http://genclikcephesi.blogspot.

com

i l g i l i

G O T T H A R D

J A E S C H K E

http://genclikcephesi.blogspot.com

T R K Y E S* BANKASI

katk.lanyla

http://genclikcephesi.blogspot.com

TARH-KLTR DZS: 200

S A V A I r V G L Z

L E

L G L

B E L G E L E R I

http://genclikcephesi.blogspot.com

Dizgi - Yaymlayan: Yeni Gn Haber Ajans Basn ve Yaynclk A.. Bask: ada Matbaaclk ve Yaynclk Ltd. ti. Nisan 2001

GOTTHARD

JAESCHKE

S A V A I J N G L Z

L E

L G L

B E L G E L E R

Trkeye eviren: Cemal Kprl

Cumhuriyet

NDEKLER NSZ GR KISALTMALAR I. TRK - NGLZ DOSTLUUNA DORU? 1- VI. Sultan Mehmet Vahdettin ile Son Osmanl Hkmetlerinin ngiliz Dostluunu kazanmak iin yalvarp yakarmas 2- Veliaht Abdlmecit 3- ngilizlerin ekinmesi II- MONDROS SLH BIRAKIMASI ANLAMASININ UYGULANMASI VE YORUMLANMASI.... HI- ERMEN VE YUNAN AMALARI: ngilizler onlar ne dereceye dek desteklemilerdir? 1-Genel Politika 2- Ermeniler 3- Yunanllar: a) Genel Politika b) stanbul ve Trakya Sorunlar 7 11 15 19

19 33 46

55 68 68 68 73 84 84 90

http://genclikcephesi.blogspot.com

c) Pontus Sorunu IV. ZMlR: 1- Tehlike Ortaya kmaktadr 2- Yunanllarn Karaya kmalar.. 3- Yunanllarn Anadolu lerine Girmesi 4- Yunanllarn Ankara'ya lerleyip zmir'e ekilmesi

96 101 101 114 136 140

NSZ Kurtulu Sava tarihimizin, belgelerine gre ve ingiliz makamlarnn imdiye dek yaynlanmam olan Brakma (Mtareke) dnemindeki resm rapor ve belgelerinden ya rarlanlarak incelenmesi, bu konuda byk bir boluu dol durmakta, Ulusal Kurtulu Sava dneminin bir baka a dan da aydnlatlmasn salamaktadr. Yakn tarihimizin bu en nemli olaynn zerinden yarm yzyldan ok bir za man gemitir; bu yln (1971) 23 Nisan gn, bu en cidd ve etin hareketin balamasnn ellinci yldnmdr. By lesine nemli ve mutlu bir yldnmnde, Profesr Jaeschke'nin bu nemli yaptnn yaymlanmas, bize birok ba kmdan k tutmas dolaysyla mutlu bir rastlantdr. By lece, ulusumuz iin bir lm-kalm dnemi olan o gnlerin daha ak bir tablosunu izebiliyor; kutsal dvaya inanm ve varlm buna adam insanlarla bir tr hyanet emberi iine girmi ve yollarn arm olanlarn rpnmalarn daha iyi gryor; Osmanl devletinin yknts zerinde em peryalist emellerini gerekletirmek isteyen btn bu d manlk dnyasnn, nasl bozgunculuk ve kandrma davra nlarna giritiklerini ak-seik anlyoruz. 7

Gerekten, bu konuda byk ve deerli bir uzman olan Profesr Jaeschke'nin, son yllarda aratrclara alan ngi liz arivlerindeki uzun alma ve aratrmalar sonucunda bilim dnyasna sunduu bu tarih gerekleri, Ulusal Kurtu lu tarihimize nemli bir katk niteliindedir. rnein, nl 16 Mart faciasndan bir gn nce ngiliz makamlarnca al nan nlemleri ve bunun gerekesini, en yetkili kimselerin azlarndan ancak bu yaptta renebildiimizi belirtmek isterim: Bilindii gibi, Rauf Bey (Orbay) 11 Mart'ta Ankara'da Heyet-i Temsiliye Reisi Mustafa Kemal Paa'ya gnderdii bir telgrafta, bir gn nce tilf temsilcilerinin yaptklar toplantda, Londra'dan bildirilen ve stanbul'daki Kuva-y Milliye nderlerinin tutuklanmasyla ilgili olan bir konuyu tarttklar, bu emri yerine getirmeye de karar verdiklerini bildirmiti. Bu toplant ve karardan bir hafta nce, 3 Mart'ta Lloyd George'un "Trkler ancak direnemeyecekleri bir g kullanlarak akl yoluna gtrlebilirler," dediini; bir gn sonra da, bu konuda sz ve karar sahibi olanlardan De Robeck ile Defrance'in "Mttefikler bar zorla kabul ettireceklerse... durumlarm glendirmenin tek mmkn olduu yerde, yani stanbul'da Trklere stn gelip onlarn direni lerini zayflatmak zorunda olduklar" konusunda ortak bir karara vardklarn, bu yaptta yaynlanan belgelerden anl yoruz ki, bu karara dayanan Lord Curzon, bar konferans nn 10 Mart'ta "ehr-i stanbul'un, sivil ynetiminin ele alnmasn, ulusu nderlerin tutuklanmasn, Trk Meclisi'nin ortadan kaldrlmasn" salk verdii ve bu yolda ka vrar aldrd grlmektedir. 16 Mart olaynn yurt iindeki tepkilerinin ne olduun8

dan tamamyla haberliyiz. Bu kararlarn mttefikler arasmda nasl gr ayrlklarna yol atm ve Trk ulusunun bu fa cia karsnda nasl bir ahlanma gstereceinin kimi uzak grl siyasilerce doru olarak tahmin edildiini de bu bel gelerden renmekte ve konunun bizce imdiye dek bilin meyen ynleri zerinde olduka aydnlanm bulunmaktayz. Ulusal Kurtulu tarmimizin daha birok nemli olayla rnn bilinmeyen belgelerini grebiliyor, kimi olaylarn i yzn ak olarak renebiliyoruz: Sevres (Sevr) Bar Antlamas'mn hazrlanmas, Malta tutuklulanyla ilgili begeler, Londra Konferans tartmalarnn gizli kalm belge leri bu yaptta gn na kmaktadr. Sayn Profesr Jaeschke, imdiye dek olduu gibi, bu kez de Ulusal Kurtulu tarihimizin aydrnlanmasma byk bir hizmet grmekle bu gnk ve yarnki Ulusal Kurtulu tarihi aratrclarnn kranm kazanmta M. Tayyib GKBLGN

GR Sir Anthony Eden, 29 Mart 1944'te, kinci Dnya Sava'nn ortasnda, Foreign Office'in 1919-1939 yllaryla ilgili dosyalarnn iki dizi olarak (1-1919-1929, II 19291939) yaynlanacan duyurdu. Birinci diziyle ilgili belge lerin amac; Versailles, Saint-Germain, Neuilly, Trianon ve Svres Ban szlemeleri konusundaki zengin kaynaklann, zellikle W. V Temperley'in A History of the Peace Confe rence of Paris (1924); Earl of Ronaldshay'in The Life of Lord Curzon (1928); Winston St. Churchill'in The World Crisis (V): The Aftermath (1929) ve Davit Lloyd George'un The Truth About the Peace Treaties (1938) adl yaptlarnn eksiklerini tamamlamak ve yanllann ksmen dzeltmekti. Sir Anthony, bylece Amerika Dileri Bakanlnn 1934'den beri "Papers Relating to the Foreign Relations of the United States of America" adyla yaymlad dizilerin izinden yrmtr. Britanya'nn birinci diziyle ilgili belge lerinden 1967'ye dek Paris ve Londra konferanslan konu sundaki I-II, VII-VTII ve XV ciltleriyle; Foreign Office ve stanbul Yksek Komserlii arasnda, Cumhurbakan Woodrow Wilson'in yola kt 27 Haziran 1919'dan 1920 so il

nuna kadarki diplomatik haberlemeleri kapsayan IV. ve XIII. ciltleri km bulunmaktadr. Babakan Harold Wilson, 10 ubat 1966'da Avam Kamaras'nm bir toplantsmda Foreign Office'in 1922 yl so nuna dek olan arivlerinin, tarih aratrmalar iin serbest braklmasna hkmete karar verildiim belirtti. Bylece, 30 Ekim 1918 (Mondros Brakmas) tarihindeki Britanya politikasnn 27 Haziran 1919 tarihine dek olan blmleriy le 1921-1922 tarihine dek olan blmlerinin aratrlmas olana ortaya km oluyor(*). Tamamlayc aratrmalar, byk ngiliz ve Fransz gazetelerinin tam koleksiyonlary la, zellikle yan resm yayn organ olan Times'in -okunma sn kolaylatran dizin ciltleriyle birlikte- bulunduu British Museum'un London-Colindale basn belgelii incele nerek yaplabildi. Ulusal Kurtulu tarihine yeni bir k getirebilmek iin yaplan bu denemede, yazar Foreign Office'in dosyalarnda znt verici bir eksikliin bulunduunu saptam bulun maktadr. Sir Rohan Butler, IV cildin II. blmnn (Mart 1951) nsz'nde unlan yazmaktadr: "Bu blm, Kemal Atatrk'n ulusal uyan deviniminin kaynan aklamak ta, bylece Austos 1920'de Svres'de imzalanan ban sz lemesinin sonradan deitirilmesiyle ilgili gelimelerin nemli bir etkenini ortaya koymaktadr. Mustafa Kemal de vinimi, Yunanllarn zmir'i igallerini onaylayan 1919 Ma ys Ban Konferans kararma kar savam iin yaplmtr. Bu blm, Britanya'nn Trkiye temsilcilerinin bu karar ko nusundaki grlerim yanstmaktadr. Yazar bu kitab hazr(*) Resm i hizmetle ilgili olarak: "Further Correspondence Respecting the War", part xi-xu (1918-199), "resp. Eastern Affairs", Part l-x (Eyll 1918Haziran 1922),"resp. Turkey", part I-H (Temmuz-Arahk 1922). 12

larken, Majeste ngiltere Kiralnn Atina Eliliinin hazrla d ve bir istisna olarak 1919 iin kullanlabilen belgelikle rinde bulunmayan nemli belgeleri kapsamad anlald ndan, bu kaynaktan hibir belge baslmamtr". 1918-1922 tarihlerinde grev alm olan yksek komi serlerin dosyalarnn bulunmas olasl bulunan Ankara Britanya Bykelilii dosyalarndan yararlanamadm gi bi, ngiltere Savunma Bakanl Karadeniz Britanya Ordu sunun Bakomutanlk dosyalarna da bakamadm. Bu ma kam, dorudan doruya Osmanl Harbiye Nezareti ile srf asker konularda iliki kurabildii ve bu konuda Yksek Komiserle iliki kurmak zorunda olmad iin, Mustafa Kemal'in 9. Ordu Genel Mfettiliine atanmas gibi ne mi olan bir sorun konusunda tam bir akla kavuamadm; ancak, bunun dnda Ulusal Kurtulu'la ilgili birok konu, tarih olarak tam bir aydnla kavumutur. Britanya politi kasnn eiliminin ve zellikle Londra, Paris ve Roma'da kaleme alman lkeyi blme planlarna kar Trk savunma savann haklln erkenden kabul eden Yksek Komiser liin, Trkiye'ye o zamana dek sanldndan ok daha az dmanca bakt da, ayn zamanda ortaya kmtr. G. JAESCHKE Mnster (Westf.), 23 .VI. 1970 (Byk Millet Meclisinin 50. Yldnm) Bu eser baslmaktayken TRK KLTR dergisinde (Yl: Vm, 1969, Say: 85, s. 35), Salhi R. Sonyel'in "1919 Yl ngiliz Belgelerinin I Altnda Mustafa Kemal ve Mill Mukavemet" adl nemli bir monografisi kt.

13

KISALTMALAR ASD - Atatrk'n Sylev ve Demeleri, I-VI Br. - Dokuments on British Foreign Policy 1919-1939, First Series). C. C - Correspondent of "The Times" at Constantinople. HTVD - Harp Tarihi Vesikalar Dergisi N - N u t u k (1934 basm) RG - Resm Gazete TV - Takvim-i Vakayi Ta. V - Tarih Vesikalar (Faik Reit Unat'n makaleleri) TH - Trk stikll Harbi US - Papers Relating to the Foreign Relations of the USA: The Paris Peace Conference 1919 YT - Yakn Tarihimiz ZC - T. B. M. M. Zabt Ceridesi (ikinci basm) Atay - Falih Rfk Atay, Atatrk'n Hatralar 19141919(1965) (Atman) - Midillili M. Ahmed (Atman), Trk stikll Harbinin Bamda Mill Mcadele (1928) Bayur - Yusuf Hikmet Bayur, Atatrk: Hayat ve Eseri 1(1963) 15

Bykolu - Tevfik Byklolu, Atatrk Anadolu'da I (1959) Callwell - Sir Charles Callwell, Field Marshal Sir Henry Wilson: His Life and Diaries (1927) Cebesoy - Ali Fuat Cebesoy, Mill Mcadele Hatralar (1953) Churchill - Sir Winston Churchill, The World Crisis (V): The Aftermath (1929) Coar: mer Sami Coar, Mill Mcadele Basn (1964) Gaillard - Gaston Gaillard, Les Tures .et l'Europe (1920) Giannini I - Documenti diplomatici della pace orientale (1922-1923) Giannini II - L'ultima fase della questione orientale (1933) Gkbilgin - M. Tayyib Gkbilgin, Mill Mcadele Ba larken, 1-11(1959, 1965) Harington - Sir Charles Harington, Tim Harington Lo oks Back (1940) nal - Ibnlemin Mahmud Kemal nal, Osmanl Dev rinde Son Sadrazamlar (1953) Karabekir - Kzm Karabekir, stikll Harbimiz (1960) Lloyd George - David Lloyd George, The Truth About the Peace Treaties (1938) Luke I - Sir Harry Luke, The Old Turkey and the New (1955) Luke II - Cities and Men, II (1953) Marescotti - Luigi Aldrovandi Marescotti, Guerra Dip lomatica: Ricordi e Frammenti di Diario, 1914-1919 (1936) 16

Nicolson - Sir Harold Nicolson, Curzon; The Last Pha se (1934) Pace - Biagio Pace, Dalla pianura di Adalia alla valle del Meandro (1927) Pech - Edgar Pech, Les Allis et la Turquie (1925) Rawlinson - Sir Alfred Rawlinson, Advnetures in the NearEast)1923) (Rey) - Ahmed Reid (Rey), Grdklerim - Yaptkla rm (1925) ( = Canl Tarihler, XIII) Ronaldshay - Earl of Ronaldshay, The Life of Lord Curzon (1928) Selek - Sabahattin Selek, Mill Mcadele I-II (1965) Simavi - Ltfi Simavi, Sultan Mehmed Read Han'n ve Halifenin Saraymda Grdklerim (1924) apolyo - Enver Behnan apolyo, Kemal Atatrk ve Mill Mcadele Tarihi (nc Bask, 1958) Tunaya - Tank Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyas Partiler (1952) Trkgeldi I - li Trkgeldi, Mondros ve Mudanya M tarekelerinin Tarihi (1948) Trkgeldi II - Ali Fuat Trkgeldi, Grp ittiklerim (1951) Unat - bak. Tarih Vesikalan (Ta. V)

17

I TRK-NGLZ DOSTLUUNA DORU? I. Altnc Sultan Mehmed Vahdettin ile Son Osmanl Hkmetlerinin ngiliz Dostluunu Kazanmak in Yal varp Yakarmas 4 Temmuz 1918 tarihinde Mehmed-i Sdis (VI. Meh met) sanyla saltanat tahtma kan Veliahd Vahdettin, halkn byk bir blmnce sevinli umutlarla selmland; rne in Talt Paa ondan sz ederken, "Vahdettin Efendi'den ulus ve yurt iin hizmetler umuyorduk," (1) demiti. Vahdettinse, eyhlislm Musa Kzm'a, "Ben bu makam iin hazrlanmadm. akn durumdaym; bana dua ediniz" (2) diyordu. Kendisine biat edilmek zere yola ktnda, bas tonunu unutmu olduunu anlaynca, "Bu bir felket!" de mi, bu sz iitmi olan Mabeyin Baktibi Ali Fuat,. "B tn saltanat dnemi de felketle geti" (3) diye eklemiti. (1) Simav II, m. (2) nal 2095. (3) Trkgeldi II, 138. 19

Osmanl Imparatorluu'nu, ingiltere'nin yardmyla kurta rabilmek iin bu devletin hogrsn ve yardmm dilen mek zorunda olduu gibi zorlu bir dnceye yenik dmeseydi, talihin ar tokadma belki daha gl olarak dayana bilir ve bylelikle daha gzpek kararlar almak zere ken disini toparlayabilirdi. Sylenenlere baklrsa, daha tahta kar kmaz, "hangi koullarla olursa olsun" bar yapmak iin birok kez ura mt (4). Ayrntlar bugn hl aydnlanmam bile olsa (5), bu giriimin kendisinden kuku duymak doru deildir. Bu durum, u iki belgeyle, kar klamayacak derecede ortaya kmaktadr: 1 - Le Temps, 24 Mart 1919. Sadrzam Damat Ferit Paa'nm aklamas: "Padiahmz tahta kar kmaz, tek bamza bir bar kurma giriiminde bulunduk. Hametmeab beni ve Fransa'nn byk dosta General zzet Paa'y a rarak Fransz asker makamlaryla ilikiye geme grevini bize verdi. Fransz cephesine Hollanda zerinden, soma Makedonya ve en soma da anakkale cephesine varmaya altksa da, Almanlar her seferinde bizi engelledi." 2 - Le Journal des Debats, 22 Eyll 1919. Padiahn Robert Raynaud ile grmeleri: "Tahta ktm andan soma mparatorluun sadk kulu sadrzamm Damat Ferit Paa, buyruum zerine, ya denizde ngiliz amirali, ya da karada Fransz komutanyla ta yl nce karlkl kan aktmalara bir son verilmek zere bar grmeleri iin balant kurmaya alt. Benim bu giriimime o zaman birok glk engel oldu ve bu giriim ancak daha soma (4) The Times, 19 Kasm 1918; Belleten XXXI. 113. (5) Belleten XXVTfl 145. 20

nazik General Townshend'in stanbul'da bulunmas sayesin de yeniden ele almabildi; bununla birlikte, tarihin benim bu ilk giriimimi, hem de savaa son vermek iin savaanlar dan birinin en iten davran olarak kaydetmesi gerekir." ngilizlerin silh brakma koullarn rendiinde, Pa diahn, zzet Paa'ya unlar syledii belirtilmektedir: "Bu koullan, ok ar olmalarna karn, kabul edelim. y le tahmin ederim ki, ngilizlerin douda yzyllarca sren dostluu ve iyiliksever siyaseti deimeyecektir. Biz onlann hogrsn daha soma elde ederiz (6)." Sultan'n ngiliz dostluuna kur yapmak iin kulland ba kii Sait Molla idi; Molla hedefine iki yoldan, bir ga zete ve bir "cemiyet" araclyla varmak istiyordu. "Yeni stanbul" gazetesinde (7) (No. 1, 9 Kasm 1918) Sait Molla'mn "ngiltere ve Biz" balkl bir yazs kt. Bu yazda Molla 1809, 1840 ve 1858 yllanyla ilgili ngiliz yardmn anlattktan soma, szlerini yle bitiriyor: "Mr. Lloyd George, eski Trklerin bir kez daha sevgi ve teek krlerine hak kazanrsa, imdi... kabinesinin slmlar hak kndaki kesin geleneini parlak bir biimde yaatacana kuku yoktur." Sait Molla'mn ngilizlere ne denli kabaca yaltaklanmaya altm, ayn gazetenin 14 Kasm tarihli 6 numaral saysmda kan George V ile Mehmed VL'nn re simleri gstermektedir. Bu resimlerin altnda unlar yazly d: "ki tcdr- mufahham hl-i muhdenette (ki saygde er ta sahibi birbirine dostluk gsterirken)." Molla, onlara ho grnmek iin, Hayri Efendi'nin 11 Kasm 1914 tari(6) L'Illustration, 6 Austos 1921; Belleten XXVffl 151. (7) No. 30,8 Arahk'tan sonra "Trke stanbul, The Turkish Stamboul. A Pro-British Daily. Editor and Proprietor: Said Molla Bey." 21

hiyle Cihat iln iin verdii Fetva'y bozmasn eyhlislm-el-Haydar'den istedi. ngiltere'ye kar bu yaltaklanma ulusal duygulu Trkleri yle kzdrd ki, sansr bile "Trk e lstanbul"un kimi yazlarn karmak zorunda kald. Sait Molla "Trkiye'de ngiliz Muhipleri Cemiyeti"ni (ngiliz Dosttan Dernei) (8), tam Lloyd George'un Ameri kan Devlet Bakan Wilson ve Clemenceau ile birlikte Yu nanistan'n izmir'e asker karmasn onaylayarak Trk ulu suna darbelerin en korkuncunu vurduu bir zamanda krd. Ateemiliter Deedes'in Molla'mn ngiliz dostluu abasn 1 Mays 1.919'da aktan aa reddetmesine karn (9), Sait Molla, 13 Mays'ta yani Byk Sultanahmet mitinginin (10) yapld gnde, btn belediye bakanlarna bir telgraf gndererek az nce kurulmu olan dernei yeni yerel kollar aarak desteklemelerini istedi (11). Padiah'm ngiltere'ye sevgilerini belirttii konumalar dizii, 24 Kasm 1918'de The Daily Mail habercisi G. Ward Price ile yapt konumayla balar (12): "Trkiye'nin savaa katlmas bir tr kazadr. Siyasal durumumuzu, coraf konumumuzu ve ulusal kartannz cidd olarak dnm olsaydk, bunun tamamyla aklszca (8) Enver Ziya Karal, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi (1918-1944), s. 3'te kan "Cemiyet Azah Vesikas"yla ilgili ye kartnn resmi. (9) Bk., aa. not 84. (10) Kemal Anburnu, stanbul Mitingleri (1951), S. 3. (11) K. K. 33, 59: smet <tnn)'nn K. K.'ya 1.6.1919 tarihli mektubu; N. 119, III No. 25:26.5.1919 tarihli genelge (imdiye dekyayrmlanmam); Tunaya, 437'deki Beyanname ve Program (Austos yerine: Mays, 1919 okunma ldr). (12) The Daily Mail ve The Times, 6.12.1918; Simav II190; "ingiliz Mu hipleri Cemiyeti" Eyll ve Ekim 1921 de stanbul'da hl kongreler yapyordu (7.10.1921 tarihli gazeteler: Tunaya436). 22

yaplm bir davran olduu apak anlalrd. Ne yazk ki, hkmetin kavrayszl, bizi felkete srklemitir. Ben tahtta olsaydm, bu zc olay olmazd. ngiltere'de teden beri Trklere kar var olan dostluk duygulan, sava bala d zaman hemen yok olmu deildi. Ama Ermenilerin l drlmeleri ingilizlerin Trkiye'ye kar duygularnda derin bir deiiklik ortaya karmtr. Bu ktlkler... yreimi yaralamtr... Adalet ok gemeden yerini bulacaktr. ngi liz ulusuna gl sevgi ve hayranlk duygulanm Krm sa vanda ngilizlerin bada olan babam Sultan Abdlmecit'ten miras aldm. imdi... bundan dolay, lkemle Byk Britanya arasnda teden beri var olan dosta ilikileri yeni leyip glendirmek iin elimden geleni yapacam." Padi ah, "Unutmaynz ki.." szn vurgulayarak szn yle srdrd: "Olup bitenlerde ulusumun hibir gnah yoktur. Byk ounlua kar soylu ulusunuzun, bu duygulara ay nyla karlk verecei umudunu ortaya koymaya cret edi yorum. Diyebilirim ki, Trk ulusu ngiltere'ye kar ayn duygularla, hem de genellikle ok daha gl olarak duygu lanmaktadr..." Sir Arthur Caltporpe da, Padiah'n bu szlerine uy gun olarak, "Sultan'n zek ve karakter sahibi bir kimse ol duunu, Britanya'ya tam bir duygudalk beslediini", 4 Aralk 1918 tarihinde Lord Balfour'a bildirmiti. General Milne de, Caltporpe'un bu bildirisini, 16 Aralk tarihli rapo runda, "Padiah'n Sami Bey'i Ordu Genel Karargh'na gnderdiini, Trkiye'nin ynetimini olabildiince abuk ele almas iin Britanya Hkmeti 'nden ricada bulunduu nu, bansn beklenilmesi durumunda ge kalnm olacam sylediini, Britanya memurlannm denetim iin lkeye 23

gnderilmesini ve byle yaplrsa... Britanya subaylarnn ynetime yardmda bulunmalarm rica ettiini" de bildire rek tamamlyordu. 10 Ocak 1919 tarihinde Balfour'a gn derilen zel bir mektupta, Padiah'm "kendisine ok sayg gsterilen ngilizle uzun bir grme yaptn, Padiah'rn her zaman ngiliz dostu olduunu, imdi btn umudunu Britanya'ya baladn... btn mttefikleriyle iyi dost ol mak isteini duymakla birlikte, gerek bir yardm ve so nunda elde etmek istedii dostluu ngiltere'den bekledii konusundaki ifadesinin kesin olduunu... Yksek Komiserliiyle iliki kurmak iin bir yol olup olmadm... Hametli Kral'm hkmetinin kendisine halifelik makamnda destek olup olmayacam sorduunu... bu konuya pek nem verdi ini" bildiriyordu. Damat Ferit sadrazam olarak atandktan soma, onunla birlikte Sultan bir koruma (himaye, protektora) tasars ze rinde almann zamam geldiim grd; Damat Ferit, bu ta sary 30 Mart 1919 tarihinde Yksek Komisere; "Babas Abdlmecit'in, kendisim ngiliz Devleti'ne ve ngizlere dost luk duygulariyla yetitirdiini, bugn gtt amacm Os manl Hkmetini yce ngiltere Devletine kesin bir teslimi yetle balamak olduunu" syleyerek sundu. Daha ak ko numas istenince, cebinden bir kt kard; bu, Sultan ile birlikte hazrlad Trke bir tasarnn ivedi eviriiydi (13): Muhtra (diplomasi dilinde: memorandum; and): "...ngiltere; Avrupa ve Asya'da gerek dorudan doruya Sultan'a bal olan (Trke konuan) ve gerekse zerklikten (13) Further Correspondence Respecting Eastern Affairs. Part II1919 No. 34; Damat Ferit bu muhtray 8 Eyll 1919'da da Amiral Webb'e anmsatt:.Br. IV No. 507; Belleten XXX 124. 24

yararlanan vilyetlerde, Trkiye'nin yabanclara kar ba mszln ve lke iinde olay kmamasn salamak iin gerek grd yerleri 15 yl sreyle igal edecektir... ngilte re, dostluk duygularyla dolu olarak, Sultan'n Osmanl ba kanlklarnda gerekli grlen yerlere ngiliz danmanlarn atamasna onay verecektir. Bundan baka, ngiltere Hkme ti, her vilyete birer ngiliz bakonsolosu atayacak ve bu konsoloslar, onbe yl sreyle valiye danmanlk grevi g receklerdir. Vilyet ve Belediye Meclisleri seimleriyle Meclis yelerinin seimi, ngiliz konsoloslarnn denetimleri altmda yapdacaktr. ngiltere hem bakentte, hem vilyetler de mliyeyi sk biimde denetleme hakkna sahip olacaktr. Anayasa yalnlatnlacaktr (14). ... Padiah mparatorluun d politikasn yrtmekle, kesinlikle zgr olacaktr." 15 Temmuz 1919'da, The Morning Post gazetesi haber cilerini kabul eden Sultan, unlar sylyordu: (15) "... ev reyle ilikimiz hl kesik.. Sanki ayda yayoruz... Ulusu muz savaa girmekle byk yanl yapt. Ama lkeyi savaa srklemeye hi katlmam olan binlerce halk cezalandr mak da elbette yanltr. Sevgili babam Sultan Abdlmecit, ngiltere'nin byk dostu ve bu lkeyle Fransa'mn bada yd. Ben her zaman ngiltere'ye hayranlk besledim ve her zaman ngiltere'ye dost bir siyasetin destekleyicisi oldum; biz ngiliz ulusuyla hkmetinin insaf ve insanlk duygula ryla adaleti salamak iin bize yardm edeceklerini um maktayz..." Ulusal direniin Anadolu'da kazand baarlar ve zel.. (14) Damat Ferit'in ok tuttuu dnce, bk. 15.2.1910 tarihli memoran dumu (Die Welt des Islams, V, 1917,29). (15) The Moming Post, 26.7.1919; 6. - 7. 8. 1919 tarihli Trk basn. 25

likle bu basanlarn sonucunda Damat Ferit Paa kabmesinin d, Sultan' ngiltere hkmetinden kendisinin korun mas iin ricada bulunmaya ve kayg duyduu tahtadan d rlmesine engel olunmasn istemeye yneltti. Yksek Ko miserlik bu konuda Padiah'a sz verme konusunda ynerge aldysa da, siyasal danman T. B. Hohler'in 4 Kasm 1919 tarihli raporundan da anlalaca gibi (16), taraflarn gerek glerinin durumu konusunda artk hayallere kaplmamak tayd. Bu rapor yleydi: "Sultanlk ynetimi, imdi baya ve bo bir tavr taknm bulunmaktadr; hkmdarsa zayf karakterli olup pek yrekli olmamasna karn, yksek ilke ve istekleri de vardr... Yldz'da titreye titreye oturmaktadr. Sultan Abdlhamit zamanndaki saltanat ve gsteriten yok sun bulunmakta, belki de kimi olaylarn kendisini ta ve tah tndan yoksun klacandan korkmaktadr. Osmanl hanedan artk gten dm gibi grnyor; bu hanedann hibir prensinin (ehzade), halkn ynetebilecek yeterlikte ve ener jide olmad grlmektedir." Buna karlk Sultan, ngilte re'ye olan gvenini srdrmektedir. Sultan'n, Trkiye'nin bamszlna nasl sahip ka- > bilecei, nerdii Protektora (Koruma) szlemesinden pek anlalamamaktadr. Sultan bu konuyu, Birleik Amerika "Associated Press" habercisiyle, Aralk ay (1919) ortasnda yapt syleide yle anlatmaktadr (17): "Dou ban, ancak Trkiye bamsz kalma kouluyla korunabilir. B yk Devletlerin uygar yardmlarn salamak en byk isteimdir. Halkmza genel renim ve eitimi, yani refah ve mutluluun yollanm salayabiliriz. Yeni Trkiye'ye, onun (16) Br. IV No. 578. (17) The Times, 17.12.1919. 26

yeniden douuna ve toplumsal kalknmasna itenlikle ina nabiliriz. Yeniden yaplanan Trkiye, douda erin ve din ginliin, refah ve mutluluun odak noktas olacaktr. Trk kadnlarnn zgrlklerine kavumalar iin nmzde ak ve byk bir alan bulunuyor. Onlara Amerikal kzkardelerinin konumlarn vererek ve dinimizin yol gstermesiyle en iyi biimde baaracamza inanmaktaym." ada dn celerle Ortaa dncelerinin ne artc bir karm! Yksek Komiser Amiral de Robeck, Sultan'n kendi siyle grme ricasrj^arkadalarrna dantktan soma red detti (18). Sonunda bar koullarnn braklmasndan ve Ulusal Kurtulu giriimlerine kar aktan aa sava al dktan sonra, Britanya Hkmeti, artk Sultan tammaya ha zr oldu ki, bunu Kral George V ile yaplan u mektupla ma da kantlamaktadr: (19) "Szlemenin bamsz bir devlet kavramyla bada mayan maddelerinin hafifletilmesi ve hi olmazsa Trke konuan vilyetlerin blnmekten kurtarlmas iin, itilf Devletleriyle birlikte mdahalede bulunmalanmn Hametl Kral Hazretlerinden rica edilmesi". 27 Mays 1920. Majeste Kral'n buna yamt: "Zt- ahanelerinin 27 tarihli bavurularm aldm. Trkiye'nin gelecei Mttefik Hkmetlerin elindedir; bu hkmetler, haktanr bir bar yapma konusunda uzun ve sabrl bir aba gstermilerdir ve btn ilgili taraflar iin dilce davranacaklarndan emin bulunmaktadrlar." Yksek Komiser, bar szlemesinin imzasndan soma, 21 Sultan ile ilk kez grmeye karar verdiler. Ami(18) 15.12.1919 tarihli rapor: Br. IV No. 628. (19) Foreign Office'in 5.6.1920 tarihli talimat: Br. XIII No. 77. 27

rai de Robeck, bu grme konusunda u bilgiyi veriyor (20): "...Sultan'n byk bir karakter gc ya da kiilii ol mamakla birlikte, ok iten ve nazik bir kimse olup, olduk a zihinsel bir anlay da gstermektedir. Sultan... Trki ye'nin birok kara gnler geirdiim... ama ortaya kan fr satn, daha mutlu bir gelecei umduran parlak bir etken ol duunu... doal olarak da Trkiye'nin lm fermam demek olan bir antlamann imzas iin emir verirken gelecekte Britanya'nn yardmna dayanca umudunu beslediini... mr yeterse bir dost yardmna gereksinme duyacam... brakmadan beri gerek benim ve gerekse genel olarak Yksek Komiserlik'in gsterdii srekli dikkatten dolay te ekkr etmek istediini syledi." Sultan gibi, onun btn hkmetleri de ngiltere'nin dostluu iin yalvaryorlard. Damat Ferit Paa, bu dostlu un kolayca elde edilebileceine inanmakta herkesten nce geliyordu. Kral Edward VII.'i daha veliahtl zamannda ylece tannm olmasn, uygun koullarla antlama im zas iin yeter sayyordu. Amiral (Calthorpe) Osmanl Imparatorluu'nun dokunulmazl esasm tanmayacak olur sa, Londra'ya gidecek ve Kural George Va yle diyecekti: "Ben senin babann pek eski bir dostuydum; isteklerimin kabuln senden beklerim." (21); ama zzet Paa da, Gene ral Townshend'in srarla Trk dostluundan sz etmesi kar snda tamamyla yanl umutlara kaplvermiti. Bahriye Nzn (Donanma Bakam) Hseyin Rauf Bey'in, Paa'mn buyruuyla 17 General Townshend'e sunduu koullar ara snda en bata, "Trkiye, ngiltere'yle dost olmak ve onun (20)Br.XfflNo. 123. (21) Trkgeldi H 153; BeUeten XXVHI150. 28

korumasn kazanmak istemektedir," cmlesi bulunuyorcfitt(22). Medine, Asir ve Yemen komutanlarna brakma ant lamasnn 16. maddesi gereince "en yakn tilf komuta nna teslim olmalar" isteini de iereren telgrafta, "Yce ngiltere Devletinin yce gnlllnden ve itenliinden emin olmanz rica ederim," (23) denilmekteydi. Tevfik Paa, daha grevine baladnn ilk gnnde "maksadmzn ngiltere ile eski dostluumuzun yeniden kurulmas" (24) olduunu G. Ward Price'a bildiriyordu. Ha riciye Nzn (Dileri Bakam) Mustafa Reit Paa, 30 Ara lk 1918'de grev bamda bulunan Yksek Komiser Amiral Richard Webb'i ziyaret etmiti. Amiral bu konuda unlar bildirmektedir: "Bakan, 'Kesin olan udur ki', demiti, '(halk)n son derece nemsiz bir blm Trkiye'de Fransz etkisinin egemen olmasn istemektedir; ama kendisi ve ka binedeki arkadalar, Sultan ve geni halk kitlesi adna ke sinlik ve ciddilikle gvence verebilirim ki, gerekten herke sin istei, bizi ngiltere'nin ynelmesidir." Sonunda Damat Ferit Paa sadrazaml elde edince, ilk ii Amiral Webb'e en byk ve iten dileklerini bildir mek oldu. Amiral bu ziyaret konusunda 9 Mart'ta unlar anlatyor: "Her eyden nce, bana zel olarak ilettii birok gvencede, kendisinin ve Padiah efendisinin umutlarnn Tann'dan sonra ngiltere Krallk Hkmetinde toplandn belirterek, bu konudaki iletinin size ulatrlmasn istemi ti." Damat Ferit, ngiltere'ye besledii snrsz gvenine, ba kanlarna duyduu byk gvensizliini de katyordu. Ami(22) Ayn. yer. 146; Towenshend, My Campaign... 380. (23)TiHI201. (24) The Times ve The Morning Post, 22.11.1918. 29

rai Calthorpe, 5 Nisan'da diyor ki: "Sadrzam'n umutsuz luu durmadan artyordu. Kendi bakanlar arasnda bile ki isel ama tutkularm gz nnde tutmayan bir tek kiinin bile olmadm, dolaysyla ne kendisinin, ne de Padiah'm tamamyla ya da dolayl bir kesinlikle kimseye gvenemeyeceklerini, geenlerde bir dostuna gizli olarak sylemiti... Byle, zellikle zor ve bunalml bir dnemde grev stlen mek gibi byk bir talihsizlie uram bulunuyordu. Bu nunla birlikte kendisine iyice gvenebileceimiz bir kim seyle ilikide bulunmamz bizce memnunluk vericidir." ra-y Saltanat'ta (Sevr Antlamasnn imzasndan nce, s tanbul'da Sultan'm bakanlnda kurulan olaanst mec lis) (26 Mays) ngiltere'nin "korumasndan ve dostluun dan" yana bir tek Miralay Sadk'm km olmas (25), Da mat Ferit'in bu konuda ne denli hakl olduunu gstermek tedir. Ali Kemal'in de tek kurtulu yolunu "nasl olursa ol sun ngiliz kayrasnda" grdn, Calthorpe 18 Haziran'da bilidiriyordu (26). Sivas Mill Kongresi'nden soma artk makamnda tutunamayacak olan Damat Ferit Paa'nm, "Sultann ve kendisinin yaam ve zgrlklerini salama yoluna bavurup vurmayacaklarn" Amirel de Robeck'e sormaktan baka yapacak bieyi kalmamt. Amiral de ona, "Sultan'm, kendisinin ve adamlarnn esenliini sala yacak her trl nlemin alnaca"na sz vermiti (27). Ali Rza Paa da grevine balamas dolaysyla yapti 11 Ekim tarihli ziyaretinde "kabine yelerinin Trkiye'nin savaa girmesini onaylamadklar ve bu davran byk (25)GkbilginIlll. (26) Further Gorrespondence 1919, No. 61. (27)Br.IVNo. 529. 30

Britanya ile geleneksel dostluun doal olmayan bir yolla bozulmasna dayadklar" konusu zerinde durduktan soma, szlerini "bir ngiliz yardm istei"yle bitiriyordu (28). Tevfik Paa 22 Kasm'da, Londra'da Bykeli bulunduu bir srada (1909-1914), "Trkiye ile ngiltere arasnda sa vunma niteliinde bir badama (ittifak) belgesi imzalama y" dndn... "Trk ulusunun, Padiah'tan aa halk tabakasna dek Byk Britanya'ya gveni olduunu ve bu gveni baka herhangi bir ulusa beslemeyeceklerini" (29) sylemiti. (n giliz) Yksek Komiserlii'nde yaplan kabul treninde Tev fik Paa, "ngiltere yardm ederse, Trkiye'nin iyi niyetini kullanarak elinden gelen her eyi yapabilecei" konusunda Amiral de Robeck'i inandrmaya almt. Ali Rza Paa, "Tek bir devlete (bile) mnevi olarak desteklenirse, Trki ye'nin yeniden yaam bulacan" (30) nemle belirtti. ngiliz dostluunu kazanma konusunda en zc al ma dnemi, Damat Ferit Paa'nm sadrazamla yeniden dnmesiyle balam oluyor. Ulusal Kurtulu'a kar fetva lar kararak desteklenme ricasna kar, Amiral de Robeck de 15 Nisan 1920 tarihli raporunda, "Elinden gelebilecek en byk yardm" yapmaya sz vermiti (31). Dhiliye Nzn (ileri Bakam) ve ban delegasyonu yelerinden Ahmet Reit (Rey) ise, "Britanya nderlii"nin kabuln Damat Ferit adma "arz ve rica" ediyordu: "imdiki hkmetin her zamanki siyaseti, Trk devletinin Byk Britanya'nn yar(28) Br. IV No. 544. (29) Br. rVNo. 601. (30) Ayn yer. 648 (4.1.1920 tarihli rapor). (31) Br. XIII No.50. 31

dmna gvenmesi esasna dayanmaktadr. Paris'te delegas yona kimi Britanya asker ya da sivil memurlarnn katlaca kukusuzdur. Damat Ferit, bar delegeler kurulunun ve kendisinin -Britanya Hkmeti'nin bunlar ynetme konu sundaki dnce ve isteklerini renmeyi kolaylatrmak iin- bu memurlarla iten ilikiler kurmalarn istemektey di." (32). Kendisine gelince, Cafer Tayyar'a (Eilmez) kar daha sakmarak konuuyordu (33): "Durum ve konum gere i, diplomatik nlemlere bavurma iini, zellikle ngiltere Hkmeti stlenebilir." Damat Ferit, Paris'e gidiinden n ce bar koullarmm yeniden gzden geirilmesi iin ivedi istekte bulundu... "ok srar etti... Britanya, gelecein Trkiyesi'ne yardm etmeliydi. ... Delegeler kurulundaki mes lektalarna bile aklanamayacak kimi konularn bildiril mesine araclk etmek zere bir ngiliz memur tutabilip tu tamayacan sordu," (34). Reit Bey ve Cemil Paa, 23 Haziran'da yksek komiseri ziyaret ettiler: "Son derece coku lu bir abayla "milliyetseverler"i ihbar etmekle birlikte, Trkiye'yi, ynetme ve koruma grevini yapabilecek tek hkmet olan ngiltere'nin ynetimine vererek bu lkeyi adaletli bir bar ve esenlie kavuturmak isteinde srar et tiler; bylece yeniden yaam bulan bir Trkiye, genel olarak btn Dou'da kendileri yararna dinginlik ve esenlik esi olacakt" (35). Sultan hkmeti, Damat Ferit'in" kesin olarak dmesin den sonra dahi ngiltere'ye umut balamay srdrme gere(32) Ayn yer. No.59. (33) Rey 285. (34)Br.XIIINo.78,80. (35) Ayn yer. No.91. 32

ine inanyordu. zzet Paa, Ankara'ya hareketinden nce Mister Bennett'e (36), "Britanya'nn Trkiye ile dost olmak isteinde olduuna inanabilirse, Mustafa Kemal'i, Britanya bakomutanyla buluturarak Yunanllarn Anadolu'yu bo altmalar (!) konusunda bir uzlama salamak iin btn gcn kullanacam ve onu inandrmaya alacam" sy ledi. Tevfik Paa da, Londra'da bar koullarnn yeniden in celenmesi iin toplanan konferansta, Lord Curzon'a: "Zt- hne'nin (Padiahn) kendi lkesi, ta ve taht iin tek umudun Trkiye ile Byk Britanya arasndaki eski ilikile rin yeniden canlanmasnda olduuna inandn ve bu konu iin dnlebilen yollarn en iyisiyle uyumaya hazr oldu unu" belirtiyor; Lord'a veda ederken de, "Padiah'm B yk Britanya ile zel bir ittifak kurarak ya da bir szleme imzalayarak daha sk ibirliini salama ve ilikileri glen dirme konusunda byk bir istek beslediini" (37) nemle belirtiyordu. Bir yl soma da, zzet Paa bu dnceleri ie ren bir muhtra kaleme ald (38). Ne gariptir ki, Paa ulusal ordunun zaferi yaklat zaman da, ngiltere ile ibirliini Mustafa Kemal'siz salamay olanakl gryordu (39): "Sul tan, devletler tarafndan Trkiye'ye ayrca kimi izinler veri lirse Ankara'ya merkez hkmetle bir anlama kabul ettire bilme bakmndan epeyce umut beslemektedir." 2. Veliaht Abdmecit Veliaht, Mehmet VFin tutumunun tersine, ulusulara (36) John Godolphin Bennett, Witness: The Story of a Search (1962), 72. (37) Further Correspondence, Part VI, No.61,65. (38) BeUeten 1,449. (39) Corresp. resp. Turkey, Part I, No.65. 33

teden beri ak bir eilim gstermekteydi; ama o da birok kez ngiliz yardmnn salanmas iin giriimde bulunul masn belirtir biimde konutu. rnein, 1918 yl Kasm'nda "Associated Press" habercisine, "Trkiye'nin ya banclarn yardmna gereksinimi olduunu, halifenin ege menliini tehdit etmeyen herhangi bir denetimi memnun lukla kabul edeceini" (40) sylemiti. 1 Aralk tarihli bir konumada da, "Biz Trkler, btn kltrmz Fransa ile ngiltere'den aldk... ttihat ve Terakki hl vardr... Yeniden iktidara gelmek iin hep frsat kollamaktadr. Yalnz bam za bunu nleyemeyiz; yardma gereksinmemiz vardr. Metin olan kardeim (?) bugnk Padiah ve ben sizin yardmnz cokuyla istemekteyiz" (41) demiti. Veliaht birok muht rasnda, hkmetin zayflndan yaknmt. Muhtralardan ilkini 18 Ocak 1919'da Sultan'a okumak zere Ali Fuad'a verdi. Bunda bir "Saltanat ras" toplanmasn neriyordu. Bu muhtra, "Durumun gln ve Heyet-i Vkel'nn (Bakanlar Kurulu) yetersizliini belirterek zm zor ileri tartmak iin sarayda bir damma kurulu oluturulmas ge rei ve bar iin ne gibi hazrlklar yaplmas gerekecef'yle ilgiliydi (42). Abdlmecit, ubat'ta "Petit Parisien"den M. Prax' kabul ederek u szleri sylemiti: "Siz yllardan beri grdm ilk Franszsnz. Btn felketleri miz kk rtbeli bir subay olan Enver'in, Berlin'e gitmek zere trene bindii gnen balar... Sava isteyen de, zel likle bu subaydr. ngiltere'nin en ksa bir zamanda saf d kalacan ileri srmt... Ona gre Fransa'nm da yenilgisi kesindi... Onun ldrm olduuna inanmtm. Ne yazk! (40) LeFigaro, 28.11.1918. (41) The MorningPost, 7.12.1928. (42)Trkgeldin 182. 34

Yine ne yazk ki, yazgmzn kesin egemeniydi... Gcmn yettii btn yollara bavurarak, Trkiye'nin bu savaa atl masna engel olmaya altm; ama benim ne hkmm var d? Trk halknn byk bir ounluu, her zaman bu sava n aleyhinde olmutur. Zaferimize de asla inanmamtr... Trkiye, Almanya'nn elinde bir oyuncak, bir kurband. Ne felaket!" (43) Ali Fuat'la konuurken Damat Ferit'i zel bir fkeyle eletiriyordu: "Ferit Paa, ulusla Padiah arama si yah bir perde ekti; ama ulusun gznde benim konumumu ykseltti" (44). zmir felketinden soma, George V'a, Ba kan Poincare'ye ve Kral Vittore Emanuele n i ' e mektuplar yazd. Birinci mektup yleydi: (45) HAMETL NGLTERE KRALI VE HNDSTAN MPARATORU LONDRA Trkiye'nin varln, bu devleti yok etmeyi emel edi nen kk uluslarn kendi karlarn gzeten gMimlerine kar savunmalar ricasyla Byk ngiliz ulusunun hkm dar majestelerine bavuruyorum. Umarm ki, bavurum, majestelerinin soylu vicdanlarnda bir yank bulacak; bu de rece eleme urayan bu lke, yksek mdhalenizle bar ve esenlik, bolluk ve ycelik dnemine girmi olacak ve majesteleriyle ngiliz halkna Osmanl ulusunun sonsuz minnet ve krann salayacaktr. Osmanl Veliaht Abdlmecit (43) Le Petit Parisien, 25.2.1919. (44) Trkgeldi II202. (45) Calthorpe'un 25.5.1919 tarihli raporlar, zgn metnin gnderilece ini bildirdii telgrafta, G. Kidston: "Trkiye'de sultanlk vrisinin durumu, hu kuk bakmndan Alman Kxonprinz'inin durumunun ayndr," diye yazyordu. 35

Foreign Office, bu mektubu yantsz brakmay neredursun, Poincar Hriciye Nzn Pichon araclyla, "Fran sa Hkmeti'nin geleneklerine bah kalarak, Devlet-i liyye'nin (Osmanl Devleti) yaamsal nemdeki karlarm ko rumay savsaklamayacan" telgrafla bildirdi. Bunun zeri ne Sultan, "Efendi bununla vnmek istiyor ve bize sitemde bulunuyor; ama kendisine Cumhurbakan deil Dileri Bakan yant veriyor. Bu onur kinci deil midir?" (46) diye sylendi. Ancak Lloyd George da bu yanttan dolay pek f kelenmiti. Drtler Meclisi'nde 7 Haziran'da unlan syledi: "Kendisiyle sava durumunda bulunduumuz bir ulusun kral hanedannn bir yesine telgraf gndermek yakksz bir davran deil midir? Eer Kral George, Alman kral ailesi ne bir telgraf gnderseydi, Fransa Hkmeti buna ne derdi? Aynca bu, bir devleti tekine drmek iin eski Trk oyu nunu oynayanlan yreklendirmek deil miydi? Bir bada n oyuna bavurmadan yamt vermek, karsmdaldnin oyu nuna yardm etmekten baka bir ey olmazd..." Clemenceau da bu davrann yakksz olduunu kabul etti (47). Padiah, 26 Mays'ta ksa bir al nutkundan soma Saltanat ras'ndan aynhrken Abdlmecit'in koluna girdi. Kendisi onu alayarak izledi. Abdlmecit, 31 Mays'ta Padiah'a Ali Fuat araclyla sunduu bir aklamada,devlet bakanlarna yapt giriimleri hakl gsteriyordu (48). (46) Trkgeldi II222; Pichon'un 4.6.1919 tarihli Trk basnndaki telgra f ve Br. XUI No.13. (47) 9 ve 12.6.1919 tarihli "Hdisaf'a gre, Kral Vittore Emanuele III ve Bakan Wilson da yant vermilerdir; US VI 232 (Wilson'un telgraf zerinde hibir kayt yok.) (48) Trkgeldi H 216, 221; Gkbilgin I 93-119 (Saltanat ras konusun da ayrntl rapor). 36

Damat Ferit, Fransz Yksek Komiseri Defrance tarafmdan bar szlemesi konusundaki grn bildirmek zere Pa ris'e arlandnda, Abdlmecit, Temsilciler Kurulu'na "Ne olursa olsun, gvenilir kimselerin" verilmesini srarla rica etti (49). Veliaht bunun gerekesini ayrntl bir mek tupta yle aklyordu: (50) "Hak ve gerek merkezi olan byk hkmdarmn gittii yoldan byk bir sayg ve ba llkla yrmeyi, ancak itenlik ve ballk gerei sayarm. Osmanl mparatorluu kurulduundan beri, hi uramad byk bir bunalm ve felket anmda bulunmaktadr... Ka nm udur ki, imparatorluk hkmetinin gelecekle ilgili yazgsn kamunun gvenini kazanamam deneyimsiz kii lerin ynetimine teslim etmekten daha tehlikeli bir ey ola maz... Halkn sesi olan basma olaanst sk snrlamalar getiren bir ynetime, hkmetlerin ynetim biimlerinin en tehlikesi olarak bakarm... Osmanl halk, bu lm kalm nnda tir tir titreirken... deneyimsiz bir babakan bu halk umutsuzluun son noktasna ulatrmaktadr. mparatorlu un ve Osmanl saltanatnn esenlik ve gvenlii, konfe ransta ok geni bilgi ve deneyimi bulunan bir devlet adamnca temsil edilmesini gerektirmektedir. Tevfik Paa'nn... ve onunla birlikte meslekten yetime, iini bilen drt devlet adamyla rehberlik niteliini tayan ulemnn (bilgin kim seler)... hilfet ve saltanatm haklarn savunacak yeterlikleri vardr... (aksi halde) imparatorluun, ulusun ve en ok da saltanat hanedannn sonlan, Tann esirgesin, korkun ola caktr. Btn bu ve baka konularda iyilikseverlikle ve i-

(49) Trkgeldi II224 (3.6.1919). (50) Calthorpe'un raporu 17.6.1919 (eviri). 37

tenlikle yardm Duyurulmas byk hkmdarmz efendi mizin bilecei itir.'' . 12 Ramazan 1337/12 Haziran 1335 (51) Abdlmecit Bu mektubun, Sultan ve ngilizleri kzdrm olmas pek doald; ama bu durum, veliahtn, bundan somas iin de Damat Ferit aleyhinde Sultan'a yaknmasna engel ola mad (52). Onun giriininin en yksek noktasn, 16 Tem muz 1919 tarihli muhtrasdr. Bu muhtray, stanbul ulus ular da duyarak, Sivas Kongresi bildirisiyle birlikte "Memleket" gazetesinin zel bir saysnda bastrmlard (53). Mazhar Bey'in, 17 Eyll'de Sivas'a getirdii bu muh tra metni, 21 Eyll'de "Irade-i Milliye"de de kmtr (54). Bu aralk Yksek Komiserler, evirmenleri Ryan ve Ledoulx araclyla Abdlmecit'i 8 ve 9 Austos'da iddetli bi imde uyardlar (55). "Kukusuz bir dhi olmamakla birlik te, Britanya devlet adamlarnn iten dostu ve deneyimli" olan bir Tevfik Paa'mn saknaca "Paris fiyaskosu" dola ysyla Damat Ferit'e son derece ac ve aalamalarla dolu bir dille kan Abdlmecit, komiserleri yattrmak iin yanl anlalmaya yer vermeyecek biimde ulusal direnie srt evirdi: "lkedeki direni,... haince, ahmaka ve gad darca olmakla birlikte, halk bir Damat Ferit hkmetinin yaptklarndan daha iyi ilere gereksinme duymaktadr. Hal(51) O gn Damat Ferit, Paris'e gitmek zere yola km bulunuyordu. 6.6.) (52) Br. IV No. 446 (ok ateli birok grme). (53) Tarihin saptanmas gereklidir; The Times, 15. 9. (C. C. 10). (54) Ayn gnde "Al Bayrak" (Erzurum)da; K. K. 291 (metin). (55)Br.IVNo.478. 38

kn Mustafa Kemal ve Rauf gibi adamlarn kkrtmalarna kaplmalar, bu balkn isteklerine sayg gsterilmesinden ileri gelmitir. Kendisinin bu direnile ya da Bunu yapanlar la hibir balants olmadna, erefi zerine sz vermi tir." ngilizleri imdilik batan savmay, ancak bu szleri sylemekle umabiliyordu. Bununla birlikte, 23 Ocak 1920'de stanbul niversitesi'nde Pierre Loti iin dzenle nen trene katlmasn, bunlar ho grmediler (56). Damat Ferit drdnc kez sadrzam olup da Mustafa Kemal ile aktan aa savama balaymca, veliahttan ku kulanmak iin kendisince her trl nedeni vard. Bundan dolay, Paris'e yapt ikinci gezisinden nce, Abdlmecit'in ancak ngilizlerin yardmyla ngiltere'nin hizasna getirebileceini Amiral de Robeck'e sylemiti (57). Sevres antlamasnn imzalanmasndan soma, Abdlmecit ile eh zade Selim, Abdlhalim ve mer Faruk, kendi grlerince, "artk bir deer ifade etmeyen varislik haklarndan" vazge tiklerini iln ettiler (58). Bundan ksa bir zaman soma, Abdlmecit'in polisiye bir romann bir paras gibi grnen plnl karlmas konusu ortaya kt. Bununla ilgili bilgiyi ilke olarak mabeynci smail (Baykal) ve soma da Ymn (resin) (59) vermitir (60). Buna gre, Veliahd smail'in, "Efendimiz de Anadolu'ya geseler," nerisine, "Canm, ben kendiliimden nasl giderim? anlrsam hemen gide(56) Br. XHINo. 6; Gaillard 106. (57) Br. XJJJ No. 80 (de Rebeck'in raporu 10.6.1920). (58) Times, 26.8. (C. C. 24); Al Bayrak (Erzurum), 17.1.1921. (59) Daha Sonra Belediye Mzesi Mdr ya da Ulatrma Bakan (19521954). (60) Tarih Dnyas III s. 21-23 ve Yatan Tarih IV 246,276 ya da Cumhu riyet ve La Republique, 10. - 13.3.1952. 39

rim," diye yant vermitir. Bunu haber alan ve Abdlmecit'in kendisinden de renen Ymn, hemen zaman geir meden zzet (Aksalur) ve Zeki (Erkmen) ile birlikte Anka ra'ya kaarak Mustafa Kemal'e bunun haberini getirdi. Mustafa Kemal, Yrnn'y Kastamonulu tacir kl alm da, kendisinin, Celleddin Arif ve Bekir Sami'nin (61) ar mektubuyla stanbul'a geri gnderdi. Ymn Istanbula geldiinde divan- harbin (sava mahkemesi) kendisini idama mahkm ettiim duydu (62). Abdlmecit bu arya pek sevinmi grnd; ama eniteleri Mehmet erif ve Ha fit Paa'larla danmada bulunmak zere dnmek iin za man istedi: "Almak zorunda olduum karar, alt yz yldan beri Osmanl sllesinin izledii yolu ve belirlenen yn btnyle deiterecek niteliktedir; buysa, yle-kojaylkla kabul edilebilecek bir karar deildir. Bir tek ben sz konusu olsaydm, bunda asla duraksamazdm. Kararm gelecee ve tamamyla hanedann gelecekte de var olmasyla ilgili oldu una gre, yetkili kimselerin de dncelerim almak zorun daym." Abdlmecit'in, ulusal direniin cumhuriyet ynn de gelimekte olduunu sezdii aktr. Damatlarn onun kararszln desteklemi olmalar da pek doaldr. Bundan baka, Sultan bu pln 29 Nisan'da (1920) mer Faruk ile evlenen kz Sabiha'dan renmiti. Bundan dolay ngiliz lerin istekleri zerine Veliaht amlca'daki kknden Dolmabahe Sray'na naklederek saray tel rglerle evirttii gibi, Trk ve ngiliz polisleri aracyla gz altoda tuttu. Abdlmecit ise; "Anadolu'ya giderek bu mcadeleye katl(61) Anlam nasldr? Ymn yalnzca ikisinden sz ediyor; Bekir Sami, 11.5.1920'de Erzurum'a doru yola kmt. (62) 14.7.1920; 25:7. tarihli irade (T. V. 3917). 40

may iddetle istiyorum; ama byle bir karar ve davrann aile durumunda, yani haneden iindeki durumumda nasl deiiklikler yapacan ve bu deiikliklerin ulus ve devle tin karma uygun olup olmayacan deerlendirinceye dek, bu konuda beklemenin uygun olacam dnyorum." (Kr. Cumhuriyet). Szn ksas, Ymn tek bana yola kmak zorunda kald. nebolu'ya varp durumu Mustafa Kemal'e telgrafla bildirdi. M. Kemal, "Allah mstahakkm versin! Bir kez daha u kanya vardm ki, ulus ancak kendi sine ve kendi gcne gvenmelidir. Hemen Ankara'ya geli niz!" diye yant gnderdi. Oysa, aslnda o srada Abdlmecit'e kar gl sem pati beslenen Ankara'daysa, Sultan'm tahttan indirilmesi ve yerine Veliahtn gemesi iin B. M. M.'nde bir eilim uyan mt. Bu eilim, Mustafa Kemal'in, 25 Eyll 1920'deki gizli bir oturumda u szleri sylemesine yol at (63): "Bugnk Halife ve Padiah, hindir... dmanlarn yurt ve ulus aleyhinde vastasdr... Onu hi yok sayarak baka birine (padiah olarak) balanlmak dnlyorsa, bugnk Halife ve Sultan haklarndan el ekmeyerek stan bul'daki kabinesiyle, bugn olduu gibi makamn korumak ve eylemlerim srdrmek iin almalarnn srdrebilece ine gre, ulus ve Yce Meclis, asl maksadm unutup hali feler davasyla m uraacak? Ali ile Muviye dnemini ya ayacaz? Szn ksas, bu konu geni, ve ok nemlidir. zmlenmesi bugnn ilerinden deildir... Bunun da za man gelecektir..." Bu oyun, ilk nce stanbul'da oynanmakta devam etti. (63) N. II. 96. 41

Abdlmecit, olu mer Faruk'u Ahmet Reit'e gnderdi. O da Veliaht'u General Milne'e yazd bir mektubu yzba Bennett'e verdi. Bunun zerine General 38 gnden beri s ren "abluka"mn kaldrlmasn buyurdu. "Veliaht' m mtte fiklere kar bir Cihad iln ettii (!)" ile ilgili bir sylenti den sz eden Bennett, armaan olarak Veliaht'tan abluka dan kurtulmasnn kran belirtisi olarak, ok gzel bir altn saat ald (64). Padiah Hkmeti, Ankara'ya bir temsilciler kurulu gndermeye karar verdiinde, artcdr ki, ilkin bu kuru lun bana mer Faruk'u geirdi (65). O ilkbaharda kendi bana Ankara'ya ulamaa altysa da^ nebolu'dan geri dnmek zorunda kald; nk Mustafa Kemal bir diplomasi bayapt olan telgrafmda unlar bildiriyordu: "Yurt ve ulu sun btn saltanat hanedan yelerinin hizmetlerinden ya rarlanacaklar zamanm gelmesini bekleyerek imdilik stan bul'da oturulmasnn kaygsn duyduklar yurtseverliin ge rei olarak grld, saygyla arz olunur." (66). Abdlmecit, 11 Aralk 1920'de, "ulus ve din ayrm g zetmeden btn uluslarn koruyucusu (67)" Papa Benedikt XV adna bir antn al trenini yapt. 2 Ocak 1921'de The Morning Post habercisini kabul etti (68). Uzun sren (64) Bennet (70) Abdtmecit'in kendisine telefon ettiini yazyor. Kr. Ry 269 ve Y.T.IV 250. Buna gre abluka, 31 Austos ve 7 Ekim 1920 arasmda sr mtr. Br. XIII ve Further Correspondence resp. Eastern Affairs'de ablukadan sz edilmemektedir; ama The Times ksaca sz eder: 13.9. (C. C. 10): "Son ki Gece." (65) Br. XIII No: 172; K. K. 905. Ahmet Muhtar'n K. K.'ya mektubu 20.11.1920. (66) ASDIV No. 367; Pech 198; Times, 2., 4.5.1921 (C. C.30.4., 3.5.). (67) Maurice Pernot, La question torque (1923), X, 270. (68) The Morning Post, 7.1.1921. 42

bir grmede, ngiltere Hkmeti'nin "anormal politi kacndan yaknd: "Sevres Antlamas, ada diplomasi nin bir bayapt olarak saylamaz... Aleyhinizde herhangi dmanca bir davran desteklemekte bir karmz yoktur; ancak, bizi kendi yannza ekerek Trk Halifesinin dinsel etkisini mparatorluunuz iinde bar ve esenlik lehine ka- . zanmaktaysa, sizin karnz vardr. ...Britanya ile Trkiye arasmda karlkl kara ve sempatiye dayanan olaan ili kilerin geri gelmesi iin ilk koul, Trkiye'yi ezmeme kara rm vermenizdir. ...Britanya'da hl dostlarmzn var oldu unu belirtmekle mutluyum ve eminim ki, bunlarn saylan zamanla artacaktr. ...Bir gn gelecek, Britanya Trkiye'ye kar krk yl nceki dost siyasetini yeniden ele alacaktr." Veliaht, Sakarya muharebesi olduu srada yeni Yk sek Komiser Sir Horace Rumbold'a bir ay ziyaretinde bu lunduu zaman_ demiti ki(69): "Padiah, Damat Ferit Paa'ya gvenmekle ok aklszca davranm oldu... Britanya Hkmeti ve Britanyallar, Trkleri ve onlarn dnme bi imlerini anlamyorlar... Neden Ulusularla dorudan do ruya iliki iin giriimde bulunmuyorsunuz?" Ondan soma da, "Ulusularn siyasetlerini aklszca yrttklerini kabul etmekle birlikte, onlann srtlann duvara dayayan sava as kerleri olduklarn" szlerine eklemi... Daha soma da ngil tere ile Trkiye'nin karlkl karlan iin elbirlii etmele riyle ilgili konu zerinde uzun uzadya konumutu. Abdlmecit, 17 Aralk 1921'de(70) tercman Ryan ile bir grmesinde, " Byk Britanya'nn dostluk ve desteivni). (69) 31.8.1921 tarihli kabul hak. rapor (2.9.) (Corresp. resp. East. Aff., p. (70) Rumbold'un 21.12.1921 raporu (Corresp. IX No. 58). 43

nin, Trkiye'nin Fransa ile aralan iyi olsa da, bu lkenin erin ve mutluluu iin pek gerekli olduunu sk sk yinele di. Prens... imdiki Padiah', dizginlerin ucunu kardn dan dolay iddetle yerdikten soma... Trkiye'de... Abdlaziz gibi bir padiahn, (1918'de) olmadndan dolay zn tsn syledi... imdiki Sultan'dan, kendisinden umdu umdan daha ok saygyla sz etti... Ankara'nn, zmir'le Trakya'y dmandan temizlemek iin belirli bir devi yeri ne getirinceye dek sebat edeceini... Panislamizm'in... hali feliin mnevi bir g olarak bulunduu zamanlar dmda, yalnzca bir glgeden baka bir ey olmadm anlatt... Ve liaht duygularna abuk kaplacak, abuk etki altmda kala cak derecede duyarl olduundan, korkanm ki, tahta kt zaman bizim grmze gre kendisine pek gvenileme yecektir; bununla birlikte, ilk on yl iinde(!) pek iyi dav ranmas umulduundan, imdiki Sultan'a kar drste uyumlu olmak kouluyla, onunla dostluk ilikilerimizi sr drmek, btn glklere deer." Padiah; Ulusulara kar sempati gsteren Veliaht ile ehzadeleri denetim altna almak iin, 7 ubat 1922 tarihin de Tevfik Paa kabinesi araclyla "Hnedan- l-i Osman Umuru Kararnamesi (OsmatYoullar ileri Kararnamesi)" adyla bir kararname kartt ki, zellikle bunun iin kurul mu olan bir "Hnedan- Saltanat Meclisi"; dikballk eden ehzadelere, rnein saray tren ve enliklerine alnmamak, aylklann indirmek, evlerinde 6 aya kadar hapsetmek(!) gi bi cezalar verebilecekti(71). Bu "Hnedan- Saltanat Mecli si", ilk toplantsn 28 ubat'ta yapt(72). (71) T. V. 4386. (72) ikdam ve Peyam- Sabah, 10.2., 1.3.1922. 44

Abdlmccit, ulusuluunu, gl ngiliz sevgisiyle ve Ankara'ya kar gtt kukusuyla 1922 ylnda bile hl bir arada'yrtyordu. Bylece 2 Mart'ta General Harring ton'a snmaclara kar yardmndan dolay yle bir te ekkrde bulunmutu: "Bu licenapa (yce gnllce) gi riimimizi, lkelerimizi birbirlerine balayan geleneksel dosta ilikilere bir an nce yeniden balanacann mutlu bir iareti gibi grmekteyim."(73). L'Aurore haftalk dergi sinin bir habercisine, "Bugn, Trkiye en kutsal haklarn savunmak zorunda braklmtr"{74) diye deme verdi. To rino'da kan 16 Mays tarihli "La Stampa", Veliahdn bu konuda tamamlayc bir grmesini yaynlad. Abdlmecit bu grmesinde, "Anadolu Trlderinin says 6 ile 8 mil yon arasndadr; onlar ynetme savnda bulunanlar, gnn birinde kllarn Padiah'm ayaklan altna uzatacaklanm dnmeyen servencilerdir,"(75) demiti. Bakumandanlk muharebesinin balamasndan soma; stanbul'da, 1 Eyll 1922'de Ayasofya ve Fatih camilerinde dzenlenen mitinglerde, Trk ordusunun zaferi iin dualar edildi. Abdlmecit, olu mer Faruk ile birlikte Fatih mi tingine katld(76). Padiah ise "ehitlerin ruhlanna fatiha lar" gnderen 11 ve 15 tarihli mevlitlere katlmakla yetindi(77). Padiah sonralan, Veliaht'm nasl olup da padiahl n ortadan kaldnlmasna ve kendisinin hkmdarlk haklanna sahip olmadan(78) yalnzca Halife olarak atanmasna (73) Harington 104. (74) ikdam, 2.5.1922. (75) mer Kiazim, Ankara ve Berlin (1922). (76) 2.9. tarihli Trk basm; The Times, 4.9. (C.C. 2) (77) 12 ve 16.9. tarihli gazeteler. (78) G. Jaschke. "Das osmanische Scheinkalifat von 1922" ve "Zur Wahl des 'Ksrlifen' Abdlmecid"; "Die Welt des Islams", N.S., I 195, VIII 52. 45

raz olduunu bir trl anlayamamtr; byle bir Halife, ona gre "bir tekke eyhi"nden farkl deildi(79). 3. ngilizlerin ekinmesi Dnya savann Trkler yenilinceye dek ngilizlere ykledii byk zveriler dnlecek olursa, Trklerin n gilizlerden elde etmeyi umduklar dostluk isteini ok so uk karlamalar kolaylkla anlalr. Amiral Sir Arthur So merset Gough Calthorpe, 6 Kasm 1918'de ilk Yksek Ko miser atand zaman, Lord Balfour hemen o gn War Office'e (ngiliz Sava Bakanl), "Ban imzalanncaya dek Trklerden gelecek btn konukseverlik nerilerinin t myle reddinin ve mttefik igal gleriyle Trkler arasn daki ilikilerin sk resm niteliim koruyacak biimde snr lanmas iin sk buyruklar verilmesinin gerekli" olduunu yazyordu. Amiral Calthorpe'a verilen ynergenin son bii mindeyse, bu buyrua uyularak, " 1 . Britanya ile Trkiye Hkmeti arasnda silh brakmasnn uygulanmas ve n giltere'nin Trkiye'deki genel karlannm korunmas iin resmi balant kurulacaktr. 2. Konttamiral R. Webb yksek komiser yardmcs, Mr. T. B. Hohler ba siyasal memur ve Mr. A. Ryan da ikinci siyasal memurdur... 4. Mttefik Dev letlerle Trkiye arasmda askda bulunan btn sorunlar ba n konferansmn kararma braklmtr. 5. Bununla birlikte, Trk halknn genel eilimi, lkedeki iktisadi ve siyasal du rum ve Trk memur ve siyaset adamlannm ynetimleriyle ilgili konular iin gereken buyruk ve kararlarla ilgili konu(79) YTIII38, IV 215. 46

larda tam rapor verilecektir. 6. Fransz, ngiliz, talyan ve Amerikan meslektalarla sk iliki korunacak, onlarla ibir liini srdrmeye aba gstereceksiniz," deniliyordu. Lord Balfour, bu ynergeyi aklamak iin 9 Kasm ta rihiyle Amiral Calthorp'a gnderdii zel mektubunda ken di grn yle anlatyordu(80): "... 2. Farknda olduu nuz gibi Irak, Suriye ve Arabistan'da tarafmzdan igal edi len topraklarn ilerde Osmanl egemenliine ya da yneti mine dnmeyecei, siyasetimizin deimez parasdr. 3. Sizin de, doal olarak anlayacanz gibi, Trkler, Dou greneklerine bal kalarak grn kurtarmak ve yaplan silh brakmas anlamasnn savata ortaya kan ar ye nilginin sonucu olmayp, kendi rrzalanyla bizimle uzlaarak imzaland havasm btn slam dnyasnda yaratmak iin ellerinden gelen hibir abay esirgemeyeceklerdir. Onlar, silh brakmas koullarnn kendileri iin zellikle uygun bulunduunu ileri srmektedirler... Msr ve Hindistan'daki Mslman uyruumuz, Trklerin tmyle yenildiini anla^ yacaklarmdan, bu durum, Panislamizm'e ve genel olarak s lamln politikaca iletilmesine kar ldrc bir darbe olacaktr. Bir de kendileriyle iliki kuracanz Trk bakan larnn, Osmanl mparatorluu'nun hesabmn tmyle g rlmesi konusunda mttefik devletlerin davranlar ve ni yetleri konusunda syleyeceiniz hkmlerinizden (commitment) btn olanaklaryla anlam karmaya alacakla rm bilerek ona gre davranmalsnz. Onlar sizin ve teki mttefik subay ve memurlarnn kendi maksatlar uruna sempatilerim salamak iin hibir abay esirgemeyecekler (80) Kr. Br. IV No. 471 not 3: Yalnz anlamas konusunda, say 8; Trkesi Belleten'de XXX 118. 47

ve bizimle mttefiklerimiz arasmda Trkiye'yle ilgili konu larda anlamazlk ve glk yaratmak iin hesapl manevra lar bile yapabileceklerdir. Bu gibi abalara kar koyarak, ekimeye itilmeyi de kesinlikle reddederek; davranlarn z bu geici dnemde, zerinize aldnz misyonun srf balanty srdrmekten baka birey olmad dncesine uyduracanz ve Kraliyet hkmetini, son bar antlamas nn imzalanmas konusunda, her ne yolla olursa olsun, onla ra hak verdirecek konulara kar koruyabileceiniz duygu sunu tamaktaym. 4. Sultan ve teki Trk ileri gelenleriy le, toplum iindeki ilikileriniz, yalnzca resm nitelikte ka lacak, onlarca gsterilecek dosta davranlar, nazike bir ekinceyle karlanacaktr. imdiki durumda, kendisini pek az tandmz Sultan'n kiiliine gelince; onunla ilgili iz lenimlerinizi zel bir ilgiyle karlayacam. (5. ve 6. mad deler "Ermenistan Blm"yle ilgilidir (Bk. aa. III)). 7. imdiki Trk Hkmeti bir kukla cesetten baka birey ol mayp, arkasmda ittihat ve Terakki Komitesi bulunmakta dr. Cvit ve Ceml; Talt ve Enver'den daha az tehlikeli de ildirler... 9. Balca sorunlardan biri de iktisadi koullardr. Ml konular iin Sir Adam Block, Britanya tahvil sahiple rini temsil etmek zere imdi istanbul'a gitmektedir. Onun deneyimi, sizin iin ok deerlidir. Bununla birlikte Krallk hkmetimiz, Sir Adam Block'un Trkiye'deki siyasi konu larla ilgili grlerine ve dncelerine, her durumda katl mak zorunda deildir. 10. Mr. Hohler'in bilgisine ve h kmlerine gvenebilirsiniz. stanbul'da ve izmir'de Britanya uyruklarnn karlarnn korunmas iin Mr. Ryan'n salk larna da gvenebilirsiniz. (11. Fransa'nn saygnl (bk. aa. X)). 12. italya ile Amerika hlcmetlerinin, genel poli48

tika sorunlaryla ve ayn zamanda Trkiye'de talyan ve Amerikan karlarn etkileyen zel konulardaki davranla ryla ilgili raporlar da, zaman zaman ajinak isteyeceim (81). 13. Yukarda iaret edilen konular, ngiliz Kraliyet h kmetinin misyonumuzu nasl grmekte olduu konusunda size genel bir izlenim verecektir". Foreign Office, 13 Kasm'da Kahire'deki Yksek Komiser R. Wingate'in "Trkle rin duygulan ve saygmhklan konusunda herhangi bir gste rie kar iddetle kar ktm, byle bir davran Arap larla Msrllar'm bizim zayflmza vereceklerini ve yine eski Trk dostu siyasetimize dneceimiz izlenimini karacaklann" anlatan raporunu bildirdi. Amiral Calthorpe, kendisine verilen ynergeyi o derece ciddiye ald ki, ilk aamada kendi amiral gemisi olan 'Su perb" zrhlsnda kald. Mustafa Reit Paa, 22 Kasm'da kendisim ziyaret eden Webb ile Mr. Hohler'e, "lkesinin byk aclar iinde olduunu, bir volkan zerinde oturduu iin, umutlarn yalnzca yardmlarna balad ngiltere'ye olan byk dostluunu" belirttii zaman Amiral Webb "Trkiye'ye, Byk Britanya'nn sempatisini salamanm, grevlerinin amac dnda bulunduu" yantn verdi. Webb, Reit Paa'nn kendisini ziyareti srasmda (30 Ara lk) da, "Silh hrlamasnn, yenilmi olan Trkiye hk metine zorla kabul ettirildiinin unutulmamasn" srarla syledi. 1 Ocak 1919 tarihinde de, "Trkiye'ye mli yard rma mttefik byk devletlerin bilgi ve nzalan olmadan ya plamayaca" konusunda da ynerge almt. ngiliz hk meti, bu durumunu 1921 ylma kadar koruduundan Os(81) Kr. Laurence Evans, United States Policy and the Partition of Tur key, 1914-1924 (Baltimore 1965). 49

manii ynetimi fel olmu bir durumda kald. Damat Ferit Paa, Padiah'm buyruuyla 21 Ocak'ta kendisim nceden pek iyi tand Mr. Hohler'i ziyaret ederek "Grlerinin, Byk Britanya'ya sonsuz bir dostluk ve ballk olduunu" syleyince, Hohler, "Sultan'a yardm nerisi olarak yorum lanabilecek herhangi bir sz vermeme saknganlnda bu lunmak zorunda" olduunu, yant olarak bildirdi. Damat Fe rit, daha soma sadrazam olarak nemle ngiliz korumasn rica ettii zaman, Amiral Calthorpe ngiliz Krallk hkme tinin ancak mttefikleriyle tam birlik ve dnce alverii yoluyla bir yamt verebileceini"(82) syledi. yksek ko miser, Padiah'a kar ekingen davranlarnda o denli ileri gittiler ki, 1 Mays 1919 toplantlarnda Babli'nin Selm lk treniyle ilgili kartlarn datlmas iin yardm etmeleri konusundaki ricasn reddetmeye karar verdiler; nk say gn yabanclarn bu trende (yani Selamlk!) yalnzca seyir ci olarak bile hazr bulunmalar (bu tren hkmdara kar resm bir sayg sunma treni sayldndan) silh brakma s anlamasnn hkmleriyle uzlamamaktayd. Yksek Komiserlerin selmlk kartlarn datmamalarna karar ve rildii gibi, Bakumandanlklar subaylarnn da selmlk t renine katlmalar yasakland. Ayn gnde, Sait Molla, "Britanya Yksek Komiseri'nin Trkiye'ye kar neden dikkati ekecek denli souk davrand" konusundaki soru suna, asker atae Sir Wyndhm Deedes(83) bunun u ne denlerden ileri geldiini, zntleriyle bildirmiti:(84) " 1 . (82) Further Correspondence II No. 34. (83) Bu kimse iin kr. John Presland (=Gladys Skelton), Deedes Bey (1942). (84)Corresp.IINo.43. 50

Brakma dneminin koullan; 2. Mttefiklere kar duru mumuzun bunu gerektirmesi; 3. Bir tek Trk'n kafasmda dahi, cezann... Trkiye'ye kar..! ok ar olaca konu sunda bir kuku uyanmasnn nlenmek istenmesi; 4. lke de bize kar geni kitlenin eylemli olarak dmanlk etme si..." Ayn kii, hafta soma da Galip Kemli Bey'in "n gilizlerle gerek bir dostluk kurulamaz m?" sorusuna da, "Azizim, biz size hibir gvence veremeyiz"(85) demiti. Calthorpe da 6 Haziran'da Lord Curzon'a bu konuda u ra poru gndermiti: "Yksek Komiserliin aldklan szl ve yazl ynergeye uyarak birbiriyle uyumlu davran biimi miz, ne olursa olsun hibir Trk'e, yz vermemek ve iltifat ta bulunmamak ve onlara hibir umut vermemek ve tam ter sine Osmanl mparatorluu'na byk bir ciddiyetle savam sonucuna yakr biimde davranmak olmutu(86)". 21 Ha ziran'da Ali Kemal'e verilen yant da baka trl olmad: "Bu ban, Trklerin kabul edecekleri ya da reddedebilecek leri bir ban deil; belki seenei olmayan, dayatlacak bir ban olacaktr"(87). Lord Curzon, 4 Temmuz 1919'da Paris Bykelisi Lord Derby'ye unlan yazyordu(88): " banda bulunan Trkler, en ykseinden en geride bulunanlara dek, Britan ya'nn kendilerini balamasn, ingiliz korumacln s rarla ve yalvararak istediklerini, geleceklerim tamamyla el lerimize brakma konusundaki iddetli isteklerini ortaya ko yan birok bavuruda bulundular. Btn bunlara kulaklan(85) Sylemezolu, Bamza Gelenler 122. (86) Corresp.IINo. 58. (87) Ayn. yer. No. 62. (88) Br. IV No. 439. Kiilii konusunda kr. Randolph S. Churchill, Lord Derby(1959). 51

mz tkadk; Trkiye sorununun Paris'te zmlenebilecei yantm verdik." De Robeckin :1 & Ekim tarihli raporu da yleydi (89): "ingiltere bu lkede srp giden btn entri kalardan uzak olan ve Trklerin btn dostluk belirtilerini reddeden tek millettir." Ali Rza Paa da, ona "ngiliz yard m" iin bavurduu zaman "gelecee ynelik siyasal des tek ve rehberliin tamamyla tersi olan bir Britanya yard mndan sz etmek, grevimin dndadr," diye yant ver miti (90). Tevfik Paa'y da, 22 Kasm'da, "bar koullar nn pek ar olaca" kaydyla yanl umutlara kaplmmamas konusunda uyarmt (91). 28 Kasm'da Lord Curzon'dan u ynergeyi ald: "Yksek Krallk Hkmetimiz, Trkiye zerinde bir manda ynetimim, byle bir neri ya plsa bile kabul etmeyecektir (92)." ngiliz dostu Trklere herhangi bir yardmda bulunmaktan kukuya yer brakma yacak biimde kanlmas, onlarn daima hzlanan ulusal direni karsndaki durumlarn, aresiz, gittike zayflat maktayd. De Robeck de, 4 Ocak 1920'de u raporunu yaz yordu: "Dnlemeyecek glklerle evrilmi ve yardm kendileri iin ok yararl olan bir devletin souk davrany la engellenmi olan imdiki Trk hkmdarnn, uygulana bilecek gibi grlen bir pln zerinde dnebileceinden, dorusu, kuku duymaktaym." (93) ngiltere'ye gvenildii iin bir kez daha iktidar ellerine alan Damat Ferid'in ileri de daha iyi gitmedi. Lord Harding, San Remo Konferans srasnda Sir Horace Rumbold'a u ynergeyi veriyordu: (89) Br. IvNo. 549. (90) 12.10.1919 tarihli rapor: Br. Iv No. 544. (91) Ayn.yer.No. 601. (92) Ayn. yer. No. 608. (93) Ayn. yer. No. 648. 52

"Damat Ferid'in kafasmda, gerekletirecek durumda olma dmz ve somadan onun tararndan sulandnlmamzla so nulanacak olan lml bir bar antlamas umudunun do mamasna dikkat etmeliyiz" (94). Bar koullarnn ortaya konuundan ksa bir zaman nce, Lord Curzon daha kaba bir kesinlikle u demeci vermiti: "Trk Hkmetine verilebilecek en yararl t, bar koullarnn kararlat u anda, ifa hapm bir an nce yut mak; kendilerine mparatorluktan geri kalan yerlerde dzeni salamaya koyulmak ve bu grevin yerine getirilmesinde Brtianya'nn destek ve klavuzluunu beklemektir." (95). Kral George V, sert koullarnn deitirilmesi ricasna kar bu havaya uygun olarak Padiah'a ancak u yant vere bilmiti: "Mttefik hkmetler, insafl bir bar szlemesi imzas iin uzun ve sabrl abalarda bulunmaktadrlar; ta raflarla ve mttefiklerle ilgili btn konularda adaletli hare ket edecekleri dncesiyle avunulabilir." (96). ngilizlerin Ferit Paa'y "kendi maksatlarna kullanmak iin" iktidarda tutmu olduklar konusundaki pek yaygn dnceye aykr olarak Sir Horace u konuyu belirtmiti: "...gerek udur ki, biz ona kesinlikle destek olmadk. Her ikimiz, yani biz ve o, onun ortadan ekilmesiyle son bulacak olan sahte bir du rumda bulunuyorduk." (97) Mustafa Kemal'in dnceleri ni renmek (!) zere Ankara'ya bir temsciler kurulu gn dermenin zorunluluu ve Padiah ynetiminin felkete d nen mli durumu, (sonunda Rumbold'un stanbul'da "ara(94) 20.4.1920 tarihli ynerge: Br. XIII No. 52. (95) Ayn. yer. No. 59: 5.5.1920 tarihli ynerge. (96) Bk.yuk.bl. I, not 19. (97) 10.9.1920 tarihli rapor: Br. XIII No. 136. 53

da bir iflas etmi olan hkmet drp bakasn iktidara getirmek"ten (98) baka bir ile uralamadm gizleme mesine karn) Damat Ferit hkmetinin kesin olarak ekil mesini gerektirdi. Sir Andrew Ryan, "Her iki hkmetin yapt yanll n; mttefiklerin ve zellikle ngiltere'nin, byk bir ye nilgiye uram olan Trkiye'ye byk nemi olan kimi izinleri vermfyi gerekli grp kabul etmelerinden ileri gel mi" olduunu sylemektedir. Sir Harry Luke ise, "Padiah la Damat Ferid'in mtumlanmn cidden acnacak bir durumda olduunu," sylyordu. "Bunlar yurtseverlikte Mustafa Ke mal ve arkadalarndan daha geri deildiler; ama bunlar, Trkiye'nin karlarn, en iyi olarak, mtarekeye tam bal lk ve mttefiklerle tam bir ibirliinde gryorlard. Durumlannm akl, mttefik hkmetlerin balla bal lkla karlk vermemi olmalarnda grlmektedir." (99)

(98) Ayn. yer. No. 148: 1.10.1920 tarihli rapor. (99) Ryan 127; Luke 1161. 54

II MONDROS SLH BIRAKIMASI ANLAMASININ UYGULANMASI VE YORUMLANMASI Dileri Bakam Mehmet Nbi, 2 Kasm 1918'de yapt basn konumasmda, silh brakmas anlamasnn h kmlerinin lml olduunu belirtmiti. Benzeri konumay, Sadrazam zzet Paa da 30 Ekim tarihinde meclisin gizli toplantsnda yaparak, bylece oybirliiyle meclisin onayn almt (1). Gerekten de teki orta Avrupa devletlerine ykletilen hkmlerle karlatrldnda (2) bu dnce, grnte doruydu; nk, deitirilmeden kabul edilmesi zorunlu olan 1-4 numaral maddeler dndaki maddeler, Osmanl temsilciler kuruluyla yaplan grmelerde olduk a nemli deiikliklere uramaktan uzak kalmamlard (3). Gerekteyse, kimi maddeler yle belirsiz yazlmt ki, (1) Trkgeldi 163,68; TH148; Belleten XXVIII 151. (2) Bulgaristan 29.9., Avusturya 3. II., Almanya II. II., Macaristan 13. II.; Trkgeldi 18-10,74-103; TlH 121-27. (3) Trkgeldi 169-73; TH 138-41. 55

Trkiye'de hi de uygun olmayan yorumlan aktan aa davet ediyordu. Bu konu, btn lkenin igalini olanakl k labilecek olan 7. madde iin, bizzat M. Kemal'in 8 Kasm'da zzet Paa'ya yazd gibi (4), "evliviyetle varitti" (haydi haydi sz konusuydu). Bundan baka, teki madde ler de, galip devletlerin, askerlerin terhisleriyl ilgili iler bittikten soma aznlklarn isteklerini koruyacaktan kaygs n uyandryordu. Bu kayg Hseyin Rauf Bey'e 24 Ekim'de verilen ynergeden de anlalyordu (5). Makedonya ve Fi listin cephelerinin yklmasndan doan durum, kesinlikle dikkate alnmayarak, yle deniyordu: "I... Yunan sava ge milerinin girilerine izin vermeyiz... 4... lkenin hibir nok tasna asker gler karlmayacaktr". Aslnda, Britanya Hkmeti Fransa ile anlaarak balangta War Office .tara fndan istenen stanbul'un igalini Brakma anlamas ta sarsndan karmt (6); ancak "anakkale ve Boazii is tihkmlarnn", Trk glerinin uzaklatnlmasmdan hemen soma igalinde srar etmekte ve Yunan gemileri konusunda balayc bir gvencenin kabuln de reddetmekteydi. Rauf Bey'in sran zerine, Amiral Calthorpe uzlamann imza sndan hemen soma, 30 Ekim'de ona gnderdii bir mek tupta, Trklerin isteine uygun olarak hkmetiyle grme szn verdi (7). Gerekten de, hemen 31 Ekim gecesi, Londra'ya u telgraf gnderdi: "Trk delegelerinin ricalanyla ilgili... gizli... grler: Bent 1-2 - Yunan askerlerinin stanbul ve izmir'e sokulmalanndan... Bend 7 - Gvenlii (4)THI202. (5)TrkgeldiI32;THI31. (6) Belleten XXXI115 v.d. (7) Trkgeldi 167; TH1200. 56

salama ve Mttefik devletler uyruklarmm can ve mallar nn korunmas gibi konularda Trk Hkmetince baarsz lk gsterilmesi durumu dnda stanbul'un igalinin sz konusu olmamas, iddetle rica edilmitir". Ondan soma da kendi adna unlar ekledi: "Grlecei gibi mtarekenin bu ve teki bentlerinde, mttefiklerin gvenliinin tehdide u ramas durumunda hibir konuda stanbul'un igali kayd yoktur. - Bend 24 (b)... Sis, Hacin, Zeytun ve Ayintab'in i gal edilmemesi; nk bu, gereinde, 7. Bend ile salan mtr." 31Ekim'de sava kabinesi, Calthorpe'a, konumalar byk bir baaryla yaptndan dolay bir tebrik telgraf gndermeye" karar verdi. "2. - Trklerle Yunanllar, arasn daki byk ulusal dmanlk karsnda stanbul'a kar ya placak askeri harekta Yunanllarn katlmamalarnn uy gun olaca anlalrnaktadr... Ne olursa olsun, Yunan gle rinin zmir'de bulunmasndan sakmlabilir; nk Trklerin buna kar kmalar bir yana, talya ile de Kk Asya iin kayg verici atmalar ortaya kabilir. ... 4... stanbul'un igal edilmeyeceiyle ilgili herhangi bir yolla Trk hk metine gvence verilmemesi rica edilmektedir. Durumun gerektirdii gereklerin Trk zihniyetine etkili biimde yerleebihesimn, ancak byle bir igalle olacan biroklar duyumsatmaktadr. Bu igal yaplacaksa, Ayasofya ya da teki slam ibadet yerlerine satalmasnn nlenmesi iin her trl saknma nlemlerini almann doru ve yerinde olacam dnmektedirler." Amirallik, buna uygun olarak Yunan gemilerinin stanbul'a sokulmamas konusundaki Trk ricasnn kabul eklemeyeceinin, ancak bu gemilerin olabildiince arka safta tutalmalarmn salanacamm Ami57

rai Calthorpe'a bilckrilmesini, 1 Kasm'da ngiltere Dileri Bakanlndan rica ediyordu. Cahhorpe, 7 Kasm'da, "H kmetten emir aldmdan, Yunan gemilerinin'stanbul'a gelmesini engelleyemeyeceim; Osmanl Hkmeti'nin bir kargaalk kmasna engel olabileceine eminim (8)" di yordu. Calthorpe, Kurmay Yarbay Sadullah ile 10 Kasm ta rihli grmesinde, Yunan gemilerinin stanbul limanna sokulmamalanmn mmkn olamayacan, bununla birlikte, bu gemileri, rnein Selimiye liman aznda, stanbul'dan uzak tatmaya (!) hazr (9) olduunu yineledi. Bylece, 13 Kasm'da Boazii'ne giren byk filoya Averoff'tan baka daha drt Yunan muhribi katld (10). Galip Devletler, Calthorpe'un da aklad gibi, her hangi bir hukuksal esasn bulunmadm dikkate almadan, stanbul'un igaline (bunun bir hakka dayanmadm aa da vurmakszm) hemen giritiler. Yarbay Murphy ile bahri ye yzbas Chilton'm (Osmanl Harbiye ve Bahriye Nez retlerinde balant memurlar) ynetiminde bir yksek ko mutann 7 Kasm'da (11) kente girmesinden soma, bu ayn 13'nde, aa yukar 3500 ngiliz ve Fransz askeri (ki bunlardan yalnz 2000 kii Beyolu'nda yerletirildi) karaya kt. Yabanc garnizonunun bakomutanln General Henry FM. Wilson zerine ald. Ktalarn kla ve okullarda yerletirilmelerinden soma, zel binalar da keyf olarak su baylar tarafndan igal edilmeye baland; bu arada evreye galip sfatyla da meydan okundu ve Trk grenek ve gele(8) TfHI117v.d. (9)Ayn.yer. 119. (10)Ayn. yer. 114. (11)8.11. tarulli Trk basn; THI113,121. (12) Ayr. yer. 114,116,122 v.d. 58

neklerine kar pek az saygl davranld (12). Times muha biri, halkn tel ve aknl konusunda, 16 Kasm tarihin de u bilgiyi veriyordu (13): "Trk memurlar ve basn tam bir aknlk iindedirler... Bugn bana yksek konumdaki bir memur, "Mttefiklerin buraya ftihler gibi deil, dost olarak geldiklerini dnmtk" demiti. 17 Kasm tarihli bir yazda Harbiye Nzn (Savunma Bakam) Abdullah Pa a, Sadrazam Tevfik Paa'ya, "tilaf devletlerinin herhaagi bir generalinin ve ya da yetkilisinin her istedii yaplacak mdr?" (14) diye sormutu. Boazii istihkmlanmn dnda olan noktalann igali-' ne kar Hriciye Nzn Mustafa Reit Paa'nn 19 Kasm tarihli protestosuna, "Trkiye'de igal gleri komutan yar dmcs" sfatm tayan General Bunoust, 21 Kasm'da bu igalin brakma szlemesinin 1. ve 7. bentlerine dayand karlnda bulunmutur (15). Millet Meclisi'nde, ayn 18'inde verilen nutuklarda ulus sesini aka duyurmutu (16): "(Fuat - Divaniye): Biz yenildik, ama elimizde hak ve adalet vardr; hakkmz... elbette bir gn iittireceiz"; -(Ha fz Mehmet; Trabzon) "Ulus lse bile, namusuyla, onuruyla lr." En ok gceniklik ve kzgnlk uyandran konu da, yerli Rumlarn denetimsiz tavr ve davramlan oluyordu; Be yolu, galip devletlerin bayrak denizi iine gmlmt. Amiral Kakolidis, 18 Kasm'da Rum kulbnde karland zaman u szleri syleyecek denli ileri gitmiti: "Trkiye'de ki Yunanlla, anayurdun selmm... getirmek onuruna kavutuklanndan dolay emrimdeki subaylar ve erler vn (13) The Times 26.11.1918. (14)THI 124. (15) Ayn. yer. 125. (16) Ayn. yer. 126. 59

duymaktadrlar... Yunan Hkmeti, size... Yunan bayran getirmeyi baarmtr" (17). 22 Kasm'da toplanan uluslara ras brakma kurulunda (18) Trk temsilceri buna bir zm yolu bulunmas konusunda bouna direnmekteydiler. Calthorpe, "igal" szcnn kullanlmasnn yanl izle nim braktm, oysa mttefiklerin karaya asker karmalar nn amacnn yalnzca gerekli askeri harektn yaplmasn olanakl klmak olduunu syleyerek zntsn belirtmek le yetinmiti (19). Gerekteyse, Osmanl mparatorluu ya va yava mttefiklerin denetimine girmekteydi. General Wilson'un 17 Ocak 1919 tarihinde Harbiye Nezretine gn derdii bir yaz, durumun byle olduunu gstermektedir. Bu yazda (20), "Yerel ynetim yeterince almadndan, Osmanl polisi General Fuler'in ynetimindeki tilaf Dev letleri Kurulu'nun gzetimine verilmitir" deniyordu. Brakma koullarnn uygulanmas srasnda birinci maddede ngrlmeyen stanbul'un igalinden baka, 7., 10. ve 16. maddelerin yorumunda dnce aykrlklar k t. Amirallik, 6 Kasm 1918'de bu maddelere dayanarak s kenderun'un teslim alnmas iin Calthorpe'a (ki bu Amiral, daha nce Osmanl Hkmeti'nin ricas zerine bu konuda Londra'dan aklama istedikten soma) ynerge verdi. zzet Paa'nm verdii buyruk zerine, 9 Kasm'da skenderun'un teslimi tamamland. Aym 7'sinde arlan Mustafa Kemal Paa, "Belirtilen maddelerin, belirsiz ve kapsayc sz ve te rimlerden hangi anlamlarn karlacann bir an nce sap-

(17)Ayn.yer. 123. (18) Ayn. yer. 127; Sylemezolu 27. (19) TfH 1125; Reid Paa'nm Aptullah Paa'ya . tarihli mektubu. (20) Ayn. yer. 126. 60

tanmas gerekir," diyerek zzet Pa'nn dikkatini ekmi, "Bu baarlamazsa, ngilizlerin demiryollarn denetimleri (madde 15) altna alarak btn lkeyi ve hatt "Heyet-i V kelm (Bakanlar Kurulu) avular iine alm olacaklarn hesaba katmak gerekebilir" (21) demiti. General Clark, Mustafa Kemal'in yerine geen Nihat Paa'ya, ktalarn 1.12. tarihine dek Ceyhan rma kylar na, 5.12. tarihine dek Seyhan ve Gksu kylama ve 14.12. tarihine dek de Pozant'ya ekmelerini emretti. Askerin ta nmas glklerinden dolay, bu sreyi 13., 17. ve 26.12. tarihlerine uzatmakla birlikte, ekilmeyip geride kalan as kerlerin bu srenin bitiminde tutsak saylacaklarnn da ek ledi (22). Paul Cambon, "...Osmanl sava kuvvetlerine... sava sfatyla deil, si olarak davranlacann Trk or taelisine aklanmas iin Fransz Bern Bykelisi'nin ynerge aldm" daha 13 Kasm'da ngiliz Dileri Bakan lna bildirmiti. Paris'te nasl bir sinirliliin egemen oldu unu, General Allenby'e katlan Franchet d'Esperey'nin s tanbul'u asker igal altma almakla tehdit etmesinden de an lalr. Bu durum, Genelkurmay Bakan Feldmareal Sir Henry VVilson'u 19 Kasm'da u aadaki telgraflar (23) gndermeye yneltti: 1- Allenby'ya: "stanbul'un igali teh didini henz kullanmak istemiyorum... Gerektidiinde ne kadar zamanda harekta balayabilirsiniz? skenderun, Mu sul ve Bak'de kararllk gsterilirse, buralarda harekt ya plmas gereksiz olacaktr." 2- Milne'e: "Allenby'nin istek(21) Ayn. yer. 50-53, 58-63,202, 204. (22) Ayn. yer. 64,66. (23) Correspondence resp. Eastern Affairs 19181 No. 39, Encl. 11,8. 61

lerinin desteklenmesi iin (Wilson)'a kesin buyruklar veri niz". Allenby, 15 Kasrm'da, "Bu konular Trklerle tartlmamal, ancak onlara... isteklerimizin... yerine getirilmesi nin zorunlu olduu sylenmelidir. Onlarn Kilikya ve Medi ne'de ilerin savsaklanmasn ve Azerbaycan'da hileye ba vurmalarn, byk yenilgilerinin doal sonularndan ka nmak amacyla dzenlenmi, bizi aldatmaya ynelik, be ceriksizce giriimler olarak grmekteyiz... ngiltere Krallk Hkmeti... gerekirse arpmaya yeniden balama konu sunda duraksamayacaktr. Trklerle silh brakma anla masn, yenen devletler sfatyla saldry durdurmak zere, en snrl haklar vererek imzalamtk." Byle sert bir dil kullamlmas, nasl aklanabilir? n gilizlerle Franszlar, Kilikya ve teki cephelerdeki askerle rin boaltlmasnn, emirlerin yerine getirilmesini olanaksz klacak denli ksa sre iinde yaplmasn istemekle kalma yarak, Trk sivil halkm, dman gleriyle birlikte geriye dnen Ermenilerin saldrlarna kar savunmadan yoksun klmak kasdyla, jandarmann silahlarnn toplatlmasna dek ileri gitmilerdir. Reit Paa, 23 Kasrm'da kendisini zi yaret eden Kontamiral Webb ile Mr. Hohler'e, Musul ile s kenderun'un igal edilmesi zerine Heyet-i yn'm (Sena to) yalanmalarn sylediinde, Musul'un Irak'a, Iskenderun'unsa Suriye'ye ait olduu yantm almt. Bunun zeri ne Reit Paa, "Franszlarn skenderun'a gelmeleri pek b yk kzgnla yol at... volkan zerinde oturmaktadrlar" demiti. Ama ok gemeden Calthorpe da Ermenilerin alma saldrlarna giritiklerini kabul etmek zorunda kald. Hkmete imdilik btn buyruklar yerine getirmekten 62

baka yapacak bir ey kalmamt. Allenby'nin, "Gerekten iddetli bir bask yaplrsa (24), bu konuda g kullanmaya gerek kalmayacayla ilgili olarak 20 Kasm'da verdii ra pora dayanarak, Wilson, 22 Kasm'da Harbiye Nezretine bir nota verdi. Bu notada, yenilginin sonularndan kanma kaygsyla davranlmazsa, ngiltere Hkmeti'nin yeniden dmanla girimekte duraksamayaca... Trkiye'nin her hangi blgesinin zerkliini korumak iin verilen son frsat da yitirme tehlikesine uranlaca... ve ngiltere Hkmeti nin silh brakma anlamasnn herhangi bir koulunun tar tmaya almasn kabul etmeyecei" (25) bildiriliyordu. Bylece, Adana vilyetinin Pozant'ya dek boaltlmas 26 Arala dein tamamland ve Nihat Paa 22 Ocak 1919'da geriye arld (26). 6. Ordu Kumandan Ali hsan Paa; ngilizlerin Mu sul'u igalim hakl grmekte kuku belirttii iin, zellikle fkelerini ekiyordu. General Cassel, buray igal iin buy ruk aldm, 2 Kasm'da kendisine bildirdi. Ertesi gn Ali hsan, bir grme srasnda bunun sakncalarm ortaya ko yarak durumu stanbul'a bildirdii gibi; Cassel ile General MarshalPa da haber verdi. zzet Paa, Ali hsan'm dnce sini onaylad ve brakmann yorumu konusunu aklamas n Galthorpe'dan rica etti. Clthorpe da bu konuda 4 Ka sm'da bir telgraf ekerek, "Trkiye Hkmeti szm tuta camdan emin bulunduunu sylemektedir," szn de telgrafna ekledi. Ertesi gn War Office, "Musul garnizonu(24) Ayn. yer. Enel. 12. (25) TH166. (26) Ayn. yer. 74 v.d. 63

nun teslim olmas konusundaki Britanya isteinin... 16. madde karsnda hakllnn apak bulunduu" yantn veriyordu; ayn zamanda Musul'u igal etmesi iin General MarshalPa ynerge verildii, ayrca da "Musul'un, Alman kurmay haritasnda Irak'ta gsterilmi olduu" bu yantta belirtiliyordu. Bunu Marshall, daha 3 Kasm 'da~ ileri sr m, bunun zerine Ali hsan da, "Irak smrmm ancak diplomatlarca saptanmas gerektiini, Alman raporunun zel bir dncenin rn olduunu ve resm bir deer tamad m..." bildirmiti. 7 Kasm'da ngiliz kararghnda "uzun tartmalar" oldu; sonunda, General Marshall'm Ali hsan Paa'ya, "ngilizlerin ileri yryne zorla m engel olaca " sorusuna, Paa u yamt verdi: "Ben, son zamanda birbi riyle sonsuza dek dost olmalar gereken iki ulus arasnda yeniden savam balamasna yol amay istemem. Protesto ederek askerimi ekerim..." Bylece, 8 Kasm'da Musul'da ngiliz bayra ekildi. Kentin boaltlmas 15 Kasm'da, ilinse 6 Aralk'ta son buldu (27). Ancak sorun bununla da bitmi olmuyordu. Ali hsan'n 29 Kasm tarihli raporunda da kestirdii gibi (28), ingiliz ktalar ok gemeden Diyarbakr vilyetine de gir diler. Calthorpe, 18 Aralk'ta Osmanl Hkmeti'nin bu ko nudaki protestosunu Londra'ya gnderdikten soma 23 Ara lk'ta u yant ald: "Yenilmi olan Osmanl Hkmetine dayatlan silh brakmas koullarndan hibiri, byle bir protestoya hak verdirecek nitelikte grlmediinden notay nnda geri eviriniz." Albay Killing, Ermenilerin geriye dnmeleriyle ilgili olarak gebe airetlerle konumak ze(27)THI78-96. (28) Ayn. yer. 206,208. 64

re Marshall tarafndan grevlendirildii zaman (29), Ali ih san Albay geici olarak tatuklatmt. Bunun zerine Allenby, 13.1. tarihli bir telgraf ekerek, "Ali hsan'm grevi ne hemen son verilmesinin dikkate alnmasn" istedi. 7 ubat'ta Allenby, kendisi de stanbul'a geldi. Nazrlardan (Ba kanlardan) Mustafa Reit ve mer Yaver Paa'lara kendisi nin bilinen 12 maddelik isteklerini okuyarak sayp sralad (30). Harbiye Nzn, Calthorpe'un bu isteklerini kapsayan 11 tarihli notasna, "tmyle dayanaksz" kaydyla yant verdi (31). Byle olduu halde, Tevfik Paa kendisine yaz d bir yazda, "imdiki durumun gereklerine gre" bu maddelerin kabulnn zorunlu olduunu bildirdi (32). Ka rarghn Nusaybin'e tayan Ali hsan Paa, 9 ubat'ta g revinden alnd. Paa, 13. Kolorduya dntrlen 6. Or du'yu ardl Cevdet'e devrettikten soma stanbul'a geldi. Orada kayg duyulan bir olay oldu; Ali hsan, 2 Mart'ta s tanbul'a gelir gelmez tatukland. Harbiye Nzn, Paa'nm "tilaf Hkmeti'nin teki yenilgin lkelerde yeledikleri davram biimini belgeleriyle ve ak olarak bilenyorum" anlamndaki 3 Mart tarihli protestosunu, ertesi gn sadra zam olan Damat Ferit, doal olarak dosyasna koydurdu (33). tilaf devletlerine kar en geni anlamda boyun eme dneminin balamasna karn General Milne ile Amiral Calthorpe, 10 Mart ve 10 Nisan'da Mareal Allenby'nin b tn buyruklanhm "en ksa zamanda" yerine getirilmesini (29) Ayn. yer. 98. (30) TIHI 100; Further Corresp I No. 13; Belleten XXXI129; Bayur 254 (31) T 1216 (13.2 tarihli mektubu). (32) Ayn. yer. 103. (33) Ayn. yer 91,101 v.dd. 215; Ali hsan Sabis, Harb Hatralarm, V 12

v.dd.

65

bir kez daha istediler. Milne daha sonra, 2 Mays'ta 13. Kolordu'nun dalmasn istediyse de, bu kez bu istek boa git ti; nk komutan Cevdet, Dou'ya ekilerek Mustafa Ke mal Paa'ya katlmt (34). zzet Paa, 6 Kasm tarihli bir telgrafla Medine, Asir ve Yemen komutanlarndan (16. madde gereince) "en yakn tilaf komutanna" devir ve teslim ileminin yaplmasn is tedi (35). Chilton, zzet Paa'ya gvence verdi (36): "Bri tanya Hkmeti, bu maddenin yorumunda Devlet-i Aliye'nin anna elden geldiince uyacaktr." Yksek Komiser (Kahire) R. Wingate, 15 Kasm'da Fahri Paa'nn "Hkme tinin ynergesini kabul konusunda", 22 Kasm'da da "Arap lar mttefik komutanlar olarak tanmak istemediim" bil dirdikten soma, Paa'ya 15 Aralk tarihine dek sre verdi. Reit Paa, Webb'in, "General Fahri'nin eylemsizliinin ba lanamaz ve aklanamaz olduu, 15 Aralk tarihinden sonras iin buyruklara uymamanmsa ar sonulara yol aabilecei" anlamndaki 11 tarihli notasna, 12 tarihiyle verdii yantta, "...mparatorluk hkmetinin, Fahri Paa'ya gizli ve ak buyruklar gtren bir subay gndermekten baka bir yol bulamad" yantn verdi. Fahrettin Paa, 26 tarihinde Padiah'm bir irdesini istedi ve Wingate'in 30 Aralk'ta rapor ettii gibi, Hicaz gleri komutanna sesle nen mektubu kabul etmekten de kandktan soma, srf Sultan'n buyruuyla "Peygamber'in mezarn korumak iin resm grevinden zgr braklabileceini," syledi. Bunun zerine Webb, Foreign Office'den 1 Ocak 1919 tarihli u (34) THI106. (35)Ayn.yer.201. (36) Ayn. yer. 85; Yeni istanbul 10. 11 66

ynergeyi ald: "Trkiye Hkmeti'ne bir nota vererek, Me dine'nin teslimine ve Mttefiklerin sava kazanmalar ze rine Trkiye'ye dayatlan koullarn btn ayrntlaryla ye rine getirilmesine dein, brakma anlamasnn bozulma syla ilgili herhangi bir yaknmann dinlenmesinin ya da dikkate alnmasnn reddedilmesi iin ynerge aldnz syleyiniz." Sonunda, Haydar Molla'nm bakanlnda bir kurul padiahn resm irdesini getirince, Fahrettin Paa 10 Ocak 1919 tarihinde teslim oldu (37). Srf sava srasnda tutsak edilenleri ngren silh brakmasnn 22. maddesi ne kart olarak Fahreddin Paa da sava tutsa saylarak Malta'ya srld. Trldye'nin, hukuksal olarak mttefikler le sava durumunda kalmay srdrp srdrmedii, bu uk yl soma dahi nem kazanacakt.

(37) TH147. 67

III ERMEN VE YUNAN AMALARI. NGLZLER ONLARI NE DERECEYE KADAR DESTEKLEMLERDR? 1. Genel Politika Bakan Woodrow Wilson'un 18 Aralk 1916 tarihli ba r notasna, mttefikler, balca sava hedeflerinden birinin "Trklerin kanl zulmleri altmda tutulan uluslarn kurtarl mas" olduunu (1) 10 Ocak 1917 tarihinde, yant olarak bildirmilerdi. Geri Lloyd George, 5 Ocak 1918'de, "Tr kiye'yi bakentinden ya da Kk Asya ve Trakya'daki Trk rknn egemen bulunduu zengin ve bilinen toprakla rndan yoksun" klmak niyetinde olmadklarn sylemi idiyse de, Lord Curzon bu demecin "Trkleri savatan geri ekmek iin verildiini", ancak savam srmekte olmas do laysyla bunun bir hkm kalmadn belirtmiti (2). Lord Robert Cecil, Amerikan basm iin 5 Kasm 1918 tarihinde (1) Cd. 8439: British andForeign State Papers CXI603 v. dd. (2) US V 693; Br. IV No. 646: 4.1. 1920 tarihli Memorandum. 68

verilen bir yemekte unlar sylemiti: "Boyun eilen ulus lar zerindeki Trk kontrol kesin bir sonuca ulamaldr (alklar)" (3). Buna uygun olarak Balfour'un 9 Kasm tari hiyle Amiral Calthorpe'a gnderdii ynergenin aklama metninde, Britanya hkmetinin amacnn "Milyonlarca za vall insann gelecekteki mutluluunu" ban szlemesinde gvenceye almak olduunu bildiriyordu (4). Bu grev, hereyden nce Paris Ban Konferans 'na dyordu. Konfe rans, 18 Ocak 1919'da topland. Biraz sonra, Trkiye'de u srada yaamakta olan Ermenilerin pek az sayda olduu saptanm, bununla birlikte Ermeni gmenlerinden, olabil diince byk bir kitlenin oraya gnderilmesi bir sorun ola rak ele almabiimiti. Ayn durum Balkan savandan soma da g eden Rumlar iin de -dnmek isterlerse- geerliy di. Bundan baka, konferansa katlanlar arasnda amal olarak deitirilmi istatistiklere dayanlarak Rum halknn says konusunda yanl sonular ortaya karlmt. Daha 23 Eyll 1922'de Llyod George, basma yapt aklamada, stanbul'da "yzbinierce Ermeni ve Rum bulunduu'nu (!) belirtmiti (5). stanbul'da sava durumunun uzamas ve bunun sonu cunda hkmet otoritesinin zayflamas dolaysyla halkn ektii skntlar yznden, Yksek Komiserlerin aslnda g olan grevleri, gmenlerin yeniden yerletirilmesi, Er meni kadnlarnn Trk evlerinden "kurtarlmas" ve kendi leri iin bir yk olan "sava suulan"mn cezalandrlmas gibi konularda ok daha nemli lde arlam bulunu(3) 6. II. 1918 tarihli Londra hasm. (4) Br. IV. No. 471 n. 3; Belleten XXX 118. (5) The Times 25.9.1922; kr. Gkbilgin II209 v. dd. 69

yordu. Padiah, bu konularn kendisince ne denli nemli ol duunu her frsatta syleyip durmakta ve "Heyet-i Nsha" (t Kurulu) sayesinde aznlklarn yemden "devlete bal Osmanllar" olacaklarn sanmaktayd. Gerek Padiah'a gerek yksek komiserlerce en nemli politik hedef olan din ginlik ve gvenlik; kendilerinin sandklan gibi, yalnz tti hat ve Terakki Komitesi'nin ak ya da gizli kkrtmalanndan deil, ancak lkeye geri dnen Ermeni ve Rumlann alma amacm gden eylemlerinden, mttefiklerin gn na kan "sert ban szlemesinden" ve yalnzca Trklerin oturduu Osmanl devlet topraklarn da aralarnda payla mak istemeleri yznden bozuluyordu. Btn bunlar ngiliz Yksek Komiserlerinin raporlarndan aka anlalmaktay d. Kendilerine ykletilen politikann uygulanabilirlikten ne denli uzak olduunu, "adalet terazisi"nin Trkiye'ye ne de rece ar bastm ksa bir zaman soma anladlar; hkmet lerini bu konuda inandrmak k^opMaTiSp $flK&&. Mustafa Reit Paa, 18 Kasm 1918 t a r i M aeiciama zerine, 30 Kasm I918'de Amiral Calthorpe'a, imdiye dek 10601 Ermeni ve Rum'un eski yurtlarna yerletirilmi olmalanm, "yiyecek ve ev ktlyla ile ulam aralanmn ek siklii dikkate alnrsa... son derece tatmin edici bir so nu..." olarak bildirmiti. Bununla birlikte Calthorpe, geri dnen Ermenilere kar gittike artan direnii ve bunlann yerletirilmelerine kar Trk makamlarnca ortaya kanlan engelleri haber veriyordu(). Kontramiral Webb, 4 Mart 1919 tarihinde Hariciye Nazn Yusuf Franko Paa'ya, "Bri tanya Hkmeti'nin 4. maddeyi en geni anlamyla yorum lama karannda olduunu, Ermenilerle Rumlann, btn za(6) 17.1.1919 tarihli rapor; The Times 22.1.(C.C. 15.1.). 70

rarlarinm denmesi konusunda srarda kararl olduunu./, bu sorunun^ toprak verkonutlarla, yetimler we kadnlarla, zorla Mslman yaplm erkekler ve, .ocuklarla, el konul mu ve birok durumda da satlm eyalarla ilgili olduu nu" sylyor ve unlar ekliyordu: "... Grevlerimi zenle yapabilmem iin, benim Byk Britanya hkmet ve halk nn duygularna tam bir titizlikle uymam zorunludur. Benim dilimin sertliinin herhangi bir biimde gevemesi, brak ma koullanmn yerine getirilmesi konusunda Trk hkmet ve memurlannn tamamyla ilerideki davranlarna bal bulunmaktadr..." Webb; Damat Ferit Paa'mn 8 Mart'ta be lirtilen dostluk demeciyle ilgili olmak zere de u karlkta bulundu: "Notamda (sava sulularnn cezalandrlmas ko nusunda) sert bir dil kullanm idiysem... bu, yalnzca Bri tanya hkmet ve halknn duygularn] eksiksiz yanstmak isteyiimdendir. Trkiye'ye kar ban konferansnda nasl kararlar almaca konusunda hibir dncem bulunma maktadr; ama, bunun sert olmas gerektiine inanmam iin her trl neden vardr. Dolaysyla, Trk hkmetinin duru mu konusunda sempati gsterilerinde bulunmu olsaydm, olaylar bu davranmn son derece iki yzlce ve dahas, hince olduunu kantlard. Son drt ylda bunca byk ac lar eken Hristiyanlar iin derinden duygulanan ngiltere Krallk hkmeti, imdi de Mslmanlarn da ac ektikleri ni gzden uzak tatmayarak, lkelerine geri gnderilmeleri iinde Mslman srgnlerin gereksinmelerine ve aclanna da gereken dikkatin verilmesini istiyor..." Damat Ferit, 30 Mart tarihli koruma nerisini sunduu srada, "ingiltere Krallk hkmetinin mttefikleriyle tam bir uyum iinde danmalarda bulunmadan hibir eyleme gemeyeceini"

71

Calthorpe'un kendisinden iitmiti. Calthorpe, bu konuma konusunda, 3 Nisan tarihli raporunda yle yazyor(7): "15... Trkler bir etken, hem de hesaba katlmas gereken bir etken olarak kalmaktan uzak bulunmayacaklardr. 16. Buna karn ilk grevimiz, (karmz her ne olursa olsun) Hristiyan uyruun sorunlarna eilmektir... onlara yaplan alaka davranlar unutulmamaldr... 17. Ama... gemie bakmaktansa gelecee bakmak bize daha ok yakr... 21. Hristiyanlara kar adaletli olmay aratrrken, Mslman lara kar adaletsiz olmamamz ondan da ok gereklidir; ay rca, baka, tersi bir davran, pek aklszca olurdu... 22. Hindistan mparatorluu'nun gerekten doal Bat snrla r... imdi Ege'nin dou kylan... dr. ... Evrengzib torunla rnn yabanl igdlerim denetim altna almak iin kullan dmz yntemler... Sultan Osman torunlanna da(!) ayn baanyla uygulanabilir. 24... Trkler doal olarak kmse necek bir sayda deildirler...; kendi kendilerini ynetim il kesinin bunlar iin kullanlmamas konusunda bile, Yakn Dou'da ban srncemede braklamaz ve... bundan baka kanl bir sava bastrmak ve gvenlii yeniden kurmak g revinin, alld gibi Byk Britanya'nn omuzlarna yk lenmesi pek olas grlmektedir." Bu satrlarda ne uzak bir gr gizlenmi bulunuyor! Ne yazk ki, Yksek Komiserlik'te kurulmu olan "Ermeni - Rum Blm" (8) Trkler arasnda o zamanlar ok yaylm olan ngiliz dostluunun yeniden filizlenmekte olduu srada, onu ldrmek iin ya plabilecek hereyi yapt. (7) Further Correspondence II No. 34. (8) Sir Robert W. Graves, Storm Centresofthe Near East(1933),323: ube Mdr, Sir Wyndham Deedes, 1.8.1919'dan itibaren Graves; Halide Edip, The Turkish Ordeal (1928), 5, 16: Colonel Heathcote Smith. 72

Yunanllann zmir'e ayak basarak istila seferini zulm ve iddetle amalarndan soma, Amiral de Robeck 11 Ka sm 1919'da u raporu veriyordu:(9) "... 9. snmac mlk lerinin kendilerine geri verilmesini salamak zere Yksek Komiserlik'in yardmc subaylarnn memnunluk verici a lmalar birdenbire engellendi... 11... Hristiyanlar imdi arm ve dehete dm bir durumdadrlar... Byk Bri tanya; btn mazlum uluslara kar benzeri grlmemi l de acyc davranmtr... 12. Binlerce Mslman sn mac da bunlar arasndadr... 15... Byk Britanya Hristi yan halknn kurtarlmas sorumluluunu, yalnz basma ya da mttefikleriyle birlikte yklenmek zorundadr." Kral Konstantin'in Atina'ya dnnden soma, yeni Yksek Ko miser Sr Horace Rumbold, General Harington ile birlikte teekkr edesi bir davranla Trk srnmaclanyla ilgilen di; ancak Lloyd George, Trklere kar kinini krklemeyi srdrd... Sonunda, pek ateli Yunan dostu olan Valentino Chirol bile, "Talihsiz halk, aknlmzn cezasn ek m e k t e d i r 10)" demekten kendisini alamamtr. lfred Rawlinson da, Erzurum'da urad talihsizlie karn, "Rum ve Ermenilerin; kesindir ki, Britanya ordusunun say gnlm stn tutabilmekten uzak, acnacak ampiyonlar olduklar" (11) yargsma varmt. 2. Ermeniler Britanya Yksek Komiserlii'nin en etin grevi, "Er(9) Br. T No. 585 V (10) The Times 28.1.1922 (26. tarihli mektup) (11) A. Rawlinson, Adventures in the Near East (1923), 307. 73

meni kadn ve ocuklannin Trk evlerinden kurtanlmalar"yd. Gerekten de, GaltMorp'e hereyden nce 13 Ocak 1919'da unlan bildiriyordu: "Trk makamlan iyi niyetleri ni bildiren resmi gvencelerine karn szde maskeledikleri eylemli bir engelleme siyaseti gtmektedirler... Trklere, zavall uyruklarn savatan nceki gnlerde olduu gibi sa va zamanmda da artk onlara zulm ve cefa edemeyecek lde bozguna uratldn anlamalarn gerektirecek sert ve acmasz bir davranmzla henz karlamamlardr. Heathcote Smith, smmaclann memleketlerine dnmeleri iinde almak zere benim adma grev yapacak olan bir subaydr." Bundan soma Webb, 27 ubat 1919'da, "Trkle rin e olarak ald Ermeni kadnlarnn kurtanhnalan" ko nusunda raporu, "Ermenilere kar adaletin yerine geti rilmesi iin yaplan almalarmzda karlatmz balca glklerden birini btn aklyla gstermekte olduu" gryle gnderdi: "Bu kadmlardan birou, kendileriyle drt yl birlikte yaam olduklar kimselere balanmlar dr; onlar terketmek isteseler bile nereye dneceklerim, ak rabalarndan kimlerin yaadn ya da geri dnerlerse nasl karlanacaklarn bilmemektedir... Bir de ocuklar konusu vardr: ... er' kanun (eriat yasas) ocuklarn 8 yama gi rinceye dek annenin gzetiminde olmas gerektiini syle mektedir; ama bu yasaya tmden uyulmu olsa bile, btn bu karklk iinde bu yasanm uygulanmasn hangi hk met, ne lde salayabilecektir; bu sylenemez". Webb, 1 Mart tarihinde Milne'e unlan yazyordu: "Bugnn koullannda, bunlann (yani Ermeni kadm, kz ve ocuklannin) kurtanhnalan iin dorudan doruya eyleme geirmemesi nin uygun olacan dnyorum. Son haftalarda elde edi74

len deneyim gstermitir ki, konu tehlikelerle doludur ve ivedi davran yararl olmaktan ok belki de zararl olabilir. Genellikle uygulanacak zm yolunun, yardm ricasyla Britanya subaylarna yaplan ivedi bavurmalarla bunlarn resmi makamca adalet ve insanlk adna onay gibi olaa nst durumlarda engelleyici bir rol oynayacan dnme mekteyim. Burada, istanbul'da koullarn eyleme gemeye izin verdii zamanlarda, 1300'den ok Ermeni ocuunun Mslman evlerinden kurtanlmasm baardm." Ama Trk kamuoyunun huzurunu, teker teker "sinirleri ypratan" bu gibi tekil durumlardan ok, Ermenilerin politik isteHerinin ortaya konmas bozuyordu. Brakma szle mesinin 24. maddesinde "karklk olduunda" igalle teh dit edilen szde "alt Ermeni vilyeti"nin Osmanl yneti minden alnacann bildirilmesi, Trkleri nelerin bekledii ni, 1918 ilkbaharnda, daha Rus ordusunun Dou Anado lu'dan ekildii sralarda ortaya koymu bulunuyordu (12). Ama yalnz bu kadar da deil: Ortaan Kk Ermenistan krallnn topraklan olan Kilikya ile ve hatt birbirlerinden ok uzakta bulunan memleketler arasnda bir balant ku rulmas da, Ermeni Temsilciler Kurulunda bulunan Aharonian ve Boghos Nubar Paalar tarafndan Paris Sulh Konfe ransnda istenmiti (13). Damat Ferit Paa, onlarn giriim lerini sonusuz brakabilmek bo umuduyla 30 Mart 1919 tarihli muhtrasmda, "Ermenistan'n, ngiltere'nin istei ve teki byk devletlerin uygun grmesiyle bamsz ya da zerk bir cumhuriyet olarak kurulacana" (14) sz veriyor(12) Ruslarn ekilmesi srasnda yaplan Ermeni zulmleri iin 15.3.1918 tarihli btn Trk basn. (13) 12.2. tarihli muhtra, 26.2.1919'da sunulmutur: US IV 147. (14) Further Correspondence resp. Eastern Affairs, II No.34, Encl. 75

du. Bununla birlikte, Erivan Ermeni Hkmeti, 28 Mays 1919 tarihinde "Byk Ermenistan Cumhuriyeti"ni resmen iln ederek Damat Ferid'in sz vermesinden nce davran mt (15). General Milne, "Ermenilerin Anadolu'daki yurt larna geri gnderilmelerini salamak iin byk miktardaki Britanya Hint asker ktalannm Kk Asya'ya getirimelerini" sorunlu saymakla birlikte (16) nasya'da bulunan btn ktalarn gittike hzlanan tereslerinin bu ak karsnda, bunu pek ummamakta, bylece Ermeni dlerinin gerek lemesi iinse yzbinlerce sava gcne gerek grlmektey di (17). Bu nedenle C l e m e n c e a u ' n u n , P a r i s ' t e , 29 Austos'ta Ermenistan'a 12.000 asker gnderilmesi iin Yksek Danma Meclisi'nde yapt neri, bir alay gibi nlamtr (18). Dahas, Lloyd George 22 Nisan'da (1920) savatan nce Erzurum'da "Kukusuz... orada pek az Erme ni bulunduunu" doru olarak ortaya koymasma karm San Remo Konferans, bu blgenin Ermenilere verilmesi ve s nrlarnn belirlenmesi iin Bakan Wilson'a ricada bulun may kararlatrd (19). Wilson bu snr 22 Kasm'da sapta dnda (20), Lord Curzon bunu "gerekletirme"nin zor ol duunu sylemiti. Buna karn Milletler Cemiyeti (Cemi(15) Revue des tudes Armniennes IV 43. (16) Calthorpe'un 20.4.1919 tarihli raporu. (17) Br. 1V955: Gerek ve mantk, Trabzon'dan iskenderun'a uzanan b yk bir Ermenistan megalomanisini aykr bir dlem olduu iin reddetmekte dir. (18) Br. 1569, IV 380; US II 840. (19) Br. VTII 177: British Draft. (20) US 1920 III 795'deki metin: Charles V. Vertanes, Armenia Rehorn (New York 1947), 155; G. Jaschke'den harita: President Wilson als Schiedsrich ter zwischen der Trkei u. Armenien (Bakan Wilson'un Trkiye ile Ermenistan arasndaki aracl) MSOS XXXVIII, 1935, 75. 76

yet-i Akvam), Ermenilere "ulusal yurt" salanmasn daha iki yl salk verip duracakt. Btn bu tartmalar, "Cemi yet-! Akvanf'n gszl denli, mttefiklerin de Erme nileri gerekten koruma konusunda ne denli isteksiz olduk larn gsteriyordu (21), Bundan sonra, Lozan Konferans'nda "Ermeni konusu" artk bir daha grlmedi. "Erme nistan ... kendisine yardm iin pek ok sz vermi ve bir zamanlar Trkleri yenmi olan Byk Britanya'ya kar k r krne, artc bir gven besliyordu" (22). Cemiyet-i Akvam'da Ermeni snmaclar komiseri Fridjof Nansen, "Ermenistan adnn bir Avrupa diplomatmca aza alnma masnn, onlar hesabma daha yararl olacan" kesin olarak belirtmitir (23). 1878'de Rusya'ya braklan "Elviyei Selse" ( Vil yet), yani Kars, Ardahan ve Batum iin, "Brest-Litovsk" ba r szlemesine dayamlarak 14 Temmuz 1918'de halkoyla mas yaplm; oylama livamn da (sancak) Trkiye'ye katlmas sonucunu vermiti (24). Bu nedenle Sultan, bu sancak halknn gnderdii bir kurulu kutlamt (25). Son radan Amiral Calthorpe (26), "Osmanl glerinin hemen sava ncesi snrlara ekilmesini" isyedii zaman, Rauf, "Bu sancak boaltlacak olursa, bunlarn sahipsiz kalaca n" saknca olarak ileri srmt. Calthorpe buna kar kulaklarn tkamazlk edemeyerek, "Mavery- Kafkas'n (Kafkas tesinin) geri kalan blgelerinin, Mttefiklerce ye rel durum incelenerek, istenirse boaltlmas" formln (21) Kurt Ziemke, Die neue Trkei (1930), 279. (22) Oliver Baldwin, Six Prisons and Two Revolutions (1925), 23. (23) F. Nansen, Armenia and the Near East (1928). (24) 15.8.1918 tarihli Hatt- Hmyun (TV 3320; 18 tarihli basm). (25) 16.8.1918 (17 tarihli basm); Simavi II145. (26)TrkgeldiI40 v.d. 77

ileri srp, Mavery- Kafkas'n tmyle boaltlmasmdan yana olduunu belirtti. Londra'daki Ermeni gmenlerinin srarlar zerine, T Kasm'da Milne'nin emri zerine Chil ton tarafndan, 14 Kasm'da da Enzeli'de bulunan General Thompson tarafndan boaltmann bir ay iinde yaplmas istendi (27). Genel Kurmay Bakan Cevat Paa'mn da bo altmann sakncalarna dikkati ekmesi zerine, Murphy, 24 Kasm'da "Mttefik Devletler Harp ras (Sava Dan ma Kurulu)"nm, boaltmann gereklemesi iin srar ettii ni syleyerek karlk verdi. Yakup evki Paa'mn da, bu durumda bir anarinin ortaya kmasndan korkulacan sylemesi zerine (28) ise, Calthorpe "Ermenistan'daki du rumun incelenmesi iin sekin subaylar gnderilmesinin uygun grlmesini" 28 Kasm'da War Office'den rica etti. 24 Aralk'ta War Office'in Calthorpe'a gnderdii ve Er meni kaynaklarndan kt apak olan bir haberde "Erme ni blgesinde yamaya urayan pek ok Ermeni mlknn, evki'nin askerlerince ivedilikle kaldrlp gtrld" bil diriliyordu. Bundan soma, General Forestier-Walker 7 Ocak 1919 tarihinde ynetimin, 200 kiilik ingiliz askeri mfre zesi eliinde, 12 Ocak'ta Kars'a gelecek olan bir Ermeni kuruluna devredilmesini istedi. Bununla birlikte, 13 Ocak'ta Kars'a gelmi olan General Beach, o aralk orada geen olaylar karsnda anlay gsterdi (29). Silh brakmas anlamasnn II. maddesine gre "Elviye-i Selse"nin boaltlmasnn hesaba katlmas gerekti inden, 5 Kasm 1918'de Kars'taki Trk ounluunun hak larn savunmak zere bir "slam uras (slam Danma (27) Belleten XXI573; T T 1157; Mehmet Emin Resulzade, Azerbaycan Cumhuriyeti (1923) 68. (28) Belleten XXI575 v.d. (29) TI1166. 78

Kurulu)" oluturulmutu(30). Mutasarrf Hilmi (Uran) ile Yakup evki (Suba) Paa, son ktalar ekilinceye dek bu ra'ya deerli yardmda bulundular. 7 Ocak 1919'da Ya kup evki General Forestier-Walker ile grmek zere bir kez daha Kars'a geldi (31). 13 Ocak'ta bir ngiliz taburuyla Kars'a giren General Bach "slam urs"n tanmaya hazr d; yalnz ra yeleri listesinin bildirilmesini rica etti (32). Bu aralk son bulan seimlerden soma, 17 Ocak'ta bir kong re topland. Kongre bir Anayasa kabul etti (33) ve "Cenbgarb Kafkas Hkmet-i Muvakkate-i Milliyesi"ni (Gney bat Kafkas Geici Ulusal Hkmeti) seti (34). Bunun ze rine ngiliz garnizonu Ermeni gmenlerin buraya yerle melerine izin verilmesini istedi. Hkmet bunu reddedince, General Milne 6 ubat'ta ngiliz Sava Bakanlna u rapo ru yollad: "imdilik yalnzca Mslmanlar temsil eden (35) Ynetim Meclisi, memnunluk veren bir davranla, as ker hlcmetle birlikte yrmektedir... (ancak) binlerce Er meni smmacmn... geri dnmelerine izin vermemektedir. Ulusu Mslmanlarn davran biimleri ya deimeli ya da bu iin bir zm yolunu bulmaldr. Ne olursa olsun... Ermenilerin dnmelerini salamak iin... hazrlkl olmal yz... Onlarn korunmalar, doallkla, bir g gsterisi ol madan salanamayacak." Thompson 26 Mart'ta durumu in(30) Tunaya 486 v.d.; Fahreddin Erdoan, Trk Ellerinde Hatralarm (1954), 166; Krzolu M. Fahreddin, Kars Tarihi I (1953), 556; slam Ansiklo pedisi VI363; Die Welt des Islams II48 v.d. (31)THI 163, 165; Hilmi Uran, Hatralarm (1959), 109 v.d. (32) THI164,166; Erdoan 181. (33) Tunaya 488; Erdoan 184. (34) Krrzolu 557; Dursunolu 45; Bulletin d'Informations de l'Azerbaycan No. 12, 1,4.1920. (35) iki Rum istifa etmiti. 79

celeyerek pek artc ve kuku verici buldu; durumu 1 Nisan'da Batum'da Milne'e bildirmesi zerine, Milne zora bavnrulmas emrini verdi. Thompson'un; Kars'ta Bak'dekinden -(ki burada Azerbaycan Cumhuriyeti Hkmeti'ni 28 Aralk 1918'de "tek yasal yerel hkmet" (36) olarak ta nm bulunuyordu) bambaka bir yolda davranmas hi de kolay olmasa gerekti. 12 Nisan'da Cihangirolu brahim Hkmeti'ni tutuklayarak Malta'ya srd (37). Ertesi gn, Ermeni Osebyan ile Garganof ynetimi ele aldlar; somaki haftalarda baka yerlerdeki "Mill ralar" da (btn Er meni saldrlarn baaryla pskrten Oltu ile Kazman d nda) kaldrld; ama teki btn yerlerde de, zellikle n giliz ktalar ekildikten soma, ekimeler srd gitti. By lece Calthorpe, 29 Temmuz 1919'da Foreign Office'e Milne'nin bir raporunu gnderdi (38): "Sava Nahcivan yak nnda ve Oltu'nun gneyinde sryor; ... Byk Ermenistan sz, ulusal kalkma ateini alevlendiriyor; ...Krtleri yeniden srt srta Trklerle bir hizaya getiri yor..." Kesin sonu; yenilmi Ermenilerin, 2 Aralk 1920'de kabul etmek zorunda kaldklar Gmr Ban'na vard (39). Alfred Rawlinson, ngiliz politikasn u isabetli yargya balamaktadr (40): "lkemizin yksek yneticileri, bilge kiiler olduklar halde, Kars ilinin yeni Ermenistan Hristi(36) The New Russia (London), I, 359; Mehmet Emin Resulzade, Azer baycan Cumhuriyeti (1923), 74. (37) Dursunolu 46: Thompson'un 10,4.1919 tarihli muhtras; Erdoan 205,208: 15. ve 20.4 tarihli protestolar. (38) Br. IVNo.469. (39) TJEi III 308; K.S. Papasian, Patriotism Perverted (Boston 1924), 74; H. Katchaznouni, Manifesto (New York 1955), 20; Revue des tudes Armeninnes IV 70: yanltr. (40) Rawlinson 157. 80

yan Cumhuriyeti'ne devir ve teslim edilmesini ve kimi Bri tanya ktalarnn, bu harektn yaplmasn gzetmek zere oraya gnderilmesini Avrupa Yksek ras'nda savundular ki, bu konu aym Yksek ra'mn iledii birok siyasi yan ln ilki olmutur; ra'mn bu lkeler konusunda verdii kararlarn uygulanabilmesi, bu yerlerin, ancak byk Avru pa asker ktalarnn srekli ynetimi altnda gerekleebile cek srekli igaline bal olmas dncesine dayamyor; oy sa bu ktalarn yakn bir gelecekte ekilip gidecekleriyle il gili bir karar alnmtr. Bu karar, Kars ilinde Ermenilerin gelecekleri ile ilgili u sonucu dourdu; Tatar halknn o y rede tamamyla ufakl bykl askeri mfrezeler olutur mas... O zamanlar Ermeniler'in yaam, Britanya ktalar nn koruyuculuundan uzak olduu iin, gvenlik altnda deildi. Tatar halk da... Kars ilinde, lkeyi denetlemek ze re, Bakan Wilson'un self-determination (kendi geleceini belirleme) parlak dncesiyle... yerel bir meclis ya da ra kurmay tasarlad. yle sanyorum ki, lkelerinin Trk ve Tatar Mslman elerini, Avrupa asker ktalarnn destei olmadan hibir zaman ve hibir yolla ynetme gcnden madd olarak da yoksun bulunan hristiyan Ermenilere pe ke ekilmesi karan karsmda bu Mslmanlann tavr ve davranlarna kar anlay, dahas, sempati gstermemeye olanak yoktur..." Franszlar da Kilikya'da; ingilizlerin Kars'ta uradklan glklerin aynma uramlard. skenderun'a asker kanldktan biraz soma, Trklerle Albay Romieu ynetiminde ki "Ermeni Lejyonu" arasnda, zellikle Drtyol'da arp malar balad. Calthorpe, Osmanl Hkmeti'nin "kt 81

davranlar" konusundaki yaknmasn, 18 Aralk'ta Allenby'ye bildirdi(41). Allenby, brakma anlamas hkm ne gre "Suriye'de tutuklu olarak tutulan btn Ermenilerin kitle halinde memleketlerine geri gnderilmelerini emretti; saylan 100.000'di(42). Kasm sonunda balam olan Er meni alma eylemleri ubat 1919'da yle korkun bir l de oald ki, Fransz asker komutas bile bu gnlllere kar kmaya kendisini zorunlu duydu. Drdnc tabur da tlarak, 1 Mart'ta bir ngiliz gemisiyle Port Said'e gtrl d. Allenby, 3 Mart'ta btn Gnll Lejyonunu Fas'a gn dermeyi nerdi. Bununla birlikte, General Hamelin, bunla rn henz gzden kanlamayacam bildiriyordu (43). Fransz Dileri Bakanl, 10 Mart'ta Boghos Nubar Paa'ya yle yazyordu: "(28 ubat'ta skenderun'da) ortaya kan kanklklar, aslnda Ermeni taburunun disiplinsizli inden ileri gelmitir... Oysa gnlllerden kimileri, Lejyon'a bal Franszlar'n bireysel ya da toplu olarak yaplan alma eylemlerine muhalefetle grevli olduklarn anla mak istememektedirler... Fransz Komutanl, hemen her gn Britanya asker ve ynetim makamlan yoluyla hrszlk, adam ldrme gibi yaknmalar almaktadr." Komutanlk, Boghos Nubar Paa'ya, "yurtlarna geri gnderilen kimi Er meni gruplarn iddetli lakrtmalanmn yattrmasn" rica etti. "Ermenistan Ynetiminin efi" sanm tayan General Bremond'un, 9 Ocak'ta Kilikya'mn ynetimini eline alma syla birlikte gmenlerin yurtlarna geri gnderilmeleri o derece geniledi ki, saylan yalnz Adana ilinde, bir yl iin de 120.000'e ykseldi(44). (41) TH175. (42) Paul du Veou, La Passion de la Cilicie (1938), 22. (43) Ayn. yer. 36. (44) TH I 75 v.d. 82

Asker direnii rgtlemekle uraan Nihat Paa'nn, 27 Aralk 1918'de Pozant'dan Adana'ya gitmesi nlendi ve Allenby'nin istei zerine Wor Office'ce verilen ve Calthorpe'un Babali'ye bildirdii emir gereince, 22 Ocak'ta grevinden alnd ve yerine Mersinli Cemal Paa "Yldrm. Ktaat (Ktalar) Mfettilii"ne atanarak 2 ubat'ta Kon ya'ya gnderildi(45). Durumun geici olarak yatmasndan sonra, 15 Eyll 1919 tarihli Paris Uzlamas'na dayanlarak(46) Fransz garnizonunun ngiliz garnizonundan nbeti devralmas zerine, Ermeni gnllleriyle yemden ar ar pmalar oldu. Bunun zerine Mustafa Kemal'in, Kasmn ilk gnlerinde yeni gelen Fransz ve Ermeni ktalarna kar direni rgtn kurmay baarmas zerine(47), en sonun da bu ynetim kendisiyle uzlama zorunda kald ve bu uz lama 20 Ekim 1921'de Ankara'da yapld(48). l doan Svres szlemesinden az nce, Mihran Damadian adnda biri, 5 Austos 1920 tarihinde eytanca dnlm bir h kmet darbesi(49) yapt. O zamana dek "Tm Ermeni Komitesi'nin gvenilir temsilcisi" sfatyla tanndktan soma, kendisini "Fransz mandas altoda Kilikya'mn geici vali si" iln etti. Bunun zerine General Dufieux skynetim kurarak Adana halkna yle seslendi: "Yamaclktan ba ka bir ey bilmeyen... kimselerin kente karklklar getir melerine izin vermeyeceim. Maskaralklara, ateli nutuk ekmelere ve bir takm yalan dolan szlere (palinodies) paydos(!)" Mvery- Kafkas'ta (Kafkas tesi) ngilizlerin bana geldii gibi, Franszlar da Ermeni mttefikleriyle k(45) Ayn. yer. 74; Bykolu 46. (46) Br. I No. 57 Appendix B; IV No. 278. (47) TH VI (1966): Gney cephesinde arpmalar. (48) Muahedat Mecmuas III 1; Martens, N.R.G. XII826. (49) P. du Veou 50,205,334. 83

t deneyimler edindiler. Antep'in fethinden (9 ubat 1921) soma aktan aa Trk dostluunu aradlar. 3. Yunanllar A. Genel Politika Yunanllarn politik hedefleri; Ermenilerin dlemsel planlarnn tersine olarak, yabanc lkelerde ve ngiltere'de saylar konusunda yanl dnceler olmakla birlikte, bir yandan Rumlarn Osmanl mparatorluu iinde azmsanmayacak bir aznlk oluturmasndan, te yandan da Yunanis tan'm son savalarda Trkiye'den az zarar grm olmasn dan dolay, Trklerce ok daha tehlikeli grlyordu. stan bul'daki Yksek Komiserlik, hereyden nce Rum gmen lerin geri dnmeleri konusunda, Ermeni gmenlerin yurtla rna geri gnderilmelerinde uranlan glklerin aynna uramt. Kontramiral R. Webb, bu konuda 1 Ocak 1919'da u raporu verdi: "Yurtsuz Rumlar'in yurtlarna geri gnderil meleri sorunu, hemen hemen Ermeni sorunu denli nemli dir. Bunlarn yurtlarna geri gnderilmeler iini kk lek te ele alalm." Bu sorunu, Yksek Komiser Sterghiades, an cak zmir'in igalinden soma daha geni bir lekte ele ald. Sterghiades, bir yl iinde, yaklak 120.000 gmen yerle tirdi; buna karlk, ayn sayda Trkler de yerlerinden uzak latrldndan, tilaf Devletlerinin dostu olan Vali zzet bi le, "evsiz barksz kalm olan Trk snmaclarn byk bir sefillie dm olmalarm" dolay etmiti (50). Yunan propagandas karsnda ngilizler, t batan beri (50) Br. IV No. 650: Webb'in 6.1.1920 tarihli raporu; Arnold J. Toynbee, The Western Question in Greece and Turkey (1923), 167. 84

atk bir durum gsteriyorlard. Tutucu ve koyu bir Trk dman olan Lloyd George'dan baka ngiltere'de Helen (Yunan) dostu bir grup daha vard. Bu grup, Dr. R. M. Bur rows nderliinde kurulmu, "Anglo-Helenic Ligue"i evre sinde gelimiti (51). Amiral de Robeck, 9 Mart 1920 tari hinde Lord Curzon'a gnderdii zel bir mektupta, bu gru ba gereinden ok kulak almamas iin uyanda bulundu: "Drst davranmadk; iyi admz tehlikededir."(52) Trkiye Rumlanmn Trklere kar dmanca gsterileri yznden, zerlerine byk bir tehlikeyi ektiklerini, kimi ngilizler daha brakmann ilk gnlerinde anlamlard. Bundan do lay, zmir'de kdemli Deniz Yarbay (Commander) A. Di xon, daha 6 Kasm 1918'de Rumlann takrnlklarda bulun mamalarm uyarmt. Londra'daki Yunan Orteeliliiyse, 7 Arahk'ta.Dixon'u yaland: "Mr. Dixon'in... elence ve en likler yaplmamas iin yaymlad bildiri Trklerce yanl yorumlara yol amaktadr; onlar bir kez daha aktan aa Rum halkna zulmetmeye balamlardr." Kendisi, Calthorpe'a 24 Kasm'da yle yazyor: "Trk memurlar yava davranyorlar, ama doruyu sylemek gerekirse disiplince de uysaldrlar."(53). Midilli'de Rum dostu Konsolos Vekili Mr. W. Lewis Baily, 25 ubat 1919 tarihinde verdii bir ra porda, "Binba Dixon'm ok zarif bir insan olduunu, ama evresinin doma byme zmirli olan ngiliz aslllarca sanlm bulunduunu... bu yerli ngilizlerinse Trklerle elele verdiklerini...; bunlann Rumlarla srekli olarak ticari reka(51) The Times 24.6.1919: "General meeting", Eli Caclamanos'un katl masyla. -(52) Br. XIII No. 17. (53) Calthorpe'un 30.1.1919 tarihli raporu. 85

bet halinde bulunduklarn... talyanlarn ise kendi karlar uruna Trklerle ibirlii ettiklerini, Trklerin bu durum dan hergn biraz daha yreMendiklerini... Bu durumun by lece srmesine izin verilecek olursa zmir sorununun zl mesinin gleeceini, kan dklmesi teMikesinin ba gs tereceini" anlattktan soma, "dostlarmz ve ticaretimizi yitirme tehlikesine deceiz" demektedir. stanbul'da Beyolu'nda Mttefik Devletlerin kazan dklar zaferin Rumlar afasmda uyandrd sevin ve nee, 23 Kasm 1918 tarihinde Britanya latalarnn kente girmele ri srasnda dorua varmt. "anakkale'deki Britanya de niz gleriyle birlikte Britanya basnnn zel temsilcisi" olan Mr. H. Collinson Owen, bu konuda u haberi veriyor (54): "stanbul... bir taburun sabahleyin Beyolu tepesine doru yrye balamasyla, Britanya askerlerinin kente ulamasndan soma, byk bir coku iinde bulunmakta dr." Calthorpe, balangta bir yargya varmakta ekingen dir: "Trk makamlar huzursuzluk yaratc saydklar stan bul Rum halkyla Yunan askerlerinin yol atklar olaylar iin bana sk sk bavurmaktadrlar. zlenimim udur ki, Trkler, Rum toplumuna kar bir kalkma durumunda ma zeret olmak zere, bu trden yaknmalar dizisi icadetmek hevesindedirler" (55). Bununla birlikte Calthorpe, ileri ge len Rum halknn, Mslmanlara kar kkrtc davran lardan kanmann nemi zerinde durarak bunu adamlarna iyice anlatmalar... gsterilerin snrlandrlmas., ve Trkle rin yasal saylabilecek saldn ve kkrtmalara ve sonu ola rak karkla gtrecek durumlara yol almamas iin (54) The Morning Post 25.11.1918. (55) 21.11.1.918 tarihli rapor. 86

dikkatli bulunmalar (56) konusunda Serres metropolitine haber gnderdi. Ne yazk ki. btn bu uyarmalar hibir yan k bulmad. 1919 Martnda, Bar Konferansnn, Trkiye Rumlarnn Trklerden ayrlmalar konusundaki ayrlk politikasn destekler grnd bir sylenti olarak dillerde dolat zaman, 16 Mart'ta stanbul kiliselerinde gsteriler yapld (57). Durum byle olunca, Damat Ferit Paa bile Rumlara cidd olarak uyanda bulunmaya gerek grd (58). Lord Granville, Yunan toprak isteMerinin sonsuzluu konusunda, 17 Kasm 1918'de Atina basnna dayanarak (59) u raporu vermekteydi: "Oniki Ada'y, Kbns', Trak ya'y, Bat Anadolu kylanm; biroktan stanbul'u ve Ana dolu'nun kuzey kylanm bile istiyorlar... Sorun, halkn kartan balonundan ele almacak olursa, ellerindeki topraklan imdiye dek ynetmede pek yle olaanst bir yetenek gsterememi olan Yunanllann, buralardaki milyonlarca halk akllca ve sevecenlikle ynetebileceklerinden, doru su kuku duyulur... Hi delise, zmir'in ticaretle uraan zengin Rumlarnn yurtlarnn anayurt tarafndan teslim alnmasn istemediklerini rendim..." Venizelos buna bak madan bu topraklarn ou zerinde baanl bir hak ileri s rebileceini sanmaktayd. 30 Aralk 1918 tarihli Memorandum'a gre (60) (Ban Konferans karsmda Yunanistan) isteklerini, 3-4 ubat 1919'da Konferansn "Onlar Kurulu" huzurunda savundu (61). Konferans, 5 ubat'ta Yunanistan (56)21.11.1918 tarihli rapor. (57) Trk kadnlar, 19.3.1919'daFatihTrbesi'nde bir miting yapt: "stanbul Trk kalacaktr." (17. ve 20.3. tarihli basn). (58) 20.3.1919 tarihli genelge: TV 3501; kr. Pech 41; Gkbilgin 159. (59) Corresp. resp. Eastern Affairs 1918,1 No. 133. (60) Frangis, La Greece et la crise mondiale (1926), II 28; Br. IV No. 665 App. C: Memorandum: 27.10.1919 ve Note: 12.1.1920. (61) US III859-875. 87

ve Arnavutluk iin bir kurul oluturdu; bu kurul, 30 Mart'ta zmir'i Yunanistan'a vermek kararm ald (bk. a. Bl. IV). Bu kararn verilmesinde ( byklerin (Wilson, Lloyd Ge orge ve Clemenceau) 6 Mays kararnda da olduu gibi), Rum Patrikhanesinin tahrif edilmi istatistikleri ar bas maktayd. Webb; "Venizelos'un verdii istatistiklerdeki apak yanl"tan (62), 10 Eyll 1919 tarihli raporunda hak l olarak sz etmektedir. Bundan vazgesek bile, herhangi bir Trk blgesinin Yunan ynetimine verilmesinin kesin likle olanaksz olduu grlecekti: "Toprak konusunda Yu nanllarn Trklere hkmetmelerine izin verilecek bir sonu taslann kabul edilmesi olanakszdr," (63). Bu gerei ne Venizelos ne de Lloyd George anladlar ve bu yanlmalar yznden, hem Yunanistan'n hem de Byk Britanya'nn byk zararlara uramasna yol alar. Ortodoks Kilisesi, ayrlk propagandalarm destekle yerek ve zellikle ittihatlarn organ, saylan Patrik Germanos V'i grevinden alp, yerine "Locum Tenens" (vekil) olarak Dorotheos Mamelis'i seerek ar su yklenmi ol du (64). Lord Granville onun hakknda 23 Kasm 1918'de Balfour'a gnderdii raporda, "...Bursa metropoliti "Lucom Tenens" Dorotheos gzpek, kararl ve zeki bir papazdr. Patrikhanenin ayrcalklarnn Jn Trklerce geersiz kln masndan dolay, hereyden nce Babli'yi protesto etmi, Babli ve Patrikhane arasnda imzalanm olan 1897 Uzla masyla kurulmu olan hukuksal durumunu geri getirilmesi (62) Br. IV No. 509; V. Venizelos yazmtr. Lloyd George 1226: "A M. Lloyd George, Organisateur de la Victoire. Nov. 1918" (Zaferin Hazrlaycs). (63) S. Armitage Srnith'in 9.6.1919 tarulli dosya kenar noyu. (64) Raymond Janin, Les 'glises orientales et les Rites orientaux (2. bsk. 1926), 133 adl yaptagre 28 Ekim 1918. 88

iin de srarda bulunmutu," demekte, Dorotheos'un "daha sonra da "Trkiye Ortodoks Rumlar"nn dva ve haklarnn tannmasn Patrikhane adna savunma greviyle Avrupa'ya gitmek zere bapapazlarla papazlardan kurulu bir temsilci ler kurulu atad"n da eklemektedir. Onun Patrikhane ile Osmanl hkmeti arasndaki ilikileri kesen ve Rumlar uyruk grevlerinden bak tutan 9 Mart 1919 tarihli muh tras, Rumlar hesabna yreklendirici oldu (65). Bunlar he men balamakta olan savata Yunanllar safmda dvtkle rinden, Devletler Hukuku bakmnda Trk sava divanlarmca yurt hainleri olarak hkm giydiler. Metropolit, 3 Tem muz 1919 tarihinde Gregoryen Ermeni Patrii'yle birlikte Britanya Yksek Komiserliine u dilekeyi verdi: "Karga alk ve gven ortamnn olmay,... Trkiye'de... bu son zamanlarda zel olarak kayg ve tela yol amtr. Ulusal savunma bahanesiyle Hristiyanlara saldrmalar iin ete lerle milisler rgtlendirilmitir... Babli... bu eylemi do rudan doruya desteklemektedir. Osmanl hkmet adamla r, yendien kitle halinde adam ldrmelerin nne gemek iin, Mttefiklerin, yurtseverlik duygulan hrpalanm olan Trk ulusunun cokulu durumunun dikkate alnmas gerei ni gz nnde tutmalanm salamak istiyorlar. Gvensizlik ten, asl olarak, Trk hkmeti sorumludur. Dou Hristiyanlannn koruyucusu ve mazlum uluslarn kurtancs olan Mttefiklerin, uygun grecekleri nlemleri almalan iin dileMerimizi ortaya koymamz konusuna izinlerini rica ediyo ruz." Temsilciler Kurulu, dilekelerini Kontramiral Webb'e sunarlarken var olan (gvensizlik) durumunun, yalnzca Iz(65) Clair Price, The Rebirth of Turkey (1923), 126; Mears 596 ve Ziemke 488 (buna gre: 9 Mays 1919 da); TlH II , 82. 89

mir'in Yunan askerlerince igalinden sonra alatrn ka bul etmek zorunda kaldlar (66). Trabzon Metropoliti I'ontosculuk propagandasnda, Ephesus Metropoliti Chrysostomos da Yunanllarn zmir'e kmalarnda (bk. aa. III3 c ve IV 2) ayn rol oynadlar; ruhanilerin, zellikle ne lde bir tutuculukla davranmak yeteneinde olduklar, znik Ba piskoposu Vassilios'un, "Geride bir tek bireyi kalmamak zere Trklerin tmyle yok olmasn nasl da isterdim (67)" yolundaki demeciyle anlalm bulunmaktadr. Cese di Londra'dan Britanya'nn "Centaur" harp gemisiyle getir tilerek 11 Nisan 1921'de stanbul'da gmlen Dorotheous'un lmnden soma (68), 8 Aralk 1921'de seilen, Venizelos'un ateli yanda Patrik Meletios IV Meaxakis (69), Konstantincilerin ve "Trk Ortodoks Kilisesi"nin (70) sal drlarna kar koymak zorunda kalmt; hem de, o aralk Yunan-Trk savanda yanszlklarm belirtmi olan ngiliz lerin iyi niyetli davranlarm hesaba katmadan... B. stanbul ve Trakya Sorunlar Mttefiklerin 10 Ocak 1917 tarihiyle Bakan Wilson'a verdikleri yantta bildirdikleri igibi, Avrupa Trkiyesini s tanbul ile birlikte Osmanl mparatorluundan ayrmak, (66) Calthorpe'un 7.7.1919 tarihli raporu. (67) Maurice Gehri, Missions d'enqute en Anatolie: Revue Internationa le de la Croix Rouge, 15.7.1921; Inqumes in Anatolia (Lausanne 1922), II; J. Kayser, L'Europe et la Turquie Nouvelle (1922), 120. (68) The Times 11.4.1921 (C. C. 9.) (69) Oriente Moderne 1450; Janin 134. (70) G. Jaeschke, Die Trkisch-Ortodoxe Kirche (Der Islam 39,1964,95 ve 45,1969,317,46,1970,225). 90

Lord Curzon'un pek sevdii bir dnceydi; Ancak Trak ya'daki ounluun Trk olduunu bildiinden, 2 Ocak 1918 tarihli muhtrasnda, Lloyd George'un, "Trkiye'nin bakentinden yoksun edilemeyecei (!)" konusundaki de mecinden gn nce, "Dou Trakya Trk halknn Bat Anadolu Rumlaryla dei-toku (mbadele) edilmelerini" nermiti. "stanbul, zellikle dou dnyasnn kozmopolit (her rk ve dinden insann yaad yer) ve uluslararas bir kentidir. Ayasofya (ki 900 yl nce bir Hristiyan kilisesiydi) doal olarak eski kimliine geri dndrlecektir. Byk Britanya, aslnda ok geni ve tehlikeli bir yk olan "Bo azlarn koruyucusu" sanm tayordu. Bu durumda, stan bul ve Boazlar baka ellere verilmeli ve olabilirse, Ameri ka'nn bakanlnda bir kurulla birlikte Milletler Cemiyeti'nin sorumluluuna braklmaldr." Bu muhtra, bir yl sonra,'2 Ocak 1919'da kabineye ve Britanya Bar Temsilci ler Kurulu'na bildirildiinde, Harold Nicolson, "Britanya hMmetinin Trklere kar siyasetinin tam bir ifadesi olan byle bir zm yolunun neden dolay hemen kabul edilme dii anlalmaz bir eydir... Curzon plan 1919 yl iinde dayatlm olsayd, Trkiye ve Hindistan tarafndan, belki glkle, ama srekli bir teslimiyetle kabul edilirdi... Trk ler hemen Avrupa'dan uzaklatrlm olur, uluslararas bir ynetimin stanbul'da kurulmasndan soma, Gazi Paa da bu derece stn ve strateji bakmndan salam bir ynteme meydan okumak gcn ya da isteini bulamazd" demiti; demiti ama, bu aralk byle bir politikay brakmadan soma hemen sonusuz brakacak olan bir etkeni, ngilizlerin son derece sava yorgunu olularnn etkisiyle askerlerini terhis ettiklerim unutmu bulunuyordu. Curzon, Yunanlla91

nn daha zmir'e kmalarndan ve Mustafa Kemal'in Ana dolu'ya gnderilmesinden nce, 25 Mart 1919'da Lloyd George'a yazd mektupta yle sylyordu: "Hl nceki re jimin yeniden kurulmasn uman eski Trklerle, gleri ye terse bizi aldatarak zaferi bozacaklarn sanan Jn Trkler, stanbul'un yklm nbeti kulelerinden bakmaktadrlar." Lord Curzon'un yaamyMsn yazan Earl of Ronaldshay de, "Foreign Office'de Mr. Balfour'un vekili sfatyla hk metin hzl ve kararl ellerce ynetilmesi zerinde srarla durmaktadr... Trkiye'ye verilen brkma koullan ne biz zat Lord Curzon'un nerdii gibi kapsaml, ne de ylesine ar olmutur; Ban Konferans'nm elinde ay srnce mede kalmas; durumun cidd olarak soysuzlamasn ge rektirmitir. Mttefik devletlerin isteklerim zorla yaptrma gc, her yandan grld gibi, durmadan erimektey d i ^ ! ) " diye yazmaktadr. Herhangi bir Trk blgesi iin (igal edilen Arap lke leri dnda) hibir mandater (gdmleyici) devletin ortaya kmad, sava servenine (Yunanllar dmda) istekle at lan kimse bulunmad, 1919 sonunda kesin olarak anlal dndan, Lord Curzon, plamnda hl direnmekteydi. Lord 4 Ocak 1920'de, "stanbul'un gelecei" konusunda (72) ka bineye bir muhtra sundu. Bu muhtrada yle deniyordu: "... Dncemde esasl olarak sranm; yalnzca Trklerin Avrupa ile balarnn kesilmesi iin frsattan yararlanlmas zorunluundan domu deildir; bu frsattan yararlamlmazsa, kendimize yarnn kanklm, entrikasnn ve dou savalarnmm mirasm da hazrlam olacaz ki, bunun acs (71) Ronaldshay 263 v. dd.; Nicolson 75 v. dd.; Lloyd George 1233 v. dd. (72) Br. IV No. 646, s. 995. 92

kuaklar boyu srecektir. stanbul hibir zaman... Hint Mslmanlarmca herhangi zel bir kutsalla ya da saygnla sahip olmamtr. Trkler imdi feryat ediyorlarsa, bu bana gre yapay ve geici bir cokunluktan teye geemeyecek ve ok gemeden snecektir... Kiisel dncem udur ki, stanbul'a kar yapacamz herhangi bir giriim; Asya'da rksal ve dinsel dmanl, Trklerin zmir'den yoksun k lnmalar durumundakinden ok daha az estirecektir... Aa yukar 500 yldan beri Avrupa'nn siyasal yaamn kart ran tek basit sorun olmaktan uzak bir konuyu ilk ve son kez zme balamak zere giriilen sava en az iki yl uzatan, bize paraca milyonlara, can kayb bakmndan onbinlere malolan bir dmam yenerek elde ettiimiz bir frsat rt mememiz uzgrrlk gereidir." Kabine 6 Ocak'ta Lord Curzon'un planm buna karn reddettii zaman, Lord u yolda iddetle protesto ediyordu (73): "Dn kabinede o unlukla alman karara... Trklerin stanbul'da braklmas kararma kar srarl ve cidd muhalefetimin protokola gei rilmesini istiyorum... Verilen kararn, ksa grllk ifade ettiine ve uzun bir zaman iin kararlarn en isabetsizi oldu una inanyorum... Hindistan'da karklklar nlemek amacyla... Avrupa'nn aa yukar be yz yldan beri bek ledii ve bir daha geri gelmeyecek olan bir frsat yitirdik. stanbul'da uysal bir Trk hkmeti grmek... dncesi, bana gre bir dlemdir... Btn bunlarn dnda, urunda douda dvtmz ve Gelibolu'da zveriye katland mz asl hedefin... tam elde edeceimiz bir anda bir yana itilmesinden dolay zlmekteyim." (73) Ronaldshay III 270; Nicolson 113. 93

Londra'da geen bu olaylar henz Trkiye'de bilinmez ken, 13 Ocak 1920'de (74) stanbul'da Sultanahmet Alan'nda byk bir miting yapld: "stanbul Trk kalacaktr". Britanya kabinesinin kararna Fransa da katlnca, Lord Curzon 16 ubat'ta Yksek Komiser de Robeck'e u telgra f gndermek zorunda kald:(75) "Konferans'ta stanbul'un Trklerin elinden alnamayacana karar verildiini iln ediniz; ama unu da ekleyiniz: Ermenilerin ldrlmesine ve Anadolu'da mttefik glere yaplan saldrlara son ve rilmezse bar koullarnn Trkler aleyhine evrilmesi ok olasdr."(76) Bar grmeleri yapld srada, Ayasofya'nm gele cei konusunda ileri srlen grler glntr. Lord Granville, ta 20 Kasm 1918'de yle diyordu: "stanbul'un Rum halk son derece heyecan iindedir... Duygudan pek az pay alm olan Yunanllar bile stanbul'u eylemli olarak elde et meyi umut iinde bekliyorlar; yle ki, her bir Rum'un Ayasofya'ya kar duygusu Mslmanlarn Mekke'ye, Yahudi ya da Hristiyanlarn Kuds'e kar besledikleri duygudan daha oktur. Acaba en sonunda olaslkla sakrdamayacak olan eyin yaplmas, Ayasofya'nm imdiki Trk hkme tiyle anlaarak imdiden Hristiyan kilisesine evrilmesi olana yok mudur?" Bu grne, Venizelos'un, muhalefe ti susturmak iin bunu istemekte olduunu da ekliyordu. B y soma Britanya kabinesi yukarda deinilen kararn ver(74) Alemdar 14.1.: Hamdullah Suphi, Rza Nur ve Nakiye Hanrm'n nu tuklar, kr. Current History XI, Part II, 214 (Bayraklardayaz: "Hak isteriz... ya amak isteriz!"). (75) Br. XIII No. 3; kr. VII No. 6, minute (muhtra) 2. (76) Kr. Peace Treaty of Sevres, Art. 36. 94

mek zorunda kald zaman, Mstear Berthelot, Fransa h kmeti adna gelitirilen bar koullan ereveside u ne ride bulundu: (77) "Dinsel bakmdan btn camiler doku nulmaz kalacak; yalnzca Ayasofya, eskiden kalma bir sanat amt olarak bunun dmda tatulup, burada trl dinsel tapnlar dnda, Mslman tamsna izin verilmeyecektir (78)". stanbul'da olduu gibi Trakya'da da Mareal Franchet d'Esperey e General Milne arasnda 4 Aralk 1918'de im zalanan anlama gereince, Uzunkpr'ye ve daha sonra Dou demiryolu boyuna yerletirilen Yunan igal gleriyle hemen brakmadan sonra arpmalar oldu. Kontramiral Webb, 14 ubat 1919'da u raporu verdi: "Yunan askerleri rezalet kanyorlar... Dou demiryolu boyunca., kylere gi rerek istediklerini alyorlar. Kadnlara satayorlar ve frsat n bulduklan bir srada minaredeki mezzine ate ederek elendikleri de ileri srlyor; saptanyor. stanbul'daki davranlan bile hi de istenir yolda deildir... u srada Trklerle Rumlar arasnda kanklk karmak iin yeterin ce frrsatlan vardr... yle sanyorum ki, bunlann Trakya'da yerletirilmeleri, hi deilse bugn iin gereksizdir." Ne ya zk ki, Britanya Hkmeti, ban koullannm konulmasn dan (11 Mays 1920) soma, Dou Trakya'nn asker igalim Venizelos'a brakmak, hatt daha nce Mudanya ve Bandrma'da yaptktan gibi (79), Britanya askerlerinin ie kanmasyla Tekirda'nn igaline yardm etmeye ynlendirildi. (77)Br.IVNo. 658 s. 1019. (78) Kr. Belleten XXVIII789:24.11.1934 tarihli kararname. (79) N.II 21; Br. XIII No. 97; The Times 29.6., I., 9.7.1920; THII2,218, 223,271; T.Byklolu, Trakya'da Mill Mcadele I (1955), 351. 95

Britanya Hkmeti ancak bir yl sonra (13 Mays 1921'de), Mttefiklerle birlikte Boazlar Blgesi'ni "yansz blge" olarak (ama bu arada Yunan harp germlerinin Trk limanla rndan yararlanmalarn nlemeksizin) (80) iln etti. Bu yanszlk zerinde, 28 Temmuz 1922'de, Yunanllarn umut suzca bir davran olan "stanbul'un fethi"ne hazrland zaman, bir kez daha duruldu. Yunan Dileri Bakan Baltazzis'in "barn ancak stanbul'un Yunan igaliyle dayatlabilecei" kararma varmas zerine, Lord Balfour, "bu yol da yaplacak herhangi bir giriimin karsnda gce bavu rulacam" (81) kendisine bildiriyordu. C. Pontos Sorunu Venizelos'un Bat Anadolu planlar nasl snrszsa, Er menilere kar iyilikseverlii de yle akt; Venizelos, zle mini ektikleri "denize k" salamak iin "Trabzon vila yetini Ermenilere brakacam" sylyordu (82). Ancak bu vilayet Rumlar ve zellikle Metropolit Chrysanthos, Veni zelos'un bu demeciyle asla uyum iinde deillerdi. Bunlar "Trabzon mparatorluu" ansyla bir "Pontos Cumhuriyeti" kurulmas iin ateli bir propagandaya koyulmulard. 2 Aralk 1918'de Foreign Office'e bir ileti gnderildi; bu ileti, Pont-Euxin asll kongre bakam C.G. Constantimdes imza sn tayordu. (80) The Times 19.5.1921; Echos de I'Islam III307 (hantal). (81) 29.7. tarihli nota ile 31.7. tarihli talimat: Corresp, resp. Turkey 1922, INo. 104,109. (82)2.11., 30.12., 1918 ve 27.10.1919 tarihli muhtralar: Frangulis II21 v.dd. 96

Bu "Kongre", Kasm aynn sonunda Marsilya'da top land ve 1.500.000 Ortodoks Pontuslu Rum'un korunmas iin tilaf Devletlerine yalvarlmas kararma vard: "...Bir zamanlar Komnen mparatorluu'nun olan bu lkede, hal kn ounluu hl Rumca konumakta olup, Rum grenek ve geleneklerini srdrmektedir... Sonunda, Trk zulmnn artk sonunun gelmi olduunu gryoruz." Arnold J.Toyn bee, buna u sayfa kenar notunu eklemiti: "Bu muhtrada ileri srlen istatistik ve snrlar dlem rndr... Pontos Rumlarnn ounluu, halk apak kark olup, bar ko rumak iin mandater bir devletin ynetiminde bulunacak olan yeni Ermeni Devleti'nin nerilen snrlar iine de cektir... ve bu da, Pontos Rumlarn tatmin edici bir "Ulusal Yurt" salam olacak!" Reuter ajans, 15 Aralk'da, Ati na'dan aadaki telgraf verdi: "stanbul kaynakl sylenti lere gre, Karadeniz kylarnda yaayan Rum halk, ba kenti Trabzon olmak zere bir Pontos hkmeti kurulmasn ileri srmek iin Avrupa merkezlerini ziyaret etmek iin ku rullar oluturmaktadrlar (83)." ubat 1919 yl sonunda, "Pontos Ulusal Ligi Bakan" Oeconomos unlar yazyor du: "Helen Hkmeti, ... Ermeni dostlarmza... Trabzon'u sz vermi olabilir... Ancak biz... uluslara ayr ayr kendi yazglarn kendilerinin belirlemeleri hakkn tanyan birok demokrat devletin kabul ettii... ilkelere uymayan bir zm yoluna kar, btn gcmzle protesto ediyoruz... Er meni dostlanmrz... Trabzon vilyetinde pek ufak bir azn lktrlar (84)." 4 Mart 1919'da, stanbul'da, "Trabzon'da Rum Cumhuriyeti'nin kurulmas iin almak zere Pontos (83) The Morning Post 17.12.1918. (84)LeTemps 1.3.1919. 97

Gazetesi" yayma balad (85). "Trabzon'da bir 'Pontos Ce miyeti' vard ki, Trabzon ve Havalisi Adem-i Merkeziyet Cemiyeti (Pontos ve evresi Merkezden Bamszlama Dernei) ile elele alyordu (86)." Barutcuzade Faik Ahmet, 10 Aralk'da "Pontosculuk" kkrtmalarna kar "stikbl" gazetesini ve 12 ubat 1919'da da dier ulusu Trklerle birlikte "Trabzon Muhafaza-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti"ni (Trabzon Ulusal Hakla r Koruma Dernei) kurdu (87). 18 Nisan'dan beri geici olarak Trabzon'da bulunan n giliz denetim subay Captain Crawford yetkisini terhis ile rini denetlemekle snrlandrarak i politika sorunlarndan elini ekti (88). Samsun blgesinde byk karklklar kt ki, bu durum Mustafa Kemal Paa'nn 16 Mays'ta oraya gnderilmesi nedenlerinden birini oluturmutu. Ama daha somalar da Pontos sorunu Paris ve Londra grmelerinde bir rol oynad. Lloyd George'un "Ermenistan'a... Karade niz'e k yeri verilmesi" lehinde demete bulunduu 16 ubat 1920 tarihli toplantda Berthelot, Trk Ermenis tan'nn 300-500.000 kadar, ama en az 20.000 mttefik as kerinin korumas altmda yerleime almas iin emre hazr olduunu sylemi ve soma da "Rumlarn Karadeniz ky snda bamsz bir Pontos hkmeti oluturmak zere bir toprak eridi istedikleri"nden de sz ederek, "Bunun, kendi dncesine gre gln bir istek olduu; yani yzde be Rum... ve bamsz bir devlet kurulmas., bu, Rumlarn ta mamnn ldrlmesi demek olur, (89)" grnde bulun(85) Nil 140;kr.IUNo. 1. (86) Ayn. yer. No. 2, 5, 6; Tunaya 444; Byklolu 37; Coar 216. (87) Dursunotu 23; Tunaya 506; Coar 215 v.dd. (88)Rawlmsonl68;Karabekir47. J (89) Br. VII No. 10. 98

mutu. Ne yazk ki, tilaf Devletleri bu lgnca ve tehlikeli Pontos propagandasn engellemek iin hibir giriimde bu lunmadlar. Bu yzden bu propagandaya katlm olan Rum halk, 1921'de felakete urad. Sir Austen Chamberlain, Avam Kamaras'nda sorulan bir soruya, 18 Mays 1921'de, "Rumlarn Pontos'ta silhl bir bakaldrya giritikleri ko nusundaki Trk savlarnn aslsz olduunu ve ama kuku suz, Pontos Rumlar arasnda bir kmldann bulunduunu; dta Pontos Rumlar'mn cemaat ve derneklerince kkrtldklanm; Pontos'un Trklerin kt ynetiminden kurtarl mas iin brakmadan beri Krallk Hkmetimize bavu rular olduunu, (90)" yant olarak bildirmiti. Pontoscular, 8 aylk bir ayrltan sonra (9), 1919 Kasmnda Avru pa'dan dnen Metropolit Chrysanthos'a, Barutu'nun salk vermi olduu gibi, "Trklerle Rumlar, Ermenilere kar bi ramda eyleme gemi" (92) olsalard, daha akllca davran m olurlard. Chrysanthos, byle yapacak yerde hemen Ba rum'a giderek, orada 18 Aralk'da "bir Rum Pontos Hk meti" kurdu (93). Gmhane Piskoposu, 1919 Aralk ay ortalarnda l ke iinden geen Rawlinson'a "Rumlarn Trklerden gr dkleri kt davranlardan" yakndnda, ona "... kendisi nin ve hemehrilerinin, durumu tamamyla ters adan yo rumlayarak, blgenin daha ok Rumlarmm da Trkler asalakm gibi gstererek... ortaya ktn... halk sanki Trk hkmetine bal ve Yunanlar imdi Trklerle savataym gibi grdn, kendisiyle rkdalarm toplama (90) The Times 19.5.1922. (9.1) Kr. 2.5.1919 tarihli Paris Memorandum'u: Karabekir 29. (92) istikbal 11.11.1919. (93)Ayn.yer. 13., 27.12.1919,12.1.10.2.1920; N.II 140. 99

kamplarnda hapsedilmi sandm., bu itilip kaklmalarn onun daac kokulu kutsallna (!) dokunduunu (94)," yant olarak bildirip onu terslemiti. Rawlinson'un ngr sne uygun olarak, yazgnn rzgr gerekten btn arl yla Pontos Rumlar zerinde esti (1921-22). Ancak bu so nu kendileri hazrlamlard; nk onlar da "Trk Orto doks Kilisesi"ne snarak Patrikhanenin intihar politikasn dan kanm olan Karamanllar gibi akllca davranabilir lerdi.

(94) Rawlinson 269; ASD IV 371: M.KemaI'in XV. Papa Benedikf e 12.3.1921 tarihli mektubu. 100

IV ZMR I. Tehlike Ortaya kmaktadr Osmanl imparatorluu ktkten soma, izmir Yuna nistan ile talya arasnda dva konusu olmutu. Mttefikler bu kenti her iki devlete de sz vermilerdi. Britanya'nn Atina Ortaelisi Elliot, 12 Nisan 1915'te Mttefikler adna sunduu bir notada yle diyordu: "...Yunanistan'a, Trkle re kar savaa katlma bedeli olarak Ocak'ta sz verilen Aydm vilyeti snrlar iindeki topraklar iin gvence ver meye hazr olduklarm bildirirler." Eliot bu bildirinin ancak savaa hemen katlmak kouluyla geerli olduunu da, sz l olarak ekliyordu; ama bu gvence nerisi, 3 Ekim 1915'te Mttefiklerin Selnik'e asker karmasna kar ya plan protestodan soma yinelendi; Venizelos'un 5 Ekim'de dmesinden soma da yemden suya dt. Bundan byle, zmir ve evresini Yunanistan lehine ipotekle glendiril mi" sayyorlard. Bununla birlikte, talya, 26 Nisan 1915 tarihli Londra szlemesinin 9. bendi gereince, Anadolu'da 101

kendisine sz verilen payn byk lde geniletilmesiyle ilgili olmak zere Akdeniz yresinde "Antalya Vilyetine komu adaletli bir payn verilmesi" konusundaki isteklerim, 1917 ylnda kabul ettirmiti. ngiltere ile Fransa, 18-22 Austos 1917 tarihlerinde birbirlerine gnderdikleri nota larla, 19 Nisan tarihli StJean de Maurienne uzlamalarm dorulamlard ki, bu uzlamalarda, 9-16 Mays .1916 Sykes-Picot uzlamasmdaki koullarn ayn olan ynetim ve karlarla ilgili koullarla, Yeil blgeyle C blgesini (izmir ile birlikte), belki de "Rus Hkmetinin onay ekincesiyle" (1), talya'ya tanmlard. Bu onay elde edilemeyince, Mr. Balfour, 14 ve 30 Ekim 1918 tarihlerinde 1917 uzlamas nn hkmnn kalmadn belirtti ki, Soninno, bu szleme artnn kesin, zmleyici (r'esolutoire) nitelikte olup erte lenebilir (suspensive) nitelikte olmamas dolaysyla, iddet le protesto etti. Balfour'un... zmir konusunda (2) herhangi bir sz vermedii Sonnino'ya bildirildi. Lloyd George da 17 Mays 1919'da Versailles Danmas toplantsnda ayn hu kuksal gr tutarak, konunun "sub judice" nitelikte oldu unu belirtti (3). Venizeios ise, 2 Kasm 1918 tarihinde Anadolu'nun ba t blmnn (Makri'den Erdek'e dek 812.000 Rum nfu suyla birlikte!) Yunanistan'a braklmasn, hatt urunda Mttefiklerin savam verdikleri ilkeler adna (4) istiyordu. (l)'Mario Toscano, II Patto di Londra (1934), 187; ayn yazar, Gii Accor di di San Giovanni deMoriana(1936), 46, 51, 53,271; 340 birok kaynak adla ryla; Lloyd George 12.11. (2) R. St. Baker, W. Wilson and World Settlement (1922), II191; Corresp. resp. Eastern Affairs 1918,1 No:. 7,21.23; Br. IvNo. 22 Not 10-11. . (3).s-V 687". s (4)Frangalis il 2 v dd. 102

Ayn istei 30 Aralk 1918 tarihli "Bar Kongresi Huzurun da Yunanistan" adl muhtrada ve ayrca da szl olarak 3-4 ubat 1919 tarihlerinde "Onlar Danma Kuruf'nda yine ledi; bu KuruFda kendisinin zerinde hak iddia ettii blge de 1.132.000 Ruma karlk yalnz 943.000 Mslman bu lunduunu ileri srd: "Bir iki ylda, iki yanl ve gnll gmenler dolaysiyle Rumlarn ylm bulunduunu" da ileri srmekteydi (5). Buna karlk da Martino talya Hk metinin dnler karsnda Yunanistan'a ayrcalklar tan maya hazr olduunu, ama "...araya yeni anlamalar girme dike, 1917 szlemesinin her iki imzac tarali birbirlerine baladm" (6) Lord Hardinge'e, 6 ubat'ta yazm olduu bir mektupta bildiriyordu; bununla birlikte Yunanllarn top rak konularm incelemek iin 5 ubat'ta kurulan kurul, 30 Mart'ta femir blgesinin Yunanistan'a verilmesini neriyor du (7). Bu karardan haberi olmayan Amiral Calthorpe da, 3 Nisan tarihli raporda unlar yazyordu (8): "...ummak iste rim ki... Helen Krall, Ege Denizi'nin dou kylarna yaylmayacaktr. Bu umudumuz, gemiteki zulm ynetimin den kurtulma isteklerine duyduumuz sempatinin eksikli inden deil, ama bu davrann ilgili taraflardan hibirinin mutluluuna hizmet edeceine inanmam, belki bunun tam tersine inanm olmamzdandr." mparatorluk Genel Kur may Bakam Henry Wilson, Lloyd George'a yazd 4 Ni san tarihli mektubunda, "Bu sahnelerden btn gcmz ekelim; Merkez Avrupa'da, Balkanlarda ve Trkiye'de or(5) Ayn. yer. JJ 28; Us ITI 859, 872. (6) Corresp. Affaire 1919, II No. 15. (7) US IV 716. (8) Corresp. H No. 34. 103

taya kmas yakn olan karklk ve kargaalklara asker olarak hi karmayalm," diye neriyordu. "Gney Dou Avrupa ve Trkiye Asyasmdaki durumla ilgili" ek bir mek tupta da yle deniyordu: "8. Yunanistan'n glerim Ana dolu'ya ve Tarkay'ya yaymak cesaretini gstermesi duru munda urayaca tehlike ortadayken, Msy Venizelos as ker durumun gereklerini anlayarak davranmaktan ok, is teklerinin gerekleeceim sand iin askerlerin terhisine balanmas enirini vermi bulunuyor... II. Durumu etkileye bilecek nlemleri hl alabiliriz: ... Kkrtc Rum istekleri ne kar teslimiyet gstermemeli." Daha 1918 ylnn ban da Yunanistan'n zmir zerindeki savlarna cephe alarak Rumlarn Dou Trakya'ya g etmelerini salk vermi olan Curzon, artk nl olan 18 Nisan 1919 tarihli "Ortadou ko nusunun imdiki durumu"yla ilgili muhtrasndan (Encl. 1) (9): "...anlald ki, Yunanllarn zmir'i ve belki de Aydm vilyetini istemelerinin (Amerikallarn iddetle kar ka caklarna edeceklerine inamlmasma karn) kabul edilebil mesi, Msy Venizelos'un diplomatik yeteneinin yksekli i sayesinde olmutur. Yunanllar ise, Selanik kenti kaplar nn be mil tesinde gvenlii srdrmekten cizdirler; bunlara btn Aydm vilyetinde dzen ve gvenlii koruma grevi emanet edilebilir mi? Trkler, Avrupa'dan atlmalar na ek olarak Asya'daki vilyetlerinin de kendilerinin nefret ettikleri yabanclarca bylece paylalacan, z mallan ol duuna itenlikle inandklan topraklanmn bir kesinin bile kendilerine braklmayacan anladklarnda Anadolu'yu geni bir kasaphaneye evirerek, rksal ve dinsel bir furya(9) Corresp. II No. 37: note to Mr. Balfour, 22.4.1919, Encl. 1 ve 2; Ronaldshay II265; Nicolson 80; Clurchill 365; THII , 58. 104

nn son ve lgn seline kaplmayacaklar mdn?.." ((Encl. 2) "Genel bir zm tasarsna varmak iin verilen srenin tehlikesi": I. ...zmir kenti ve Aydn vilyeti.) Geen birka ayda, cidd bir bakaldr tehlikesinin ortaya ktyla ilgili olarak uyarlm bulunuyoruz. Tehlike, zellikle burada ok byktr; nk Osmanl Rumlaryla Mslmanlar arasmjiaki olaan anlamazlklar talyan, Fransz ve Helenler ara sndaki srtme ve entrikalardan doan karlkl akmlarla kark bir durum alm bulunmaktadr... talyan ktalar Ro dos'ta hazr bulunuyorlar, Yunanllar askerlerini adalarda oaltmaya bakyorlar... Trkler, gvenlii korumak iin Britanya subaylarnn bal bulunduklar bir frkann gnderilmesine izin istiyor lar. Konferansn bu aralk zmir'i Yunanllara vermeyi d nd inanc, yerel Avrupa kolonilerinde (10) ve zellikle Amerikan misyonerlerinde protesto tufan uyandrd gibi, ngiltere Krallk Hkmeti'nin stanbul Yksek Komiseri'nce ar bir uyan telgrafnn da gnderilmesini gerektir di..." Curzon'un byk bir inandrma yeteneiyle syledii ve kabine yelerine teker teker gnderilen aklama kar snda, " Bykler" nasl olup da 6 Maystaki uursuz ka ran verebiliyorlard? Anlalmas g bir konu. Belki de, bu konuda iki etken kesin rol oynamt: 1- zmir'in, brakmadan bu yana aylardan beri gelien durumu ve 2- Gney-Bat Anadolu'da talyanlarn igal glerinin gittike yaylmalan. zmir'e doru talyan-Yunan yanmas daha brakma(10) Kez. Kr. Churchill 365. 105

dan nce balamt. Lord Granville, 8 Ekim 1918'de "Piemonte" kruvazrnn "zmir'deki herhangi bir mttefik eylemine elden geldiince abuk katlmak zere" Midilli'ye yola ktn bildiriyordu. Fransa buna iddetle kar kt; talya ise "Yunan ktalarnn, zmir'de ya da Anadolu'nun talyan etki alanna ayrlm olan bir ksmnda kullanlmas na sert protestoda bulundu (11). Venizelos da, 14 Ekim'de "Trk topraklarnda stratejik noktalarn brakma anlama s gereince igal edilmesi durumunda, Yunan ktalarnn bu harekta katlmalarna izin verilmesini" Balfour'dan rica et ti... "Bu latalarn ortak ilerinde, mttefiklerle yanyana ya sal yerlerini almaktan engellenmeleri durumunda Yunanis tan'da byk znt doaca" dncesini iddetle savun du. Balfour, buna yamt olarak, "Ktalarn asker harektta kullanlmasnn, cephedeki generallerin ii olduunu" bil dirdi (12). Lord Hardinge, ngiltere Dileri Bakanl'nn bir sorusuna, 23 Ekim tarihinde verdii yantta, "talyanla rn da, Yunanllarn da zmir'e kmamalarm" (13) yele neceini bildirmiti. Beri yandan, Venizelos ufak ufak admlarla hedefine yaklamaya alyordu. lk ngiliz sava gemisi 4 Kasm'da zmir limanna gir diinde, birok Rum, Yunan bayram ekerek ve Venize los'un resimlerini tayarak caddelerden getiler. Nurettin Paa, bunlarn bu davranlaryla "Trkleri kkrtp kark lk kartmak ve burasn Yunanistan'a verdirmek" (14) amacn gttklerinin apak olduunu Harbiye Nezareti'ne (11) Bykeli Rodd (Roma)'un raporu: 19.10.1918. (12) Corresp. 1918 INo. 7-8. (13) 30.10.1918 tarihli yaz. (14) THI 129; kr. Meclis-i Meb'usan ZC 235; 1X12.1918 tarihli celse. 106

bildirdi. Yarbay A. Dixon, 6 Kasrm'da Rumlar Trklere meydan okumamalar konusunda uyard (bk. yuk. III 3 a). Mareal Franchet d'Esperey, "Ktalarn Selanik blgesinde toplanmasnn nne geilmesi amacyla" bir Yunan tme ninin Midilli, Sisam ve Sakz adalarna datlmasn, 17 Kasm'da Paris'te nerdi. ngiltere Dileri Bakanl, bu neriyi uygun bulduunu bildirdi. Ancak Lord Derby'ye... talyan alnganl tehlikesine kar Fransa hkmetini uyar mak iin ynerge verildi: "Anadolu karasna asker karma dan nce ngiltere Krallk hkmetine danlmas ve bu gi bi gsterilerde, talyan ktalarnn Oniki Adalarda ve Ro dos'ta bulunmas bakmndan talya hkmetine bavurul mas gerekti." zmir'den gelen 30 Aralk gnl bir raporda yle deniyordu: "zmir'de Rumlarla Trklerin aras ok gergindir... Rumlar, tilaf Devletlerini; bu vilyeti Trklerin ellerinden alp kendilerine teslim etmeye duygusal olarak hazr olmadklar iin sitemde buluyorlar... Onlar Trkleri... tilaf Devletlerinin gznden drmek iin... bir komite oluturdular. Herhangi bir Yunan gemisi bu limana girecek olursa... sonu btn olaslklanyla bir felaket olacaktr... Rum komiteleri, imdi btn uluslara kar ayn biimde eit ve drst davranan Yarbay Dixon'u lekelemek iin u ramaktadrlar." Percy Charnaud da, Mondros'tan yle ya zyordu: "Yunan germlerinin zmir'e girmelerine izin veril memesi gerektii zerinde de ciddiyetle duruluyor." (15) Granville de, bu konuda 17 Aralk'ta u ynergeyi almt: "talyanlarla Yunanllar, zmir sorununda birbirlerine rakip bulunduklar srece, bir Yunan gemisinin gnderilmemesi-

(15) Webb'in II. 12.1918 tarihli raporu. 107

nin nedenini tamamyla anlyorum." Calthorpe da, 18 Aralk'ta, "izmir'e hibir Yunan gemisinin gnderilmemi ol duunu, ancak kendisine gven besledii deniz yzbas Mavroudis'in emrinde bir Yunan muhribinin gnderilmesini dndn" haber vererek felaketli bir yolda adm atm bulunuyordu. Bu muhrip, 24 Aralk'ta izmir limanna girdi ve beklendii gibi Rumlarn byk gsterilerine yol at. Venizelos, Kzlha almalarnn da yardmyla Rum lar kkrtmaya alyordu. nce Amphitriti adl hastane gemisi, 20 Ocak 1919'da gezici ekip dzenlemek zere izmir'e geldi. Bunu, 17 ubat'ta bir Kzlha kurulunun bir mfreze askerle Ayvalk'a gelmesi izledi. Bu yzden olaylar kt (16). 20 ubat'ta izmir'de bulunan mttefik devletler delegelerinin, tilaf komiserleri araclyla polis ve jandar mann glendirilmesini nermeleri zerine, Vali Nurettin Paa (17), "... Yunan siyasal temsilcisi (Mavroudis) ile K zlha'n ve denizcilerinin ve baka Yunanl kkrtclarn kktma ve propagandalarna olanak braklmayacak olursa, hibir eylemli yardma gerek kalmayacaktr," (18) diye ya nt verdi. Milne, ayn gn, izmir'deki temsilcinin (lan Smith?) bir raporunu War Office'e gnderdi: "Yunan istek lerinin Trkler arasndaki huzursuzluu bytt, Trk kylerine silh datlmasyla dorulanmaktadr...; Smith, Yunan igali gerekleirse Trklerin ayaklanacaklar gr ndedir. Rumlar olsun, Trkler olsun, talyan igaline ayn biimde direneceklerdir." talyan delegesi Cavaliero Manf(16) TlH 1 133, 136. (17) 20.f.l919'dan beri (TV 3452); ayn zamanda 14.11.1918'den beri XVII. Kolordu Komutam (TV 3409). (18) TlH 1 132,137. 108

redi (19), 23 ubat'ta Nurettin Paa'ya, "Yunanistan, Bat Anadolu'nun Yunan denetimine verilmesini salamaya a lmaktadr... Fransa, Yunanllara yardm etmektedir. Artk Osmanllar iin son szlerini sylemenin zaman gelmitir. talyan denetimine yanda olduunuzu gsteriniz" (20) de mitir. Izmr'in igali iin gittike daha aka grlmekte olan Yunan hazrlklarna kar Trk savunmasn zayflat mak iin, tilaf Devletleri Nurettin Paa'mn geri arlmas n istediler ve yerine 11 Mart'ta daha nce Evkaf Nzn (Vakflar Bakan) ve Dhiliye Nazr Vekili (ileri Bakan Vekili) (13.1 - 4.3.1919) olan (Kambur) zzet getirildi; an cak 25 Mart'ta (21) yeni valinin grevi devralmasmdan n ce nemli bir kongre toplanabildi. Bu kongreyi 26.11.1918 tarihinde kurulmu olan (22) "Lzmir Mdfaa-i Hukuk-u Osmaniye Cemiyeti" (zmir Osmanl Haklarn Savunma Dernei dzenlemiti (17.19.3.). Kongrede byk devletlere gnderilmek zere bir muhtara (23) kabul edildii gibi, Sultan'a da bir kurul gn derildi. Ayn 19'unda kurulu kabul eden Padiah, "ilk frsat ta zmir'e geleceine (!)" sz verdi (24). 7 Nisan'da Yarbay lan Smith (blge kontrol subay) u raporu gnderdi: "Yeni vali zzet Bey, ulus aynrm gzetmeksizin iyi huylu gnll lerin (jandarma ktne) kaydm ve sava srasnda vazge(19) 22.12.1918'denberi;.Calthorpe'mraporu:31.1.1919.(20) TH1 132; HTVD991. (21) TH 1 134; Sz 12.3.; Sabah 26.3; Nurettin 22.3.'de zmir'den hare ket etti (Memleket 24.3.1919). (22) TH 1 134; Tunaya 481; Trk Ansiklopedisi V 432. (23) Metin: Yeni Gn 21.3-; kr. basm: 22.; Arif 13; Apak 18; Ttenk 5; Mftler 4; Ahmed Riza, Echos de Turquie 16. (24) 20.3.1919 tarihli basm; Simavi 224. 109

ilmi olan kyl karakol (silhl kyller) dzeninin yeni den kurulmasn nermektedir. Vali, 'zmir Mdfaa-i Hukuk-u Osmaniye Cemiyeti'nin kapanmasna yanda olmakla birlikte, Rum istelderimn etkisi altmda Trklerde var olan duygusallk yznden (25) bunu gze alamamaktadr." Avrupa gazetelerine o dnemle ilgili olarak verilen ha berler ok anlamldr. Bu balamda, Ren Puaux "fcmir G rmeleri" bal altnda unlar yazmaktadr: (26) "z mir'in gelecekteki yazgs... byk devletleri ilgilendiriyor sa, Yunanllar da cokulara gtrmekte ve Trkiye'yi zn t ve acya srklemektedir; pek doal olarak da, zmirlileri ok zmektedir.... Trk (Hrriyet ve tilf) Partisi (Progrs Liberal) unlar sylyor: 'Her istediinizi yapacaz, yeter ki, ky vilyetlerini Yunanistan'a vermeyesiniz...' zmirli Rumlar da yle diyorlar: 'Yunanistan'a katlmay kesin olarak, elbette istiyoruz. Bu bizim zerinde yzyllarca dur duumuz isteimizdir; hem de kesin bir istektir.' Ermeni ce maati Rumlarla bu konuda tam bir uyum iindedir.... Kk talyan Kolonisi, Roma'dan gnderilen filmlerle propagan da yapyor... Sonu olarak olaylar kyor..." - - "Binlerce s nmacnn yurtlarna dnlerinden dolay yerel yoksulluk oalmtr... Pek doal olarak ulusal duygularla dolu olan yeni vali Nurettin Paa... mttefik makamlaryla... Kuman dan Docteur ile, Yarbay Dixon, Yzba Grenet ve Yzba Mavroudib (27) ile drst ilikiler kurmu bulunuyor... Trkler hl yenilmi olduklar duygusunu tamyorlar". (25) 19.4.1919 tarihli Calthorpe'un raporu. Vali zzet, Yunanllar karaya ktktan sonra Nurettin Paa'nm Bandrma'da tutuklanmasrn istedi (rapor: 19.6.) (26) Le Temps 27., 29.3., 4.4.1919 (raporlar eskimitir!). (27) yle dorultulmak: THI 132. 110

"Vali... Yunan torpido muhribinin ekilmesini... ve Yunan Kzlha'mm geriye arlmasn istemek cretinde bulunu yor. Bu haddini bilmez isteklere bir yant alamyor." Times da zmir'den uyarc nitelikte okuyucu mektuplar almaktay d, fomir'de oturan bir kimse de, 4 Nisan 1919'da yle yaz maktadr (28): "zmir'de yaayan Britanya, Fransz ve tal yan ounluu... ve Ortodoks reaya cemaatinin kmsen meyecek bir ksm (bir Helen ynetimine gvenememektedirler); izmir'de yaayan bu halkn byk bir ksm, Avru pa'nn kayras (vaslilii) altnda Osmanl kalmak istemek tedirler.... Trkleri savunmuyorum; ama bir Yunan koruma snn lkeyi bara kavuturmas yle dursun, dmanl yeniden alevlendireceim, sndrlmesinin yllar srebile cek bir kalkmay gerektirerek atma mealesini tututu racan grmezden gelemeyiz." 1919 Mart sonunda, Yunan Kzlha' alma alann genilettike, zmir'de de huzursuzluk gittike oald. 24 Mart'ta bir misyon, Gelibolu'da bir Yunan torpido botundan karaya kt, bayraklar tamd... 200 kiilik bir alay dzen lendi... Bu kalabalk Trk polisiyle att. Bunun zerine General Thwaites, Foreign Office'e u dnceyi verdi: "Yunanllarla Trkler arasndaki atmalar krkleyecek (29)... planl davranlardan kanmas konusunda Yunan Hkmeti'ni etkilemek ok iyi olabilir." Mavroudis 26 Mart'ta stanbul'da Yksek Komiser araclyla zmir, Ur la, Manisa ve Makri'de Kzlha stasyonlar kurulmasna izin verilmesi isteinde bulunduu zaman, Webb, 1 Ni san'da u yamt veriyordu: "nerilen bu yeni kurumlarla (28) The Times 9.4.1919. (29) Milne'in 1.4. tarihli raporu ile War Offlce'in 7.4.1919 tarihli yazs. 111

Trk Hkmetini artmamz bir yana, Aydn vilyetindeki ok perian duruma ve halkn fke ve cokusunun her an tu tuabilir durumda bulunduuna, ekselansnzn cidd olarak dikkatlerini ekmek ve ayrca baka kkrtmalara yol aa ca dnlebilen herhangi bir davrantan saknlmas iin son derece dikkatli olmalar konusunda bu misyonlara bal bulunan btn memur ve subaylara ynerge vermeyi de, zt- linize salk vermek isterim; ayn zamanda da, hak sz yere propaganda saylabilecek konulardan saknlmas zerinde de iddetle srarda bulunmaktan kendimi alamyo rum." Dileri Bakanl, 29 Mart tarihli bir notasnda, Amphitriti hastane gemisiyle gelen kurulun alma alan nn geniletilmesi nerisine onay verilmemesi iin uyarda bulundu: "Trk ordusunun seferberliinden nce, Yunanis tan'da bulunan Rumlarla ordu kaaklar... asker eitim gr dkten soma Trkiye'ye dnlerinde bu sahte salk rg t iinde Helen dvas iin propagandada bulunmak zere hizmet almlardr." 28 Mart'ta talyanlarn Antalya'ya kmalarndan son ra, Fevzi Paa Yunanllarn da karlk olarak yapacaklar bir giriime kar Sadrzam uyard (30): "...talyanlarn Antal ya'y igaline karlk olarak Yunanllarn da Anadolu ky larna asker kararak bir oldu bitti davranna girmeleri pek olas olduu dnlmekte; bu konuda yce emirleriniz beklenir". Curzon da, 4 Nisan'da, Yunanllarn izmir'i tehdit eden asker karmalarnn engellenmesi iin talyan igderi (maslahatgzar) Preziosi'nin ricasna ayn yolda yant ver miti (31): "talyanlarn... verdikleri gvenceye aykr ola(30) TlH 139: 7.4.1919 tarihli yaz. (31)Corresp.II. No. 32. 112

rak Antalya'ya kmalar, Yunanllarn da baka bir yerde benzeri bir davrana girmelerine elverili bir giriimdi." Yunan zrh kruvazr Averoff, 12 Nisan'da karaya bir devri ye kard zaman, bu tahmin doru kma benziyordu. Harbiye Nzn akir Paa, bunun zerine, ayn 19'unda Ko mutan Vekili Sleyman Fethi'ye "Averoff svarisine kesin bir bildiri vererek, bundan soma devriye kanlrsa engelle neceinin anlatlmas konusunda" (32) ynerge verdi. Fevzi Paa, 21 Nisan'da 23. Fkrann zmir'e tanmasnn General Milne tarafndan reddi zerine, XVII. Kolordunun Yunanllann izmir'e kmalanm nleyemeyecek denli zayf olduu nu nemle bildirdiinden (33), Damat Ferit Paa Yksek Komisere 23 Nisan'da bir nota verdi; bu notada Yunanis tan'n "zmir kylarna kmak zere" (34) 25 bin kiilik bir orduyu hazr bulundurduklan haberi veriliyordu. Calthorpe, 29 Nisan'da, Dixon'un "zmir kenti ve vilyeti Yu nanllara geerse... Trklerin Yunanllan toptan ldrmeye giriecekleri"yle ilgili bilgi verirken, unlar da szlerine eklemiti: "Grnn hak ettii nem ve deerle karlanmas gerekir; nk yerel cemaatin her kesiminin duygulan ko nusundaki bilgisi salam ve gvenilirdir." Ayn gnde, talyan dretnotu Caio Duilio zmir liman na girdi. 14 Nisan'dan beri Mr. Dixon'un yerine atanm olan Mr. Morgan, 5 Mays'ta, "Geminin burada bulunuu nun yerel Rumlarn kkrtma ve cokunluunu sndrm olduunu" bildiriyordu (35). Mr Morgan, ayn raporda (32) TH I 136; (Arman) 3: 14.4.1919. (33) Ayn. yer. 1219. (34) Adrovandi 330. Metin imdiye dek yaymlanmamtr. (35) VVebb'in raporu: 17.5.1919; TH 1132. 113

Prens Abdrrahim Efendi'nin bakanlnda 26 Nisan'dan 2 Mays'a dek zmir'de kalan Heyet-i Nsha'dan (tler Kurulu) da sz etmekte, "Trkler ok cokunluk ve ilgi gs terdiler... Rumlar drst davrandlar... Prens, Trklerin ye nilgiye uradklarn, gerei aka kabul etmelerini, mpa ratorluk iinde dzenin ve gvenin uyumlu olarak salan mas iin uyumlu olarak allmas gereini sylyor, bu konuda tler veriyordu," demektedir. Prens Cemalettin Efendi'nin bakanlnda Trakya'ya (28.4.-10.5.) gnderi len bir baka kurulun benzeri olan bu kurul, 16.4. - 18.5.'te Bat Anadolu'yu (Antalya'ya dek) ziyaret etti. Bu kurullar, Padiah'n ve Damat Ferit'in Osmanl Rumlarn Trklerle "uzlatrmak iin yapt son umutsuzca giriimlerini" gs termektedir (36). Yunanllarn zmir'e asker karmalar ko nusundaki dedikodu her hn biraz daha yaylrken, bu giri imler nasl baarl olabilecekti? Calthorpe'un, Asker Ata e Wyndham Deedes ile Yarbay lan Smith ve Philip P. Graves'ten kurulmu olan ve "zmir'in Yunanllarca igali ola ynn nereye varaca konusunda bir tahmin yazmas" iste dii kurul, u sonuca varmt: "Yeni bir sava isteniyorsa, gidilen yol tamamyla oraya kar" (37); ama Paris'te, her yerden gelen uyanlara karn, en sonunda, yalnz Venizeios'a kulak verildii grlmektedir. 2. Yunanllarn Karaya kmalar Venizelos, 12 Nisan 1919'da, "Aydn Vilyetinde otu ran Rum halkna yaplan ve kesin kantlara dayanan Trk (36) 11.4. -19.5.1919 tarihli basn; Simav 232; (Ataman) 152; Gkbilgin I 64; Ttenk 7. (37) Graves, Briton and Trk 81941), 197. 114

vahetleri"ne ve "izmir Rum rgtne kar yerel Mttefik lerce gsterilen ve yine kuku uyandran davranlar"a kar Clemenceau'ya bir nota vererek protesto ediyordu (38). Sir Harold Nicolson, 14 Nisan'da am defterine unlar yazyor du: "...izmir'i alamazlarsa, Venizelos iktidardan decektir (39)." 21 Nisan tarihli "ler ra"s toplantsnda, "Cle menceau Trkiye'yi mandaterliklere blen ve yeni bir izel geyi ieren bir haritay ortaya kard; bu haritada, talya'ya zmir blgesindeki Yunan mandasndan baka ok byk bir parann mandaterlii salanyordu. Bakan Wilson, "talyanlarn deneyimleri yoktur ve bu topraklar zerinde Yunanllar gibi etnolojik bir haklar da bulunmamaktadr. Yunanllarn durumuna gelince, biz yalnz onlarn kendi l kelerinde erin iinde olmalarm istemekteyiz (40)" demiti. Sava gemisi Caio Duilio'nun zmir limanna gelii (29. 4.), ta yerinden oynatt. Gelen geminin saysn yediye karan sylentilere, asl aratrlmadan inanld. Venizelos, bir Yu nan gemisinin gnderilmesine izin verilmesi iin Lloyd Ge orge'dan bir ricada bulunmu, Lloyd George da, "Mttefik Devletlerin gemileri ve ortak gleri gelinceye dek bekle mesini" (41) sylemiti. Lloyd George 3 Mays'ta koruma blgelerinin blm sorununa deindiinde, Wilson, "Al manya ile bar szlemesi onaylanncaya dek, Cemiyet-i Akvam eylemde bulunmayaca iin, daha ok zamanlar olduunu" (42) syledi. General Wilson, 5 Mays toplant snda asker ktalarla gemilerin gidi yollarn iaret eden (38) Br. IV No. 434. (39) Graves 196. (40) US ve 106. (<tt}Afv- yer. 422.-2JJP?Pte/?M (42) Ayr. yet. 460. 115

haritalar ortaya koyduunda, Lloyd George, "Douda ital yan eylemlerinin son derece kukulu olduunu... italyanla rn 1911 ylnda asker glerini Trablus'a, (1911) olaa nst bir gizlilik iinde sevkettiini anmsadm, imdi de Anadolu'ya buna benzer bir biimde asker sevkyatta bulu naca konusunda kuruntular beslediini... gnn birinde italyanlarn Anadolu'yu ele geirdikleri grlebileceini ve bir kez igal ettikleri yerlerden dar atlmalarnn g ola can syledi. Trkiye'nin ait mandaterlikler sorununu, bir kurul gnderilmesi karan yznden imdi zmlenemeye ceinden, igal glerinin yemden datmyla ilgili ilk ne riye yeniden dnmeyi dnmekteydi. Birleik Amerika Devletleri askerlerini istanbul'a gndermeli ve Ermenistan iin ktalar hazrlanmalyd... Yurttalan, u sralarda ld rlmekte olduklanndan dolay, Yunanllarn izmir'i igal et melerine izin verilmeliydi... orada onlara yardm edecek baka hi kimse olmayacakt... (o) Trkiye'de igal gleri sorununun, Italyanlann Paris'e dnmelerinden nce... hatt olabilirse o gn leden soma... zmlenmesini istiyor du;... bu i (onlarla) grlecekse, grmelere katlacak t." Daha ertesi (6. 5.) nerisinin kabulnde srar eden Lloyd George, "Msy Venizelos'un Trkiye'deki yurttalarm ko ruma altna almak iin iki ya da tmen askerin zmir'e yollanmasna izin karar verilmeliydi." Clemenceau ile Wilson da bu neriye katldklanm bildirdiler; hatt Wilson, "bu tmenlerin hemen karaya kanlmalanm" da (43) iste di. Bylece sonucu ok ar olacak bir karar, bir iki dakika iinde alnm oluyordu. Durumun kendisine Lloyd George (43) Ayn. yer. 465, 484; Br. I 83, n. 8. 116

tarafndan bildirilmesi zerine, General Wilson, "bunun gereklemesinin bir bir baka savan balamas demek olacan, aklama istercesine sorarak", bu sorunda her iki devletin, hem talyanlarn hem de Trklerin, muhalefetine uramak tehlikesi olduunu, "bu iki hkmetin uyarlmalar gerektiini" syleyerek, "uyanda bulundu." tekiyse bunda bir tehlike grmyordu (44). imdi artk konunun gerek lemesi iin gereken nlemlerin alnmas sz konusuydu. leden sonra (6. 5.), mttefik generaller "Yunan ktalar nn hemen zmir'e gnderilerek bu kentin yalnzca Yunan glerince igal edilmeleri" konusundaki "Yksek ra"mn karan zerinde Venizelos'la grtler ve u kanya vard lar: "Byle bir davrann brakma koullanyla karlanp karlanmyacama emin bulunmadklarndan, talya ve Trkiye hkmetleri durumdan haberli klnmalyd." Bu grme, 7 Mays'ta " Bykler"le srdrld. Venizelos "30.000 zmirli Rumun (?) zmir'de Trklerce tehdit edildiklerini" ileri srd zaman, Bakan Wilson, bunun "onlan korumak iin gl bir neden oluturduunu" kabul etti. (Yunan latalarnn) bir Yunanlnn komutas altnda "bir mttefik gc oluturaca" karan verildi. Venizelos, Trk lere durumun ancak karaya asker karmadan az nce bildi rilmesini nerdi; nk, Trkleri ok iyi tanyordu. Kendi lerine uyarmada bulunulmazsa, olaylann hemen ncesinde ki dnem dnda, hibir direnite bulunmayacaklard; yle samyordu; bununla birlikte, ne de olsa az ok tehlikenin ge ne de bulunduunu syledi. Wilson ona hak verdi: "Gizlili in byk nemi konusunda Amiral Calthorp uyanlmalyd (44) Callwell II187. 117

(45)". Sonino; 8 Mays'ta General Wilson'la Kafkasya'daki ktalar konusunda konutuu srada, zmir kararndan henz haberli deildi. General am defterinde unu yazmt: "Bir dost ve mttefike kar kt bir davran" (46). 10 Mays'taki son grmede (47), Venizelos, nasl "Trklere karaya asker karmadan ancak 12 saat nce haber verilmesine nem vermise, ylece Amiral Calthorpe'un da, zellikle Mttefiklerin Ege Ordular. Bakomutan sfatyla zmir'e gitmesinin nemi zerinde durmaktadr... stihkmlarn mttefik glere teslimi, brakma hkmlerince harektn gerekletirilmesinden 36 saat nce Trklerden istenecekti; mttefik glerinin kente varmak zere olduklar da, 24 sa at soma bildirilecekti." Buna gre u kararlara varld: (48) "1 - 12 Mays'ta (Orlando) yaplacak harekttan haberdar edilecek, o da zmir'de Amiral Calthorpe'un emrine bir tal yan deniz subay atayacak. 2 - Deniz yzbas Fuller, Ami ral Calthorpe'a ynerge verilebilmesi iin Britanya Amiral lik Dairesiyle balant kuracak: a) talyan gemilerinin z mir'de bulunuu bakmndan, Amiral Calthorpe'un zmir'de btn asker eylemlerde, eylemlerin bamda ve srd s rada hazr olmas, istee pek uygundur...; c) Sforza'ya 12 Mays leden soma bilgi verilecek; d) Amiral Calthorpe Trklere yaplacak aadaki bildirileri Amiral Amet ile bir likte dzenleyecek: I) Yunan latalarnn zmir'e kmalar nn kararlatrld zamandan 36 saat nce zmir istihkm larnn mttefik mfrezelerine teslim edilmesi gerektii, s(45) US V 501. (46)Callwelini91. (47) US V 553. (48) Ayn. yer. 557. 118

tanbul Trklerine bildirilecek; LT) Mttefik latalarnn; Yu nan ktalarnn izmir'e kmalar kararlatmld zamandan 12 saat nce, brakma hkmleriyle uyumlu olarak z mir'e girecekleri ve buna, zmir evresinde ortaya kt bildirilen kanklklardan dolay karar verilmi olduu, s tanbul Trklerine bildirilecek. stihkmlar teslim almak zere karaya kacak mfreze, tamamyla Franszlardan oluacak ve bylece uluslar arasndaki anlamazlk nlene cektir..." General Wilson, 10 Mays'ta bu konuda an defte rine unlar yazyordu: "Btn bunlar lgnca ve kt ey ler... Venizelos, bu smokinliyi (yani Devlet ardamm) kendi isteklerine let etmektedir... Bliss, Le Bon, Fuller ve ben... sama bir i yapmakta olduumuzda dnce birlii ne varm (49). Clemenceau, Orlando 'mm da katld 12 Mays toplantsnda demiti ki: "Yunanllar zmir'e asker karmalar iin bizden izin istediler; biz de buna raz olduk. Ortada zmir'le ilgili bir blnme yoktur; ama biz yakn za manlarda eine epey rastlanan insan krnmmdan Yunanlla rn rkdalann koruyabilmelerini istiyorduk". Wilson bunu yle dzeltmektedi: "...asl telkin, Yunanllardan gelmi deildi; Yunan ktalarnn karaya kmalarn, Yksek ra, insan krmn nlemek iin istedi..." Sonnino ile danan Orlando, leden soma onayn vermekle birlikte, "Byk Devletlerin ktalarnn zmir'in sonunun ne olaca kararma dek kyda tatulmalanm" nerdi. ler; mttefik igal g lerinin sayca birbirlerine byk lde farkl olularndan dolay, bu neriyi reddettiler; ancak, bir talyan mfrezesi nin katlmasnda anlatlar. Ray Stannard Baker, btn bu (49) Ayn. yer. 570, 577. 119

ilerin, Konferans 'in en rezilce entrikas olduunu syleye rek: "ok kirli bir i, ama talyan pln nlenmitir (50)" demektedir. Acaba doru mu? izmir'e bir talyan karma snn tasarlanp tasarlanmad, Foreign Office'in dosyala rndan anlalamyor; acaba Roma'da henz yaymlanmam olan dosyalar, gnn birinde bu noktay aydnlatacak mdr? Balfour, 7 Mays'ta Calthorpe'un u telgraf aldn Foreign Office'e bildiriyor: "Son derece gizli: ler Meclisi zmir'e bir Yunan gc gndermeyi kararlatrd. lk ksm bir tmen olacak, onu iki tmen daha izleyecek. zellikle imdi tam bir gizlilie uyulmas konusunda bu Meclis ok kaygldr. Sorunun deniz aamas konusunda Amirallik Da iresi size ynerge gnderecektir". Tasarlanan karaya asker karmann ayrntlar konusunda Paris'ten 11.5.'te bir rapor daha geldi; ama Amiralliin ynergesi deil. Bu ynerge, dorudan doruya Calthorpe'a gnderilmiti; ancak gr ne gre, Foreign Office iin bir kopyas yoktur. Bunu, Webb'in 14 Mays'ta verdii notadaki Kidston'un sayfa ke nar notu gstermektedir: "yle grlyor ki, Yksek Ko miser, ynergeyi dorudan doruya Paris'teki Yksek Meclis'ten almtr. Bu konuda Foreign Office'e bilgi verilme di". Calthorpe, 12 Mays'ta meslekdalar Defrance ile Sforza'ya (51) durumu bildirdikten sonra, amiral gemisi olan Iron Duke zrhlsyla izmir'e yola kp (52) ayn 13'nde, leden soma oraya vard. Commodore Fitzmaurice, hemen o saat Visamiral Duvauroux, Yba (Captain) (50) Baker II192 v. dd.; Lloyd George 1250. (51) Sforza, Les Btisseurs de l'Europe moderne (1931), 349. Farkl ola rak Aldrovandi 330: 8.5. tarihinde olduunu sylyor, ancak bu pek olas deil dir. (52) Amirallie gnderilen 20.5.1919 tarihli rapor. 120

Magliano, Captain Dayton ve Captain Mavroudis ile bir konferans yapt. Konferansta, Franszlarn Foa topu birli ini, talyanlarn Karaburun'u, ngilizlerin Ksten Adas'n ve Yunanllarn da Sancakkalesi'ni eit glerle (aa yu kar 120'er kii) igal etmeleri kararlatrld. Calthorpe, daha sonra "zmir'in asker denetimini teslim almak zere" bir Yunan tmeninin 15 Mays'ta karaya kmasndan sz ettiinde, J. H. Dayton (U. S. S. Arizona); "Amerika, Britan ya, Fransa ve talya igal glerinin aramba gn (14. 5) bu kenti teslim almalarm ve perembe gn de (15. 5) Yu nan ktalarna devretmelerim" nerdiyse de, bu neri kabul edilmedi. (53) Hemen her gn yeni gelen yabanc sava gemileri dola ysyla (54), zmir'de huzursuzluk Mays bandan bu yana artyordu. Ian Smith'in temsilcisi A. B. Johnston, 6 Mays'ta talyanlarn Antalya'ya v.b. asker karmas yznden Trklerin huzursuzlandklarm bildiriyordu: "Yunanllarn Anadolu'ya yaylmalar korkusu Trkler arasnda yeniden canlanp da, onlar talyanlarla bir araya getirmedike... y le dnyorum ki... talya Yunanistan'n isteklerine muha lefeti dolaysyla, kazandklarndan daha ounu yitirmitir (55)." Vali zzet, bu makama atanmasyla ilgili irdeyi (Pa diah yazs) pkuduktan sonra Calthorpe'un vekili James Morgan'a okuduktan soma, 8 Mays'ta "Genel gvenlik ve adalet ynetimini kurmak iin alacam; ancak (Trki ye'nin) kimi blgelerinin Yunanllara verilmesinden kayg (53) R. L. Berry'in (U. S. S. Manley) 18.5.1919 tarihli raporu. (54) Aldrovandi 328 gre (C. Duilio hari) yalnz "Piemonte"; kr. US V 570: Orlando 12.5.1919 oturumunda: "Only two ships - Yalnz iki gemi". (55) 17.5.1919 tarihli Webb'in raporu (iliik olarak: Abdrrahim Efendi'nin 1.5.1919 tarihli zmir nutku.) 121

duymakta olduunu... byle bir ey olursa... srekli kar ldklarn ortaya kacan" syleyerek ngrde bulundu (56). Morgan, 10 Mays'ta bunlar yineledi: "Amerikan Amirali Bristol, bugn geldi (57). Rum halk sessizdir, ama Yunan latalarnn geleceini de sezmektedir (58). Ayni gn bir yazsnda, Charles Vellay ilk kez eski "Ionia"mn canlandnlmasdan sz ediyordu: "Yunanistan'n, Denizli Sanca dmda, Aydn vilyetinin tmn ilhak etmek istemekte ol duu bilinmektedir (59)." Cami, 13 Mays tarihli bir telgraf ta (60), "zmir Mdfaa-i Hukuk-u Osmaniye Cemiyeti"nin (izmir Osmanl Haklarm Savunma Dernei) 17 Mart tarihli karan gereince italyan glerinin karaya asker karmasn protesto ettikten soma, unlan eklemiti: 'Cemi yet, (vilyetin) kuzeyinin baka bir g tarafndan tehdit edildiim kaygyla grmekte ve bu gcn buralarda benzeri davranlarda bulunmasndan korkmaktadr. Trk ulusu, bu rada youn olup, yzde seksen gibi ezici bir ounluk olu turmaktadr; yabanc egemenliini reddetme ve Wilson ilke lerine bal kalma konusundaki sarslmaz karann birok kez bildirmi bulunmaktadr." Mr. James Morgan, Calthorpe'nun emriyle, Vali'ye; Yarbay Smith ise, Ali Nadir Paa'ya 14 Mays'ta saat 9'da ilk notay (61) (ayn anlamda, ikinci bir notay da, Webb, is tanbul'da saat ll'de Sadrzam'a geri vermiti) verdikleri s rada durum byleydi. Webb bu konuda u raporu gnderdi: (56) Webb'in 20.5.1919 tarihli raporu. (57) Bristol 12.5.1919 da stanbul'a geri dnd. (58) Calthorpe'un raporu: 11.5.1919. (59) Le Temps 10.5.1919. (60) Webb'in rapora: 15.5.1919. (61) Metin (eviri) (Atman)da 4 ve HTVD 895. 122

"Meslekdam Defrance, ynerge almad iin (62) notay tek bama verecektim. Bu nedenle bu konuda Mttefiklerin Yksek Meclis'in emriyle davrandklar zerinde dikkatle durmak konusuna zen gsterdim. Bununla birlikte Yanan ilerinin tmyle gerektirdii konulardaki eletiri ve sitem lerin, Krallk Hkmetinin payna den rniktanm da pein olarak benimsedim. Ancak giriimin geni tutulmu olmas na bakarak, yazgnn bu lkede reva grd en kt husus lar btn geniliiyle bildirmek bana uygun grnyor. Byk olaslkla, tam darbenin anszn vurulmasnn, yava yava sarsntlardan daha az karklklara gt receini anlamaktaym." ler Meclisi'nin 10 Mays kararndan alacak dere cede farkl, baka ve yeni ayrlklarn varl, Foreign Office'in dosyalarndan anlalmaktadr. Aym ondrdnde, Da mat Ferit'e yalnzca "istihkmlarn" igal edilecei bildiril mi, ama zmir'in igalinden.sz edilmemiti. Webb, gece yarsndan biraz soma u telgraf ekti: "Sadrzam, bugn leden soma zmir hareketinin kendisine daha bir takm felketlerin balangc ve mparatorluunun kesin olarak paralanmas gibi geldiini bana bildirdi; o yalnzca Sultan ile kiisel ilikileri ve ona kar duyduu derin sayg yzn den ve sevgisinden dolay istifay dnmek istememektedir (63). Yunan igalini rendii zaman, istifa edip ekilmesi nin ok olas olduu dncesini tayorum... Yunan Yk sek Komiseri katnda giriimde bulunarak, "nasl olursa ol sun, gsterilere engel olunmas gereiyla ilgili uyanlarda (62) Amet, ald emir zerine 12.5.'te stanbul'a dnd. Cathorpe ona yolda rastlad (20.5. 919 tarihli rapor,.. (63) Trkgeidi il 208. 123

bulunacam." Bu trl gsteriler, Venizelos'un "Drtler Meclisi'nin oy birliiyle verdii karar" bildiren telgraf geldii 14 tarihinde Atina'da yapld. (64) stanbul hkme tinin (izmir'den gelen btn uyanlara karm) ayn 14'ne dek hibir eyden haberli olmad, akir Paa'mn Ali Na dir Paa'ya 12 Mays'ta (65) "Her trl silh, cephane ve niformann kiiler ya da kurullarca Osmanl lkesine so kulmasnn) yasak" edildiiyle ilgili olarak gnderdii emirden anlalmaktadr; oysa ki, zmir'in yazgs, bu srada Iron Duke zrhlsnda karara balanm bulunuyordu. Calthorpe, bu konuda u raporu verdi: "Vali beni ziyaret etmek istedi. Onu gvertede leden soma kabul ettim. Kendisini olaanst bir tel iinde bul dum. zmir igalinin (... Yunanllarca)... gereklemek zere olduu., kukusundan doan kaygdan olacak... bunun Trk halk zerinde ok kt etki yapacandan korkuyor du. Ona, yalnzca, mttefikler neye karar verirlerse versin ler halk yattrmak iin elden gelen her eyin yaplmas beklendiini, zel bir gr olarak bildirdim. O da bana ay n niyette olduu konusunda gvence verdi." (Gerekten de, izzet, basm araclyla yattnc haberler yaymlad (66) ). "14 Mays leden soma saat 7 de ikinci konferans... yapl d. Bu konferansta benim yerel hkmete izmir'in Yunan ktalannca igal edilmesi kararma vanldm iln etmem... Bu kararla ilgili nota, bir nceki bildirisi olduu gibi, aa yukan leden soma saat 10'da, Valiye ve Trk Komutan(64) 14.5.1919 tarihli Granville'in raporu. (65) TIH1140. (66) "Islahat" 14. akam; "Kyl" 15. sabahleyin (TH II 1, 50, 52; Ay demir II67; Bayur 337; Coar 257). "Anadolu" ve "Duygu"yu zzet 12. 5.'te ya sak etmiti (Hdisat ve Sabah 15.5.1919). 124

na verildi. Nota metni, onlar doal olarak derinden zd gibi, zaman zaman da dayanlmaz derecede ac gelmitir." Barut fsna atlan kvlcm niteliinde olan bu nota metni, yledir: (67) "14 Mays 1919. Ekselans! 1 - Mttefik Dev letlerin Hkmetleri ile Trkiye arasnda imzalanan brak mann 7. maddesine dayanlarak zmir'in Yunan askerlerin ce igaline karar verilmi olduunu bildirmekle grevliyim. 2 - bu karar, Osmanl Hkmetine bildirilmitir. 3 - Bu as ker topluluun yarn (15 Mays) yerel saatle 8'de zmir'e varmas beklenmektedir. Karaya karma, hemen balaya caktr. Yunan deniz mfrezesi, rhtm ve nhtmn yanala cak blmlerini, karaya k hazrl iin saat 7'de igal edecektir. 4 - Yarn sabah,(kmas olas zc verici bir olay nlemek iin) Trk latalarnn Yunan asker makamla rnn kendilerini ilgilendiren isteklerini bildirinceye dek k lalarnda kalmalarm dilerim. Gmrk ile Punta yaknla rnda yerletirilmi olan Trk ktalar, saat 7'de merkez k lada toplanm bulunacaklardr.'5 - Bu yolda kacak bir olayn, izmir'le evresindeki sancak ve ilelerinde heyecan ve kargaalk yaratabileceini, ekselanslar pek iyi bilirler; dolaysyla gvenli dzeni srdrmek iin ynetiminizde bulunan btn aralar kullanmanzn kesin olarak gerektii konusu zerinde byk nem ve srarla durmaktaym. Telg rafhane, lke iinde heyecam gerektirecek nitelikteki haber lerin gnderilmesini nlemek iin, yarn sabah erkenden Britanya askerlerince igal edilmi bulunacaktr. Trke res m telgraflar sansr memuruna teslim edilirse, Hkmete gnderilmekten alkonulmayacaklardr. 6 - imdi limanda

(67) Metnin zeti: (Atman) 5, 12; HTVD 895: THII1, 53. 125

bulunan gl mttefik devletler donanmasnn ayak bana gvenim vardr". Hkmet ve ulus, bu noktaya kar nasl bir karlk vermitir? "galde tilf mfrezelerine gereken kolaylklar"n gsterilmesini, bu ilk notann bildirilmesi zerine b tn ktalara emreden Ali Nadir Paa, Yunanllarn karaya as ker kacaklanyla ilgili olarak srste duyduu sylentileri akir Paa'ya bildirdii zaman, Paa'dan, "Bu gibi sylenti lere nem vermeyiniz" yantn almt. Bu kii yani Mavroudis, leden soma saat drde doru Venizelos'un "Yzyl larca beklenen zlemimiz artk gereklemitir... Yunanis tan gvenlii salamak iin zmir'in igaline anlmtrr... bunun, teki aznlklara ynelik olmayacana... eminim" anlamndaki, Paris'ten ald bir haberi Ortodoks Bakilise sinde okuduunda, bu dncesinden caydrnlamamtr. Ali Nadir Paa, gece saat l'de ikinci notann ieriini stanbul'a bildirdii zaman da akir'den yamt almad (68). zzet iin de yle olmutu; Damat Ferit, ona verdii yantta, Vekiller Heyeti'ne bir karar vermesi iin ricada bulunmadan nce bir ynerge veremiyecekti. izzet de kendiliinden Calthorpe'a ricada bulunmu, "Kentin Yunan askerlerince deil, Mttefik mfrezelerince igal edilmesini istemi; bu igalinse ilhak anlamna gelip gelmeyeceinin yant olarak bildirilmesi konusunda srarda bulunmutu... Yunan igali kendileri iin aalama ve zulm anlamna gelecek"ti. z zet, sabahleyin saat 5.30 da (15.5) Calthorpe'a u aadaki mektubu gnderdi: "..akam saat 9.30 (Mr. Morgan) ve Yar bay Smith bana ikinci mektubunuzu getirdiler; u ana dek,... (68) THII 1,48-53. 126

Babli'den ynerge niteliinde hibir ey almadm. Buna dayanarak Ekselansnzn ikinci niektuplanndaki isteklerini ze kar protesto etmek gibi zc bir zorunluun etkisi al tndaym. Bununla birlikte, Ekselansnzn isteklerini bra kma belgesinin 7. bendine dayandrdklar gibi... mektu bunuzun geici asker nitelik tad anlamn karyo rum... Aydn Valisi Ahmed zzet" (69). Morgan'la Smith, vali konandan ktklar zaman darda bekleyen byk bir kalabalk tarafndan evrildi; bun lar ricada bulunmak istediklerini sylediler ve bir gen emekli subay, ngilizce olarak unlar syledi: "Byk bir ulus olduumuzu ve lmediimizi size bildirmek istiyorum. Uykuda gibi gzkyorsak da ura iinde bulunuyoruz. ngiltere byk bir slm devletidir ve byk bir devlet ol duu iin de izmir'e Yunanllarn girmelerini nleyecek g c vard. Size unu bildirmek isteriz ki, olsa olsa byk bir devletin egemenlii altnda kalabiliriz; ama lkemizin imdi olduu gibi kullamlmasma dayanamayz. Biz lmedik; bir takm kanklklar olacak. Biz lebiliriz, ama bakalar da bizimle birlikte lecektir (70)." Kzm (zalp) birka gen subayla grrken, ayn dnceyi daha olumlu bir biim de belirtmiti: "Dayanlmaldr; silhl olan silihn alsn; asker, jandarma ne varsa tepelere kp savaalm. Ben yan nzda olacam (71)". stikll Muharebesi (Bamszlk Sa va) bu ardan domutur. "zmir Mdafaa-i Hukuk Ce miyeti" hemen bir "Redd-i lhak" (lhakn Reddi) kurulu (69) Morgan'n raporu: 20. 5.; 12. 6. da Calthorpe tarafndan Londra'ya havale edilmitir. (70) 20.5.1919 tarihli Calhorpe'un raporu. (71) Vakit 28.1.1922; Apak 17. 127

oluturarak iki deiik el ilanyla Yahudi maatlnda (me zarlnda) halk mitinge ard (72). zalp, hakl olarak: "Bu eylem, miting niteliim amad... kararn gerekleti remedi," diye yazmaktadr (73): bununla birlikte, ertesi gn le zeri bir efzon erine (Yunan eri) ilk kurunun sklma sna varan genel cokuyu yaratmakta etkili oldu. "zmir el den gidiyor" (74) anlammdaki telgraflarn gnderilmesi, da ha da nemliydi. "Hdisat" gazetesi, bu telgraf 19 Mays gn 139 saysnda tam metin olarak yaymlad: "Btn vi lyet, sancak, ile, nahiye belediye bakanlklarna. zmir ve havalisi Yunan'a ilhak ediliyor. gal balad. zmir ve ev resi, tmyle ayakta ve cokuludur. zmir son ve tarih g nn yayor. Son imdadnz sizin gstereceiniz yardma baldr. Mitingler yapn, telgraflarla her yere bavurunuz ve vatan ordusuna katlmaya hazrlannz. Arballnz ve dinginliinizi son derece koruyarak kimsenin incinme mesine zen ve dikkat gsteriniz. 14 Mays. Redd-i lhak Heyet-i Milliyesi" (lhakn Reddi Ulusal Kurulu). Cami ile Hac Hasan Paa (zmir Belediye Bakam) taraflarndan yazlm olma olasl (72) Komite, "Anadolu" gazetesi ynetim yerinde kuruldu (Coar 8);- a rlan, olaslkla Haydar Rt (ktem) kaleme almt: 1) Uzunca metin: Karal Trkiye Cumhuriyeti Tarihi (1945), 16 (Faksimile), 20; Tunaya 493; Toynbee 392 (hatal); 2) Daha ksa metin 20.5.1919 tarihli Calthorpe'un raporuna iliik olarak: "Kt davran gren Trk! lken Yunanllara veriliyor. Tepeden inme hakszla kar protesto ve reddetmek iin sesini ykselt! Bu gece, btn Ms lmanlarla Trk dostlan Yahudi maatlnda toplanacaklar. Mmknse ocuk larnz alp"geliniz. Bu sizin son grevinizdir. Orada bulunmay savsaklamay nz; ey kt davrana urayan Trk!" zmir, 1/14 Mays 1919." (73) Kr. N. 1 2. (74) Apak 17 de (zalp'a gre) byle ve Ttenk 6; Karabekir 27'de nok san ve bozuk olduu aktr; kr. HTVD 880, 894, 896; THII1, 63. 128

bulunan telgraf, olaanst bir etki yapt. Colonel (Albay) Smith u raporu veriyordu: "Sabah saat iki, Mays 15'te Yu nanllarn karaya asker karacaklar haberi Trkler arasnda duyuldu. Haber kudurmu bir alev gibi yayld" (75). Calthorpe'a birka gn iinde, 675 yerden kendisinin adna pro testo telgraflar yad (76). 14 Mays akam, Calthorpe tam o srada gelen Albay Zafiriou ile Yunanl deniz subay Mavroudis'i kabul ettii zaman, bu son derecede nazik durum karsmda elden gel diince lml ve ll davranlmas iin her ikisine de b yk bir nemle tavsiyede bulunduysa da... ne yazk ki, bun lar onun bu dn dinlemediler. Ertesi sabah saat 8'de ilk ktalar karaya kt zaman, ondan nce ayn 13'nde Zafiriou'nun kaleme ald: "Askerlerin dinsel inanlara, gre nek ve geleneklere saygl davranacama herkes emin ol sun!" (77) anlamndaki bildiri okundu; ama bu bildiriye uyulacak yerde Metropolit Chrysostomos'un askerleri kut samas ok rktc ve zc bir etki yapt. Askerler, hereyden nce, sevinlerinden zplayp sradktan soma kent sokaklarndan yrye getiler: "Asker, sivil ve dinsel Yu nan makamlar, kalabal yattrmaya girimedi bile. As kerlerin getii yerlerde yl olan Rum kalabal, Trk halknn fkesini kkrtacak tavrlar takndlar." (78). Zayf (75) Dayton (U. S. S. Arizonajun raporu 18.5.1919'da Bristol'e gnderil

mi.

(76) 29.5.1919 tarihli Calthorpe raporu; kr. H. W. V. Temperley, A His:ory of the Peace Conference (1924), VI46: "...Yunan askerinin karaya kmas Trk halk zerinde batan baa ok etkisi yapt ve Anadolu'nun her yerine ya yld... Savama istei yeniden kabard." (77) THII1,55; kr. 45; Karacebe 77. (78) Bristol raporu No. 9; Pace 193. 129

mttefik kuvvetleri, askerlik bakmmdan hibir anlam ol mayan istihkmlarn bir gn nceki igali yerine, Vali z zet'in Calthorpe'a yazd ilk mektupta nerdii gibi, polis ve jandarmay glendirmede kullanlm olsayd, belki de, bu durumun nne geilebilirdi (79). Ksacas, iin sonu fe lket oldu. "Hukuk-u Beer" gazetesinin yaz ileri mdr Osman Nevres'in (takma ad: Hasan Tahsin Recep), Yunan Efzon alaynn nnde yryen bayraky vurmas (80) Trk halkm sarm olan korkun fkenin boalmas iin verilen iaret oldu. imdi artk grlmemi, zalimce bir sa vam balayacakt. Tek sulan yalnzca feslerim balanndan karmayp "Yaasn Venizelos" dememek olan pek ok Trk ldrld. Yama ve insan lorrm ertesi gn de srd. Telgraf yasana karm, haber btn Trkiye'ye bir imek hzyla yayld (81). Calthorpe bu haberi duyunca ie kanma gereini duydu. Sorumlu subaylan ar biimde azarla d. Bunun zerine Zafiriou, 16 ve 19 Mays tarihlerinde, Rumlann "her trl kin ve intikam ifade eden davranlar dan kanmas ve btn dinlere kar gerekli kesin saygnn gsterilmesi" gereini duyurdu. Bir Yunan mahkemesi he men birok lm cezas verdi ve cezalar hemen yerine geti rildi. Ama ne re ki, felket bir kendisini gstermiti. stanbul'da 15 ve 16 Mays'ta, halk Damat Ferit'in ha berlerin yaymlanmasn yasaklamas dolaysyla, sessizdi. Kendisiyse, akna dnmt. 15 Mays'ta VVebb'e verdii bir notada (82), "Yunan ktalan zmir istihkmlann igal (79) 20.5.1919 tarihli Morgan raporuna iliikler. (80) Coar 6-8; Gkbilgin 187; YT1199. (81) Bristol No.12-17; Ali Nadir'in 20.5 tarihli raporu (Atman) da 12. (82) Reat Nuri yazm (Sylemezolu 96); TV 3553. 130

edecekleri yerde (14 tarihli nota) izmir valisinin... eitli telgraflarna gre izmir kentine girmi bulunmaktadr. Os manl Hkmeti, tilaf ordularnn bir igali iin Paris Konferans'mn kararma kar kmayacaktr; ama, bir Helen i galine asla raz olmayacaktr... Osmanl ulusu, bir zamanlar eski hemehrilerine gstermi olduklar ycegnll davra nlara ayn duygularla karlk grememelerinden dolay umutsuzlua itilmektedir. Dolaysyla, ne Osmanl Hk meti, ne de Osmanl ulusu, mparatorluun en nemli kent lerinden birinin igalinin kesinlemesini bir an iin bile ka bul edemez..." Ancak, hkmet ayn zamanda Dhiliye N zn Mehmet Ali araclyla btn vilyetlere birer telgraf gndererek halk yatmaya ard (83). Webb, 16 Mays'ta "lkenin her yerinden saysz protesto telgraflan aldn, kamuoyunun her yerde fkeye kaplm grndn," bil dirdi. Sonunda, gazetelerin zmir konusunda haberler yay masna izin verildiinde, (84) stanbul'da frtnalar koptu. Webb'in 19 Mays tarihli raporunda, "Mslmanlarn duy gular burada zmir'in Yunanllarca igaline kar hzla akla kavumaktadr... Halkn duygularn banla belirt mesini zorla engellemek iin bir giriimde bulunulmu de ildir." imdi "Trk Oca" da genel gsteriler dzenleye bilirdi. Bu mitinglerin en by ve en etkilisi, 23 Mays'ta Sultanahmed alannda yapld (85). Calthorpe, aym 3 Tin den sonra stanbul'da ve evresinde miting yaplmamas (83) TV 3550; "L'Entente" 16.5.; Atay 120 (M. Ali, M. Kemal'e: "Allah Allah, ne kstahlk! Yunanllar zmir'e kyor!") (84) Gzleriyle ilk gren tank Vakfta 19.5.1919. (85) Alemdar ve Sabah 24.5.; Anburnu 37 (Cuma); Gkbilgin 189; Pech 57; Trkgeldi II215; (Advar) 30,33 (6.6 deil!); YT1166. 131

iin hkmetten dilekte bulundu (86); ancak coku, Dolmabahe Saray'na dek ulamt. 19 Mays'ta. bir "milli" birlik kabinesi toplayan Damat Ferit, bir bildiri yaymlayarak, "Padiahin yreinin (duyduu aclardan dolay) sarsld n" halka ilan etti. Kendisine gelince; sradan bir er gibi g revini yapmaya hazrd (87). 26 Mays Saltanat ras'nda Galip Kemali, (88) "Avrupa'ya anlatlmaldr ki, savaa gir diimiz andan beriye, hakkmzda verilmi olan kararlar in safszca uygulanmak istenirse, bu lke bir tek vcut gibi bakaldracaktr," szlerini, hibir engele uramadan syle yebilmiti. 12 Mays'ta, " Bykler" karaya (izmir'e) asker karmann bar szlemesinin zmir'le ilgili son hkmleri ni asla bozmad konusunda Orlando'ya gvence vermiti. Ancak, daha ertesi gn Wilson, "zmir'le evresinin; Yunan-Arnavut Kurulu raporunda nerildii gibi, Yunanis tan'n kesin egemenlii altnda birletirilmesi, ayrca Msy Venizelos'un istedii topraklarn da Yunanistan mandasna braklmas... dalarn bati eimleri de iinde olmak zere... btn bu yrenin Yunan mandasna braklmas" dnce sinde olduunu syledi. Lloyd George, yalnz Mslman halkn ok vahice davranmasndan korktuunu ve Yunanl larn bu halk ynetebileceinden kuku duyduunu belirtti. "ler", 14 Mays'ta Lloyd George'un sakncalarna karn zmir ve Ayvalk limanlarnn ve haritada krmz izgiyle iaret edildii gibi ounlukla Rumlarn oturduu yerle rin... Yunanistan'n kesin egemenlii altmda tutulmasna (86) Calthorpe 22.5'de zmir'den stanbul'a dnmt. (87) TV 3553. (88) Sylemezolu 130. 132

(89) karar verdi. Curzon bunu renip de zmir'de gen olaylar konusundaki ilk raporlar ald zaman, 18 Mays'ta... kabinenin teki yeleriyle birlikte dehet ve gce niklik iinde Paris'e geti... Bir toplantda, ertesi gn Yu nanllara Anadolu'da bir blge verilmesine izm verilmesi kararma kar honutsuzluunu belirtti; ancak imdiki halde asker karma bir oldu-bitti olduuna gre, bundan geri dnmenin de g olacam kabul etmek zorunda kald. Yalnrz Yunanldann, kendi z kaynaklaryla savunabileceklerindan ok toprak igal etmelerine izin verilmemesi zerinde srar etti (90). Churchill unlar yazyordu (91): "Bu uur suz olay, Paris'te gzel bir leden soma nasl bir dehet ve aknlk iinde duyduumu pek iyi anmsamaktaym. Bunun Britanya Genel Kurmay zerinde yaratt aknl n kiisel grm etkilediine kuku yok... Kaynaklar mzn snrl oluu karsnda, pek ok yeni tehlikeleri dou ran bu kt eylemin yaplmasndaki aymazlk, akll bir davran olarak da grlemez." Robert Vansittart, zmir'den gelen bir rapor zerine, u gr belirtiyordu: "...izmir'de de kan olaylarda arlk varsa, bu an davranlara izin verilmesiyle... korkun bir servene yol alm oldu. lerisi iin hayrl bir ey kazamlmyorsa, bu davranlarn brakl mas daha iyidir. Aydm vilyetinin Trk ounluu, nefret ve aalayarak baktklan bir aznln ynetimine asla gir meyeceklerdir... Sonular bizim iin ylesine cidddir ki, gerekirse Mr. Armigate Smith'in dnce olarak ortaya art gibi, Avrupa'da atalca hatuna dek olan yerlerden daha (89) US V 577-586,622. (90)Nicolsonl06. (91) Churchill 367. 133

ok toprak vererek (Curzon nerisi), bu olmazsa, igalin iz mir'le snrlandrlarak, bunun karlnda Yunanllarn Ay dn vilyetinden karlmalar iin zamann ok ge olup ol madn sormak cesaretinde bulunuyorum... Kendilerine grev verilen Yunanllar, altndan kamayacaklar bir ii zerlerine alrlar... biz onlar kendi olanaklarm amakta yreklendirirsek, bellerini krabiliriz." Ne uzgrllk! Daha soma zyaamyksnde yle yazmaktadr (92): "Saygl bir tilki olan Venizelos,... Lloyd George'u aldatt... Yunanllar Levant'da Britanya'nn ticaret karlarnn ortasna sokuvermek, cidden aklszca bir i ol mutu. En son 1897'de dayak attklar Yunanllara kar Trklerin nefret duygularm uyandrmakla, samrm yanl davrandk." Harold Nicolson, Lloyd George'un Yunanllar tek bana izmir'e bel ettii masalm rtmektedir: "Ger i asker uzmanlarn hepsi deilse bile ou, Yunanllarn Ionia kolonilerini kendi kaynaklarna dayanarak koruyama yaca dncesini tayorlard," ama, pek kesin kanlar ol mamakla birlikte Balfour... Eyre Crowe... Sir Robert Bor den, onlarn yann tutmulard. Yunanllara sempati besle yen gen Britanya delegeleri de, bunda az ok etkili olmu lard (93); rnein Crowe, "ok eletiriye urayan, Yunanl larn izmir'e gnderilme kararm... italya'y izmir'i almak tan alkoymasnn nemi dolaysyla, cidden iyi bir siyaset olarak nitelendirmiti... en sonunda da... Hristiyan rehine lerden byk bir blm esenlik ve gvenlik iinde buluna cakt" (94). te yandan, Balfour daha 26 Haziran 1919'da (92) Lord Vansittart, The Mist Procession (1958), 217. (93) Nicolson 92 v.d. (94) Br. IV No.611:1.12.1919 tarihli mektup. 134

Curzon'a unlar yazyordu (95): "zmir'in Yunanllara ve rilmesine iddetle karym; ama bu, onlarn asker karma larna izin vermekle yaplan byk yanlln sonucudur." Curzon da, 22 Ekim 1919'da "Yunanllarn izmir'i igaline izin vermenin, Paris'te yaplan yanllarn en by oldu unu, karklklarn ounun balang noktasn" (96) oluturduunu sylemitir. Bu konuya deinmekten her za man zevk alan Venizelos, izmir'e girmekle, srf drt byk devlet hesabna mandaterlik ettiini sylemesine karn, yzmekten zevk duyan bir rdek nasl yzerse ylece z mir'e gitmiti. Onun hakknda Webb u gr belirtiyor: "Kesin olan bir konu varsa, o da, Yunan askerlerinin zmir'e girmeleri iin izin almak zere, Yksek Meclisi, yerel g venlii salamak amacyla inandrmaya alan Venizelos'un kendi lkesi hesabma yapt en kt i olmasdr" (97). Amiral de Robeck de, izmir'in Yunanllara teslimini "kendi kendisim ynetme dizgesimn apak ve feci bir bi imde ihlali... yakn dou durumunun kangren oluu al" olarak gstermitir (98). Lloyd George'un yaamyksn anlatan Frank Owen de yle yazyor: "O, Trkler aleyhin de yan tutan hkmn eski liberal lideri Mr. Gladstone'a dayamaktadr". Amiral Sir John de Robeck'in 1919-1920 tarihlerinde siyasal memuru olan Sir Harry Luke da diyor ki: "Mr. Lloyd George'un... Gladstone'un belirsiz gelenei ne dayamak istedii Helen dostluu; Gladstone'un bilginli(95) Ayn.yer.NTo.211. (96) Ayn. yer. No:560; THII 1, 58. (97) Churchill 366: Br. IVNo.487: Crowe'ayazlan 17.8.1919 tarihli mek (98) Br. XII No.17: Curzon'a 9.3.1920 tarihli mektup. 135

tup.

inden gdalanm deildir; o, (tpk yakn dou konusunda ilk elden bilgisi bulunmayan Bakan Wilson gibi) Yunan propagandaclar iin kolay bir hedef olmutur." (99) Gre vinden alndktan soma, istanbul'da zmir'in igalinde yan l olarak sorumlu tutulan (100) Visamiral Calthorpe, ami rallie hakl olarak ykseltilmi; nk kendisinin hi de houna gitmeyen durumu, byk bir incelik ve sabrllkla ynetmiti (101). 15 Mays 1919'dan bu yana "Hakllk yn deitirdi. Yenenlerin meclisinde hibir zaman barmamam olan Adalet, kar tarafn kararghna geti" (102). 3. Yunanllarn Anadolu lerine Girmesi Friedrich Schiller'e gre, kt davranlarn lnetli ol mas, her zaman ktlkler dourmasmdandr. 6 Mays 1919'da uursuz kararlarn aldklar zaman ne derece b yk sonular douraca konusunda " Bykler"in her hangi bir sezgisi yoktu; nk, Venizelos igali izmir'le s nrlandrmay asla dnmyordu. galin smrlandnlmas konusunun unutulmu olmas, daha 17 Mays'ta Calthorpe'un dikkatim ekmiti. Bu nedenle ok acele ynerge is tedi. li ra (Yksek Damma Kurulu) bu ynergeyle ilgi li karan (zmir Sanca ile Ayvalk lesi iin) 19 Mays'ta verdi. Bir takm olaylann zincirleme sralanmas sonucun da, Calthorpe bu ynergeyi ancak 28 Mays'ta ald (103). (99) F. Owen, Tempestuous Journey (1954), 631; Luke 1159, II 54. (100) Br. V No.533. Calthorpe 5.8.1919'da stanbul'dan ayrld. (101) Kidston ile Curzon'un 6. ve 9.6.1919 tarihli sayfa kenar notlan. (102) Churchill 368; Br. IVNo.597: de Robeck'in raporu, 18.11.1919. (103) US V722; Br. I 86; IVNo.583, Encl. No.2. 136

Venizelos ise, karaya kan ktalarn Anadolu'nun iine doru ileri yrylerini srdrmelerini, bu sre iinde em retmi bulunuyordu (104). Calthorpe'un 21 Mays'ta z mir'de yerine vekil brakt Commodore Maurice S. Fitzmaurice, bu ktalarn ilerlemelerini bouna durdurmaya a lt (105); nk Zafiriou, Venizelos'un Paris'te gerekesi ni asker zorunluk ve gereklere balad dorudan doruya verilen emirlere dayanyordu. Bylece, gerekte "Kuvay- Milliye'nin ta kendisi olan 'bakaldnclar'la sonu gelmez zincirleme kanl arpmalar kt (106). Onlarla savam, daha ilk gnnden beriye "onur kinci ve aalayc davra n sahnelerine" balanm ve Trk halknn kitle halinde kamasn gerektirmiti. imdi artk yaayan Trklerin, Mustafa Kemal'in temsil ettii yurtseverlik dvasna kar derin bir sempati duymaktan baka bir dnceleri olama yaca, Curzon iin bile, tmyle ortaya kmt (107). Mttefiklerin, kendilerim tehdit eden tehlikenin varl konusunda gittike artan bilgilerine karn 6 Mays uursuz kararm hloimsz klacak bir istek ve gleri bulunmad halde, 15 Mays'ta patlak veren "atei bomaya" altlar. Bunun en aklc yolu da, Yunanllann fetih hrslanm dizgin lemek, yani ileri yryee bir set ekmekti. zellikle Calthorpe, bunu en son kiisel bavuru yeri Balfour olmak ze re, durmadan nerdi. 8 Haziran'da u raporu yollad: "Bana dein gelen haberler, birok Trk subaynn Yunanllara (104) Bristol raporu No.18-23; Br. IV No.435,444,453, 583. (105) lan M. Smith 18.5.1919; "Yoksa genel kalkma ve anari kolaylk la balayacandan, bir tek Yunanlnn dahi lke iine gnderilmemesini iddet le salk verdim." (Calthorpe'un 24.5. tarihli rapora.) (106) TH, II1,125: "Artk kalem deil, silh konuuyor." (107) Ronaldshay III267,269. 137

kar muhalefet cephesi kurmak zere stanbul'dan aynldklann gstermitir. Bu, ylesine doal ve anlayma gre yle geneldir ki, onlar durdurmaya uramak bana umutsuz bir aba gibi grnmektedir." Kamuoyunda "Yksek ura"nn Yunanllar'a... eylem zgrl vermek istedii, mtefiklerle stanbul Merkez Hkmeti'ni daha nceden beri tehdit etmekte olan "Milli mcdele"nin (Ulusal Savam) aktan aa ortaya kmasnda basan salanmasna hibir eyin bunun kadar yardm etmedii, "bu hkmetinse, her zamankinden daha zayf bulunduu" (108) izleniminin uyanmas, Calthorpe'u almalarnda glendirmitir. Da mat Ferit 19 Haziran'da, Paris Ban Konferans Genel Sek reteri Dutasta'ya, Clemenceau iin bir muhtra vermitir. Bunda yle denilmektedir: "...kabul zorunlu tek zm yolu, kukusuz, zmir'in igali konusunda Yunanllarn i gal ettii topraklarn btnyle ve kesin olarak hzla boal tlmasn bekleyerek, Yunanistan' Paris Konferans'mn ia ret ettii snrlar iine geri evinnektir"... (109). Sadrazam vekili Mustafa Sabri, 15 Temmuz'da Yunanllann zulm yaptklan yerlere bir inceleme kurulunun gnderilmesi iin telgrafla ricada bulundu (110). Ayn gnde padiah, huzuru na kabul ettii Morning Post habercisine u yolda yalanma da bulundu (111); "Binlerce sessiz halk... Yunan askerleriy le Rum eteleri tarafndan insan krmna, yama ve apula, vurgunlara uruyor. Ulusumun urad zulm ve aala malar karsnda yattnlmalan zorlamaktadr. Adamlan(108) Br. IV. No. 445; 8.7.1919 tarihli rapor. (109) Ayn. yer.No. 436. (110) Br. I No. 14 Encl.; Gokbilgin 1156. (111) Morning Post 26.7.; Turk basrm: 6.8.1919. 138

mz onurlarn, yaamlarn ve evlerini korumak iin bou maktadrlar... Ben ulusumun babasym ve.... onlar kurtar mak giriiminde bulunmak zorundaym". 18 EylPde, un lar belirtti (112): "Tanr huzurunda yazglarndan sorumlu bulunduum ulusum iin de zgrlk istiyorum... zmir ad uzak vilyetlerimize kadar yansmakta, gerek ulusum ve ge rekse kendi tarafndan kabul edilemeyecek aalama ve tehditler olarak, yreUerimizin en derin kelerine girmi bulunmaktadr." Sonunda, Paris'te bile Yunan ktalarnn da yararna olarak "izmir blgesinin, stratejik gvenliini salayan..." bir snr izilmesi zorunluu alglandysa da, 14 Temmuz ta rihli muhtrasnda bunu neren P. II. Kerr unu da eklemek teydi: "Ne de olsa, Trkler bizim dmanlarmzdr." (113). Yksek ra, 18 Temmuz'da u karan ald: 1- talyanYunan igal blgeleri arasnda, snr izilmesi konusundaki 16 Temmuz tarihli Tittoni-Venizelos anlamasnn onay. 2Yunanllar ile Trkler (Kuvay- Milliye) arasnda uygun bir smnn saptanmas iin General Mime'den ricada bulunul mas. 3- Amiral Bristol bakanlnda uluslararas bir ince leme kurulunun atanmas (114). 2 Austos'ta yksek ko miser, bu snrla iligili bir notann metni zerinde anlatlar. Bununla birlikte, Milne snn ancak 2 Ekim'de Yksek ra'ya gnderebildi. ra'nm 7 Ekim'de onaylamasndan soma, bu snr dikkate alnmak zere metin 3 Kasm'da Os manl Harbiye Nezreti'ne yolland (115). Bu kararlar Mus(112) R. Raynaud'nun huzura kabulii: Journal des D'ebats 22.9.1919. . (113) Br. rVNo. 583, Encl. 1. (114) Br. I No. 14 -15, IV No. 461; Laurence Evans, United States Policy and the Partition of Turkey (Baltimore 1965), 181; AH II2,120: Kroki6. (115) Br. 1343, 868. TV No. 475, 536,643; Gokbilgin II: 177; N.I 252,1II No. 218; London Gazette 7.1.1921, 163. 139

tafa Sabri'nin, "Yunan ktalanna, bunlann hartm denetle mek iin... Britanya subaylarnn katlmas nerisini suya drd. Calthorpe, bu nerinin kabuln "olaylarn iy zn yansz tanklardan... renmek iin" salk vermiti. Balfour ise, bunu, "Yunan igalinin, grnte Mttefikle rin deil, yalmzca Britanya'nn karan sonucunda gerekle tii konusunda yerlemi bir inan bulunmakla birlikte, bu yanl inana bir gerek grn verebilecei," gryle reddetmiti (116). Yunanllarla "Kuvay- Milliye" arama bir mttefik "tampon ktas" sokmak iin yaplan bir baka neri, Lond ra ile Paris arasnda geen uzun grmelerden soma so nunda Franszlarn direniiyle karlaarak sonusuz kald (117). te yandan, ingiliz denetim subaylan hibir engele uramadan Trk cephesini gezebilmiler ve gnll "efe'ierin maneviyatlarnn ok yksek olduunu grm lerdi (118). 4- Yunanllarn Ankara'ya lerleyip zmir'e ekilmesi Btn ngrl ingiliz devlet adamlanyla politikacla rnn, Yunan askerlerinin izmir'e kanlmalanndan hemen soma, Anadolu'nun (italyanlardan da) tamamyla boaltl masn kabul edilebilir tek zm yolu olarak grmelerine karn, Yksek ura'nn 1919 ylndaki direniine kar an(116) Br. IV No. 445,449. (117) Ayn. yer. No. 473, Encl. (ingiliz, Fransz ve talyanlarn zmir'deki temsilcilerinin 14-7-1919 tarihli nerileri), No. 539, 551, 556, 587. (118) Ayn. yer. No. 509: "Babozuk Trk ordusu hak. genel bir rapor": 3 - 9 - 1919; (Aker) II208; TH H 1, 197; General Hanbury ve Demirci Mehmet Efe;GkbilginII20,22. 140

cak ileri yryn snrlandnlmasn (2 Ekim tarihli Milne hatt olarak) salamaktan ileri gidilemedi. Foreign Office'in dosyalarndaki Calthorpe'un, 20 Mays tarihli zmir misyo nunun zet raporunda daha nce 9 Haziran'da S. Armitage Smith'in bir sayfa kenar notu bulunmaktadr: "Burada an latlanlardan karlan sonular yle grlmektedir: Yunan llarn, Trkleri ynetmek zere hkmet kurmalarna izin verilmesi iin herhangi bir blgenin kabul olanakszdr. Bunlarn bir an nce, olabildii oranda Anadolu'dan (ya b tn vilyetten ya da hi olmazsa izmir kenti dnda btn yerlerden) ekilmeleri zorunludm." Ama bu durumda, bu kent evre blgeler olmakszn nasl yaayabilecektir? Ay dn evresindeki savamdan soma Commodore Fitzmaurice, General Nider ve Yksek Komiser Sterghiades ile .dan tktan soma, Clathorpe'a 2 Temmuz'da u telgraf gnderdi: "Aydn vilyetinde ban iin tek umudun, Yunan askerleri nin izmir sancana ekilmeleri olduu grndeyim." Oy sa, Venizelos bunu yapacak yerde, Trklerin fkelenebilecelderini hi dikkate almakszn, yalnzca saygnlk kazan mak amacyla Aydn kentinin yemden ele geirilmesini em retti (119). 17 Austos'ta, Webb u raporu veriyordu: "Hem Yunan hem talyan askerlerinin Anadolu'dan tamamyla e kilmeleri konusunda bir uzlama salandmda... bu zor du rum... byk oranda dzelecektir" (120). zmir, Trk-Yunan cephesi konusundaki durumdan, "...Yunanllarla talyanlann ekip gitmemeleri durumunda, gerek bir zm yolunun bulunamayaca" biiminde sz eden 6 Eyll tarihli durum raporuna, Vansittart u notu yazmt: "Bat Anadolu'da son (119) Br.IVNo. 437,443 - 445. (120) Ayn. yer. No. 486. 141

 aydaki olaylar yznden Mr. Venizelos'un en byk hay ranlar bile biraz olsun sarslmlard." De Robek, Mor gan in italyan propagandas konusunda bir raporunu, 20 Ekim'de "Her iki devletin, Yunanistan'la talya'nn, askerle rini erkenden ekmeleri" isteine iaret eden bir sayfa kena r notuyla havale etmiti (121). Ayn gnde Britanya "Tam pon Ktas"nm ivedilikle gnderilmesini War ff ice'den rica eden Crowe, "Yksek ura'mn Yunanllar igale arma snn nedeni, talyanlarn bu blgede, bu rann kararlarna tamamyla kart olarak ilerlemeleri olmutur" (122) diyor du. Paris'te de bir aknlk vard... Venizelos, 1920 ylnda, Sevres (10 Austos) "nnn" doruuna ulatktan bir sre soma (14 Kasm), seimlerde beklenmeyen bir yenilgiye urad. ngiliz dostlar onu ancak uyarabilmier, 1919'daki grnte zafer kazanmasna yrynden alkoyabilmilerdi. Bu balamda, Curzon 24 ubat'ta General Miliotes ile Paraskevopoulos'un ileri yr y srdrmeleri konusunda izin rica etmelerine kar, Ge neral Milne'in "ileri yrynn bar szlemesiyle ilgili Yunan isteklerine ok zarar verecei" yolundaki dncesi ni Venizelos'a yazm; bu izne, ancak saldn ya da savunma bakmndan askeri harekt gerektii zaman "evet" diyebile cei konusundaki grn de aynca eklemiti (123). Veni zelos'un Mttefiklerin izinlerini salama konusundaki a balan, yaza dek srp gitti. O, 10 Mart'ta Londra Konferan snda,"... askerlerinin ileri yryne ve bylece 20.000 Trk'n datlmasna izin verilirse, Mustafa Kemal'in say(121) Ayn. yer. No. 555 (122) Ayn.yer.No. 536 (123) Br. XIII Nr. 7. 142

girdiinin ar bir darbe yiyeceini, Trklerin, aslnda ger ekten savamak istemedikleri"ni (124) belirtiyor; Mareal Wilson'un, "ngiltere'den insanca hibir yardm bekleme melisiniz" szne, "bize verilmi yerlerde bar szlemesi koullarm zorla uygulamay kendimiz stlendiimiz yant n verdim" diyordu. Eli Romanos, Millerandin kendisine, "Fransa'nn, Yunan dostluu hesabna kendi karlarndan vaz geemeyeceim" (125) sylediini, ona bildirdi. Hatt Lloyd George, San Remo'da 22 Nisan'da, asker uzmanlara gre "Mustafa Kemal'i yenebilmek iin ok byk bir or duya gereksinme"nin bulunduunu kabul etmiti. Ama b tn bunlara karn, Venizelos, "Barn zorla salanmas iin General Paraskevopoulos'a yetki vererek hemen Bandrma'ya doru ileri yryn srdrme" iznini, uzun za mandan beri beklenen (manday) 20 Haziran'da, Hythe'de elde ediyordu (126). Hzl "zafer yry"yle Bursa ve Edirne "fethedildi". Ancak, Paraskevopoulos 27 Temmuz'da "Ankara'ya bir kol gnderilmesini" nerdii zaman, Milne buna... Yunan ileri yrynn hibir bakmdan uzatlma sna yetkisi olmadndan... iddetle kar kt; buna karn, Venizelos bir yl sonra, 1920'de, "Mustafa Kemal'i ezme"nin (127) kolay olduunu sylyordu. Lloyd George ise, "Yunan zaferlerinin byk bir deer tamadn" (128) (124) Br. VII457. (125) Le Matin 1.12.1922; Askeri Mecmua'nn Tarih Ksm No.57,192. (126) Br. VII 112, 307, 349; Oriente Moderno 114; (Atman) 114. (127) Br. XII. No.102; Correspondence VII No.33. (128) Br. Vffl 771. 21.9.1922'de yle aklyordu: "Yunanllara asla ahi peni demedik, onlara ... silh yardmnda bulunmadk" ve 23'te: "Yunanllarla Trklere ayn biimde, kesin olarak yansz davrandk" (!) (The Times, 25.9.,10.10.1922). 143

belirtmiti. Venizelos, dnden az nce sava hedefleri ne ylece iaret etmiti: "Ulusu glerin Ankara ve Pontos evresinde yok edilmesiyle, iki katl bir sonu alnacak t: 1- Boazlarn zgrlnn etkili gvencesi olarak... Trkleri stanbul'dan srmek... 2- Pontos'da ayr bir devlet kurmak... Bu devlet, Ermenistan ve Grcistan ile ibirlii yaparak slamla ve gerekirse Rus Emperyalizmine kar salam bir set oluturacak. Yunanistan'm bugnk gleri, bu seferin tam bir baarya ulamasn saalamak iin yeter lidir." Bu neri, onun kapld byklk duygusunun son belgesidir.. Venizelos, o zamanlar ulusunun savatan ne de recede yorgun bulunduunu biliyordu. Venizelos'un 14 Ka sm'da yaplan seimlerde yenilmesinden soma, Sir Horace Rumbold'a, zmir'den 21 tarihiyle gnderilmi bir raporda "Yunan ordusundaki disiplin eksikliinden" yakmlmaktayd. Daha ok zaman nce, kirala bal subaylarn says art m bulunuyordu. Bundan dolay Rumbold 27 Kasm'da "zmir sava alannda bir Yunan k"n (129) hesaba katyordu. Kral Konstantin, dnnden hemen soma, Venizelos siyasetini srdrmekten baka bir kar yolu olmadm an lad; bylece Ankara'ya yry servenine atld. Ocak ve Mart aylarnda, yeni bakomutan General Papoulas, Eskie hir'e iki saldn yapt; ikisi de ok kan dklerek pskrtl d. Mustafa Kemal, kinci nn zaferini, smet Paa'ya gnderdii, 1 Nisan 1921 tarihli telgrafta, "Siz orada yalnz dman deil, milletin maks (ters dnm) talihini de yendiniz," (130) diyerek ok doru nitelendirmitir. nk, (129) Br.XniNo.152, 179,186. (130)N.II106. 144

efeler dneminden sonra yeniden oluturulmu olan kk Trk ordusu, bundan byle kesin zafere tamamyla inanm bulunuyordu. Metaxas, daha Mart aynda, Anadolu'da daha ok derlenmemesi konusunda uyarda bulunmutu (132): "Yunan ordusundaki srekli deiikliklerden dolay, Venizelos'un d sonucunda bu ordunun cidd bir harekt yapma yeteneinden kuku duyduunu" sylyordu. Buna karn, Dileri Bakan (Baltazzis), her trl aracl red detti. 25 Haziran tarihli bir notada yle denilmektedir: "Yunanistan, Helenizm'in birok yzyllk isteklerini ve ... Sevres szlemesini savunurken ... ayn zamanda uygar dnyamn karlarn da savunmaktadr. Yunanistan, mtte fiklerin ortak kararlarn (Trkler'e) zorla kabul ettirmek zeredir..." (133). Venizelos, 3 Temmuz'da General Danglis'e hitap ederek, "Hkmetin, ilke olarak devletin ie ka rmasn kabulden kanmas(mn) dahi... Yunanistan'a kar ilenmi son su olduunu" belirtmitir (134). Babakan Gounaris, zmir'de 30 Haziran'da, "Tutsak Hristiyan halkn kurtulu kavgasnn lnceye dek sreceim" farfaraca be lirtmiti (135); gerek, kendisini artk uzun zaman bekletmeyecekti. Eskiehir'in "feth"inden soma, Papoulas, "Kral Konstantin ordusunun, Kk Asya ilerine, 1071 ylndan beri bir Yunan ordusunun girmedii yerlere dek girmesi"yle vnrken, Fevzi Paa, "Dmann Anadolu ilerine uzan mak isteyen kollan mezarlarna yaklayor; bu yeni sefer, (131) Peyam- Sabah 12.7.1922. (132)Harington247. (133) Correspondence VIII No.2. (134) The Times, 5.10.1922. (135) Ayn yer. 1.7.1921. 145

dmann lm yolculuudur," (136) diyordu. Times haber cisi, 8 Austos'ta, "Yunanllar ilere doru ilerledike g revleri daha da glemektedir... Trk ulusularnn ou lnceye dek dayanacaklar ve direnli olarak arpacaklar dr ve ylece leceklerdir" (137) diye haber yolluyordu. Lloyd George, Konstantin'in Ankara'ya nl emrini verdi inden (15 Austos) bir gn sonra, Avam Kamaras'nda (138) bir sylev veriyordu; bu sylevinde Lloyd George da yazgnn deiebileceini olanakl grmekteydi: "Trkleri uzlamaya zorlamak iin... Anadolu'nun dalk alanlarna bir ordu gndereceimizi kim sylemi olabilir? Bu olanak sz! Yalnz bir ikinci seenek vard: Her iki yan da sonuna dek savatrmak... Savan tek artam, en sonunda olaylara saygda bulunmay retmi olmasndadr," (139). Sakarya Meydan Sava'nda, savan dnm noktas, zmir'de de, Atina'da da pek abuk renildi. Yunan ordusunun pek o denli rahatsz edilmeden geri ekilebilmesini ve Eskiehir'le Afyon Karahisar nlerinde bir savunma cephesi kurulabil mesini, yalnzca "geilen yerlerin yaklmas" gibi vahice bir taktie borluydular (140). Papoulas, "Sakarya armalarmm son bulmu" olduunu dpedz sylemekle bir likte, bu arada "Mustafa Kemal'in asker taktiiyle Trk as kerlerinin yiitliklerinin hakkm vermek gerektiini, ama ulusularm ileri hareketini kolaylatrmas olana olan her-

(136) The Times, 25.7.1921; RR! Unat: Ta. V. II No.8'de. (137) The Times, 9.8.1921. (138) Hkimiyet-i Milliye, No.289. (139) The Times, 17.8.1921. (140) Correspondence LX No.3. General Staff of the Western Front, Gre ek Atrocities in Asia Minor (stanbul, Hsn-i Tabiat 1922), I-JJ. 146

eyin Yunan ordusunca yok edildiini" (141) belirtmitir. zmir'in Helenlerce igaline (her zaman) kar kmakla bir likte "denetimden uzak bir Trk ynetiminin geri dnmesi" korkusunu da ilerinde tayan kibar Avrupa kolonisi, bu kentte (142) "lonia ve Kemalistan (143) diye iki siyasal bir liin" bir yl sreyle oluturulmasn dlemlemi bulunu yordu. 1922 yl, zayf birok araclk giriimleriyle dopdoluy du; nk, Yunanllarn direni glerinin gittike azald grlyor, ama Trklerin oalmakta olan saldn hazrlklan kmseniyordu. Araclk yapanlar, Anadolu'nun tamamyla boaltlma sn gerektirmekle birlikte, bunun Mustafa Kemal'in kabul edemeyecei koullara balanabileceine de inanyorlard. Sava, Yunan ordusunun yklna dek bylece srp gide cekti. Times, 4 Ocak 1922'de "Bansn ilk ve apak koulu nun, Yunan ordusunun Anadolu'dan ekilmesi" olduunu yazyordu. Aubrey Herbert, 4 ubat'ta, "Bunun tamamyla ve dorudan doruya zmir'in igali srasnda Yunanllann sorumsuzca ve acmaszca iledikleri ar hatalardan (ki Lloyd George bunun balca sorumlusu grlmektedir) ileri geldiini" (144) yazmt. Curzon, Lordlar Kamaras'nda, 30 Mart'ta, "Anadolu'ya (tilaf) Devletler(in)ce arlan Yu nanistan'n, parasal ve bedensel olarak gcn yitirmi" (145) olduunu belirtmiti. Yusuf Kemal'in 5 Nisan'da bil(141) The Times, 13., 14., 22., 27.9.1921. (142) zmir vilyetinden Karabiber, 1919 Mays tarihli bir muhtrada Ame rikan Yksek Komiserlii'nin ynetimi altnda bir "onia Devleti" kurulmasn nermiti (New Bank Buildings, Freshfields and Leese, London, 30.5.1919). (143) The Times, 26., 28.22.1921. (144) The Times, 7.2.1922. (145) Ayn yer. 31.3.1922. 147

dirdii boaltma isteine kar, tilaf Devletleri "Bar ko ullarnn tm kabul edilir edilmez, kenti boaltmaya ba lanabileceini" sylediler. Bu devletler, Yunan hMmetinin sava harektlarna yemden balamak zere askerlerini Eskiehir-Ktahya-Afyonkarahisar cephesinden Trakya'ya ta masna da engel olamayacaklard. Rumbold, "Stratejik nemi olan demiryolu hattnn braklmasnn, ulusular, savlarnda hibir snr tanmayacaklar stn bir duruma ykselteceim", oysa imdi, "Yunan ordusunun iyi mevzi lerde yerlemi bulunduunu" szl olarak belirttikten son ra "Ankara Hkmeti'nin nemli sayda firar (146) olayyla kar karya bulunduunu" da bildirmiti. te bylece Ati na (ve Londra!), saman pne sarlm bulunuyorlard. Ama, zmir'de boaltmann gereklemesini Rumlar ayr bir Ionia Devleti kurmak zere bir "Ulusal Savunma Ligi" (147) oluturdular. Olaylar bylece bhbirini st ste izledi. Bakomutanl Papoulas'tan devralan Hadjianestis... ok daha ksa olmak zere ksmen "yeni savunma hattna ekil meyi" bildirerek, bylece subaylarn otoritelerini ve asker lerin savam ruhunu zayflatm oluyordu... Sonunda, Trak ya'ya nakletmek zere, Anadolu'dan iki tmen asker bile ekti. Ortaeli Lindley, 8 Temmuz tarihli raporda, Yunan Hkmeti'nin umutsuzluk iinde kimi delice dncelerde bulunmas olaslndan sz ediyordu (148). "Bu, iki katl bir darbe"ydi; bar zorla salamak iin stanbul'un "fethi" (146) 5. ve 15.4.1922 tarihli notlar: Frangulis H 360-379; Oriente Moderno 1 650; The Times 17.4.; Corresp.XNo.93; Hak. Mil. No. 484; ZC 18, 518, 523;MillNevslll234,237;N.D 158. (147) The Times, 25., 28.4.1922. (148) Ayn yer. 7.9.1922; Corresp. resp. Turkey I No. 19, 20. 148

denemesi (!) (29.7. tarihli not) ve "Ionia'nm zerklii" (30.7.); bu raporun iinde Hristiyanlarn, erkeslerin ve teki Anti-Kemalistlerin... gvenlik ve esenlikte kalabile cekleri (!) bir Kk Asya devleti olan "Ulusal Savunma Ligi" nerisi de vard (149). 1919 ylnda "Mdfaa-i Hukuk-u Osmaniye" iin gzpeklikle ortaya kan, daha son ra Sterghiades'in emri altmda belediye bakanlnda kal may srdren Hasan Paa, "Bu dzenin kendisince, yalnz trl cins ve mezhepte halkn mutluluunun salanmasna ynelik olduunu" syleyerek "izmir Mslmanlar adna" (150) ona, Harmost'a teekkrde bulunmutu. Bu ksa d, korkun bir uyan izlemekte gecikmedi. 28 Austos'ta, Atina'da yaymlanan resm bir bildiride, "Dmann 26 Austos'da iddetli bir saldrya getii" bildiriliyordu; ama ayn gnde Hadjianestis de, btn Yunan uyruklanmn ve i gal edilen yrelerdeki btn Rum rkna mensup kimseler den 1903 doumlularm askere yazlmak zere kendilerinin bavurmalar... bu emri yerine getirmeyenlerin asker kaa olarak yasal kovuturmaya urayacaklar (151) emrini bil dirdi: Quem deus perderevult, eum dementa (Tannmn fel kete srklemek istedii kimse, aklm yitirir.) Yaklan kent ve kyler panie kaplm olan Yunan ordusunun ka yo lunu gsteriyordu. 1921'de henz askerlik zorunluuyla alnm nlem olarak saygyla karlanan bu durum, imdi anlamsz bir kin ve nefreyin ifadesi olmutu. Bakonsolos Sir Harry Lamb, 2 Eyll raporunda, "u birka gn iinde tam bir kargaalk beklenebilir... Sava gemilerinin erken(149) Corresp. X No.160; I No.18,104,109, 117; Or. Mod. II209 v.d. (150) The Times 1.8.1922. (151) Ayn yer. 30.8.1922; Corresp. I No. 162. 149

den gelmeleri ve ok sayda askerin karaya karlmas, yal nzca gvenlii salamaya ynelik grnmektedir" (152) diyordu. Ancak bu askerler ngiltere'nin emrinde bile deil dir. Bu gemiler, Yunanllarn bir zamanlar, 15 Mays 1919'daki vahiliklerini nasl grmlerse, imdi de yine gten yoksun olarak zmir yangm felketine (13-14 Eyll) yle tank olmulardr. Avam Kamaras'nda, "Yunanllar her meydan savanda asker stnlklerini gstermilerdir," diyerek 4 Austos'ta Yunanllar direnmeye kkrtan Lloyd George, sonunda "kendi vc szlerinin yalnz delice deil, ama ayn za manda zararl olduunu" (Lord Derby, 1.9.1922); ... "Yuna nistan' lgnca bir servene srklemenin... bir devlet ada mnn deil, ancak bir kumarbazn ii olduunu" dinlemeliy di. Toynbee, "Pontos Rumlaryla Yunanistan'n igal ettii topraklardaki Trklerin, Mr. Venizelos'un ve Mr. Lloyd Ge orge'un balangta yaptklar byk yanllarn kurban olduklari'n (153), daha Haziran 1921'de sylemiti.

(152)Corresp.INo.204. (153) Randolph S. Churchill, Lord Derby 441; The Morning Post 6.9.1922; A. J. Toynbee, The Western Question 312; Nicolson 270; Ronaldshay IE 298; krs. Harington 148. 150

http://genclikcephesi.blogspot.com