. (104) Harington 136,139; bk. yu. bl. Vnot 232. 90

SON: BABIL BELGELKLERNDEN TAM YARARLANMANIN NEM Trkiye Cumhuriyeti Genel Kurmay, "Asker Mec muamn "Tarih Ksm"nda kan nceki zel ve yanresm in celemeleriyle "Erkn- Harbiye-i Umumiye Tlim ve Terbiye Dairesi"nin [Genelkurmay Eitim Blm] belgeliklerine da yanarak kaleme alman kimi bireysel almalardan soma, pek byk hizmetlerde bulunmutur. Kendi almalarnn sonu cu "Harp Tarihi Vesikalar [Belgeleri] Dergisi"nde vardr ve burada Mill Mcdele dnemiyle ilgili btn belgeler (Yl 1, say 1: Eyll 1952; yl 18, say 67: Mart 1969) hem de TrkLatin alfabesiyle tpkbasm.olarak yaymlanmtr. Srayla numaralama, tek tek belgelerin belirtilmesi bakmndan ok yararl olmutur; ancak saylan pek ok olduu iin, "dizin"in yaymlanmas ok gereklidir; nk sredizimsel [kronolojik] bir snflandrma yaplmam, her seferinde dosyanm bulun duu dolap ya da gzlerden kanlp alnmtr. Trk stiklal Harbi'nin ayrntl olarak yazlmas iin verilen karar ok se vindiricidir. 1962'den beri yaymlanan "Seri: 1 "de u konular ilenmitir: C. I: Yazan: Tevfik Byklolu: Mondros Mtarekesi ve Tatbikat [Uygulamas]; 91

C. II: Bat Cephesi; henz tamamlanmamtr; C. 111: Yazan: Hsameddin Tga: Dou Cephesi; C. IV: Yazan: Ahmed Hulki Saral: Gney Cephesi; C. V: Yazanlar: Saim Besbelli ve hsan Gymen: Deniz Cephesi ve Hava Harekt; C, VI: Yazan: Rahmi Apak: Ayaklanmalar. Dileri Bakanl dosyalannm bu konuyla ilgili e de erde yaym yoktur. Geri Faik Reit Unat, Tevfik Byklo lu, M. Tayyip Gkbilgin ve Yusuf Hikmet Bayur, rnein "Meclis-i Vkel Mazbatalar [Bakanlar Kurulu Tutanaklar]" gibi Babli belgeliinin namli belgelerim yayrnlarnlarsa da, Babli'nin "Hriciye Nezreti"nin [Dileri Bakanl] Yksek Komiserlerle alp verdikleri notalar (olabilirse Fran szca zgn metinleriyle) henz tam olarak elimizde deildir. Oysa Karadeniz Ordu Bakomutanl'mn Harbiye Nezre ti'ne yazd nemli yazlarla bunlara verilen yantlar Trki ye Cumhuriyeti Genel Kurmay araclyla bugn tannm bulunmaktadr. Foreign Office dosyalarndaki boluklar, zel likle Mustafa Kemal' in 3 0 Nisan 1919 'da atanmasyla eyh lislam Drrzde Abdullah'm fetvasyla ilgili eksikler, ancak bu yaymn yaplmasndan soma kapanabilecektir. Belki D ileri Bakanl belgeliinde bulunan Heyet-i Vekile oturum lar yazmaiaryla, Trk nklap Tarihi Enstits'nn belge liinde ksmen bulunan, belki de aym zamanda kouluna uyu larak ancak 1988'de alabilecek olan Atatrk'n Ziraat Ban kas'ndak belgeleri iinde bulunan daha nceki Heyet-i Temsiliye'yle ilgili dosyalar da byk nem tamaktadr. Varl 14 Mart 1955'te saptanan (1) Atatrk'n zel mektuplar (1) G. Jaschke "Die Trkei in den Jahren 1952-1961" (1965), 46. 92

da bunun iindedir. Atatrk'n nemli kararlarnn doular konusunda aydnlatc ilgin bilgilerin bulunmas gereken T. B. M. M. gizli tutanaklarnn bulunmay da, tarih inceleme lerinin en nemli eksikleri arasndadr (2). Foreign Office'in incelemeler iin serbest brakt dos yalar Mill Mcadele olaylarnn epey blmn aydnlatmaktaysa da daha birou ve zellikle hakknda ilk olarak Yu suf Hikmet Bayur'un "Yeni Trkiye Devleti'nin Haric Siya seti" (1934) adl kitabnda haber verdii ve yine Narkomindel'in birok dosyasnda ayrca bilgi verdii T. B. M. M.'nin Dou politikas da, henz karanlklar iinde bulunmaktadr (3). Bu balamda, Trkiye'yle ilgili, pek ok eksikler vardr; nk, Kzm Karabekir'le Ali Fuat Cebesoy, balca kendi leriyle ilgili anlarn anlatmakla yetinmilerdir. Nasl ilk b yk savata kuzey Fransa'da 1914 seferinin Marne Meydan Sava'na dein olan blm o savan nemi en byk ev resini oluturuyorsa, yeni Trkiye'nin birok ilgin sorunla r ieren tarihinde de, Kurtulu Sava, bilimsel monografik aratrmalar alamnda en ekici konulardan birini oluturmak tadr (4).

(2) Bk. Mazhar Mfit Kansu, Erzurum'dan lmne Kadar Atatrk'le Be raber, II (1968), 592 v.d. (3) G. Jaschke, "Neues zur russich-trkischen Freundschaft von 19191939" ve "Zu den russich-trkischen Beziehungen 1920-1922", Die Welt des Is lan, N. S., vol VI203 ve VIII35. (4) Tevfik Bykholu'nun "Trakya'da Mill Mcdele" I-H (1955-1956) buna rnektir. 93

1. Amiral Sir Arthur Calthorpe 'un Lord Balfour 'a zel me ktubu (10th, January, 1919) ...A very respectable English gentleman had a long conversation with the Sultan... He had always been pro-British. He placed his whole hopes now on the British... He was very emphatic in declaring that while he wished to be perfectly good friend with all the Allies, it was to England alone that he looked for any real assistance and eventual friendship. Was there no method by which he could get into touch with the High Commission? ...Was it the intention of His Majesty's Government to support him in his possession of the Caliphate or not?.. He attached the utmost importance to this matter. 2. Mehmet Vahideddin 'in 15 Temmuz 1919 gnl demeci (The Morning Post, 26th, July, 1919): ...My beloved father, Sultan Abdul Medjid, was a great friend of England, and was an ally of that country and France. I have always admired England, and supported a pro-British policy, and we hope that in their sentiments of equity and humanity the noble English nation and Government will help us to secure justice... 94

3. Mehmet Vahideddin 'in Associated Press muhabirine demeci (The Times, 17th, December, 1919): The peace of the East can only be maintained if Turkey is left independent... It is my desire and wish to secure the ci vilizing help of the Great Powers. I believe sincerely in the new Turkey, in her regeneration, and in her social progress, if we are able to secure general education for our people, and also modern means ofprosperity... Turkey reconstructed will be the focus of peace and progress in the East... One big field open to us is the emancipation of Turkish women. I believe it is thro ugh our religion that we can best accomplish this by giving them the status of their American sisters... 4. Tevfik Paa 'nn Lord Curzon 'a demeci (Sir Horace Rumbold'a 2 ve 15 Mart 1921 gnl talimat): His Imperial Majesty was deeply convinced that the on ly hope for his country and his throne lay in a revival of the old relations between Turkey and Great Britain, to which he was ready to agree in any manner that might be thought best... He was exceedingly anxious to fortify the closer co-operati on with Great Britain by a separate alliance or agreement. 5. Veliaht Abdiilmecit'in ngiliz Kiral 'na mektubu (Calthorpe'un 25 Mays 1919 gnl raporu): Sa Majeste le Roi dAngleterre et Empereur des Indes Londres (Tura!) Je m'adresse Votre Majeste, PAuguste Souverain de la grande nation Anglais pom La prier de vouloir bien defendre 1'existence de la Turquie contre les entreprises ambitieuses de petits peuples qui viset sa destruction. J'espere que mon appel trouvera un echo dans le coeur magnanime de Votre Ma jeste et que Sa Haute intervention permettra au pays si cruel95

lement eprouve d'entrer dans une ere de paix et de prosperite, assurant Votre Majeste ainsi qu'a Son Peuple leternelle reconnaisance de la nation Ottomane. Le Prince Heritier Ottoman Abdul Medjid 6. Yksek Komiser Amiral Sir Arthur Calthorpe 'a veri len 9 Kasm 1918 gnl ynerge: 1 - You will be the official channel of communications bet ween His Maj esty's Government and the Ottoman Government in regard to the execution of the armistice and the protection of the British interest in Turkey... . 2- ...Contre-admiral Sir Richard Webb as Asistant High Commissioner, Mr. T. B. Hohler as Chief Political Officer, Mr. A. Ryan as Second Political Officer.. 4- ...All questions pending between the Allied Govern ments and Turkey must be left to the decision of the Peace Congress. 5- You should, however, furnish full reports as to the ge neral tendencies of Turkish opinion, as to the economic and political situation in the interior and as to the dispositions and movements of leading Turkish personalities and politicians. 6- You should keep in close contact with yom French, Ita lian and United States colleagues and endeavour to co-opera te with them. 7. Lord Balfour'un Calthorpe 'a 9 Kasm 1918 gnl zel mektubu: 3- You will certainly find that the Turks will make every effort to save their face in true oriental fashion and to create an impression throughout the Moslem world that the present armistice is not the consequence of defeats in the field, but of 96

their own willingnesse to come to terms with us. They are already preteding them that the armistice terms have been especially favourable in their case... You must also be prepared to find that the Turkish Ministers ...will endeavour... to represent themselves as having always been sincerely pro-English, they wil spare no efforts to enlist yom sympathies and those of other Allied officers and officials on their behalf, and they may even have recourse to manouvres calculated to create illfeeling or difficulties between us and the other Allies in regard to Turkey. I feel you will be able to counter all such endeavours by a firm refusal to be drawn into discussion, and by consistently adopting the attitude that... you are not empowered to commit His Majesty's Government in any way in regard to the eventaul peace adjustment. 4- Yom social relations with the Sultan and other Turkish dignitaries should be o a strictly official character, and any friendly overtures on their part should be met with polite reserve. 7- ...The present Turkish Government is merely a facade behind which hides the Committee Union and Progress. Djavid and Jemal (?) are no Less pernicious than Talaat and Enver. 8- (bak: Belleten, Cilt: XXX, sa.: 118). 9- One of the main questions is the economic condition. As regards matters of finance Sir Adam Block is now proceeding to Constantinople as representative of the British bondholders. His experience will be of great value to you... 10- (Mr. Hohler) You can repose full confidence in his knowledge and judgment. As regards the protection of British interests in Constantinople and Smyrna, you may rely entirely upon the advice of Mr. Ryan. 97

13 - ...The above indications will convey to you a gene ral impression of the manner in which His Majesty's Govern ment regard your mission. 8. Amiral Calthorpe'un 6Haziran 1919 gnl raporu: In accordance with the instructions, both written and ver bal, which the members of this High Commission have rece ived, it has been our consistent attitude to show no kind of fa vour whatsoever to any Turk, and to hold out no hope to them, but that the treatment to be meted out to the Ottoman Empire as the result of the war is likely to be of great severity. 9. Mareal Sir Henry Wilson 'un General Sir George Milne'e 19 Kasm 1918 gnl ynergesi: ... We regard their (i.e. of the Turks) procrastination in Cilicia and Medina, and their machinations in Azerbaijan, as part and parcel of delibarete attempt to evade the consequences of their defeat by clumsy efforts to deceive us.. His Majesty's Go vernment. .. will have no hesitation in resuming hostilities sho uld this become necessary... The armistice was granted to the Turks by victors on the minimun terms for which we consen ted to withhold our attacts. 10. Amiral Calthorpe'un 3 Nisan 1919 gnl raporu: ... The Turks cannot fail to remain as a factor, and a very important one, which has to be reckoned with... Whilst seeking to be just to the Christians, it is most necessary not to be un just to the Moslems, and, further, to do this would be most un wise... The Turks certainly are not a negligible quantity,... And if the principle of self-determination is too entirely set aside in their case, there can be no lasting peace in the Near East... 11. General Sir George Milne'in, War Office'e 6 ubat 1919 gnl raporu: 98

....For the moment the Administrative Council (at Kars), representing nothing but Moslems, is getting on fairly well with the (Britis) Military Government, but they refuse to per mit the several thousands of Armenian refugees., to rerun. The nationalist Moslem attitude must be either changed or overcome. In any case we must be prepared... to allow the Ar menians to return..., and afford them protection will certainly be not possible without a show of force. 12. Lord Granville'in 17 Kasm 1918 raporu: ...Dodecanesus, Cyprus, Thrace, the Western coast of Asia Minor,... many also request Constantinople and the Nort hern coast of Asia Minor...; looking at he question from the point of view of the real interests of the populations, it may be doubted whether the Greeks, who have not shown extraordi nary ability hitherto in governing their present territories, are capable of undertakin the wise and beneficent government of all these extra millions... I am told that at least the rich merc hant-class Greeks of Symrna have no desire whatever to ta ken over by their mother country... 13. Sir Wyndham Deedes, Ian Smith ve Philip P. Gra ves 'ten oluan bilirkii kurulunun Amiral Calthorpe 'a verdi i (Nisan 1919) raporu: ... If you want a new war that (i. e. a Greek occupation of Smyrna) is the way to get it. (Graves, Briton and Turk, Lon don 1941, p. 197). 14. Amiral Caltporpe 'un 14 Mays 1919 gnl ikinci no tas: 14th May, 1919 Yom Ewcellency, 1 -1 have to inform you that it has been decided by the Governments of the Allies that under clause 7 of the Armis99

tice with Turkey Smyrna shall be occupied by Greek Military forces. 2 - The above decision has been communicated to the Ot toman Government. (?) 3 - The transports conveying these forces are expected to arrive at Symrna at 8 a.m., local time, tomorrow, 15th May, and disembarkation will commence at once. Greek Naval de tachments will be landed at 7 a.m. to occupy the wharves and their approaches in preparation for the disembarkation. 4 - 1 request that in order to avoid the possibility of any unfortunate incidents the Turkish troops may remain in their barracks tomorrow morning until the Greek Military authori ties have communicated their wishes regarding them. The Tur kish troops posted at the Douane and in the vicinity of Pounta shall be withdrawn before 7 a.m. and collected in the cent ral barracks. 5 - As Y. Excellency is no doubt well aware, an event of this nature may possibly create excitement or unrest in Smyr na and the surrounding district. I, therefore, most earnestly impress upon you the absolute necessity of using all means at your command to maintain the calm. The telegraph office will be occupied early tomorrow morning by a British Naval de tachment in order that no one may be able to send news of an alarmist nature into the interior. This will not prevent official Turkish telegrams being sent if handed to the Censor. 6 - 1 trust that the presence of the powerful Allied Fleet which is now lying in the harbour may exercise a restraining influence. 15. Bilinmiyen bir emekli gen subayn, 14 Mays 1919 gnl demeci (zmir Kona nnde Mr. Morgan ve Mr. Ian Smith'e kar): 100

I want you to know that we are a big nation and that we are not dead. We may appear to be sleeping but shall awake. England is a big Moslem power and, being a Great Power, co uld have prevented Smyrna from going to Greece. I want you to let it be known that we had hoped at least to be under a Gre at Power and we cannot stand for the present disposal of our country. We are not dead. There will be trouble. We may die and others may die too. 16. Mehmet Vahdettin'in 15 Temmuz ve 18 Eyll 1919 gnl demeleri (The Morning Post, 26 th. July, Le Journal des Debats, 22 Septembre): a - It is becoming difficult to keep my people quiet befo re the humiliations and atrocities of which they are the vic tims. Our men there will struggle to try to save their honour, their lives, and their home... I am the Father of my people, and... I must try to save them. b - ...Je revendique la liberte aussi pour mon peuple dont je suis... devant Dieu le depositaire responsable de ses destinees... Le nom de Smyrne retentit dans nos lointaines provinces et s'inscrit au plus profond de notre coeur comme une injure et une menace que mon peuple ni moi ne peuvent accepter. 17. Lloyd George'un, 16 Austos 1921 gnl sylevi: ... Who would have suggested that we should have sent an army to the mountains area af Asia Minor., to force Turkey to come to terms? Impossible! There was only one other al ternative: to leave both of them to fight it out... War has one merit, in that it does in the end teach a respect for facts. 18. Lloyd George'un, 4 Austos 1922 gnl sylevi: 101

.. .The Greeks showed a military superiority in every pitc hed battle... 19. Amiral Calthorpe'un Osmanl Hriciye Nzr'na, 21 Nisan 1919 gnl mektubu: Your Highness, 1 have the honour to inform Your Highness that the mili tary situation in the districts of Erzeroum, Erzinjan, Baiburt and Sivas is very unsatisfying. 2 - When the retreating IXth Turkish Army fell back ac ross the old frontier, part of it settled down into the villages along the rodas between the frontier and Erzeroum and Erzin jan, the rest remained along the coast road between the fron tier and Samsoun. During the spring there have been repeated reports of the political activity along the frontier of General Chefki Pasha who commanded this Army, in consequence of which instruction was given by the General Officer C.-in-C., British Salonica Force, to the Ottoman Minister of War for his removal. 3-1 am now informed from several sources that Shuras have been set up throughout the districts of Erzeroum, Erzin jan, Baiburt and Sivas and that these Shuras are levying tro ops, nominally distinct from the Turkish Army, but practically undermilitary control. This evasion of the instructions issued by the General Officer C.-in-C. is highly undesirable, and if it is not stopped at once, may create a serious situation. 4 - 1 beg to bring this grave state of affairs to the notice of Yom Highness, and to request that orders may be issued im mediately to the competent Authorities forbidding the lev ying o troops the Shuras in question. 5-1 desire to be informed at the earliest possible moment of the steps taken to deal with the situation. 102

20. Hriciye Nezreti 'nin 25 Mays gnl yant: ....En reponse la note verbale (du 27 (?) avril): 1 -Les l e , 12e,9e,et3edivisionsottomanesduCaucase, appartenant au front russe, avaient, apres l'evacuation de la Caucasie et de 1' Azerbaydjan, pris position respectivement: la l e division dans le secteur de Van et de Bayezid, la 12e enmtre la frontiere et Khorassany, la 9e dans le sectevrr d'Erzeroum et Hassan-Kale, et la 3e entre Tortoum et la frontiere. La 15e division, revenant de Batoum, est dans le secteur Samsoun-Amassia. La 5e division du Caucase a 4 bataillons ent re la frontiere et Trebizonde, le reste se trouve en route entre Trebizonde et Samsoun et se dirie vers le sud de Sivas. Le Quartier General du General Milne est informe de toutes ces positions et de tous ces mouvements. 2 - La LXe armee a ete dissoute. Le Commandant de cet te armee, Yacoub Chevki Pacha, souffrant, est arrive le 26 av ril Constantinople. II est en traitement l'hpital de Haidar Pacha, ce dont le Q.-G. Du General Milne a connaissance. 3-11 avait ete, ces derniers temps, precede l'appel des insoumis, exemptes et de ceux don l'appel avait ete remis des classes 310 313. Sur la demande des Autorites Britanniques, l'appel de ces derniers a casse, en vertu de l'ordre transmis le 16 avril 1335. Les renseignements necessaires ont ete fournis l-dessus au General Deedes, le 28 avril, par les soins du Quartier-Maitre-General de l'Etat-Major ainci que le Chef du Departement de 1'Armee au Ministere de la Guerre. 4 - J'affirme que la nouvelle, selon laquelle certains conseils procederainet l'appel des recrues pour des formations en dehors de 1'armee ottomane, mais sous le contrle et la sur veillance de l'armee, est absolument fausse. En dehors desformations dont le Q.-G. du General Milne connat le nomb103

re et la position, il n'existe aucune formation militaire, pas plus qu'il n'est precede a quelque appel. Les demandes formulees par le Q.-G. du General Milne au sujet de 1'application de l'armistice sont toutes executes. Seulement, la lenteur que Ton rencontre dans 1'application de ces clauses est due au manque des moyens de transport et de correspondance, et la meilleure volonte ne peut rien la contre. Les fusils, dont le nombre depassa un chiffre determine, sont demontes, les culasses des canons enleyees, et les mitrailleuses qui se trouvaient dans le meme cas sont transportees Constantinople. Les officiers britanniques de controle savent ces particularites. Nous avons appris l'existence Kars d'un 'Conseil Musulman', mais il convient de specifier que nous n'avons avec lui aucune relation, ni morale, ni materielle. Ce Conseil a ete dissout par les Autorites britanniques, mais s'est reconstitue depuis et un autre 1'a remplace avec leur consentement. 5 - Dans la province de Van, ni dans celle d'Erzeroum, il n'est pas commis un seul acte de brigandage jusqua'a ce jour. A part quelques cas de rapine, rien ne s'est egalement produit dans les provinces de Trebizonde et de Sivas. Seulement un grand nombre de bandes grecques se livrent Samsoun des vols. Mais dans les provinces orientales, il ne s'est pas passe le moindre incident politique ni d'acte de brigandage de nature politique. 6 - Quoiqu'il soit certain que, meme a l'etat embryonnaire, aucune organisation de ce geme n'existe, le Gouvernement Imperial, pour prevenir tout attentat 1' ordre, a nomme le General de brigade Moustapha Kemal Pacha, ancien Commandant d'armee du groupe d'armees Yildirim, inspecteur-general des troupes ottomanes se trouvant dans ces regions.

104

7 - J'ajoute aux renseignements qui precedent mes propres considerations que voici: Toutes ces accusations ettous ces bruits sont l'oeuvre des Armeniens, qui craignent d'etre deus des decisions du Congres de la Paix et tchent, par des int rigues, de fomenter des troubles pour parvetir leurs fins, Les plaintes fnfondees font partie d'un plan preconu. Maintenant que la fonte des neiges commence dans les provinces orientales, la saison est favorable aux mouvements des bandes armeniennes. Pour avoir les coudees tranches, il est necessaire que les bandes armeniennes ne puissent etre poursuivies. L'affaiblissement et 1'eloignement des garnisons des provinces de Trebizonde, Van, Erzeroum et Sivas rentrent dans leur plan, lis esperent atteindre lem but en fasiant croire que la presen ce de nos troupes dans les provinces orientates pourrait etre dangereuse pour le Caucase, et ainsi amener L'evacuation de ces contrees. 21. General Milne 'in Mustafa Kemal zerine ilk kukusu: General Headquarters, Constantinople, 19th May, 1919 Your Excellency, I have the honour to inform you that it is not understood why an Inspector General, 9th Army Troops, and Chief Ge neral Staff 9th Army with a large staff should be proceeding to Sivas, as it is understood that the 9th army as a formation has been abondaned. Will you be kind enough to explain what duties these of ficers are to perform and what is the nature of the organisati on it is proposed to set up. Duncan, Maj. General for General, Commanding-in-Chief, Army of the Black Sea 105

22. General Milne 'in, M. Kemal 'in stanbul 'a dnmesiy le ilgili mektubu: General Headquarters, Constantinople, 6th June, 1919 Your Excellency, I have the honour to inform you that I consider the pre sence of General KEMAL Pasha and his Staff in the provin ces to be undesirable. It is unsettling to public opinion at this juncture that a dis tinguished General and Staff should be travelling about in the country, and I see no necessity for their laborurs from a mili tary point of view. I request that you will order the immediate return to Cons tantinople of General KEMAL Pasha and his Staff. G. F. Milne, General, Commanding-in-Chief, Army of the Black Sea 23. Amiral Calthorpe'un, M. Kemal'in dnmesiyle ilgili ilk notas: British High Commission, 8th June, 1919 To His Excellency, the Minister for Foreign Affairs 1 have the honour to inform Your Excellency that news of a disquieting nature has reached me from the Sanjak of Samsoun, where, it would appear certain ill-disposed persons are attempting to stir up trouble and cause disturbance. 2 - Moustapha Kemal Pasha is stated to be playing a le ading part in this movement. 3 - Instructions have, therefore, been issued to the Tur kish Minister of War by the General Officer Commanding-inChief, Army of the Black Sea, to relief Moustapha Kemal of his post. 106

4 - 1 desire to call Your Excellency's attention to the very grave consequences which would arise from any disturbances in the interior, particulary if they partook of an inter-racial and -religious character. 5-1 request therefore, that instructions be issued imme diately to all civil officials concerned to the effect that will be held personally responsible should any trouble ensue in the districts under their charge. 6 -1 further desire that I be kept closely informed of the situation obtaining in the Province of Sivas. I have the honour to be Your Excellency's obedient Ser vant, A. Calthorpe, High Commissioner 24. Amiral Calthorpe 'un 17 Haziran gnl ikinci notas: ...3. This scheme (i. e. division of Anatolia into ro zones... ... under a general... ensuring the maintenance of order) do es not meet with my approval. The mission of General Mous tapha Kemal to the Sivas region has already led to deplorab le results. 4.1 have the honour to request, therefore, that the Ottoman Government shall at once issue categorical orders... for the immediate recall to Constantinople of General M. Ke mal together with the whole of the retinue of officers by which he is accompanied. 25. General Milne 'in, Amiral Calthorpe 'a 30 Haziran gnl mektubu (Harbiye Nzn 'na verilen mektubun kopyas): Your Excellency, I have the honour to inform you that, from reports I have received, there appears to be a serious movement in the dist ricts of Sivas and Konia with a view to the formation of ar med bands, and to actions agjgr^tthe interests of the Allies. 107

2 - This movement appears to be directed by agents of the C.U.P., and aims at action independent of the Ottoman Govern ment. So far the movement appears to be confined to propa ganda. 3 - The principal instigators of the movement are Gene ral M. Kemal Pasha at Sivas, and General Djemal Pasha at Konia. Both these officers were appointed Inspectors of Army Groups. 4 - On the 6th June I requested the Ottoman Minister of War to remove General M. Kemal from his appointment. The order was despatched by the Ottoman Minister of War on the 8th June, but so far this officer has not complied with the or der. Owing to the importance of checking this movement be fore it develops further, I should like you to approach the Ot toman Government with a view to the above-mentioned offi cers being recalled fortwith to Constantinople... 26. Amiral Calthorpe 'un, 2 Temmuz gnl nc notas (Bu notann metni, Hriciye Nzrn'mn yanutuyla "Do cuments on British Foreign Policy, 1919- 1939, First Series, Vol. IV No. 460" adl kitabta yaymlanmtr.): 27. Lord Curzon 'un kinci Paris Konferans 'nda 25 Ocak 1921 gnl demeci: ... The Turkish Government at Constantinople is feeble in the extreme,... bankrupt in purse and reputation. M. Kemal is the real ruler... (But) the proposals of the Turkish Nationa lists are quite unacceptable. ... Steps might be taken to bring (them) into line by compromise... (He envisaged a conferen ce attended by Turks from Constantinople and from Angora... to reach a settlement as speedly as possible.) The situation is going from bad to worse. 108

28. Mehmet Vahdettin 'in, Sir Horace Rumbold'a 21 Mart 1921 gnl demeci: ... The Angora leaders are men without any real stake in this country, with wichy they have no connection of blood or anything else. M. Kemal is a Macedonian revolutionary of unknown origin. His blood might be anything Bulgarian, Greek or Serbian, f.i. He lookes rather like a Serb... There is not a real Turk among them. ... The real Turks are loyal to the core, but... intimidated or hoodwinked by fantastic misrepresentations like the story of my own captivity. These brigands are the men who think my submission. ... Moslem Turks can have nothing to do with Bolshevism, for it is incompatible with their religion, but if it would be imposed on them by force, what then?... I was asked to make my submission to a handful o rebels. I am prepared to make any personal sacrifice, but I cannot sacrifice my honour, imperil my heritage, or compromise the interests of my throne by a submission so shameful. I indeed desire unity, but it can only be on the basis of submission of the rebels to the lawful authority, and yet I find myself completely impotent to assert that authority. 29. Mehmet Vahdettin 'in, Sir Horace Rumbold 'a 6 Nisan 1922 gnl demeci: ... The revolutionary military organisation at Angora is merley a reincarnation of the old C.U.P. It has disguised itself under the mask of Nationalism which enabled it to hoodwink the people by exploiting the feeling produced by the Greek invasion. Ninety percent of the people are at heart opposed to the Angora gang, but they are kept under by the repressive methods of men who stuck at nothing and have got everything in-

109

to their own hand. Tme ambition of these men is o transfer their authority to Constantinople.... (Sir Horace said that the Allies were confronted by a du al system in Turkey. Their hope was that a peace settlement, which would include the evacuation of Asia Minor, would deprive Angora of its raison d'etre, and that the Allies would find themselves face to face with a single Turkish Government, which would naturally be that of His majesty...). 30. Mehmed Vahdettin 'in, Sir Horace Rumbold'a 7 Aus tos 1922 gnl demeci: ... The National leaders are not a Government, but a col lection of rebels and revolutionaries. They are a reincarnati on of the C.U.P., who, under various names, of which "Nati onalists" is the last, have sought for selfish ends to dominate this country. They exploited the good faith and patriotism of an innocent people. In policy and conviction they are nothing else but Bolsheviks.... I mayself and my Government are re ady to make peace and to make sacrifices in order to attain it. ... The essential condition is that the peace should assure Tur key of her independence and of her standing in the Moslem world.... There is now disunion at Angora. The Allies should take a strong line ... The strength of the Nationalists is exag gerated. Such as it is, it rests on the fact that the Greeks rema in in occupation of Turkish territories, and that the Central Go vernment is deprived of the means of asserting its authority. Tha antidote would be that the Greeks should leave, but the evacuated territories sholud be handed over gradually to the lawful Government... The situation is one of growing gravity... It is extactly parallel to situation at the time of Mehmed Ali

110

Pasha's revolt. ... He was, however, less vulnerable than the Kemalists.... They are holding the people of Turkey in duress. ... They represent me as an ally of the Greeks and a servant of Great Britain. Their vindictiveness is due to personal spite be cause they have asked me to recognise, as Caliph, the legiti macy of the G.N.A. I have steadfastly refused. My duty as Ca liph is not to accept, but to reject any such proposal. Honour does not admit of any compromise between Myself and the rebel leaders. 31. Mehmet Vahdettin 'in, Ocak 1919 'da zel bir gr mede demeci (Amiral Calthorpe'un Lord Balfour'a 10 Ocak gnl mektubu): ... I am ready to cause the arrest and punishment of every single person (the British) might desire, and in accordance with then desire, only I fear that if I take action on a large scale it will provoke a revolution, and I myself will be overthrown and probably killed... 32. Amiral Calthorpe 'a verilen 5 ubat 1919 gnl y nerge: You should instruct the Turkish Government to take im mediate steps to hand over to you or the nearest Allied Com mander such Turkish officers of officials as you or the Com mander concerned consider should be surrendered for the fol lowing reasons: 1 - Failure to comply with the Armistice terms. 2 - Impeding execution of the Armistice terms. 3 - Insolence to British Commanders and Officers. 4 - Ill-treatment of prisoners. 5 - Outrages to the Armenians or other subject races both in Tur key and Transcaucasia. 6 - Participation in looting, destruction

111

of property etc. 7 - Any other breaches of the laws and customs of war. Military Courts are being formed in Transcaucasia, Me sopotamia and Syria for trial o those Turks who have commit ted offences in occupied territory and in Transcaucasia. His Majesty's Government are unable to consent to tial and punish ment by the Turkish Authorities of Turks accused as above in parts of the Ottoman Empire outside Allied occupation. You sho uld, therefore, insist that such offenders be handed over to us to be sent to a detention camp at Malta, to be tried and punished in such manner as the Allies may subsequently decide upon. No decision has at present been taken as regards the procedure, but this question is to be discussed at Paris. 33. Amiral Calthorpe'un 30Mays 1919gnl raporu: ... it became necessary to revert immediately to the idea which has already received the approval of His Majesty's Go vernment some three months ago of deporting these people and removing them to some spot whence they could not es cape, but where they would be within the reach of ripe and deliberated justice. Chance favoured this necessity, as I fo und myself able to appropriateH.M.S., 'Princess Ena' forthis purpose. In accord with the British Military Authorities, who were fully alive to the urgency of the matter, the prisoners we re placed on board on the 28th May and the ship sailed that night. 34. Agreement for the immediate release ofprisoners (16 III 1921) bak: Ek. 35. 23 Ekim 1921 gnl stanbul tutsaklarn dei-tokuu anlamas: Je soussigne, Hamid Bey, agissant au nom du Gouverne-

112

ment de la Grande Assemblee Nationale de Turquie siegeant Angora, declare accepter l'echange des prisonniers britan niques de toute race se trouvant en Anatolie contre les prison niers ottomans de touta categorie detenus Malte sur la base du "tout pour le tout", et conformement aux conditions posees dans les memoires en date du ler, du 10 et du 21 octobre, dans la lettre en date du 4 octobre 1921 que m'a remis Son Excellence le Haut Commissaire de Sa Majeste Brittannique Constantinople. Constantitople, le 23 October 1921. A. Hamid 36. Hriciye Vekili Yusuf Kemal'in, tutsaklarn dei-tokuuyla ilgili mektubu: Article 1. Om Commission for the Exchange of Prisoners will be at Ineboli on October 30th. Article 2.1 beg you to inform me of the names and ranks of the president and of the other members of the British Exc hange Commission which will arrive on board the Battleship "Zemrez" ("Centaur" olacak). Article 3. Although your telegram contains no informa tion regarding the vessel on wich our prisoners will be trans ported, we understand that they will be landed at Ineboli. We are of opinion that some of our prisoners, the number and iden tity of which will be stated by us, will be disembarked at Trabizond against Rawlinson and his companions, and that the remainder of our prisoners will be taken to Ineboli. Article 4. The prisoners at Zonguldak will wait there. Article 5. Capt. Campbell and Maltass will be at Ineboli. Article 6. The competent authority has stated that there

113

is no information regarding the seven Indians whose names you communicated. At the time of the Bekir Sami Bey Ag reement, the British asked for these persons, but after inves tigation it was found that we had no prisoners of the names given. Article 7. One of the three dragomans mentioned is a cer tain Poliakoff, a Russian subject and one of the officials of the Soviet Lagation at Angora. Naturally it is not possible to send him. Article 8. George Volla, a railway employe, is at Ak Se rai and his family at Bordur. If he desires he can go to Adalia with his family or to Inebolie alone. Permission has been gi ven to two Indian Moslems at Bordur and to one Indian Mos lem At Adalia to go, in accordance with their desire, to then country via Adalia. Article 9. Investigations have proved that there are no In dians, refugee or not, who are being kept by us against their will. You can speak in this sense. In this connection, we awa re of the actual state of our country. If, after this exchange, any British subjents should be discovered in any place, they will be given every facility for departure. There can be no reason for suspecting our good faith in this matter. Angora, 20th October, 1337 (1921) Youssouf Kemal 37. Dr. NihatRead 'in, 15 Ekim 1922 gnl demeci (The Times, 16th October): I Should have preferred to say nothing... being a guest in this country...; my impression: spirit of the Midd le Ages..., (but) the spirit wihich animates the Turks of to-day 114

is by no means medieval, it is intensively modern... It is to be regretted that so talented an influential a statesman as Mr. Lloyd George should be misled as to the real signification of the deadly struggle of the Turkish people. ...During my stay here I have been very happy to see that a great section of pub lic opinion and of the Press has had a sympathetic attitude to wards Nationalist Turkey and its aspirations, which allowed of great hope of the inauguration of a new era of friendly re lations between Turkey and Great Britain...(*)

(*) 15 Mays 1919 olayna kr. Bekir Stk Baykal, izmir'in Yunanllar Tararndan gali... (Belleten, Cilt. XXXIII, sa. 517-757). 115

http://genclikcephesi.blogspot.com