Trkiye Cumhuriyetinde Vatandalk Ba ve Kimlik Sorunsal: Hukuki llzyon

Bilgelik eyleri doru isimleri ile armakla balar. in atasz nsann yaratm olduu siyasal rgtlenmenin ad devlet, kendini devlete kar koruyan balca siper ise hak ve zgrlklerdir.1 Devletin ekli, nitelikleri ve kii hak ve zgrlkleri anayasa ad verilen metinlerde dzenlenir. u halde birlikte nasl yaanacana ilikin kurallar ieren disiplin olan hukuk adl zeminde, siyasal var olu anayasann yrle girmesi ile yeniden gerekleir. Bu durum vatandalk ba kavram ile ifade olunur. Bununla beraber hukuk yansma bir yaam alan olup beer evvela diyar masivada zuhur eder. nsan doann iinde dier insanlarla birlikte hayat devam hususunda bir sreklilik ve deiim gsterirken siyasetin ve hukukun da buna paralel seyir izlemesi gerekir. Bu almann da konusu Trkiye Cumhuriyeti snrlarnda yaayanlarn yrrlkteki 1982 Anyasasnda nasl ifade olunduklardr. Bunu yaparken evvela hak ve zgrlklerin ok ksa bir ekilde tarihine daha sonra Trkiye Cumhuriyetinin dnsel temellerine nihayette ise ideoloji kavram ile birlikte millet mevhumuna deinilecektir. Malumat odur ki klasik haklar olan anlan kii zgrlkleri ve siyasal haklar byk lde aristokrasi-burjuvazi atmasna dayanmaktadr. Burada iki noktaya dikkat etmek gerekiyor. Haklarn atma sonucu kazanlm olmas ve atmann burjuva ve aristokrasi arasnda ceyran etmi olmas. Gerekten de ne acdr ki doumu bir atmann akabine denk gelmeyen hak kazanm nerdeyse yoktur. Bu durumu beerin tabiyatna m vermek gerekir? nsan akl bu alkanln nne geebilecek midir? Aslnda iktisadi haklarn kazanmnda atma alkanlnn izlerini emeki snfn burjuvaya kar olan mcadelesinde yani ok da uzak olmayan bir zamanda gzlemlemek mmkn.. Tam da bu nokta da dikkat ekmek istediimiz ikinci husus ile balant kuruluyor. Siyasal iktidar ile glenen ve hak kazanmnda bulunmak isteyen kesim arasnda yaanan mcadele o kadar tekrarlanmtr ki bunu sosyal bir forml olarak adlandrrsak ileri gitmi olmayz. u halde forml de iki noktay daha netletirmek lazm gelir. Mcadelenin ve kazanlan haklarn niteliinin taraflarla olan ilikisi. Mcadelenin varl kesinken taraflarn her zaman atma neticesinde kazanmda bulunan kesim ile siyasal iktidar arasnda olduunu sylemek gtr. I. Romada asillerin krala kar balattklar ve neticesinde cumhuriyet devrine geiin yaand mcadele siyasal iktidar ile hak isteyenler arasnda iken, III. Romann2 bar art olarak yrle koyduu Islahat Fermannda hak kazanmnda bulunanlar aznlklar iken mcadele saray ile dnemin emperyalleri arasndadr. Malumunuzdur ki Islahat Ferman d dayatmalar neticesinde oluturulmutur, Krm sava sonras Avrupa ailesine girme artlarndan biridir, aznlk haklar. 2008in 29 ubat gn de sayn babakan resmi konutunda AB lkelerinin bykelilerine verdii yemekte i hukuk normundan bahsetmesi bu vaziyeti anmasatyordu. Belirtmek gerekir ki kurduumuz bu alaka ile niyetimiz meseleyi aznlk haklar gibi anlam boaltlm, zorlama bir kavrama indirgemek asla deil. Belki iki boyutlu dnenler iin ahval bu olabilir lakin bu slk, durumu eksik tahilil etmemize bunun neticesinde vaziyeti daha da ktletirmemize sebep olacaktr. Mesele siyasal ve hukuki olduu kadar sosyolojiktir de. Bununla beraber insanlarn hrriyeti bulunduklar toplumlarn bamszlna
1 2

brahim .Kabolu, Anayasa Hukuku, s.1, Legal yaynclk, ekim 2005 Bu kavram iin baknz: .Ortayl Osmanl Bar, Tima yay., 2007

baldr. Bundan trdr ki zaten meslenin zm ya da bamszlk arasnda bir tercih yapmak asla mmkn deildir. Siyasal haklarn douundan yrrlkteki ceza kanununa kadar sirayet eden bir mesele ile uratmz yukarda belirtmi olduk. Vaziyeti izah iin byle bir yol sememizin sebebi arzann lafzi yorumla hatta salt hukuk bak as ile tehis ve tedavi edilmesinin mmkn olmadn belirtmektir. Gelgelelim zgrlkler hukuku muhtevasn tatbik amac ile bu alma gerekletiinden sebep ile de olmas gereken genilikte ve derinlikte bir sunu yapmamz mmkn deil. Binaenaleyh anayasaclk ile olan irtibatn vesile ederek birka adm geriye gidip devlet doktrinlerine varyor ve ulus-devleti inceliyoruz. Burada 301 ile ya da Trk vurgusu ile korunmaya allan ya da vurgulama ihtiyac duyulan ne ola, onu arayacaz. Ama evvela Trkiye Cumhuriyetinin dnsel temelleri zerinde ksaca durmak gerekir. Bunu da Rousseau ve Mustafa Kemali karlatrarak yapmak durumundaysak da ncelikle Ernast Renann z olmas nedeniyle dnya genelinde kabul gren ulus tanmnn Mustafa Kemalin tanmyla olan benzerliine deinmek ve yola ordan balamak taraftarym. Ernast Renan ve Mustafa Kemalin ulus tanmlar byk lde rtmektedir. Bu sebeple nce E. Renann 1890 ylnda sunduu ulus tanmna bakma gerekir. Bu tanma gre ulus: Ortak gemii olan ve birlikte yaama arzusu gsteren insan topluluudur. Mustafa Kemalin tanm ise biraz daha detayl olup u ekidedir: Zengin bir hatra mirasna sahip bulunan; beraber yaamak hususunda mterek arzu ve muvafakatte samimi olan ve sahip olunan mirasn muhafazasna beraber devam hususunda iradeleri mterek olan insanlarn birlemesinden meydana gelen cemiyete millet nam verilir.3 Bu tanm ile gnmz sosyo-politii arasnda en azndan konumuz ile alakal iki uyumazlk mevcut. (rnek: Ya sev, ya terk et!) Beraber yaama hususunda samimi olmak ve muhafazaya devam hususunda mterek irade. Pozitif hukukun temelinde yatan szleme kavramna burada da rastlamaktayz. Kabul edilen tanmda ulus olmann yegane art bu yndeki mterek iradedir. Elbetteki btn oluturan insanlarn bu yndeki iradesini belirleyecek baz artlar vardr. Kimlik gibi baz unsurlarn vazgeilmezlii bu artlardandr. Lakin her doana szlemenin yukarda bahsettiimiz kaydn okuyup bunu reddi halinde snr d etmek gibi bir durum mmkn olamayacana gre bu kayd tersten okumak gerekir. 82 Anayasas lafzndan yeniden u ekilde okunur: Trk Devletine vatandalk ba ile bal olan herkes ve her Trk babann veya Trk anann ocuu beraber yaamak hususunda mterek arzu ve muvafakatte samimi olup mirasn muhafazasna beraber devam hususunda mterek iradeye katlmaktadr. Tanm bu haliyle daha fazla sorun tamaktadr. Pozitif hukuku evvela kendi balamnda eletirmek gerekir. lk olarak akdin hkm ifade edebilmesi iin iradelerin shhatli olmas lazm gelir. Gerekten de akdin kurucu unsurlar tekil eden karlkl ve biribirine uygun irade beyanlarnn bulunmamas halinde akit varlk kazanmaz, akit yoktur. Aktin yokluu (inexistance) her zaman ilgili herkes tarafndan ileri srlebilir. Bu hususta bir dava aamaya ihtiya yoktur.4 Bu retoriden direnme hakknn meruluunu karmak mmkndr. Bunun iin de taraflarn akdin mahiyetinde, ahsta ve dier esasl saylan beyanlarda hataya dmemesi gerekir. Bu szlemede ahs sanal bir anlam tamakta olup gerekten toplumdaki herkes dnlerek irade beyannda bulunulmas imkanszdr.

3 4

Elyazmasi.org, Hepimiz Ermeniyiz ne demek? (Yazarn almas.) Ouzman ve z, Borlar Hukuku Genel Hkmler, Filiz yay., 2005.

Akdin mahiyetini ise Rousseau ve Mustafa Kemal karlatrmasnda arayacaz. 5 Rousseaunun Toplum Szlemesi adl eserini Mustafa Kemalin ise Nutuk, Sylev ve Demeler adl eserlerini tatbik edeceiz. Burada da ilk olarak milli egemenlik messesesi ile karlayoruz. Rousseau: Her birimiz genel iradenin yksek ynetimi altnda nefsimizi ve btn iktidarmz birletiriyoruz ve her ye btnn bir paras oluyor. Yalnz genel irade devletin glerini devletin kurulu amacna, yani herkesin iyiliine uygun olarak ynetebilir. Derken M.Kemal: Bugn btn cihann milletleri yalnz bir egemenlik tanrlar: Mill Egemenlik. szleri ile bunu tasdik ediyor. Buradan karlacak sonu devletin glerini herkesin iyiliine uygun olarak ynetmek ilkesinin szlemenin mahiyetini tekil ettiidir. Herkesin iyiliine uygun vurgusu bir baka ilkeyi getiriyor pei sra: Egemenliin blnemezlii. Toplum Szlemesi Kitap II, Blm II: Egemenlik hangi nedenlerden tr bakasna balanamazsa, yine ayn nedenlerden tr blnemez, nk irade ya geneldir, ya deildir: ya halkn tmnn iradesidir ya da sadece bir blnn. Atatrkn Sylev ve Demeleri II, 1923 CHF (Cumhuriyet Halk Frkas) Nizamnamesi ve Program, 1931 Trkiye Cumhuriyeti halkn ayr ayr snflardan mrekkep deil, ve fakat ferdi ve itima hayat iin iblm itibariyle muhtelif mesai erbabna ayrlm bir camia telkki etmek esas prensiplerimizdendir. Tecellinin telakki ile uyumad aikardr. Gerektende ayr snflarn ya da kesimlerin temsili iin ok partililik deil yeknesaklk uygundur sisteme. Terakkiperver Cumhuriyet Frkas ve Serbest Cumhuriyet Frkasnn sonlar gz nne alnrsa zaten bu sistemin tekiye kapal olduunu delillendirmi oluruz. Gelgelelim iktisat temelli laik modern devlet farkl karlarn varl sebebiyle zamanla gelitirilmitir(!). ok partililik gibi yamalar icad edilmitir. Bu da tam olarak kendi varl ile uyuan eitlerin tatl bir rekabeti uygunken kendine benzemeyenlerin her trl faaliyetinin ve ibiriliinin hala sorun olduu anlamna gelmektedir. Bu durum oulculuk deil eitlilik olmaktadr. Gnmz Trkiyesinde iktisadi adan farkl snflar mevcut olduu gibi sosyolojik adan da ayrmalar mevcuttur. Bunlar grmezden gelen hukukun sosyal olgu boyutu eksik olacandan kayt altnda olsalarda egemenlik sahiplerinin itirazlar ykselecektir. Nitekim memleketimizin gndeminden uzunca bir sredir eksik olmayan daha ziyade etnik ve inan temelli kimlik beyanlar bunun ispatdr. Rousseaunun kuramc Mustafa Kemalin ise eylem adam olduunu hatrlamak gerekir. yle ki Rousseaudan farkl olarak M.Kemal bizati eylemleri ile sylevinde Trkiye Cumhuriyeti Halk olarak andklaryla birlikte bamszlk mcadelesi vermitir. Bunun iin de an dnne eylemleri ile ortak olmutur. Bu gayeyi hatr da tutmak ve u ekilde yorumlamak gerekir: mevzu bahis olan ideoloji bamszlk mcadelesi iin bir aratr. Ancak kollektif bamszlktan sonra barn salt sava kart anlamnn alacana inanlmtr. Bamszln tesisinden sonra muhafazas da bu anlama gelmektedir. Bu srekli olarak yenilenme; geliime gerektirir. Bu da ada dne gre toplumunu kllen dntrmeyi
5

Burak Erdenir, Mustafa Kemal Atatrk ve J.J. Rousseaunun Dncelerinin Karlatrlmas, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Say 40, Cilt XIV, Mart 1998

hedefleyen dnce sistemleri olan ideolojilerin devletinden, hukuk devletine geile olur. Hukukun ve hukuk devletinin dnsel temelleri6 bu temel zerine inaa edilecek gelecek tasavvuru derinlii ve nemi gerei ayr bir almann konusu olmas gerektiinden almann ilk ksm T.C.nin dnsel temelleri ikinci ksm ise bugn ve genel grden gelecei ile snrldr. deolojiler total illzyonlar retirler.7 Belirli bir ideolojiye gre hazrlanm kanun maddeleri ile de bu illzyonlar gerek muamelesi grrler. yle ki T.C. 1982 Anayasas madde 66- Trk Devletine vatandalk ba ile bal olan herkes Trktr der. Anayasalar toplumsal oydama metinleridir. Toplum szlemesi iin yukarda bahsettiklerimiz, normlar hiyerarisinin en st basamanda yer tutan bu metinler iin de geerlidir. yle ki bir varsaym olan toplum szlemesi temel olma nitelii ile beraber onun zerine inaa edilen metinlerin sosyal hayata etkisi elbette dorudan ve daha kuvvetlidir. u halde ya bu anayasaya dahil herkesin kendini Trk olarak kabul ettiini sylememiz ya da bu norm ile herkesin kendi ifadeleri ne olursa olsun artk Trk olduunu sylememiz gerekmektedir. Yukarda bahsettiklerimizi hatrlayacak olursak burada bahsedilen Trk ulusu oluturanlarn anayasal kimliidir. Kurucu iktidar, ayn zamanda etnisiteyi de ifade eden bu kimlii uygun grmtr ki bu durum iin hukuki illzyon tanmn yapmamz yerinde olacaktr. deolojik refleksten hareket eden siyasal kltrler dman mitosuna dayal bir dnya kurgusu ina ederler.8 Trklerin Trklerden baka dostu olmad ynndeki kesenofobik (yabanc dman) ve birok tezahrnde faizan olan sylem, elikili savrulmalarla, kimi zaman Trk olmayan ve dost olmayan darda aramakta, bazen onlarn i uzantlarndan dem vurmakta ve ok aikar olmasa da ieride de Trk olmayanlarn dostluk potansiyellerinin pek de yksek olmayaca sonucuna varmaktadr.9 Gerektende Dink suikasti bu tahlilin deneyidir. ki tarafa da (akt-n) siz olarak sesleniinden bir kimlik beyannda bulunmadn karabileceimiz madurun dostluk potansiyeline ynelik phe etkin klnarak dman olduuna hkm edilmi ve ideolojinin kestii parmak acmaz denilerek infaz uygun grlmtr. Kanun hakimiyeti ilkesi (rule of law) tabiri caizse ilga edilmitir. Bu rnek vesilesi ile 301 meselesine de yaklalm olmakta. Madur Dink ayn zamanda T.C.K. 301den de sank konumunda idi. Burada bir ztln cereyan ettiinden bahsedebiliriz. Anayasalar ve ondan aada yer alan kanun maddeleri ile kii hak ve hrriyetleri tannr ve korunur. Devletin varlk amac da budur ki baz hallerde hukuk bu hak ve hrriyetleri devlete kar da korur. Ztlk da tam bu noktadadr: ideolojinin hakim klnmasyla bekaya vuslat edilecei, bunun da devlet eli ile gerekleicei. Bu durum da devlet kii refah iin deil ideoloji hakimiyeti iin bir aracdr bunun iin de kii devletten deil devlet ve ideoloji kiiden korunur. 301 ve D.G.M.de bu hal somutlamaktadr. Millet kelimesi Arapadan gemi olup nation anlamn 19. yy.dan sonra kazanmaya balamtr. lk anlam: din, inan, ilahi hkmlerin tamamdr.10 1876 tarihli Kanuni Esasinin 8. maddesine gre Devleti Osmaniye tabiyetinde bulunan efradn cmlesine herhangi din ve mezhepten olur ise bila istisna Osmanl tabir olunur... 1924 Tekilat Esasiye Kanununun 88. maddesi, bu formldeki Devleti Osmaniye tabirini Trkiye, Osmanl kelimesini de
6

Hukukun da pek ala bir ideolojik aygt olduu idda edilebilir. Nitekim liberal dncenin hukukundan ve onun devletinden bahsedildii aikardr. 7 P.H. Partridge, Poltics, Philosophy, Ideology, Political, Philosophy, ed. Antony Quinton (Oxford, New York amd Toronto: Oxford University Press, 1967) , s.40, Aktaran: mer AHA, doeloji ile Hukuk Arasnda Devlet 8 mer AHA, doeloji ile Hukuk Arasnda Devlet 9 Kubilay Akman, Ayrma, atma ve Fanatizm, cogito, say:53 s.9, 2007 10 D. Mehmet Doan, Rehber yay., 1992

Trk kelimesi ile deitirerek nerdeyse muhafaza etmitir. 11 Devleti Osmaniye millet kelimesini 19.yy ncesi anlam ile kullanmakta, T.C. ise nation anlam ile kullanmaktadr, insan topluluu ise sabittir. Sosyal hayata ilikin kurallarn ifade olunduu yansma bir alan olan hukukun insan topluluunu ifade de kavramlatrmada da yaad sorun burada belirginlemektedir. Elbette bamszln kazanlmasnda olduu gibi muhafazas hususundaki muvafakatte de samimi olan insanlar devletin hukuki tanm esi olmaktan tede bir deere sahiptir. nsann siyaset ile ya da hukuk ile anlam kazanmad aikarken siyasi bir saik ile hukuk yntemini kullanarak onu anlamlandrmak her hlkrda hatal olacaktr. u halde bundan vazgeip vatanda-yurtta kavramn kullanmak gerekmektedir zira bu kavramlar hukuki bir staty ifade iin yeterlidir.

11

E. zbudun bakanlndaki komisyon tarafndan hazrlanan Anayasa nerisi, Gereke md.35 alternatif 2., 2008