Makyavelist Dusuncenin Turkiye Ye Girisi Onsekizinci Yuzyil Osmanli Siyaset Felsefesi Introduction of Makyavelist Idea To Turkey Xviii Century Ottoman Political Idea

1
T.C.
MARMARA NIVERSITESI
SOSYAL BILIMLER ENSTITS
ILAHIYAT ANABILIM DALI
FELSEFE VE DIN BILIMLERI BILIM DALI
MAKYAVELIST DSNCENIN TRKIYE`YE GIRISI
-ONSEKIZINCI YZYIL OSMANLI SIYASET FELSEFESI-
Doktora Tezi
NERGIZ AYDOGDU
Istanbul, 2008
2
T.C.
MARMARA NIVERSITESI
SOSYAL BILIMLER ENSTITS
ILAHIYAT ANABILIM DALI
FELSEFE VE DIN BILIMLERI BILIM DALI
MAKYAVELIST DSNCENIN TRKIYE`YE GIRISI
-ONSEKIZINCI YZYIL OSMANLI SIYASET FELSEFESI-
Doktora Tezi
NERGIZ AYDOGDU
Danismani: ProI. Dr. Ismail KARA
Istanbul, 2008
3
NSZ
Osmanli siyaset dsncesi ve IelseIesinin Bati siyaset dsncesi ve IelseIesinden
ne derece etkilenmis oldugu meselesi Osmanli modernlesmesi problemleri erevesinde
tartisilan bir konu olmustur. zellikle Tanzimat dsncesi ve yenilesme hareketlerinin
kaynagi olarak Bati siyasal dsncesi grlms, Tanzimat aydinlarinin eserleri bu aidan
okunmus ve tahlil edilmistir. Fakat Onsekizinci yzyil Osmanli siyaset dsncesi ve
IelseIesi szkonusu oldugunda Bati dsncesi ile ne derece etkilesim ve iletisim halinde
oldugu meselesi yeterince arastirilip tartisilmamistir. Bu nedenle bu dnemle ilgili kurgu ve
yorumlar meselelerin ya klasik dnemle irtibatlandirilarak ya da Tanzimat dnemiyle
iliskilendirilerek ele alinmasina sebep olmustur.
On sekizinci yzyil Osmanli devlet yapisini, siyasal dsncesini ve IelseIi
tartismalarini anlamak ve degerlendirmek, Bati siyaset dsncesi ve IelseIesi ile
kiyaslamak ancak dnemin birincil derecede yazma-basma kaynaklarini tahlil etmekle
mmkn olacaktir. Bunun yaninda Avrupa dillerinden Trke`ye yapilmis tercmelerin,
dnemin Iikriyatinin ve meselerinin anlasilmasinda ok nemli oldugunu vurgulamak
gereklidir.
Prusya krali II. Friedrichìn, Machiavelliìn Hkmdarìna tenkit olarak yazdigi
Anti-Machiavelli eseri, On sekizinci yzyilda Trke`ye evirilmistir. Bu eserin tercme
edilis sebebi, tercme teknigi, dili, muhtevasi ve Onsekizinci yzyil Osmanli siyaset
dsncesinin bazi meseleleri bizim tez konumuzu teskil etmektedir. Tezimizde ayni
zamanda Machiavelliìn siyaset IelseIesi ile Osmanli siyaset dsncesinin belli basli
kavramlari ele alinip tartisilacaktir.
alismamizin Giris blmnn ilk kisminda; Mahiavelliìn Hkmdarìni da
ieren Anti-Machiavelli eserinin tercmesinin hangi saikler erevesinde oldugunu
4
arastirmaya alistik. Dnemin siyasal meselelerini, Iikr problemlerini, tartismalarini tespit
ederek tercme eser ile Osmanli dsnce atmosIeri arasinda irtibatlar kurmaya gayret ettik.
Esas itibariyle Onsekizinci yzyil Osmanli siyaset dsncesi ve IelseIesinin meseleleri
zerindeki abamiz, Anti-Machiavelli tercmesini bu dsnce atmosIeri ierisinde
konumlandirmak nedeniyledir.
Bu sebeple girisin ilk kisminda, Onsekizinci yzyilda yazilan ve tartisilan Iikirler
zerine bir inceleme yaptik. Bu blmn kaynaklari, dnemin siyaset IelseIesi ve
meselelerini ele alan, byk lde Osmanli devlet adamlarinin kaleminden ikma yazilara
dayanmaktadir. Szkonusu metinlerin bir kismi tarih kitaplaridir. Diger bir kismi da
Onsekizinci yzyil Osmanli Devlet ynetimi ile alakali baslica problemleri ele alan ve
devlet idarecilerine tavsiye niteliginde, zm nerileri sunan siyasetname tr eserlerdir.
Dnemin kaynaklari ierisinde istiIade ettigimiz, devlet adamlarinca kaleme alinmis, birka
metin daha vardir ki bunlar, 1768-1774 Osmanli-Rus harbi esnsinda; Iarkli cephelerde,
savasin seyri ile alakali tutulmus ve bir kisimi daha sonra padisaha takdim edilmis, gzlem
ve raporlardir.
Girisin ikinci kisminda yazma Anti Machiavelli tercmesinin Trke`ye evrilis
tarihi, tercme eden kisinin adi, nasil tercme edildigi meseleleri ele alinmistir. ncelikle
yazma Anti-Machiavelli tercmesinin, baska nshalari olup olmadigi, yazma eserleri ihtiva
eden ktphaneler taranarak arastirilmistir. Eserin, Onsekizinci yzyilin ikinci yarisinda,
III. MustaIa dneminde tercme edilmis olma ihtimalinden yola ikarak III. MustaIa`ya ait
vakiI ktphane katologlari incelenmis, Topkapi Sarayi Arsivi, Basbakanlik Osmanli
Arsivi ve VakiIlar Genel Mdrlg Arsivi`ndeki bu dnemle ilgili deIter kayitlari gzden
geirilmistir. Anti Machiavelli tercmesinin mtercimi, eviri tarihi ve kime sunuldugu
meseleleri ulasilan bilgilere gre degerlendirilmistir.
Yazma Anti-Machiavelli tercmesi zerine yapilacak bir alismada; eserin yazari,
II. Friedrich ve reddiyeye konu olan Machiavelliìn Princeìn tanitimi zorunludur.
Machiavelliìn bazi eserleri Trke`ye evirilmis, onun siyaset IelseIesi zerine pek ok
5
inceleme, akademik alisma yapilmistir. Bununla birlikte, birinci blmde Machiavelliìn
biyograIisi ve eserleri zerine genel hatlariyla bilgi verilmesi gerekli grlmstr. Bu
kisima Machiavelli zerine Trke`de yapilmis teliI, tercme yayinlar da, ulasabildigimiz
kadariyla, eklenmistir.
Anti Machiavelli eserinin yazari, II. Friedrichìn, biyograIisi ve eserleri zerine
genel bir degerlendirme, birinci blmde zerinde durdugumuz hususlardandir. Prusya
krali II. Friedrichìn biyograIisi, asker ve devlet adami olarak icraatlari, eserleri, sahsi ve
eserleri etraIinda Trk siyaset dsnrlerince yapilan alismalar tespit edilmeye
alisilmistir. Bu arastirma esnasinda bir klliyat olarak sayabilecegimiz, yazma ve matbu
pek ok eser tespit edilmistir.
Yazma nshanin tek ve tercme bir eser olusu, tahkikini zorlastirmistir. Eserin ne
sekilde tercme edildigine dair kiyaslayabilecegimiz baska bir nshasinin olmayisi, metinin
orijinali ile karsilastirilip incelenmesini gerekli kilmistir. Anti-Machiavelliìn yazildigi dil
Fransizca`dir. Fakat bu dili kullanma imkanimiz olmadigindan, tercme eseri Ingilizce
nsha ile karsilastirip tahkik ettik. Princeìn orijinalinin de Italyanca olmasi nedeniyle
Yazma metnin Machiavelli`ye ait olan kisimlarini Ingilizce Prince tercmesiyle
karsilastirdik. Transkripsiyon metin kismina, orijinaliyle tercme metin arasindaki
Iarkliliklar dipnotlarda ilave edilmistir.
Mtercimin metin zerindeki tasarruIlari, metin ii aiklamalari, teIerruat olarak
grdg ve ikardigi kisimlar, transkripsiyon edilen metnin dipnotlarina eklenmistir. Bu
sebeple bu blm, 'Tercme Metnin Problemleri: Tercme Metin ile Eserin Orijinali
Arasindaki Farkliliklar basligi altinda incelenmistir. Mtercimin kendi grs ve
dsncelerini metin aralarina ilave ettigi kisimlar 'Mtercim taraIindan eklenen blmler
basligi al t i nda incelenmistir. Orijinal Prince v e Anti-Machiavelli metinleri ile
karsilastirdigimiz tercme nshada, iki blmn tamamen metin disinda kaldigi tespit
edilmistir. Bu sebeple 'Yazma metinde eksik olan blmler basligi altinda metin disinda
6
kalan kisimlar, eserlerin Trke tercmelerinden istiIade edilerek, imlasina mdahale
edilmeden alinmistir.
Ikinci Blm, 'Osmanli Siyaset Dsncesi ile Machiavelliìn Siyaset FelseIesinin
Karsilastirilmasi basligini tasimaktadir. Machiavelliìn eserinin btn, hkmdarligin
tesisi, mensei, hkmdarin iktidarini kullanma biimleri, ideal hkmdarin vasiIlari zerine
yazilmis bir siyaset metnidir. Bu sebeple bu blmde hkmdarlik ve devlet kavramlari
Osmanli siyaset dsncesi ve Machiavelliìn siyaset IelseIesi bakimindan ele alinmistir.
Osmanli siyaset dsncesi ve gelenegi zerine yazilmis eserler 'hkmdarlik kavraminin
kullanimi ve muhtevasi bakimindan incelenmistir. Fakat incelemis oldugumuz metinlerde
hkmdarlik, sadece nazar olarak ele alinmamis, hkmdarin sahsinda tecessm eden ve
kurumlariyla, unsurlariyla birlikte var olan, tanimlanan, bir kavram olarak ele alinmistir. Bu
bakimdan devlet ve hkmdarlik kavramlarinin birbiri ierisine geisken yapisi, Osmanli
dsncesinde hkmdarlik kavramini btn bir devlet yapisi ve isleyisi ile irtibatli olarak
degerlendirmemizi gerekli kilmistir. Osmanli devlet yapisiyla ilgili olarak degindigimiz
hususlarin, bu bakimdan teIerruat olarak grlmeyecegi zannindayiz.
Bu erevede Anti Machiavelli eseri incelenirken; Machiavelliìn devlet,
hkmdar, insan ve toplum kavramlari iki ayri baslik altinda incelenmistir. Bunun yaninda
II. Friedrichìn Machiavelliìn siyasetini elestirdigi noktalara ve bu hususlarin aik veya
muhtemel kaynaklarina, sebeplerine temas edilmeye alisilmistir. Machiavelliìn kitabinda
uzun bir bahisle ele aldigi hkmdarlik kavrami, mense ve mesruiyeti aisindan, siyasal
gcn kullanimi ve aralari bakimindan degerlendirilmistir.
Yazma metinin orijinalleri ile karsilastirildiginda Prince ve Anti-Machiavelli
eserlerinin Onsekizinci yzyil Osmanli Trke`sine tercmesi esnasinda kavramlarin
muhteva bakimindan mana sapmalarina ugradigi veya orijinal kullanimlariyla rtsmeyen
anlamlar ve yoruml ar kazandigi tespi t edilmistir. Bu bakimdan kavramlarin
muhtevalarinda meydana gelen kaymalara, anlam sapmalarina nc blmde isaret
7
edilmeye alisilmistir. Principality, Government, State, Prince, Turk, Citizen, Subject,
Virtue, Fortune kavramlarinin ne sekilde Trke karsilik bulmus olduklari tahlil edilmistir.
Onsekizinci yzyil IelseI ve siyas kavramlarinin muhteva ve kullanim
zelliklerinin tesbiti ve sonraki yzyillardaki kullanimlari hakkinda bir karsilastirma
yapabilme imkani edinebilmek gayesiyle Anti-Machiavelli metninin Osmanli Trkesine ne
suretle evirilmis oldugu meselesi zerinde hususiyetle durulmustur. Onsekizinci yzyil
Osmanli dsncesi ve kavramlarinin analizinin yapilabilmesi, Bati siyas dsnce ve IelseIe
kavramlarindan muhteva ve kullanim bakimindan temyiz edilebilmesi iin tercme metinde
ogu siyasi ve IelseIi kavramlara verilen karsiliklari ieren, bir kavramlar szlg alismasi
eklenmistir. nc blmn ikinci kisimi bu szlk alismasina ayirilmistir.
Tezimizin hazirlanmasi uzun bir arastirma sreci sonunda gereklesmistir. Degerli
hocam, tez danismanim ProI. Dr. Ismail Kara BeyeIendi, tezimin hazirlik asamasinda gerek
tezle ilgili literatrn belirlenmesinde ve gerekse kaynaklarin temininde katkida bulundular,
Yazma metin trankripsiyon edildikten sonra metni bastan sona bizimle mukabele ettiler,
metinde eksik kalan, okuyamadigimiz yerleri tamamladilar. Kendilerine mtesekkirim.
Doktora ders dnemi ierisinde kendilerinden ders aldigim degerli hocam Yrd. Do. Dr.
Harun Anay BeyeIendi, doktora tez konusu olarak alisabilecegimi dsndkleri yazma
metinden beni haberdar ettiler. Kendilerine ok tesekkr ediyorum. Ayrica esitli
vesilelerle uzmanliklarina basvurdugum degerli hocalarim ProI. Dr. Ismail Ernsal, ProI.
Dr. Kemal Beydilli ve ProI. Dr. Ugur Derman beyeIendilere de tesekkr ediyorum. Tezimle
ilgili degerli elestirilerde bulunarak eksikliklerimi tamamlama imkni veren degerli
hocalarim ProI. Dr. Ilhan Kutluer, ProI. Dr. S. TuIan Buzpinar, ProI. Dr. Ziya Yilmazer,
Do. Dr. Ihsan Fazlioglu BeyeIendilere mtesekkirim. VakiIlar Genel Mdrlg Genel
Mdr yardimcisi Aydin Sekin Bey, VakiIlar Genel Mdrlg arsivinde yapmis
oldugumuz arastirmada bize pek ok kolaylik saglamistir, kendilerine minnettarim. Bunun
yaninda VakiIlar Genel Mdrlg Arsivi personeline, basta Mevlt am Bey ve
arkadaslarina, ISAM Ktphanesi grevlilerine, zellikle Suat oban Beyè tesekkr
ediyorum. IRCICA uzmanlarindan Serdar Bekar Bey, Toderini`den yapmis oldugu,
8
yayimlanmamis tercmesini grmemize ve istiIade etmemize izin verdiler, yardimlarini
skranla anacagim. Tezimin hazirligi sresince tesvik ve yardimlarini grdgm degerli
arkadaslarim Emine Saadet ner, MustaIa Basar, Mahmut Erbay, Yaylagl Ceran, Yakup
Yildiz, Ayse Kavak ve Sema Glsoyà minnettarim.
Doktora tez alismamin basladigi tarihten bugne maddi ve manevi desteklerini
esirgemeyen Trk Petrol VakIi yneticilerine, Ilim Yayma VakIi idarecilerine de ok
tesekkr ediyorum.
Istanbul, 2008 Nergiz AYDOGDU
9
KISALTMALAR
a.g.e. adi geen eser
a.g.m. adi geen makale
A.. Ankara niversitesi
b. baski
Bkz. Bakiniz
BOA Basbakanlik Osmanli Arsivi
DIA Diyanet VakIi Islam Ansiklopedisi
c. Cilt
ev. eviren
Haz. Hazirlayan
IM Anti-Machiavelli, Translation and Notes by Paul Sonnino, Ohio
University Press, 1981, 173.
I.. Istanbul niversitesi
MS Machiavelli, Hkmdar, ev. Mehmed SeriI, 1335-1338.
M.. Marmara niversitesi
P Nicolo Machiavelli, The Prince, HertIordshire, Wordsworth
ReIerence, 1993, 296 s.
s. sayIa
10
terc. Tercme
TSA Topkapi Sarayi Arsivi
TOEM Tarih-i Osman Encmeni Mecmuasi
T.T.K. Trk Tarih Kurumu
VGMA VakiIlar Genel Mdrlg Mdrlg
YM Prusya Krali II. Friedrich, |Ati-Machiavelli|, Topkapi Sarayi
Mzesi Ktphanesi, Hazine 372 No. 226 s.
11
IINDEKILER
SayIa No.
NSZ 3-8
KISALTMALAR 9-10
IINDEKILER 11-15
GIRIS 16-46
1. Anti-Machiavelli Tercmesini Hazirlayan Sartlar 17-35
1.1. 1774 Kaynarca Antlasmasi ve Sonulari 27-23
1.2. Duraklamaya Dair Ileri Srlen Fikirler: 'Sinn-i VukuI Tartismasi 23-26
1.3. Ser-i SeriIe Dns Meselesi EtraIinda Tartismalar 26-29
1.4. Yeni Askeri Nizam Ihtiyaci ve Tesisi Meselesi 29-35
2. Yazma Anti-Machiavelli Tercmesi Hakkinda Bilgiler 36-46
2.1. Eserin Adi ve Yazari 39-43
2.2. Eserin Mtercimi ve Tarihine Dair Bilgi ve Tahminler 43-45
2.3. Metnin Transkripsiyonunda Takip Edilen Yntem 45-46
I . BLM: PRINCE VE ANTI-MACHIAVELLI ESERLERININ MUHTEVASI
VE TERCME NSHANIN PROBLEMLERI 47-87
1.Machiavelli ve Prince Eseri Hakkinda Bilgiler 47-52
1.1.Trk Dsnce Tarihinde Machiavelli 52-54
2. II. Friedrich ve Anti-Machiavelli Eseri 55-57
2.1. Trk Dsnce Tarihinde II. Friedrich 57-66
3. Tercme Metnin Problemleri: Tercme Metin ile Eserin Orijinali Arasindaki
Farkliliklar 66-87
3.1. Prince evirisindeki Farkliliklar 68-71
3. 2. Anti-Machiavelli evirisindeki Farkliliklar 71-81
3.3. Mtercim TaraIindan Eklenen Kisimlar 81-86
12
3.4. Yazma Metinde Eksik Olan Blmler 86-87
II. BL M: OSMANLI SI YASET DSNCESI I LE MACHI AVELLI ` I N
SIYASET FELSEFESININ KARSILASTIRILMASI 88-112
1. Osmanli Siyaset FelseIesinde Devlet ve Hkmdar Kavramlari 88-94
2. Machiavelli`de Devlet ve Hkmdar Kavramlari 94-103
3. II. Friedrichìn Machiavelliìn Siyaset Dsncesini Devlet ve Hkmdar Kavramlari
erevesinde Elestirisi 103-109
4. Machiavelli`de Insan ve Toplum Tasavvuru 109-112
III. BLM: FELSEFI VE SIYASI KAVRAMLARIN TRKE`YE
TERCMESI VE KAVRAMLAR SZLG 113-145
1.FelseIi ve Siyasi Kavramlarin Trke`ye Tercmesi 113-114
1.1 Principality, Government ve State Kavramlarinin Tercmesi 114-118
1.2. Prince Kavraminin Tercmesi 118-119
1.3. Politic Kavraminin Tercmesi 119-120
1.4. Turk Kelimesinin Tercmesi 120
1. 5. Citizen ve Subject Kavramlarinin Tercmesi 120-121
1.6. Virtue Kavraminin Tercmesi 121-122
1. 7. Fortune Kavraminin Tercmesi 122-123
1. 8. Republic Kavraminin Tercmesi 123
2. Kavramlar Szlg 124-145
METIN
|FENN-I HKMET VE SIYASET&ANTI-MACHIAVELLI|
|Fihrist| 146-148
Mukaddime-i mmeyyiz 149-151
MusanniIin ricl-i Avrupa`dan bir kimesnenin ismine al tarki`l-mrasele tahrir
eyledigi mukaddimesinin tercmesidir 152-153
Fasl-i evvel: Env-i hkmet beyanindadir 154
13
Cevab-i mmeyyiz 154-155
Fasl-i sni: Saltanat-i mevrse beyanindadir 156
Fasl-i slis: Hkmet-i mlhaka beyanindadir 159-166
Fasl-i rbi: Vech-i muhaIaza-i devlet beyanindadir 173-175
Fasl-i hmis: Yed-i tasarruIa idhl olunup cumhur ve zadelik ile me`lI memalik
beyanindadir 179-180
Fasl-i sdis: Bir dem avam-i nsdan iken mceddeden hkim olub Ieth teshr
eyledigi memlikin beyanindadir 184-187
Fasl-i sbi: Kuvvet u kudret ve meziyyet Iazilet sahibi olmayub mcerred harin
ineti veyahut kendnn tli-i pr-sadeti sebebiyle avm-i nsdan birinin
mceddeden hkim olanlara iktiza eden tedbr beyanindadir 192-198
Fasl-i smin: Habset ve senat ile mceddeden hkim olanlarin beyanindadir 204-207
Fasl-i tsi: Bir zde memlekette ricl kibr mzhereti veyahut sigr-i nsin
inetiyle mceddeden hkim olanlar beyanindadir 212-215
Fasl-i asir: Hkimlerin kuvvet u kudretleri beyanindadir 218-219
Fasl-i hd-i aser: Env-i askir beyanindadir 224-226
Fasl-i sn-i aser: Imdad inet tarkiyle har bir devlet-i mtteIika taraIindan irsl
olunan askir beyanindadir 230-232
14
Fasl-i slis-i aser: Hkimlere me`sl olub talimi nIi olan umr-i lzime
Fasl-i rbi-i aser: Hkimlere medh mezemmet rs eden harekt ve eIl
Fasl-i hmis-i aser: Sehvet ve cd ve tasarruI beyanindadir 244-246
Fasl-i sdis-i aser: SeIkat u merhamet ve gadr u cevr mazlemet beyanindadir 250-253
Fasl-i sbi-i aser: Hkimlerin sidk-i kelmlari beyanindadir 257-259
Fasl-i smin-i aser: Hkimlere nsin neIret ve adem-i itibrini icb eden eIlden
ictinb etmek muktez oldugu beyanindadir 264-270
Fasl-i tsi-i aser: Tedbir ve siyasete dair ba`zi mevdd beyanindadir 275-279
Fasl-i isrn: Hkimlere rs-i san u itibr eden eIl u harekt beyanindadir 285-287
El-Faslu`l-hd ve`l-isrn: Hkimlerin mahrem-i esrr ve mstesarlari
El-Faslu`s-sni ve`l-isrn: Mdhaneden ne vechile ictinab etmek mmkn oldugu
15
El-Fasl`s-selse ve`l-isrn: Vukut ve kazy-yi ittiIkiytin ve baht u taliin umr-i
dnyeviyeye duhulleri ne derecede ve tedbir areleri ne vechile mmkn
oldugu beyanindadir 300-303
Fasl-i 24: Memlik-i Italya`yi eyd-i dsmanndan tahlse tergb zimninda 311-312
SONU 322-324
BIBLIYOGRAFYA 325-336
EKLER 337-351
EK-1 Voltaireìn nsz 337-339
EK-2 On Birinci Blm: Ruhban Prenslikler stne 340-342
EK-3 II. Friedrichìn On Birinci Blme Yazdigi Reddiye 343-345
EK-4 Yirmi Drdnc Blm: Neden Italyan Prensleri Devletlerinden Oldular 346-347
EK-5 II. Friedrichìn Yirmi Drdnc Blme Yazdigi Reddiye 348-351
16
GIRIS
Osmanli tarihi ve dsnrlerince Onaltinci yzyil sonlarinin Osmanli
devletinin siyasal sistemi aisindan bir 'buhran dnemi oldugu kabul edilir. Onyedinci
yzyilda devletin sorunlari derinlesmis, idari ve mlki sistemin isleyisinde problemler
ortaya ikmistir. Osmanli Devletinin Batida Avrupa lkeleriyle, Doguda Rusya ve Iran
ile savas ve diplomatik mcadelelerle geirdigi Onsekizinci yzyil, Osmanli devletinin
bir cihan devleti oldugu algisini degistiren olaylara sahne olmustur: 1718 PasoraIa
Antlasmasi, 1774 Kk Kaynarca Antlasmasi, 1783 Kirim Antlasmasi ve 1798`de
Fransa`nin Misirì isgali. Bu olaylarin dogurdugu siyasal ortam ve tartismalar, Osmanli
siyaset dsncesinde sregelen anlayis ve politiklarin da degisimine sebep olmustur.
Onsekizinci yzyil Osmanli Devletinin siyasal ajan ve Iaktrler bakimindan
grnmn de degistirmistir. Maglubiyet ve anlasmalarin sonucu olarak Osmanli
brokratlari daha etkin bir konuma gelmisler ve bu yzyil 'Osmanli brokratlarinin
yzyili
1
olmustur. Bu bakimdan Osmanli Devletinin merkezi ynetimde ve eyaletlerde
gereklestirecegi reIormlar askeri siniItan gelen idarecilerle degil devletin alt
kadrolarinda grev yapmis brokratlarla gereklestirilmek istenmistir. On sekizinci
yzyilda temelleri atilan ve Tanzimatà kadar kuvvet ve devamlilikla seyredecek olan
Osmanli reIorm hareketi, birok brokrat devlet adaminin shret bulmasina sebep
olmustur
2
.
Osmanli Devletinin bu yzyili siyasi tarih bakimindan yapilan pek ok alisma
ile incelenmistir. Fakat bu dnem hakkinda IelseIi yapi, sosyo-ekonomik dsnce ve
siyaset teorisi bakimdan gvenilir bilgi birikimine sahip degiliz. Onsekizinci yzyil
merkezli arastirmalarin, 'bos eve esya yerlestirmek kabilinden oldugunu belirten
Virginia Aksan
3
aslinda devrin siyasal ve toplumsal meseleleri zerine yeterince
alisma yapilmadigini iIade etmektedir. Gerekten de bu yzyil zerine yazilmis
1
Bu tabiri Thomas NaII`dan aldim. Bkz. Thomas NaII, 'Ottoman Diplomatic Relations with Europe in
the Eighteenth Century: Patterns and Trends, Studies in Eighteenth Century Islamic History, ed. Thomas
NaII and Roger Owen, 1970, s. 89.
2
NaII, a.g.m., s. 90.
3
Virginia Aksan, Savasta ve Barista Bir Osmanli Devlet Adami: Ahmed Resmi EIendi (1700-1783), ev.
zden Arikan, Istanbul, Tarih VakIi Yurt Yayinlari, 1997, ix.
17
kroniklerin baslica birkai hari birogu yayinlanmamistir. Enstitlerde yksek lisans
ve doktora tezi olarak hazirlanan ogu yazma Osmanli tarihleri de nesredilmis degildir.
Bu sebeple bizim alismamiz 'Onsekizinci yzyil Osmanli siyaset dsncesi
hangi kavramlar etraIinda sekillenmektedir?, '1774 tarihi Osmanli Devletinin 'siyasal
g olma bakimindan kendini tanimlayisinda gerekten bir dnm noktasi midir?,
'Bu tarih Osmanli Devletinin Batililasma yolunda ilk adimlarini attigi tarih olarak kabul
edilebilir mi? 'Makyavelist dsnce Osmanli siyasal dsncesine hangi 'yeni
kavramlari getirmisdir? sorularinin cevaplarini aramaktadir. Yukaridaki sorularin
cevaplari bu dnem iin yapilan tasvirlerin sorgulamasi iin de bir imkn doguracaktir.
Osmanli siyaset dsncesinin hem siyasi ve askeri gelismelerin etkisiyle hem
de Avrupa`dan yapilmakta olan evirilerin tesiriyle on sekizinci yzyilin sonlarinda bir
degisim ve dnsm ierisine girdigi dnemin metinleri linguistik manada analiz
edildiginde dahi gzlenebilir. Bu sebeple Osmanli siyaset terminolojisi, siyasal ve
askeri gelismelerin tesirleri bakimindan incelenmelidir.
Onsekizinci yzyilin siyasi ve IelseIi dsnce yapisi arastirilirken, yazma
'Anti-Machiavelli tercmesi, bizim iin bir zemin olacaktir. Eserin ne suretle tercme
edi l di gi mevzusu ncel i kl e dnemin siyasal problemleri, Iikri tartismalari ile
irtibatlandirilarak incelenecektir. Bundan sonra eserin yazim, eviri ve metin zellikleri
zerinde durulacaktir.
18
1. Anti-Machiavelli Tercmesini Hazirlayan Sartlar:
Islam-Trk siyaset geleneginde devlet adamlarinin ve ulemanin devlet ve
toplum hayatinda olmasi gereken temel prensipleri konu alan ve ogu hkmdara
tavsiye niteliginde yazilan eserlere siyasetname ismi verilmektedir. Onsekizinci
yzyilda devletin gidisatindaki aksakliklari konu alan kimi layiha trnde, kimi tarih
metni
4
olarak yazilmis eserlerin muhteva olarak da siyasetname tr ierisinde
sayilabilecegini syleyebiliriz.
Kk Kaynarca Antlasmasi neticesinde dogan siyasal ve sosyal olaylarin
genel bir degerlendirmesi olan ve asagida zikredilecek siyaset metinlerinden Osmanli
devlet yapisi ve isleyisinde dogan aksakliklar ile ilgili ikarabilecegimiz birka sonu
vardir. ncelikle btn bu metinlerde devletin gidisatindaki aksakliklarin yegane
msebbibi olarak devlet islerini iyi yrtemeyen devlet adamlari, st dzey askeri
yneticiler gzkmektedir. Ikinci olarak da devlet adamlarini uyarmak, yol gstermekle
ykml ulema elestirilmektedir. Halk ise bu portrenin ierisinde aktiI olmakdan daha
ziyade pasiIdir ve iyi idare olunmamaktan dolayi sikayeti olmakta Iakat gerekli
mercileri etkilemek ve ynlendirmekten de yoksun bulunmaktadir.
On sekizinci yzyil Osmanli brokratlarinin sz edilen siyaset metinleri
reIormist bir anlayisla kaleme alinmistir. Fakat bu metinler hkmdarin sahsiyeti,
siyaseti hakkinda bir dnsm ve degisim ngrmez. Ondokuzuncu yzyil siyaset
metinlerinde oldugu gibi hkmdarin konumuna, yetkilerini kullanis biimine ve siyasi
grslerine ynelik siddetli bir karsi ikis da yoktur. Hkmdarin grevini icra edisinde
adaletli davranmasi istenmektedir. Bu adaletin geregi olarak ehil olanlara devlet
islerinin teslim edilmesi, idari ve kazai organlarin isleyisinin denetlenmesi, haksiz
uygulamalarin ortadan kaldirilmasi talep edilmektedir.
Siyasetname ve layihalarda devletin siyasetinde bir degisim arzu edilmektedir.
Fakat bu degisimin gereklesecegi alan hkmetin siyaset edis biimidir. Devlet
adamlarinin siyaset tarzlarinda arzu edilen degisme ve devletin gidisatindaki
4
Tarih metinlerinde padisaha ve devlet adamlarina yneltilen elestiri ve tavsiyeler zerine yapilmis bir
alisma iin bkz. Alpay Bizbirlik, 'Kroniklerde Osmanli Devleti Yneticilerine Yapilan Elestiriler
zerine (Baslangitan XVI. Yzyilin sonuna kadar), Bilig, Sayi: 31, 2004, s. 53-67.
19
aksakliklarin nne geme mevcut Osmanli tecrbesinin dogru yorumlanmasi ile
mmkn grlmektedir. Fakat buradaki tutumun ok kati oldugunu syleyemeyiz. Bu
dnemde sayisi ok az olmakla birlikte, tespit edebildigimiz kadariyla, yeni bir bilgi ve
tecrbe arayisi sz konusudur. Avrupa dillerinden yapilan bilim ve teknikteki
gelismelerle alakali tercmelerin bu arayisin rn oldugunu dsnebiliriz.
Onsekizinci yzyilda bilim ve teknik alaninda Avrupa dillerinden yapilan
tercmeler gl bir 'terakki arayisi ve abasi ile yapilmaz. nk asagida grslerini
tartistigimiz devlet adami ve siyasetilerin eserlerinde henz gl bir Avrupa imaji ve
bununla paralel bir 'terakki anlayisi yoktur. Yalnizca tercmesi dsnlen ve
gereklestirilen kitaplarin nemli bir kismi askerlik, matematik, astronemi ve tipla
alakali eserlerdir. Askeri alanla irtibatli kitaplar, basarili asker ve devlet adamlarina
aittir.
1.1. 1774 Kk Kaynarca Antlasmasi ve Sonulari:
1774 Kk Kaynarca Antlasmasi, Osmanli Devleti`nin zaaIiyetini ve g
kaybi ni bel gel emesi ai si ndan ok neml i dir
5
. Rusl ar i n Osmanl i t opr aklarina
tecavzleri sebebiyle baslayan savas, Osmanli Devleti bakimindan hazirliksiz
baslamistir
6
. Bu erken savas karari kimi tarihilerce III. MustaIa`nin savasi karakteri
ile bagdastirilmistir. Savasi barisi zmlerle engellemek isteyen Sadrazam Ragib
Pasa`nin diplomatik girisimleri, Muhsinzde Mehmed Pasa`nin ihtarlari padisahi sulhe
ikna etmeye yetmemistir
7
. Osmanli Devleti`nin savasa hazir olmadigi, atismalar
esnasinda ortaya ikan askeri disiplinsizlik, askeri mhimmt ve cephanenin yetersizligi
ile grlmstr. Bununla birlikte Osmanli-Rus savasinda Osmanli ordusunun yer yer
zaIerler kazandigi dsmana byk kayiplar verdirdigi de bilinmektedir
8
. Fakat Osmanli
Devletinin nihayetinde byk kayiplar verdigi bu savas, sahne oldugu agin 'byk
5
Kemal Beydilli, 'Kk Kaynarca Antlasmasi, DIA, XXVI, 2002, s. 524.
6
A.g.m., s. 524.
7
Ismail Hakki Uzunarli, Osmanli Tarihi, IV. Cilt, I. Blm, s. 368. Kemal Beydilli, Sadrazam Ragib
Pasa`nin Prusya ile ittiIak tekliIlerinin padisah taraIindan reddedilmesi zerine hastalandigi rivayetini
kaydetmektedir Bkz. Kemal Beydilli, Byk Friedrich ve Osmanlilar, Istanbul, Istanbul niversitesi
Yayinlari, 1985, s. 79.
8
Mahmud Sabit, Tarih-i Silistre (1182-1188 Trk-Rus Savasi Tarihi), Sleymaniye Ktphanesi Resid
EIendi Koleksiyonu, No: 625, varak 51a. Ayrica bu tarihe zerinde hazirlanmis bir tez iin bkz. Mahmut
Sabit, Tarih-i Silistre, Haz. Vedat Koldas, Istanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi Tarih Blm,
Mezuniyet Tezi, 1965-1966.
20
hkmdar olarak niteledigi II. Friedrich`ce 'krlerle tek gzllerin savasi olarak
nitelenmistir
9
.
KarloIa Antlasmasi`ni imzaladiktan sonra Osmanli Devleti ordusunun
nizaminda, tehizatinda yeni dzenlemelere gitmesi gerekiyordu. Fakat isyan korkusu
10
nedeniyle Yeni eri Ocagi na dokunul amami s ol masi , devl et i n yeni bi r asker i
dzenlemeye gitmesini engelliyordu. Bununla birlikte askeri kayiplar neticesinde kism
de olsa birtakim yeniliklere gidilmistir. Macar soylusu ve ayni zamanda dnemin
Fransiz elisinin damadi ol an Baron de Tottùn nezaretinde Tophane`de yenilikler
yapilmis, yeni dkmhaneler kurulmus, Osmanli tersanesinde yeni gemiler insa
ettirilmistir. Fakat Yenieri ordusunda dzenlemeye gidilememis olmasi askeri sistemin
btnyle yeniden tesisine engel olmustur.
11
Onsekizinci yzyil devlet adamlarinin nemli bir kismi askeri sistemde yeni
bir dzenlemenin gerekliligine vurgu yapmistir. zellikle yenierilerin keyIi hareket
etmesi, asker i ht i yaci ni n ki sa dneml i ol arak hal kt an karsi l anmasi , elestirilen
hususlardandir.
12
Osmanli brokratlari Kk Kaynarca Antlasmasi ile sonulanan 1768-1774
Osmanli Rus savasini engelleyecek girisimlerde bulunmuslardir. zellikle dnemin
sadrazami Prusya devleti ile Avusturya-Rusya ittiIakina karsi bir birlik antlasmasi
yapmak istemistir. Hatta bu grsmeler esnasinda Osmanli devletinin kazara girecegi
bir savasa ne denli hazirliksiz yakalanacagini, Ragip Pasa`nin padisaha 'Devlet-i
aliyyeye bu esnalarda seIer gayet hatar-nk olub maàzallahu tel eger Iesh-i musalaha
olunsa vzer ve kibrda seIer grms, kulunuzdan gayri bir adem yoktur
13
diyerek
9
Kemal Beydilli, 'Kk Kaynarca Antlasmasi, s. 524.
10
Ismail Hakki Uzunarli, Osmanli Tarihi, IV. Cilt, I. Blm , s. 321.
11
a.g.e., s. 342
12
Bu konu zerine islahat tekliIleri sunmus olan Hasan KaIi Akhisar, MteIerrika, Sleyman Penah
EIendi durmuslardir. Hasan KIi Akhisar zellikle her siniIa mensup kisinin kendi siniIinda meslegiyle
istigal ederek meslek ve siniIini degistirmemesi gerektigini iIade etmektedir. zellikle askerlerin ihmali
nedeniyle reayanin askerlige zorla alinmalarini elestiren yazar, bunun askeriye iinde karisikliga ve
savaslarda basarisizliga sebep oldugunu dile getirmektedir. SiniIsal hiyerarsiye riayet edildiginde
toplumun huzur ve Ielh bulacagini devletin de g ve kuvvet toplayacagini iIade etmektedir. Hasan KaIi
Akhisar, Usul`l-Hikem F Nizam-i lem, terc. SeriI Ahmed Resid Pasa, Hicaz Vilayeti Matbaasi, 1331,
s. 15.
13
MustaIa Kesb, Ibretnm-yi Devlet, Haz. Ahmet greten, Ankara, TTK Yayinlari, 2002, s. 29.
21
ikna etmeye alistigi nakledilmektedir. Bu rivayetler arasinda padisahin gayrimslim
olan bir devletle ittiIak anlasmasi yapmaktan korktugu da vardir.
14
Kk Kaynarca Antlasmasi`nin diplomatik grsmelerinde bulunan Sadaret
Kethdasi Ahmed Resmi EIendi, savasta Trk ordusunun yenilgisinin sebeplerini izah
ederken adeta antlasmanin zorunlu hallerde imzalandigini ispata alisir. Bunun yaninda
sulhn her vakit iin tesvik edilen bir hal oldugunu iIade eder: 'Nizam-i alemin esasi
mdaIaa zerine kurulmus ve dnya mlknn mamur ve mstahkem olmasi iktiza-yi
hale gre dsmanlarla sulh msaIt meslihine mevkuI olmak kaziyyesine tahsil-i
vukuI edegelmis akl u tecrbe sahipleri bu kaide-i hikemiye ile amel ederek her vakitte
kavganin alsi olmadigin Iehm edb daima sulh cenk zerine tercih ile hidmetkr
olduklari devlete ve ibadullaha rahat u emniyet bagislaya gelmislerdir
15
. zellikle
'yadigr/gerikaIali olarak niteledigi devlet adamlarinin dogru drst bilgi sahibi
olmadan savas taraItarligi yaptiklarini belirtmektedir: 'Her zaman dsmanin burnunu
yere srtp haddini bildirmek ehl-i islamìn zerine vaciptir deyu itikad eden yadigarlar
hareket olmayinca bereket olmaz; bu memleketler seyI ile alinmistir; padisah-i islamìn
bahti l, ricli pisgin, kilinci keskindir; dnyada dindar, bahadir, vezir-i aristo-tedbir ve
bes vakti cemaatle kilar on iki bin gzide asker tedarik ettikten sonra Kizilelma`ya dek
gitmege ne minnet vardir deyu tumturak-elIaz ile cehlini itiraI ve sandalya zerinde
Hamzaname nakleden pehlivanlar gibi lI u gzaI edip Kizilelma semtini Bogdan`dan
gelen Alyanak elma gibi yenir sey zanneden sadedillerin (.)
16
.
Rus ordusunun savasa hazir ve yeni savas tehizati ile donatilmis olarak
katildigini belirten
17
Ahmed Resm EIendi`nin kaleminden ikan iIadelerden en ok
14
a.g.e., s. 29..
15
|Devlet-i Aliyye Canibinden Prusya Krali Meshr Byk Frederik nezdine seIir tayin kilinmis olan
kethda-yi sadr-i l| Gird Ahmed Resm EIendi, Hulsat`l-Itibar, Dersaadet Mhendesiyn Matbaasi,
1286, s. 3-4. Baska bir yerde 'Sulh sadedi seran ve aklen mergb olub maglub degil galibiyet vaktinde
bile Iirsati Ievt etmeyb geldigi yere baglamak vech zre sulh edenler cem zamanda sermayeden zarar
etmeyb belki Iide ile mugtenim ve mansr olageldik leri tecrbe ile malm iken (.) cmleleriyle
ayni dsnceyi savunmaktadir. Bkz. Ahmed Resm EIendi, Hulsat`l-Itibar, s. 61. Baska bir yerde
'Sulhden zarar grms adem grlmemisdir; Hulsat`l-Itibar , s. 62.
16
Ahmed Resmi EIendi, Hulsat`l-Itibar, s. 3.
17
Ahmed Resmi EIendi, Hulsat`l-Itibar, s. 5-6. Hulsat`l-Itibarìn tam metni Ahmed Cvid Beyìn
Mntehabtìnda bir blm olarak yer almistir. Adnan Baycarìn alismasinda eser Latin harIlarine de
aktarilmistir. Bkz. Adanan baycar, Osmanli Rus Iliskileri Tarihi-Ahmed Cavid Beyìn Mntehabati-,
Istanbul, Yeditepe Yayinlari, 2004, s. 715-746.
22
ulemanin savas yanlisi oldugu ve devlet adamlarini etkiledigi anlasilmaktadir. Osmanli
Devleti`nin savasa girmesini arzu ve tesvik edenlerden bir kesimin de memurlar
oldugunu vurgulayan Ahmed Resm EIendi, memurlari 'makam sevdasi pesinde
kosmakla sulamaktadir.
18
1768-1774 Osmanl i Rus savasi nda Ki ri m cephesi nde DeIt er Eminligi
Vekilligine tayin olunan ve savastan sonra Ruslara esir dsen, yil esaret hayati
yasayan Necati EIendi, Tarih-i Kirim isimli eserinin sonunda Osmanli devletinin savasi
kaybedisinin nedenlerini izaha alismistir
19
. ncelikle askeri nizamdaki bozukluklara
dikkat eken Necati EIendi, Osmanli askerlerine yeterli miktarda 'levazim-i seIeriyye
ve 'ta`yinat verilmemesinin ve askerlerin maaslarini deIterdarlarin hile ve hiyanetleri
sebebiyle alamamasinin savasi kaybediste etkili oldugunu zikretmektedir
20
. Askeri
nizamdaki bozuklugun bir sebebi olarak da Topu, Lagimci ve Humbaraci askerlerinin
eksikligi olarak grmektedir
21
.
Osmanli askeri sisteminin problemlerini Iarkli ailardan ele alan Necati
EIendi`nin Osmanli askerini ordunun ierisinde tutamadigini, Iirarlarin ok Iazla
oldugunu, hatta toplu olarak Iirar edenlerin ordunun ve halkin basina bela oldugunu
belirtmektedir
22
. Askeri sistemin bir diger problemi tertip olunan askerin kimliginin tam
olarak tespit edilememesidir. Sistemdeki bir diger bozukluk askere gnderilen tayinatin
zamaninda, askerin sayisina gre olmamasi ve bu sebeple seraskerlerin savasin
ortasinda askerleri taraIindan katledilmesidir. Sistemdeki bu bozuklugun sebebini ise
yazarlar, isin ehline verilmemesi olarak aiklamaktadir.
Szkonusu antlasmanin imzalanmasinda Prusya ve Avusturya devletlerinin
arabuluculugu etkili olmustur. Muhsinzde Mehmed Pasa, her nekadar antlasmaya
yanasmamis olsa da heriki devletin seIirlerinin devlet adamlari zerindeki baski ve
18
a.g.e., s. 9. Ayni vurgu iin bkz. MustaIa Sabit, a.g.e., varak 55a.
19
Erhan AIyoncu, Tarih-i Kirim (Rusya SeIaretnamesi), M. . Sosyal Bilimler Enstits, Basilmamis
Yksek Lisans Tezi, Istanbul, 1990, s. 56-63.
20
AIyoncu, a.g.e., s. 57.
21
AIyoncu, a.g.e., s. 57.
22
Hasan KIi Akhisar askerin ordudan kamasini devletin 'esbb-i inkirazi arasinda grmektedir. Bkz.
Hasan KaI Akhisar, Usul`l-Hikem F Nizam-i lem, terc. SeriI Ahmed Resid Pasa, Hicaz Vilayeti
Matbaasi, 1331, s. 31.
23
etkileri, savastan bikmis olan riclin istegi dogrultusunda anlasma imzalanmistir
23
. Bu
antlasmanin Osmanli Devleti iin bir g kaybinin resmi belgesi oldugunu yukarida
vurgulamistik. Antlasmanin nihayetinde Osmanli devlet adamlarinin eserlerinde artik
devletin 'sinn-i vukuIa erdigi yorumlari ve devletin ksten nasil kurtarilabilecegi
Iikirleri yer almaya baslamistir. Yazimi 1774 yilindan sonraya tesadI eden eserlerde;
askeri nizamin yenilenmesi, isin ehline verilmesi, seri seriIe uyulmasi, rsvetin nne
geilmesi, tasra teskilatinin dzenli kontrol edilmesi, adaletin temini, azil ve nasbin,
msaderenin keyIi olmamasi gibi sartlar ve ihtiyalar grlecektir.
Esasen Isl am-Osmanli siyaset geleneginde 'siyasetname/nasihatname
literatr ierisinde yer alan ve pek ogu yukaridaki gibi benzer problemlere atiI yapan
eserlerin sayisi ok Iazladir. Bu eserlerin byk ogunlugu bizzat devlet adamlarinca
padisahi veya hkmdari uyarmak kasdi ile kaleme alinmistir
24
. Padisaha sunulan
metinlerde 'ser-i seriIe dns, 'nizam-i alemin tesisi, 'askeri nizam, toplumun reIahi
vb. ortak vurgular vardir. Onsekizinci yzyil devlet adamlarinca kaleme alinan ve
Osmanli devletinin yenilgisinin sebeblerini arayan, sorunlara zmler getiren asagida
zikredilecek eserlerde bu ortak kavramlar ve onlarin etraIinda kmelenen bir islahat
dsncesi grlecektir
25
.
1.2. Duraklamaya Dair Ileri Srlen Fikirler: 'Sinn-i VukuI Tartismasi
Osmanli Devleti`nin askeri yenilgileri ve sosyal alanda ortaya ikan birtakim
aksakliklarin sebepleri tartisilirken; mesele bazi devlet adamlarinca Ibn Haldunùn
organizm
26
ve tavirlar nazariyesi tezi ile aiklanmak istenmistir. Osmanli Devleti`nin
duraklama ve ksnn sebebleri bu eserlerde, 'sinn-i vukuI tahlili erevesinde ele
alinmistir. Buna gre devl et l er dogarl ar, byrl er ve l rl er. Osmanl i si yaset
23
Baycar, a.g.e., s. 682.
24
Bu konuda bkz. Ahmet Ugur, Osmanli Siyset-nmeleri, y.y, Kltr ve Sanat Yayinlari, t.y., 200s.
25
On sekizinci yzyilda kaleme alinmis siyaset metinleri pekok alismaya konu olmustur. Bkz. Virginia
Aksan, 'Ottoman Political History, 1768-1808, International Journal oI Middle East Studies, 25, 1993,
s. 53-69; Mehmet z, Osmanli`da zlme ve Geleneki Yorumculari, Istanbul, Dergah Yayinlari, 1997,
Kemal Beydilli, 'Kk Kaynarca`dan Tanzimatà islahat dsnceleri, Ilm Arastirmalar, sayi: 8,
Istanbul, 1999, s. 25-64; A. Ibrahim Savas, 'Layiha gelenegi iinde XVIII. Yzyil Osmanli islahat
projelerindeki tespit ve tekliIler, Bilig, Sayi: 9, Ankara, 1999, s. 87-112; Hseyin Yilmaz, 'Osmanli
tarihiliginde Tanzimat ncesi siyaset dsncesine yaklasimlar, Literatr Dergisi, I/2, 2003, s. 231-298;
Coskun Yilmaz, 'Osmanli siyaset dsncesi kaynaklari ile ilgili yeni bir kavramsallastirma:
Islahatnameler, Literatr Dergisi, I/2, 2003, s. 299-338.
26
Hilmi Ziya lken-Ziyaeddin Fahri, Ibni Haldun, Istanbul, Kanaat Kitabevi, 1940, s. 66-69.
24
dsnrleri arasinda grebildigimiz kadariyla bu Iikri ilk nce On altinci yzyil devlet
adamlarindan Katip elebi islemektedir. Buna gre Osmanli Devleti sinirlari itibriyle
kitaya yayilmistir ve btnyle denetlenemez hale gelmistir ve devletin gidisatindaki
belirtiler de; onun, artik sinn-i vukuIà, duraklama dnemine girdigini gstermektedir.
Katip elebi (l. 1657) bu Iikri Dstur`l-Amel li Islahi`l Halel isimli eserinde
islemistir
27
. O, insanin tabii mrnn gelisme, duraklama ve gerileme dnemleri olarak
devir oldugunu, insan mrnde oldugu gibi devletlerin de bu sreci Iarkli Iarkli
geirdiklerini iIade etmektedir. Katip elebi`ye gre Osmanli Devleti bnyesi saglam
oldugu iin duraklama srecini uzun geirmektedir.
HezarIen Hseyin EIendi (l. 1691-92) de Tenkih-i Tevrih-i Mlk adli
eserinde yukaridaki gi bi organi zmaci grs dest ekl emekt e Iakat her devl et i n
duraklamadan sonra zorunlu olarak kmedigini ancak adaletten ayrilirsa ksnn
gereklesecegini iIade etmektedir
28
. Adaletten ayrilmayan ve akli hkmlerden daha
ziyade seri hkmlere ragbet eden toplumlar, kmeyecekler, beka bulacaklar
demektedir
29
.
Reis`l-kttab Drr Mehmed EIendi, 1768-1774 Osmanli Rus Savasinda
Osmanli Devletinin yenilmesinin sebeplerini aiklarken, ksn 'irade-i ilahiye
oldugunu, devletlerin de insan hayatinda oldugu gibi keml ve zeval bulacaklarini iIade
etmektedir. Drr Mehmed EIendi, Nuhbet`l-Emel I Tenkhi`l-Fesad ve`l-Halel isimli
eserinde, on sekizinci yzyil itibariyle, Osmanli devletinin artik 'sinn-i vukuIa erdigini
iIade etmektedir
30
. Fakat ona gre Sinn-i vukuIùn da bellibasli sebepleri vardir.
ncelikle halkin reIah ve rahata alismasi, yneticilerin ve halkin ser-i seriIten ayrilmasi,
devlet adamlari ve ulemanin devletin problemleri ve zmleri ile yeterince mesgul
olmamasi.
27
Mehmet z, Osmanli`da zlme ve Geleneki Yorumculari, Istanbul, Dergah Yayinlari, 1997, s. 88-
91.
28
z, a.g.e., s. 91.
29
Hseyin Yurdaydin, Islm Tarihi Dersleri, Ankara, A. . Ilahiyat Fakltesi Yayinlari, 2.b., 1982, s.
134-137.
30
Ibrahim Savas, 'Layiha gelenegi iinde XVIII. Yzyil Osmanli islahat projelerindeki tespit ve
tekliIler, Bilig, Sayi: 9, Ankara, 1999, s. 93-96. Ayrica bkz. Kayhan Atik, 'Kayserili Devlet Adami
Drr Mehmed EIendi ve Layihasi, II. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu Bildirileri, Kayseri, 1998,
s. 69-74.
25
'Sinn-i inhitat-sinn-i vukuI tasniI ve tavsiIi ile alakali olarak Vekayinvis
Enver Sadullah EIendi`nin de Osmanli Devleti`nin Osmanli-Rus harbine girisini izah
ettigi blmde, Avusturyalilarin sinn-i inhitata erdigine dair bir yorumu vardir: 'Ashab-
i tecrbeden kati ok nihrihin tahrir eyledikleri zere bir devletin sinn-i inhitata resde
oldugunun alameti ahlisinin ihtisam ve tereIIhe mail ve umr-i askeri|ye|den Ierag ile
levzim-i ten-perveriyi istikmale sagil olmalaridir
31
.
Prusya`ya seIir olarak gnderilen Ahmed Azmi EIendi, seIirlik grevi akabinde
kaleme aldigi seIaretnamesinde, Ibn Haldunùn hal nazariyesini zikretmekte, ve her
devletin ykselisiyle beraber reIah ve rahatin nihayetinde zorunlu olarak duraklama ve
ksn geldigini iIade etmektedir. Avrupa devletlerinin mmkn ol dugunca
savasmamaya zen gstermelerini ve memleketlerini mamur etmelerini de rnek
gstermektedir: 'Ibn Haldun Mukaddime`sinde muharrer ve mastr oldugu zre nev`-i
beserin sinni sinn-i nmvv ve sinn-i vukI, ve sinn-i inhitta mnkasem oldugu gibi,
devletlerin mddeti dahi kisma mnkasim ve sinn-i ben ademe tesbih olunagelmegin
herbir devletin evhir-i halinde ahlisi ihtism ve t ereIIhe meyl i l e kuvvet -i
asabiyyesine Itr riz ve Avrupa devletlerinin ekserisi el-hlet hzihi hadd-i hedme
reside oldugundan mad zmanenin dahi kuvsina zaaI tr ve ahlisinin tabiatlari
hazariyete mbeddel olub herkes tezeyyn ve rahata meyl eylediginden evildeki
vakitler gibi ceng cidal ile tevs-i memleket emrinde her devletin himmeti ksir
olmagla tabiat ile bir devlet bir devlete galebe ile bir mikdar yerini alsa dahi ok
gemeden aldigi yerleri gerye red ile hlet-i lsina rc edb itlI-i hazin ve itb-i
askir ve reydan gayri eline bir sey girmedigi bi`t-tecrbe malm olan keyIiyyttan
olmagla bu illete mebni Avrupa`da olan devvr-i nasara harbi intc edecek bir illet
zuhur etmedikce mcerred tevs-i memleket zimninda birbiriyle ceng harbe ibtidr
etmeyb ticaret ve sir vechile mmkn olan menIi ve Ievid-i mlkiyyelerini teksr
ile memleketlerini mamr ve bdn etmege sarI-i vs miknet edb lkin bu cihetle
yine askir mertebeler ve cebehaneler ve tophane ve kaleleri muhaIazasina halel gelecek
31
Muharrem SaIIet aliskan, Enver Sadullah EIendi ve Tarihinin I. Cildinin Metin ve Tahlili (1182-
1188/1768-1774), M. . Trkiyat Arastirmalari Enstits, Basilmamis Doktora Tezi, Istanbul, 2000, s.
16.
26
is islemeyb ellerinde olan memliki hiIz u hirset in daima ve mstemirren askerleri
hzir ve mde olub hergn talm-i ceng etmekden hli degillerdir
32
.
Naima`nin Tarihìnde ' hal kanununa yani devletlerin de insanlar gibi
dogup, gelisip, son bulduklarina dair hkmne
33
karsi ikan Sleyman Penah EIendi,
devletlerin ortaya koyduklari kanunlara uymalari ve zamanin ihtiyalarina gre hareket
etmeleri durumunda, zeval bulmayacaklarini iIade etmektedir.
34
1.3. 'Ser-i SeriIe Dns Meselesi EtraIinda Tartismal ar:
Kk Kaynarca Antlasmasi ile Osmanli Devleti`nin g kaybinin ortaya
ikmasi devlet adamlarini bu g kaybinin nedenlerini aramaya ittigini iIade etmistik.
Savastaki yenilginin nedenlerini arayan eserlerde grdgmz ortak dsncelerden biri
de 'ser-i seriIe riayet olunmamasidir. Buna gre devlet adamlarinin ve halkin 'ser-i
seriIe riayet etmemesi kt idareyi beraberinde getirmistir. Osmanli Devletinin
hkimiyetinin ve idarenin mesruiyetinin temel ilkesi olan 'adalet de seri hkmlerin
uygulanmamasi sebebiyle saglanamamistir. Adaletin olmadigi bir idarede de esitlik
saglanamayacaktir.
'Ser-i seriIe dns dsncesi btn Islam-Osmanli siyasetname literatr
ierisinde yer alan ve sika tekrarlanan bir vurgudur. Bu eserlerde devletin islerinin
gidisatinda ortaya ikan aksakligin sebebi olarak ilahi iradeye ve kaidelere uyulmamasi
gsterilmektedir
35
. Bir siyaset metninde, Islam askerinin yenilgiye ugrama nedenleri
arasinda 'ser-i seriIe riayet etmeme gsterilmektedir
36
. Buna gre seri hkmleri
32
Ahmed Azmi EIendi, SeIaretname, Kostantiniyye, Matbaa-i Ebzziya, 1303, s. 53. Ayrica Bkz. Ali
Osman inar, Mehmed Emin Edb EIendi`nin Hayati ve Tarihi, M. . Trkiyat Arastirmalari Enstits,
Basilmamis Doktora Tezi, 1999, s. 312.
33
Zeki Arslantrk, Naima`ya Gre Osmanli Devleti`nin ks Sebepleri, Ankara, Kltr Bakanligi
Yayinlari, 1989, s. 60-69.
34
Aziz Berker, 'Mora Ihtilli Tarihesi veya Penah EIendi Mecmuasi, Tarih Vesikalari , Haziran 1942,
II., s. 160.
35
Bunun gzel bir rnegini Hasan KaIi Akhisar`nin (1544-1616) Usul`l-Hikem F Nizami`l- lem
isimli eserinde grmek mmkndr. Akhisar, seriatin hkmlerine riayet etmemeyi 'devletin esbb-i
inkirazinin alameti olarak grmektedir.
36
Ibrahim MteIerrika kitabinda bu dsnceyi su sekilde dile getirmektedir: 'Ry-i zeminde taht-nisn
olan mlk ve seltn ve hukkm vech-i muharrer zre muktez-yi serat ve hikmet ve ?iktiz-yi tabat ve
medeniyyet ve beserriyet ile t?yin ve tebyn ve makdr ve mikdarlar i mertebede nice memlik ve bild u
emsri hvi birer kita mlk yed- i tasarruI ve dest-i istllarina ait ve rci olub nce nce kisver ta`yni ile
nce nce devlet mteàyyin oldu; Adil Sen, Ibrahim MteIerrika ve Usuli`l-Hikem I Nizm`l-mem,
Ankara, Trkiye Diyanet VakIi Yayinlari, 1995, s. 132.
27
uygulamada yetersizlik, adalete riayettte eksiklik, isi ehline vermeme, msavereye
riayet etmeme, ilim adamlarinin grslerine nem vermemekten kaynaklanmaktadir.
Ser-i seriIe riayet meselesi adaletin temini iin gerekli bir unsur olarak ele
alinmaktadir. Trk-Osmanli siyaset dsncesinde adalet, devletin hkmranliginin
gayesi ve mesruiyyet unsurudur. Kutadgu Bilig`de adalet, devletin varlik amaci ve sarti
olarak grlmstr
37
.
Akhisar, z e l l i k l e Osmanl i Devl et i `nde grms ol dugu kari si kl i k,
basibozukluk halinin sebeplerini izah ederken eserinde baslica birka madde halinde
topl adi gi I i ki r l er i ni su seki l de di l e get i r mekt edi r : Bi r i nci si adal et e r i ayet
edi l memekt edi r . Devl et i n i sl er i i yi i dar e edi l memekt e, makaml ar ehl i ne
verilmemektedir
38
. Ikincisi, Msavere terk edilmistir, devlet adamlari gerektigince
ulemaya danismamaktadir
39
. Btn bu ktlklerin sebebi ise rsvet almak ve kadinlara
asiri dsknlktr. Akhisar seriatin emirlerine uyulmamasini ksn alameti olarak
grmektedir.
III. Ahmet dneminin sadrazami ve Talimat-i Sehid Ali Pasa
40
eserinin sahibi
Sehid Ali Pasa (. 1717) szkonusu eserinin girisini devlet memurlarinin grevlerine
ayirmistir. Bu blmde devlet memurlarinin ncelikle 'ahkm-i seriat-i mazhariyeyi
icraya ve herhalini ser-i seriIe tatbik brle adl zre hareket eylemege say ol|malari|
41
gerektigini vurgularken eserinde rsvetin zararina dair uzun bir bahis ayirmistir.
Osmanli ynetim sisteminde, seri hkmlere uyulmasi ve adaletin temini
hkimiyetin mesruiyet sebebidir. Adalet bu sebeple hem devletin bekasi hem de halkin
huzur ve emniyeti iin baslica unsur olarak grlmstr. Devlet hukukunun esasi
seriattir. Fakat seriatin uygulayicisi yine devlettir. Adalet dairesi olarak adlandirilan
37
zl em Bagdat l i , 'Kutadgu Bilig`de devl et ve devl et i n amaci , Kutadgubilig FelseIe-Bilim
Arastirmalari Dergisi, sayi: 13, Mart 2008, s. 60.
38
Hasan KaI Akhisar, Usul`l-Hikem F Nizam-i lem, terc. SeriI Ahmed Resid Pasa, Hicaz Vilayeti
Matbaasi, 1331, s. 7.
39
a.g.e.,s. 9.
40
Abdlkadir zcan, Talimat-i Sehid Ali Pasa metninin DeIterdar Sari Mehmet Pasa`nin metrukati
arasindan ikmis olmasi ve Mehmet Pasa`nin Nesayihu`l-Vzera`sinin bir zeti olmasi sebebiyle
DeIterdar Sari Mehmet Pasa`nin kaleminden ikmis olabilecegini iIade etmektedir. Bkz. Abdlkadir
zcan, 'DeItersar Sari Mehmed Pasa, Temmuz 2006, www.ottomanhistorians.com, 29.11.2007 tarihli
erisim.
41
Sehid Ali Pasa, 'Talimat-i Sehid Ali Pasa, TOEM, I/3, 1328, s. 140-141.
28
metinlerde devletin bekasi, halkin huzuru, seriatin icrasi adaletin uygulanmasi ile
mmkn grlmstr.
Osmanli devlet sisteminin temel ilkelerinden biri olarak grlen adalet
dsncesi, sistemin isleyisinde de varligi zorunlu bir unsurdur. Adalet dairesi olarak
adlandirilan metinlerde, halkin reIah ve huzurunun kaynagi olarak adalet anlayisi
gzkmektedir. Ilk olarak Orta Asya`da 1069`da Trk Karahanli hkmdari iin
yazilmis Kutadgu Bilig`de adalet dairesi tanimlanmaktadir
42
. Tursun Bey de bu adalet
dairesi olarak isimlendirilen sistemi, itimai nizam iin gerekli grmektedir
43
.
Kinalizde de (l. 1571) 1563 yilinda kaleme aldigi Ahlk-i Al isimli eserinde 'daire-i
adliyyeyi izah etmektedir
44
. Osmanli ahlak ve siyaset metinlerinde adalet dairesi olarak
adlandirilan devletin isleyisini ve kurumlarin Ionksiyonunu ele alan bu sistemin nesren
ve nazmen Iarkli iIadelerini kurulustan itibaren her yzyilda grmek mmkndr
45
.
DeIterdar Sari Mehmed Pasa (.1717) halkin hosnutlugunun adaletin temini ile
olacagini iIade ederken padisahlarin adalet ile hkmetmeleri halinde hazinenin
artacagini, halkinin ogalacagini, memleketinin mamur olacagini, zenginligin artacagini
iIade etmektedir. Kinalizade`nin ok bilinen adalet dairesine benzer bir metni, devlet
adamlarinin nasil davranmasi gerektigine dair yazdigi blme eklemistir
46
.
On seki zi nci yzyi l Osmanl i devl et adami Mehmed Drr EIendi, bu
dsnceleri su sekilde iIade etmektedir: Osmanli devleti Allahìn dinine yardim etmesi
ve bu ugurda mcadele etmesi sebebiyle uzun sre her bakimdan gl olmustur. Ancak
zamanin gemesiyle bu g kaybolmustur. Devlet adamlarinin kt idaresi baslamistir.
Mehmed Drri EIendi zel l i kl e Osmanl i Devl et i ni n 1768-1774 Osmanl i Rus
42
Halil Inalcik, 'Trk tarihinde Tre (Tr) ve Yasa gelenegi, Dogu Bati Makaleler I iinde, Ankara,
Dogu Bati Yayinlari, 2005, s. 64.
43
Inalcik, Padisah, 'Padisah, s. 494.
44
DeIterdar Sari Mehmet Pasa, 'adalet dairesi metnini manzum olarak su sekilde kaleme alinmistir:
Adldir mcib-i salh-i cihn Cihan bir bgdir dvri devlet
Devletin nzimi serattir Serate olamaz h hris illa mlk
Mlk zabt eyleyemez ill lesker Leskeri cem edemez ill ml
Mli kesb eyleyen raiyettir Raiyyeti kul eder pdish-i leme adl; a.g.e., s. 77.
45
On yedinci yzyil devlet adamlarindan Hasan KIi Akhisar`nin Usul`l-Hikem F Nizami`l- lem
isimli eserinde bu semanin Iarkli bir izahi yer almaktadir Hasan KaIi Akhisar, a.g.e., s. 17.
46
DeIterdar Sari Mehmet Pasa, a.g.e., s. 23.
29
muhaberesinden yenilgiyle ikis sebebinin, 'ser-i seri Ie uygunluk bakimindan
arastirilmasi gerektigini iIade etmektedir
47
.
Sem`dn-zde Findiklili Sleyman EIendi, Osmanli Devleti`nin gcnn
kaynaginin 'ser-i metini icra ile oldugunu, din kuvveti ile devletin daha gl
grnecegini ve dsmanini daha kolay yenecegini iIade etmektedir: 'Bu dn-i mbnin
zuhuru ve kiymi ve bu Devlet-i Osmaniye`nin zuhru ve kiymi salbet-i Islmiye ve
ser`-i metni icr iledir. Bir vezir Kitabullahìn hkmn tenIz eyliye elbette muzaIIer
ve mansr olur ve hangi vezr ihmal ve terk eyliye; elbette magbn ve mnhezim olur.
Bunda kr-i kil Kitabullahìn ahkmini yerine getirb, harac-gzar zimmilerin irzi
irzimiz gibi mali malimiz gibi demi demimiz gibidir. (.) Bu makale hkkma
dstur`l-amel olmaga sayandir. Bu dn-i mbin ve bu devlet-i metinìn gerek seIerde,
gerek hazerde kiyami ve sebati daima her ameli ser`-i kadime tatbik iledir. Serìn hilIi
akla gelen mahzurti terk edb, salabet-i islmiye elden birakilmasa kendi askerimize
belki, dokuz kirala vzer-yi padisahn-i seleI gibi mehb grnp, dsmann-i din
devleti zr-i dest ve makhur ederler
48
.
1.4. Yeni Asker Nizam Ihtiyaci ve Tesisi Meselesi
On altinci yzyildan itibren Osmanli devlet adamlarinin kaleme aldiklari
metinlerde devlet islerinde ortaya ikan aksakliklarin baslica birka sebebi vardir.
Aksakliklarin, baslica sebebi kanun ve nizamlarin kt uygulamasidir. Askeri alanda
47
Savas, a.g.m., s. 93-96.
48
Sem`dn-zde Findiklili Sleyman EIendi, Sem`dn-zde Findiklili Sleyman EIendi Tarihi Mri`t-
tevrih, Haz. Mnir Aktepe, Istanbul, Edebiyat Fakltesi Matbaasi, II/A, 1978, s.122. Baska bir yerde
Semdanizade, din kuvveti ile devletin ve halkin ycelecegini su sekilde izah ediyor: 'Her vakitte salbet-i
Islmiyesi olmayanlar, byle kIIrin galebesinde acz taksr ve ihmalt ile izhr-i zaaI ve acizne
hareket edp, byle bir li devleti ve dn-i Islmi rezl ve zell ederler. Ancak byleler, iIlah olmayup
Ielaketten Ielakete ugrar, ok gemez bir dn gayreti gder shib-i tedbr gayr bir er zuhur eder, salbet-i
dini izhr ettikde dahi, himmetsiz ve gayretsizler bu heriI delidir bir Iesd-i azme bis olur dey,
seci`nin secatlerine Itr getrr. Eger zikr olunan merd-i gayr Itur getirmeyp gayretsizlerin
hakkindan gelr ise, herhalde galib ve muzaIIer olageldigi tevrihde mastrdur; a.g.e., I, 1976, s. 76.
Baska bir yerde ise ser-i seriIin icrasinin nemine dikkat ekilmektedir: 'Ehl-i tevrihe malm, bir diyar
ahlisi ser-i seriIi tahkir ve zulm ve Iiski ilan eddikde padisah veya veziri adalet edp, mazlumlarin ddini
zalimden aliverp siler hakkinda mcip-i serìsi olan cezayi icra ve ihkk eder ise, kendler me`cur ve
diyar-i mezbur Ielh bulur ve ill Bari-yi teala dsman-i dini havale buyurup intikamlarini aliverir, amma
byle zarar-i m olur ve kesr-i namus-i saltanat olur; Sem`dn-zde Findiklili Sleyman EIendi,
Sem`dn-zde Findiklili Sleyman EIendi Tarihi Mri`t-tevrih, Haz. Mnir Aktepe, Istanbul, Edebiyat
Fakltesi Matbaasi, II/A, 1978, s. 125.
30
ortaya ikan kusurlar, bir anlamda, devletin diger kurumlarinin kt isleyisinden
kaynaklanmaktadir. Bu bakimdan gerekliligi duyulan askeri islahatin, mlk idarenin
islahina bagli oldugu kanaati gelismistir
49
.
Ayni zamanda Os manl i Devl et i ni n i ve di s mes elelerinin sebepleri
siralanirken, kurumlardaki yozlasma, kurumlararasi irtibat ve uyumun eksikligi, devlet
adamlarinin yetersizligi zikredilmektedir. Uzun sren savaslarin Osmanli maliyesine
get i rdi gi yk, nemli bir problem olarak grlmektedir. Uzun seIerler, askeri
disiplinsizligi gn yzne ikarirken, yenieri, cebeci, topu, arabaci ve lagimci
ocaklari ierisinde birtakim kazan kapilarini tutmus, devleti smren ikar gruplarinin
varligini da gn yzne ikarmistir.
LtIi Pasa, AsaIname`sinde halkin dzenli gelir getirmesi sebebiyle asker
olmaga alismasindan, asker Iazlaliginin devletin hazinesine yk olmasindan ve halktan
alinacak vergi oraninin dsmesinden sikayet etmektedir.
50
. Onaltinci yzyildan itibaren
halkin dzenli aylik alma gayesiyle askerlige meyli, siyaset metinlerinde sika
elestirilmektedir. Avrupa`da oldugu gibi Osmanli askerleri iin de tek tip kiyaIet giyen,
dzenli talim eden savas tehizati ile donanmis askeri birlikler rnek gsterilmektedir.
Ibrahim MteIerrika, Osmanli devletinin askerlerinde grlen intizam
yoklugunu dile getirirken, Avrupa devletlerinde askeri nizamin nasil sekillendigini,
siniIlara ayrildigini ve askerlerin grevlerinin nasil taksim edildigini ayrintilariyla izah
etmektedir. Askeri nizama ayirdigi blmde onun su cmleleri dikkat ekicidir: 'Hsn-i
tedbir ve kudret ve secat ve kuvvet-i asker ve kesret-i bahdirn, Ii`l-cmle; askerde
nizam bulundugu surette Iaide-mend olur
51
.
49
Kemal Beydilli, 'Nizam-i Cedd, DIA, s. 175.
50
LtIi Pasa, LtIi Pasa AsaInmesi, Haz. Mbahat S. Ktkoglu, Istanbul, I. . Edebiyat Fakltesi
Yayinlari, 1991, s. 24.
51
MteIerrika, a.g.e., s. 144. 'Nizam zimninda mlk-i nasr askerlerini regment tabir eyledikleri bin
neIer veya ziyade askerin Basbuglarinin talimlerile tIenklerini birden alub ve biragub ve endahte
eylemeleri ve kiyam ve kuudlari ve sir buna benzer talimleri klle yevmin mdavementlerini avam-i nas
ve asker dahi kiyas ederler ki bir bu talim ile ceng esnasinda ceng edb hasmina mcerred galib olmak
iindir. Ancak bu gne talimleri ve sir gne olan tedibleri yalniz ceng iin olmayub deveye yular takub
bir katarini strban ektigi gibi bir regmendi dahi bagbugi eke ve surutlarina biri tecavz eder ise
ziyadesiyle icrasina ihtimam edb gaIleti caiz grmezler; MteIerrika, a.g.m., s. 158. Sleyman Penah
EIendi Avrupali askerlerin 'gazete ile egitildiklerini iIade etmektedir. Bkz. a.g.m., s. 104.
31
On yedinci yzyilda askeri nizamin tesisini kuvvetli bir dille vurgulayan
MteIerika`nin iIadesiyle, askeri nizam bakimindan devletlerin karsi karsiya geldigi
savaslarda; galibiyet, nizamin stn oldugu taraIta olacaktir
52
. Buna gre askeri nizam,
savasin, diplomasinin de zerinde devletlerin iliskilerini belirleyici bir Iaktr olarak
grlmstr. Osmanli devletinin askeri sisteminde grlen aksaklik ve problemler
nedeniyle devletin iislerinde de problemler ortaya iktigi zellikle savastan kaan
askerlerin bazi durumlarda toplu olarak isyana kalkistiklari belirtilen hususlardir.
Osmanl i idaresi, askeri sistemdeki problemlerin zm yolunda On yedinci
yzyildan itibren nemli dzenlemeler gereklestirmistir. Osmanli Donanmasinin
glendirilmesi, Tophanenin yenilestirilmesi konusunda Avrupali asker-devlet
adamlarinin rehberliginde alismalar baslatilmistir. III. MustaIa`nin yeniliki bir
padisah oldugu bilinmektedir. Onun Osmanli Tophane`sini yenilestirmek, top
dkmhanelerini Avrupa`daki gelismelere uygun olarak donatmak amaciyla Baron de
Tottù grevlendirdi gi bilinmektedir. Onun ayni zamanda Baron de Tot t à bir
matematik okulu kurdurmak ve idaresini ona vermek istedigi nakledilmektedir
53
.
Padisahin, Fransa Ilimler Akademisi`nden Astronomiye dair kitaplar istedigi de rivayet
olunmaktadir
54
. agdasi Prusya hkmdari II. Friedrich`den de kendisine bu alanda
kuvvetli bilgisi olan mneccimler ve eserler gndermesini istemistir.
55
III. MustaIa dneminin sadrazami Koca Ragip Pasa`nin (1699-1763) aik
grsl, ilme ve ilim sahiplerine deger veren bir devlet adami oldugunu dnemin
kaynaklari zikretmektedir. Pasa, askeri alanda gereklesen yenilikleri takip etmek
gayesi ile Avrupa dillerinden tercmeler yaptirmistir. Bu tercmelerden en nemlisi ve
52
'Bi`l-cmle alat ve esbb-i hurub u kital Ievka`l-meram hzir ve amde olsa da mdme ki bir
askerde hsn-i nizam ve tertib-i kaviyyu`l- intizam bulunmaya; bu cmle Iaide virmeyub, nizam u
intizam zre mèkked`lèsas asker bi`n-nisbe ekall- i kalil dahi olursa ninla mukavemet hadd-i
imknda olmadigina, bedhet-i akil sehadet eyledgnden gayri bu da`va tecrbe-i kesire ile sabit
olmustur; MteIerrika, a.g.e, s. 141.
53
De Tott hatiralarinda III. MustaIa`nin ilme ragbet eden yeniliki bir padisah oldugunu beyan
etmektedir. Nakleden Adnan Adivar, Osmanli Trklerinde Ilim, Haz. Aykut Kazancigil-Sevim Tekeli,
Istanbul, Remzi Kitapevi, 4.b., 1982 s. 202.
54
Adivar, a.g.e., s. 199. Adivarìn verdigi bilgiye gre III. MustaIa, III. Ahmet zamaninda Fransa`ya
seIir olarak giden Yirmisekiz Mehmet elebi araciligiyla getirilen bir astronomi kitabinin tercme
edilmesini istemistir.
55
Padisahin Astronomi`ye ve yildiz Ialina olduka itibr ettigi hatta kendi mneccimlerini begenmeyerek
Avrupa`dan mneccim getirtmek istedigi rivayet olunmustur. Bkz. Cevdet Pasa, Tarih-i Cevdet,
Dersaadet, Matbaa-i Osmaniye, 2.b., 1309,VIII, s. 148-49.
32
konumuzla irtibatli olani Ingiltere Bahriyesinin nizamnamesi ile ilgili yaptirtmis oldugu
eviridir
56
. O`nun Voltaire`nin Newton IelseIesi zerine bir eseri de Trke`ye tercme
ettirmek istedigi nakledilmektedir.
57
Devletin islahati devlet adamlari, Avrupa devletlerinin askeri silahlar
teknolojisinde Osmanli devletinden ileri olduklarinin Iarkindaydi. Bu sebeple 'tarz u
tavr-i kudem zre Osmanli askerinin intizamini ve zellikle 'alat-i harbiyyenin
temin ve mkemmelen tedarikini yetersiz buluyorlardi. Kk Kaynarca Antlasmasinin
grsmelerini yapan ve savasin ierisinde bulunan Ahmed Resmi EIendi, Osmanli
yenilgisinde byk bi r et ken ol arak; Ruslarin yeni savas tekniklerini kullanmis
olmalarini gstermektedir
58
. Osmanli askeriyesinin silah techizatinin yenilenmesi
ihtiyaci vurgulanirken dile getirilen diger bir husus da Avrupa`dan askeri sistemin
yenilenmesinde kullanilmak zere asker, devlet adami ve tehizat getirilmesidir
59
.
DeIterdar Sari Mehmet Pasa`ya gre nizamin gerektigi en nemli kurum
Yenieri Ocagidir. Osmanli askerleri iin savasin gerektirdigi alet ve cephanenin temin
edilmis olmasi, askeri nizamin yoklugu sebebiyle nemini yitirmektedir. ncelikle
Osmanli askeri iin bir 'nizam problemi vardir. Ona gre Yenieri Ocaginin serhad
boylarinda olan askerleri kayitli olduklari sayinin ok azi ile hazir bulunmaktadir. Buna
ragmen grevbasinda olmayan sayica kalabalik yenierilerin maaslari denmektedir.
Devletin parasinin ziyanini nlemek iin gerekirse ocak disindan grevliler tayin
edilmesi gerektigini belirten DeIterdar Sari Mehmet Pasa, bu grevin nemine dikkat
ekmektedir
60
. Bu tekliIlerinin yanisira Pasa, timar ve zeametlerin ehline verilmesinin
56
Ingiltere Kavnn-i Bahriyesi Tercmesi, Istanbul Arkeoloji Mzesi 502 No`ya kayitlidir. Ayrica
Prusya`nin Topu Talimnamesi de tercme edilmistir. Bkz. Necdet ztrk, 'Istanbul arkeoloji Mzeleri
Ktphanesindeki Tarih Yazmalari, Trk Dnyasi Arastirmalari, sayi: 63, Mart 1990, s. 148-149
57
Bu kaydi Toderini`ye dayanarak Bernard Lewis zikretmektedir. Bkz. Bernard Lewis, Modern
Trkiye`nin Dogusu,ev. Metin Kiratli, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yayinlari, 1996, s. 49.
58
Ahmed Resmi EIendi, Hlasat`l-Itibar, s. 5.
59
'|Moskovlar| Nemelden ve sir milletlerden cengver ricl ve zabitan tedark edb hallerine
nazaran tesis-i nizam ve Brandeburg kralini kahr-i ilzm etmislerdir. Bkz. Ahmed Resmi EIendi,
Hlasat`l-Itibar, s. 5.
60
DeIterdar Sari Mehmet Pasa, Devlet Adamlarina gtler, Haz. Hseyin Ragip Ugural, Ankara, Trkiye
ve Ortadogu mme Idaresi Yayinlari, 1969, s. 69.
33
ve devlet grevlilerince kontrol edilmesinin hazineye byk katki saglayacagini iIade
etmektedir
61
.
Sleyman Penah EIendi
62
de Osmanli Devleti`nde zellikle Yenieriligin bir
sistem ve nizamdan uzaklasmis olmasini eseIle zikretmektedir. Yenierilik sisteminde
ortaya ikan bozukluk devletin askeri sisteminin nemli bir problemidir. Yenierilerin
savastan kamalari 'kar u kisbe karismalari, yani ticaret yapmalari, evlenmeleri
zerinde durulan meselelerdir. Bu sebeple askerin dzenli talim ettirilmeleri, ayligini
dzenli almalari baska bir mesguliyet arayisinin nne geecektir. Penah EIendi,
zellikle nne gelen kimsenin Yenierilige girmesine msaade edilmesini ve bu
kisilerin savas esnasinda bir dzenden mahrum sekilde hareket etmesini ve zora
geldiginde de savastan kaivermesini elestirmektedir. Ona gre yenierilik yeniden
dzenlenmelidir. Askerlerin kayitlarinin her alti ayda bir dzenlenmesi, lenlerin ve
ihrac olunanlarin kayittan dslmesi, yeni alinanlarin tavsiye zerine alinmasi
gerekmektedir.
LtIi Pasa`nin askerin hazineye yk olmamasi iin 'on iki bin zerine
ikarilmamasi gerektigi ynnde dnemi iin gerekli grdg tedbir Onsekizinci yzyil
devlet adamlarinca da vurgulanmistir. Bu yzyilda devlet adamlari asker sayisinin kayit
altina alinmasinin gerekliligini iIade etmislerdir.
Sleyman Penah EIendi de Osmanli devletinin askeri sistemi yenilenirken
Avrupa devletlerinin askeri teskilatlarinin rnek alinmasi gerektigini dile getirmektedir.
Avrupalilarin askerlerini gazete ile egittiklerini, talimlerle mesgul ettiklerini belirten
Penah EIendi, Osmanli donanmasinin da egitime tabi tutulmasini, topu ve kalyoncu
olarak ikiye ayrilmasini, donanmaya bagli askerlerin de kayit altina alinmasi gerektigini
vurgulamaktadir. Donanma-yi Hmayuna kayitli askerlerin isimlerinin biri agalarinda
digeri padisahin kendisinde olmalidir. 'Askerine zen gstermeyen devletin askeri yok
61
DeIterdar Sari Mehmet Pasa, a.g.e., s. 114-120.
62
Sleyman Penah EIendi (1740-1785), YusuI Agah EIendi`nin babasidir. Aslen Morali olup Istanbul`da
dogup Istanbul`da veIat etmistir. 1771 Mora Isyani`ndan nce Mora`ya gitmistir. Sipah Katipligi
yapmistir. Mora Ihtilali Tarihesi veya Penah EIendi Mecmuasi olarak bilinen eserin sahibidir. Eserinde
Mora Ihtilali esnasinda olan olaylari anlattigi gibi ordu ve devletin genel gidisatina dair 'islah tekliIlerini
de dile getirmistir. Bkz. Aziz Berker, 'Mora Ihtilli Tarihesi veya Penah EIendi Mecmuasi, Tarih
Vesikalari, Haziran 1942, II., s. 63-64.
34
sayilir demektedir. Penah EIendi, Osmanlilarin bu derece nizamsizligi sebebiyle
Avrupa`dan utanir hale geldigini belirtmektedir. Timar sisteminin problemlerine,
alaybeylerinin sik sik degismesine, hibir nizaminin olmayisina, cizye, avariz ve
mukataalarin dzenlenmesinde problemler oldugu sik sik vurgulanmaktadir.
Osmanli sadrazamlarindan Canikli Ali Pasa, 1777 tarihinde kaleme aldigi
'Tedbr`l-Gazavt
63
isimli eserinde askeri nizamin yenilenmesi ve savas techizatinin
tamamlanmasi hususlarini ieren kirk yedi blmlk bir eser kaleme almistir
64
. Canikli
Ali Pasa`nin Tedabir`l-Gazavt isimli eserinde timar sistemindeki bozuklugun sebebi
olarak isin ehline verilmemesi, devlet adamlarinin adam kayirmasi, kisisel ikar
saglamalari gsterilmektedir. Canikli Ali Pasa zellikle askerlikle alakasi olmayan
kisilerin askerlikten meni ile reaya deIterine kaydinin yapilmasi gerektigini dile
getirmektedir
65
. Alaybeyliginin ehil kimselere verilmesi nemle vurgulanmistir. On
sekizinci yzyil sonunda hakki olan kisilere timar ve alaybeyligi verilmesi hususunda
Iermanlar ikarilmistir
66
. 1768 Rus savasinda askerlerin savastan kamasi zerine yeni
bir timar kanunu olusturulmustur. Timar sisteminin yeniden dzenlenmesi hususunda
1786, 1791 yillarinda kanun degisiklikleri yapilarak yeni dzenlemelere gidilmistir
67
.
Devletin savas zamani askeri tehizati tam, talimli askerinin hazir bulunmasi
gerekmektedir. Fakat Osmanli devletinin zellikle savas ncesinde orduya halktan asker
almasi On sekizinci yzyil siyaset metinlerinde nne geilmesi gereken bir problem
olarak zikredilmektedir. Bu problem askeri nizamin tamamiyle terkine sebep
gsterilmistir. Askeri nizamin yoklugu da devlet nizaminin bozulmasina sebep
olmaktadir. Semdanizade Tarihì nde her si ni Ii n kendi grevi ni i cra et mesi ni n
neminden bahsetmektedir. zellikle Brokratlarin (ehl-i kalemin), askerlerin (ehl-i
seyIin) isine karismasindan sikayet etmektedir
68
. Kayserili devlet adami Mehmed Drri
63
Yazma olan eserin Iarkli nshalarinda eserin ismi Tedbir-i Cedid-i Nadir olarak da gemektedir.
64
Ycel zkaya, 'Canikli Ali Pasa`nin Risalesi 'Tedbr`l-Gazavt, Tarih Arastirmalari Dergisi,
VII/12-13, 1969, s. 119-173. Canikli Ali Pasa`nin hayati ve stendigi grevler hakkinda bkz. Ayni yazar,
'Canikli Ali Pasa, Belleten, XXXVI/144, 1972, s. 483-525.
65
Ycel zkaya, 'XVIII. Yzyilin sonlarinda timar ve zeametlerin dzeni konusunda alinan tedbirler ve
sonulari, Tarih Dergisi, Sayi: 32, 1979, s. 220.
66
a.g.m., s. 220.
67
a.g.m., s. 224.
68
Sem`dn-zde F indiklili Sleyman EIendi, Mri`t-tevrih, Hazirlayan: Mnir Aktepe, Istanbul,
Edebiyat Fakltesi Matbaasi, III, 1981, s. 10.
35
EIendi de 'anasir-i erbaanin bozuldugunu, devlet adamlarinin ehil olmadigini, askeri
nizamin eksikligini ve hazinenin bosaldigini vurgulamaktadir. Ona gre btn bu
problemler ser-i seriIin ihyasi ile mmkn olacaktir
69
.
69
Savas, a.g.m., s. 96.
36
2. Yazma 'Anti-Machiavelli Tercmesi Hakkinda Bilgiler:
Trk siyasi dsncesinde Machiavelliìn ne zaman taninip bilindigine dair
elimizde kesin bilgiler yoktur
70
. Birtakim rivayetler, hakkinda kesinlik arzedecek
bilgiler seviyesine ulasmis degildir. Bunlardan ilki Sagredo`nun Sultan IV. Muradìn
Princeì Trke`ye tercme ettirdigine dair olan kayittir
71
. Iki nci ri vayet , Abbe
Toderini`nin verdigi bilgilerdir. Toderini`nin Princeìn III. MustaIa taraIindan tercme
ettirildigine dair zikrettigi bilgi, asagida zikredecegimiz kayit disinda teyid edilmis
degildir. Mehmet SeriI, Hkmdar ismini verdigi evirisinde; Prensìn III. MustaIa`nin
emriyle tercme edildigini ve tercme nshanin Saray-i Hmayun Ktphanesinde
(Topkapi Sarayi Mzesi Ktphanesi) oldugunu Jenkene`den rivayeten Sarlnderìn
kaydettigini iIade etmektedir
72
. Fakat bu bilginin kaynagini zikretmemektedir.
Bugne kadar yapilmis alismalarda Trk siyasal dsncesine Machiavelliìn
girisinin Hkmdarìn Haydar RiIat taraIindan 1324/1908 tarihinde Zeka mecmuasinda
yayinlanan tercmesiyle oldugu kabul ediliyordu. Fakat eserin tamami Osmanlica
olarak i l k kez 1335/1338/1919 tarihinde Mehmet SeriI taraIindan yayinlanmistir.
Princeì n t ercmesi , Lat i n harIl eri yl e i l k kez Haydar Ri Iat t araIi ndan 1932`de
nesredilmistir.
Eserin yukarida zikredilen evirileri disinda baska tercmelerin de oldugu
zikredilmistir. Prensìn Sahak Abru (Abru elebi) ile Hariciye Naziri RiIat Pasa
taraIindan ortak evrildigine dair Hilmi Ziya lkenìn verdigi bir bilgi vardir
73
. Fakat
yazar, bu kaydin kaynagini zikretmemis ve eserin basilip basilmadigina dair bir bilgi
vermemistir. Ayni yazarin bati dillerinden Trke`ye yapilmis tercmeleri inceledigi
70
Machiavelli`nin Trke`ye yapilmis evirilerindeki sorunlar zerine hazirlanmis bir yksek lisans
tezinde de yukarida sz geen yazma metinden bahis yoktur. Fakat yazar, Mehmed SeriI (1919), Haydar
RiIat (1932), YusuI Adil Egeli (1955) Hatay (1965), Selahattin Bagdatli (1984), Gven (1993)
taraIindan yapilan evirileri incelemis ve degerlendirmistir. Bkz. Nese Kildaci Benli, Machiavelli`nin
Hkmdar evirilerindeki eviri Sorunlari, Istanbul niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Basilmamis
Yksek Lisans Tezi, Istanbul, 1994, s. 22-24
71
Kaya Bilgegil, Rnesans agi Edebiyatinda Trk Takdrikrligi, Erzurum, Atatrk niversitesi
Basimevi, 1973, s. 53.
72
Machiavelli, Hkmdar, ev. Mehmed SeriI, 1335-1338, s. 32.
73
Hilmi Ziya lken, Trkiye`de agdas Dsnce Tarihi, Istanbul, lken Yayinlari, 5.b., 1998, s. 51.
37
Uyanis Devirlerinde Tercmenin Rol isimli kitabinda, Machiavelli evirileri ile ilgili
bahiste yukarida zikredilen eviriye iliskin bir bilgi yoktur
74
.
Ilk Trke Machiavelli tercmeleri olarak bilinen eserler bizim tesbit ettigimiz
yazma metinle ilk olma zelligini kaybetmistir. II. Friedrichìn Anti-Machiavelli isimli
eserinin Trke`ye tercmesi ile Machiavelli`nin Prens isimli eseri de Trke`ye
kazandirilmistir. Yazma nsha ile birlikte Trk Siyaset dsncesinin Machiavelli ile
tanisikliginin tarihi en azindan bir yzyil geriye gitmektedir. Eser, bu bakimdan Trk
siyaset tarihi aisindan ok nemlidir. Fakat nemli olan ve zerinde durulmasi gereken
nokta bu tanisikligin perde arkasidir.
ncelikle, Osmanli siyaset dsncesinin Machiavelli ile tanisikligi, Osmanli
siyaset dsncesi ve siyaset kltrnn Machiavelli dsncesi ile karsilastirilmasi ve bu
kiyaslamanin neticelerinin degerlendirilmesi aisindan ok nemlidir. Ikinci olarak,
eserin sahibi II. Friedrichìn tarihi kimligi ve icra ettigi siyaset bakimindan tercme
eserin degeri ok byktr. II. Friedrich, yasadigi dnemde, hkmdarligi ve Byk
Prusya`nin insasinda kazandigi basarilar dolayisiyla btn Avrupa`nin ve Dogu`nun
takdir ettigi bir devlet adami olmustur. Avrupli lkeler ile giristigi mcadele ve siyaset
adami olarak yrttg diplomatik iliskiler 'Byk Prusya`nin mimari olmak gibi
kendisine hakli bir n kazandirmistir.
Osmanli Devleti siyaset yapicilarinin, devlet adamlarinin, gzyle II.
Friedrichìn siyasi kimliginin ne derece nemli oldugunu dnemin kaynaklari
incelendiginde grmek mmkndr. FeylesoI, askeri deha, byk devlet adami olarak
adlandirilan II. Friedrichìn askerlere olan talimati Sanizade taraIindan tercme edilerek
III. Selimè sunulmustur
75
. Sleymaniye Ktphanesi Hsrev Pasa, 805 numarali eserin
ikinci sayIasinda eserin Sanizade Ataullah EIendi taraIindan tercme edildigi iIade
edilmektedir. Sanizade, eserin girisinde tip ve cograIya alaninda pek ok tercme
yaptigini 'Inun-i harbe iliskin bu kitabi da 1221/1805 senesinde tercme ettigini iIade
74
Ayni yazar, Uyanis Devirlerinde Tercmenin Rol, Istanbul, lken Yayinlari, 3.b., 1997, s. 334.
75
Sleymaniye Ktphanesi, Hsrev Pasa, 805, 145 s. Ayni eserin 'Tercme-i Kanun-i Harp ismiyle
baska bir nshasi iin bkz. Istanbul Arkeoloji Mzesi, Yazma No: 513. Vesaya-yi SeIeriye ismiyle
Istanbul niversitesi Ktphanesi No: 6920 ve 2677`de iki ayri nsha vardir.
38
etmektedir. Sanizade, 1760 yilinda II. Friedrichìn bir gecede
76
seraskerlerine hitaben
yazdigi rivayet olunan eserin nce Neme lisani ile yazildigini sonra da diger Bati
dillerine evrildigini iIade etmektedir. Kitabin tam ismi eserin ne kapaginda ne de
ieriginde gemektedir. Fakat Sanizade bu eserin II. Friedrichìn seraskerlerine verdigi
'vesayaname-i seIeriye oldugunu belirtmektedir
77
. Kitabin son sayIasinda da
78
eserin
Mehmed Al i Pasa`ni n i st egi zeri ne Mi si r`da Bul ak Matbaasi`nda 1238 yili
Rebiulevvelinin sonunda bastirildigi iIade edilmektedir. Arastirmacilarin yerini tasbit
edemedikleri
79
, Sanizade`nin 'Tenbihat-i Hkmran b Ser-Askern olarak Tarihìnin
nsznde zikrettigi eserin bu eser olabilecegini dsnyoruz. nk yazar, eserin giris
kisminda tercme edilen metnin, II. Friedrichìn seraskerlerine hitaben kaleme aldigi bir
vasiyetname oldugunu dile getirmektedir.
Szkonusu hkmdarin askeri dehasi Osmanli devlet adamlarinca merak
konusu olmustur. Prusya kralinin maiyetinde bir generalin savasin genel ilkelerine dair
Almanca yazdigi eserin Fransizca tercmesinin dipnotlarina II. Friedrichìn askerlere
olan 'talimat-i haIiyyesi ilave edilmistir. Eser bu haliyle Fransizca`dan Trke`ye
tercme edilmistir
80
. Osmanli Devlet adamlarinin II. Friedrichè olan ilgisi nihayet
1872` de bt n ki t apl ar i ni n Os manl i Devl et i ne gnder i l mes i hadi s es i yl e
neticelenmistir
81
.
On sekizinci yzyil ortalarinda II. Friedrichìn hkmdarligi ve askeri dehasini
konu alan yazilar da kaleme alinmistir. Ahmet Azmi EIendi, SeIaretnamesinde II.
Friedrichì su sekilde tavsiI etmektedir: 'Byk Frederik, IeylesoI ve kil ve mdebbir
76
a.g.e., s. 4.
77
a.g.e., s. 4.
78
a.g.e. s. 145.
79
Bedizel ZlIikar, 'Sanizade Hayati ve Eserleri, XIX. Yzyilda Osmanli Imparatorlugu`nda Anotomi,
Haz. Aykut Kazancigil, Istanbul, zel Yayinlari, s. 82. Ayrica Bkz. Ali Riza Karabulut, 'Sanizade Tabib
Mehmed Ataullah EIendi`nin Eserleri, Sanizade Ataullah EIendi (1771-1826), (iinde), Kayseri, Erciyes
niversitesi Gevher Nesibe Tip Tarihi Enstits Yayinlari, 1989, s. 129. Bu makalede, Kavanin`l-
Asakir`l- Cihadiyye isimli eserin 1221 tarihinde Fransizcadan tercme olunmus oldugu 1235/1819`da
Istanbul`da basilmis esere Sanizade taraIindan ilaveler yapilarak genisletilerek yayinlatildigi iIade
edilmektedir. Karabulut, Sanizade`nin Tenbihat-i Hkmran b Ser-Askern eseri hakkinda 'Askeri
komutanlara tavsiye niteliginde kaleme alinmis bir eserdir demek disinda baska bir bilgi vermemektedir.
Bkz. a..g.m., s. 129.
80
Tercme edenin kimligi belli degildir. Bkz. Sleymaniye Ktphanesi, Hsrev Pasa, 817-1 ve 817-2.
81
Arsiv alismamiz sirasinda II. Frederikìn btn kitaplarinin Prusya Krali Drdnc Frederik
Gilyumun emriyle Osmanli Devletine gnderildigine dair 1872 tarihli bir kayida da rastladik. Bkz.
BOA, Irade Hariciye, 254/15084.
39
dem olmagla nizam-i mlke dair te`liI ettigi vasiyetnamesinde bir memleketin hazinesi
evvela zer harsi teksr edecek esbb ve halti istihsl etmek, sniyen; ehl-i hirIeti
tervc ile dern-i memlekette issiz dem bulunmamak slisen memleketinde mevcud
olmayub har yerden celbe hcet messeden emtia ve esyayi her devl et kend
memleketinde yetisdirmege cidd say etmek, rabian tccarin mizanina rabita verb
tasradan memleket iine giren emtia az olub ikan ok olmagla memleketin akesi
dern-i memlekette kalmak
82
.
Onsekizinci yzyil Osmanli devlet adamlarinin, dsnrlerinin, siyaset
bilimcilerinin II. Friedrichè ol an i l gi s i onun Anti-Machiavelliìnin evirilmesi
hadisesine nemli bir sebep teskil etmis olmalidir. Askeri ve siyasi alanda basarili
olmasi sebebiyle 'asker-kral olarak tesmiye edilen II. Friedrichìn, eserinin tercmesi,
iki nemli eserin de Trk dsncesine kazandirilmasina vesile olmustur. Prince metni
Iarkli bir kanalla, dogrudan eserin tercmesi ile degil de, Anti-Machiavelliìn bir
blm olarak tercme edilmistir. Bu sebeple Prince Onsekizinci yzyilda, daha erken
bir tercme olmamasi sebebiyle, Osmanli cograIyasina intikl etmistir.
2.1. Eserin Adi ve Yazari:
II. Friedrichìn (1740-1786) Anti-Machiavelli eserinin tercmesi ve tezimize
konu olan yazma eserin mevcut tek nshasi Topkapi Sarayi Mzesi Ktphanesi`nde
bulunmaktadir. Bugne kadar muhtevasi bilinmeyen ve yanlis yapilmis bir atiI disinda
baska bir alismaya konu olmayan eser, Trke`ye yapilmis ilk Machiavelli evirisi
olmasi bakimindan olduka nemlidir. Hazine 372 Numaraya kayitli olan yazma
metin
83
, iki yz yirmi alti sayIadir. Eser, Iihristinde varak olarak degil de sayIa olarak
numaralandirilmistir. Aharli kagit zerine talik hat ile kaleme alinan yazma nshada
herbir sayIada 21 satir yer almaktadir. Eser, 215 (boy) -120 (en) mm llerinde, cep
kitap ebatlarindadir. BassayIasi mzehhep, cetvelleri kirmizi ve mavidir. Visne rengi
82
Ahmed Azmi EIendi, SeIaretname, Kostantiniyye, Matbaa- i Ebzziya, 1303, s. 57-63. Ayrica bkz.
MustaIa Kesb, Ibretnm-yi Devlet, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yayinlari, 2002, s. 137. Ahmed Azmi
EIendi`nin seIarete tayini, Prusya`ya gidisi ve seIaret grevinin tamamlanip dns ile alakali bkz.
Baycar, a.g.e., s. 701; Ali Osman inar, Mehmed Emin Edb EIendi`nin Hayati ve Tarihi, M. . Trkiyat
Arastirmalari Enstits, Basilmamis Doktora Tezi, 1999, s. 170-172. Ahmed Azmi EIendi`nin
seIaretnamesi Edb EIendi Tarihi`nde metin olarak yer almaktadir. Bkz. a.g.e. s. 292-321.
83
Fehmi Edhem Karatay, Topkapi Sarayi Mzesi Ktphanesi Trke Yazmalar Katologu, Istanbul,
Topkapi Sarayi Mzesi, 1961, s. 513.
40
deri cilt ile kaplidir. Eserin i kapaginin zerinde ktphane kaydi ve mhr yer
almaktadir. Fakat eserin ktphane kaydi zerinde kayit tarihi bulunmamaktadir.
Anti-Machiavelli tercmesi olan eser, Iihrist ile birlikte yirmi drt blmden
olusmaktadir. Herbir blm metin ve reddiye kismini ierir iki kisimdan olusmaktadir.
Esasen blmler 'musanniI ve 'mmeyyi zi n grsl eri ol arak i ki ki si mdan
mt esekki l di r. Yazma met i nde 'Musanni I reddi yeye konu ol an yazari yani
Machiavelliì temsilen, 'Mmeyyiz de reddiyeyi yazan kisiye, II. Friedrichè, atIen
kullanilmaktadir. MusanniIin grslerini belirtir her metnin devaminda reddiye
sahibinin grsleri 'Cevab-i mmeyyiz basligi altinda yer almistir. Metnin ierisinde
gizli veya aik mtercime veya melliIe, eserin tercme edilis tarihine, hangi dilden
tercme edildigine, sunuldugu kisiye dair bir kayit bulunmamaktadir. Yazma nshada,
blm basliklari numaralandirilmis, metnin ierigine dair toplam yirmi drt baslik yer
almistir.
Incelemelerimiz gstermistir ki szkonusu yazma eser tektir, o da saray
nshasidir. Tercme eser olan yazma metnin muhtemelen melliI nshasi, daha dogru
bi r i I adeyl e 'mt er ci m nshasi , Topkapi Sar ayi Mzesi Kt phanesi ` nde
bulunmaktadir. Yazma nshanin tasidigi altin yaldizli hatlar, mzehhep sayIa dzeni
gibi zellikler sebebiyle padisaha sunulmus oldugu kanaati hasil olmustur.
Yazma eserin ismi meselesine gelince; Topkapi Sarayi Mzesi Ktphanesi
Trke Yazmalar Katologu`nda metni tavsiI eden kayit su sekildedir: 'Spinoza adindaki
Hollandali Yahudi FeylesoIun mektebine mntesip bir zat taraIindan Avrupa dillerinden
birinde yazilmis olan ve memleket idare eden hkmdarlara dair nasayihi ihtiva eden
bir eser iin yazilmis reddiyedir
84
. Grldg zere tavsiIte reddiyenin sahibi ve
yazarin ismi belli degildir. Katologda reddiyeyi tercme eden zatin da isminin
bilinmedigi anlasilmaktadir. Yazma metnin baslangi cmlelerinin
85
katologda yer
84
a.g.e., s. 513.
8585
'Talm-i ilm- i ahlk ve adb ve teIhm-i Ienn-i siyaset-i hkmt iin MusanniIin ins eyledigi isbu
kitab ve Ispinoza |Spinoza| nam kimesnenin dahi din ve itikad ve mezheb ve mesreb bbinda icd
eyledigi kitab biribirine mutabik ve muvIikdir.
41
almasi eserin Spinoza`nin anlayis ve mektebine ait 'hatta onun yetistirmesi
86
bir zatin
eserine reddiye olarak yazilmis oldugu gibi 'yanlis anlasilmaya neden olmustur. Hatta
katologda yer alan bu kayit nedeniyle eserin Spinoza`ya reddiye olduguna dair atiIlar da
yapilmistir
87
.
Tercme oldugunu zikrettigimiz yukaridaki eser, ulastigimiz bilgiler isiginda
anlasilmistir ki II. Friedrichìn Anti-Machiavelliìdir. Machiavelli`nin Prens isimli
meshr eserine II. Friedrichìn yazmis oldugu reddiye, yazma eserde oldugu gibi
Machiavelliìn eseriyle birlikte tercme edilmistir. Yazma metinde eserin ismine dair
bir kayit dslmezken, tercmenin reddiye kisminda II. Friedrichìn yazdigi blm
tercme edilirken Prince su sekilde tavsiI edilmistir: 'MusanniIin Fenn-i Hkmet ve
Siyasetì tahrr eyledigi vakitten bu na |95| gelince cihan ve cihanyn bir rtbede
mtegayyer ve diger-gn olmusdur ki hiber vech ile tarz-i kadme msabehet ve
mutabakati yokdur
88
. Bu tavsiIten hareketle eserin tercme adi 'Fenn-i Hkmet ve
Siyaset olmalidir. Yirmi drdnc blmde ise mtercimin metne ilave ettigi notta
eserin ismi ve yazilis gayesine dair su iIadeler yer almaktadir: 'Kelm-i mtercim-i
hakr: MusanniI mevdd-i Fenn-i Hkumet ve Siyaseti tekml edb nihayet-i kitabi olan
isbu Iasli mcerred ala tarki`l-mektub Medici hnedanina hitaben tahrir u tenmk ve
mezbru Italya memlikini eyd-i zleme-i mtegallibnden tahls ve kendsi zabt
etmege tergb ve tesvik eder
89
.
Yazma metinde, Princeìn yazari Machiavelliìn ismi eserde hibir suretle
gememektedir. Fakat onun ok bilinen bir eserine, Titus-Liviusùn Tarihi`nin Ilk On
Kitabi stne Konusmalarà, yapilan bir atiI metin ierisinde gemektedir. Eserin ikinci
blmnn girisinde su iIadeler yer almaktadir: 'Bu kitaptan mukaddem tahrir olunan
bazi te`liItimda ale`t-taIsil izh ve tariI eyledigim devlet-i cumhuriyeyi bu deIa terk
edb yalniz devlet-i mstakileyi tahrir ve beyan ederim
90
. Ayrica musanniIin kimligine
86
M. Skr Hanioglu, Osmanli Ittihad ve Terakki Cemiyeti ve Jn Trklk, Istanbul, Iletisim Yayinlari,
1985, s. 25. Ayrica bkz. Ayni yazar, Osmanli Ittihad ve Terakki Cemiyeti ve Jn Trklk, Istanbul,
Iletisim Yayinlari, I, 1985, s. 222, dipnot 55.
87
a.g.e., s. 25.
88
YM, 95
89
YM, 212.
90
YM, 9. Machiavelli, Titus-Livusùn Ilk On Yili stne Konusmalar isimli eserinde cumhuriyet
hakkindaki grslerini dile getirmistir. Eser Trke`ye evirilmistir. Bkz. Machiavelli, Siyaset zerine
Konusmalar, ev. Hakan Zengin, Istanbul, Dergah Yayinlari, 2008, 1. b., 502 s.
42
dair II. Friedrichìn dstg kayit da metnin kimligini tespit edemeyenler iin bir ipucu
teskil etmektedir. Bu da yazarin on besinci asir melliIi olusuna dair nottur 'MusanniIin
asri olan bin besyz tarihinde henz lemde cehalet ve husunet derkr olmagin (.)
91
Dnemin kaynaklari zerinde yapmis oldugumuz incelemelerde bu esere dair
herhangi bir kayit bulunamamistir. II. Friedrichìn hayati, eserleri ve siyaseti zerine
dnemin birok eserinde bilgi bulunmaktadir. Fakat hkmdarin Anti-Machiavelli isimli
eserine ve bu eserin tercmesine iliskin bir kayit dslmemistir.
Bununla birlikte Trke literarrle ilgili ilk Batili tarihlerden birinin sahibi
olan Abbe Toderini`nin Machiavelliìn Prince isimli eserinin III. MustaIa taraIindan
tercme ettirildigini kaydetmistir. Bu kayda gre padisah, eserin ahlakdisiligi sebebiyle
II. Frederikìn Anti Machiavelliìnin de tercmeye ilave edilmesini istemistir
92
.
Toderini`nin verdigi bilgide yaniltici olan bir husus vardir. Anti-Machiavelli eserinin
orjinalinde II. Friedrichìn eseriyle reddiye birlikte yayinlanmistir. Toderi ni bu
tercmenin Herbert isminde bir drogman taraIindan yapildigini bildirmektedir.
Anti-Machiavelli isimli eser, Trke`ye matbu olarak ilk deIa 1938 yilinda
tercme edilmistir.
93
Vahdi Hatay, bu tercmesinde eseri hangi dilden tercme etttigini
belirtmemektedir. Fakat eserine Hkmdarìn ilk Fransizca tercmesinin nszn ilave
ettiginden Fransizca nshasini kullandigini dsnebiliriz.
II. Friedrichìn Anti-Machiavelli` i orijinal metinlerle karsilastirildiginda
94
tercme eser, mtercimin bazi tasarruIlariyla birlikte tercme edilmistir. Mtercim
91
YM, 24.
92
Abbe Todorini, De la Litterature des Turcs, Paris, 1789, I, s. 66. Cizvit rahibi, sarkiyati Giambatista
Toderini 1728`de Venedik`de dogdu, 1799`da ayni sehirde ld. 1781 Ekimìnden 1786 Mayisìna kadar
yaklasik bes yil Istanbul`da yasadi. Istanbul`da bulundugu sirada Arapa, Farsa elyazmalari, Istanbul`da
basilmis Osmanlica kitaplari, elle izilmis veya basilmis haritalari, gnes saatlerini, Osmanlilar taraIindan
yapilmis astronomi, denizcilik, cograIi lm aletlerini de arastirmistir. Yazar, bu genis ilgi sahasi ve
derledigi bilgileri Letteratura Turchesca isimli eserinde toplamistir. 1787`de Venedik`de bailan eser
1789`da Fransizca`ya, 1790`da da Almanca`ya evrilmistir. Toderini, szkonu eserinin I. Cildinde
Trklerin ugrastiklari bilimlerle sanatlari, II. Cildinde medreselerle ktphaneleri, III. Cildinde de 1727-
1787 yillari arasinda Istanbul`da basilan kitaplari ele almistir. Osmanli ktphanelerine ait pek ok
katologu, elyazmasi deIteri Italyanca`ya evirtmistir. Bkz. Blent Aksoy, 'Rahip Toderini, ve eseri
stne, Tarih ve Toplum, VIII/45, Eyll 1987, s. 42-51.
93
Machiavelli, Hkmdar ve Byk Frederikìn Machiavelliì rtme Denemesi, ev. Vahdi Hatay,
Istanbul, Remzi Kitabevi, 1965.
94
Metnin muhteva ve dil olarak nasil evirildigine iliskin yapmis oldugumuz karsilastirmamizda
kullandigimiz metinler sunlardir: Fransizca olarak eserin ikinci baskisi: Anti-Machiavelli, Examen du
43
zellikle Bati dsncesi ve IelseIesi ile ilgili II. Friedrichìn bazi yorumlarini ihtiva
eden blmleri evirmemis, bazan da ok az yerde olmakla birlikte, kendi dsncelerini
metne dahil etmistir. Ilgili kisimlar metinin problemlerini ele aldigimiz kisimda ayrica
incelenecektir.
3.2. Eserin Mtercimi ve Tarihi:
II. Friedrichìn Anti-Machiavelli isimli eseri oldugunu tespit ettigimiz yazma
eserin kim taraIindan, ne zaman tercme edildigi ve eserin evirisinin kimin taraIindan
istendigi, bizim ncelikle tesbit etmek istedigimiz sorular olmustur. Bu sebeple
yukarida zikrettigimiz kayittan hareketle, eserin III. MustaIa dneminde tercme
ettirilmis olma ihtimalini gz nnde bulundurarak, padisahin ktphanesinde bulunan
kitaplarin kayitlarina ve bunlara iliskin kataloglara ulasmaya alistik. III. MustaIa`nin
kurmus oldugu ktphaneleri tespit ettik
95
ve bu ktphanelerin kataloglarini taradik.
Szkonusu padisahin kur mus ol dugu La l e l i Ca mi i Me dr e s e s i ni n
Ktphanesini n kat al ogl ar i ve vakI i yesi Vaki I l ar Genel Mdr l g Ar si vi
|VGMA|`nde bulunmaktadir. VGMA`nde 642 No`lu deIter, 'Sultan MustaIa-yi Slis Fi
3 Zilkade 1178 (1764) ismini tasimaktadir. Bu vakIiye, "Laleli |Camii| Sultan III.
MustaIa VakIi"na ait ktphane kayitlarini iermektedir. Ilim dallarina gre tasniI
edilmis kitap kayitlari arasinda 'Anti Machiavellie dair bir kayit dslmemistir. III.
MustaIa`nin Bostancilar Ocagi`nda kurdugu ktphanenin hem vakIiyesi hem de
muhasebe kayitlari VGMA Kasa 187`de bulunmaktadir. 1187/1773 tarihini tasiyan
deIterde de szkonusu esere ait bir bilgi tesbit edilememistir. Yine Bostancilar
Ocagi`nda bulunan ktphaneye ait baska bir katalog Topkapi Sarayi Arsivi`nde
bulunmaktadir. 1188/1774 tarihlerini tasiyan ve III. MustaIa`nin Bostancilar Ocagi
ktphanesinin kayitlarini bilim dallarina gre tasniI edilmis sekliyle ieren TSA. D.
Prince de Machiavel, Alahaie, 1743; Princeìn Osmanlica ilk matbu baskisi: Machiavel, Hkmdar, ev.
Mehmed SeriI, Hukuk MatBaasi, 1335-1338; Anti-Machiavelìn Trke ilk ve tek baskisi: Machiavelli,
Hkmdar ve Byk Frederikìn Machiavelliì rtme Denemesi, ev. Vahdi Hatay, Istanbul, Remzi
Kitabevi, 1965; II. Friedrichìn eserinin Ingilizce eviri nshasi: Anti-Machiavelli, Translation and Notes
by Paul Sonnino, Ohio University Press, 1981, 173 s; Machiavelli`nin Princeìnin Ingilizce evirisi:
Nicolo Machiavelli, The Prince, HertIordshire, Wordsworth ReIerence, 1993, 296 s.; Trke yayinlanmis
Prens evirileri arasinda da Gvenìn evirisini tercih ettik: Machiavelli, Prens, Istanbul, ev. Gven,
Anahtar Yayinlari, 2.b., 1994, 142 s.
95
Ismail Ernsal, Trk Ktphaneleri Tarihi, II, Ankara, Atatrk Kltr Merkezi Yayini, 1988, s. 100-
107.
44
3305 No`lu deIterde de Anti-Machiavelliè ait bir kayit yoktur
96
. Topkapi Sarayi
Arsivi`nde III. MustaIa`nin Enderun Hazinesinde bulunan kitaplarinin listesini ieren
bir baska katalog (TSA, D. 11510) zerindeki incelememizde de aradigimiz bilgiye
ulasamadik.
Anti-Machiavelli isimli kitabin ne suretle Osmanli cograIyasina intikl ettigi,
bir baska iIade ile Prusya Devleti`nin veya Istanbul`daki seIaretinin delaletiyle mi
veyahud da Avrupa`ya giden Osmanli seIirlerinin araciligi ile mi temin edildigi
meselesi bizim iin hala cevaplanmasi gereken bir sorudur. Bu sebeple Basbakanlik
Osmanli Arsivi`nde bulunan Dvel-i Ecnebi ye DeIt erl eri ve Name-i Hmayun
DeIterlerini inceledik. Szkonusu eserin tercmesi halinde mtercimine bir hediye
verilip verilmedigine dair arsiv kaydinin olup olmadigini ise Byk Ruznamelere ve
Hatt-i Hmayunlara bakarak bulmaya alistik. Fakat ilgili deIter kayitlarinda
aradigimiz bilgiyi bulamadik.
Dvel-i Ecnebiye DeIterlerinde Prusya Devleti ile yapilan siyasi ve iktisadi
anlasmalarin metinleri mevcuttur. Bu kayitlar ile Osmanli devletinin ncelikleri,
devletlerarasinda nasil bir siyaset izledigini grmek mmkn olmustur. Name-i
Hmayun DeIterlerinde de her iki devlet arasinda yapilan yazismalar ve taraIlarin
birbirlerine gnderdikleri eliler ve onlarin tasidiklari mektup ve hediyelere dair bilgiler
vardir
97
.
Eserin ne zaman tercme edildigine dair yapmis oldugumuz arastirmalar
esnasinda bilgisine basvurdugumuz ProI. Dr. Ugur Derman Bey de eserin hattinin On
sekizinci yzyil hatti zelliklerini tasidigini belirtmislerdir
98
. Bu bilgiyi II. Friedrichìn
reddiyesinin yayin ve basim tarihlerinin incelenmesi ile de teyid etmek mmkndr.
Anti-Machiavelli`nin yazildigi tarih 1740`tir. Ayni yil, Voltaireìn yazdigi nszle
yayinlanmistir. Yazma metinde Voltaireìn nsz yeralmadigina gre bir ihtimal
96
Topkapi Sarayi Arsivi`nde III. MustaIa`nin ktphane kayitlari ile ilgili evraki taraIimiza lutIedip
gnderen degerli Hocam ProI. Dr. Ismail Ernsal BeyeIendiye tesekkr ediyorum.
97
Bu kayitlar ve zerine yapilan degerlendirmeler iin bkz. Abdurrahman SereI, 'Berlin Hazine-i
evrakinda vesik- i kadme-i Osmaniye, TOEM, VII-VIII/44, 1 Haziran 1333, s. 65-92; Salahaddin
Tansel, 'Byk Friedrich devrinde Osmanli-Prusya Mnasebetleri Hakkinda, Belleten, X/37, Ocak
1946, s. 133-165 devami Belleten X/38, s. 271-280; Kemal Beydilli, Byk Frederich ve Osmanlilar,
Istanbul, I. . Yayinlari, 1985.
98
11 Ekim 2004 tarihinde Trk Petrol VakIi`nda yapmis oldugumuz grsme.
45
yazma metin orijinali nden veya ori j i nal elbaskisindan ogaltilmis bir kopyadan
evirilmistir. Bu halde yazma eviri metnin tarihini tespit etmemiz mmkn degildir.
Voltaireìn nesrinden yapilmis bir eviri ise, ve mtercimin nsirin yazdigi nsz
eviri metinden ikarmis oldugu dsnlrse, en erken tarih yine 1740 ve sonrasidir.
Eserin ikinci baskisi 1743 tarihlidir ve ilk baskisindan olduka Iarklidir. II. Friedrichìn
iIadesiyle bu baski 'kendi yazdigi metne ok uzaktir
99
. Ikinci baski Voltaireìn II.
Friedrichìn eserini yayinlamaktan vazgemesi zerine onu ikna edebilmek gayesiyle
metni 'daha ilimli hale soktugu, adeta yeniden yazdigi, nesirdir. Yazma metin ile
ikinci baski arasindaki karsilastirmamiz gstermistir ki mtercimin eviri metin iin
kullandigi nsha bu baskiya ait degildir. Bu durumda yazma metnin evirildigi metni
tespit etmemiz olduka gtr. Fakat metinler arasinda yaptigimiz karsilastirma
sonucunda sunu syleyebiliriz; yazma metnin evirisine esas olan metin, ya i l k
baskisidir ya da melliI nshasi veya onun bir kopyasidir. Eserin tarihi ile ilgili
syleyebileceklerimiz ise yukaridaki bilgiler isiginda kesinlikle 1740 sonrasi oldugudur.
III. MustaIa dnemine ait bir eviri oldugu hesap edildiginde de 1755, III. MustaIa`nin
tahta ikis tarihinden, sonrasidir.
2.3. Metnin Transkripsiyonunda Takip Edilen Yntem:
Metnin tesisinde izledigimiz yntem su sekildedir:
Cel tlik hat ile yazilan eserin dili Onsekizinci Yzyil Osmanli eserlerine gre
sade Tr kedi r . Fakat cml el eri n uzun i Iade edi l i si , nokt al ama i saret l eri ni n
kul l ani l mayi si ve paragraI si st emat i gi ni n ol mayi si nedeni yl e met ni anl amak
zorlasmaktadir. Bu sebeple metnin paragraI sistematigini dzenleme ve noktalama
isaretlerini ekleme ihtiyaci hissettik.
Metinde pekok yabanci devlet adami, tarihi, mitolojiden sahsiyetlerin
isimleri gemektedir. Bu isimlerin orijinallerini bulabildigimiz kadariyla metne ekledik.
Bulamadigimiz isimleri ise Osmanli Trkesine gre okuduk ve ona gre yazdik. Metin
ierisinde anlamadi gi mi z bazi zel i si ml eri, Tr ke, I ngi l i zce ve Fr ansi zca
tercmeleri nde n bul up me t ne i l a ve e t t i k. Sahi s i si ml eri nden ori j i nal l eri ne
99
IM, s. 15.
46
ulasamadigimiz ve manasini bulamadigimiz kelimeleri bold olarak gsterdik. Sphe
ettiklerimizin yanina soru isareti koyduk. Metin ierisinde btn dikkatlerimize ragmen
okuyamadigimiz kelimeler olmustur. Bunlari metin ierisinde bosluk birakarak
gsterdik. Tek nsha olan eserin orijinalinde, lekeler olmasi nedeniyle okuyamadigimiz
yerlere kseli parantez ierisinde tahmini iIadeler verdik. Bununla birlikte bu tr
okunamayan yerler sinirli ve sayica azdir. SayIa numaralari Iihristte bulunmakla birlikte
metin ierisinde olmadigindan metne ilave ettik.
alismamizda mmkn olabildigi kadar sade bir transkripsiyon tercih
edilmistir. Bununla birlikte kelimelerin Onsekizinci yzyil Trkesine gre okunusuna
dikkat edilmeye alisilmistir. (kerre, zre, kimesne, dem, vs) Arapa ve Farsa
kelimelerde uzun sesliler (,,) harI karakterleri ile okunmus, (_) harIi () ile ve hemze
(`) i saret i yl e gsterilmistir. Bunun yaninda Osmanli imlsi ile Ionetikten ok
ayrilmamaya alisilmis edb, olub, gelb, idb, gibi telaIIuzlar korunmaya alisilmistir.
47
I. BLM:
PRINCE VE ANTI-MACHIAVELLI ESERLERININ MUHTEVASI VE
TERCME NSHANIN PROBLEMLERI
1.Machiavelli ve Prince Eseri Hakkinda Bilgiler:
Machiavelli 3 Mayis 1469`da Floransa`da dogmustur. Babasi, kent devletlerine
ok sayida ynetici vermis soylu bir ailedendir. Machiavelli, hmanist egilimler tasiyan
ve o dnemin Italya`sinda hmanist evrelerle yakin iliski ierisinde olan babasinin
tesiri ile iyi bir egitim grmstr
100
. ok taninan bir okulun okul mdrnden zel
Latince dersleri almistir. Daha sonra da Floransa niversitesi`ne devam etmistir. Orada
kendisini devlet hizmetine aldiracak olan, nl bir hmanist ve niversite hocasi
Marcello Adriani`den dersler almistir.
Machiavelli`nin Floransa kent devletinde ogu yksek kademe olmak zere
Iarkl i grevler yaptigi bilinmektedir. Floransa kent devletinin 'zgrlk ve Baris
Onlusu adindaki idare heyetinde on drt yil bulunmus, ikinci sanslye ve sekreteri
olarak yer almistir.
101
Szkonusu pozisyonu geregi, Almanya, Fransa ve Isvire`ye
esitli diplomatik grsmelere gitmistir. Bu grsmelerin ogu askeri konularla ilgilidir.
Bu blgelerde bulundugu zaman erevesinde gzlem ve arastirmalar yapmis, bunlari
raporlar halinde devlet baskanina ve papaya sunmustur. Pisa savasi ile alakali olarak
yazdigi The Discourse on the War with Pisa (Pisa ile Savas Konusunda Sylev)`yi
papaya takdim etmistir.
Machiavelli, cretli askerleri ynetmekle grevlendirilen iki Floransali savas
delegesine sekreterlik yapmis, 1500 yilinda ilk savas tecrbesini yasamistir. Bu savasta,
cretli askerlerin maaslarinin verilememesi yznden ikan isyanda, Floransa devletinin
kurmus oldugu birlik dagilinca; Machiavelli, devlete asker temin eden bir komisyonun
baskanligina getirilmistir. Kirsal kesimde halk ile yakin temaslarda bulunmus, birlikler
100
Quentin Skinner, Machiavelli, ev. Cemal Atila, Istanbul, Altin Kitaplar Yayinevi, 1. b., 2002, s. 16.
101
Machiavelli, Savas Sanati, s. 10.
48
olusturmus, cretli askerlerin bir devlet iin ne gibi sorunlar teskil edebilecegine dair
nemli bilgi ve tecrbeler edinmistir.
102
1520 yilinda Floransa`yi yneten Medici ailesine karsi ikan bir isyanda, devlet
baskani, cumhuriyete gemek vadi ve bir anayasa hazirlamak szyle halki teskin
etmistir. Hal ka veri l en szn i Iasi i i n de Anayasa taslagini hazirlamak grevi
Machiavelli`ye verilmistir. O da 'Floransa Devletinde ReIorm stne Konusmalar
ismini verdigi metni hazirlamistir. Bu metne gre Floransa`da Medici ailesi ynetimde
bulundugu srece monarsi hkim olacak, onlarin iktidarindan sonra cumhuriyet
idaresine geilecektir.
Machiavelli, devlet grevinden uzaklastirildigi, issiz kaldigi dnemde, San
Casciano kyne yerlesmistir. Oradaki hayatina dair bir arkadasina yazdigi 10 Aralik
1513 tarihli bir mektupta Princeìn yazimi ile ilgili su bilgileri vermektedir: 'Dante
'isitilen sey, zaptedilmezse bilgi olmaz der, onun iin ben konusulanlari (saraylarda ve
hkmdarlar arasinda) kaydetmek sureti ile kendime sermaye ettim ve simdi De
Principatibus adli kk bir eser meydana getirmis bulunuyorum; bu eserimde, elimden
geldigi kadar konuya daliyor ve hkmdarligin zn esitlerini ne suretle muhaIaza ve
neden kayip edildigini inceliyorum. Siz eger benim garip yazilarimdan birini
begendiginiz oldu ise, bunu muhakkak begeneceksiniz. Bu eser bir hkmdar, hele
iktidara yeni gemis bir hkmdar iin ok Iaydali olacak, ok makbule geecektir
saniyorum
103
. Mektubun baska bir yerinde de hkmetin kendi hakkinda yapacagi
kovusturmadan korktugunu dile getiren Machiavelli su kelimeleri kaydetmektedir: 'Bu
hkmet, ok saglam temellere ve byk bir emniyete sahip oldugu halde, henz
kurulus halindedir ve bu sebepten dolayi kusku iindedir
104
.
Yeni hkmet baskanina Princeì takdim edip etmemekte teredddler yasayan
Machiavelliìn, eserinin doguracagi olumlu etki ile tekrar devlet idaresinde grev
almayi umdugu anlasilmaktadir. Machiavelliìn Prince`de de yeni ynetimden is
bekledigi anlasilmaktadir. Eseri n yi r mi nc i bl mnde ; 'yeni yneticilerin,
102
A.g.e., s. 10.
103
Niccolo Machiavelli, ' Francesko Vettori`ye Mektup, ev. Samim Sinanoglu, Tercme, XVI/77-80
iinde, 1964, s. 64. Ayni mektubun baska bir tercmesi iin bkz. Machiavelli, 'Niccolo Machiavelli`den
Francesca Vettori`ye, ev. Fatih zgven, Gergedan, No: 13, Mart 1988, s. 74-75.
104
Machiavelli, 'Francesko Vettori`ye Mektup, s. 64.
49
ynetimlerinin baslangicinda rejime, iktidara karsi olarak grdg kimselerin daha
sonra sadik ve ynetime taraIgir kisiler oldugunu anl ayacaklardir iIadeleri yer
almaktadir. Machiavelli burada kendisi gibi, yeni iktidara muhaliI grlen kimseleri
kastediyor olmalidir. Onun bu noktadaki tahlillerinin
105
yeni ynetimden is kapma
amaciyla dile getirildigini syleyebiliriz. nk Konusmalar`da ileri srdg grsler,
yukaridaki iIadelerle tamamen zittir.
Onun szkonusu ettigimiz mektubunda geen su iIadeleri de alisma isteginin
derecesini gstermektedir: 'Su Medici ailesinin bana is vermesini istiyorum; isterlerse
tas ektirmekle baslatsinlar. nk ileride gnllerini elemezsem, kabahat benim der,
geerim. Bylece, eserim (Prince) okunacak olursa, Devlet idaresi ile mesgul oldugum
on bes yili uykuda veya oyunda geirmedigim grlr; baskalarinin hesabina byk
tecrbe edinmis bir kimsenin hizmetinden Iaydalanmak herkesin hosuna gider sanirim.
Sadakatimden de sphe edilmemeli, nk ben daima szme sadik kalmisimdir;
ihaneti de simdi grenecek degilim. Kirk yil, ben kirk yasimdayim, sadakatle,
drstlkle hareket etmis olan bir insan, huyunu degistirmemelidir. Sadakat ve
drstlgmn sahidi de simdi varlikli olmayisimdir
106
.
Eserini tamamladiktan sonra devlet idaresinde grev almak istegi, kk bir
umut olsa bile, Machiavelli iin ok kisa srd. Machiavelli, ona yazdigi bir mektupta
devlet idaresinde grev alma imkninin artik hi kalmadigini yaziyordu
107
. Eserini
gnderdigi Vettori hibir yorumda bulunmadi.Yasadigi hayal kirikligindan sonra,
Machiavelli, bir edebiyat grubuna dahil olup, yeni bir mesgale edinmistir. Yaraticiligini
kisa bir sre sonra edebiyat alaninda gstermeye baslamis, Mondragola isimli, eski bir
yargicin gzel karisini konu alan bir komedi yazmistir. Eser, 1518 tarihinde yazilmis,
iki yil ierisinde Floransa ve Roma`da sahneye konmustur
108
.
Machiavelli` i n devl et gr evi nden uzakl as t i r i l di kt an s onr a vakt i ni
degerlendirmek zere kaleme aldigi eserler, esasen onun siyaset tecrbesinin rnleri
olmustur. 1519-1520`de yazdigi The Art oI War (Savas Sanati) adli kitabini Papa X.
105
Skinner, a.g.e., s. 39.
106
Machiavelli, Francesko Vettori`ye Mektup, s. 65.
107
Skinner, a.g.e. s. 75.
108
50
Leo`ya sunmustur. Papanin talimatiyla bu kitabi basilmistir. Bu eserinde Machiavelli,
yerli askerlerin, halk ordusunun bir devlete olan Iaydasini ispat etmeye alismaktadir.
Machiavelliìn hayatta iken yayinlanan bu kitap, yeni bir siyasal teoriyi ele almasi
bakimindan; onun yayinlanan ve kabul gren ilk siyasal teori kitabidir. Cesare
Borgia`nin parali askerleri ordusundan ikartarak kendi askerlerini orduya dahil etmesi,
kendisine bagli gl birlikler kurmasi; Machiavelli`ce onun basari nedeni olarak
grlmstr. Borgia`nin kazandigi zaIerler onun siyasal teorisinin temel taslarini
olusturmustur
109
. 1524`de Papa VII. Cleo`nun kardinallik dneminde kendisine yazmasi
iin siparis ettigi Floransa Tarihi`ni de yazmis ve Papa`ya takdim etmistir.
110
Floransa idaresinde cumhuriyetilerin agirlik kazandigi ve kendisinin issiz
kaldigi dnemde hkmetin kendisine ikinci sekreterlik vermesini dostlari araciligi ile
talep etmis, Iakat Medici ailesiyle olan yakinligi sebebiyle istegi uygun grlmemistir.
Bunun zerine Machiavelli, uzun bir issizlik dneminden sonra, 22 Haziran 1527`de
veIat etmistir.
Issiz kaldigi dnemlerde yazmaya basladigi, Latin Tarihi Titus Livusùn
tarihinin ilk on kitabi stne Konusmalar, veIatindan sonra basilmistir. Bu kitabinin
hazirliklari sirasinda, yine idareye sunmak ve tekrar greve agrilmak maksadiyla
Princeì, 'Pr i nci pat i bus i si mi yl e yazmaya basl adi gi ni mekt upl ar i nda di l e
getirmektedir
111
. ok bilinen ve Iarkli dillere tercme edilen eser, esas itibriyle
Konusmalarìn kisa bir zeti gibidir. Yalnizca yazar, bu eserinde devlet-i mstakilin
hkim ve ynetimde istikrarli olmasinin sartlarini izah etmektedir.
Machiavelliìn bu eseri Cassirerìn iIadesiyle 'siyasal atismalarda gl ve
tahlikeli bir silah olarak kullanildi
112
. Bu eser, skolastik degerleri bir taraIa birakip,
siyasal tarihin tecrbelerinden edindigi izlenimleri, genel yargi l ar halinde dile
getiriyordu. Bu bakimdan eser, siyasal kuramin modern olarak ilk iIadesi kabul
edilmektedir
113
. Eser basi l mami s, sadece el yazmalarindan okunup taninmistir.
109
110
Gven, a.g.e., s. 30.
111
112
Ernest Cassirer, Devlet EIsanesi, ev. Necla Arat, Istanbul, Remzi Kitabevi, 1984, s. 122.
113
Cassirer, a.g.e., s. 139.
51
ogaltilan ve elden ele dolasan metnin, birbirinden Iarkli nshalari ortaya ikmistir. Bu
da eserin orijinalitesi zerine tartismalara neden olmustur.
Kitap olarak ilk deIa 1532`de basilan Prince daha sonra birok kez, Iarkli
yayincilarca basilmistir. Machiavelliìn Kilise devlet dzeni hakkindaki olumsuz
elestirileri, Kilise muhaliIlerinin eseri sahiplenmesine neden olunca, Machiavelli tekrar
Roma`nin dikkatini ekmistir. Fakat bu deIa grslerinden dolayi, 1559`da, giyabi
olarak aIoroz edilmistir. Kilise karariyla Princeìn nshalari imha edilmistir. Iki yz yil
sessizce siyaset meraklilarinca temin edilip okunan eser, On sekizinci yzyilda adeta
yeniden kesIedilmistir. Fakat Prince zerine pek ok olumsuz dsnce bu dnemde
kaleme alinmistir
114
.
Eserin muhtevasi hakkinda bilgi vermek gerekirse; Machiavelli`nin eseri bir
siyaset name met ni di r. Prince yeni hkmdar ol mus , Lor enzo de Medi ci ` ye
sunulmustur. Yazarin amaci, takdim yazisinda da belittigi gibi, yeni idareyi devralmis
hkmdara, gemiste iktidarda bulunmus kimselerin tecrbelerini, ideal ve yanlis
tutumlarini aktarmak, tabiri caizse hkmdara kilavuzluk edecek bir metin sunmaktir.
Machiavelliìn eseri ilk olarak hkmdarligin mensei zerinde durmaktadir.
Ilk blm ka tr hkmdarlik oldugu bahsinin cevabi zerinedir. Drdnc
blmden Onuncu blme kadar olan kisimda, yazar, hkmdarlarin hkmetinin
kaynagini arastirmakta ve ne sekilde hkmdarliklarini muhaIaza ettirebileceklerini
izaha alismaktadir. Onuncu blmden itibren yazar, bir hkmdarin kuvvet ve
kudretinin kaynaginin neler olabilecegini, gcn nasil temin ve muhaIaza edilecegini
aiklamaktadir. Askerlik ve savas sanati zerine bilgi ve tecrbelerini aktardigi kisim,
onuncu blm ile ondrdnc blm arasidir. Ondrdnc blm ile Yirminci blm
arasinda Machiavelli, hkmdarlara san ve shret kazandiran, onlarda tedbir u siyaset
geregi bulunmasi gereken siIatlardan bahsetmektedir. Yirmi bi r ve yi r mi i ki nci
blmler, hkimlerin st dzey grevlileri ve haiz olmalari gereken nitelikler
zerinedir. Yirmi nc blm, hkmdarlarin iktidarinin imkn ve sartlari zerinedir.
Bu blmde yazar, zellikle sartlarini kendi var eden aktivitist, teslimiyeti olmayan
kuvvetli bir hkim portresi izer. Yirmidrdnc blm i s e, Italya`nin birliginin
114
52
nndeki engeller ve ne sekilde Italyan birligi saglanabilir meseleleri islenmektedir.
Yazar, yirmialtinci blmde, Italya`nin yabanci istilacilardan nasil kurtarilacaginin
sartlarini izaha alismaktadir. Eser bast an sona i ncelendiginde yazarinin yeni
hkmdara yol gsterme amacinin yaninda Italya birliginin sartlari ve imknlarini
arastirdigi anlasilmaktadir.
Machiavelliìn eserinde rnek gsterdigi st dzeyde kabiliyetli, san ve shret
sahibi hkmdarl ar ogunl ukl a i l kagi n ynet i ci l eri , bazan da agi ni n devl et
adamlaridir. Bu hkmdarlar, kuvvetli olduklari kadar aktivitist, kaderini kendi yapan,
kendi siyaset ilkeleri disinda kural tanimayan kisilerdir. Machiavelli siyaset ve devlet
idaresi konusunda Iikirlerini anlatirken rnekler zerinden hareket etmekte ve gsterdigi
rneklerden hareketle genel siyaset ilkelerini ileri srmektedir. Bu bakimdan yazar,
adeta tmevarim yntemiyle, zelden genele siyaset ilkelerine ulasmaktadir
115
.
1.1.Trk Dsnce Tarihinde Machiavelli
Pri nce Haydar RiIatìn Zeka Mecmuasiìnda 1908 yilinda yaptigi kismi
tercmeden sonra Trke`de Iarkli tarihlerde, Iarkli mtercimlerce bir o k kez
evirilmistir.
116
Machiavelli`nin Princeìnden baska birka eseri daha Trk dsncesine
kazandirilmistir. Yazildigi dnemin ve Renaissanceìn en gzel komedisi
117
kabul
edilen La Mandragola (Adamotu) eser i , Samim Sinanoglu taraIindan tercme
115
Benli, a.g.e, s. 10.
116
Makyavel, Hkmdar, Istanbul Matbaacilik ve Nesriyat, Istanbul, 1932. Princeìn Trke`ye yapilan
daha sonraki tercmeleri tarih sirasina gre su sekildedir: Niccolo Machiavelli, Hkmdar, ev. YusuI
Adil Egeli, Ankara, Yildiz Matbaasi, 1955; Makyavel, Hkmdar ve Byk Frederkìn Makyavelì
rtme Denemesi, Istanbul, Remzi Kitabevi, ev. Vahdi Hatay, 1965; Machiavelli, Hkmdar, ev.
Selahattin Bagdatli, Istanbul, Sosyal yayinlari, 1984; Niccola Machiavelli, Hkmdar, ev. Kemal
Karabulut, Istanbul, Sosyal Yayinlari, 1988 (ayni tercme 5. b., 1996); Machiavelli, Hkmdar, ev.
Nazim Gven, Istanbul, Anahtar Yayinlari, 1993; Machiavelli, Hkmdar, ev. YusuI Trk, Istanbul,
1996; Machiavelli, Hkmdar, ev. Anita Tatlier, Istanbul, Gebe Yayinlari, 1997; Machiavelli,
Hkmdar, ev. Mehmet zay, Istanbul, Sule Yayinlari, 1997; Machiavelli, Prens, ev. Rekin Teksoy,
Istanbul Oglak Yayinlari, 1999 (Bu eserin bir kismi, Bati siyasal dsncesini inceleyen bir sekide
yayinlanmistir: Mete Tunay, Bati`da Siyasal Dsnceler Tarihi, Istanbul, Istanbul Bilgi niversitesi
Yayini, 2002, s. 41-79); Niccola Machiavelli, Hkmdar, ev. Gaye Demircioglu, Ayse avdar, Istanbul,
Dergah Yayinlari, 2008, 117 s. Bu eviriler, bir yksek lisans tezinde incelenmis ve degerlendirilmistir.
Bkz. Nese Ki l daci Benl i , Machiavelli`nin Hkmdar evirilerindeki eviri Sorunlari, Istanbul
niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Basilmamis Yksek Lisans Tezi, Istanbul, 1994, s. 22-24.
117
Niccolo Machiavelli, 'Francesko Vettori`ye Mektup, ev. Samim Sinanoglu, Tercme, XVI/77-80
iinde, 1964, s. 61.
53
edilmistir
118
. 1513`te devlet grevinden uzaklastirildigi bir dnemde Roma`da bulunan
arkadasi Francesco Vettori`ye yazdigi mektup ilk olarak Samim Sinanoglu taraIindan
1964 yilinda Trke`ye evirilmistir
119
. Bu mektup Iarkli bir tercmeyle bir kez daha
Trke`ye tercme edilmis Gergedan dergisinin Rnesansà ayirdigi zel sayida
yayinlanmistir
120
. Dsnrn hayatta iken basilan 'Art oI War eseri Trke`ye Savas
Sanati
121
ismiyle 1999`da, Discorsi Sopra La Prima Deca Di Titus Livius isimli eseri de
Siyaset Konusmalari adiyla 2008`de yayinlanmistir.
122
Machiavelli`nin dsncesi ve eserleri zerine Trkiye`de yapilmis sinirli
sayida alisma vardir.
123
Lisans, Yksek Lisans ve Doktora Tezleri ise zellikle 1968-
1980 yillari arasinda, ekseriyeti Istanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi FelseIe
Blm`nde yapilan, bitirme tezleridir
124
. Bu tezlerde daha ok siyaset IelseIesi
bakimindan Machiavelli`nin grsleri ele alinip incelenmistir.
125
Fakat Trkiye`de
118
Machiavelli, Adamotu, ev. Samim Sinanoglu, Istanbul, Milli Egitim Bakanligi Basimevi, 1951, 70 s.
119
Niccolo Machiavelli, 'Francesko Vettori`ye Mektup, ev. Samim Sinanoglu, Tercme, XVI/77-80
iinde, 1964, s. 61-65.
120
|Machiavelli|, 'Niccolo Machiavelli`den Franceska Vettori`ye, ev. Fatih zgven, Gergedan, No:
13, Mart 1988, s. 74-75.
121
Bu eser Trke`ye tercme edilmistir. Bkz. Machiavelli, Savas Sanati, ev. Berna zen, Istanbul,
zne Yayinlari, 1. b., 1999, 263.
122
Machiavelli, Siyaset zerine Konusmalar, ev. Hakan Zengin, Istanbul, Dergah Yayinlari, 2008, 502
s.
123
Machiavelli`nin, sahsiyeti, devlet ve siyaset IelseIesi zerine yapilmis alismalar sunlardir: Celal
Brhan Aru, Makiyavel, Alaeddin Kiral Basimevi, 1942, 48 s.; Sleyman Hayri Bolay, FelseI Doktrinler
Szlg, Istanbul, tken Yayinlari, 2. b., 1981, s. 166-167; Isil Saatioglu, 'Machiavelli: Virtoz,
Gergedan, No: 13, Mart 1988, s. 67-68; Mahmut Arslan, Niccolo Machiavelli ve Machiavelizm,
Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 3. sayi, 1992, s. 167-185; Cemil Meri, Sosyoloji Notlari, Istanbul, Iletisim
Yayinlari, 1993, s. 147-153, 184-192; Mete Tunay, Bati`da Siyasal Dsnceler Tarihi, Istanbul, Istanbul
Bilgi niversitesi Yayini, 2002, s. 41-79.
124
Bu tezlerin ve Trkiye`de yapilmis, Bati IelseIesi ile ilgili alismalarin bibliyograIyasi iin bkz. Harun
Anay, 'Bati IelseIesiyle ilgili Trkiye`de yapilan tezler, Divan, 1998/2, Yil: 3, Sayi: 5, s. 117-240.
125
Mualla Tmer, Niccolo Machiavelli`nin ve Francis Baconùn Devlet Anlayislari, Lisans Tezi, Istanbul
niversitesi, Edebiyat Iakltesi, 1968, 31 s.; Selim Yarar, Machiavelli`nin Devlet FelseIesi, Lisans Tezi,
Istanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi, 1968, 33 s.; Bahar Akman, Italyan Rnesansi ve Machiavelliìn
Hkmdarì, Lisans Tezi, Istanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi, 1971, 34 s; M.Bayram Crgen,
Nicola Machiavelli ile Francis Baconùn Devlet gretileri Iinde Hkmdar Anlayislari, Lisans Tezi,
Istanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi, 1971, 37 s.; Esin Grcan, Thomas Morus, Thomas Campanella
ve Nicolai Machiavelli`nin Devlet FelseIeleri, Lisans Tezi, Istanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi,
Istanbul, 1972, 11 s.; SeIer Gven, Nicola Machiavelli`nin Hkmdarlik Anlayisi, Lisans Tezi, Istanbul
niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Istanbul 1972, 29 s.; Mevlut Turhan, Machiavelli`de Siyasal Devlet
FelseIesi, Lisans Tezi, Istanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Istanbul, 1973, 22 s.; SeriI Acar, Nicolai
Machiavelli, Thomas More, Tommaso Campanello ve Francis Baconìn Devlet gretileri, Lisans Tezi,
Istanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Istanbul, 1975, 49 s.; Bekir Karliga, Machiavelli`ye Gre
Hkmdar-Devlet Iliskisi, Lisans Tezi, Istanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi, 1977, 21 s.; Emel
Yurdaglen, Machiavelli`nin Devlet 'Anlayisi, Lisans Tezi, Istanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi,
1979, 44 s.; Hatice Topal, Machiavelli`nin Devlet FelseIesi, Lisans Tezi, Istanbul niversitesi, Edebiyat
54
yapilmis iki alisma, Machiavelli tercmelerinin tahkiki ve Iikirlerinin tahlili
bakimindan nemli bir yere sahiptir. Bunlar, Nese Kildaci Benli`nin Yksek lisans tezi
ile Alev Tolga`nin doktora tezidir.
TeliI eserlerin yani sira, Machiavellìn sahsiyeti ve Iikirleri zerine yazilmis
sinirli sayida tercme vardir. Skinnerìn Machiavelli isimli kitabi hem biyograIi
alismasi hem de eserlerinin tahlili aisindan degerli bir tercmedir. Siyasi Dsnce
Tarihi eserleri ierisinde de Machiavelliìn eserlerinden yapilmis iktibaslar ve siyaset
dsncesi bakimindan tahlilleri mevcuttur.
Fakltesi, 1980, 44 s.; Ibrahim Yerebakan, Makyavelizm ve Christopher Marlowe`dan Makyavelist Bir
Oyun: The Jew oI Malta, Dan. Yildiz Aksoy, Atatrk niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yksek
Lisans Tezi, Erzurum, 1988, 102 s. ; Nese Kildaci Benli, Machiavelli`nin Hkmdar evirilerindeki
eviri Sorunlari, Yksek Lisans Tezi, Dan. Glisik Alka, Istanbul niversitesi, Sosyal Bilimler
Enstits, Edebiyat Fakltesi, Italyan Dili ve Edebiyati Anabilim Dali, 1994, 170 s.; Alev Tolga,
Machiavelli`nin Siyaset FelseIesinde Mesruiyet Sorunu, Doktora Tezi, Dan. Necla Arat, Istanbul
niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, FelseIe ve Anabilim Dali, 2006, 155 s.
55
2. II. Friedrichìn Anti-Machiavelli Eseri:
II. Friedrich, (1712-1786), 1712 yilinda Berlin`de Prusya krali Frederich
Williamìn oglu olarak dnyaya geldi. Babasi, 'Asker-Kral olarak taninirdi. Kral
Frederich Wi l l i am` i n Pr usya devletinin birligini tamamlamasinda ve ykselis
kaydetmesinde nemli bir yeri vardir. Onun Prusya askeriyesinde yaptigi yenilikler,
askeri sistemi merkezilestirmis, gl merkezi idari yapi, II. Friedrichìn basarilarinin
temelini hazirlamistir
126
.
II. Friedrich, yasadigi dnemde lke ynetiminde ve devletlerarasi politikada
kazandigi stnlk sebebiyle 'Byk Friedrich olarak anilmistir. Prusya devletinin
brokrasisini modernize etmis, zellikle kamu hizmetlerinin alanini ve yeterliligini
artirmistir. Hukuk sisteminde laik, tekli bir hukuk sistemi kurmus, idaresi altindaki
hertrl mezhep ve inanis biimine toleransla yaklasmistir. Genliginde yogun ilgi
gsterdigi sanat ve IelseIe erbabini desteklemis ve korumustur.
II. Friedrich, politik kimligi yaninda entelektel ilgileri olan bir hkmdardir,
prensligi dneminde byk bir merakla ahlak, IelseIe ve matematikle alakali okumalar
yaptigi bilinmektedir.
127
Ktphanesinde antik ve modern IelseIe literatrnn
Fransizca versiyonlarini bulundurmustur. Voltaireè yazdigi mektuplarda okuma seyrini
takip etmek mmkndr. Bu mektuplarda, Fenelonùn Telemachusìni inceledigini
128
,
1734` de hkmdar l i k t aht i na hazi r l ani r ken, Mont esqui eu`nn Romalilarin
Byklgnn ve Izmihlalinin Sebebleri zer ine Mlahaza ile Voltaireìn FelseIe
Mektuplariì ni msahede ettigini dile getirmektedir. Hatiralarinda Voltaireè olan
hayranligini izhr eden iIadeler vardir
129
. 1739`da Voltaireè yazdigi bir mektupta
Newtonùn Optikìni okudugunu kaydetmektedir. Bu eserden sonra, Machiavelli`nin
Princeìni inceledigine dair bir not da dsmektedir.
126
IM, s. 10.
127
www.wikipedia.com 14.07.08 tarihli erisim.
128
IM, s. 10.
129
IM, s. 13.
56
1739-1740 yillarinda Machiavelliìn Pri nceìne reddiyeyi kaleme alan II.
Friedrich, eserinin girisinde Machiavelliì kutsal ahlkin temellerini sarsmakla
sulamaktadir. Machiavelliì 'kutsal ahlaki yikmaya tesebbs etmekten dolayi da
'canavar olarak nitelemektedir. zellikle kisisel nitelikleri ve Iaziletleri ile kral
olmalari gereken hkmdarlarin, ahlkini iIsad etmek, 'cinayet ve zulm gretip
yaymaya niyet etmek nedeniyle Princeì 'tehlikeli olarak nitelemektedir. Ona gre
Machiavelliìn eserinin yazilis gayesi 'nizam-i lemi iIsad ve bina-yi lIet ve nsiyyeti
berbad etmektir
130
.
Machiavelliìn eserlerinde rnek gsterdigi, Iiillerini yargiladigi hkmdarlari
halklarina siddet ve zulm etmeleri, esitli hilelerle devlet grevlilerine, hanedan
mensuplarina zarar vermeleri sebebiyle, byk bir gnahin altinda biraktigini iIade
emektedir. Friedrich kitabinin vaziIesinin, bu gnahl a i t tiham edilenleri aklamak
oldugunu belirtmektedir. Yazar, Princeì su sekilde tavsiI etmektedir: 'MusanniI keml-
i habset u melanetinden nsi 'hkimler habs u gaddar ve dekkk u hilekr olmak
iktiza eder dey bast-i makl-i dallet-mele cesaret edb te`liI u ins eyledigi kitab
kutt-i tark ve eskiyaya |159| lyik u sez oldugundan mad avm ve cehele-i nsi
hkmete tahrk u igv etmekle cem cumhur ve hkimlere muzirr ve muhill-i nizam ve
mzl-i rahat-i enm ve mIsid u mudill-i lem oldugu ml-kelmdir. Pes hkimlere
lzim olan ancak adalet u melhat oldugu azher-i mine`s-sems olup isbati delil
berhnden mstagni olmagla yalniz bazi rd u beyan eyledigi mlahazt-i Isideyi
redd mene mbaseret olunur
131
.
Princeìn yazilma gayesinin, zellikle kisisel nitelikleri ve Iaziletleri ile kral
olmalari gereken hkmdarlarin, ahlkini i Isd, 'cinayet ve zulm gretip yaymaya
niyet etmek oldugunu belirten yazar, Prince` i hkmdar olacak gen beyinler iin
zararli bir eser olarak tavsiI etmektedir.
II. Friedrich, yukarida iIade edilen kasitla yazdigi metni Voltaireè gndermis,
kendi ismi sakl i kal mak zere yayinlanmasini istemistir. Voltaire, redaksiyonunu
yaptigi reddiye metnine karsilik gelecek sekilde Princeìn blmlerini ilave etmistir.
130
YM, 8.
131
YM, 159.
57
Ayni zamanda me ti n zerinde bazi tashihler yapmistir. II. Friedrich, 1740 yilinda
babasinin lmesi ve tahta gemesiyle reddiyenin basimi konusunda Iikir degistirmistir.
Fakat kitabin basimi gereklestiginden, Voltaire`den eseri geri alamamistir. Bunun
zerine eserinin btn nshalarini satin almak istemis, bu arzusu da yayinevince kabul
edilmemistir. Voltaire, bunun zeri ne hkmdarin istegine uygun ikinci baskiyi
yapmayi vaad etmistir. Bu baski, 1743 tarihinde yapilmistir.
132
Fakat yazarinin ismi
gi zl i ol arak yapi l an bu baski dan II. Fri edri ch, hosnut olmamistir. Hkmdarin
hosnutsuzlugunun nedeni, Voltaireìn metne yapmis oldugu mdahalelerdir. Bu nesirde,
Voltaireìn metne yazdigi sunus
133
ile DÀmelot de la Houssaye`nin Prince kismina
yazmis oldugu giris
134
yer almistir.
Anti-Machiavelli`ni n melliI nshasi Bibliotheque Nationele ve German
Democraatic Republic Zentrales Staatsarchiv`dedir. Bu eserin yukarida saydigimiz
1740, 1743 tarihli baskilari disinda, 1846-1847
135
ve 1958
136
Fransizca, 1981
137
Ingilizce nesirleri yapilmistir. Trke`de Anti-Machiavelli, Vahdi Hatay taraIindan
yapilan tercmeyle, 1965 yilinda yayinlanmistir
138
.
II. Friedrich, 1740-1786 tarihleri arasinda uzunca bir dnem hkmdarlik
yapmistir. Bu sre ierisinde Avrupa`daki devletlerarasi iliskilerde belirleyici rol
oynami s, Osmanli Devleti ve padisahi III. MustaIa ile yogun diplomatik iliskiler
ierisinde olmustur. Osmanli Devleti, II. Friedrich dneminde Prusya`ya iki seIir
gndermistir. Bu seIirlerin yazdiklari seIaretname metinleri daha sonra yayinlanmistir.
Osmanli Devleti ile Prusya arasindaki iliskiler, Kemal Beydilli`nin Byk Friedrich ve
Osmanlilar isimli eserinde ayrintili olarak ele alinmistir.
139
Trke literatrde, II.
Friedrichìn biyograIisi, eserleri ve siyaset dsncesi zerine pek ok makale ve eser
kaleme alinmistir.
132
Anti-Machiavelli, Examen du Prince de Machiavel, Alahaie, 1743.
133
a.g.e., s. XXII-XXIX.
134
a.g.e., s. XLII-LX.
135
Qeuvres de Frederick le Grand, ed. J. D. E. Preuss, Berlin, 1846-1857, VIII, s. 163-299.
136
in Studies on Voltaire and the Eighteenth Century, ed. Thedore Basterman, Geneva, 1958, V, s. 169-
356.
137
Frederick oI Prussia, Anti-Machiavelli, Translation and Notes by Paul Sonnino, Ohio University Press,
1981, 173 s.
138
139
Kemal Beydilli, Byk Friedrich ve Osmanlilar, Istanbul, Istanbul niversitesi Yayinlari, 1985.
58
2.1. Trk Dsnce Tarihinde II. Friedrich:
Machiavelliìn Princeì, bir devlet adaminin brokraside edindigi tecrbeleri,
tarihi vakalari ustalikla kullanarak siyaset ve devlet anlayisini hkmdarina anlatma
abasidir. Ayni zamanda eserinin yazilis gayesi, hkmdarinin dikkatini ekerek tekrar
devlet idaresinde etkin rol alma istegidir. Bu bakimlardan eser, bir tr siyasetname
metnidir. Siyaset IelseIesi alaninda Platonùn Devletì ile Aristo`nun Politika`siyla
birlikte en ok bilinen ve tartisilan Princeìn diplomatik ajanlari en st seviyede
kullanma basarisi gsteren Prusya devleti krali II. Frederik taraIindan tenkit edilmesi
dikkat ekici bir hadisedir.
II. Friedrich, esasen yazdigi baska eserlerce de Osmanli devlet adamlari iin
ilgi sebebi olmustur. Hkmdarin yazdigi eserleri, Osmanli devlet adamlarinca dikkat
ekici kilan unsur, hkmdarin Avrupa siyaseti zerinde yasadigi dnem itibariyle
nemli bir tesire sahip olmus olmasidir. Bu sebeple hkmdarla alakali gerek biyograIik
gerekse eserlerinden yapilmis tercme, iktibas ve seki olarak niteleyebilecegimiz pek
ok eser kaleme alinmistir. Bu eserlerin sayisi ve hacmi olduka genistir. Sadece zege
Katologu`nda geen eserler sunlardir:
Prusya`da Askerlik Ilmi, ev. Mehmet TevIik, Istanbul, Askeriye Matbaasi,
1299, 174 s.
mer Subhi, Byk Fredrik yahud Prusya Tarihinden Bir Nebze, Istanbul
Kasbar Matbaasi, 1306, (1889), 135 s.
Byk Fredrikìn Cenerallerine Talimat-i Askeriyesi, ev. Ahmed ReIik
(Altinay), Istanbul, Malmat Matbaasi, 1316/1898,132 s.
Ahmed ReIik, Osmanlilar ve Byk Fredrik (1179-1133), Istanbul, Matbaa-i
Orhaniye, 1333, 48 s.
59
Bizim yapmis oldugumuz taramada ulastigimiz eserler sunlardir:
Ahmed ReIik, Byk Frederik, Amedi Matbaasi, 1931, 120 s.
Ahmed ReIik, Byk Frederik, Kanaat Ktphanesi, 1931, 97 s.
Bekir Sitki Baykal, Koca Ragib Pasa-Byk Friedrich, Ankara, 1939.
Devlet-i Aliye Canibinden Prusya Krali Meshr Fredrik, Istanbul, 1286, 99
s.
Byk Frederik, Istanbul, Sebat Matbaasi, 1927, 16 s. Ibrahim Alaaddin
Gvsa taraIindan hazirlaniyor.(TB 610 iinde)
Byk Fredrikìn Cenerallerine Talimat-i Askeriyesi, eviren: Ahmed ReIik,
1316/1898.
Prusya Krali Byk Frederikìn Emsal-i Hikemiyesi, ev. Mehmed Tahir,
1303.
Tenbihat-i Hkmran b Ser-Askern, ev. Sanizade Ataullah EIendi,
Sleymaniye Ktphanesi, Hsrev Pasa, 805, 145 s.
|II. Friedrichìn askerlere olan 'talimat-i haIiyyesi|, Sleymaniye
Ktphanesi, Hsrev Pasa, 817-1 ve 817-2.
Bu eserlerin disinda II. Friedrich ile alakali birka makale yayinlanmistir:
|Henri Dekat|, 'Byk Frederikìn hususiyet-i ahvli, |mtercimi yok|,
Mecmua-i Ebzziya, V/49, Gurre-i Zilhicce 1303, s. 1541-1545; devami Mecmua-i
Ebzziya, V/50, 15 Zilhicce 1303, s. 1572-1576; devami Mecmua-i Ebzziya, V/52, 15
Muharrem 1304, s. 1637-1643; devami Mecmua-i Ebzziya, V/53, Gurre-i SaIer 1304,
s. 1677-1681; Mecmua-i Ebzziya, V/54, Sevval 1313, s. 1697-1699.
60
Sirri |MaariI-i Umumiye Mektupusu|, 'Byk Frederik, Mecmua-i
Ebzziya, VI/58, SaIer 1314, s. 2195-2202; devami Mecmua-i Ebzziya, V-VI/59, s.
2258-2270.
YusuI | Mehmed| Tahi r , 'Byk Fr eder i ke mensub mlahazt-i
hikemiye, Mecmua-i Ebzziya VII/60, Rebiulahir 1314, s. 681-683; devami, Mecmua-i
Ebzziya, VII/61, Gurre-i Muharremi 1315, s. 725-728; devami, Mecmua-i Ebzziya,
VII/62, 15 Muharrem 1315, s. 780-784. Bu makale Mehmed Tahirìn Prusya Krali
Byk Frederikìn Emsal-i Hikemiyesi ismiyle tercme ettigi eserden yapilmis bir
sekidir.
Vesayaname-i SeIeriye
140
`nin tercme edilis hikayesini Sanizade Ataullah
EIendi su sekilde iIade etmektedir. Tercmesiyle Osmanli Devleti`ne Iaydasi olacak bir
kitap ararken 'Prusya lkesinde hkmran-i kraliyet olub civar devletleriyle mddet-i
medide olub idare-i akdh-i kr-zr ve icle-i semend-i ceng-i pey-gr ederek ekser (..)
ba-husus Ienn-i harbde tahsil-i meleke ve iktidar-brle ol-babda nice ktb te`liI ve
tasniI edb il Ievte say u gayreti nizam-i asker ve tedbir-i mlk leskere masruI ve
keml-i himmeti tevs-i daire-i memlekete matuI olmagla Inn-i seIeriyede stad-i
meshr ve hi l e-i harbiyyede mkemmel ve memur Prusya Krali Ikinci Fideriko
namdrin cmle-i asrindan olub muallim-i askerden ibaret bir orduyu cnib-i hasma
tahrik ve tenIir ve badehu itmam-i msalaha-i kebr misallerine irc ve tesyir eylemek
esnsi nda i rade-i a s ke r ve t e r t i b-i mhi mmt ve zehi r -i l esker masl ahat -i
mhimmesinde sipahsalar olan zevta ne gne hareket-i ehemm ve ne vech ile tedbir ve
idareye mbaseret elyak ve elzem idgn yegn yegn iIade v beyan ederek bi`d-
deIaat seIerlerde vki olan tecrbe ve msahdtinin cmlesini hvi seraskerlerine
verdigi 'vesayaname-i seIeriye ki Ii`l-asl Neme lisani zre maml ve badehu dvel-i
Avrupa lisanlarina mtercem ve menkl olub el-yevm beynlerinde muteber ve makbul
ve hl indlerinde kanunu`l-harb ittihaz olunarak derece-i bi-gyet ragbet ve itibra
mevsul olmustur. |4| Zikr olunan vasiyetname-i Inn-i allme reside-i dest-i acz-i bi-
vs-i bendegnem olub vakt u hle muvaIakat ve takdim`l-ehemm Iaidesine retaèt-
140
61
brle kitab-i mezburu isbu bin iki yz yirmi bir sene-i hicriyesinde (.) lisan-i Trki`ye
bi-kadri`l-imkn sadedce tabirat ile tercme ettigini iIade etmektedir.
Szkonusu hkmdarin askeri dehasi Osmanli devlet adamlarinca merak
konusu olmustur ve yine Prusya kralinin maiyetinde bir generalin savasin genel
ilkelerine dair Almanca yazdigi eserin Fransizca tercmesinin dipnotlarina II.
Friedrichìn askerlere olan 'talimat-i haIiyyesi ilave edilmistir. Eser bu haliyle
Fransizca`dan Trke`ye tercme edilmistir
141
.
II. Friedrichìn Osmanli devlet adamlarinca yazilan portresinde grlen ve
zikredilen unsurlardan biri de zamani ve ol ayl ari kul l anmada gstermis oldugu
ustaliktir. Devletin istiIade edecegi bir iste Iirsatin kairilmamasi gerektigi kaidesi
bazen elestirilerek vurgulanmistir: 'Ingilterel Prusya kralinin kuvvetini mbalaga ile
vasI ettikleri rtbesinden ziyade olsa mucib-i hased degildir ve lkin harekt-i n-
marzisi-i hmi ve nakz-i ahde tasaddis tesvs-i hline medd?ve tama olmusdur. Frane
Devleti Prusya Krali hakkinda eyym-i sulhda ve hn-i cidlde icr-yi dostluk eyledikce
Prusya krali tesekkrne Franelnn dostlugunu terk eyledigi mahal-i istigrab degildir.
Zira srt-i ittiIakina adem-i riayet ile celb-i menIaat-i mahssa in dostunu ve
menIaatini Ieda eylemek Prusya kralinin adet-i mstemirresidir dey eli-i mumaileyh
takrr eder. Hal bunda ki Prusya Devleti Devlet-i Aliye ile mtteIik olup ve Isve devleti
dahi Devlet-i Aliyye`nin vchla kerem-didesi oldugundan gayri Prusya Devleti Devlet-
i Aliyye`ye ittiIaki hvi tasdikname vermis iken Franel ber-vech-i mbeyyin gamz
niIk eyledi ki zikr olunur
142
.
Ahmed Cvid Beyìn kaleme aldigi Mntehabt isimli eserin ierisinde Prusya
krali ile ilgili yazilacak bahsin basligi su sekildedir: 'Prusya Kralinin mukaddime-i
zuhru ve hliya vki olan hiyel desyis-i ahvli ve mzn-i dveli halelden siyaneti
keyIiyetleri ezmn-i kesre ile mdevvent-i t evrih tetebbu olunarak ve bu abd-i
cizleri herbir trhden hulsa vecihle intihb olunan risle
143
. II. Frederichìn atalari
141
Tercme edenin kimligi belli degildir. Bkz. Sleymaniye Ktphanesi, Hsrev Pasa, 817-1 ve 817-2.
142
sitnede mukim Frane elisi suret-i hakdan Neme ve Ingilterelyi gamz in takdim eyledigi
takrirdir. Fi 9 N. 1170(28 Mayis 1757. Bkz. MustaIa Kesb, Ibretnm-yi Devlet, Ankara, Trk Tarih
Kurumu Yayinlari, 2002, s. 137.
143
Adnan Baycar, Osmanli Rus Iliskileri Tarihi-Ahmed Cavid Beyìn Mntehabati-, Istanbul, Yeditepe
Yayinlari, 2004.
62
ve Prusya`nin kurulusu zerine bir Iasilla risalesine baslayan Ahmed Cavid Bey II.
Friderich ile ilgili dsncelerini su sekilde dile getirmektedir: '|II. Friedrich| irsen ve
istihkken intikl iden memlike kanat itmeyp tevs-i memleket ve ird kaydinda
olmagin trih-i merkum evhirinde Neme imparatoru kuvveti hasebiyle deIaten
Selezyan eyletinin iki kazsindan mad mecmunu zabt ve bi`z-zarre Nemel
maglbne bu kadar memlik ile`l-ebed Brandeburg kralinin hkmnde kalmak zere
muslaha idp bu sebep ile dahi memlik ve rdini tevkir ile kesb-i miknet ve Bahr-i
Muht`de iskeleleri ve seIineleri olup ve zr-i hkmnde nice kibr ve sigr ve
eyaletlerin bir ucu Bahr-i Baltik`da dern-i Leh`de olan nehr-i kebr ve Sanola ve diger
ucu Nederlanda (.) c be c ba`zi mahallerinde Saksonya ve sir elkator |elktr| ve
hukkm`l emnin birer mikdar yerleri Isil olur ise dahi bu vechile Neme memliki
kadar bir kità-i vesaya mlik olup kral oldugi vakitden mrd oluncaya degin hilaI-i
det-i dvel-i nsra seIer ve hazarda dìm yz bin neIer cengver askeri eksik
etmeyp ve hiyel-i harbiyyenin mevcudu ve b-husus mukavvadan tob ihds ve ale`l-
gaIle hilaI-i melhz adlarina |advvlerine| hucum ile galebe ve srat topunu dahi icad
ile bir gemide on aded tob ve bir tob bir dakikada on bes deIà endahte olmagla bir
dakikada yz elli tob atarak dsmanlarini mukavemetten me`ys idp ok isini yalniz
sohbet ile meramina mutbik nizm verdigi vki olmusdur
144
. Bu metinde grldg
zere II. Friedrichìn savasi kisiligi zerine zellikle vurgu yapilmaktadir. Bunun
yaninda onun savas sanati zerine verdigi ehemmiyete dikkat ekilmektedir.
II. Friedrichìn Osmanli devleti ile yapmak istedigi ittiIakin gayesinin, Prusya
devletinin menIaatini korumak maksadina matuI oldugu devlet adamlarinin gzlerinden
kamamistir. 'Devlet-i merdne muamelesi ve meydn-i vegda izhr-i sebat ve karar
ve Avrupa`nin ekserine istil niyyetiyle gstermis oldugu savasi tutumu Avusturya
hkmdarligina kendisi gibi gl bir hkmdarin gelmesiyle sekil degistirmis ve
Os manl i devl et i yl e mt t eI i k ol ma ar zu ve ni yyetiyle diplomasi yrtmeye
baslamistir
145
.
Prusya krali ile ilgili Osmanli devlet adami ve dsnrlerinin dikkat ekmek
istedikleri bir diger nokta kralin askeri dehasi ve bunu kullanmada gstermis oldugu
144
Baycar, a.g.e., s. 678-79.
145
a.g.e., s. 680.
63
stn yetenekdir. Mehmed Emin Edb EIendi (l.1802) Tarihìnde kralin 'mye-i
gayret ve hiddet ve 'bzr-i ceng harbi tervc muktaza-yi tabiat-maslahat oldugunu
iIade ile
146
kralin askeri dehasinin herkese kabul oldugunu iIade etmektedir. Ayni
konuya dikkat eken bir baska yazar Prusya`ya seIir olarak giden Ahmed Azmi
EIendi`dir. Azmi EIendi, Byk Frederikìn askeri dehasinin herkese teslim oldugunu,
talimlere evre devletlerden ziyaretilerin katildigini, kralin askeri tedbir ve
mhimmtin temini noktasinda maharet kesbettigini, baris zamanlarinda mal ve erzak
biriktirdigini, sarayinin mahzeninde savas iin ayrilmis ayri bir hazine bulundurdugunu
belirtmektedir
147
.
Ahmed Resmi EIendi, SeIaretname-i Ahmed Resm isimli eserinde 'EvsI-i
Kral-i Brandeburg basligi altinda yer alan bahiste kralin 'Inun-i maariIden hissedar,
hususen sina-yi tevarih ve ahbr olmagla leyl nehar Iskender ve Timur makulesi
sahib-zuhurlarin etvr ve srini mtalaa ile ceng cidal bbinda sdra gelen tedbr
ve hilelerine iktid
148
ettigi, devlet adamlarina tam bir istiklal verdigi
149
, askerlerinin
ilm mariIet sahibi oldugu herzaman sebatkar ve grevlerinin basinda oldugunu iIade
etmektedir
150
.
Ahmed Azmi EIendi de seIaretnamesinde Prusya kralinin ustalikla yrttg
idari ve siyasi Iaaliyetlerini su sekilde tanimlamaktadir: 'Byk Frederik, IeylesoI ve
kil ve mdebbir dem olmagla nizam-i mlke dair te`liI ettigi vasiyetnamesinde bir
memleketin hazinesi evvela zer harsi teksr edecek esbb ve halti istihsl etmek,
saniyen; ehl-i hirIeti tervc ile dern-i memlekette issiz dem bulunmamak salisen
memleketinde mevcud olmayub har yerden celbe hcet messeden emtia ve esyayi her
devlet kend memleketinde yetisdirmege cidd say etmek, rabian tccarin mizanina
146
Ali Osman inar, Mehmed Emin Edb EIendi`nin Hayati ve Tarihi, M. . Trkiyat Arastirmalari
Enstits, Basilmamis Doktora Tezi, 1999, s. 170.
147
Ahmed Azmi EIendi, SeIaretname, Kostantiniyye, Matbaa-i Ebzziya, 1303, s. 63.
148
Ahmed Resmi EIendi, SeIaretname-i Ahmed Resm, Kostantiniye, Matbaa- i Ebzziya, 1303, 1.b., s.
55.
149
a.g.e., s. 56. SeIaretnamenin tam metni VasiI Tarihinde yer almistir Bkz. Ahmed VasiI, Mehasin`l-
sr ve Hakaik`l-Ahbar, Istanbul, 1804, I, s. 239-262.
150
Virginia Aksan, Ahmed Resm EIendi`nin seIaretnamesinden hareketle II. Friedrichìn Osmanli
siyaset adamlarinca nasil grldgn aiklamaya alismistir. Fakat dnemin baska kaynaklarinda yer
alan II. Friedrichè dair yorumlar bu makalede islenmemistir. Bkz. Virginia Aksan, 'An Ottoman Portrait
oI Frederick the Great, Oriente Moderno, XVIII/1, 1999, s. 203-215.
64
rabita verb tasradan memleket iine giren emtia az ol ub, i ka n ok olmagla
memleketin akesi dern-i memlekette kalmak
151
.
mer Subhi, Byk Frederik yahud Prusya tarihinden Bir Nebze isimli
eserinde Byk Prusya`yi insa eden Friedrichìn Iskender, Asil, Sezar, Napolyon gibi
askerlik ve siyaset alanlarinda aginin stnde basari gsteren, dnyaca taninan ve
saygi duyulan devlet adamlarindan biri oldugunu iIade etmektedir. mer Subhi, kralin
hal tercmesinin yazilmamis olmasi sebebi i le kitabini kaleme aldigini iIade
etmektedir
152
.
Evil-i saltanat, Yedi Sene Savaslari, Friedrichìn son seneleri olmak zere eser
blmden olusmaktadir. Birinci blmde yazar, II. Frederikin ilk icraati ve
basarilarinin kaynagi olarak asker islahati gstermekdir. Yazar, 'askerligin esas ve
ruhunu teskil eden hkmdar-i z-sne ve onun vaz ettigi kavann-i mukaddiseye itaat
ve inkiyad mesele-i mutena-bihasi ise msarun-ileyhce Ievka`l-ahd mhimm ve itina-yi
tm grnb beyne`l-askir bunun istihsli iin dahi gayet sedd birok kavnn ve
nizamt-i askeriye vazu tesisinden geri durmamistir
153
. Fridrichìn her an savasa hazir
ordularini tehlike grdg sinir boylarinda, kislalarda hazir bulundurmasi, erzak ve
mhimmtini uzun sre yetecek surette depolamasi, top ve top dkmhanelerine, asker
talimlere nem vermesi yazarin dikkat ektigi hususlardir.
MaariI-i Umumiye Mektupusu (rikagasizde?) Si r r i Bey i s e 'Byk
Fr eder i k bas l i gi yl a kal eme al di gi makal ede Prusya kral i ni n askerl i gi ni n
mkemmelliyetiligi zerine rnekler vermektedir. Kralin askerlik dehasini verken
onun halkina verdigi ehemmiyetin takdir edilmesi gerektigini vurgulamaktadir:
'Frederikìn hasis-i Ievkaldesi ise inhizam ve maglubiyet ve tehlike ve Ielaket
zamanlarinda rev-nma olmustur. Cesaret ve creti ahvl ve ilcaatle beraber teraIIu
ederdi. Seb-i mehlik ve mesib ne kadar zulmet-engiz olursa olsun bu hkmdar pr-
iktidarin kalb-i henini hibir vakit, velev bir lahza olsun, bulundugu mevki-i al-yi
azametten tenezzl etmedi. Frederikìn herne kadar hatti da varsa da kendisi o devr-i
151
Ahmed Azmi EIendi, a.g.e., s. 57.
152
mer Subhi, Byk Frederik yahud Prusya Tarihinden Bir Nebze, Istanbul, Kasbar Matbaasi, 1306, s.
14.
153
a.g.e., s. 36.
65
mevhumtta bir hakikat-i uzma idi. Umumen Avrupa hkmdarlarinin Frederik`den
baska tebeasi meneaIiini nazar-i ehemmiyette tutarak muhaIazasina say eder bir
hkmdar yok idi
154
.
Kralin askerligi yaninda entelektel bir sahsiyet olmasi, Iikir hrriyetine,
adaletin tesisine nem vermesi, iktisat tedbirlerini savasta ve barista korumasi Osmanli
aydininin dikkat ektigi vasiIlardandir.
Burada ilgili litarr sayarken II. Friedrichìn sahsi etraIinda Osmanli Devleti
ile Prusya arasindaki diplomatik iliskileri konu alan ve devletlerarasinda cereyan eden
yazisma ve anlasma metinlerini ieren birka makale ve kitaptan da bahsedecegiz
155
.
Cumhuriyet dnemi yayini olan bu eserlerden ilki Bekir Sitki Baykalìn 1939`da
yayinlanan Koca Ragib Pasa-Byk Friedrich isimli eseridir
156
. Baykal, Onsekizinci
yzyilin byk dehasi olarak niteledigi Prusya kralinin Anti Machiavelli eserini ise o
devre kadar geerli olan hkmdarlik telakkisini kknden sarsan bir eser olarak
nitelemektedir
157
. II. Friedrich hayranliginin o dnemin halk sarkilarina yansidigini
iIade etmektedir
158
.
Yazar, Ragip Pasa`ya dair kisa biyograIik bilgi verdikten sonra II. Friedrich ile
Osmanli Devleti arasinda dogan iliskinin kisa tarihesini kitabina ekemistir. Yalniz
Baykal bu bilgileri verirken akademik bir dil kullanmak yerine hikayeci bir tarih dili
kullanmaktadir
159
. Eserinde ok bilinen ve hemen hemen her yerde tekrarlanan bilgileri
vermektedir. Kitap, Prusya ile Osmanli Devleti arasinda cereyan eden ve her iki
devletin menIaatleri icabi takip ettikleri siyaseti hikaye eden blmle son bulmaktadir.
Ahmed ReIikìn Osmanlilar ve Byk Fredrik isimli eseri de Osmanli Prusya
iliskilerini konu alan ve bu iliskilerin belgelerini yayinlayan eserlerden biridir. Ahmet
154
MaariI-i Umumiye Mektupusu Sirri, 'Byk Frederik, Mecmua-i Ebzziya, V-VI/58, SaIer, 1314, s.
2198.
155
Bu konuda yazilmis ilk kaynak olarak gsterilebilecek birka eser vardir. Bkz. Abdurrahman SereI,
'Berlin hazine-i evrakinda vesaik- i kadime-i Osmaniye, TOEM, 44, Istanbul, Haziran, 1333/1914, s. 65-
92; Sabahaddin Tansel, 'Byk Frederich devrinde Osmanli-Prusya mnasebetleri hakkinda, Belleten,
X, 1946, s. 133-165; Sabahaddin Tansel, '1768 seIeri hakkinda bir arastirma, A. . Dil ve Tarih
CograIya Fakltesi Dergisi, VIII, 1950, s. 477-536.
156
Bekir Sitki Baykal, Koca Ragib Pasa-Byk Friedrich, Ankara, 1939.
157
Baykal, a.g.e., s. 4.
158
Baykal, a.g.e., s. 12.
159
Baykal, a.g.e., s. 9
66
ReIik, Osmanli Devleti ile Prusya devleti arasindaki iliskinin bir tarihesini vererek
eserine baslamaktadir. Bu tariheyi vermekte kastinin Byk Fredrikin bir ynetici
olarak, Osmanlilar iin nemini belgelemek oldugunu belirtmektedir.
160
Eserde, sayIa dokuzdan itibren 'Frederik Wilhelmè dair Vesikalar basligi
altinda Osmanli arsivinde bulunan ve heriki devletin yneticileri taraIidan gnderilmis
mektuplar bulunmaktadir. SayIa 23-27`de ise Osmanli Devleti ile Prusya Devleti
arasinda cari olan ticari anlasmanin maddeleri yer almaktadir. Osmanli Prusya tarihine
iliskin bilgilerden sonra Byk Friedrich hakkinda su iIadeler yer almaktadir:
'Osmanlilarin Byk Fredrik hakinda derin bir hrmetleri vardi. Buna da baslica sebep,
Fredrikìn Iazl u kemlinden ziyade, askerligi idi. Ihtiyar kralin cenerallerine verdigi
talimat bile, Sanizade Ataullah EIendi taraIindan Trke`ye tercme edilmisti. Prusya
askerligi heman btn Osmanli ricli taraIindan takdir ediliyordu
161
. Ayni yazarin
Byk Frederik isimlli 1931 tarihinde basilmis bir eseri daha vardir. Muhteva olarak,
yukarida adi geen eserden Iarkli degildir
162
.
3. Tercme Meti nin Problemleri: Tercme Met i n i l e Eserin Orijinali
Arasindaki Farkliliklar:
II. Friedrichìn Anti-Machiavelliìnin metin evirisinin ne suretle yapildigini
tespit etmek, yazma nshanin orijinali ile karsilastirilmasi ile mmkn olmustur. Fakat
eser, iki ayri muharririn kaleminden, Iarkli dillerde yazilmis metinlerin mrekkeb hali
oldugundan, yazma Anti Machiavelli evirisinin i ki ayri metin ile karsilastirilmasi
geregi dogmustur. Metin tahkikinde kullandigimiz ve yazma metni karsilastirmaya esas
aldigimiz metinler sunlardir:
Princeìn Italyanca orijinalini kullanamadigimizdan szkonusu eserin Ingilizce
evirisini kullandik
163
Princeìn Osmanlica matbu ilk baskisini metin karsilastirmasinda
ve zellikle ingilizce kavramlarin Trke karsiliklarini tespit etmekte istiIade ettik
164
.
Trke yayinlanmis Prens evirileri arasinda da Nazim Gvenìn eserini kullandik.
160
Ahmed ReIik, Osmanlilar ve Byk Fredrik (1179-1133), Istanbul, Matbaa-i Orhaniye, 1333, 48s.
161
Ahmed ReIik, Osmanlilar ve Byk Fredrik, s. 7.
162
Ahmed ReIik, Byk Frederik, Kanaat Ktphanesi, 1931, 97 s.
163
Nicolo Machiavelli, The Prince, HertIordshire, Wordsworth ReIerence, 1993, 296 s.
164
Machiavel, Hkmdar, ev. Mehmed SeriI, Hukuk Matbaasi, 1335-1338.
67
Italyanca`dan yapilan tercme, Prensìn Trke`ye yapilmis eviriler ierisinde dil
kullanimi bakimindan en iyi olanidir
165
.
II. Friedrichìn Anti-Machiavelliìnin metin karsilastirmasi iin kullandigimiz
eserler sunlardir. Fransizca olarak eserin ikinci baskisini kullandik.
166
Eserin Trke ilk
ve tek baskisindan zellikle dipnotlarda iktibas ettigimiz metinler iin Iaydalandik.
167
Anti-Machiavelliìn k ullandigimiz Ingilizce eviri nshasi ise; Preuss metni (1846-
1857) ve Studies on Voltaire and the Eigteenth Century isimli eserin ierisinde yer alan
Besterman metninin tahkik edilip yayinlanmis halidir
168
.
Tespit ve temin ettigimiz orijinal nshalar ile yazma metni tahkik ettigimizde
mtercimin eviri yaparken birtakim tasarruIlarda bulundugunu grdk. eviride iki
blm btn olarak metin disinda birakilmistir. Metin iinde bazi yerler atlanmis, bazi
cmlelerde isim, yer adlari terk edilmis, bazan da metin ierisinde anlami degistirecek
mana sapmalari olmustur. alismamiza ilave ettigimiz transkripsiyon metinde terk
edilen blmleri, metin iinde atlanan kisimlari, ortaya ikan anlam sapmalarini ilgili
yerlerde altina dsecegimiz dipnotlarda gsterdik . Fakat kullandigimiz Ingilizce
nshalarda szkonusu kisimlari, eviri-metin ile vermemiz g oldugundan, her iki
es er i n Trke tercmelerini kullandik. Tr anskr i psi yon met i nin di pnot l arinda,
orijinalinden Iarklilik arz eden veya eksik kalan kisimlara isaret ettik ve ilgili kisimlari
yukarida zikrettigimiz eviri metinleri kullanarak kaydettik.
Mtercim, zellikle Bati dsncesi ve IelseIesi ile ilgili II. Friedrichìn bazi
yorumlarini ihtiva eden blmleri evirmemis, bazan da ok az yerde olmakla birlikte
kendi dsncelerini metne dahil etmistir. Bazi paragraIlarda, metnin esasini degistirmis,
dogrudan kendi grs ve dsncelerini metne ilave etmistir. zellikle Machiavelliìn
Trklerin devlet ve siyaset gelenegiyle ilgili grslerine mdahale etmistir. Mesela on
ikinci blmde Trklerin Istanbulù alisini, yazarin aksine 'Ieth u teshir olarak iIade
etmistir. Machiavelli ise Yunanistanìn Trkler taraIindan alinisini Yunanlilarin
165
Machiavelli, Prens, Istanbul, ev. Nazim Gven, Anahtar Yayinlari, 2.b., 1994, 142 s.
166
Anti-Machiavelli, Examen du Prince de Machiavel, Alahaie, 1743.
167
168
Frederick oI Prussia, Anti-Machiavelli, Translation and Notes by Paul Sonnino, Ohio University Press,
1981.
68
Trklere kle olmasi olarak degerlendirmektedir: 'Kendileri hi birlik olusturmamis
Floransalilar ise Piza`yi elegeirmek iin on bin Fransizi savasa srdler; bu tutumla da
kendilerini herhangi bir zamandakinden ok daha byk bir tehlikeye attilar.
Konstantinopol imparatoru, komsularina karsi koymak iin on bin Trk Yunanistanà
soktu; savas bitince bunlar ayrilmak istemediler: Yunanistanìn dinsizlerin klesi
durumuna dsmesi byle basladi
169
. Mtercim szkonusu blmlerde Osmanli
devletinin siyasal yapisiyla ilgili yaptigi btn yorumlar iin kullandigi 'Turk
kelimesini 'devlet-i Islamiye olarak evirmistir.
170
.
3.1. Prince evirisindeki Farklilikl ar:
Princeìn evirisi olan yazma eserin orijinali ile kiyaslandiginda birtakim
eksiklikler ve Iarkliliklar oldugu tespit edilmistir. Metinin Ingilizce nshasini ve Trke
evirisini elimizdeki tercme nsha ile karsilastirdigimizda 'Ruhban prenslikleri
stne basligini tasiyan 11. Blm ile 'Neden Italyan prensleri devletlerinden oldular
basligini tasiyan yirmi drdnc blm tercme edilmemistir.
Metinde tespit edebildigimiz kadariyl a Princeìn orijinalinde olan basliklar
aynen kullanilmistir. Sadece iki blmn basligi orijinalinden biraz Iarklidir. Ilk
degisiklik drdnc blmn basligidir. Orijinalinde 'Iskenderìn isgal ettigi Dara`nin
kralligi neden Iskenderìn lmnden sonra yerine geenlere baskaldirmadi
171
seklinde
i k e n y a z ma me t i n d e 'Vech-i muhaI aza-i de vl e t be ya ni nda di r manasina
brnmstr.
172
. Ikinci Iarklilik ise Ondokuzuncu blm basligindadir. Orijinal Prince
metninde yer alan on birinci blm daha nce szn ettigimiz zere mtercim
taraIindan yazma metinden ikartilmistir. Dolayisiyla bizim yukarida on dokuzuncu
blm olarak yazma metinde tespit ettigimiz kisim orijinal Prince metninde yirminci
blme tekabl etmektedir. Bu blmn basligi 'Kaleler ve prenslerin her gn yaptigi
169
YM, 108; Gven, a.g.e., s. 93.
170
YM, 15, 32, 35, 37, 158.
171
Gven evirisi.
172
YM, 80.
69
tm teki seyler yararli midir, degil midir?
173
seklinde iken yazma metinde 'Tedbir ve
siyasete dair bazi mevdd beyanindadir
174
olarak degistirilmistir.
Blm basliklari szkonusu oldugunda szn etmemiz gereken, orijinal
metinden birka ayrilik szkonusudur. Altinci blm basligi 'Insanin kendi ordulari ve
kendi becerisiyle elegeirdigi yeni prenslikler stne
175
iken yazma metinde su sekilde
evirilmistir: 'Bir dem avm-i nsdan iken mceddeden hkim olub Ieth teshr
eyledigi memlikin beyanindadir seklinde tercme edilmistir.
Yirminci blmn basligi i se mana bakimindan kk bir Iarkla tercme
edilmistir. Orijinal metinde 'Kendini saydirmak iin bir prens nasil davranmalidir
176
basligi yer alirken yazma nshada 'Hkimlere rs-i san u itibr eden eIal ve harekt
beyanindadir
177
i Iadesi vardi r. Yirmibirinci blm basligi da orijinal metinde
'Prenslerin Bakanlarina Dair/Prenslerin Bakanlari
178
i Iadesi yl e yer al i rken bizim
nshamizda ' Hkimlerin mahrem-i esrar ve mstesarlari beyanindadir seklinde
tercme edilmistir.
Yazma Anti-Machiavelli eserinde Princeì kapsayan metin kisminda orijinal
blm basliklari yukaridaki Iarkliliklar haricinde korunmustur. Atlanan ve manasi
degistirilen blmleri asagida birka baslik halinde tasniI ettik.
Metnin Princeè ait kisminda tespit edebildigimiz kadariyla; mtercim ok az
mdahale etmistir. Bazan bir paragraI, bazan bir cmle, bazan da bir kelime degisikligi
mevcuttur. Bu kisimda sadece Onbirinci blmde parali askerlerin zararina iliskin
anlatilan uzunca bes paragraIlik kisim zetlenerek evirilmistir. Bunun disindaki
blmler ierisinde bu kadar uzun bir bahis atlanmamistir.
173
Gven, a.g.e., s. 122. Mehmet SeriI tercmesinde bu blmn basligi su sekildedir: 'Hkmdarnin
ale`l-ekser yaptiklari kil ve vesit- i sire-i kesire nIi yahud muzir oldugu beyanindadir; Mehmed
SeriI, .g.e., s. 139.
174
YM, 162.
175
Gven, a.g.e., s. 58; P, s. 41.
176
Orijinal metinde szkonusu edilen blmn 'yirmibirinci blm oldugu unutulmamalidir. Tercme
metinde eksik olan on birinci blm sebebiyle byle bir kayma szkonusudur. Gven, a.g.e, s. 126; P, s.
173.
Mehmed SeriI tercmesinde ise yirmibirinci blmn basligi su sekilde tercme edilmistir: 'Bir
hkmdarin kendsne hrmet ettirmek in nasil hareket etmesi lzim geldigi beyanindadir; MS, s.
145
177
YM, 176.
178
Gven, a.g.e., s. 130; P, s. 181.
70
Mtercimin metin ierisinde tasarruIlari szkonusu oldugunda ncelikle
belirtmemiz gereken husus, metin disinda kalan kisimlarin tesadIi veya alelusul
olmadigidir. Mtercim, kendine gre metinin blmlerini, ele alinan konulari nem
sirasina koymustur. Tercmesinde mahzur grdg veya nem derecesine gre gerek
grmedigi metinleri evirmemistir. Bazi yerlerde de teIerruat olarak grdg yerleri
zetleyerek metne dahil etmistir. Mtercim esere mdahalesini yirmidrdnc blmde
izah etmektedir: 'Kelm-i mtercim-i hakr: MusanniI mevdd-i Ienn-i hkumet ve
siyaseti tekml edb nihayet-i kitabi olan isbu Iasli mcerred ala tarki`l-mektub
Medici hnedanina hitaben tahrir u tenmk ve mezbru Italya memlikini eyd-i
zleme-i mtegallibnden tahls ve kendsi zabt etmege tergb ve tesvik eder. Lkin
dern-i Iaslda istiIade edecek syeste-i mtalaa hibir madde olmamagla laIzen be-
laIzin tercmesi tatvl-i bil-Iide mlhazasina binaen terk olundu
179
.
Yazma metinde mtercimin teIerruat olarak grdg ve bu sebeple tercme
metin disinda biraktigi kisimlara rnek vermek gerekirse, nc blmde Kral
Louiseè teslim olan kk devletlerin ve sahiplerinin isimleri atlanmis, orijinalinde
oldugu halde belirtilmemistir. Eksik olan kisim su sekildedir: 'Cenova, Mantova
Markisi, Ferrara Dk, Bolanya`li Bentivogli, Forli Kontesi, Faenza, Pesare, Rimini,
Camerino, Piombino, Lucchesi, Pisano, Sanesi beyleri
180
.
On ikinci blmde bir paragraI mtercim taraIindan atlanmistir: 'Bu konuda
Cesare Borgia`yi ve hnerlerini rnek gstermekten hi geri durmayacagim. Romayna
blgesine btnyle Fransizlardan olusan bir orduya komuta ederek yabanci birlikler
girdi ve Imola ile Furli`yi ele geirdi. Ama sonra, bu adamlar ona az gvenilir
gzktkleri iin daha az rizikolu olacaklarini dsndg parali askerlere sarildi; Orsini
ve Vitellileri hizmetine aldi. Ama bunlari da gvenilmez ve sadakatsiz bularak
ocaklarini sndrd ve kendi kuvvetlerine dnd. Dk`n sadece Fransizlara mi Orsini
Vitellilere mi ya da kendisine mi bagimli olduguna gre degisken sayginligini lerek
bu tr birligi birbirinden ayirt eden Iarki grmek kolaydir. Cesare`nin kendi
ordusunun tartisilmaz komutani oldugunda prestijinin doruk noktasina ulastigi
179
YM, 212.
180
Gven, a.g.e., s. 48; P, s. 23.
71
grlecektir
181
. Bu paragraIin devaminda, mtercimimiz b i r hkim ve serdarin
askerlerine karsi yumusak muamele etmesi halinde dogacak kt sonulara dair verilen
rnekleri zetleyen bir paragraI yazmistir.
Mtercim, ayrica teIerruat kabilinden grdg bazi zel isim, yer adlari, eser
adlari gibi bilgileri de atlamistir. Bunlara rnek vermek gerekirse; nc blmde
Papa Alaxander
182
, drdnc blmde Pirus
183
, besinci blmde Tebai ve Numans
184
altinci blmde Theseus
185
, yedinci blmde Iyonyan ve Hellespont
186
, on yedinci
blmde Nabis
187
, yi rmi bi ri nci bl mde Ant oni o da VenaIro isimleri metne
alinmamistir.
188
Tercme metinde birtakim anlam sapmalari da mevcuttur. Yedinci blmde
orijinal metinde sade bir vatandas iken hkmdar olabilmenin sartlari sayilirken birinci
sarti 'ability olarak tanimlanmistir. Yani kisisel beceri, ikinci sarti da 'Iortune yani
'talihin yardimi olarak iIade edilmistir. Yazma metinde ise avam-i nsdan iken
hkmdar olabilmenin birinci sarti talihin yardimi, ikinci sarti da orijinal metinden
anlam bakimindan tamamen Iarkli olarak 'baskasinin yardimindan istiIade etmek
olarak tercme edilmistir: 'Imdi avm-i nsdan iken hkim olmak ya tli-i pr-sadet
yahud har bir hkim-i akvnin inet ve mzheretiyle
189
mmkn olub bu kelmimi
isbat in vaktimde zuhr u hurc ve bu iki vechile taht-i hkmete urc eden iki
kimesneleri ala-tarki`t-temsl nakl u taIsl olunmak mnsib grnmekle
190
.
181
Gven, a.g.e., s. 93-94.
182
Gven, a.g.e., s. 49; P, s. 24.
183
Gven, , a.g.e., s. 55; P, s. 33.
184
Gven, a.g.e., s. 56; P, s. 37.
185
Gven, a.g.e., s. 59; P, s. 42.
186
Gven, a.g.e. s. 49; P, s. 49.
187
Gven, a.g.e. s. 113.
188
Gven, a.g.e., s. 130.
189
Orijinal metinde sade bir vatandas iken hkmdar olabilmenin birinci sarti 'ability yani kisisel beceri
olarak ikinci sarti da 'talihin yardimi, 'Iortune olarak gemektedir. Yazma metinde ise birinci sik
talihin yardimi olarak gemektedir. Ikinci sik da 'hkmdar olabilmenin sarti olarak baskasinin
yardimindan istiIade etmek olarak mtercim taraIindan Iarkli evirilmistir.
190
YM, 56.
72
3.2. Anti-Machiavelli evirisindeki Farkliliklar:
Tercme eserde II. Friedrichìn yazdigi reddi yeye ai t blmler 'cevab-i
mmeyyiz olarak adlandirilmi st i r. Hal buki Ingi l i zce ve Fr ans i zca tercmede
Prince`deki blm basliklari ile tasniI edilmistir.
II.Friedrichìn 'Ruhban Prenslikleri stne basligini tasiyan 11. Blm ile
'Neden Italyan Prensleri Devletlerinden Oldular basligini tasiyan 24. Blme yazdigi
reddiye, yazma nshada eksiktir. Yirmi altinci blme yazilan reddiye de mtercim
taraIindan 'Cevab-i mmeyyiz basligi altinda verilmeyip, Prince kisminin yirmi
drdnc blmnn tercmesinin pesisira verilmistir.
Metinde mevcut birtakim eksikliklerin yukarida iIade ettigimiz gibi mtercim
taraIindan sehven degil de ihtiyari oldugunu dsnyoruz. II. Friedrichìn Bati IelseIesi
ile ilgili yorum ve dsncelerine ok Iazla mdahale edilmistir. Antik ag IelseIesine
ait dsncelerin, ortaag siyaset IelseIesi ile ilgili elestirilerin yer aldigi bu tr yorumlar
mtercim taraIindan bazi yerlerde dogrudan metin disinda birakilarak, bazi yerlerde de
kendi grslerini ihtiva eden metinler yazilarak, tercme edilmemistir.
Anti-Machiavelliìn ilk blmnde mtercim adeta bu blm evirmemis,
zetlemistir. Transkripsiyon metnimize ilave olarak dipnotta Trke evirisini de
verdigimiz bu blmde, mtercim yazarin, Descartes ile Newton sistemleri arasinda
yapmis oldugu karsilastirmayi metin disinda birakmistir. Bu blmde basli basina
evirilmeyen paragraI vardir, buraya rnek olmasi bakimindan ilkini aliyoruz:
'Dnyada dogru dsnmek istenildigi zaman sz edilecek konunun zne
inmek, temel nedenlerini elden geldigi kadar anlamak iin olaylarin kaynagina
dek gitmek gerekir; onlarin gelismeleri incelenince, ilerde dogacak sonulari
ikarmak kolay olur o zaman. (.) Descartesìn sistemi Newtonùn sistemine
ne kadar aykiri ise, Machiavelìn kurallari da iyi ahlka o kadar aykiridir.
Descart es`da herseyi n esasi nasi l yi l di zl ar ve onl ari n dol asi mi i se,
Machiavel`de de ikardir. FilozoIun Iikirleri ne derece havaiyse, politikacinin
ahlki da o derece bozuktur. Bu igren politikacinin en tiksin sulari
gretirken gsterdigi hayasizligin esi emsali bulunamaz. Onun dsnce
73
biimine gre hedeIleri ikar ve tutku oldu mu, en haksiz, en canavarca
davranislar mesru oluyorlar. Tebeà, hayat ve lmleri hkmdarin keyIine
kisintisizca bagli klelerdir, asagi yukari bir agildaki, st ve ynleri sahibine
yariyan ve bu sahibin cani isteyince kestirdigi koyunlar gibi
191
.
Cevab-i mmeyyiz kisminda nc blmn ilk paragraIinin ilk cmleleri
tercme edilmis, devami atlanmistir. Bu ilk paragraI, orijinal metinden Iarkli olup
mtercimin yorumudur. Bu bl me ai t ilk drt paragraI evirilmemistir. Tercme
olunmayan metinin zelligi, Onbesinci yzyil bilim ve sanatina dair II. Friedrichìn
grslerine dairdir. Metinin ilk paragraIini asagiya aliyoruz:
'On besinci yzyil, sanatlarin ocuklugu gibi bir seydi; gsterdigi koruma ile
Italya`da Laurent de Medicis yeniden hayat verdi onlara; yalniz, Machiavelìn
zamaninda bu sanatlar ve bilimler henz zayiI ve uzun bir hastaliktan kalkmis
gibiydiler; IelseIe ve geometri Iikri ya az gelismis ya da higelismemis, ya da
hi gelismemisti ve bugnk kadar mantikli dsnlmmezdi. Bilginler bile dis
pariltiya, parlakligi olan herseye vurulurlardi. Bylece, Iatihlerin ugursuz san
ve shretleri ve bykleriyle bir esit saygi yaratan byk apta ve dikkat
ekici isler, yumusakliga, hakgderlige, acimaya ve btn iyi niteliklere tercih
edilirdi; bugnse, insanlik duygusu bir Iatihin niteliklerinden daha Iazla takdir
toplamaktadir, dnyanin yikilmasina, sayisisz insanin da lmesine sebep olan
o kiyici ve taskin ihtiraslari tesvik etme ilginligi da artik kalkmistir ortadan;
hersey adalet szgecinden geirirliyor ve insanoglu iin ugursuz oldugu
zaman, Iatihlerin yigitliklerinden ve askeri kabiliyetlerinden tiksintiyle yz
eviriliyor
192
.
II.Friedrichìn yukaridaki iIadelerinde, Yeni ag Avr upasi ni n bi l i m ve
dsncede On besinci yzyil Avrupa`sina, Ortaagina, gre ne derece mesaIe katetmis
ol dugu gst eri l meye al i si l makt adi r. Yazar, Machiavelli`nin , o n u n g r s v e
ds ncel er i ni n Or t a a g ` a a i t o l d u g u n u , Ye n i a g ` d a h i b i r sekilde
dillendirilemeyecegini, gerekligini ve islerligini kaybettigini iddiaya alismaktadir.
191
Hatay, a.g.e., s. 107-108.
192
Hatay, a.g.e, s. 109-110; IM, s. 39-40.
74
Ona gre Avrupa, Rnesans aydinlanmasini yasamis, Kilisenin bilim ve sanatlar zerine
attigi karanlik rt kaldirilmistir. II. Friedrich, Machiavelli`nin grs ve dsncelerinin
bu karanlik rtnn glgesinde yazildigini iddia etmektedir. Onuncu blmn ilk
paragraIindan sonra yeralan Iakat tercme edilmeyen iki paragraIta II. Friedrichìn
Yeniag Avrupasinin bilim ve dsncesini ycelten asagidaki iIadeleri yer almaktadir:
'O zamanlar klleri arasindan yeniden dogmaya basliyan sanatlar ve ilimler,
Hiritiyanligin dogusu, Gotlarin Italya`yi sik sik istilsi ve bir sira amansiz,
kanli savaslarin yaratttigi barbarligin etkisi altindaydilar hala. Bugn milletler
eski aliskanliklarini yenilerle tirampa etmis, gsz hkmdarlar kudretli
kesilmis, sanatlar gelismis ve Avrupa`nin yz Machiavelìn yasaigi
yzyildakinden tm Iarkli olmustur.
'O eski gnlerin bir IilozoIu dnp yeniden gelseydi dnyaya, ok aptallasir
ve kendini ok bilgisiz bulurdu: Hatta yeni IelseIenin dilinden bile bir sey
anl amazdi ; yeni gkl er ve t oprakl arl a karsi l asi rdi ; kremi zi n i i nde
bulundugunu sandigi o hareketsizlik, o sknet yerine, dnyayi ve btn
yildizlari dnme ve yerekimi kanunlarina uymus, degisik yrngelerde
gnesin etraIinda, gnessin de kendi ekseni zerinde dndgn grrd.
Dsncelerindeki samaligi tumturakli konusma hevesinin kapali hale
getirdigi ve bilgisizligini gizliyen o acayip kelimeler yerine ona geregi
sadelikle ve aiklikla grmesi gretilirdi; bir romandan ileri gitmeyen Iizigi
yerine, ona kesin, sasirtici ve hayranlik uyandiran tecrbeler sunulurdu
193
.
Yukaridaki iIadelerin daha siki argmanlarla desteklendigi bir baska blm,
mtercim taraIindan yine tercme edilmemistir. Onsekizinci blmn girisi olan ve on
altinci yzyilda bilgi IelseIesinin kaynaklari ve kullandigi yntemlere iliskin II.
Friedrich taraIindan dile getirilen elestiriler, Bati IelseIesinin epistemolojik bir sistem
arayisini hikaye ederken, ayni zamanda Descartes ile Leibnitzìn bilgiye ulasmak iin
kullandigi yntem ve arayislari ilkel olarak degerlendirmekte ve sadece bir 'merak
dzeyinde grmektedir. Tercme edilmeyen ilgili kisimi asagidadir:
193
Hatay, a.g.e., s. 141-142.
75
'Sistem zihniyeti insan mantigi iin her zaman bir tehlike olmustur; geregi
yakaladiklarini sananlari ve dsncelerine temel ettikleri bir Iikre glnce
kapilanlari yaniltmistir; onlari kim olursa olsunlar, geregin arastirilmasinda
daima yikici olacak olan pesin yargilarla mesgul etmistir, yle ki sistem
meraklilari ortaya kanitlara dayanan bir sey koymaktan ok roman meydana
getirmislerdir.
'Eskilerin gezegenler alemi, Descaretesìn yildizlarla ilgili dolasimi sistemi,
Leibnizìn ruhla vcut arasinda nceden kurulmus bir uyum bulundugu
nazariyesi merakin sebep oldugu yanilmalardandir. Bu IilozoIlar hi
tanimadiklari ve tanimak zahmetine bile katlanmadiklari bir memleketin
haritasini yapmaya kalkismislardir; birka sehrin ve nehrin adlarini bilmisler
ve onlari muhayyilelerinin nasil hosuna gitmisse yle yerlestirmislerdir.
Sonralari, bu zavalli cograIyacilari utandiracak bir sey oldu: Baska meraklilar
bu ok gzel tasvir edilmis memleketlerde yolculuk ettiler; bu yolculara da
birine kiyas, tekine de tecrbe denen iki sey rehberlik etti; bu adamlar, bu
sehi rl eri n bu nehi rl eri n, yerl er arasi ndaki bu mesaIel eri n t eki l eri n
dediklerinden her noktada ok degisik olduklarini grerek hayretler ierisinde
kaldilar.
'Sistem hirsi yal ni z Ii l ozoIl ara zg bi r i l gi nl i k ol makl a kal madi ,
politikacilari da sardi. Bu ilginliga dsenlerin basinda Machiavel bulunur
194
.
Anti-Machiavelliìn besinci blmnde, II. Friedrichìn Skolastik dsnceye
ynelik elestirilerini ieren ilk bes paragraI da evirilmemistir. Insanìn ontolojik varligi
zerine yapilan tartismalarda skolastik grs akli yadsidigi iin elestiren II. Friedrich,
bu kisimda Machiavelliì kilise mantigini paylasmakla sulamaktadir:
'Insan akli olan iki ayakli ve tysz bir hayvandir: Iskolastik IelseIenin biz
yaratiklar hakkinda vardigi karar budur. Bu tanimlama bazi kimseler iin
yerinde olabilirse de byk ogunluk iin ok yanlistir, nk ok az kisinin
akli basindadir. Ve bir konu zerinde yle olsalar bile bunun tam tersi
194
Hatay, a.g.e., s. 182-183.
76
olduklari binlercesi vardir. Denebilecek sey sudur: insan Iikirleri kaIasinda
yaratip onlari biraraya getiren bir hayvandir; iyi dsneni kt dsnene,
insanligi seveni onu ezene, sayin Cambrai piskoposunu Floransa`nin tiksin
politikacisina yaklastiran da bu nokt adi r. Machiavel akli kenara attiysa,
insanliga yarasmiyan bir biimde dsndyse, bunu en belirli olarak bu
blmde gstermistir: Burada bir hkmdarin yeni ele geirdigi uygar ve
cumhuriyeti bir devleti bir daha kaybetmemek iin yol koyuyor ortaya.
(.) Yeni ele geirilmis uygar bir devlet hara veren bir tbi haline sokulmali,
oraya, bu memleketi sizin iin muhaIaza etmek zere otoriteyi elinde tutacak
az sayida insan yerlestirilmeli
195
.
On birinci blmde mtercim, Yunan sehir devletleri ve hkmdarlarinin
kahramanlik ve savas hikayelerini ele alan bir paragraIi tercme etmemis, atlamistir.
Roma devletini ycelten iIadeleri ieren bu metin su sekildedir:
'Bunu Leonidasìn Thermopyles`deki yigite mukavemeti, baska bir zaman
ise Makedonyalilarin Yunanlilara yenilmesi ve lejyonlari sade Romali
vatandaslarindan kurulu oldugu srece Romalilarin sasirtici Ietihleri gibi
rneklerle desteklemek mmkndr. Dnyayi bu anli sanli ve gururlu
cumhuriyetin buyurugu altina sokan yabanci degil, milli askerler olmustur
196
.
On ikinci blmn ilk iki paragraIi da antikagin IilozoIlarina gnderme
yapmaktadir. Platonùn Akademisi`ne vurgu yapan blm mtercimce atlanmistir.
Yazar, yukarida da iIade ettigimiz gibi antikag IilozoI ve devlet adamlariyla alakali
blmleri tercme etmemektedir. Burada Osmanli dsnr ve yazarlarinin genel
itibriyle bu tavra sahip oldugu kanaati uyanmamalidir. Birok siyaset metninde Aristo
ve Platonùn grslerine, eserlerine, yunan hkmdarlarinin uygulamalarina yer verilir.
Bu eserlerden en belirgin rnek Akhisari`nin Usul`l-Hikem F Nizami`l- lem isimli
siyasetnamesidir. Mtercimin bu bahisleri tercme etmeyis nedeni metinlerin bilgi ve
anlam bakimindan dzeyi ile de alakali olabilir. Atlanan metin su sekildedir:
195
Hatay, a.g.e, s. 119-20.
196
Hatay, a.g.e., s. 150.
77
'Ilkagin btn IilozoIlari arasinda, en bilgeleri, en hakgder, alak gnll
olanlari elbette ki yeni Akademi`nin IilozoIlariydi; kararlarinda temkinli
olduklarindan birseyi kabul ya da reddetmekte hi acele etmezler, oylarini
sunarken ne grnse dayanan kaninin ne de atesli mizalarinin etkisi altinda
kalirlardi.
'Gnl isterdi ki Machiavel bu IilozoIlarin ll hallerinden Iaydalanmis
olsun ve muhayyilesinin onu sik sik mantik ve dzen yolundan eviren o
coskun buluslarina kendini kaptirmamis olsun
197
.
Anti-Machiavel l i bl mnn t ercme ve tasniIinde ikinci olarak tespit
ettigimiz husus, Prince kisminda da benzer sekilde oldugu gibi, mtercimin bazi
blmlerde metin ierisinde konuya rnek olarak verilmis olaylari, tarihi sahsiyetlerin
isimlerini, kitap adlarini metin disinda birakmis oldugudur. Bir cmle veya birka satiri
kapsayan bu tr eksiklikler, zellikle ortaag bati IelseIesinin temsilcilerine, onlarin
eserlerine yapilan gndermeleri ihtiva etmektedir.
Bu tr Iarkliliklara isaret etmek gerekirse; altinci blmde Orijinal metinde yer
alan asagidaki bir cmle tercmede yoktur: 'Corneilleìn kahramanlarina gre tasvire
kalkmayalim; Racine kahramanlariyle yetinelim, bu da yeter de artar
198
; Yine altinci
blmde tarihi kimligi olan isimler tercmede eksiktir: 'Theseus, Hieron, Muhammet,
William Penn
199
. Sekizinci blmde de su kisim yoktur: Orijinal metinde yukaridaki
anlamdan Iarkli olarak su sekilde bir cmle gemektedir: 'Kuzeyin Alexandreìni
yakindan tanimis olan birok insan da, Polonya`yi onun degil Quinte-Curce`n yakip
yiktigini, Stanislasìn da Abdolomine rneginde bir kiral oldugunu ve Poltawa
bozgununa Arbeles savasinin yol atigini israrla sylerler
200
. Dokuzuncu blmde de
benzer sekilde bir paragraI atlanmistir. Atlanan kisim sudur: 'I savaslar monarsik bir
devlet iin kt ise, zgr bir devlet iin daha da ktdr; onlar iin lml bir
hastaliktir bu: bu sayede Syla`lar Roma`da diktatrlg muhaIaza ettiler, Sezar`lar
halkin eline verilen silahlarla idareyi ele geirdiler, Cromweller tahta ikmayi
197
198
199
200
78
becerdiler
201
. On al t i nci bl mde 'tipki Iaziletin yolunu gstermek gerektiginde
Fenelonà Telamchusùn model olmasi gibi iIadeleri tercme edilmemistir
202
. Yirminci
blmde II. Friedrich, Moliereìn Misanthrope ve Scapinìn Dolablari eserlerini
ziretmektedir. Mtercim bu kisimi da atlamistir
203
.
nc olarak tespit ettigimiz husus; mtercimin zellikle II. Friedrichìn
yazdigi ki si ma Iazlaca mdahale etmis olmasidir. Muhtemelen mtercim, teIerruat
olarak grdg bazi uzun bahisleri atlamis ya da kisaltarak tercmeye almistir. Tercme
edilmeyen uzun bahislere rnek olarak onuncu blmn son paragraIini
204
, on altinci
blmn ilk paragraIindan sonraki iki paragraIi gsterebiliriz
205
.
Mtercim, II. Friedrichìn Machiavelli`le alakali byk bir Ike ve tahkirle
yazilmis bazi iIadelerini de metin disinda birakmistir. Buna rnek olarak On birinci
blmn son paragraIini gsterebiliriz:
'Bu blm, Machiavelìn bana pek garip grnen bir cmlesini ele aldiktan
sonra bitirecegim. 'Venedikliler, diyor, kitalarina kumanda eden Carmagnole
dkasindan ekinerek, onun bu dnya onun bu dnya ile ilgisini kesmek
zorunda kaldilar.
'ItiraI ederim ki birinin bu dnya ile ilgisini kesmek zorunda kalmanin ne
demek oldugunu anlamiyorum ben, meger ki bu onu arkadan vurmak,
zehirlemek, katletmek, kisacasi onu ldrmek demek olsun. Alakligin piri
olan bu adam, bylece deyimleri yumusatma yolu ile en kara en canice
hareketleri gnahsiz hale sokacagini saniyor.
'lmden sz ederken Yunanlilarin dolambali szler sylemek adetleriydi,
nk lmn korkun taraIina gizli bir irkilme duymadan dayanamazlardi;
Machiavel de cinayetleri dolambali sylyor, nk, kaIasina karsi isyan
eden yregi apaik, grettigi igren ahlaka dayanamazdi.
201
202
203
204
205
79
'Insan kendisini baskalarina iriliplak gstermekten utandigi ve kendini
inceleme anindan kaindigi zaman ne hazin bir duruma dser!
206
.
Yapmis oldugumuz metin tahkiki gstermistir ki mtercim metni tercme
ederken ayni zamanda yeniden insa etmistir. Hem Pri nce metnini hem de Anti-
Machiavelli metnini Osmanli Trkesine kazandirirken Osmanli siyaset ve dsnce
sistemi ve onun temsilcilerinin birtakim tercih ve ynelimlerini de hesap ederek tercme
metni 'yeniden yazmistir. Cumhuriyet sistemi ile ilgili II. Friedrichìn yazmis oldugu
bazi kisimlar tercme edilmemistir. Bu tr tevcihlerde mtercimin Osmanli siyaset
dnyasinin temayllerini korudugunu iddia etmek ok da yanlis olmayacaktir.
Ayrica kitapta yer alan ve II. Friedrichìn, hkmdarlik tahtina hazirlanan bir
prens olmasiyla tamamen tezat olusturacak dsnce ve iddialar dikkat ekicidir.
Cumhuriyet sistemini ycelten, krallarin hirs u tamalarinin bu sistem nnde en byk
engel oldugunu vurgulayan Prusya kralinin, cumhuriyet sistemi ile alakali asagida yer
alan takdirkar iIadeleri evirilmemistir. Dokuzuncu blmn son paragraIi olan
kisim su sekildedir:
'Kaldi ki mutlulugun ne oldugunu bilen ve yle olmaya can atan adamlardan
zgrlklerinden vaz gemelerini istemeye kalkisilmamalidir.
'Bir kiral, irade ve kudretiyle iyiligini gstererek ve uygulayarak devini
yerine getirmeye niyetli olsa bile, bir cumhuriyetiyi, rnegin bir Catonù bir
Litteletonù monarsik bir idarenin en iyi hkmet sekli olduguna hi
inandiramazsiniz. Kabul, diyecektir size, ama hkmdarlarin bu anka kusu
nerede bulunur? EIltunùn kaIasindaki adamdir bu, usta bir heykeltirasin
degisik kirk gzelligi birlestirerek meydana getirdigi ve yalniz mermer olarak
mevcut olmus Medieis`nin Vens`dr bu. Insanligin zaaIlarini biliriz;
arzularin sinirsiz istegine ve tahtin ekiciligine dayanabilecek Iaziletli kisilerde
azdir. Mevcut olsaydi eger, Machiavel, sizin pek metaIizik monarsiniz
yeryznde bir cennet olurdu, ama bugnk haliyle baski, dnyayi asagi
yukari gerek bir cehenneme evirmektedir.
206
80
'Ikinci dsncem Machiavelìn ahlki hakkindadir. Ona gre, ikar, iyi ve
kt btn islerin bel kemigidir; bunu onun yzne ne kadar vursam azdir.
Genel kaniya gre, zorba bir sistemde ikarin ok yer tuttugu, adalet ve
drrstlgn ise hi yeri olmadigi dogrudur; yalniz, saglam ve temiz bir
ahlkin kurallarina uymiyan igren politikanin kkn kazimak boynumuzun
borcudur. Machiavel dnyada herseyin ikara gre yapilmasini istiyor, tipki
cizvitlerin insanlari, Tanri sevgisini birakip seytan korkusu ile kurtarmak
istemeleri gibi. Hareketlerimizin tek etkeni Iazilet olmalidir. nk Iazilet
di yen aki l der; bi rbi ri nden ayri l maz seyl erdi r bunl ar ve akl a uygun
davranilmak istendigi srece de byle olacaklardir. Mantikli olalim su halde,
nk bizi hayvandan ayiran azicik akil, mevcudiyetimizi borlu oldugumuz
iyi Tanri`ya yaklastiran da, iyiliktir
207
Anti Machiavelli kisminda mtercimin tamamiyla kendinin insa ettigi bir
blm de vardir. On drdnc blmde Machiavelli`nin insan hayatini ynlendiren,
iliskilerini belirleyen en etkin duygunun ikar duygusu olduguna dair ileri srdg
Iikirler, II. Friedrich taraIindan sert bir dille elestirilmistir. Mtercim bu blm
tercme etmemis, yerine, II. Friedrichìn Iikirleriyle de rtsen, yeni bir blm
yazmistir.
Metinler arasinda yapmis oldugumuz karsilastirmalarda, sinirli sayida olsa da
anlam sapmalarinin oldugunu tespit ettik. Tercmelerinde mana Iarkliligi olan yerlere
burada isaret etmek istiyoruz. Besinci blmde bir cmlede anlam sapmasi vardir.
Yazma met i nde asagi da t i r nak i er i si ne al i nan ki smi n t er cmesinde anlam
Iarklilasmistir:
'Mervidir ki ka sene mukaddem krsi-i memleket-i Ingiltere olan Londra
kasabasinda bir Ingilizl kendisini helk edb 'ps-i tahta sened ve bulunan
vasiyetnamesinde syle tahrr etmis ki: Psin kendm ihlk ettim iste tamam-i
mlk zyi' etmemek in psin harab eden hkimin hareketi buna msabih ve
207
Hatay, a.g.e. s. 141.
81
muvIikdir`
208
. Bu cmle, Ingilizce metinde ve Hatay evirisinde anlam su
sekildedir: '(.) masasinda bir pusula bulundu; onda hi hasta olmamak iin
canina kiydigini yaziyordu. are hastaliktan beter degil miydi acaba?
209
.
Besinci blmde yine su iIadelerin evirisinde anlam Iarklilasmistir:
'Ve MusanniIin insaniyette alakasi olmamakla bu kelmina insniyet ve
demiyyet kidesi zre cevab abes olub yine i'lm ve tefhm murad eyledigi
hkimlerin maslahat ve menIaatleri iktizsini taarruz ve bu vech zre cevab
veririm ki. Ingilizce metinde ve Trke tercmesinde yukarida tirnak
ierisindeki kismin yerine su iIadeler yer aliyor: 'Din ve ahlaktan yardim
istemeden de Machiavelì bizzat kendi Ii ki rl eri yl e ondaki o menIaat
dsncesiyle, kitabinin ruhu, taptigi tek tanri, politika ve su tanrisi demek
olan o menIaatle bozmak mmkndr
210
.
3.3. Mtercim TaraIindan Eklenen Kisimlar:
Tecme metinde orijinal metinlerde olmadigi halde bazi cmle ve paragraIlar
metne dahil edilmistir. Mtercimin metne dahil ettigi bu kisimlar ya tercme etmedigi
bir blmn yerine yazilan, ya da aiklama babinda kaleme alinan metinlerdir. Asagida
bunun rneklerini verecegiz.
Anti-Machiavelliìn II. Friedrichìn yazdi gi 'cevab-i mmeyyizin nc
blmnde, orijinal metinde olmadigi halde metne iki paragraI ilave edilmistir. Bu
kisim ya baska bir blmden sehven, ya da mtercimin ilavesi olarak metne girmistir.
Yazma metinde 27. ve 28. sayIalarda yeralan bu kismi asagiya aynen aldik:
'Mesel Altinci Aleksan |Aleksandre| nam Papanin eI'l-i zemmesi sebebiyle
Rim Papaligindan azli esnsinda menIr-i kulb-i enm olan Cessar Borciya
nam |27| veled`z-zinsi nsi mukaddema Izulne ve mtegallibne ahz
eyledigi memliki yed-i tasallutundan istirdd olunub kends dahi keml-i
hakaret ile iIn ve i'dam olundu. Ve Milan lkesine istil eden Galyas IsIors
208
YM, 42.
209
210
82
nm kimesneyi kilisa iinde iken n-gh zerine hcum edb katl eylediler ve
mtegallib ve sahib-i hur c ol an Louise IsIors nm kimesne Frane
memleketinde zikr olunan eIal-i seni'asin timurdan masn kaIes iinde
mahbusen ruh-i habsini teslim etti. Ve Ingiltere`de vki Iburg ve Lankastro
hkimleri nevbetle birbirlerine hcum ve istillarindan akibet`l-emr ikisi dahi
harab ve muzmahill oldular. Ve Rm kayserleri her biri harina hcum ve
muttasilan mukatele etmeleriyle hir-i kr devlet-i islmiyye Iursat bulub
mezbrn kayserleri tedmr u harab ve devlet-i Rumiyyeyi istishb ettiler. Ve
bunl ara msbi h ni ce vkit-i pr -i berden herkesi n mkIt i ci ns-i
amelinden oldugu zhir olur.
'Ve bu zaman-i adalet-nisnda bu misill Ietret ve inkilabin killetine sebeb
ilm-i db u ahlk leme mntesir olub cem nev-i ben adem gzel halklara
heves edb hasnet ve mkbereyi bir miktar hilm mlyemete tebdl
etmeleridir. Vki'an bu hussda yani ta lm-i ilm-i adb ve teIhm-i Ienn-i
ahlk-i hamide ile memlik-i Avrupa`yi mamr eden erbb-i Iezil ve
maàriIin memnun-i lutI u keremleriyiz
211
.
nc blmde mtercim, Machiavelliì n Fransa krali Louise`nin devlet
idaresinde basarisizliginin sebeblerini izah ettigi bahiste, metne ekledigi 'Kendye
akrabasi ndan bi r ki zi ni kah et mege
212
c ml e s i Ingilizce metinde ve Trke
tercmesinde yoktur.
Mtercimin Prince metni evirisinde Onikinci blmde olmadigi halde metine
bir paragraI eklemistir. Parali askerlerin mahzurlarinin izah edildigi bu blmde
mtercim, bu paragraI ile metin ierisinde verilen rneklere isaret etmektedir:
'Zira ol-asker maglub ve mnhezim olurlarsa kendye irsl olunan hkim dahi
maglub ve mnhezim olur. Ve eger mansr ve muzaIIer olurlarsa keml-i
gurur ile |108| miynlarinda kend maslahat ve menIaatlerini mukaddema
mteahhid olduklari sadakat u istikamete takdm edb belki mezbr hkime
s-i kasd ve istil ve kibet`l-emr memlikini yedinden intiz kidelerini icr
211
YM, 27-28.
212
P, s. 26; Gven, a.g.e., s. 51.
83
eyledikleri kerrt ile vki olub ktb-i tevrih-i muhteliIede tahrr olundugu
vech zre herne kadar tarih-sinalara malm ise de te`yid-i kelm zimninda
bazi temsilt nakl u beyan olunmak mnasib grnr.
213
.
On ikinci blmn son paragraIi asil metinden esas itibriyle aynidir. Fakat
mtercim bu blmn devamini zetleyerek daha kisa bir metin haline getirmistir. zet
metin ile asil metin arasindaki Iarkliliklari ve mtercimin metne mdahale ettigi
kisimlari grebilmek amaciyla her iki kisimi asagiya aliyoruz:
'Binaenaleyh Iusl-i sbikada zikri sebkat eden cezire-i Sicilya hkimi
|Sirekzali| Hieron nam kimesne hkmetinde mstakil oldukda askir-i
ecnebiyyeyi serdarlariyla bir vechile deI mmkn olmadigindan bi`z-zarure
mecmunu kilitan geirb skkn-i memleketten mceddeden asker tertib
eyledi ve Frane krali olan Yedinci Charles nam kimesne kend memleketine
mstevl olan Ingilterely memleketinden tard u tebd ettikten sonra yerl
askerinin gayret hamiyetlerini teIahhum etmekle mecm piyade ve svari
askeri mezbr yerllerden tertib u tanzim eyledi.
'Amma sonra oglu yerine kral oldukda yerl piyadeleri tard edb yerlerine
Isvi|e|rus halisini tayn etmekle nice It u mesib zuhuruna sebeb oldu. Ve
Frane devleti eger mesIr Isvi|e|ruslari kend askerine karisdirmayub pederi
Charles kralin vaz i zre yalniz yerli askerini istihdam edeydi elbette kuvvet u
kudreti ziyade olur idi. |110| Lkin bu hussda hata-yi mahz edb mlhaza
etmediler ki bir seyin menIaat-i zahresine IiriIte olarak mazarrat-i btina ve
mstakillesine dikkat ile nazar etmeksizin sey-i mezbrun icrasina mbaseret
etmek hiIIet-i akldan iktiza eder. Zira geregi gibi kil ve drbn olan hkim
mahzurt-i muhtemel`l-vuku Ieraset ile anlayub psn are ve tedbrine
taalluk ve tesebbs eder.
'Hlsa-i kelm ve netice-i meram kend askir-i mahssasi olmayan hkimin
bir drl metanet ve emniyeti olmaz. Zira kuvvet-i mstere elbette zIe ve
gayr-i mstemirre olub ancak sahibini kavi ve muteber eden bendegn-i hssa
213
YM, 107-108.
84
ve muhlistir. Ve yerllerden mretteb ve muntazam askerdir ki bundan akdem
tahrr eyledigim vechler zre hareket olunsa bu misill askerin tedark ve
tertib u tanzimi mmkndr
214
.
Orijinal metin tercmesi su sekildedir:
'Italya`dan ve taze rneklerden ayrilmak istemiyordum. Daha nce de szn
ettigim Sirakzali Hieron rnegini susarak geistirmeyecegim. Anlattigim
gibi, bu adam yurttaslarinca baskomutan yapilmisti. Bu mevkiye gelir gelmez,
Italyan Candottierileri gibi davranan parali askerlerin gereksizligini anladi.
Onlari ne tutamayacagini ne de basindan atamayacagini dsnerek tmn
kilitan geirdi. Daha sonra savasa kendi z birlikleriyle gitti, yabancilarla
degil. Konuya uygun dstg iin Ahdi Atik`ten bir kisiyi de animsatacagim:
Davud, Saulè Filistinli isyanci Goliatà karsi arpismak istegini syleyince
Saul onu daha da yreklendirmek iin kendi silahlariyla kusandirdi. Ama
onlari kusaninca Davud iyi dvsemeyecegini syleyerek dsmaninin
karsisina kendi sapani ve biagiyla ikmak istedi.
'Sonu olarak baskalarinin silahlari ya stnden dklr, ya agir gelir ya da
seni bogar. XI. Louis`nin babasi VII. Charles Fransa`yi Ingilizlerin elinden
talihin yardimi ve kendi gz prkligiyle kurtarinca kendi z ordusunu
kullanmak geeregini kabul etti, ve kralliginda oku ve piyade birlikleri kurdu.
Daha sonra, oglu Kral Louis piyadeleri dagitip Isvireli parali askerler tutmaya
basladi. Kendisinden sonra gelenlerce de yinelenen bu hata gncel olaylarin da
kanitladigi gibi, bu kralligin yz yze kaldigi tehlikelerin nedeni oldu. Zira
Isvirelilere san saglamakla kendi askerlerini kk dsrd; kendi piyadesini
ortadan kaldirdigi iin adamlarini yabanci birliklerin yazgisina bagladi;
|adamlari da| Isvirelilerin esliginde savasmaya alistiklari iin onlarsiz
kazanabileceklerine inanmazoldular. Dolayisiyla Fransizlar Isvirelilere dayak
atmiyorlar ve Isvirelilersiz de baskalarinin karsisina dikilmeye cesaret
edemiyorlar. Demek ki Fransiz ordulari bir blm parali askerlerden, bir
214
YM, 109-110.
85
blm yerli askerlerden olmak zere karmadir. Byle bir btn sadece
yardimci askerler ya da sadece parali askerlerden ok daha iyidir ama z
ordulardan ok daha az iyidir. Bu rnek yeter; nk eger Charlesìn gtleri
tutulmus ve gelistirilmis olsaydi Fransa Kralligi yenilmez olurdu. Ama
insanlar sakinmasizca bir ise basladilar mi iyinin tadina bakarken latta yatan
zehiri Iark etmezler. Tipki daha yukarida szn ettigim verem atesi gibidir
bu.
'O nedenle, prenslikte ktlkleri daha u verdigi an Iark etmeyen prens
gerek bilge degildir. Bu yeti de ok az kiside bulunur. Ve eger Roma
Imparatorlugu`nun dssndeki ilk neden iyi aranirsa, bunun Gotlari orduya
almakla basladigi grlr; o andan sonra Roma imparatorlugu`nun gleri
yozlasmaya basladi; birinden kaldirilan tm iyi nitelikler tekine veriliyordu.
Sonu olarak, demek ki hibir devlet eger kendi znden bir orduya sahip
olmazsa gvenlikte degildir, tm yazgisi talihin eline teslim edilmistir degil mi
ki dsmanliklar karsisinda onu savunacak hibir gce sahip degildir. Ve su sz
bilge adamlarin herzaman zdeyisi olmustur: Quod nihil sit tam imIirmum aut
instabile, quam Iama potentiae non sua vi nixa (Hibirsey kendi z gcnde
dayanmayan bir iktidar gsterisi kadar zayiI ve istikrarsiz degildir. Senin z
ordun tebandan, ya yurttaslarindan ya da senin yarattigin kisilerden meydana
gelir. Tm tekiler ya parali askerlerdir ya da yardimci askerler. Byle bir
orduyu nasil dzenlemek gerektigini ise yukarida anilan drt rnekteki
dzenlemelerde bulmak, ve Byk Iskenderìn babasi Filipìn ve ok sayida
baska prenslik ile cumhuriyetin nasil silahlanip ordulandiklarina bakmak yeter.
Dolayisiyla kendi yargimi tamamen onlarin davranislarina bakiyorum
215
.
Anti-Machiavelliìn hangi amaca matuI olarak tercme edildigini giriste iIade
ettigimiz gibi kesin olarak bilemiyoruz. Mtercimimiz metinde bunu izhr etmiyor,
gizliyor. Fakat metnin bir yerinde metne ilave edecegi bir paragraI ile kastini iIs veya
maksadina uygun olan su smleleri yaziyor: 'Lkin el-hlet hzihi taviI-i askeriye
blk blk tertib olunub kkleri byklerine ve cmlesi zabitnina mut u mnkad
215
Gven, a.g.e., s. 94-96.
86
|162| ve birbirlerine merbut ve taht-i zabit-i itaatte mazbut olub mansiblari ancak
krallari taraIlarindan tevcih olunmagla onlardan bir trl havI u ihtirazimiz yokdur. Ve
'Devlet-i Aliye-i Islmiyye dahi askersini eger bu vech ile idare edeydi isyn ve
tasallutlarindan be-her hal emi n u sal i m ol masi mukar r er i di
216
. Mtercimin,
Machiavelliìn askeri intizam ile ilgili yazmis oldugu bahsi tercme ederken ekledigi bu
paragraIda; tirnak ierisine alinan kisimda, zellikle Yenieri basibozuklugundan ve
isyanlarindan mlhem olsa gerek bir hayiIlanmasi szkonusudur.
Mt erci mi n met ne i l ave et t i gi met i nl erden en hacimlisi
217
, eseri n son
blmdr. Bu blm, yazma metinde yirmi drdnc, orijinalinde ise yirmi altinci
olan son bahistir. Szkonusu blmde hem Machiavelli`nin yazdigi, hem de II.
Friedichìn yazdigi kisim zetlenmistir. Italya`nin yabanci devletlerin isgalinden
kurtularak nasil birligini saglayacagi hususunda yazilan ki si mi tercme etmek
mtercimin kendi lisaniyla 'teIerruat oldugundan, bu bahsi zetlemistir. Reddiye
kismini da ayni sekilde daha z bir metin haline getirmistir. Dolayisiyla son blm,
metin yazarlarinin kastini muhaIaza etmekle birlikte, tamamiyla mtercimin insa ettigi
bir blmdr.
3.4. Yazma metinde eksik olan blmler:
Yukarida da iIade edildigi zere Voltaireìn nsz, 11. blm ve 24. blm
btnyle yazma metne alinmamistir. Ilgili blmler, metnin btnlgn saglamak,
zellikle kilise ve ruhban devletler hakkinda Machiavelliìn Iikirlerini aiga ikarmak
maksadina matuI olarak Eklerè alinmistir
218
.
Kilise ve ruhban devletlerin monarsiler zerindeki baski ve mdahaleleri
Machiavelliìn nc blmde zerinde durdugu bir husustur. Devletler zerinde dini
kurumlarin olumsuz etkilerini dile getiren on birinci blmn tercmeye alinmamasi
dikkate deger bir husustur. Osmanli devlet yapisinin ve dini hiyerarsinin idare ve
216
YM, 162.
217
Yirmi nc blmde metnin sonuna eklenen su cmleler de mtercimin ilavesidir: 'Mesela Trayban
nam imparator medh sena olunduka mecbl oldugu Iezil ve hasentin teksirine ziyade say u gayret
eder idi, amma Tiber |Tiberius| nam diger imparator etraIinda olan kimesnelerin mdheneleri sebebiyle
icra-yi seyyit ve kabyihde mstekarr olur idi; YM, 195.
218
Bkz. Ekler, s. 177-192.
87
ynetimin bir parasi olusu, bu blmn tercmesinde ekince olusturmus olabilir mi
sorusunu burada sormak istiyoruz? nk Machiavelliìn eserinin kilise taraIindan
yasaklanmasi ve aIoroz edilmesine sebep, on birinci blmde din adamlarini rahatsiz
edecek derecede keskin bir dille ileri srdg dsncelerdir.
Yazma metine alinmayan bu blmler, eserlerin Trke tercmelerinden
iktibas edilmistir. Yalniz eksik metinler, iktibas edilirken mtercimlerin kullandigi
Trke imla aynen alinmis, dizgi hatalarini dzeltmek disinda eviri metinlere
mdahale edilmemistir. Eksik blmlerin sonunda dslen dipnotlarla iktibaslarin hangi
eserlerden oldugu gsterilmistir.
88
II. BLM:
TRK-OSMANLI SIYASET DSNCESI ILE MACHIAVELLIÌN SIYASET
FELSEFESININ KARSILASTIRILMASI
1-Osmanli Siyaset FelseIesinde Devlet ve Hkmdar Kavrami:
Devlet kelimesi Arapa`da 'baska bir hale dnmek, nbetlese birbiri ardinca
gelmek, dolasmak manalarinda kullanilmaktadir. Devlet kelimesinin, siyasi bir kavram
olarak kullaniminda, devletin belli siIatlari vardir. 'ZaIer, g ve 'hkimiyetin
dnsml olarak el degistirmesi, 'iktidarin sresi, 'iktidarin ne sekilde el
degistirdigi
219
gibi unsurlar, devletin seklini ve zn belirler. Bir devlette gcn ve
iktidarin el degistirme biimi siyasi yapinin srekliliginin ltdr. Islam siyasi
literarnde, islam dsnce tarihinde devlet kelimesi, hem hkimiyetin el degistirmesi
hem de bu hkimiyete dayali siyasi yapi anlaminda kullanilmistir.
Islam IelseIe tarihinde devlet tanimlamasi, bir gerekligin tahlilinden ziyade
IelseIi ve teorik olan, idealize edilmis, geekligin eksik ve yanlislarindan arindirilmis
bir dzen anlayisidir. Bu ideal devletin varolmasi zorunlu iki unsuru vardir: Organik
dzen anlayisi ve saadet tanimlamasi. Bu tr bir devleti idealize eden Farabi`dir, ve
nitelikleri aisindan Platonùn Devletìyle byk benzerligi vardir. Fakat Farabi Islam
siyasi teminolojisi ve IelseI yaklasimlarini kullanarak ve yorumlayarak ideal devletini
kurgulamistir
220
.
Bati dillerinde satte, staat, etat, stat, stato kelimelerinin karsiligi olan devlet,
siyasi gcn kurumsallasmasi anlaminda kullanilmaktadir
221
.
Osmanli Devleti, on nc yzyilin sonlarinda kk bir asiret iken on
drdnc yzyilin ortalarinda kurumsallasmis bir devlete ve bundan bir yzyil sonra
kitada hakimiyet alani genislemis, bir imparatarluga dnsmstr
222
. I. Muradìn
saltanati dneminde, kendisinden nceki alti padisahin icraatlariyla birlikte devletin
219
Ahmet Davutoglu, 'Devlet, DIA, c. 9, Istanbul, 1994, s. 235.
220
Davutoglu, a.g.m. s. 239.
221
Davutoglu, a.g.m., . 235.
222
Haldun Eroglu, Osmanlilar Ynetim ve Strateji, Istanbul, Gkkubbe Yayinlari, 2006, 1.b., s. 37.
89
idari ve mlki anlamda kurumsallasmasi saglanmistir.
223
. Istanbulùn Iethi ile Osmanli
Devleti, Iarkli din ve mezhepte olan, Iarkli dillerde konusan bi r imparatorluk
cograIyasina sahi p ol must u. Fakat Osmanl i siyasal gelenegi
224
i er i s i nde bu
imparatorluk, g ve kudret bakimindan, siyasi iradenin tecessm etmesi aisindan
sultanin sahsiyla zdeslesiyordu. Padisahin kendisi bir manada devlet oluyordu.
Osmanli devlet geleneginde hkmdarin hkimiyetinin gstergesi olan semboller, bu
dsnceyi desteklemektedir: payitaht, saray, adir, taht, tac, hutbe, sikke, unvan ve
lakablar, nevbet, kili, bayrak, tiraz ve tug
225
.
Hkmdarl i gi n t evars usul nn bi l gel i k ve l i yakat esasl ari na bagl i
kalinirken, hkmdarligin asil bir soydan devami dsncesi, siyasi ynetimin daima
g ve tecrbe sahibi bir elde kalmasi gayesine ve hkmdarin iktidar sorumlulugunu
tasiyabilecek egitim ve beceriyi kazanmis olmasina bagli kilmistir.
Osmanli hanedanliginin ilk dnemlerinde devamini mmkn kilan esaslarin
en nemlilerinden biri, veraset usul ve teamlleridir. Taht mcadeleleri olarak
adlandirilan, sehzadelerin tahtin bosalmasi halinde birbirleriyle mcadeleleleri ve
iktidar kavgasi, ilerinden birinin payitahtta tahta clus etmesi ile sona eriyordu. Tahta
gesen sehzade devletin mesru hkmdari, padisah-i ruy-i zemin zillullahi Ii`l-arz
anlayisina gre kutsal kisi mertebesi kazaniyordu. Clustan sonra sehzadelerden
herhangibirinin taht mcadelesine devam etmesi 'huruc ale`s-sultan, isyan olarak
adlandiriliyordu.
226
Bir sehzadenin tahtta babasi veya hanedan yelerinden birinin
bulunmasi halinde iktidar mcadelesine girmesi de 'isyan olarak sayilirdi.
223
Eroglu, a.g.e., s. 43.
224
Osmanli Devleti`nin kurulusu ve kurumlarinin tesekkl zerine yapilmis nemli alismalar iin bkz.
Aydin Taneri, Osmanli Imparatorlugu`nun Kurulus Devrinde Vezir-i zamlik, Ankara, A. . Dil ve Traih
CograIya Fakltesi Yayinlari, 1974; Tayyib Gkbilgin, Osmanli Messeseleri Teskilati ve Medeniyeti
Tarihine Genel Bakis, Istanbul, Istanbul niversitesi Yayinlari, 1977; Aydin Taneri, Osmanli Devleti`nin
Kurulus Dneminde Hkmdarlik Kurumunun Gelismesi ve Saray Hayati-Teskilati, Ankara, A. . Dil ve
Traih CograIya Fakltesi Yayinlari, 1978; Ahmet Emin Yaman, Osmanli Imparatorlugu`nda Sadr-i
zamlik (1876-1922), Ankara, A. . Dil ve Tarih CograIya Fakltesi Yayinlari, 1999; Fuat Kprl,
Bizans Messeselerinin Osmanli Messeselerine Tesiri, Istanbul, Kaynak Yayinlari, 2003; Haldun
Eroglu, Osmanlilar Ynetim ve Strateji, Istanbul, Gkkubbe Yayinlari, 2006, 1.b., 195 s.
225
Taneri, a.g.e., s. 214.
226
Eroglu, a.g.e., s. 56.
90
Buna gre Osmanlilarda saltanat veraseti usul, geleneksel Trk hkimiyet ve
hkmdarlik anlayisi tesiriyle belirlenmektedir
227
. Veliahd tayini Orta Asya Turk ve
Mogol devletlerinde kurumsalllasmis bir sistem olarak gzkmektedir. Bu anlayisa
gre hakimiyet etme hakki Tanri taraIindan verilen bir haktir
228
. Kutadgu Bilig`de ilahi
hakimiyet dsncesi, hkmdarligin hakimiyet kaynaklarindan biridir ve Trk
Beylerinin hakimiyetlerini Tanri`dan aldiklarina dair beyitler vardir
229
. Osmanli
kroniklerinde de veliahtin seiminin Allahìn takdiri ve inayeti ile olduguna dair
bi l gi l er var di r . Bu s ebepl e vel i aht i n t ayi ni ne Os manl i s ehzadel er i hos
bakmamaktadir
230
. Fakat Osman Bey, oglu Orhanì, I. Murad ve I. Mehmed byk
ogullarini veliahd tayin etmislerdir. Bu sekilde Osmanli devletinde hkmdarligin
intikli veraset usul ile gereklesmistir.
Osmanli Devletinde veraset usul ya vasiyet usul ya da hanedanin iinden
muktedir ve liyakat sahibi birinin saltanata getirilmesi anlayisina dayanmaktadir. Fakat
hkmdarin veraset hakkina sahipligi ile birlikte onun iktidari kullanma becerisine
sahip olup olmadigi ve bilgeligi, zerinde durulan ve tartisilan bir mevzu olmustur.
Hkmdarin veraset hakki onun sahip oldugu kabiliyet ve bilgelikle alakalandirilarak
hanedan mensuplari arasinda bir kisiye devlet adamlarinin tevecch ile tesekkl
etmistir
231
. Hkmdarin veliahtini tayin etmedigi erken dnemde, devlet riclinin
destekledigi sehzade hkmdar olmus, ya kardeslerinin biat szn almis veya da
onlari ortadan kaldirmistir.
Saltanatin, isavaslarla tehlike atlattigi taht mcadelelerinden kurtularak tek bir
hkmdarin idaresine teslim oldugu dnemlerde; hanedanin devamliligini saglayan iki
nemli prensipten sz etmek gerekir. Birincisi saltanata gemesi muhtemel sehzadelere
227
Aydin Taneri, Osmanli Devleti`nin Kurulus Dneminde Hkmdarlik Kurumunun Gelismesi ve Saray
Hayati-Teskilati, Ankara, A. . Dil ve Traih CograIya Fakltesi Yayinlari, 1978, s. 116.
228
Abdl kadi r Donuk, 'Eski Trkl erde Hkmdari n Vazi Iel eri ve Vasi Il ari , Trk Dnyasi
Arastirmalari, sayi: 17, Nisaan 1982, s. 103.
229
Kutadgu Bilig`de hkimiyetin kaynaginin ilahi hakimiyet olduguna dair syle bir beyit vardir: 'Tanri
(bayat) kimi bey olarak yaratmak isterse, ona nce uygun tavir ve hareket ile akil ve kol kanat verir bkz.
zlem Bagdatli, 'Kutadgu Bilig`de devlet ve devletin amaci, Kutadgubilig FelseIe-Bilim Arastirmalari
Dergisi, sayi: 13, Mart 2008, s. 52.
230
231
Ismail Hakki Uzunarsili, Osmanli Devletinin Saray Teskilti, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yayinlari,
1988, 3. b. s. 46. Ayrica bkz. Abdlkadir zcan, 'Fatihìn teskilat kanunnamesi ve nizam-i lem iin
kardes katli meselesi, I. . Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, Sayi: 33, Mart 1980/81, s. 17; Anthony
Dophin Alderson, Osmanli Hanedaninin Yapisi, Istanbul, Iz Yayincilik, 1998, s. 28.
91
payitahta yakin eyaletlerin idaresini verme usuldr ki sehzade babasinin veIatiyla
kolayca payitahta intikl edebiliyordu. Ikincisi kardes katli usulyle saltanati tehdit
edebilecek muhtemel isyanlar nleniyordu.
232
Osmanli Devleti veraset usulnde, kardes katli kaidesinin gerekliligini
Timurùn oglu Sahruhùn, Osmanli veraset sistemine 'Osmani tresine gre,
kardeslerinden her birini ortadan kaldirmissin. Can kardesleri arasindaki bu tarz-i
hareket Tre-i Ilhani`ye uygun dsmez elestirisine elebi Mehmet su sekilde cevap
vermektedir: 'Kardesler hakkindaki gtleriniz bas stne! Lkin, Osmanli Devleti`nin
baslangicindan beri atalarimiz msglleri tecrbe eli ile zmslerdir. Iki padisah bir
memlekette barinamaz. Hususiyle, bizim etraIimizdaki dsmanlar Iirsat beklerler
233
.
Osmanli Devleti siyaset tecrbesi, el ebi Mehmed ile birlikte devletin
otoritesini tek elde toplamak ve iktidarin gcn blecek sekilde hanedana mensup
kisilere 'yurtluk adiyla yer tahsis etmek usuln kaldirmistir
234
. Osmanli lkesinde
sadece sehzadeler sancaga gnderilmisler, Iakat sancagin islerinin idaresi 'kul
taiIesinden olan lalara verilmistir. Fakat bu uygulama, 'devletin merkezi ve mutlak
otoritesini sarsabilecegi dsncesiyle, II. Bayezid ve Kanuni dneminde birtakim
tecrbelerin de katkisiyla, padisahin ekber evladinin sancaga gnderilmesi ynnde
sekil degistirdi
235
.
Fatihìn veraset usul zerinde yapmis oldugu degisiklik, Birinci Ahmedìn
uygulmasina kadar devam etmistir. Sultan I. Ahmed, verasetin hanedanin en byk
yesine geecegine dair Iermani yayinlamistir. Padisahlarin cluslarindaki 'bi`l-irsi vel
istihkak kaydi bu manadadir
236
. Burada hkmdarin veraset hakkini kullanarak
iktidara gelmesi iin gerekli grlen 'istihkak/kabiliyet sahibi olmasi sarti olduka
nemlidir. Siyaset metinlerinde hkmdarin 'hakimiyet hakki bu istihkak sarti ile
alakalandirilarak tartisilmistir. ncelikle hkmdar, 'cesaret sahibi olmalidir, nk
hkmdarin lkesini koruyabilmesi ve dsmana karsi koyabilmesi iin cesur olmasi
gereklidir. Ayni zamanda hkmdar 'erdem sahibi olmalidir. Adalet sahibi olmasi,
232
Alderson, a.g.e., s. 32.
233
234
235
236
Uzunarsili, Osmanli Devleti`nin Saray Teskilati, s. 46.
92
erdemli olmasina baglidir. Halkinin sevgisini ve gvenini kazanabilmesi iin dogru
szl, yumusak huylu ve alakgnll, sabirli ve merhametli olmalidir.
Osmanli Devleti`nde hkmdarin tahta gemesi yani culsu ve devlet riclinin
ona bagliligini iIade etmesi yani biat merasimi gereklestirilecegi gn ve saatinin tayini
gibi meseleler bakimindan bazi kaidelere gre tesekkl ederdi
237
. Ayni zamanda
hkmdarin tahta gemesi bazi teorik ve pratik kaynaklara dayanmasi gerekiyordu.
Teorik kaynaklari, seri ve rI hukuk, pratik kaynaklari da halkin hkmdara
tevecch, tarikat ve birtakim sosyal rgtlerin taraItarligi, ulemanin tensibi ve askeri
siniIin onayidir
238
.
Osmanli devlet geleneginde hkmdarin mutlak hkimiyeti nemsenmis,
Fat i h Kanunnamesi i l e de hkmdar i n mut l ak hki mi yet i bi r kai de ol ar ak
sunulmustur
239
. Idris-i Bitlis bu hususta su cmleleri kaydetmektedir: 'Mlk sahasinda
emir sahibi tek olmali. Sultanin varligi ile beraber, evladi, akrabasi ve yardimcilarinin
kendilerini hkmetin basi sanarak halka saldirmalari gerekmez
240
.
Osmanli hkmdarlarinin rI hkmranlik yetkileri, Orta Asya devlet
gel enegi ve yaki n sark devl et t el akki l eri ni n bi r rndr. Fakat hkmdarin
hkmranlik yetkisinin kaynagi arastirilirken; Tursun Beyìn bu yetkinin kaynagini
ictima nizami koruma dsncesi olarak gstermektedir.
241
Itima nizam dsncesi
daha sonra pek ok Osmanli siyaset ve ahlak teorisyenlerince 'adalet dairesi olarak
bilinen bir dsnce sistematigi ile aiklanmaya alisilmistir.
Osmanli padisahlari, yetkilerini kullanma ve devlet islerininin isleyisi
baki mi ndan Trk-Is l m t ar i hi nde bel ki en mut l aki yet i ve mer kezi yet i
hkmdarlardir
242
. Hkmdar, devl et i l e zdes sayilmistir. Fakat onun yetkilerini
237
238
239
Halil Inalcik, padisahin mutlak hkimiyet yetkisinin Fatih Sultan Selim ile dogdugunu, Selim I ve
Sleyman Iìn sahsinda kudret ve yetkilerini tamamladigini belirtmektedir. Bkz. Inalcik, a.g.m., s. 493.
240
Hasan Tavakkoli, Kanun-i Sahensahi, Basilmamis Doktora Tezi, niversite Ktb. Nr. 11554, s. 18`den
rivayet eden zcan, 'Fatihìn teskilat kanunnamesi ve nizam-i lem iin kardes katli meselesi, s. 18.
241
Inalcik, Padisah, 'Padisah, s. 494.
242
Inalcik, 'Padisah, s. 495; Engin Akarli, 'Osmanlilarda Devlet, Toplum ve Hukuk Anlayisi, 16.
yy`dan 18. yyà agdas Kltrn Olusumu iinde, Istanbul, Metis Yayinlari, 1986, s. 24.
93
kullanan, icra eden rical ve ordu basta olmak zere grevleri ve isleyisi belirli kurallara
bagli bir devlet rgt vardir.
243
Machiavelli de eserinde Osmanli hkmdarlarini mutlak hkmdarlara rnek
olarak gstermektedir. Hkmdarlar, tahta geislerinden itibaren mevcut uygulamalar
esnasinda karsilasilan problemleri zmek iin birtakim dzenlemeler yapmislardir. Bu
dzenlemelere, kanun ve nizamlara, 'siyaset-i sultan, yasag-i padsah veya rI
denilmistir.
244
Osmanli sultanlari, hakim olduklari cograIyanin kendilerine itaatini temin
etmek ve iktidarlarina tabi kilmak amaciyla otoritelerini icra eden ulema disinda kalan
genis bir memur kitlesine sahiptiler. Kalemiyye ve askeriyye olarak adlandirilan devlet
yapisi, Osmanli devletinin merkeziyeti yapisini temin ve tesis eden en nemli
unsurlardir. Bununla birlikte hkmdar yetkisini kullanirken birtakim teamllere riayet
etmek zorundadir.
Osmanl i hkmdarlarinin yetkilerini k u l l a n ma k b a k i mi n d a n aika
denetlenemez, kontrole tabi tutulamazdi, bununla birlikte ser kanunlara uymak
zorunda idi. Padisahin bizzat kendisi otoritesini kullanmak bakimindan seri kanunlarla
sinirlanmistir. Dini hkmleri kendi istegine uygun olarak degistiremez veya bu
hkmlere apaik kayitsiz kalamazadi.
245
P adisahlar, devlet islerinde bir karar
vermeden evvel bunlar Divan-i Hmyunda veya Bb-iali`de ayrintilariyla incelenir ve
karar sureti hkmdara takdim edilirdi. Divanìn kararini kabul edip etmemek
hkmdarin iradesine bagliydi.
246
Divan, adi verilen kurum, devlet islerinin isleyisi ile
alakali olarak devletin ileri gelenlerinin toplanip karar verdikleri bir kurum olmanin
yaninda padisahin yetkilerini kullanmasi bakimindan bir denetim islevi grmstr. Bu
grev sebebiyle divan yelerinin, devlet adamlarinin kamu grevini yerine getirirken
243
Akarli, a.g.m., s. 24; Uzunarsili, a.g.e., s. 214.
244
245
Uzunarsili, Osmanli Devletinin Saray Teskilti, s. 50.
246
Uzunarsili, a.g.m. s. 50.
94
padisaha karsi sorumlulugu olmakla birlikte 'istiklal yani bagimsiz iradeye sahip
olmasinin nemi de devlet adamlarinca vurgulanmaktadir.
247
.
Grl dg zere Osmanl i hkmdari devl et i n i daresi nde yet ki l i en st
makamdir. Fakat yetkilerini kullanmak bakimindan tamamen bagimsiz degildir. Verdigi
kararlarda hem seri otoritenin hem de divan yelerinin onayini almak durumundadir.
Burada devletin kurumsal yapisi, padisahin yetkilerini kullanmasinda baglayici
unsurdur. Bu kurumsal yapi, hkmdarin tahta gemesi sartlarini veraset sistemi ile
belirlerken padisahin yetkilerini kul l a nma bi i mi ne gr e de me s r ui ye t i ni
sorgulamaktadir.
Machiavelliìn hkmdarinin iktidara geis ve iktidar yetkilerini kullanis
biimine baktigimizda, Prince`de zikredilen yeni kurul mus mstakil devletlerde
hakimiyetin ve gcn muhaIazasi sartlari hibir teaml ve kaideye bagli degildir.
Machiavelliìn hkmdari eylemleri bakimindan herhangibir sorumluluk tasimaz.
Yetkilerini denetleyen herhangibir kurum ve merci de yoktur. Hkmdarin g ve
kudretini muhaIazasi, tamamen hkmdarin sahsi kararlarina ve talihine baglidir.
Machiavelli, siyaset ilkelerini iktidarin ne sekilde kullanilacagina, gcn ne
sekilde elde tutulacagina inhisar etmistir. Fakat o, iktidarlarin el degistirmesini
herhangibir veraset sistemiyle degil, hkmdarlarin kendi hirs u tamalari ve becerikliligi
ile irtibatlandirir. Eserinde devletl eri n kurumsal yapi v e yetkilerin kullanimi
zelligin d e n d a h a o k d i k k a t i n i hkmdar i n iktidarini kul l anma s ekl i ne
yogunlastirmistir. Bu sebeple Machiavelliìn siyaset sisteminde devletin devami iin
gerekli olan ilkeler; hkmdarin sahsiyla irtibatlidir. Osmanli devleti hkmdarinin
yetkilerini icra ve gcn kullanmak bakimindan, kurumsal bir yapi ierisinde,
Machiavelli`den devralacagi herhangibir ilke yoktur.
247
Sem`dn-zde Findiklili Sleyman EIendi, Mri`t-tevrih, Haz. Mnir Aktepe, Istanbul, Edebiyat
Fakltesi Matbaasi, I, 1976, s. 29.
95
2-Machiavelli`de Devlet ve Hkmdar Kavramlari:
Machiavelliìn hkmdarligin tesisi, bekasi Iikirlerini ele aldigi eserinde,
'devletin tanimi tam olarak yapilmis degildir. Machiavelli, tanimin kendisinden
ziyade bir devletin nasil tesekkl ettigi ve ne sekilde, hangi unsurlari bnyesinde
tasiyarak devam edebilecegi meseleleri zerinde durmaktadir.
Onun devlet bahsinde ele aldigi hkmdarliklar, kurumsallasmis, kkl bir
hanedanin devami olan devletler olmayip istila ve g mcadeleleri sonucunda ele
gemi s kk devletiklerdir. Machiavelli, eserinde bu devletiklerin varliklarini
devam ettirmelerinin imkn ve sartlarini izah etmektedir. Onun yer yer bahsettigi Roma
imparatorlugu, Osmanli Devleti, Sasani Devleti gibi byk gler cograIyalarinin
genisligi, iktidarlarinin gc, hkmdarlarinin zorbaligi gibi rneklere konu
olmaktadir. Machiavelli, bu devletler rneginde kurumsallasmis devlet yapilari,
isleyisi, halklarin hrriyet ve mkelleIiyetleri gibi meseleleri szkonusu etmez.
Bu bakimdan Osmanli devlet yapisi rneginde ynetim sistemi ve organlarinin
i sl eyi s seki l l er i ne dai r uzun bahi sl er i n yazi l abi l ecegi , kanun ve i l kel er i n
tartisilabilecegi, karsilastirilabilecegi bir devlet ve si st em al gi si Prince`de yoktur.
Floransa sehir devletinin mevcut sorunlari, devlet adamlarinin tutum ve uygulamalarri,
gl bir iktidarin kaynaklari ve kullanim aralari Machiavelliìn gndemini teskil
etmektedir.
Prince`te hkmdar ve hkmdarlik kurumunun tek bir kaynagi vardir, o da
hkmdarin siyasi ve askeri gcdr. Hkmdar, si yasi ent ri kal ar ve askeri
mdahaleler ile bir hanedani yok edebilecegi gibi, yeni kurulmus bir devleti de ele
geirebilir. Bu durumda Machiavelliìn hkmdarinin siyasi otoritesini mesru kilan tek
unsur, askeri g ve stnlgdr. Yeni ele geirilmis bir devlette hkmdarin tahta
geisi, mevcut tesriIat kaidelerinin icrasi ile, clus, biat, tac giyme ve kili kusanma,
gibi ayin ve trenlerle gereklesmez.
Machiavelliìn eseri, Trk dsncesinin rettigi ve siyaset sahasinda oka
rnegi mevcut bir yazim tarzina benzemektedir. Onun eseri de tasidigi teknik zellikler
aisindan bir t r siyasetname metnidir. Eser, yeni hkmdar olmus, Lorenzo de
96
Medici`ye sunulmaktadir. Yazarin amaci, takdim yazisinda da belirttigi gibi, yeni
idareyi devralmis hkmdara, gemiste ynetimde bulunmus kimselerin tecrbelerini,
ideal ve yanlis tutumlarini aktaracak, tabiri caizse hkmdara kilavuzluk edecek bir
metin sunmaktir.
Eser, ba s t a n s ona i ncelendiginde yazarinin gayesinin hkmdara yol
gsterecek bir metin hazirlamak olmadigi da ortaya ikmaktadir. Yirmi altinci blmde
Machiavelli Italya`nin birligini saglamanin imknini anlatmaktadir. Kitabin varlik
nedeninin nszdeki iIadelerle sinirlamanin yanlis oldugu, son blmn dikkatle
okunmasiyla ortaya ikmaktadir.
Eserde ilk olarak hkmdarligin kkeni ve mesruiyet sartlari ve varliklarini ne
sekilde devam ettirebilecekleri tartisilmaktadir. Birinci blmden on ikinci blme
kadar olan kisim yukaridaki sorularin cevaplarina ayrilmistir. Machiavelìn eserinde
siyaset ve savas sanatinda st derecede kabiliyetli hkmdarlar rnek gsterilmis,
ogunlukla ilkagin yneticileri, bazan da aginin devlet adamlarinin iktidarlarina atiI
yapilmistir. Bu yneticiler, ona gre cesareti ile talihi yakalayan, ilahi adaletin
gereklesmesi yerine aktivitist olan, kaderini kendi yapan, kendi siyaset ilkeleri disinda
kural tanimayan kimselerdir.
Machiavelli, ynet i m ve i dare anl ayi si ni n si ni rl ari ni i zerken i l kelerini
belirlerken nce tekil rneklerden yola ikmaktadir. Siyaset yapicilari, idareciler,
hkmdarlar, ileri srdg siyaset ilkelerinin uygulayicilari olarak gzkmektedir.
Hkmdarlarin sahsinda ve basarilarinda genel siyaset teorisinin rneklerini bulup bu
yolla tekil dogrulardan genel kaidelere ulasmaktadir.
Machiavelli, kendinden ncekilerden Iarkli ve daha arpici bir sekilde devleti
ele almaktadir. Ilkagdan itibren IilozoIlarin devletin amaci zerine kaleme aldigi
metinlerden Iarkli olarak, si yasal g ve iktidarin amacinin ne oldugu zerinde
durur
248
. Daha dogru bir iIadeyle eseri, siyasal gcn kullanimina dairdir. Kendinden
nceki IilozoIlar, siyasal iktidari bir ara olarak grmektedirler, Machiavelli ise
248
William Eberkin, Siyasi FelseIenin Byk Dsnrleri, Istanbul, Sule Yayinlari, 1996, s. 136.
97
eserinde siyasal iktidarin Ionksiyonuna ve en nemlisi iktidari kullanan hkmdar ve
devlet adamlarinin bu iktidari kullanis biimlerinin nemine dikkat ekmektedir.
Machiavelli, bir hkmdarin hkmetinde istikrarinin sarti olarak yeni bir
kanun/anayasa tesisi ve dzenli bir ordunun tertibini gerekli grmektedir
249
. Yasalarin
devamliliginin gvencesi devletin gc ve iktidaridir. Bu ise devletin iyi bir ordusunun
varligini gerekli kilar, Ona gre 'kend askir-i mahssasi olmayan hkimin bir drl
metanet ve emniyeti olmaz
250
.
Italyan birligini saglayacak bir hkmdar iin ngrdg beceri, siyasi
kabiliyetinin derecesine baglidir. Becerikli bir hkmdar, daginik Italyan birligini
toplayacak, sehir devletlerinin birligini saglayacak kuvvette askeri birlik olusturacak ve
devletleri biraraya getirecek bir yurttaslik sevgisinin temellerini atacaktir. Ona gre bir
hkmdar bu sebeple halkinin kaderini belirlemektedir.
Machiavelliè gre dnya zerinde sadece iki devlet sekli vardir. Biri cumhur
di ger i de i st i kl al ol an devl et l er di r . I st i kl al zer e ol an devl et i su seki l de
tanimlamaktadir: 'Ve devlet-i mstakile ya mddet-i vIireden ber neseb-i vhidden
miras tarkiyle intikl veyahud ecnibden biri mceddeden kesb tahsil edb serir-i
saltanata sud ve taht-i hkmette kud eder
251
. Bir devlete sahip ve hkim olmanin
sartlarini ise su sekilde aiklamaktadir: 'TasarruI etmek mlik olanin sevket ve kuvveti
yahud sadet-i tlii veyahud hsn-i hulku ve memdhiyet-i etvr veyahud devlet-i
harnin imdd ve ineti sebebiyle olur
252
. Prince`te talih, insanlarin denetleyemedigi
glerin gstergesi olarak kullanilmistir.
Onun tezine gre yeni hkmdarliklar iki sekilde tesis olunur. Birincisi, bir
kisinin kendi ordusu ve virtue`su araciligiyla, ikincisi, baskalarinin yardimiyla ya da
talihi araciligiyla. Francesko SIorce, Musa, Cyrus, Romulus, Theseus ve benzeri
hkmdarlari da sahip olduklari erdemler sayesinde iktidara geenlere rnek olarak
249
YM, 100.
250
YM, 110.
251
YM, 7.
252
YM, 7, YM, 45.
98
gsterir. Baskasinin yardimi ve talihleri sayesinde hkmdar olanlara rnek gsterdigi
kimselerin ogu Italyan hkmdarlari ve Cesare Borgia`dir
253
.
Machiavelli, hkmdarin siyasal basari ve basarisizliklarinin nedeni olarak
sadece onun kabiliyetini l olarak grmez. Ayni zamanda hkmdarin sansini ve
zamanin getirdigi bir takim Iirsatlari degerlendirebilme becerisini bir Iaktr olarak
degerlendirmektedir. Bir kimsenin hkmdar olmasinin talihine bagli olduguna dair
Machiavelliìn yorumlari, Ilkag ve Ortaag dsnrlerinin 'talih ve 'talih tanriasi
tanimlamasi hakkinda yazdiklari ile anlamli hale gelecektir.
Romali tarihi ve ahlakilara gre bir kisi bulundugu konumu talihine borlu
i se o zaman t al i hi nden korkmayi da bi l mel idir. Romali tarihiler, talihi daima
korkulmasi gereken, her daim kt bir g olarak tanimlamislardir. Talih denilen
tanrianin bir kisiyi daima ykseltmesi nasil saglanabilir sorusu Romali tarihilerin
gl ve basarili kralliklar iin cevabini aradiklari bir soru olmustur.
Talihi devamli olarak cezbetmek, daha Trke bir iIadeyle talihi yaver gitmek
nasil mmkn olacaktir mevzusunda Romali tarihi ve edebiyatilarca verilen cevap,
talihi cezbeden seyin, erkeke cesaret, yani virtue`ya sahiplik oldugudur. Hiristiyanligin
Roma`ya ve Roma dsncesine nIuzu ile bu dsnce degiserek talihi 'kr bir g
olarak tanimlama egilimi dogmustur. Buna gre talih, etkilenebilir ve nIuz edilebilir
bir seydir.
Rnesansla birlikte talih zerine yazilan eserlerde; cesareti talihi cezbeden bir
nitelik olarak kurgulanmaya baslanir. Machiavelli de bu inanci ileri srenlerden biridir.
Ona gre Hiristiyanligin tesiriyle; insanin dnyanin degisimine hibir sekilde karsi
koyamayacagi tezine katilmak, insanin czi iradesinin varligini reddetmektir. Insanin
seim yapmasini mmkn kilan czi bir iradesi vardir. Talihi insan taraIina eken
Iaktr, ona uygun hareket edebilmeyi grenmektir. Talihin degisken tabiatina ayak
uydurabilmeyi grenmek, onu etkisiz kilmak demektir
254
.
253
254
99
Machiavelli bu erevede hkmdarin kendi iradesi disinda, etraIindaki
glerin belirledigi olusumlari sans, yazgi, talih anlamindaki 'Iortune kavrami ile
karsilamaktadir. Fortune`nun tipki taskin bir nehir ve bir kadin gibi ancak cesur
kisilerce zabtedilebilecegini iIade etmektedir.
Giovan Soderini adinda bir arkadasina yazdigi bir mektupta, Machiavelli,
'tabiatin her insana belirli bir yetenek ve ilham kaynagi verdigini ve 'btn insanlarin
bu yeteneklerin denetimi altinda oldugunu, Iakat zamanin ihtiyalarina gre hareket
edip bu yetenekleri ona gre kullanabilen kimselerin talihin iyi ya da kt yaniyla
karsilastigini belirtmektedir
255
.
Princeì siyaset bilimi aisindan nemli ve degerli kilan metinlerden biri
olmasina sebep, erdem 'virtue kavramini ele alis biimidir. Machiavelli, ilkag ve
Ortaag dsnrlerince bir hkmdarin sahip olmasi gereken nitelikleri belirlerken
zikrettikleri bu kavrami, kendi siyaset ilkeleri dogrultusunda yeniden yorumlamistir.
Romali tarihiler, talihi insanin taraIina dndrecek bir dizi zellikleri
belirlemislerdir. Buna gre hkmdari veya siradan bir kisiyi onura, grkeme ve
shrete ulastiracak vasita, gl bir 'virtue anlayisi ve abasidir
256
. Bu dsnceyi
Cicero`nun Toskana Tartismalari isimli eserinde grmek mmkndr. Bu eserde
virtue`nun bir kisi taraIindan gl bir sekilde aranmasi halinde, talihin de yaver
gitmesi kosuluyla, kisi san ve shrete iyi bir isme ulasabilecektir. Bu bakis tarzi ve
virtu`yu yorumlama biimi, Rnesans aydinlarinca da devam ettirilmistir. Hkmdara
dogru siyaset yolunu tavsiye eden, bir tr siyasetname metni diyebilecegimiz, pek ok
eser yazilmis ve bu eserlerde 'hkmdarin basarisinin anahtari 'virtueya sahip olmasi
gsterilmistir
257
.
Machiavelli de bu kavrami, bir hkmdarin talihìnin olumsuz etkilerine karsi
koyacak, hem kendi onurunu hem de devletinin onurunu koruyacak, iktidarinin
gvenligini tesis edecek bir ara olarak tanimlamaktadir
258
. Hkmdarin sahip olmasi
gereken baslica erdemler, gc, beceri yi, yigitligi, cesareti, mahareti, basariyi,
255
Skinner, a.g.e. s. 61.
256
257
258
100
iermektedir. Bu kapsam sadece Machiavelli`de olmayip, bu kavrami ele alan Romali
siyasetiler ve Hmanistler taraIindan da benzer sekilde kurgulanmistir.
Fakat Hkmdarìn on besinci blmnde yukaridaki kurgudan biraz Iarkli bir
yntemle virtue`yu ele almaktadir. Buna gre hkmdarin sahip oldugu erdemler
siradan vatandaslardan Iarklidir. Machiavelli, yukarida iIade edildigi zere; 'virtuenun
liberal, hmanist ve drst olmayi da ierdigini, ve bu erdeme sahip hkmdarlarin
herzaman byk vgy hakettikleri dsncesini redettemektedir. Ona gre hkmdar,
devletini ve kisisel ikarlarini korumaya alisirken yukarida sayilan niyeliklere ya hi
sahip olamaycak ya da bu niteliklerin geregince tam hareket edemeyecektir
259
. Bu
iIadelerin aik olarak yorumu sudur bir hkmdar, devletinin devami geregi 'iyi
olmama gcne sahip olmalidir ve bu 'iyi olmama gcn ne zaman kullanacagini da
bilmelidir
260
.
Ona gre Virtue, ayni zamanda yeni kosullara uyum saglama gcdr, bu
nedenle iyi biri ya da gerekiyorsa kt biri de olunabilir, bu kavram, kisinin ierisinde
bulundugu durumun gereklerine uyabilme yetisidir. Bir hkmdar, ayni zamanda
karsilastigi yeni durumlara gre hareket ederken, hkmdarliginin devami ve onuru iin
yukarida sayilan erdemlere riayet edemeyecektir.
O, bir hkmdarin yeni ele geirdigi bir devlette istikrar ile iktidarda bulunmak
istiyorsa iki sarti yerine getirmesi gerektigini iIade etmektedir. Birincisi, kendisinden
nceki hanedanin yelerini ortadan kaldirmaktir. Ikincisi kendi adet ve greneklerine
gre ber-hayat olmalarina izin vermektir. Ayni zamanda agir vergi yk altina yeni
devleti sokmamak gereklidir.
261
Machiavelli, adet, mesreb ve mezhebleri Iarkli bir devletin Ieth edilmesi ile bir
devletin orada uzun sre hkmedebilmesi iin evvelemirde orada ikamet etmesi
gerektigini belirtmektedir. Bu tedbire rnek olarak da Osmanli Devleti`nin Makedonya
ve Yunanistan`da ikamet etmesini gstermektedir: 'Pes bu takribiyle zabt u tasarruIu
259
260
261
YM, 14.
101
sabit ve ber-karar olmak myesser olacagi devlet-i Islmiyye
262
tasdik eder ki eger
bild-i Rumiyyeyi |Yunanistan| makarr-i saltanat ve hkmet ve mahall-i tevakkuI ve
ikamet etmeyeler idi vech-i har ile hiIz u hirsetine muvaIIak olamazlar idi. Zira
hkim-i hzir ve nzir oldukda zuhur eden sb ve ihtilali derhal deI ve reI edb lzim
olan nizam ve tedbri icra eder amma gib oldugu halde tes-i Iitne sulelendikten sonra
cebir ve habr u gh olmagla itI ve teskini mmkn olmaz
263
.
Prince`te mstakil devletlere rnek olarak Osmanli Devleti gsterilmistir.
Osmanli hkmdarinin btn hareketlerinde 'Iail-i muhtar ve 'mecmu-i kibr ve
sigarin da onun esiri oldugu iIade edilmektedir. Halkin 'Ricl-i devlet-i Islamiyenin
hkmdarinin 'abd u memlk yani 'kul ve 'klesi olmasi nedeniyle hibir sekilde
isyan etmeyecegi, baska bir devletin istilasina taraItar olmayacagi belirtilmektedir.
264
Osmanli Devleti`nin ziddi olarak Fransa Devleti ve hkmdari, halki rnek
gsterilmektedir. Machiavelli, Fransa hkmdarini 'hkim-i gayr-i mstakil olarak
tavsiI etmektedir. Bu sebeble Fransa hkmdarinin kuvvet ve iktidarinin zayiI
oldugunu, hkmdarin alkini, kuvvet ve gcn asilzadelerin paylastigini iIade
etmektedir
265
.
Machiavelli`de devlet baskani, devletin hkmdari, devletle btnlesmistir, ve
bizzat devletin kendisidir. Machiavelliìn hkmdari su sekilde tavsiI etmektedir:
'Cmleden ziyade Izil ve dil olmak
266
, 'hkimlere lzim olan akl u rsd Ietanet ve
tedbir ve hkmet ve siyaset ve idare-i umr-i asker ve memlekettir
267
; 'gaddr ve
zalim olma|si| iktiz eder
268
. Hkmdarin tasimasi gereken niteliklere her trl Iiili
'ecr-i hayr u serri zamanina ve geregine gre icra edebilecek evsaIta olmasi geregini
de ilave etmektedir. Ona gre bir hkim gerektiginde 'kizb cevr gibi kt bir
davranisi yapmaktan tereddd etmemelidir. Ona gre 'hisal-i hamide ve Iezail ogu
262
Ingilizce metinde Trkler olarak gemektedir. Bkz. s. 18.
263
YM, 15.
264
YM, 33.
265
YM, 33.
266
YM, 79.
267
YM, 115
268
YM, 132.
102
kere hkimlerin zevaline neden olmus, 'kabyih ve seyyiat da hkimler iin 'mucib-i
devlet ve ikbal olmustur.
269
Hkmdarin haiz olmasi gereken nitelikleri siralarken; hkmdarin aksiyon
adami oldugunu belirtmektedir. Aksiyondan kasit ise siddetle es anlamda kullanilabilir.
Machiavelli, bunu hkmdarin bazi durumlarda gaddar ve zalim olmasinin gerekliligine
dair Vergilius isimli sairden yaptigi alinti ile iIade etmektedir: 'Hkmet-i cedde
muhatart-i mtenevvia ve addeden ibaret olmagla mceddeden hkim olan metanet
ve devami ve nizam ve istihkmi in b-eyyi halin ibtid-yi emrde gaddr ve zalim
olmak iktiz eder
270
. Fakat hkmdarin gaddar ve zalimliginin lsnn nemine de
dikkat ekmektedir. Ona gre gaddarlikta asiriya gidilmemesi ve Iakat eskiyayi
cesaretlendirecek kadar iktidarda yumusak davranilmamasi gerekmektedir.
271
Halkin menIaatleri icabinca hkmdara itaat ve taraItar olduklarini belirten
yazar, halkindan daima emin olabilmesi iin bir hkmdarin 'mahI yani halkina karsi
korkutucu olmasi gerektigini vurgulamaktadir. Yalniz hkimin 'korkutuculugunda da
ona gre bir l icab etmektedir: 'Binaenaleyh bir hkim mahkmlari kulbuna ol-
rtbede havI u hasyet ilk etmek iktiza eder ki eger meyl mahabbetlerini dahi celb
etmek mmkn olmazsa bari mezbrlarin beyninde menIr ve mekruh olmaya
272
.
Machiavelli halki gvenilmez olarak nitelemektedir. Ona gre halk daima
kendi ikarlari dogrultusunda hareket etmeleri bakimindan hkmdar iin hibir zaman
dayanilmayacak bir gtr. Halkin kendi menIaatleri icabinca itaatkar veya isyankar
olduklarini iIade eden Floransali Sekreter, halkin hkmdardan ihsan grdke mutlu
oldugunu belirtmektedir: 'Hlsa-i kelm nsin meyl mahabbet etmeleri rdetlerine
mevkI olub lkin havI u hirs eylemeleri hkimin yed-i kudretinde olmagla kil olan
hkim nsin Ii`l-hakka dostluklarinda metanetleri olmadigindan mahabbetlerine asla
itimad etmeyb istihkmi in mnasib grdg vechler ile menIru`l-kulb ve
269
YM, 120.
270
YM, 132.
271
YM, 132.
272
YM, 133.
103
mekruh olmayacak rtbelerde mahkmlarinin kulbuna rs-i havI u mehbet ve ilk-yi
bm u hiras u hasyet etmege say u ihtimm etmek iktiza eder
273
.
Hkimlerin sahip olmasi gereken niteliklerden biri de menIaatleri geregince
hareket etmektir. Machiavelli, hkmdarin menIaati icabinca sznden dnebilecegini
iIade etmektir. Ona gre szlerine bi-veIa olan hkimler mlklerinin tanzimine ve gzel
islerin icrasina kadir olmuslar, 'drst-pyn olan hkimler ise ndim ve pesman ve
hsran olmuslardir. Fakat yazara gre bir hkim 'tekml-i maslahat ve kesb-i menIaat
zimninda sznden dnerken her zaman makul bir sebep gstermelidir
274
.
Hkmdarin sahip olmasi gereken niteliklerden biri de halkina asiri derecede
yk bindirecek ve zamanla onlarin kendisine neIretine sebep olabilecek bir cmertlikten
uzak durmasidir. Cmertlik arzusundan vazgeerek iktidarini devam ettirme niyetinde
olan bir hkimin gerektigince arada sirada halkina bulunacagi ihsanlar kendisinin iyilik
ve cmertlikle taninmasini saglayacaktir.
275
Hkmdarin halkin gznde itibrini artiracak Iiillerden birinin de ceza ve
zorlamalarin devlet adamlarinca veya parlemento yelerince alinan kararlarin neticesi
olduguna halki inandirmaktir. Machiavelli bunun 'muktez-yi akl-i selim oldugunu
iIade etmektedir
276
. Ona gre 'Hkimlere rs-i itibr ve shret ve icab-i san u azamet
eden eIl-i azme ve garibe ve harekt-i gayr-i mutde ve acibedir
277
. Savaslarda
kazanilan basarilarin memleketlerinin sinirlarini genisleterek ve halki zenginlestirerek
hkimlere byk san ve shret kazandirdigini iIade etmektedir.
Hkimlerin sahip olmasi gereken zelliklerden biri de devlet hizmetini akil
sahibi ve ehil kimselere tevzi etmesidir. Hkmdarlarin ehil ve kabiliyetli grevlileri
semedeki basarisi hkmdarin zekasinin bir gstergesidir. nk devlet hizmetine
seilecek kisilerin sadece becerikli olmasi degil ayni zamanda devletin menIaatini
herseyin stnde tutacak bir ahlak ve sadakat duygusuna sahip olmasi gerekmektedir.
Hkmdarlarin, devlet hizmetine aldiklari kisilerin ehil ve sadik kimseler olmasi
273
YM, 135.
274
YM, 141.
275
YM, 124.
276
YM, 152.
277
YM, 176.
104
halinde, hkmdarin beceriksiz ve cahil biri olup olmamasinin bir nemi yoktur. nk
devlet isleri ehil kimselerce yrtlecektir. Fakat Machiavelli, hkmdarin becerikliligi
ile devlet islerine seilen ileri gelenlerin, ehil ve sadik kimseler olmasini birbiriyle
rtsen ve birbirini tamamlayan iki unsur olarak ele almaktadir. Bu konuyla alakali dII.
Friedrich de uzun bir bahis yazmistir.
Machiavelliè gre siyasette insanlik tek basina ise yaramamaktadir. Siyaset
greticisi ve yapicisinin bunlardan Iazla sey bilmesi gerekmektedir. Siyasetin en iyisi
insanlik ile hayvanlik arasinda ortada bir yerde kalir: 'Imdi bir hkim selamet u
istihkmi iin tabyi-i hayvaniyyeden dahi behre-dr olmaga mecbur olub srler kuvvet
ve heybetlerinden nsi mazarrat gerek hn-hrdan me`mn ve rbahlar hile ve
Iersetleri sebebiyle dm sikra giriItr olmadan masn olmagla hkim-i mdebbir dahi
hem sr ve hem rbah olmak iktiza eder ki bu takribiyle gerek dsmann gerek nihdni
te`db u ihlk ile tahvI u tehdid ve gerek nihdni te`db u ihlk ile tard u tebd etmege
kdir ola. Zira yalniz sebiyyet ile dm-i hiyel tezvrt-i skkrndan emin olamaz
278
.
3-II. Frriedrichìn Machiavellìn Siyaset Dsncesini Devlet ve Hkmdar
Kavramlari erevesinde Elestirisi:
II. Friedrich, reddiyesinin girisinde Machiavelliì kutsal ahlkin temellerini
sarsmakla sulamaktadir. Machiavelliì 'kutsal ahlaki yikmaya tesebbs etmekten
dolayi da 'canavar olarak nitelemektedir
279
. zellikle kisisel nitelikleri ve Iaziletleri ile
kral olmalari gereken hkmdarlarin, ahlkini iIsad etmek, 'cinayet ve zulm gretip
yaymaya ni yet et mek nedeni yl e Princeì 'tehlikeli addet mektedir. Ona gre
Machiavelliìn eserinin yazilis gayesi 'nizam-i lemi iIsad ve bina-yi lIet ve nsiyyeti
berbad etmektir
280
. Machiavelliìn eserlerinde rnek gsterdigi, Iiillerini yargiladigi
hkmdarlari byk bir gnahin altinda biraktigini iIade eden Friedrich, kitabinin
vaziIesinin bu gnahla itham edilenleri aklamak oldugunu belirtmektedir.
Friedrich, Princeì su sekilde tavsiI etmektedir: 'MusanniI keml-i habaset ve
melanetinden nsi hkimler habs ve gaddar ve dekkk ve hilekr olmak iktiza eder
278
YM, 140.
279
280
YM, 8.
105
dey bast-i makl-i dallet-mle cesaret edb te`liI ve insa eyledigi kitab kutt-i tark
ve eskiyaya |159| lyik ve sez oldugundan md avm ve cehele-i nsi hkmete
tahrk ve igv etmekle cem cumhur ve hkimlere muzirr ve muhill-i nizam ve muzil-i
rahat-i enm ve mIsid ve muzill-i lem oldugu ml-kelmdir. Pes hkimlere lzim
olan olmagla yalniz bazi ird u beyan eyledigi mlahazt-i Isideyi redd mene
mbaseret olunur
281
.
II. Fri edri ch bi r hkmdar i i n gerekl i en neml i vasIi adal et olarak
nitelemektedir: 'Malm ola ki eIrd-i beser evvel-emirde ancak rahat ve reIhiyet ve
Iasl u kat-i husmet ve hcm-i dsmandan emvl ve emlklerini siynet ve herbirinin
maslahatini umr-i mlkden addederek idare etmek iin beynlerinden keml-i akl adl
ile mevsI ve iIIet ve demiyyet ile marI, sec ve bahadir kimesneyi intihab edb
kendlere hkim ve vali nasb ve emr Iermanina itat eylemisler
282
Yine onun hkmdari, toplumun iinden seilmis, en erdemli, en hak-sever,
ikara karsi en ilgisiz, en temiz yrekli ve en yigit kimsedir. Ayni zamanda hkmdar,
toplumun 'reIah-i hl | 11| ve teIrh-i bllerine alismalidir
283
. II. Friedrich, bir
hkmdarin hirsinin belli lleri olmasi ve Ietih arzusunun da bu sinirlar ierisinde
gereklesmesi gerektigini iIade etmektedir. Ona gre bir hkmdarda hirs ve agzllk
yerine hayran olunacak nitelikler, 'Bir Iatihin yigitligi, hneri, tecrbesi ve Iikirlere
hkim olma sanatidir
284
.
Anti-Machiavelli metninin mukaddimesinde II. Friedrich, hkimin Tanri`nin
yeryzndeki glgesi olmasi sebebiyle halkina adalet ile muamele etmesi gerektigini
dile getirmektedir: 'Ve umr-i dnyeviyyede hkmet ve siyaseti mansr olmayan
hdd-i nsi iIsd u idll ztinda bir Iiil-i mstekreh iken siyaset ve hkmet-i raiyyet
ve icr-yi ahkm-i adalet u seriat ve mahkmne iret-i ibrete me`mr olub |3| secat
ve gayret ve hamiyyet ve merhamet ve seIkat cihetiyle zillullahi Ii`l-arz olan hkim ve
281
YM, 159.
282
YM, 8.
283
YM, 11.
284
YM, 30.
106
sahib-i devleti igv ve igIl etmek ne rtbede mezmm oldugu bi`l-bedhe msellem-i
kIIe-i memdir
285
.
II. Fri edri ch, devl et i n mensei ni 't opl umsal szl esme kavr ami i l e
aiklamaktadir. Ona gre toplum, kendi ierisinden 'keml-i akl adl ile mevsuI,
'iIIet ve ademiyyet siIatlariyla taninan, 'sec ve bahadir kisileri seip kendilerine
hkim olarak tayin edilmektedir.
286
. Bir baska yerde ise hkimlerin tasimasi gereken
zellikleri su sekilde siralamaktadir: 'Hkimlere lzim olan akl u rsd Ietanet ve
tedbr ve hkmet ve siyaset ve idare-i umr-i asker ve memlekettir
287
. Fakat birtakim
hkmdarlarin istila ve hirs u tamalari nedeniyle savas cihetiyle devletler birbaska
devletin hkm altina girmekte veya miras tarikiyle de bir devletin idaresi bir kisiden
digerine geebilmektedir.
II. Friedrich, kendi asrindaki hkimlerin sahip olmakla gururlandiklari
zellikleri sayarken 'ademiyyet ve insaniyet ve riIk u mlyemet ve insaI ve adalet
siIatlarini zikretmektedir. Machi avel l i i n 'teksr-i k u v v e t v e tevs-i hkmet
tasavvuru ile bir hkimin san ve shret kazanacagina dair yaptigi yorumu elestiren II.
Friedrich, bir hkimin bu yolla sadece halkina zulmedecegini dile getirmektedir.
288
O, bir hkmdarin Iethettigi yeni bir memlekette ikamet etmesiyle halkinin ve
devletinin gcn kaybederek dagilacagini, iktidarinin zayiIlayacagini iIade etmektedir.
Ona gre bir hkim, memleketinin 'ruhu gibidir: 'Zira hkim vcud-i mlkn ruhu
mesabesinde olmagla ol-mlk kalib-i b-ruha benzeyb cz tegayyr sebebiyle Iesad-
gr ve halel-pezr olmak mukarrerdir
289
.
II. Friedrich, bir devletin kuvvet ve kudretinin lsnn, Machiavelliìn iIade
ettigi gibi arazisinin genisligi olmayip, halkinin oklugu ve memleketinin mamuriyeti
oldugunu iddia etmektedir
290
. O, avam-i nsdan olan ehliyet ve istihkak sahibi bir
kimsenin taht-i hkmete gemesinin iki sarti olacagini, birincisi hkimlerin seimle
285
YM, 3.
286
YM, 8.
287
YM, 115.
288
YM, 25.
289
YM, 28.
290
YM, 43.
107
hkmete geldigi bir lkede bulunmasi, ikincisi vatanini istilacilardan kurtarmak
yoluyla hkim olmasi seklinde mmkn grmektedir.
291
II. Friedrichìn halk tasavvuru ve bir hkimin halkina karsi ne sekilde
davranmasi gerektigine dair dile getirdigi grsleri Machiavelli`den tamamen Iarklidir.
Aydinlanmaci IelseIenin ve 'kaide-i insaniyyet yani hmanist yaklasimin etkisi altinda
gzken hkmdarin Iikirleri su sekildedir: 'Salih ve kil olan hkimler katl-i nIus ile
hkm etmege malik olduklari kuvvet ve kudreti ahar mtehammil olduklari cem umr-
i sakileden giranter addedb sir nsin dahi kend gibi dem olduklarini ve mecmu
mezlim ve taaddiytin ivaz ve mkIti mmkn olub lkin bil-teharri acele ile
hkm olunan katl u ihlk ilac ve tedbr kabul eylemedigini ilme`l-yakn bilmeleriyle
seIk-i dim ve ihlk ve iIndan gyet`l-gye ihtiraz ve ittika edb Iart-i mlyemetten
nsi mIsidn-i melanet ve Iesd-endisn Ierece bulub badehu te`db ve siyaset ve
nizam-i memleket zimninda ukbt-i sedde icrasina bi`z-zarure muhta olmamak
mlahazasiyla mecburen maa`l-kerhe ahyanen bazi vcib`l-katllerin idamina riza-
dde olurlar
292
.
Machiavelliìn hkimlerin siyasetteki basarilarini sadece harb u kitaldeki
stnlge inhisar etmesini II. Friedrich elestirmektedir. Hkmdara gre, hkimlere san
ve sereI, memleketlerine zenginlik ve mamuriyet kazandiracak yol sadece savaslardan
kazanilacak zaIere bagli olmayip siyaset ve iktidardaki st dzey ynetim ile sanat ve
ilimdeki basariyla da saglanabilir: 'Malm ola ki kesb-i san u shret ve teksr-i kudret
ve azamet etmege iki tark vardir; biri harb u kitl vesatatiyla tevIr-i memlik ve tevs-
i hudd u meslik etmek ve ikincisi hsn-i tasarruI u hkmet ve tedbir u siyaset ile
memleketi mamr u bdn edb hkime rs-i servet u reIah eden Inn ve maariIi
tervc u teksr etmekdir. Ve MusanniIin dahi cem tedbr ve nesyihi tark-i evvele
mebn oldugundan eltaI u enIa olan ikinci tarka dair bu makamda bazi kelimt bast u
beyan etmek mnsib grld. Imdi taayys-i insana ehemm u elzem olan ziraat ve
hiraset ve ahz u ata ve ticaret ve har bazi muktaz sanatlar olub zihn-i insani dahi
teshz eden ilm-i hikmet ve heyèt ve hendese ve ilm-i kelm ve ncm ve siir arz
ve musik ve resm u tasvir ve mimri ve har netice-i sanyi-i latiIeler vardir. Amma
291
YM, 54.
292
YM, 137.
108
memlik u eklm ihtilI zre olub bazisinda ziraat u hiraset ve bazisinda met-i
gngn ve tuhaI icadi gibi sanatlar ve bazisinda ticaret ve bazisinda mezkrtin
mecmu keyIiyyet ve kemmiyyet-i arzina muvIik olmagla sahib-i kuvvet u kudret
olmaga ikinci tarki intihab ve tercih eden hkim tadd olunan sanyi`den kangisi
husul-pezr olacagini idrk |183| u iz`n etmek in cmleden akdem memlikinin
tabiat ve keyIiyyetini tecesss etmek iktiz eder
293
.
II. Friedrich, hkimlerin devlet grevlilerini intihab ve istihdam etmeleri
bakimindan ikiye ayrildiklarini iIade etmektedir. Bazi hkmdarlarin devletin btn
islerini tanzim etmek iin btn iradeyi kendilerinde topladiklari, bu sebeple devletin
ruhu mesabesinde olduklarini iIade etmektedir. Bu tr hkimleri zeki ve becerikli olarak
tavsiI eden II. Friedrich, devlet grevlerini btnyle devlet ricline tenIiz eden
hkmdarlarin ise ahmak ve kabiliyetsiz olduklarini iIade etmektedir. Ikinci siniIda
kategorize edilen hkmdarlarin devlet grevlilerinin beceriksiz olmasi halinde ya
baska bir devlet taraIindan istila ya da kendi ierisindeki isyanlar nedeniyle dagilacagini
belirtmektedir
294
.
Cumhuriyeti 'serbestiyet-i tabiiye ve 'msavat-i asliyenin bir geregi olarak
dsnen II. Friedrich, insanlarin bu ynetim altinda bulunduktan sonra her zaman
cumhuriyet arayisinda olacaklarini ve mstakil idarelere karsi Iirsat buldukca isyan
edeceklerini dile getimektedir. 'Binaenaleyh serbestiyet-i tabiiye ve msavat-i asliyeye
karb olan hkmet-i zade-i cumhuriyeden cmle mahzz olub bazi sahib-hurc ve
sahib-ki rn ki mesnel eri n zuhur ve t asal l ut l ari sebebi yl e bi `z-zarure tahamml
eyledikleri hkmet-i mst aki l eyi kudret ve ruhsat-yb olduklarinda tekrar |89|
hkmet-i cumhuriyeyi tebdle say u ihtimam ederler. Bu sebebden bir hkmet-i
zde ve cumhuriyenin ricli veyahud sigr-i nsi ale`l-ittiIak bir kimesneyi intihab ve
zerlerine hkim-i mstakil nasb eylediklerinde hkim-i mezbr ne vech ile tedbr ve
hareket eylemek iktiza eyledigini beyan zimninda MusanniIin bu Iaslinda tahrir eyledigi
tedbirt tedbrt-i sbikasi gibi herne kadar mIside ve mudille olmayub kilne ise dahi
yine abes ve beyhude kablinden oldugunda sphe yokdur. Zira bu misill emrin vuku
nadir belki mteassir olub her kavm zde iken rdetleriyle zerlerine bir mstakil
293
YM, 183.
294
YM, 187.
109
hkim nasb eylemekden ihtiraz eylemelerinden mad mahabbet-i serbestiyet
dernlarinda bir rtbede pyidardir ki zdeligi men eder. Cz seyin hudsnden be-
gyet havI u vesvese edb bir mstakil hkimin nasbi htirlarina gelse der-akab isyna
mstid olurlar
295
.
Cumhuriyetle ynetilen bir devletin mutlak bir ynetime gebe oldugunu dile
getiren II. Friedrich, hkmdarlarin ve riclin hirs u tamalarini buna sebeb olarak
gstermektedir: 'Imdi malm ola ki ben dem tevelld edb r-yi arzda bir mddet
taayys ettikden sonra ya hastalik ya kesret-i sinn sl sebebiyetle sahra-yi Ienya
zim olduklari gibi devlet-i cumhuriyeler dahi vcud-pezr olup end mddet kesb-i
itibar u shret ettikten sonra kibet`l-emr ya hemsehrlerinden bir kimesnenin gurur u
secat ve tama u cesaretinden veyahud adnin hcum u tegallbnden nsi Iena-pezr
olmasi mukarrerdir. Zira bu lem-i kevn Iesdda her umrun bidyet u nihayeti olub
devam u bekasi olmamagla cem devlet ve hkmet in dahi bir vakt-i muayyen
olmayub beher hal il-gayri`n-nihye devam u istikrr kaide-i sipihr-i devvr degildir.
Maa-hz devlet-i cumhuriyye bu kaziyye-i msellemeden gh olup vakti geldikde ya
bir hnedan-i z-kudret yahud civarinda vki hkimlerden bir sahib-i kuvvetin istilsi
ile serbestiyet ve zdeligi mahv u muzmahil olacagini bilr iken yine vs miktari
muhaIazasina say edb rdetiyle zerine hkim nasb etmek |92| muhldir
296
.
Yi rmi drdnc bl mde II. Fri edri ch, hal ki n t evecch gst erecegi
hkmdarin Iaziletli, degerli ve hkmdarl i k hakl ari na sahi p ki mse ol acagi ni ,
Machiavelliìn iddia ettigi gibi cesur ve kabiliyet dolu bir zorbaya halkin baglilik
gstermeyecegini iIade etmektedir. Ona gre zorba bir adama ne nitelik verilirse
verilsin, hkmdar olduktan sonra ilk icraati siddet ve adaletsizlik olacaktir. Byle bir
hkmdar iin de halkin sevgisini temin etmek, devlet ricalinin bagliligini kazanmak ve
disiplinli bir orduya sahip olmadika iktidarda tutunma imkani yoktur.
Prusya hkmdarina gre, bi r kral i n halkin sevgisini ve devlet ricalinin
bagliligini dogruluk ve Iazilet sahibi olmak disinda temin edebilecek baska bir sey
yoktur. Bunun yaninda hkmdarin insaniyetli ve iyiliksever olmasi ve ona gven
295
YM, 89.
296
YM, 91.
110
beslenebilmesi iin bu yksek nitelikleriyle birlikte onda yklendigi zahmetli grevi
bilgelikle yerine getirecek kadar kabiliyet de bulunmasi sarttir.
II. Friedrich, Machiavelli i l e beraber 'dzenbazlik olarak nitelenmeye
baslanan politika algisini elestirmektedir. Politikanin esasinda 'bilgelik sistemi
oldugunu, hkmdarlarin nIuzlarini arttirmaya daha az alisip, devletlerini ve
halklarini iyi ynetmeye daha ok aba gstermeleri gerektigini belirtmektedir.
Hkmdarligi dneminde Avrupa cograIyasini yeniden sekillendiren,
Prusya`ni n haki mi yet al ani ni ve t oprakl ari ni geni sl et en ve kurdugu merkezi
brokrasinin ve askeri sistemin isleyisi sebebiyle 'Byk Friedrich siIatini kazanan II.
Friedrich, hkmdarlarin baska devletlere mdahalelerini su sekilde yorumlamaktadir:
'Anlasmalardaki kurnazliklari ve kt niyeti ortadan kaldirmak ve hkmdarlar
arasinda dogrusu pek bulunmayan drstlge ve temizlige btn gcn kazandirmak
onl ar a (hkmdarlara) dser. Kendi t oprakl ari ni muhaIaza et mekt e ne kadar
kiskansalar, komsularinin eyaletlerine gz dikmekten de o kadar uzak olduklarini
gstermek yine onlara dser. Hkmdarlara karsi saygi beslenir; bu bir dev, hatta bir
zorunl ul ukt ur da ama ( .) herseye sahi p ol mak i st eyen bi r hkmdar, nasi l
sindirecegini dsnmeden etle oburcusuna tikinan bir mide gibidir. Iyi ynetmekle
yetinen bir hkmdarsa, az yiyen ve midesi iyi sindirim yapan bir kimse gibidir
297
.
4-Machiavelli`de Insan ve Toplum Tasavvuru
Machiavelli`de devlet ve bireyin karsilikli tanimlanislari zerinde durmak
gerekmektedir. Machi avel l i ` de devl et , i nsani n var l i gi , i nanci , mut l ul ugu ve
tercihlerinin zerinde mut l ak bi r gt r . Or t aag devl et yapi si ni n t er si ne
Machiavelli`de mutlak hkim olan bir devlet vardir. Machiavelliìn devlet anlayisina
gre bireyler ve toplum devlet iin vardir ve devlet birey ve toplumun varligindan
bagimsiz bir gtr. Devletin varligi, insanin mutlulugu iin bir ara degildir, adeta
hkimiyet bir amatir.
Machiavelli`de birey, devletin bekasi ve iktidarin kuvveti yaninda glgede
kalmistir, insanin mutlulugu ve devletten beklentileri ikinci siniI bir degerdir. Devletin
297
111
hkimiyeti altinda insanlar iktidara tabi olmak, hkmdara sadakat beslemek ve devlet
ve hkmdarin ihtiyaci oldugu zamanlarda vatanini ve hkmdarini korumak
zorundadir. Hkmdarin sahsi iin izilen 'aktivitist, kaderini kendi yapan, dini ve
ahlaki degerlerin kendisini sinirlamasina izin vermeyen birey tariIi, hkmdarin
ynetimi altindaki bireyler iin izilmez. Hkmdar ne kadar mutlak gse birey de o
kadar tabi olandir.
Machiavelli, insanin znde bencil oldugunu bu sebeble insanlarin birbirlerine
olan tasallutunu nlemek, hrrriyetlerini muhaIaza etmek gayesiyle devletlerin
kuruldugunu iIade etmektedir. Iyi bir yneticinin insanin 'bencil oldugu gereginden
hareketle, insanlarin anarsiye sebebiyet vermemesi iin onlari yasayla durdurmasi
gerektigini belirtmektedir
298
.
Hkmdarin sanini ycelten birtakim zellikleri sayarken Machiavelliìn
insanin birtakim zaaI ve temayl gsterdigi tabiat zelliklerinden yola ikarak, halkini
kendine baglayabilecegi durumlari tasvir eder. Buna gre, hkmdar her ne kadar
cmert ve ltuIkr olursa olsun, insan tabiati daima Iazlasina meyyaldir. Bundan
dolayi hkmdarlarin halkina kendini sevdirmek yerine onlarin kalbine korku salmalari
gereklidir.
Halk, gvenilmezdir Machiavelliè gre, bir hkmdar zor durumda kaldigi
zamanlarda halka dayanirsa, sonu mutlak olarak pismanliktir. Eserinde, tarihten halkina
gvenerek hkmdarligini kaybeden kisilerin rneklerini vermektedir. Bir hkmdarin
saltanatinin devami iin gl ordularinin ve dolu bir hazinesinin olmasi gereklidir.
Devletlerin dogusunun nedeni, insanlarin hirs u tamasi oldugunu, insanlarin
birbirlerinden zarar grmelerini engellemek gayesiyle biraraya gelip adil ve bilge bir
hkmdar setiklerini, Iakat yine insanin hirs u tamasi nedeniyle seimle basa gelen
kisinin ortadan kaldirilarak mutlak hkmdarlarin hkim oldugunu belirtmektedir. Ona
gre cumhuriyetle kurulan, insanlarin rizasiyla isbasina gelen her hkmdar, yine
yerini kendisinden daha gl gaddar ve zalim bir hkmdara birakmak zorundadir.
298
George Sabine, Siyasal Dsnceler Tarihi, ev. Alp ktem, Ankara, Trk Siyasi Ilimler Dernegi
Yayinlari, c. II, 1969, s. 13.
112
Machiavelli, cumhuriyet ile ynetilen bir lkede bir hkmdarin, riclin
destegiyle degil de halkin seimi ile iktidara gelmesi halinde halkinin taraItarligini
kazanabilmesinin ok nemli oldugunu vurgulamaktadir: 'Bi r hkim sigr-i nsin
mahabbet ve ittiIak ve ittihadlarina muhta olub vakt-i hcet ve hlet-i mzayakatda
onlardan gayri istimdd ve istinet edecek bir gayr mahalli yoktur
299
.
Halkin hkmdara olan taraItarligini 'halka istinad ve itimad etmek amur
zerinde vaz-i esas-birle bina yapilmak gibidir szyle iIadeye alisan Machiavelli,
bir hkmdarin halkinin destegini ve yardimini daim saglamaya alismasinin nemli
oldugunu Iakat hibir zaman o destege tek basina gvenmemesi gerektigini dile
getirmektedir
300
: 'Binaenaleyh |88| metanet u istihkmini murad eden hkim blda
tahrir u beyan olunan vechler zre hareket etmek iktiza eder. Ve dahi mahkmlarin
vakt-i huzur ve rahatta izhr ettikleri hizmet u sadakate IiriIte olmayub mezbrlari
daima kendisine muhta olacak vechile hkimne istihdam eyleye. Zira vakt-i huzurda
mlk hkimden menIaate ihtiya ve mracaatlari olmagla gya can ve bas Ieda eder
suretinde trl trl hizmetler ve secat u bahadirlik izhr edenler kati okdur. Amma
vakt-i seIerde ve mlk hkimin mahkmlara muhta oldugu zamanda uhd-i sbikayi
icrada ve eda-yi hizmette istikamet zre sabit-kadem olanlar ekall-i kalldir
301
.
Halkin hkmdarindan korkmamasi hal i nde hkime hibir sekilde bagli
olmayacagini iIade eden Machiavelli, bir hkmdarin halkina karsi daim korkutucu
olmasi gerektigini belirtmektedir: 'MltaIt ve inyt ile istishb olunan kimesneler
dost-i hakiki olmak lzim iken blda bast olundugu vech zre hilI-i kide-i mrvvet
dostluklarinda sabit-kadem olmamalariyla vakt-i hcette mezbrlardan bir drl inet
ve mzheret me`ml olmadigindan md env-i insan daima hiddet ve siddetinden
nsi mahI ol a n hkime i sl -i mazarrat ve muhaleIetten havI u hiras zre olub
mlyemet-i tabiyla makbul u mergb olan hkimden ihtiraz etmezler
302
.
299
YM, 86.
300
YM, 87.
301
YM, 88.
302
YM, 133.
113
III. BLM:
FELSEFI VE SIYASI KAVRAMLARIN TRKE`YE TERCMESI VE
KAVRAMLAR SZLG
1-FelseI ve Siyas Kavramlarin Trke`ye Tercmesi:
Prince ve Anti Machiavelli metinleri, Bati siyaset IelseIesi ve dsncesinin
rnleridir. Bu eserlerin Trke`ye tercmesinde, Machiavelliìn ve II. Friedrichìn
kullanmis oldugu birtakim kavramlar, Osmanli siyaset dsncesinin dili ile iIade
edilmeye alisilmis bu durum ise bazi kavramlarin anlam ve muhteva zelliklerini
kaybetmesine sebep olmustur.
Bununla birlikte mevcut tercme Onsekizinci yzyil Osmanli dsncesi
kavramlarinin muhteva analizinin yapilabilmesi, ve bu kavramlarin Bati dsncesi ve
IelseIesi kavramlarindan muhteva ve kullanim bakimindan temyiz edilebilmesi iin bir
imkan hazirlamistir. Bati siyasi dsncesi ve IelseIesi kavramlarinin Trke metinde
karsiliklari bulunmak suretiyle ogu siyasi ve IelseIi kavramlara verilen manalar bir
szlk alismasi ile tesbit edilmistir.
Onsekizinci yzyil IelseI ve siyas kavramlarinin muhteva ve kullanim
zelliklerini tesbit imkani veren bu alisma neticesinde; bazi siyasi ve IelseIi
kavramlarin anlam ve muhteva bakimindan dnstgn ve on dokuzuncu yzyil
itibariyle birtakim kullanim zelliklerini yitirdigini veya bazi kelimelerin yeni anlam ve
muhtevaya brndgn tesbit etmek mmkn olmustur. Politic manasinda kullanilan
'tedbir kelimesinin on dokuzuncu yzyil itibariyle bu kullaniminin terk edildigini
syleyebiliriz
303
. Ondokuzuncu yzyi l da 'meclis i l e kar si l anan 'parlemento
kelimesi, bir yzyil ncesinde 'divan manasinda tercme edilmistir
304
.
Bu alisma, Osmanli Trkesinde kullanilan bazi siyasi ve IelseIi kavramlarin
anlam ve muhteva bakimindan kusaticiligina ve kullanim zellikleri bakimindan
zenginligine d e di kkat ekmi st i r. rnegi n Principality, Government ve St at e
303
Semseddin Sami, Kamus-i Trk, Dersaadet, Ikdam Matbaasi, 1317, s. 390.
304
YM, 51.
114
kavramlarinin tercmesinde kullanilan 'hkmet kelimesi, Bati siyasi terminolojisinde
kullanildigi muhtevada, yukaridaki ayri kelimeyi karsilar mana esitliligine
sahiptir
305
.
1.1-Principality, Government ve State Kavramlarinin Tercmesi:
Tercmede 'principality (P, 7) ve 'government (IM, s. 84) kelimelerinin
karsi l i gi ol arak devlet, devlet-i ms t a ki l e ve hkmet ( YM, 103) t abi r leri
kullanilmistir. State (P,7) kelimesi de devlet, dvel (c.) (YM, 7) manasinda tercme
edilmistir. Bati dillerinde bu kelime, 'satte, staat, etat, stat, stato siyasi gcn
kurumsallasmasi anlaminda kullanilmaktadir
306
. Yazma met i nde bu kelime
government, principality ve state, devlet, hkmet ve hkmet icra eden kurum olarak
kullanilmistir.
Devlet kelimesi Arapa`da 'baska bir hale dnmek, nbetlese birbiri ardinca
gelmek, dolasmak manalarinda kullanilmaktadir. Devlet kelimesinin, siyasi bir kavram
olarak kullaniminda, devletin belli siIatlari vardir. Bunlar 'zaIer, g ve 'hkimiyetin
dnsml olarak el degistirmesi, 'iktidarin sresi, 'iktidarin ne sekilde el
degistirdigi
307
gibi unsurlar devletin seklini ve zn belirler. Bir devlette gcn ve
iktidarin el degistirme biimi siyasi yapinin srekliliginin ltdr. Islam siyasi
literarnde, islam dsnce tarihinde bu kelime, hem hkimiyetin el degistirmesi hem de
bu hkimiyete dayali siyasi yapi anlaminda kullanilmistir.
Islam IelseIe tarihinde devlet tanimlamasi, bir gerekligin tahlilinden ziyade
IelseIi ve teorik olan, idealize edilmis, geekligin eksik ve yanlislarindan arindirilmis
bir dzen anlayisidir. Bu ideal devletin varolmasinin zorunlu iki unsuru vardir: Organik
dzen anlayisi ve saadet tanimlamasi. Bu tr bir devleti idealize eden Farabi`dir, ve
nitelikleri aisindan Platonùn Devletìyle byk benzerligi vardir. Fakat Farabi Islam
siyasi teminolojisi ve IelseI yaklasimlarini kullanarak ve yorumlayarak ideal devletini
kurgulamistir
308
.
305
Semseddin Sami, a.g.e. s. 556.
306
Ahmet, Davutoglu, 'Devlet, DIA, c. 9, Istanbul, 1994, 235.
307
Davutoglu, a.g.m., s. 235.
308
Davutoglu, a.g.m. s. 239.
115
Esasen hkmet kelimesi, Osmanli siyaset terminolojisinde 'ynetim organi
olarak kullanilmis
309
; idar ve kaza anlamlari oldugu da tesbit edilmistir. Kamus-i
Trk`de bu kelimeye su karsiliklar verilmistir: '1-Bir memleketi idare etme, 2-Bir
memlekette hkm sren ve onu idare eden heyet, devlet, 3-Usul-i idare, 4-Heyèt-i
idare
310
.
Onsekizinci yzyila kadar bu kelime Merkez idare teskilati ve bu teskilatin
icra ettigi Ionksiyonu iIade iin kullanildi gi gi bi ayni zamanda Beylerbeyi ve
kazaskerlerin yetki alanlarini iIade iin de tercih edilmistir. Fakat onsekizinci ve
ondokuzuncu yzyilda hkmet kelimesi devletin Ionksiyonlarini iIade eder bi r
kullanim alani kazanmistir
311
.
Yazma metinde 'hkmet kelimesinin kullanimina iliskin birka husus
zerinde durmak gerekmektedir. Hkmet kelimesi ile devlet kelimesi yer yer
birbirinin anlamlarini kapsar sekilde kullanilmistir. Fakat asagiya alacagimiz metinde,
devletlerin sekillerine dair bahiste, devlet ve hkmet kelimelerinin kullanimina iliskin
bir ayirim gzetilmistir: 'Ry-i arzda vki cem-i dvel ve hkmt ya cumhr
veyahud istikll zredir. Ve devlet-i mstakile ya mddet-i vIireden ber neseb-i
vhidden miras tarkiyle intikl veyahud ecnibden biri mceddeden kesb tahsil edb
serir-i saltanata sud ve taht-i hkmete kud eder
312
.
Mtercim bu metinde, bir saltanat gelenegi olan ve bir toprak zerinde uzun
sre hanedanligini ve hkmranligini srdrms iktidarlar iin 'devlet kelimesinin
kullanimini tercih etmistir. Bir devletin parasi iken hkimiyet ve zgrlk iddiasiyla
ayrilmis, hkmranligi baska bir devlet veya gcn korumasina bagli, gemisi, devlet
gel enegi , kur umsal ve yasal dzenl emel er i o l ma y a n t o p l u l u k l a r i i n de
'hkmet/hkmt kelimesini kullanmistir..
Fakat t ercme eserde hkmet kel i mesi bazan devl et manasi nda da
kullanilmistir. Buna gre saltanat gelenegi ve hkmranligi olan devlet manasinda
kullanimi iin su rnekleri verebiliriz: 'Cem-i hkmet-i mlhaka in nice zahmet ve
309
M. AkiI Aydin, 'Hkmet, DIA, c. 18, Istanbul, 1998, s. 468.
310
Semseddin Sami, Kamus-i Trk, s. 556.
311
Mehmet Ipsirli, 'Hkmet, DIA, c. 18, Istanbul, 1998, s. 470.
312
YM, 7.
116
mesakkat ile zaIer bulacak maddeler vardir. Mesel bir hkmet-i cedde baska bir
hkmet-i atkaya zamm u ilhk olundukda evvelen malum ola ki insan tebeddl ve
teceddde bi`t-tab mil ve rgib olmagla merkm hkmet-i mlhaka da olan kavm-i
hkim mevcuddan iyi ve elyak bir gayr-i hkim bulmak kasdiyla daima Iursata
mterakkib ve Iesd ve Ietrete mtehayyi ve isyan ve muhaleIete mstid olurlar
313
;
'Pes bu takribiyle zabt u tasarruIu sabit ve ber-karar olmak myesser olacagi devlet-i
Islmiyye tasdik eder ki eger bild-i Rumiyyeyi |Yunanistan| makarr-i saltanat ve
hkmet ve mahall-i tevakkuI ve ikamet etmeyeler idi vech-i har ile hiIz u hirsetine
muvaIIak olamazlar idi
314
; 'Imdi tekrar Frane devletinde XII. Louiseìn hl u snina
gelelim. Pes Frane Krali olan Louise her kavmin harekt ve sekentini tecesss
eyledigimizde ez-cmle ahlisinin ahlki birbirine muhaliI olan Italya hkmetini zabt
etmis iken hiIz u hirsetinde mukaddem zikr olunan kavide riayet etmediginden
zaman-i kallde yed-i tasarruIundan iktigi malum olur
315
; 'mezkr Asya`nin halki
daire-i itaatten hurc ve hkimlerine isyan etmek iktiza eder iken yine merkez-i itaat ve
inkiyadda ber-karar olduklari istigrb olunursa cevab ve beyan ederim ki tarihi mazbut
olan hkmetleri grdk ki iki vech ile zabt u idare olunur
316
.
Yeni tesis olmus devlet ve devletik manasinda 'hkmet kelimesinin
kullanimi iin burada birka rnek vermek istiyoruz: 'Veyahud hkimlerden biri har
devleti dahil-i kabza-i tasarruI edb hkmetini kendi Ir-i nesebinden birine teIvz
ve siparis eyler; Ispanya kralinin Siciliyateyn ile vki olan hussu misill
317
.
Yukaridaki heriki manayi da tesmil iin mtercim birinci blmn basligini 'Env-i
Hkmet Beyanindadir seklinde tercme etmistir.
Yazma metinde hkmet kelimesi, hkmdarin hkimiyet alanini iIade iin de
kullanilmistir: 'Tamam bu mesib ve Ievci musanniIin tasvir ve tasvib eyledigi
hkimin mahall-i hkmetinde vkidir
318
; 'Binaenaleyh mer-i lem her emrde
313
YM, 12.
314
YM, 15.
315
YM, 21.
316
YM, 31.
317
YM, 7.
318
YM, 3.
117
mstakil olmaz; belki mdebbir-i evvel mesabesinde olmagla elbette icra-yi adalet ile
zr-i hkmetinde olanlarin menIaatine cidd say etmek lzim olur
319
.
Hkmet kelimesi ynetim ve iktidar anlaminda da kullanilmistir: 'Kezlik
Kk Ispanya dedikleri Sicilyateynìn kh Roma imparatoru ve kh Ispanyalu
t araIi ndan bi rka daIa suhl et i l e el den ele getigi iki taraIin dahi hkmet-i
cebbaranesinden ahli dilgr ve mteneIIir olup kendlere bir hkim-i dil bulmak
mmidiyle hkimlerinin tecedddne mil ve rgib olmalarindan nesèt eylemistir
320
;
'Lkin vaktiyle tedbrine mbseret olunmadigindan ilaci mskildir dedikleri gibi
umr-i saltanat ve hkmetde vki olan ihtill bunun ayni olub bade`z-zaman zuhur
edecek Iet mukaddem mlahaza olunursa deI u ilaci mmkn ve eger bilinmeyb
herkese malm olacak rtbelerde siddet bulursa tedbri vs kudretten haric olur
321
;
'Ey zabt eyledigi memlikin tedbr ve hkmetine kdir midir ve herne kadar bir
hkim sahib-i azamet olursa da yine Ii`l-hakka acezeden olan nev-i insandan bir sahs-i
zI olmagla azamet ve sani ile teshr eyledigi memlikin tedbr ve hkmeti degil
belki memlik-i mezkrenin isimlerini ve dahi htirinda hiIz etmeden cz oldugundan
suret-i zhirde olan kuvvet ve kudreti hilkati nde olan zaaI u Itur ve acz kusurunu
beyan eyler
322
.
Fakat hkmet ve devl et kel i mel eri ni n herhangi bir mana Iarkliligi
gzetilmeden, birbirinin yerine kullanildigi blmler de vardir: 'Vech-i evvel: Hkmet
bir hkim-i mstakil ile idare olunur ki ol-hkim cem re`yinde Iail-i muhtar olub
riclinden murad eyledigini her vechile istihdama kdir ola. Vech-i sni: Devlet bir
hkim-i gayr-i mstakil ile idare olunur ki ol-hkim re`yinde Iil-i muhtar ve murad
eyledigi ricli istihdama kdir olmayub belki ez-kadm umr-i mlke mdahaleye
salahiyyeti olan ricli istihdama mecbur ola. Imdi bu misill re`yinde mstakil olmayan
hkimin ricl kibri dern-i mlkde baska baska emlk ve reya sahibi olub reyanin
319
YM, 8.
320
YM, 11.
321
YM, 19.
322
YM, 25.
118
bi`ttab mahabbet ve itaatleri ancak mezbr ricllere mnhasir olmagla hkim-i
merkmun kuvveti kall olur. Lkin hkim-i mstakilin kuvvet ve kudreti kesrdir
323
.
1.2. Prince Kavrami nin Tercmesi:
Yazma metinde 'Prince kelimesi bazan hkim bazan da kral kelimeleri ile
karsilanmistir. Yalniz bu kel i me sadece 'hkmdar, tahtin ve iktidarin sahibi
anlaminda kullanilmistir, Ingilizce`de sahip oldugu anlamda 'hkmdarin ocuklari,
varisleri manasinda tercme edilmemistir.
Prince kelimesi, yazma metinde su karsiliklari bulmustur: Ul`l-emr (YM, 5)
sadece bir yerde, veliyy`n-nimet-i sahib-i taht (YM, 10); hkim-i mstakil (YM, 31);
kral ( YM, 36) hkim ( YM, 49); sahib-i devlet (YM, 51). Metin ierisinde ok az
gemekle birlikte King kavrami da 'Kral, melik anlaminda tercme edilmistir (mlk
ve seltn: YM, 80).
Prince kelimesi, tahtin sahibi, hkmdar olarak tercme edilirken; metin
i eri si nde hkmdari kasdedecek bi rt aki m unvan ve l akabl ari n kul l ani mi nda
mtercimin birtakim dikkat ve tasarruIlari szkonusu olmustur. 'Sultan unvani,
Machiavelliìn hkmdarini tavsiIte, 'huruc-i ale`s-sultan terkibinin ierisinde genel
bir iIade haricinde, kullanilmamistir. Osmanli siyaset gelenegi iin de sultan nvani,
mslman hkmdarlar iin kullanilmistir
324
.
Machiavelliìn hkmdarini tavsiIte 'padisah kavrami da hibir suretle
gememektedir. Mtercim, ogunlukla eserin tercmesinde hkmdar manasina hkim
tabirini kul l anmakt adi r. Bi l i ndi gi zere padi sah, Osmanl i sul t anl ari ni n 'rI
hkmdarlik siIatini iIade eden, mslman hkmdarlara ve zellikle ok genis
lkelere sahip imparatorlara verilen nvandir
325
. Osmanli tarihi zerine alisan Batili
arastirmacilar bu nvani 'imparator olarak tercme etmislerdir. Osmanli hkmdari,
imparatoru anlaminda kullanilan 'hdavendigar tabiri
326
de metinde hkimleri tavsiI
etmek iin kullanilmamistir. Emir, Gazi, Han, Kagan nvanlari da metinde yoktur.
323
YM, 31.
324
Halil Inalcik, 'Padisah, I.A. IX, 1964, s. 491; Taneri, a.g.e., s. 220
325
Inalcik, a.g.m., s. 491.
326
Inalcik, a.g.m. s. 492.
119
Genel manada hkmdari tavsiI iin metnin ilk blmnde 'ul`lemr tabiri
kullanilmistir. Fakat bu kullanim belli bir hkmdari tesmiye iin degildir.
Yazma metinde iyi bir hkmdarin siIati olarak su kelimeler kullanilmaktadir:
'cmleden ziyade Izil ve dil olmak (YM, 79); (IM, 108): salih ve kil (YM, 136);
liyakat ve ehliyyet ve istihkak ve keIaret ve sir Iezil-i matlbe|ye sahib olmak|,
mstahakk ve mstaidd kimesneleri intihab ve hizmetlerinde istihdam etmek.
'hkimlere lzim olan akl u rsd Ietanet ve tedbir ve hkmet ve siyaset ve idare-i
umr-i asker ve memlekettir
327
. Bu t ani ml amal ari n yani nda 'gaddr ve zalim
olma|k|
328
da iyi bir hkmdarin tasimasi gereken vasiIlardandir. Ona gre bir hkim
gerektiginde 'kizb cevr gibi kt bir davranisi yapmaktan tereddd etmemelidir. Ona
gre 'hisal-i hamide ve Iezail ogu kere hkimlerin zevaline neden olmus, 'kabyih ve
seyyiat da hkimler iin 'mucib-i devlet ve ikbal olmustur.
329
Bu bakimdan mstakil
bir hkmdarin siIati olarak 'sahib-huruc ve sahib-kiran
330
iIadelerini kullanmaktadir.
1.3. Politic Kavraminin Tercmesi:
'Politic kelimesi iin siyaset manasinda tercme ondokuzuncu yzyilda da
kullanila gelen bir manadir. Bu kelime iin Kamus-i Trk`de yazilan madde de su
karsiliklar verilmistir: '1-Hkmet, idre-i memleket, 2-Mstahakk-i mczt olanlarin
cezasini vermede ibrz-i siddet, 3-Ceza, mczt, 4-Umr-i raiyyenin tanzimi in
hikmet-i hkmet iktizsindan olan icrat, 5- Devletler beynindeki mnasebt ilmi
331
.
Yazma metinde 'politic manasinda yukaridaki drdnc mana kullanildigi gibi bu
kelime diger manalar da da bir ok yerde kullanilmistir.
'Politic kelimesine de 'Ienn-i tedbir ve siyaset
332
olarak karsilik verilmistir.
Esasinda kelimenin karsiligi 'Ienn-i siyaset (YM, 43) olarak tercme edilmis, 'tedbr
ve hkmt (YM, 95) anlamlarinda da metin ierisinde kullanilmistir.
327
YM, 115
328
YM, 132.
329
YM, 120.
330
YM, 88.
331
Semseddin Sami, Kamus-i Trk, Dersaadet, Ikdam Matbaasi, 1317, s. 754.
332
YM, 24.
120
Modern dnem siyasetiler manasinda; modern politics, 'mteahhirn-i
mdebbirn (YM, 95) olarak tercmesi yapilmistir. Siyasi dsnrler manasi, political
thinkers, iin de 'mdebbir-i umr-i lem olanlar (YM, 104) terkibi tercih edilmistir.
Tedbir kelimesinin on dokuzuncu yzyilda 'siyaset, siyaset etme manalarinda
kullanimi szkonusu degildir. Kamus-i Trk`de bu kelimeye 'Bir isin kibetini
dsnerek esbb-i husul ve muvaIIakiyetine tesebbs, bir isin muvaIIakiyet-pezr
olmasi iin dsnlms tark manalari verilmistir. Fakat siyaset etme, devlet ve
kamuya ait isleri tanzim etme manasi kullanilmamistir.
1.4. Turk Kelimesinin Tercmesi:
Prince`te Osmanli Devleti`ni iIade iin 'Turk kelimesi kullanilmistir. Bu
kelime de mtercim taraIindan 'devlet-i Islamiye olarak tercme edilmistir
333
. Yazma
metinde Devlet-i islamiye padisahinin mstakil oldugu, yani iktidarin btn yetkilerini
elinde bulundurdugu ve otorite sahibi oldugu vurgulanmaktadir.
1.5. Citizen ve Subject Kavramlarinin Tercmesi:
Klasik dnem Osmanli Devlet geleneginde devlet idaresi ile grevlendirilen
kimseler genellikle devsirme olup, Endernda Osmanli terbiyesinden getikten sonra
esitli grevlere getiriliyordu. Fatih Sultan Mehmet, hkmdarligi ile nIuzlu aileleri
devlet grevinden azl ederek, 'kul taiIesinden olan kimselere grev ve yetki vermis
334
bu usul ile devlet idaresinde mutlak hkmdarlik sistemini temin etmistir. Buna gre
devlet erkni can ve mallariyla padisahin iradesine baglanmislardir. Dolayisiyla rical
ve mer bundan sonra hkmdarin kul ve mahkmu sayilirdi.
Osmanli siyaset geleneginin ve uygulamasinin geregi olarak ricl ve mera
i i n kul l ani l an kul ve mahkm t abi rl eri 'ci t i zen ve subj ect kavraml arinin
tercmesinde kullanilmistir. Esasen bu kavramlarin tam karsiligi vatandas ve halk
olmalidir.
333
YM, 32. Mehmed SeriI tercmesinde 'Turk kelimesi devlet-i Osmaniye olarak tercme edilmistir.
334
Halil Inalcik, 'Mehmed II, I.A. , VII., 1970, S. 511.
121
Yazma met i nde halk mansindaki subject kelimesi, 'mahkm skkn-i
memleket, skkn ve raiyyet, kul ve tebea, reaya, abd ve memlk kelimeleri ile
karsilanmaktadir. Mahkm kelimesinin halk manasinda kullanimi iin asagidaki metin
bir rnektir: 'Binaenaleyh |88| metanet ve istihkmini murad eden hkim blda tahrir
u beyan olunan vechler zre hareket etmek iktiza eder ve dahi mahkmlarin vakt-i
huzur ve rahatta izhr ettikleri hizmet ve sadakate IiriIte olmayub mezbrlari daima
kendsne muhta olacak vechile hkimne istihdam eyleye. (.) Amma vakt-i seIerde
ve mlk hkimin mahkmlara muhta oldugu zamanda uhd-i sbikayi icrada ve eda-
yi hizmette istikamet zre sabit-kadem olanlar ekall-i kalldir
335
.
Machiavelli, Osmanli Devleti`ndeki ricl ve tebea iin 'slave kle tabirini
kullanmis, bu kavram da Trke`ye 'abd |ve| memlk ve erg-i mahss olarak
tercme edilmistir: 'Imdi bu i ki nev hkmet kem-yenbag t e cesss olundukda
malm olur ki bir devlet devlet-i Islmiyeye istil ile memlikini yed-i tasarruIuna
idhl etmek hayli mskildir. Amma zaIer-yb olursa zabt u muhaIazasi sndir. Ve
istil hussunda olan usret bundan iktiz eder ki devlet-i Islmiyye ricli taraIlarindan
istil etmek kasdinda olan bir har devleti tahrk ve da`vet mmkn olmayub ricl-i
devlet-i Islmiyyeye gre isyn ve bu takrb ile tark-i istimlk sn olmak emr-i
baddir. Zira sahib-i saltanatin abd-i memlk ve erg-i mahsslari olmalarindan nsi
tamaa dsrmekle yahud har vechile iIsd u idll olunmalari emr-i mskildir.
Mmkn oldugu surette dahi blda mestr olan sebebler muktezsinca |33| ricl-i
devlet-i Islmiyeyi celb cezb ve kendlere tbi etmege kudretleri olmadigindan nsi
bir-vechle mIid ve nIi degidir
336
.
1.6. Virtue Kavraminin Tercmesi:
Bu kelime, Bati siyasal dsncesinde bir kisinin sahip olmasi gereken baslica
erdemlerin btnn, gc, beceriyi, yigitligi, cesareti, mahareti, basariyi, kapsayacak
bir vurguyla kullanilmaktadir
337
. Trk-Islam dsncesi ve IelseIesinde, Osmanli siyaset
ve ahlak metinlerinde 'virtue kavramini karsilayan kavram ve szck esas itibriyle
'Iazilettir.
335
YM, 88.
336
YM, 33.
337
122
Virtue, yazma metinde Iazilet (YM, 54); mekrim (YM, 66); hisl-i hamide ve
Iezil (YM, 121); hisl-i hami de ve Iezi l (YM, 121); hisl-i hamde ve etvr-i
pesendide (YM, 134); hisl-i hamde ve mekremet (YM, 139) anlaminda ierigi ve
vurgusu ayni olmakla birlikte, Iarkli kelimelerle karsilanmistir.
'Fazilet
338
kel i mesi , ahl aki er deml er i i I ade eder bi r anl amda I sl am
IilozoIlarinin eserlerinde kullanilmis, 'insana ait degerli huy, 'en yksek mutluluga
ulasmanin araci olarak tanimlanmistir. Klasik ahlak kitaplarinda tanimi ve zellikleri
itibariyle sayisi Iarkli tasniIlere tutulmus 'Iazilet kavrami, hkmdarin sahip olmasi
gereken bir zellik olarak grlmstr. Kutadgu Bilig`de bir kisinin hkmdar
olabilmesi ve iktidarda kalabilmesi iin gerekli grlen bir zellik olarak 'Iazilet
sahibi olmasidir. Fazilet sahibi olmasi ise bir hkmdarin, adil, sznde duran, dogru
szl, yumusak huylu ve alak gnll, ihtiyatli, sabirli, merhametli, seIkatli, tatli dilli,
cmert ve gler yzl olmasi demektir
339
. Yazma metinde bu kelime, gc, beceriyi,
yigitligi, cesareti, mahareti, basariyi, kapsayacak bir vurguyla kullanilmaktadir.
1.7. Fortune Kavraminin Tercmesi:
Hkmdar`da talih, insanlarin denetleyemedigi glerin gstergesi olarak
kullanilmistir. Fortune kelimesi
340
Trke`ye baht u tali (YM, 46); (MS, 61); msaade-
i baht u tli ve muvenet-i rzigr-i muvIik muktezsi zre zuhura gelen (YM, 46)
olarak tercme edilmistir. Talihin yaver gitmesi anlaminda ise good Iortune; 'baht-i
msaaid ve tli-i said (YM, 55); msaade-i baht u tli (MS, 65) ile karsilanmistir.
Trke`de kullanilan baht kelimesi, 'iyi ve kt olaylarin bagli bulundugu
insan st program anlamina gelmektedir. Fakat bu kelime olumlu manada, daha ok
sevindirici bir olay iin kullanilmaktadir. Ayni manadaki talih kelimesi de Arapa 'tali
kelimesinin Trke`de kullanildigi sekildir. Bu kelime de insan iradesi disinda
gereklesecek seylere isaret eder
341
.
338
MustaIa agrici, 'Fazilet, DIA, XII, Istanbul, 1995, s. 269.
339
Bagdatli, a.g.m., s. 55.
340
Bu kelime Kamus-i Fransev`de tli, baht, ikbl manalariyla karsilik bulmustur. Bkz. Semseddin
Sami, Kamus-i Fransev, Istanbul, Mihran Matbaasi, 4. b., 1322/1905, s. 1078.
341
Bekir Topaloglu, 'Baht, DIA, IV, Istanbul, 1991, s. 522.
123
Machiavelli, insan hayatinda kendi iradesi disinda, gereklesen olusumlari
sans, yazgi, talih anlamindaki 'Iortune kavrami ile tasvir etmektedir. Fortune`nin tipki
taskin bir nehir veya bir kadin gibi ancak cesur kisilerce zabtedilebilecegini iIade
etmektedir. Bati dsncesinde talihin bir tanria olduguna dair antikagdan itibren
sregelen bir benzetme vardir. Machiavelli de devletlerin tesisinde talihe etkin bir rol
verir. Talihlerinin yaver gitmesiyle hkgmdar olan kimselere rnek olarak Francesko
SIorce, Musa, Cyrus, Romulus, Theseusù rnek gstermektedir.
1. 8. Republic Kavraminin Tercmesi:
Yazma metinde, 'Republic kavrami; azadelik ve cumhur ile karsilanmistir.
Cumhuriyetin ziddi olarak da 'mstakil idare kavrami kullanilmistir. Republic,
Cumhur (YM, 7); cumhuriyye (YM, 9); cumhuriyet (MS, 38); cumhur ve azdelik
(YM, 41) anlamlarinda tercme edilirken selI-goverment, kelimesi de azadelik (YM,
73) manasinda karsilanmistir.
Cumhuriyet, insanin dogustan sahip oldugu bir hakkin ve insanin yaratilisinin
bir geregi olarak dsnlms bu sebeple hrriyet ve esitlik kavramlari ile birlikte
tanimlanmistir.
124
2- Kavramlar Szlg
A
absolute (IM, 34): mstakil (YM, 3)
action(s) (IM, 145): eIl ve harekt (YM, 149)
adherent (P, 163): taraIgr ve mun (YM, 164); izhr-i meyl sadakat ve inet ve
mzheret eden kimesne (YM, 164)
admire (P, 30): medh sena etmek (YM, 32)
admirable (P, 42): esreI ve esher (YM, 25)
administrator (P, 30): |devletin| umurunu idare ve ryet (YM, 32)
ambitious (IM, 34): hirs u tama-i muzir (YM, 88)
ancestor (P, 11): ba v ecdd (YM, 9)
ancient body oI lord (P, 30): hanedan kibri (YM, 32); asilzadegn (MS, 54)
antiquity (IM, 59): zaman-i kadm (YM, 68)
antiquity oI blood (P, 29): hanedan kibri (YM, 32); asalet ve kidem-i necabet (MS, 53)
army (IM, 37): asker-i cerrr ve siph-i b-sumr (YM, 10)
'zamanemiz hkim ve valileri blda mezkr olanlar bile iktiI etmeyb seIer
ve hazerde mheyya ve amde ettikleri asker-i cerrr ve siph-i b-sumr ile
hem-hududlari olan devletlerin tamadan nsi olan hcumlarina mmanaat ve
memlik ve arazilerini muhaIaza ve siynet ederler; (YM, 10)
enormous army (P, 132): askir-i mtevIire (YM, 134)
art (P, 177): hireI ve sanyi (YM, 179)
auxiliary (P, 93): imdd ve inet tarki (YM, 101)
125
auxiliary troops (P, 103): imdd ve inet in irsl olunan asker (YM, 107)
authority (IM, 24): kuvvet ve kudret (YM, 12)
B
baron (P, 29): ricl (YM, 31), ricl kibr, (YM, 31); yan (MS, 53)
bestowe (P, 50): hazir ve mde eylemek (YM, 57)
burgher (IM, 46): yerli ve sehr (YM, 86)
burn (P, 83): yagma ve gret etmek (YM, 93)
C
cardinal (IM, 46): kardinal (YM, 38)
capacity (IM, 87): istihkak ve kabiliyet (YM, 107); istidd ve liyakat ve ehliyyet
(YM, 187)
cavalry-inIantry (P, 14) : mera ve zubbt (MS, 44)
cause (P, 131): esbb ve ilel (YM, 134)
principial cause (P, 132): illet-i mstakile (YM, 88)
center (IM, 42): merkez-i memleket (YM, 28)
chain (P, 71) kabul-i kayd-i ubudiyet (YM, 88)
change (IM, 46): tebeddl ve tecedd (YM, 38)
changed (IM, 75): mtegayyer ve diger-gn olmus (YM, 95)
changeable (P, 43): televvn ve tegayyr zre olma(k) (YM, 93)
character (IM, 46): bi`t-tab (YM, 37); hakikat-i hl ve keyIiyet-i aml ve eIl (YM,
143); haslet (YM, 143)
126
choose (P, 185): intihab (YM, 191)
christendom (P, 173): Iseviyye (YM, 176)
city (IM, 51): kura (YM, 43)
civil principality (P, 73): azde memleket (YM, 83)
citizen (IM, 51): skkn-i (memleket) (YM, 43); hemsehri (YM, 83)
private citizen (P, 49): vam-i ns (YM, 55)
conquare (P, 30): istil ile memlikini yed-i tasarruIuna idhl etmek (YM, 32)
constitution (P, 44): yin ve kavid ve kavnn (YM, 48); kavnn-i essiye (MS, 63)
constitution oI goverment (IM, 45): hkmetlerin bazi kavid ve kavnn|i|
(YM, 35)
comedy (IM, 66): izhr-i lube v lehv (YM, 80)
compassionate (P, 43): merhamet ve seIkat (YM, 120)
condemn (P, 132): zemm kadh etmek (YM, 134)
condition (P, 43): kavid ve kavnn (YM, 47); kavnn (MS, 62)
old condition (P, 43): kavid ve kavnn-i atka (YM, 47)
conduct (IM, 12): harekt ve sekent (YM, 143)
conIront (P, 166): zaIer-yb olmak (YM, 165)
contrary (IM, 59): muhaliI (YM, 67)
counsel (P, 186): umrlarini istisre etmek (YM, 191)
country (P, 73): vatan (YM, 83)
courageous (P, 83): bahadir ve sec (YM, 93)
127
cowardly (P, 94): pr-havI u hasyet (YM, 101)
crime (IM, 58): cem hasil-i zemime (YM, 66); kabahat ve senat (YM, 67); kabyih
ve cerim (YM, 84); kabyih ve seyyit (YM, 201)
cruelty (IM, 66): cevr teaddi (YM, 81); zulm gadr (YM, 93); gadr u muzlimet
(YM, 120); b-rahm ve b-emn (YM, 134); husnet ve runet (YM, 134)
curious (IM, 112): mtecessis (YM, 143)
custom (P, 11): kavid ve kavann (YM, 9), mesreb, (YM, 14) dt (YM, 35); usul ve
kavid (MS, 39), det (MS, 43)
D
dangerous (P, 93): mazarrat ve muhatara (YM, 101)
death (IM, 108): katl u siyaset (YM, 135)
debauchees (IM, 85): seIih (YM, 105)
deed(s) (P, 132): eIl ve hareket (YM, 134)
deIence (P, 93): deI? ( YM, 100)
deIormity (IM, 113): uyb ve nekyis (YM, 143)
despotism (IM, 47): hkmet-i mstakile (YM, 88)
dethrone (IM, 45) taht-i saltanattan hal olunmak (YM, 36)
diIIerent (IM, 46): muhliI ve mugyir ('contrast anlamina daha yakin bir kullanim)
(YM, 37)
diIIicult (P, 165): umr-i mskile (YM, 165)
disarm (P, 163): lt-i harbiye ve eslihayi mahkmlari yedlerinden ahz u kabza
mbaseret etmek (YM, 162)
128
discriminate (P, 185): temyiz etmek (YM, 190)
dispute (IM, 76): redd nakz (YM, 96)
disorder (P, 18): asb ve ihtilal (YM, 16); ihtill (MS, 43)
dissensions (IM, 86): sikk u niIk-i dernlari (YM, 106)
disunited (P, 18): ecns-i muhteliIe (YM, 101)
division (IM, 45): teIerruk ve ihtill (YM, 36)
divulge (IM, 112): iln ve iIs etmek (YM, 143)
dominion (P, 7): tasarruI etmek (YM, 7) 'TasarruI etmek mlik olanin sevket ve
kuvveti yahud saadet-i tlii veyahud hsn-i hul ku ve memdhiyet-i etvr
veyahud devlet-i aharnin imdd ve ineti sebebiyle olur; (YM, 7); kabza-i
tasarruI, (YM, 25)
dregs (IM, 85): rezil (YM, 105)
drill (P, 30): teallm-i ahvl-i harb kital (YM, 113); temerrnt-i askeriye (MS, 108)
E
equity (IM, 39): insaI ve adalet (YM, 24)
equal (IM, 66): msvi ve mudil (YM, 80)
equality (IM, 71): msavat-i asliye (YM, 88)
elective (IM, 56): intihb ve imtiyz (YM, 54)
empire (P, 32), memlik (YM, 34); hkmet (YM, 103)
encourage (P, 177): izz ve ikram ile taltI ve tatyb (YM, 179)
enemy (P, 166): ad ve muhaliIn ve hassd ve muarizn (YM, 166); husema ve ada
(YM, 166)
129
enIorce (P, 44): cebr u kahr (etmek) (YM, 48)
esteemed (IM, 146): muteber (YM, 149)
example (IM, 76): temsil (YM, 95); ibret numune (YM, 73)
highest examples (P, 41): meshir-i zevat-i kiram (YM, 45)
experiance (IM, 84): tecrbe (YM, 104)
extraordinary (P, 173): azme ve celile (YM, 176)
F
Iaction (P, 165): sikk u niIk (YM, 164)
Iaith (P, 137): sidk u huls (YM, 139)
IaithIul (P, 118): sidk u saIvet (YM, 120)
Iaithless (P, 118): kizb habaset(YM, 120)
Iashion (IM, 47): melbust icadi (YM, 39)
Iavour (P, 73): ittiIak ve ianet (YM, 83)
Iear (P, 83): tehdid ve tahvI (YM, 93)
Ieared (P, 130): mahI (YM, 132)
Iestival(s) (P, 178): melib temaslar tertibi (YM, 179)
Iidelity (P, 94): sadakat ve istikamet (YM, 101)
Ilatterer(s) (P, 185): meddahn (YM, 190)
'Malm-i enmdir ki mdhene dedikleri sey her taraIda ve ale`l-huss
hki ml er sarayl ari nda ryi cedi r. Zi ra nev-i i ns a n bi ` t -tab neIsleri
mahabbetine mecbl olmalariyla kend neIs zatlarin olan hsn-i zanlarini
130
tasdik eder kelimattan mahzz u memnun ve bu vechile mdahinlere magbn
olurlar. Ve hkimlere gre hakarete giriItar olmaksizin mdheneyi men
deI etmek dahi hayli mskildir; (YM, 190)
well-Iounded Ilattery (IM, 143): esas-i metin-i hakikat zre mebni olan
mdhene (YM, 194)
Ilightiness: (IM, 46): hiIIet ve televvn (YM, 37)
Iorbearance (P, 132): Iart-i mlyemet (YM, 135)
Ioreign lands (P, 132): memleket-i bgne (YM, 134)
Iorm (IM, 76): tarz (YM, 95)
Iormidable (IM, 85): rs-i havI u hasyet (YM, 105)
Iortune (P, 42): baht u tali (YM, 46); (MS, 61); msaade-i baht u tli ve muvenet-i
rzigr-i muvIik muktezsi zre zuhura gelen (YM, 46)
good Iortune (P, 49) baht-i msaaid ve tli-i said (YM, 55); msaade-i baht u
tli (MS, 65)
Ioundation (P, 93): esas-i metin stvre (YM, 100)
Iounder (IM, 54): bni-i devlet (YM, 53)
Iree (P, 82): serbestiyet (YM, 93); ben adem(in) eIl ve hareketlerinde Iil-i muhtar
olmasi (YM, 201)
Ireedom (P, 37): cumhur ve zadelik (YM, 40); hrriyet (MS, 58)
G
generous (P, 118): cd ve sehavet (YM, 120)
glory (IM, 86): itibr ve shret (YM, 106)
131
god (P, 197): hallk-i lem olan Hak Tel (YM, 201)
govern (IM, 39): tedbir ve hkmetine kadir olmak, (YM, 25); yed-i tasarruIunda
ol(mak) (YM, 32).
government (IM, 84): hkmet (YM, 103)
government oI world (IM, 58): hkem-yi cihan (YM, 66)
gravity (IM, 145): metanet (YM, 149)
greatness (IM, 145): azamet (YM, 149)
H
happy (P, 198): meveddet ve ikbal ile hos-hal ve Irig`l-bl (YM, 196)
hatred (P, 38): bugz ve davet (YM, 41)
heaviest (IM, 108): giranter (YM, 136)
hereditary: (P, 7): neseb-i vahidden miras tarkiyle intikl (YM, 7); irs|| (MS, 67);
hereditary state (P, 7): devlet-i mevruse (YM, 10)
hereditary king (IM, 127): hkim-i bi`l-verse (IM, 172)
hesitation (P, 118): tereddd ve tevakkuI ( YM, 120)
history (IM, 125): mazi (YM, 169)
knovledge oI history (IM, 125): havadis-i kevniye-i maziye (YM, 169)
holiness (P, 149): ilahiyyet (YM, 201)
honest (IM, 116): dil ve munsiI (YM, 148)
humanity (IM, 39): ademiyyet ve insaniyet (YM, 24)
human mind (IM, 66): zihn-i insan (YM, 80)
132
hunt (IM, 95): sayd u sikr (YM, 117)
I
inapplicable (IM, 76): tila ve btila (YM, 95)
incapable (IM, 87): adem-i keml-i ruhsat (YM, 107)
independence (IM, 71): serbestiyet-i tabiiye (YM, 88)
inIidel (IM, 46): kIIr (YM, 37)
innovator (P, 43): tagyr ve tecdd-i kavide tasaddi eden (YM, 47)
intellect (P, 113): akl (YM, 114); 'akl dereceye mnkasim olub derece-i lda
olanlar keml-i rsd zekalarindan nsi bil-taallm hod-be-hod hakayik-i
esyaya intikl ederler. Ve derece-i sniyede olanlar taallm ve teIehhmden
sonra cem manzrt ve mesmti der-akab hiss idrk ederler. Ve derece-i
slisde olan kimesneler gyet humk u beldetden nsi hibir seyin derk
Iehmine kdir olamazlar; (YM, 185)
intelligence (IM, 58): keml-i akl u Ietnet (YM, 66)
interest (IM, 59): umr ve meslih (YM, 67)
irreligious (IM, 116): kIr ilhd (YM, 148)
J
janissary (IM, 45): yenieri (YM, 36)
judicious (IM, 89): kil (YM, 110)
judge (IM, 87): tanzm ve te`diye (YM, 107)
justice: adalet (YM, 24)
justiIication (P, 25): shr ve udl (YM, 134)
133
K
king (IM, 66): mlk ve seltn (YM, 80)
kingdom (P, 25): kral (YM, 13); milel (YM, 51)
elective kingdoms (IM, 127): intihab olan devletler (YM, 172)
kingdom oI Turk (P, 30): devlet-i Islmiye (YM, 32)
knowledge oI the actions oI great men (P, 1): tecrbe-i umr-i atka ve cedde (YM, 6)
L
law (P, 17): ayin ve mezheb (YM, 15); teskilat-i dahiliye (MS, 43); adt ve kavid-i
memleket (YM, 40); kavnn (MS, 58) ; kavid ve kavnn (YM, 100);
kavid-i ser (YM, 139)
legislater (IM, 54): mcid-i yin ve mezheb (YM, 53)
liberality (P, 38): cd u seh (YM, 124)
liberty (P, 38): cumhur ve azadelik (YM, 41) serbestiyet (YM, 41); azadelik (YM, 44);
zadeg ve serbestiyet (YM, 170); irade-i cziye (YM, 201)
'Nev-i ben adem bi`t-tab zdelige tlib ve serbestiyet zre taayyse rgib
olmalariyla ale`s-seviye eli ve edn ve ulem ve chelnin derunlarinda
hubb-i serbestiyet cy-gir ve arz-yi zadelik tab-i cehullerinde takaza-pezr
olub hilkatleri irde-i hrriye zre vki ve tevelldleri kabul-i kayd-i
ubudiyete mmni ol magl a I eza-yi l emde herkes bi r Ierdi n cebri ne
t ahamml edemeyb ber -muktez-yi ci bi l l i yet i st edi gi gi bi t aayys
sevdasindadir ( YM, 88).
watchword oI liberty (P, 38): azdelikle melI (YM, 40); nm-i hrriyet (MS,
59)
134
partisans oI liberty (P, 149): irde-i czi ye ve serbestiyet-i insaniyyeyi
mutekid ve taraIgr olanlar (YM, 201)
liberator (IM, 54): vatan-i aslisini geregi gibi mtegalibe ve gaddr ve zlim ve cabbr
yed-i tasallutlarindan tahlse Iursat-yb olub hals etmek tarkiyle hkim
olmaktir (YM, 54)
lord (P, 30): Padisah-i mstakil (YM, 32) ricl (YM, 32)
loss (P, 133): dr u mehcr olmak (YM, 134)
M
maniIest (P, 131): ispat etmek (YM, 134)
mankind (IM, 45): insniyet ve demiyyet (YM, 42);
maxim (IM, 76): nesyih ve tedbr (YM, 95)
men (P, 41): ben adem (YM, 45); ns (YM, 135); ebn-yi dem (MS, 120)
mercenary (P, 164): askir-i ecnebiye (YM, 164)
method(s) (IM, 76): eslib (YM, 95)
new methods oI warIare (IM, 76): eslib-i cedde-i harbiyye (YM, 95)
mildness (IM, 39) : riIk u mlyemet (YM, 24)
minister (IM, 138): vekil ve mstesar (YM, 186)
mixed (P, 93): mahlta ve mrekkebe (YM, 101)
mixed principiality (P, 15): hkmet-i mlhaka (YM, 12); saltanat-i muhtelite (MS, 40)
monarch (IM, 50): hkim (YM, 43); sahib-i hkmet (YM, 51);
money (IM, 76): nakd (YM, 96)
135
a lot oI money (IM, 76): nakdine-i kesire (YM, 96)
monk (IM, 45): ricl-i mecnun (YM, 36)
moral (IM, 45): ahlk (YM, 35)
morality (IM, 142): dab (YM, 192)
moslem (IM, 46): ehl-i Islm (YM, 37)
N
nation (IM, 45): millet (YM, 35)
Irench notion (IM, 46): Frane ahlisi (YM, 37)
national (IM, 84): yerli (YM, 104)
spirit oI nations (IM, 45): Milletlerin mesreb tabiatlari (YM, 35)
nature (IM, 84): tabiat (YM, 103)
nature oI people (P, 44): nev-i insan (YM, 48)
state oI nature (P, 71): ber-muktez-yi cibilliyet (YM, 88)
noble (IM, 45): sandd (YM, 36); ricl kibr (YM, 83)
O
obstacle (P, 165): kr-i dsvr (YM, 165)
oIIence (P, 93): darb (YM, 100)
oIIicial (P, 34) : ehl-i mensib (YM, 15); mer ve zabbt (zabitin .) (MS, 44)
opinion (IM, 45): eIkr ve mlahazt (YM, 35)
opponent (P, 44): taraI-i hilI (YM, 48)
136
opportunity (P, 42): Iirsat (YM, 46); msaade-i ruzigr (YM, 54); baht-i msaaid ve
tli-i said (YM, 55); msaade-i baht u tli (MS, 65)
'msade-i vakt u zaman ve muvenet-i baht u tli olmayinca meziyet ve
Iaziletin lutIu olmaz (YM, 54)
opposing (P, 149): mugayir ve mnIi (YM, 201)
Oriental (IM, 46): Anadolu (YM, 37)
Oriental peoples (IM, 46): Anadolu ahlisi (YM, 37)
P
pardon (IM, 108): aIv u merhamet (YM, 1135)
parliament (IM, 47): parlemento, ricl-i divan (YM, 38); divan (YM, 151)
'krallarinin istihkm ve metaneti ve ahlisinin rahat ve reIahiyeti in vaz u
tayin olunan cem kavid v e kavnnin alsi parlamento tabir olunur
Divanìn tertibidir. Zira bu parlamentonun mcidi ve nzimi ricl ve kibrin
gurur |152| ve tama-i hallerini ve hareket-i Iuzulnelerini ve sigar-i nsin bi`t-
tab mezbrlara olan husumet ve neIretlerini derk ve ricl kibri Ieda
etmeksizin zabt u rabt tarkini kah te`db ve kah siyanet ve tatyb etmek
muktez-yi akl-i selm oldugunu Iehm edb krallari olan kimesne eger ricl
kibri siyanet ederse sigar-i ns dil-gr ve eger sigar-i nsi himayet ederse ricl
kibr mnIail olub kral-i mesIrun al kile`t-takdireyn mbtel-yi neIret
olacagini mlahaza ile mezbr parlamentoyu vaz u tertib eyledi ki bu
misllbu misll umr sigr u kibrdan mntehab bazi kimesnelerin
mariIetiyle tayin olunan kavid ve kavnn zre ryet olunmagla taraIeynden
vezir-i vhid kralina mnIail ve sikeste-htir olamaz ve bu tedbrden
mnIeham olan budur ki hkim-i kil tavz-i inayt ve tesriIti kendye
mahss edb tertib-i ukbt ve te`dbti ve mucib-i neIret olan harekti ahara
tahml etmek iktiz eder (YM, 152).
137
party (P, 73): Iirka (YM, 83)
passion (IM, 47): hirs u z, heves (YM, 50)
'malm ola ki gurur ve heves ve rzu-yi sn u shret eger hadd-i itidli
tecavz ederse cem-i eIkr u hayl t tan ziyade musibet ve muhaliI-i
insaniyet ve ademiyyet ve nizm-i leme muzir ve rahat ve emniyet-i nsa
muhill bir derddir ve avm-i nsdan bu derd-i can-hirsa mbtel olan kimesne
vcib`l-merhame mecnunlardandir. Zira bu misll kimesne bir drl
halinden hosnud olmayub daima iztirab-i hirs u z ile b-huzur ve her nil
oldugu seye adem-i kanaat ile perisn-i suur olmagla |51| meraret-i hirs u
hevesi uzbet-i saIa-yi mevcudunu mahv iledir; (YM, 51)
patrimony (P, 131): emvl-i mevruse (YM, 133)
people (IM, 116): mahkm (YM, 148)
perIidy (IM, 65): melanet ve habaset (YM, 79)
perilous (P, 43): mskil ve muhatarali (YM, 47)
person (IM, 86): raiyyet (YM, 107)
philosopher (P, 149): hkem (YM, 201)
pillage (P, 18) : gart ve yagma (YM, 15); yagma (MS, 44)
politic (IM, 51): Ienn-i tedbir ve siyaset (YM, 24); Ienn-i siyaset (YM, 43); tedbr ve
hkmt (YM, 95)
'netice-i kelm Louise-i mezkr keml-i akliyla mevsuI hkimlerin |24| ve
memliki zabt u muhaIazada cedd ihtimam eden kimesnelerin kavìd-i
mstahsenelerine mrat etmediginden Lombardiya eyaletinden mehcr ve
mahrum oldu ve Rim papasinin Romanya`ya mstevl olmasi Italya halkinin
sanat-i harb kitali bilmediginden nesèt etmeyb belki Frane krali Louise-i
138
mesIr Ienn-i tedbir ve siyaseti bilmeyb mucebi ile amel etmediginden iktiz
etti; (YM, 24);
modern politics (IM, 76): mteahhirn-i mdebbirn (YM, 95)
political thinkers (IM, 84): mdebbir-i umr-i lem olanlar (YM, 104)
power (P,7): hkmet, hkmt (c.) (YM, 12); kuvvet ve satvet (YM, 36); kuvvet ve
kudret (YM, 92); emaret (MS, 38)
praiseworthy (P, 137): medh-i hss u m (YM, 139)
prejudicial (IM, 84): mris-i env-i muhatart ( YM, 106)
prerogative (P, 30): itibr (YM, 20)
pretext (P, 131): bahane (YM, 134)
prince (P, 1): ul`l-emr (YM, 5), veliyy`n-nimet-i sahib-i taht (YM, 10); hkim-i
mstakil (YM, 31); kral (YM, 36) hkmdar (MS, 35); hkmdar-i mutlak
(MS, 53); hkim (YM, 49); sahib-i devlet (YM, 51)
good prince (IM, 108): salih ve kil (YM, 136)
prince oI kingdom (P, 30): devlet-i mezbure uzmsi (MS, 54)
sekretaries oI princes (P, 181): Umr-i devlette mstahdem ve mstesar ve
mahrem-i esrar olan ricl (IM, 184); vkela (MS, 151)
'Cem hkimler iki nev olub bir nevi her umra nezaret edb bi-neIsihi
hkmet ve idaresine mbaderet eder. Ve nev-i digeri idare-i umru vekil
mstesarlarina veyahut bazi mukarriblerine siparis u teIvz edb mdahaleden
keII-i yed eder. Ve nev-i evvel hkimleri mlk hkmetlerinin ruhu
mesabesinde olub brgiran-i hkmet i mt ehammi l ol malariyla cem
hidemt-i mlkiyeyi ve umr-i etraIi kendleri eda v tekml ederler. Ve
Allahu azim`s-san rdet-i aliyyesini tenIize nIus-i zekiyye ashabini tavst
buyurdugu gibi nlarin dahi ra-yi savab ve yedlerini icraya kil u resd ve
139
kr-gzar ve mstid riclleri vardir. Ve bu misill ricl icra-yi ma-Ii`z-
zamrin bir stad-i hzik yedinde olan lt gibidirler.
Amma ikinci nev hkimler idare-i hkmete lzim olan liyakat u ehliyyet ve
istihkak u keIet ve sir Iezil-i matlbede ksir olmalariyla |187| mstahakk
ve mstid kimesneleri intihab ve hizmetlerinde istihdam ederler ise naksa-i
ztiyelerine are-sz olmak mmkndr.
Ve malm ola ki ilel u eskamdan slim ve cem az-yi vcudu kaviyye olub
brgirn-i mesgil-i takat-gzar-i hkmete tb-ver olmaga kdir olan hkim,
ihmal ve tekslnden nsi inan-i devlet u hkmeti ricl vkel yedlerine
teslim ve teIvz ederse vaziIe-i halini icrada kusur etmis olur. Ve Ii`l-vki zaI
u all ve Iazilet-i matlbede nkis ve istiddi dahi kall oldugu halde bi`z-
zarure bery-i istinet u inet br-i hkmeti tahmil ve idare-i umru reyine
ihle edecek kimesneleri intihabda keml-i dikkat ve teharri etmezse hem
kend vaziIe-i hlini icrada kusur ve hem mahkmlarina gadr-i n-mahsr
eder. Ve bu intihab bir kr-i dsvr degildir (YM, 187).
principality (P, 7): istiklal (YM, 7); devlet-i mstakile (YM, 7); saltanat (MS, 38)
'Devlet-i mstakile ya mddet-i vIireden ber neseb-i vhidden miras
tarikiyle intikl veyahud ecnibden biri mceddeden kesb tahsil edb serir-i
saltanata sud ve taht-i hkmette kud eder; ((YM, 7)
'Esbb-i hkmet-i mstakille |90| evvelen bir cumhur kend serbestiyetine
halel veren hdist ve esbbi reI ve sniyen dern-i memlekette olan ricl
kibrin hirs u tama-i muzirlarini deI etmege daima muvaIIak olmak ve
slisen hem-civarlarinin tahrik u idlllerini ve aml-i haIiyyelerini men
etmek ve rbian za mesabesinde olan skkn-i memleketi gun gn vadler
ile celb cezb ve iIsad olunmalarindan muhaIazaya ebeden basiret zre olmak
ve hmisen dsmanlarin hcumlarina ve bi`l-iktiza mbaseret ettikleri her harb
kitle mansren ve muzaIIeren dil-hh zre netice vermek ve sdisen
inkilbt-i rzigr ile huds ve zuhur eden har nice mevni u avriz-i
140
mskileyi ve serbestiyete halel veren umru her zaman teshl ve tanzm etmek
cmlesi emr-i muhaldir (YM, 90).
new principality (P, 41): hkmet-i cedd (YM, 45); dvel-i cedde (MS, 60)
private citizens (P, 49): vam-i ns (YM, 55)
proIicient (P, 177): sahib-i keml (YM, 179)
property (P, 131): emvl ve emlk (YM, 134)
prosperity (P, 119): ikbal (YM, 121)
province (IM, 40) : memalik (YM, 9)
public (IM, 143) ns (YM, 195)
hatred oI public (IM, 143): lyik-i neIret-i nas (YM, 195)
R
races oI men (P, 132): ecns-i muhteliIe (YM, 134)
rapacious (P, 118): buhl u hisset (YM, 120)
rasonable (P, 26): keml-i akliyla mevsuI (YM, 24)
rebell (P, 29): idare-i itaatten huruc ve hkimlerine isyan etmek (YM, 31); isyan etmek
(MS, 53)
rebellion(P, 16): isyan, Iesad u isyan (YM, 13); huruc-i ale`s-sultan (YM, 10); isyan
(MS, 42); kiyam ve isyan (MS, 59)
reIlection (IM, 84) re`y mlahaza (YM, 104)
religious (P, 118): diyanet ve salbet (YM, 120)
republic (P, 7): Cumhur (YM, 7); cumhuriyye (YM, 9); cumhuriyet (MS, 38); cumhur
ve azdelik (YM, 41); 'Binaenaleyh serbestiyet-i tabiiye ve msavat-i asliyeye
141
karb olan hkmet zade-i cumhuriyeden cmle mahzz olub bazi sahib-
huruc ve sahib-kiran kimesnelerin zuhur ve tasallutlari sebebiyle bi`z-zarure
tahamml eyledikleri hkmet-i mstakileyi kudret ve ruhsat-yb olduklarinda
t ekrar |89| hkmet-i cumhuriyeyi tebdle s a y u i ht i mam ederl er. Bu
sebebden bir hkmet zde ve cumhuriyenin ricli veyahud sigr-i nsi ale`l-
i t t i I ak bi r ki mes neyi i nt i hab ve zer l er i ne hkim-i mstakil nasb
eylediklerinde hkim-i mezbr ne vech ile tedbir ve hareket eylemek iktiza
eyledigini beyan zimninda MusanniIin bu Iaslinda tahrir eyledigi mdebbirat-i
tedbirt-i sbikasi gibi hernekadar mIside ve mudille olmayub kilne ise
dahi yine abes ve beyhude kablinden oldugunda sphe yokdur; ( YM, 89)
republican (IM, 71): zade-i cumhuriye (YM, 88)
retain (P, 26): zabt u muhaIaza etmek (YM, 24)
revolution (IM, 46): ihtill ve inkilb (YM, 37)
reward (P, 177): inmt ve inyt (YM, 179)
rigorous (IM, 37): hadden eIzn ve tahammlden brun zr cevr ceIa ve tasallut ve
zulm ez (YM, 10)
robbery (P, 131): msadere (YM, 134)
rule (P, 43): kavid (YM, 47)
new rules and methods (P, 43): kav'id-i cedide (YM, 47); teskilt ve dt-i
cedide (MS, 62)
general rules (IM, 84): kide-i klliye (YM, 104)
rules oI proportion (IM, 103): kavid-i mnsebet (YM, 127)
S
sanjak (P, 30): eyalet (YM, 32)
142
saIe (P, 93): emniyet (YM, 101)
saIest (P, 38): enseb ve evl (YM, 41)
scoundrel (IM, 116): zalim ve gaddar (YM, 148)
scoundreliness (IM, 58): sekvet ve habset (YM, 66)
sculpture (IM, 103): sanat-i hakkki (YM, 127)
secure (P, 163): kesb-i emniyet etmek (YM, 162)
selI-goverment (P, 17), azadelik (YM, 73); hrriyet (MS, 42)
servant (P, 29): bendegn (MS, 53); vkel ve memurn (MS, 53)
(lord`s) servant (P, 30): mecm-i kibr u sigr (YM, 32)
slave (P, 30): sahib-i saltanatin abd |ve| memlk ve erg-i mahsslari (YM, 32)
slavery (IM, 71): esaret (YM, 88)
soldiers (IM, 85): grh-i askire (YM, 105)
spirit (IM, 45): mesreb tabiat (YM, 35); ahlk (YM, 37)
state (P,7): devlet, dvel (c.) (YM, 7); (MS, 38)
statecraIt (P, 26): Ienn-i tedbir ve siyaset (YM, 6)
statue (IM, 103): veIk-i kaide-i putperest (YM, 127)
subject (IM, 51): reaya ve ahli (YM, 43); mahkm (YM, 136); halk (YM, 150)
subjugating (IM, 40) : zabt eylemek (YM, 14)
subtle (IM, 143): Iark u temyizi zihn derke muhta olan (YM, 194); be-gayet nazik
(YM, 194)
suIIicient (P, 82): kiIayet edecek miktar (YM, 93)
143
supersitition (IM, 37): cemi-i umr-i atka ve kadme (YM, 10)
supporter (IM, 127) muin ve taraI-gr (IM, 172)
T
tax (IM, 85): vergi (YM, 105)
theologian(s) (P, 149): hkem-yi ilahiye (YM, 201)
tranquility (P, 32): emniyyet ve rahat (YM, 34)
treachery (IM, 59): dekk hile (YM, 67)
tribute (P, 37): harac (YM, 40); vergi (MS, 57)
trickery (IM, 58): gadr u hiyanet (YM, 66)
Turk (P, 30): devlet-i Islmiye (YM, 32); devlet-i Osmaniye (MS, 54)
tyrant (IM, 71): cebbire ve zleme (YM, 88)
U
ungrateIul (P, 130): b-veIa ve mryi (YM, 132)
unit (P, 83): yek-baht u yek-dil ol(mak) (YM, 94)
unity (IM, 127): ittiIak ve ittihad ederek yek-dil ve yek-baht olma (YM, 172)
V
valiant (P, 94): pr-secat ve cesaret (YM, 101)
variable (P, 44): mtegayyir ve mtelevvin (YM, 47)
varied (IM, 84): tegayyr-pezr (YM, 103)
vengeance (P, 38): bugz ve daveti kesr ve ahz-i intikam etmege arzu veIr olmak
(YM, 41)
144
vice (P, 119): menIr-i hal olan kabyih ve seyyitin (YM, 121)
virtue (IM, 51): Iazilet (YM, 54); mekrim (YM, 66); hisl-i hamide ve Iezil (YM,
121); hisl-i hamide ve Iezil (YM, 121); hisl-i hamde ve etvr-i pesendide
(YM, 134); hisl-i hamde ve mekremet (YM, 139); 've malm ola ki
musanniIin msade-i vakt u zaman ve muvenet-i baht u tli olmayinca
meziyet ve Iaziletin lutIu olmaz dedigi makamda laIz-i Iaziletten muradi mekr
hi l edi r ki I i -neIsi`l-emr icrasi msade-i ruzigra muhtadir. Halbuki
Iaziletinin lutI u menIaati daima derkr memdhiyyet ve makbuliyyeti zatinda
sikrdir; (YM, 54).
virtuous (IM, 65): Izil (YM, 79)
voluntary (IM, 71): ihtiyar (YM, 88)
W
war (P, 26): harb u kital, ceng cidal (YM, 8); sanat-i harb kital (YM, 24)
weakness (IM, 111): zaaI ve acz (YM, 139)
wisdom (IM, 66): dide-ks-yi basiret ve ibret (YM, 66); ilme`l-yakn (YM, 136); iml-
i akl u tedbir (YM, 195)
wise (P, 185): kil (YM, 45); mdebbir ve kil ve resid ve Izil kimesne (YM, 191)
word (IM, 113): uhd u emn ve kavl u peymn (YM, 144)
world (IM, 75): krre-i arz (IM, 43); cihan ve cihanyn (YM, 95); lem-i kevn Iesad
(YM, 103)
ends oI the world (IM, 51): krre-i arzin arzi-i mntehsi (YM, 43)
happiness oI world (IM, 111): nizam ve rahat-i lemiyn (YM, 139)
aIIairs oI the world (P, 197): umr-i dnya (YM, 195)
145
FENN-I HKMET VE SIYASET
MACHIAVELLI
&
ANTI-MACHIAVELLI
PRUSYA KRALI II. FRIEDRICH
146
|FIHRIST|
SayIa 1- Mukaddime-i mmeyyiz
SayIa 5- MusanniIin ricl-i Avrupa`dan bir kimesnenin ismine al tarki`l-mrasele
tahrir eyledigi mukaddimesinin tercemesidir.
SayIa 7- Fasl-i evvel: Env-i hkmet beyaninda
SayIa 7- Cevab-i mmeyyiz.
SayIa 9- Fasl-i sni: Saltanat-i mevrse beyaninda
SayIa 10-Cevab-i mmeyyiz
SayIa 12- Fasl-i slis: Hkmet-i mlhaka beyaninda
SayIa 24- Cevab-i mmeyyiz
SayIa 30- Fasl-i rbi: Vech-i muhaIaza-i devlet beyaninda
SayIa 39- Fasl-i hmis: Yed-i tasarruIa idhl olunub cumhur ve zadelikle me`lI
memlik beyaninda
SayIa 45- Fasl-i sdis: Bir dem avm-i nsdan iken mceddeden hkim olub Ieth u
teshr eyledigi memlikin beyaninda
SayIa 55- Fasl-i sbi: Kuvvet ve kudret ve meziyyet Iazilet sahibi olmayup mcerred
harin ineti veyahut kendnn tli-i pr-sadeti sebebiyle avm-i nsdan
birinin mceddeden hkim olanlara iktiza eden tedbr beyaninda
147
SayIa 73- Fasl-i smin: Habset ve senat ile mceddeden hkim olanlarin beyaninda
SayIa 82- Fasl-i tsi: Bir azde memlekette ricl kibr mzhereti veyahud sigr-i
nsin inetiyle mceddeden hkim olanlar beyaninda
SayIa 92- Fas-i asir: Hkimlerin kuvvet ve kudretleri beyaninda
SayIa 100- Fasl-i hd-i aser: Env-i askir beyaninda.
SayIa 107- Fasl -i sn aser: Imdad i net tarkiyle har bir devlet-i mtteIika
taraIindan irsl olunan askir beyaninda
SayIa 112- Fasl-i slis aser: Hkimlere mesgul olup taallm nIi olan umr-i lzime
beyaninda
SayIa 119- Fasl-i rbi aser: Hkimlere medh mezemmet rs eden harekt ve eIl
beyaninda
SayIa 123- Fasl-i hmis aser: Sehvet ve cd ve tasarruI beyaninda.
SayIa 131- Fasl-i sdis aser: SeIkat ve merhamet ve gadr u cevr mazlemet beyaninda
148
SayIa 139- Fasl-i sbi aser: Hkimlerin sidk-i kelmlari beyaninda
SayIa 149- Fasl-i smin aser: Hkimlere nsin neIret ve adem-i itibarini icab eden
eIlden ictinab etmek muktezi oldugu beyaninda.
SayIa 162- Fasl-i tsi aser: Tedbr ve siyasete dair bazi mevdd beyaninda.
SayIa 172- Fasl-i isrin: Hkimlere rs-i san u itibar eden eIl ve harekt beyaninda.
SayIa 184- Fasl-i hd ve isrn: Hkimlerin mahrem-i esrr ve mstesarlari beyaninda
SayIa 190: Fasl-i sni ve isrn: Mdhneden ne vechile ictinab etmek mmkn oldugu
beyaninda
SayIa 195- Fasl-i slis ve isrn: Vukut ve kazy-yi ittiIkiytin ve baht u tliin umr-i
dnyeviyeye dahlleri ne derecede ve tedbr areleri ne vechile mmkn
oldugu beyaninda
SayIa 211-Fasl-i rbi ve isrn: Memlik-i Italya`yi eyd-i dsmanndan tahlse tergb
zimninda kelm-i mmeyyiz ki dvel beyninde li-maslahatin olan env-i
mraselt ve mklemt ve seran ve aklen harb u kitli icab eden esbb ve
mevdd beyaninda.
149
|MUKADDIME-I MMEYYIZ|
|1| Talm-i ilm-i ahlk u adb ve teIhm-i Ienn-i siyaset-i hkmt iin
musanniIin |Machiavelli| ins eyledigi isbu kitab ve Ispinoza |Spinoza| nam
kimesnenin dahi din itikad ve mezheb u mesreb bbinda icd eyledigi kitab biribirine
mutabik ve muvIikdir. Zira merkm Ispinoza`nin muradi ess-i akid-i sahhayi hedm
tahrb ve bnyn-i edyni kal u taklb olub musanniI-i mezbrun kasdi dahi tedbr-i
ahvl-i lemi tagyr ve eazz-i ulm olan ilm-i adb hslin tenbiht-i islahiyyesini
iIsd ve nihayet derece-i ihtille isddir. Ve ehaduhumnin heIvt ve sakatti ilmiyye
ve harin zellt ve ve sehevti ameliyye olup grh-i ulem-i Ilahiyyn ittihd-i mm
ve ittiIk-i tmm ile Ispinoza aleyhine hcum ile melleItini klliyyen nakz u ibtal ve
mnkir oldugu Zt-i Vcib`l-vcud isbatini mertebe-i bedhete sl eylediler. Lkin
musanniIin isbu tasniIine yalniz ashb-i dbdan bazi kimesneler lisanen bir mikdar
itiraz edp |2| tedbrt-i dlle ve tenbiht-i mudillesi nmyn iken il yevmin hz
tahriren nakz u ibtline tasadd olunmayup mtedvil-i eyd-i mdebbirn-i memlik
olmagla el-hlet hzihi tahrb ve iIsdini murad eyledigi kavid-i insaniyyet ve
kavnn-i demiyyeti siynet in bu dhiye-i dehynin deI reIine mbaseret ve
hakk u insaI ve Iikr-i savb ile kiyas-i Isid ve kubh u Iesd-i ksidne cevaba
mbaderet olunub mnend-i bs u cedvr semm-i ktil olan kelimti zeylinde edviye-i
nIia maklesinden olan ecvibe-i dIiasi hzir ve sikr olmak in herbir maddesine
baska baska eIkr ve mlhzti al-tarki`n-nakz ve`l-ibtal sebt-i cerde-i makl
eyledim.
MusanniIin isbu kitabi muzirr ve mIsid olan musanneIttan esna ve akbah
olduguna sekk sphem yokdur. Zira sahib-i hkmet ve tlib-i Ienn-i siyaset olanlar
tetebbu ve mtlaasina mesgul olub ale`l-huss hadis`s-sinn b`l-heves kimesnelerin
akl u rsd gayr-i tmm ve henz n-reside-i kivam olmagla serr hayr ve neI zrri
Iark u temyze adem-i iktidarlarindan nsi hev v heveslerine muvIik ve meyl
sehvetlerine mutabik olan kavìd-i pr-mekidine rubvede olub hisl ve Iilleri
muhtell olacagi c-yi iskl degildir. Ve umr-i dnyeviyyede hkmet ve siyaseti
mansr olmayan hdd-i nsi iIsd u idll ztinda bir Iiil-i mstekreh iken siyaset ve
150
hkmet-i raiyyet ve icr-yi ahkm-i adalet u seriat ve mahkmne iret-i ibrete
me`mr olub |3| secat ve gayret ve hamiyyet ve merhamet ve seIkat cihetiyle
zillullahi Ii`l-arz olan hkim ve sahib-i devleti igv ve igIl etmek ne rtbede mezmm
oldugu bi`l-bedhe msellem-i kIIe-i memdir.
Pes |e|mir hkimin etvr-i bed-kirdri ve sehvet-i ksste-mehari bik ve
mevtini igrk ve kur ve meskini ihrak ve ebvb-i menzil ve emkini tahrb ve iglk
eden seyl tund-reItar ve sika-i tesbr ve veba-i merdm-mahordan ziyade mellim
ve murs-i ekdrdir. Zira mesib-i semviyye gayr-i mstekirre ve bazi mahallere
mnhasire ve maksre ve mahll-i merkme dahi zaman-i kallde badan ve mamre
olur. Amma sahib-i hkmetin zulm cebr ve taadd gadrinden nice kavm kabile
bi`l-klliye mtezaccir ve mddet-i medde br-girn-i zulm udvnlarindan mtels
ve mtekeddir olup icr-yi n k bed yedi nde ol an hki mi n kuvvet u kudret -i
mstakilesini aml-i kabihaya sarI u istimalinden havI eden mahkmnin ahvl-i pr-
mellleri ziyade sayeste-i merhamet idgi haric-i havsala-i beyn ve ol -misill
hkimlerin tama ve denet ve hirs u hasset ve tehallI-i vaad u hiyanetlerinden nas
zr-i hkmlerinde olanlarin emvl emlkleri magsb ve emniyet ve azadeg ve
reIhiyetleri meslb ve hayat u beklari dest-i cebbarnelerine mevkI olduguna derk
suurlari mahkmn ve mazlmni ne mertebe b-rahat ve b-huzur edecegi zahir ve
ayandir ki tamam bu mesib ve Ievci MusanniIin tasvir ve tasvib eyledigi hkimin
mahall-i hkmetinde vkidir.
Ve MusanniIin kasd u merami hkimlere lzim olan eIl ve harekti tlim ve
iIade olmayub belki hkimlerin eIl ve harektini tavsI |4| ve ahvllerini beyan ve
tarzdir dey bazi eIrdin makam-i tevhide rd eyledikleri znn-i Isdelerinden
hkimler hakkinda zemm hicv mnIeham olur ve buna zhib olan nice kimesnelere
isbu mukaddimeyi itmmdan evvel bu vech zre cevab-i b-savab sr zimninda
mer ve hkimn aleyhine hkm-i kat teIevvhyle su-i zann eden kimesnelerden
rica olunur ki MusanniIin hem-asri olub kitabinda ala tarki`t-temsil rd eyledigi bazi
hkim-i zalim ve b-dda nazaran veyahud insan-i kmil indinde mahall-i lnet ve
mstehakk-i melamet olan cebbar-i bed-girdarin eIl-i dehset-srina kiyasen magbn
ve mahd olmayub lzime-i taht-i saltanat olan hecme-i idll ve igvya mukavemetleri
151
derkr olan hkimlerin hiz-i kasab`s-sebk meydan-i Iazl u hner olduklari mlhaza-
birle tiIe-i kesre-i hkimn-i memdhn beyninde bazi mezmm ve medhl dahi
zuhr ederse istigrb etmeyeler.
Roma imparatorlarindan gadr u zulm ile meshr ve mevsI Neron, Caligulas
ve Tibernamun cebbarn-i bedr sn tadd olundukta lutI-haslet ve hsn-tynet ile
marI Tits ve Tirayan ve Antonyon Namon hkimn-i adalet-kisn dahi yd u tizkr
olunur. Bu takdirce bazisinin evsIi ile cem grhu vasI u tarI etmek gadr-i
sarhdir. Ve ktb-i tevrih ve siyerde mernin yalniz dil ve memdhu sebt tahrir
ve yd u tezkr ve zalim ve mezmmu ceride-i beyandan tarh u ibd ve sahiI-i
havatirdan hakk u itrd olunmak hussu egere killet-i aded-i ktb-i tevarihi mktaz
idi.
Amma nk-nm olan |5| zevta tamam mczt olup nam u sanlari evrak-i
lemde mestr ve shretleri il-hiri`d-dhr eIvh-i nsda zikr-i cemiliyle mezkr
olmak Ii`l-hakika erbb-i Iazilet ve ashab-i mariIete mahss oldugundan nsi cem
ben dem-i memdhne taklide gayret ve kesb-i Iezil-i memdhiyet etmege sr
eylemelerinden mad MusanniIin dahi isbu kitabi tlihne-i Ienn-i tedbr u siyaseti
telvs ve tedns etmez idi. Ve ale`d-devam vrid olan tenakuz-i kelimti nakz olunub
hkim-i dil olanlarin hakk u adalet ve Ietanet ve lutI-i tabiatlarina terettb eden tedmr
siyaset ve hkmet-i sahihalari musanniI-i mezbrun b-sermne leme arz u takdim
eyledigi kavìd-i b-mekid ve kavnn-i pr-meIsidi zerine mreccah olduguna
sekk sbhe kalmaz idi.
152
MUSANNIFIN RICAL-I AVRUPA`DA BIR KIMESNENIN ISMINE AL
TARKI`L-MRSELE TAHRIR EYLEDIGI MUKADDIMESININ
TERCMESIDIR
Bir sahib-i saltanat u devletin nazar ve iltiIatini iktisab ve bb-i sadet-mebina
intisab kasd eden kimesne malik oldugu nevdir-i tuhaIin eazz u eltaIini veyahud
mehd-i ileyhin mahzz oldugu esyanin ehsin ve taraIini |azraIini?| ihd ve takdim
mutd-i kadm olub benaberin esb-i hos-reItar ve esliha-i dsman-i hor (?) ve emtia-i
zerrin-kr ve cevhir-i tb-dr ve bunlara mmasil esya-i neIse ul`l-emre arz u
takdime syn olmakdan nsi bu Iakir-i pr-taksr nisne-i ubdiyyet |6| ve ibrz-i
rikkiyyet iin cenbiniza ibdaya kudret-yb olacagim hedy-yi Iakirneyi teIekkr ve
mlhaza edb tecrbe-i umr-i atka ve cedde ve tetebbu ve tetallu-i havdis-i
mziye ve ahvl-i kurn-i addeden vakiI oldugum ecib-i rzigr ve eIl u akvl-i
ricl-i sigr u kibri sebt u beyndan gayri bir dest-viz bulamadim.
Imdi cem havadi s-i kevni yeye di r evkt -i hl i yede ol an eI kr ve
mlhaztimi evrak-i kallede cem tahrir ve taraIiniza ihd ve teshr edb her ne
kadar syeste degil ise de hayyiz-i kabule resde olunmasi me`mldr. Zira mekteb-i
mihen mesakkatte ezmine-i kesrede teallm eyledigim mevdd umru mddet-i
kallede teIehhm eylemenizin tarkini beyndan l cenbiniza bir hediyye-i behiyye
mlhaza olunmadi. Ve bu mecmam smil oldugu tayin-i meram ve tebyn-i mehmm-
i pesendde-i enm olur mmidiyle har musannaat gibi Iikart-i mukaIIt ve
mseccaa ve terkibat-i murassaa ile tezyn-i kelm etmedim. Ve benim gibi esIilden
bir kimesnenin talm-i Ienn-i tedbr siyasete cesareti gurur ve kstahligina haml
olunmaya. Zira ressam-i memlik olanlar irtiI-i cibal-i reIa ve keyIiyet-tell-i
manayi deha ve mnhaIizadan (?) tasvir ve takrir ve arazi-i sIileyi mahll-i
mrteIiadan teIerrs edb tahrir ettikleri gibi bl-nisin-i evreng-i sadet olan zevt-i
kiram ahval ve keyIiyet-i raiyyete vkiI ve emkine-i gire-i raiyyete skin olan kimesne
dahi mizac ve tabiat-i sahib-i devleti riIdir. Binaenaleyh |7| icle-i nazar-i iltiIt u
inyet ve imn-i basr-i basiret ile mtla ve dikkat olunub baht-i sid ve vasI-i
hamdiniz mktezsinca derece-i ulyya irtika ve itilniza keml-i sevk hhisim
153
karn-i izniniz oldukda bu bendenizin peygle-nisin-i vdi-i mihnet u mesakkat olmasi
mnsib olmadigi mlm-i inyet-mersmlari buyurula.
154
FASL-I EVVEL: ENV-I HKMET BEYANINDADIR:
Ry-i arzda vki cem-i dvel ve hkmt ya cumhr veyahud istikll
zredir. Ve devlet-i mstakile ya mddet-i vIireden ber neseb-i vhidden miras
tarkiyle intikl veyahud ecnibden biri mceddeden kesb tahsil edb serir-i saltanata
sud ve taht-i hkmette kud eder. Italya`da vki Milan memleketinde zuhr eden
Francesco SIorce
342
gibi. Veyahud hkimlerden biri har devleti dahil-i kabza-i tasarruI
edb hkmetini kendi Ir-i nesebinden birine teIvz ve siparis eyler; Ispanya kralinin
Siciliyateyn
343
ile vki olan hussu misill ve devlet ve milleti kendye mlk edb
geregi gibi tasarruI etmek mlik olanin sevket ve kuvveti yahud sadet-i tlii veyahud
hsn-i hulku ve memdhiyet-i etvr veyahud devlet-i har ni n i mdd ve i neti
sebebiyle olur.
Cevab-i Mmeyyiz:
Evvel MusanniIe lzim olan env-i saltanatin ihtilI ve tegayyrn |8|
tadd ve beyandan mukaddem hkmetin neden nesèt eyledigini mlhaza ve tecesss
edb eIrdini dem Ii`l-asl kayd-i itaatten azade iken ubdiyyete riza verb reyligi
kabul etmelerinin sebeb ve illetini teIahhus etmek idi. Lkin galiba nizam-i lemi iIsad
ve bina-yi lIet ve nsiyyeti berbad etmek kasdiyla tahrir eyledigi kelm-i dalalet-
encmina muhaliI ve mugayir olmak mlhazasiyla terk eyledi.
Malm ola ki eIrd-i beser evvel-emirde ancak rahat ve reIhiyet ve Iasl u
kat-i husmet ve hcm-i dsmandan emvl ve emlklerini siynet ve herbirinin
maslahatini umr-i mlkden addederek idare etmek iin beynlerinden keml-i akl adl
ile mevsI ve iIIet ve demiyyet ile marI, sec ve bahadir kimesneyi intihab edb
kendlere hkim ve vali nasb ve emr Iermanina itat eylemisler. Binaenaleyh mer-i
lem her emrde mstakil olmaz; belki mdebbir-i evvel mesabesinde olmagla elbette
icra-yi adalet ile zr-i hkmetinde olanlarin menIaatine cidd say etmek lzim olur.
Imdi mtegallibenin mazurne ve Iuzlne istilsi bu vaz-i mstahsene
mugayir oldugundan mme-i enm indinde menIr ve mezmm olmustur. El-hsil
342
Gven, a.g.e. s. 39
343
Gven evirisinde 'Napoli Kralligi olarak gemektedir. Bkz. a.g.e., s. 39
155
lem-i kevn Iesdda istihkak ile memliki tasarruI ya miras tarkiyle intikl veyahud
ehliyeti malm olan kimesne intihab olunmagla yahud aklen ve deten sru vcib
olan harb u kitl tarkiyle oldugundan cem-i eIkr u makltim bu vch-i selase
mihverinde devr etmek mukarrerdir
344
.
344
Bu blm orijinalinden Iarkli olarak evirilmistir. Mtercim II. Friedrichìn iIadelerinden anlam ve
yorumundan tamamen kopmamistir. Fakat metin ierisinde geen Descartes ile Machiavelli hakkindaki
kiyaslamalar, II. Friedricìn Machiavelli`nin vatandaslik hakkindaki grsleri zerine yorumlari metin
disinda birakilmistir. Bu sebeple Hatayìn evirisinden bu blm tamamen almayi uygun grdk:
'Dnyada dogru dsnmek istenildigi zaman sz edilecek konunun zne inmek, temel nedenlerini
elden geldigi kadar anlamak iin olaylarin kaynagina dek gitmek gerekir; onlarin gelismeleri incelenince,
ilerde dogacak sonulari ikarmak kolay olur o zaman. Basinda hkmdar olan Devletlerin Iarklarini
gstermeden nce, Machiavel, hkmdarlarin baslangicini, iktidarin onlara nereden geldigini incelese ve
uygar insanlari bir basbug semeye iten nedenleri ele alsaydi, daha iyi ederdi bence.
Cinayet ve zulm gretip yaymaya niyet edilen bir kitapta, bunlari ortadan ebediyen silecek seyleri
belirtmek, belki uygun dsmezdi. Milletlerin, huzur ve bekalari iin, anlasmazliklarini giderecek
yargilara, mallarinin muhaIazasinda dsmanlara karsi onlari tutacak koruyuculara, degisik ikarlarinin
hepsini msterek bir ikar halinde birlestirecek hkmdarlara sahip olmayi gerekli bularak, kendilerini
ynetmesi, btn islerinin agir ykn omuzlarina almasi iin, aralarindan en erdemini, en hak severini,
ikara karsi en ilgisizini, en temiz yreklisini ve en yigitini semis olduklarini sylemek elbette isine
gelmezdi Machiavelìn.
'Su halde, bir hkmdarin baslica ugrasmasi gereken sey, adalet; baska her ikara tercih etmesi gereken
sey, ynettigi milletlerin iyiligi; artirmak, olmadigi zaman da saglamak zorunda bulundugu sey, onlarin
mutlulugu ve reIahidir denebilir. ikar, tantana, ihtiras ve istibdat dsnceleri ne hale dser o zaman?
Hkmdarin, egemenligi aktindaki milletlerin dedigi dedik bir basbugu olmasi syle dursun; bizzat
kendisinin onlara bas hizmetkar kesildigi, milletler onun sereIine nasil vasita iseler, o da onlarin
mutluluguna yle let oldugu grlmstr. Byle bir seyi ortaya koymanin kendisini utanca bogacagini
hissediyordu Machiavel ve bu arastirma onun politikasindaki acinacak elismelerin sayisini arttirmaktan
baska sey yapmazdi.
'Descartesìn (I) sistemi Newtonùn sistemine ne kadar aykiri ise, Machiavelìn kurallari da iyi ahlka o
kadar aykiridir. Descartes`da herseyin esasi nasil yildizlar ve onlarin dolasimi ise, Machiavel`de de
ikardir. FilozoIun Iikirleri ne derece havaiyse, politikacinin ahlki da o derece bozuktur. Bu igren
politikacinin en tiksin sulari gretirken gsterdigi hayasizligin esi emsali bulunamaz. Onun dsnce
biimine gre hedeIleri ikar ve tutku oldu mu, en haksiz, en canavarca davranislar mesru oluyorlar.
Tebeà, hayat ve lmleri hkmdarin keyIine kisintisizca bagli klelerdir, asagi yukari bir agildaki, st
ve ynleri sahibine yariyan ve bu sahibin cani isteyince kestirdigi koyunlar gibi.
'Bu yanlis ve yikici prensipleri bir bir rtmeyi kaIama koydugum iin, onlardan yeri geldike ve her
blmn konusu bana Iursat verdike sz etmeyi bekliyecegim.
'bununla beraber, genel olarak sylemek zorundayim ki, hkmdarlarin baslangilari iin bildirdigim
seyler, devletleri zorbalikla ele geirenlerin davranislarini daha tyler rpetici bir hale sokar, nk bu
gibiler, kendilerini korusun diye basbuglar edinen ve ancak bu sartla boyun egen milletlerin maksadinin
tam tersine hareket ederler; bu vurgunculara itaat etmekle de, vatandaslar, oklukla pek amansiz Iakat her
zaman neIret edilen gaddarlarin agzllklerini ve heveslerini doyurmak iin hem kendilerini hem de
herseylerini gzden ikarmis olurlar. Demek, bir memlekette basbug olmanin mesru olan sadece yolu
vardir: ya mirasla, ya imkni elinde olan milletin seimiyle, ya da hakli olarak girisilmis bir savas
sonunda dsmandan birka ilin alinmasiyle.
'Machiavelìn birinci blm zerine olan bu sekli hi unutmamasini rica ediyorum okuyucudan,
nk bu, onlara syliyecegim btn dsncelerin etraIinda dnecekleri bir eksendir adeta.; Hatay,
a.g.e., s. 107-108.
156
|9| FASL-I SNI: SALTANAT-I MEVRSE BEYANINDADIR
Bu kitaptan mukaddem tahrir olunan bazi te`liItimda ale`t-taIsil izh ve tariI
eyledigim devlet-i cumhuriyeyi
345
bu deIa terk edb yalniz devlet-i mstakileyi tahrir ve
beyan ederim ki; miras tarkiyle intikl eden memalikin muhaIazasi mceddeden yed-i
tasarruIa dahil olan memlikin muhaIazasindan esheldir. Hussiyle maliki olan bir
mikdar mstid ve sahib-i kabiliyet olub ecdadinin vaz u tayin eyledigi kavid ve
kavanne riayet ve muktez-yi vakt u hale tebeiyyet ederse memlikinde ale`d-devam
mstekarr ve nIiz`l-kelim olmasi emr-i mukarrerdir. Syle ki har bir devlet-i kaviyye
zuhur ve tegallben hcum edb memliki yed-i tasarruIundan ahz ederse dahi yine
sahib-i evveli blda mesrh istidd ve liyakat sebebiyle yed-i galibden hals etmesi
mmkndr.
Mesel mild-i Isa`nin 1488
346
tarihinde Italya`da vaki Ferrara dkasinin
aleyhine Venedklnn tasallutu ve 1510 senesinde Yulyus |Julius| nam Papanin
tegallb derkr iken sinn-i vIireden ber mezbr Ferrara dkasi mlk-i mevrsu
olmagla kibet`l-emr i ki si ne de mukavemet edb yi ne meml i ki ne mal i k ve
hkmetinde ber-karar oldugu gibi. Ve bu hussun sebeb ve illeti budur ki ab v
ecdadindan miras tarkiyle hkim olanlarda zr-i hkmndeki kimesneleri tacz ve
tekdr gibi hletler ekseriya kall oldugundan nsi eger kendi de halkin neIret etmelerini
mcib eIl-i kabha yok ise mahkmu olan kavmin hkim-i merkum hakkina bi`t-tab
meyl ragbet ve |10| keml-i mahabbetleri olub devlet-i mevrse ve hkmet-i
muttasilasi heves-kr ve magrurlarin dimglarinda olan gibta v hasetlerini deI ve isyn
|u| hurc-i ale`s-sultani men eder. Ba-huss bir hkmetin tebeddl ve tegayyr nice
tebeddlt ve tegayyrti mcib oldugu mtehakkikan umr-i lem indinde mcerreb
ve zahirdir.
Cevab-i mmeyyiz
Ben dem bi`t-tabi cemi-i umr-i atka ve kadimeye ber-vech-i taassub
riayet etmeleriyle eger devlet-i mevrseye kadm olmak meziyyeti dahi munzam olursa
345
Titus-Livusùn Ilk On Yili stne Konusmalar isimli eserinde cumhuriyet hakkindaki grslerini dile
getirmistir.
346
Bazi evirilerde bu tarih 1484 olarak verilmektedir. Bk. Hatay, a.g.e, s. 16; Gven, a.g.e. s. 40.
157
ns bi`s-suhle itaat ve inkiyd edb ol-gne devletin asnligla idare olunacagi
cmlenin indinde msellemdir.
Ale`l-huss veraset tarkiyle hkim olanlar mukarrebn dahi kudret ve kesret-i
mal iyl ile metanet ve istihkm bulurlar. Zira iyl ve mukarrebnin baht u tlileri
mamuriyetlerine sebeb-i mstakil olan veliyy`n-nimet-i sahib-i tahtin baht u tliine
tbi olub veliyy`n-nimetlerinin sukt u zevli kend sukt zevllerini icb eder
mlhazasiyla be-her hal hkim-i merkme inet ve mzherette mtteIik ve mttehid
olurlar.
el-Halet hzihi zamanemiz hkim ve valileri blda mezkr olanlariyla iktiI
etmeyb seIer ve hazerde mheyy ve amde ettikleri asker-i cerrr ve siph-i b-sumr
ile hem-hududlari olan devletlerin tamadan nsi olan hcumlarina mmanaat ve
memlik ve arazilerini muhaIaza ve siynet ederler. Lkin musanniIin blda takrir ve
beyan eyledigi zre hkimlerin bir miktar istikrari kIi olmayub
347
belki zr-i hkmnde
olan kavmin reIah-i hl |11| ve teIrh-i bllerine say ederek hallerine gre iltiIat etmek
iktiz eder. Zira bir kavim ki veliyy`n-nimetlerinden her halde hosnd ve razi olalar,
daire-i itaatten hurca cevaz gstermediklerinden mad eIendilerinden dr u mechr
ve devlet ve bekasina zaaI u Itur riz olmak mlhazasiyla sahib-i saltanattan ziyade
daima havI zre olurlar.
Nederlande |Hollanda| memlik-i Ispanyolun taht-i tasarruIunda oldugu
esnalarda her kavim Ispanyalunun hadden eIzn ve tahammlden brun gadr cevr
ceIa ve tasallut u zulm ezalarina ahli takat getremeyb giriItar olduklari sedidden
esedd-i zulm teadd mmkn degildir. Heman tahls-i giribn edelim, heri bd abd
diyerek meysane isyn-i meshre sr eylediler. Kezlik Kk Ispanya
348
dedikleri
Sicilyateynìn kh Roma imparatoru ve kh Ispanyalu taraIindan birka daIa suhlet ile
elden ele getigi iki taraIin dahi hkmet-i cebbaranesinden ahli dilgr ve mteneIIir
olup kendlere bir hkim-i dil bulmak mmidiyle hkimlerinin tecedddne mil ve
rgib olmalarindan nesèt eylemistir.
347
Ingilizce metinde 'di ordinaria industria iIadesi Osmanlica metinde 'hkimlerin bir miktar istikrari
olarak karsilik bulmustur. Bkz. IM, s. 37.
348
Ingilizce metinde Napoli olarak gemektedir. IM, s. 37.
158
Ve tamam Lorena |Lorrainers| ahlisinin vaz u hareketi zikr olunan mevddin
aksi olub Lorena dkaliginda skin olanlar kidemli |kadm| dkalarini tebdl ile baska
hkimin zabt u rabtini kabul ve yed-i tasarruIuna duhle mecbur olduklarinda cmlesi
gzyasina gark olub, nice yillardan ber icra-yi siyaset ve hkmet ve lutI u adalette
mer-yi cihna ibret olmaga lyik dkalarinin nesl-i memdhdan dahi dr ve mehcr
olmalarina teessI ve teellm eylediler. Ve Leopold Desen nam dka lutI-i tabiattan
nsi |12| bir rtbede meyl mahabbetleri var idi ki Ievtinden sonra dahi dernlarindan
ikmadigindan zevcesi Lorena`dan |Luneville|
349
azmet eyledigi esnada cem-i ns
arabasi etraIinda znu-zen secde-i tazm olarak tecemm ve deIaatiyle arabanin
brgrlerini tutup ts-i sumn pr-tann-i Ieryad enn ve ry-i zemini mstagrak esk-i
hnn eyledikleri ktb-i tevrihde musarrahdir.
349
Ingilizce metinde bu kelime gemektedir. IM, s. 38.
159
FASL-I SLIS: HKMET-I MLHAKA BEYANINDADIR:
Cem-i hkmet-i mlhaka in nice zahmet ve mesakkat ile zaIer bulacak
maddeler vardir. Mesel bir hkmet-i cedde baska bir hkmet-i atkaya zamm u ilhk
olundukda evvelen malum ola ki insan tebeddl ve teceddde bi`t-tab mil ve rgib
olmagla merkm hkmet-i mlhaka da olan kavm-i hkim mevcuddan iyi ve elyak bir
gayr-i hkim bulmak kasdiyla daima Iursata mterakkib ve Iesd ve Ietrete mtehayyi
ve isyn ve muhaleIete mstid olurlar. Mahaz yagmurdan kaub doluya giriItr
olduklarinda ekserya neticesi nedamet ve pesimanlik oldugu mcerrebattandir.
Sniyen, bir hacet veya mecburiyet-i mutade dahi vardir ki bir hkim ya
tekliI-i askeriyeye ziyade sey zam etmek ibrmiyla yahud yeniden temellk olunan
mlke lzim gelen nice evz-i sedde ve metlib-i rIiyye ile mceddeden yed-i
tasarruIuna aldigi kavmi tacz ve tazyke mecbur olmaktan nsi hkmet-i merkmenin
demleri mtekeddir olmagla hkimlerine husumet ve adavet ederler.
Slisen, bir hkim bir memlekete mstevl oldukda her ne kadar kuvvet ve
kudret sahibi ise yine iinden inet eder, min demler peyd |13| etmedike Iethine
zaIer-yb olmak muhl olup bu misill munleri dahi bade`l-Ieth hizmet-i sliIelerine
binaen ne tahte`l-kahr istihdam ve ne me`mlleri zre ikram olunmalari mmkn olur.
Bu surette hizmetlerinin semeresine nil olmadiklarindan dost-i muin iken dsman-i
hain olurlar. Nitekim Frane |Fransa| krali olan Luis-i sni-i aser |XII. Louise| nam
kralin taraIindan Italya`da vaki Milan|o| lkesi mddet-i kallede suhlet ile zabt u
tasarruI olunub yine der-akab dest-i tasarruIundan hurcu bu sebeb ve illete mebnidir.
Zira Milan|o| halki evvel-emirde izhr-i inet ve teshil-i esbb-i Ieth hkmet-i
memleket edb badehu me`mllerine nil olamadiklarin dilgr ndim ve pesimn
olub hkim-i ceddden yz dndrdler.
Ve bi r meml eket ahlisi isyn edb badehu tekrar yed-i tasarruIa dahil
oldukda hkim olan kimesne geregi gibi onlardan ahz-i intikam ve Iesd u isyna sebeb
olanlari ukbt-i sedde ile te`db ve thmet ashabinin cezalari tertib olunub bu tarkiyle
esbb-i rahat u emniyeti tedark ve s-i zann u sbhe olunan kimesnelerin evz u
eIline keml-i basiret ve ihtiyat ve dikkat olunursa bir dahi |daha| o memleket
160
ahlisinin daire-i itaatinden hurclari emr-i asr oldugu muhakkak olmagla Milan|o|
eyaletinin bir deIa da Fransiz elinden alinmasina LuisIors |Ludovic| nam dkasinin
hudud-i Milan|o|à yalniz takarrub etmesiyle ahlisinin Fransiza isynlari sebeb-i kIi
olub badehu Fransiz yine istil ve ahlisini mukaddema istedikleri isynlar iin te`db
etmekle |14| deIa-i sniyede Fransizi ibd ve ihrac ve Milan|o|ì yedlerinden halas
etmek iin vIir kimesneleriyle ittihad ve ittiIak etmek iktiza eyledi.
el-Halet hzihi mer ve sahib-i mlk mceddeden malik oldugu memliki
zabt u hiIz iin lzim olan tarkleri tahrre sr edb beyan ederim ki; hkim-i
mstevlinin hkmet-i mevrsesine zamm u ilhk olunan mlk, ya ol-hkmetin
memlikinden olub skin olanlarin lisn u tekellm birdir ya degildir. Eger
memleketler ve lisanlari bir olub an-asl azdelikle me`lI degiller ise zabt u muhaIazasi
esheldir. Sol-sartiyla ki sahib-i evvel iyl u haleIleriyle maan idm ve mahv olunub
det-i dirneleri tebdl ve tagyr olunmaya. Bu surette kabile-i mezkrenin Ii`l-asl
cibilliyetlerinde ziddiyet ve mugyeret bulunmadigindan birbiriyle hos geinip dostne
lIet ve emniyet ederler. Ve buna delil ve sahidim sinn-i vIireden ber Frane
memleketine ilhk olunan Bourgonya ve Biritanya ve Gaskonya ve Normandiya
lkeleridir. Zira bunlarin herne kadar lisn ve tekellmlerinde czce Iark var ise de
mesreb ve detleri msbih ve mutbik olmagla keml-i nsiyet sebebiyle Frane ile
cism-i vhid gibi oldular.
Hsil-i kelm mceddeden alinan memlikin hiIz u hiraseti bu iki sarta mrat
ile mevcud olur. Evvelen, sahib-i evvel iyl u haleIleriyle bi`l-klliye idm ve ihlk
olunmak. Sniyen, kavmin itiyd eyledikleri det ve mesreb ve kide ve mezhebleri
men u tagyr ve harac ve tekliI teksr ve tevIr olmamaktir. Hatta bu takribiyle
istimlk olunan eyaletler Ii`l-asl miras |15| olan memlik ile cism-i vhid gibi olur.
Ve eger lisan ve mesreb ve ayin ve mezhebleri muhaliI ve mugayir ise hiIz u
hirseti ziyade mskil olub kuvvet-i tli ve akl-i kmile muhta olmagla evvelen tark-i
ul ve enseb oldur ki hkim olan kimesne yeniden zabt u tasarruI eyledigi memlekette
ikmet ve tevakkuI etmektir. Pes bu takribiyle zabt u tasarruIu sabit ve ber-karar olmak
161
myesser olacagi devlet-i Islmiyye
350
t as di k eder ki eger bi l d-i Rumiyyeyi
|Yunanistan| makarr-i saltanat ve hkmet ve mahall-i tevakkuI ve ikamet etmeyeler idi
vech-i har ile hiIz u hirsetine muvaIIak olamazlar idi. Zira hkim-i hzir ve nzir
oldukda zuhur eden sb ve ihtilali derhal deI ve reI edb lzim olan nizam ve tedbri
icra eder amma gib oldugu halde tes-i Iitne sulelendikten sonra cebir ve habr u gh
olmagla itI ve teskini mmkn olmaz.
Ba-huss hkim bi`l-bedet ikamet etmedigi halde teIvz ve siparis edecegi ehl-
i mensibin grt ve yagmalarindan masn ve mahIz olmaz. Ve ol-mahallerin kavmi
hkim ve kavme vasitasiz bi`l-msIehe arz-i hal ve istirhama kdir olub hkim ve
valileri halm ve selm ve hsn-i ahlk ise ziyade meyl mahabbet ve eger zalim ve
gaddar ve bed-huy ve ceIkr ise be-gyet haIv u hasyet ederler. Ve bir hkimin ikamet
eyledigi mlk yed-i tasarruIundan ahz etmek emr-i asr olduguna binaen etraItan ol-
mlk zabt u ahza rgib mer dahi var ise emr-i mskil olmaktan nsi hcumdan Irig
ve mctenib olurlar.
MuhaIaza ve mlk-i cedidin tark-i slisi oldur ki |16| hkimin mlk-i mevrsu
olan mahallerden yeniden malik oldugu memlekete vIir demler nakl ettirb ol-mlk-i
cedidin kilidi mesabesinde olan mevzide iskn ettirmektir. Zira bu cihetiyle mlk-i
cedidin halki isyn etmek murad ederlerse dahi gir|i|ve-i mezkrden havI edb
muradlarina nizm veremezler. Veyahud asker-i vIir vaz u tayin olunmakdir. Malm
ola ki bu iki sikdan sikk-i evvel yani demler iskn ettirir mlk-i asker tayininden
hosdur. Zira bu hussda asker tertibi gibi mesriI-i kesre olmadigindan mad ol-
memleket-i ceddeye giden demler memleket-i mezbrenin bir mikdar demlerinin
yerlerini zabt etmekle nlar dahi mahallerinden tard u ibd olunduklarin perisn ve
Iakir olub bundan sonra Iitne ve mazarrat rsina kudretleri kalmaz ve yerlerinde bki
kalub hareket iktiz etmeyen kimesneler dahi meskenlerinden dr ve perisn olanlari
grmekle bizi dahi bu gne tekdir etmesinler dey havI zre Iitne ve mazarrata cesaret
degil belki keml-i itaat ve inkiydlarini izhra say ederler.
Netice-i kelm tark-i isknin bir trl masraIi olmadigindan baska emniyet ve
menIaat-i kesre ve mazarrati yalniz bir mikdar deme mnhasir olub tekdr olunan
350
Ingilizce metinde Trkler olarak gemektedir. Bkz. s. 18.
162
demler Iakr ve perisn olmalarindan nsi rs-i zarar u ziyana kdir olamazlar. Ve
kaide-i mukarreredendir ki nev-i insaIi ya mlayemetle tatyb ve ign veyahud bi`l-
klliye mahv u iIn etmek gerektir. Zira harice tekdr olunan kimesnenin ahz-i intikam
etmege kudreti vardir. Amma kend de bir trl kuvvet ve kudret kalmayacak mertebe
tekdr olunan kimesne ahz-i intikam |17| etmege mecali kalmaz. Li hz insan bir tarza
tekdr olunmalidir ki badehu kendde asla ahz-i sr u intikama iktidar kalmaya. Ve
ekser ol-mlk-i cedidin muhaIazasina asker tertib ve tayin olunursa harc u masraI bir
mertebe kesrdir ki mlk-i mezbrdan hsil olan malin cmlesi tayint ve veziIine sarI
u teleI olub hiIz u hiraseti sahibine mahz-i mazarrat olur. Ale`l-huss hkim-i mezbr
vakit vakit asker konaklarini tebdle muhta olmagin cem-i ahliyi tacz ve tekdr ve
bu vechile kendsnden tenIr eder.
Imdi malm oldu ki nakl iskn tayin-i askir ve muhIizndan enIa ve
evldir. Ve bundan md Ii`l-asl mlik oldugu memlikin mesreb ve detlerine muhliI
ve mugyir mesreb ve deti olan mlk zabt eden hkim etraIta vki hem-hududlari
olan devletlerin ziyade zaI olanini zr-i saye-i himayesinde siynet edb kavi olani zaI
ve n-tvn etmege sarI-i miknet ve bezl-i nakdsine kudret etmek lzimdir ve
cmleden |bu kelime yanlislikla tekrar edilmis| ve cmleden mukaddem kuvvette
kendye benzer devlet-i ahryi ol -mlke duhlden her halde men ve reI ziyade
lzimdir. Zira mnIail olanlar ya hirs u tamalarindan veyahud keml-i havIlarindan nsi
daima bir gayri devleti tahrk ve da`vetten hli olmazlar ve belki ekseriya bir vech-i
ittihad ve ittiIak hkim zerine hcum ederler.
Binaenaleyh bir mlkde hkim-i muhtar olmak iin mlknde ve etraIinda olan
z-kudreti zebn etmek vcib olur. Ve her kim bu ihtiyat ve basiret zre hareket etmezse
mlk yed-i tasarruIundan |18| ahz olunur. Ve tasarruIu vaktinde dahi rahat ve emniyeti
olmaz. Hatta zaman-i sliIde Roma Devleti zabt eyledigi memliki muhaIaza hussunda
blda tahrr eyledigim tarka slk ve muktezsini kem-yenbg icra edb gerek iskn
in demler irsl eder idi. Ve gerek etraIta vaki devletlerin zIni ziyade kuvvet kesb
eylemelerine ruhsat vermeksizin siynet ve taltI ve kavsini zebn ve zI edb mutlaka
bir gayri devletin shret ve itibar bulmasina tahamml etmez idi. Binaenaleyh Rum
memlikine malik oldukda Atina ve Livadya devletleri zI olmagla ibk ve siynet
163
edb herne kadar hrmet gsterdiler ise teksr-i memlik ve tahsil-i kuvvet eylemelerine
ruhsat vermeyb z-kudret olan Antoh |Antiochus| nam hkimi Makedonya tabir olunur
Filibe ve etraIi olan memlikden tard u ibd ve bir hatvesini yed-i tasarruIunda
komadikdan sonra Makedonya ahlisini dahi zebn ve ziI eyledi. Ve Flibos |Philip|
nam hkim birka deIa kend ile dostluk rica etmis iken geregi gibi istihrini tezyl ve
kuvvetini takll etmedike kabul etmeyb tamam hkimne ve kilne hareket etti. Zira
bir hkim-i kil yalniz hazir ve mevcud olan mesibe tedbr etmek kiIayet etmeyb
gelecek zamanda dahi vuk ve zuhru melhz olan bel ve musibetin aresini pesin
grmek iktiza eder. Ve mukaddem hsn-i idrk olunan mesibin deI? ine tedbr emr -i
sehl olub vukundan sonra tesennc bulan emrz u ilel gibi deIi ve izlesi mskil
olur. Etibb hararet-i humma-yi dekkin evvelinde teshisi |19| mskil ve tedbri sn,
badehu mstedd oldukda zahir u teshise sarI-i zihn etmege hcet olmayub kend
kendye iyn olur, lkin vaktiyle tedbrine mbseret olunmadigindan ilaci mskildir
dedikleri gibi umr-i saltanat ve hkmetde vki olan ihtill bunun ayni olub bade`z-
zaman zuhur edecek Iet mukaddem mlhaza olunursa deI u ilaci mmkn ve eger
bilinmeyb herkese malum olacak rtbelerde siddet bulursa tedbri vs kudretten
haric olur.
Ve mezkr Roma devleti mlhazali olub zuhuru muhtemel olan Iitne ve
musibetleri mukaddem teakkul ve iktiza eden ilac ve tedbrini vech-i enseb zre icr
eder idi. Ve harb u kitlin te`hr u ihml olunmasi dsmana nIi olub ve kibet`l-emr
dsman ile muharebe iktiza edecegini bildigi gibi hemn tevakkuI etmeyip ceng
cidle mbseretden ictinab ve ihtirz etmez idi. Binaenaleyh ol-esnada blda mezkr
Antoh |Antiohs| ve Filip |Philippe| zerine seIer u azmet etmemek kend elinde iken
mezbrlar mrr-i eyym ile ziyade kuvvet kesb edb kibet Roma memlikine
mstevli ve bu takribiyle kend arazisinde muharebeye muhta olur ihtimaliyle
ihtiyaten pesince dsmanlari memliki olan diyar-i Rmà hareket ve mukateleye
mbaseret ile deI-i gile-i mstakbele etti. Ve dahi musibet-i mevhme iin vaktin
rahat u saIa-yi hzirini Ievt etmeyb mterakkib-i Iursat-i mehule olmak |20| iktiza
eder dey bazi ukal-yi b-suur ve hkem-yi nev-zuhurun ettikleri nasihat-i pr-
kusurlarina itibar etmeyb vuk bulmaga ihtimali olan seyin zuhurundan mukaddem
ilacinda daima akl u Iikret ve kuvvet u kudretini istiml eder idi. Zira rzigrin ihtilI
164
zre hareketi kh hayr ve kh serr rs etmekle ne suret izhr edecegi malm
olmadigindan nsi sey-i mehule mterakkib ve muntazir olmagla tazy-i evkt etmek
ciz degildir.
Imdi tekrar Frane devletinde XII. Louiseìn hl u snina gelelim. Pes Frane
Krali olan Louise her kavmin harekt ve sekentini tecesss eyledigimizde ez-cmle
ahlisinin ahlki birbirine muhaliI olan Italya hkmetini zabt etmis iken hiIz u
hirsetinde mukaddem zikr olunan kavide riayet etmediginden zaman-i kallde yed-i
tasarruIundan iktigi malum olur. Is-bu suret syle vuk bulmustur ki Venedkl
Italya`da vki Lombardiya`nin nisIini Louiseìn ittihad ve ittiIakiyla zabt etmek iin
mezkr Loui seì davet edb ol -dahi bi r har devl et i l e mt t eIi k ve mt t ehi d
olmadigindan memlik-i Italya`yi yed-i tasarruIuna idhl iin Venedkl gibi bir devlet-
i kaviyyenin ittihad ve ittiIakina muhta olmagla davetlerine icabet ve Italya taraIlarina
azmet edb Italya`ya dahil oldukda Lombardiya eyaletini zabt ve bir rtbe shret ve
itibar kesb eyledi ki etraIta bulunan kk devletlerin bazisi sye-i himayesine girb
bazisi dahi kullugunu kabul ettiler
351
. Lkin mukaddem |21| nakleyledigimiz kavid-
i tedbr u siyasete riayet ve sayesindeki devletleri siynet ve har devletin tasallutundan
himyet edemeyb bir baska devletin kesb-i kuvvet ve ol-memlekete duhl eylemesine
ruhsat vermekle Italya`dan tard u ibd olundu.
Pes bu misill hatasi su vechile vaki olmustur ki evvelen Milan lkesine dhil
oldugu gibi Rim Papanin
352
kuvvet -i ruhaniyyesine kuvvet-i dnyeviyye zamm
olundukda bir devlet-i kavi yye ol acagi ni ve z r-i h imayesinde olanlari terk ile
kendsne zaaI gelecegini mlhaza etmeksizin yine Italya`da vaki Romagna lkesini
merkm Rim Papa zabt etmek iin inet ve mzheret etmekle kuvvet ve kudret kesb
ettrb bu takrib gerek kendnn ve gerek himayesinde olanlarin zaaIina sebeb oldu.
Sniyen bu hata-yi azmden mada bir hamkati dahi Sicilyateyn memlikini
Ispanya krali ile taksim ve cem Italya`nin hkim-i mstakilli iken kendsnden r-
gerdn olanlara sahib ve mun olmaga kdir bir serk-i kav peyda edb yani
351
Bu kisimda tercme eksikligi vardir. Orijinal metinde Louiseè teslim olan kk devletlerin ve
sahiplerinin isimleri belirtilmistir: 'Cenova, Mantova Markisi, Ferrara Dk, Bolanya`li Bentivogli, Forli
Kontesi, Faenza, Pesare, Rimini, Camerino, Piombino, Lucchesi, Pisano, Sanesi beyleri; Gven, a.g.e.,
s. 48; P, s. 23.
352
Papa Alaxander. Bkz. Gven, a.g.e., s. 49; P, s. 24.
165
reyasindan yalniz harac-gzar bir kimesneyi nasb etmekle zabti mmkn olan
memlike kendsn dahi ihrca kdir Ispanya devletinin krali gibi bir kral dahi z-
kudreti davet ve idhl eyledi.
Malum ola ki I neIsi`l-emr eIrd-i beser malik olmadigi seye bi`t-tab mil ve
rgib olmagla bir kimesne meyl-i tabisini icraya Iursat ve istedigi her nesneye malik
olmaga kudret buldukda bu misill kimesne sen v medh olunmazsa dahi zemm
kadh olunmasi lyik degildir. Amma vs kudretinden haric olan nesneye tasaddi
etmesi |22| mahz-i gaIlet ve mcib-i mezemmettir.
Imdi ekser Sicilyateyn memlikini zabt u teshre Frane kralinin kuvvet ve
kudreti kIi olub harin inetine ihtiyaci olmadigi surette bil-msareketin yalniz kendi
yed-i tasarruIuna idhl etmek iktiz eder idi ve illa al hlihi terk olunub Ispanya krali
ile sirket ve Sicilyateynì taksime mbaseret olunmamak lzim idi. Lkin Lombardiya
eyaletini Venedkl ile taksim etmesi hussunda mazrdur. Zira mezbr Frane krali
Venedklnn inet ve ittiIakiyla Italya memlikine dahil oldugundan bu muameleye
mecbur olmus idi. Amma Sicilyateynìn taksimini iktiza eder bir hlet olmamagla
mstahakk-i zemm melmet oldu. Bu takdirce mesIr Frane krali Louiesìn bes trl
hatasi vardir.
Evvela zI ve zr-i sye-i himyetinde sde olan devleti terk edb imdd-i
inet etmedigidir. Sniyen neIs-i Italya`da vki Rim Papa`nin kuvvetini ziyade
ettigidir. Slisen Ispanya krali gibi bir kral-i z-kudreti Italya memlikine da`vet ve idhl
etmesidir. Rabi'an kends gelb Italya`da ikamet eylemesidir. Hmisen mukaddema
zabtinda olan memlikinden demler nakl ettirb Italya`da zabt eyledigi yerlerde tavtn
ve iskn eylemedigidir. Lkin bu hatalar mevcud iken eger ale`l-istirak zabt ettikleri
Lombardiya`yi Venedkl elinden alub Venedkly Italya`dan tard u ibd etmek
gaIletini etmese zikr olunan bes trl hatasina tedbr ve are mmkn olurdu. Fi`l-vki
blda zikr olundugu vech zre Rim Papa`ya kuvvet buldurub ve Ispanya kralini
Italya`ya idhl |23| etmis olmasaydi bu surette Venedkly ihrc etmek mnsib belki
vcib olur idi. Lkin blda mestr oldugu vech zre hareket ettikden sonra mezbr
Venedkly hisselerinden tard u ibd sevdasinda olmak iktiz etmez idi. Zira
Venedkl dahi kuvvet ve kudret sahibi olmagla Franel ile mtteIik oldugu surette
166
Ispanya`nin ve Rim Papa`nin hcumunu ve Lombardiya`ya tasallutlarini bi`l-ittiIak
men deI kbil olurdu ve dsman ikisine birden hcuma cesaret edemediginden
mda Venedkl ile ittiIak ve ittihad edb Frane kralini Lombardiya`dan tard u ihrc
etmez idi. Zira Venedkl ile ittiIak eylese egeri Frane kralini ihrc mmkn olurken
badehu memleket-i mezbre Venedkl zabtinda kalmagla izdiyd-i kuvvetlerine
sebeb olur dey mlhaza eder idi. Ve mezbr Frane krali Louise Romagna`yi Rim
Papa`sina ve Siciliyateynì Ispanya kralina verdi ki ancak harb u kitli deI iin idi dey
tevch kaydinda olan kimesnelere cevab ederim ki ceng cidalden ihtirz in bir emr-i
mekrhun vuk'una riza vermek inde`l-ukal re`y-i savb degildir. Ve bazilari Louise
'kendye akrabasindan bir kizi nikah etmege
353
Papa`dan izin talebini ve kezlik
Rouen piskoposuna bir kardinallik mansibi alivermek iin Rim Papa`si ile muàhede ve
mukavele eyledigi cihetten memleket-i mezbreyi mezbr Rim Papa`ya verdi derler ise
onlarin cevabini hkimlerin incz-i vaad u kavl u ahdlerine veIa etmeleri hussunu
tariI eyledigim bbda tahrir ederim.
Netice-i kelm Louise-i mezkr keml-i akliyla mevsI hkimlerin |24| ve
meml i ki zabt u muhaIazada ci dd i ht i mam eden ki mes nel er i n kav` i d-i
mstahsenelerine mrat etmediginden Lombardiya eyaletinden mehcr ve mahrum
oldu
354
. Ve Rim Papa`sinin Romanya`ya mstevl olmasi Italya halkinin sanat-i harb
kitli bilmediginden nesèt etmeyb belki Frane krali Louise-i mesIr Ienn-i tedbr u
siyaseti bilmeyb mcebi ile amel etmediginden iktiz etti.
Ve bi`t-tecrbe malm oldu ki gerek Rim Papasinin ve gerek Ispanya kralinin
Italya`da shret ve azamet bulmalarina sebeb-i mstakil Louise-i mezbrdur ve
mezbrn dahi Louiseìn tard u ihracina illet-i mstakilledir. Ve bu cmleden bir netice-
i sahha zhir olur ki har devlete kuvvet kesb ettiren hkimler akibet`l-emr kendler
muzmahil olurlar zira kuvvet ve kudret kesb eden devlet kendye inet ve mzheret
eden devletin kudretinden daima havI zre olub emniyeti mnselibe olmagla ol-devlete
bi`z-zarure zaaI rs etmege say eder.
353
Bu blmde tirnak ierisindeki bilgi diger metinlerden Iarklidir. Bkz. P, s. 26; Gven, a.g.e., s. 51.
354
Burada bir cmle atlanmistir. Bu kisim syledir: 'Bunda sasirtici bir sey yoktur, alisilagelene uygun ve
mantigin geregidir. Papa Alexanderìn oglu, halkin Valentinli diye agirdigi Cesare Borgia Romayna`yi
isgal ettigi sirada ben de Nantes'da bu konuyu Rouen Baspiskoposu ile konusmak Iursatini bulmustum
167
Cevab-i mmeyyiz:
MusanniIin asri olan bin besyz tarihinde henz lemde cehalet ve husnet
derkr olmagin ry-i arzda insaI ve adalet ve seIkat ve merhamet mnadim olub
cebbire ve mtegalibenin mahz-i musibet ve ayn-i mazarrat olan san u shretleri ve
cesrne ve cebbrane hareketleri ve bu gne celdet ve mehbetleri nsin havI u
hasyetlerini ve bi`z-zarure inkiyad ve itaatlerini iktiza eder idi. Lkin bu vaktimizde
ademi yyet ve i nsani yet ve ri Ik u ml yemet ve i nsaI u adal et ol -cebbbire ve
mtegallibenin onunla Iahr u mbahat eyledikleri eIl ve keyIiyyt zerine |25| her
vechile tercih olunmagla Im-bad hibir kimesne eI'l-i cebbrne ve harekt-i
gaddrneyi medh sena edb lemi harab etmege bir har kimesneyi sevk tahrk
etmez
355
. 'F neIsi`l-emr teaccb olunur ki bir demi acb kerh |u| hars kilan
mlhaza ne mlhazadir ki hatta teksr-i kuvvet ve tevs-i hkmet tasavvuru ile
355
Bu ilk paragraI orijinal metinden Iarkli olup, mtercimin yorumudur. Orijinal metinde ilk drt paragraI
evirilmemistir. Tercme olunmayan metin sudur:
'On besinci yzyil, sanatlarin ocuklugu gibi bir seydi; gsterdigi koruma ile Italya`da Laurent de
Medicis yeniden hayat verdi onlara; yalniz, Machiavelìn zamaninda bu sanatlar ve bilimler henz zayiI
ve uzun bir hastaliktan kalkmis gibiydiler; IelseIe ve geometri Iikri ya az gelismis ya da higelismemis,
ya da hi gelismemisti ve bugnk kadar mantikli dsnlmmezdi. Bilginler bile dis pariltiya, parlakligi
olan herseye vurulurlardi. Bylece, Iatihlerin ugursuz san ve shretleri ve bykleriyle bir esit saygi
yaratan byk apta ve dikkat ekici isler, yumusakliga, hakgderlige, acimaya ve btn iyi niteliklere
tercih edilirdi; bugnse, insanlik duygusu bir Iatihin niteliklerinden daha Iazla takdir toplamaktadir,
dnyanin yikilmasina, sayisisz insanin da lmesine sebep olan o kiyici ve taskin ihtiraslari tesvik etme
ilginligi da artik kalkmistir ortadan; hersey adalet szgecinden geirirliyor ve insanoglu iin ugursuz
oldugu zaman, Iatihlerin yigitliklerinden ve askeri kabiliyetlerinden tiksintiyle yz eviriliyor.
Demek ki o gnlerde, Machiavel bir insanin zaIer kosmasinin tabii oldugunu, bir Iatihin san ve sereI
kazanmaktan geri kalmayacagini syliyebilirdi. Biz de ona bugn malini mlkn muhaIaza etmenin ve
bunu mesru yollardan artirmaninin bir insan iin tabii bulundugunu, ama hirsin ancak kt yaradilisli
kimselerde dogal oldugunu, baskasinin soyulmasi bahasina byme arzusunun ne namuslu bir kimsenin,
ne de bu dnyada sayilmak isteyenlerin akillarindan kolay kolay gemiyecegini syliyerek karsilik
verecegiz.
Machiavelìn politikasi btn insanlarin soyulmasi bahasina bir tek kisi iin uygun olabilir; nk ok
sayida agzl Iatih olmaya kalkissalardi, mallarini karsilikli ele geirmek isteselerdi, sahip olmadiklari
seylere karsi arzu duyarak, heryeri istiladan, herseyi yikmadan ve her insani elindekilerden yoksun
etmeden baska sey dsnmeselerdi, yeryznde ne kadar karisiklik olurdu! Sonunda dnyada herseye
sahip bir kisi grlrd ancak ve bu kisi tekilerin hepsinin mirasini elde etmis olur, bunu da yeniden
ortaya ikacak bir muhterisin ona ses ikarmadigi srece muhaIaza ederdi.
Bir insani bymeye neyin kiskirtabilecegini, neye dayanarak teki insanlarin yoksulluklari ve
perisnliklari zerinde kendi kudretini ykseltme niyeti kurdugunu ve soydaslarini Ielakete srkleyerek
n kazanacagina nasil inanabildigini size sorarim; Hatay, a.g.e., s. 109-110.
168
lemin harabligini kasd edb nsi giriItr-i mesib etmekle tahsl-i san u shret etmek
hayal-i matlabina zhib ola
356
.
Imdi mceddeden bi r hki mi n ml i k ol dugu arazi mukaddem yed-i
tasarruIunda olan memliki evvelki hallerinden ziyade mamr etmeyb skkni dahi
celb-i menIaat ve hkimi kesb-i sadet etmez. Buna binaen nice hkimler seraskerleri
vestatiyla zabt eyledikleri memliki varub bir kerre grmege dahi ragbet etmediler. Pes
bu misill temellk hlyda bir nesneye malik olmaga benzer ve ekseriya beyne`n-ns
zikr olunmaga lyik olmayan hkim-i ndn hayal-i matlabini icra in nice b-aregni
mukatele ve muharebe sebebiyle mbtel-yi derd-i Iirvn eder.
Amma Iarz edel i m ki bi r hki m cem l emi kabza-i tasarruIuna idhl
eylemege kudret-yb ola. Ey zabt eyledigi memlikin tedbr ve hkmetine kdir midir
ve herne kadar bir hkim sahib-i azamet olursa da yine Ii`l-hakka acezeden olan nev-i
insandan bir sahs-i zI olmagla azamet ve sani ile teshr eyledigi memlikin tedbr ve
hkmeti degil belki memlik-i mezkrenin isimlerini ve dahi htirinda hiIz etmeden
cz oldugundan suret-i zhirde olan kuvvet ve kudreti hilkati nde olan zaaI u Itur ve
acz kusurunu beyan eyler.
Ve dahi vsat-i memlik hkime kesb-i san |26| u memdhiyyet ettirmez. Zira
birka hatve ziyade memlike malik olan hkim izzet ve riIat kesb etse kesret-i
memliki olan hkimin shret ve itibari dahi ziyade olmak iktiza eder idi
357
.
356
Ingilizce metinde bu blmn Makyavelìn iIadeleri olduguna dair bir vurgu vardir. Bundan sonraki
kisim da bu iIadeye cevaben yazilmistir.
357
Burada iki paragraI atlanmistir. Eksik olan metnin Trkesi sudur: 'Bir Iatihin yigitligi, hneri,
tecrbesi ve Iikirlere hkim olma sanati onda ayri ayri hayran olunacak niteliklerdir; aqma bunlari
adaletsizce kullanmaya kalkti mi, bir muhteristen ve ok kt bir insandan kalir yeri olmaz. San ve sereIi,
ancak kabiliyetlerini adaleti korumak iin kullandigi ve mizaci dolayisiyle degil, zaruret dolayisiyle Iatih
oldugu zaman kazanabilir. Cerrahlar iin durum ne ise kahramanlar iin de yledir: Cerrahlar barbarca
ameliyatlariyla insanlari mevcut bir tehlikeden kurtarinca sayilirar; ama mesleklerini ktye kullanarak
ihtiya yokken ve sirI hnerlerini takdir ettirmek iin ameliyat yaparlarsa neIret edilirler.
Kisiler hibir zaman yalniz kendi ikarlarini dsnmemelidirler. Herkes byle dsnseydi, toplum diye
bir sey olamazdi; nk kamu menIaati iin zel menIaatlerdan vazgeilecek yerde, kamu menIaati zel
ikarlara Ieda edilirdi. Hayatin tatliligi, toplumun da mutlulugu olan o gzelim ahenge yardim etmemek
ve ancak baskalarina hizmet edip onlari minnete bogarak byk olmamak iin ne sebep var? Kendimize
yapildigini istemedigimiz birseyi baskalarina yapmamamiz gerektigini hi hatirdan ikarmamaliyiz; bu da
baskalarinin zenginl,igine el atmamamiz, kendi halimizden hosnut olmamiz seklinde gereklesebilir;
Hatay, a.g.e., s. 111-12
169
Bu ise kll degildir ve musanniIin istil hussunu beyanda vki olan hatasi
ol-asrda umumen byle cri olduysa egeri avI olunsun lkin huss-i merkmda beyan
eyledigi habset ve melnet kendye mahssadir. Zira mceddeden temellk olunan
memlikin hiIz u hirseti in tahrir eyledigi tarklerden sen bir tark yokdur. Syle ki
geregi gibi teemml ve tecesss olundukda mahz-i hata ve Iikr-i Isid oldugu zhir ve
sikr olur.
ez-Cmle bir hkim malik oldugu memlikin sahib-i evvelini evlad u ahIdiyla
katl u idam eylemek hussudur. Bu misill dehset verici kelmdan neIret etmemek nice
mmkndr ki tamam bu takribiyle musanniI kavid-i insaniyet demiyeti mahv u
ibtale ikdm ve ebvb-i seyyit ve mekruhti Ieth etmegi iltizmdir. Zira bir hkim-i
b`l-hevesin malik oldugu memlikin sahib-i evvel i ni kat l i dama bir vechile
salahiyeti yokdur ve bundan md bu katl-i mstekrehi peyd eden hkim-i Ii`l-hakka
kendnn dahi helkine ve harabiyyetine say eder. Zira cizdir ki ondan akv bir
hkim-i b`l-heves zuhur ve ameline gre mkIt edb memliki yed-i tegallbnden
ahz ve kendsn ihlk ve idama sayede ve musanniIin asrinda dahi bu kelmi
musaddik nice vekyi bulunmusdur. Mesel Altinci Aleksan |Aleksandre| nam
Papanin eI'l-i zemmesi sebebiyle Rim Papaligindan azli esnsinda menIr-i kulb-i
enm olan Cessar Borciya nam |27| veled`z-zinsi nsi mukaddema Izulne ve
mtegallibne ahz eyledigi memliki yed-i tasallutundan istirdd olunub kends dahi
keml-i hakaret ile iIn ve i'dam olundu. Ve Milan lkesine istil eden Galyas IsIors
nm kimesneyi kilisa iinde iken n-gh zerine hcum edb katl eylediler ve
mtegallib ve sahib-i hurc olan Louise IsIors nm kimesne Frane memleketinde zikr
olunan eIal-i seni'asin timurdan masn kaIes iinde mahbusen ruh-i habsini teslim
etti. Ve Ingiltere`de vki Iburg ve Lankastro hkimleri nevbetle birbirlerine hcum ve
istillarindan akibet`l-emr ikisi dahi harab ve muzmahill oldular. Ve Rm kayserleri
her biri harina hcum ve muttasilan mukatele etmeleriyle hir -i kr devlet-i islmiyye
Iursat bulub mezbrn kayserleri tedmr u harab ve devlet-i Rumiyyeyi istishb ettiler.
Ve bunlara msbih nice vkit-i pr-iberden herkesin mkIti cins-i amelinden
oldugu zhir olur.
170
Ve bu zaman-i adalet-nisnda bu misill Ietret ve inkilabin killetine sebeb ilm-i
db u ahlk leme mntesir olub cem nev-i ben adem gzel halklara heves edb
hasnet ve mkbereyi bir miktar hilm mlyemete tebdl etmeleridir. Vki'an bu
hussda yani talm-i ilm-i adb ve teIhm-i Ienn-i ahlk-i hamide ile memlik-i
Avrupa`yi mamr eden erbb-i Iezil ve maàriIin memnun-i lutI u keremleriyiz
358
.
Amma musanniIin tedbr-i snisi ki mstevlnin zabt eyledigi memlikde karar
ve ikamet etmesi hussudur Ii`l-vki bu tedbrde gadr u zulm |28| olmadigindan baska
bazi mevdda nazaran menIaati dahi melhzdur. Lkin ekser hkimler memliklerinin
vasatinda ikmet eylemeleriyle Ii`l-vki bulundugu merkez-i memleketten hareket ve
mIarakat ve har memlekette ikamet eyleseler skkni rencide ve muztarib olmamak
mmkn degildir. Zira hkim vcud-i mlkn ruhu mesabesinde olmagla ol-mlk kalib-
i b-ruha benzeyb cz tegayyr sebebiyle Iesd-gr ve halel-pezr olmak mukarrerdir.
Tedbr-i slisi ki 'mceddeden malik olunan memlikin istihkmi in bazi
mahallerde emin demler iskn ve tavtn olunmaktir
359
, musanniI bu hussda Roma
devletinin harekt ve eIlini mesned ittihz eder. Lkin mlhazasinda noksan var. Zira
Roma devleti egeri mceddeden malik oldugu memlikin hricinde ve dhilinde emin
demler iskn etti amma muhaIazasin asker dahi tayin ve bazi devletleri kendye
mun etmeseydi memlik-i ceddenin zabt u hiIzi mmkn olmaz idi. Maa-hz
mezbr Roma devleti ziyadesiyle shret san buldugu esnada ry-i zemini harab eden
haramilerin kil erinden olub gadren ve zulmen istil eyledigi memliki hiIz in
kilne hareket etmis iken kibet`l-emr cebbar ve zalim olanlarin netice-i hli olan
zevle resde ve devleti dahi mnkariza oldu.
Hsil`l-kel m musanni I i n bu nc t edb r de t a l m eyl edi gi i skn
maddesinin mazarrat ve menIaati hakikati zre mlhaza olunsa evvelen bir hkimin
mcedddeden mal i k ol dugu ar azi de emni yet t ahsi l i i n kend at k ol an
memleketinden nakl iskn eyledigi demler ya mamr u bdn yahud |29| Iakr
n-tvndir. Eger mamr ve bdn iseler nakilleri sebebiyle vatan-i kadmleri olan
358
Italik olarak dizilen kisim orijinal metinde yoktur. Mtercim bu blm ya baska bir blmden
sehven, ya da metni tamamlamak gyesiyle yazmistir.
359
Metinde belirtilmemis olmakla birlite tirnak iine aldigimiz kisim Machiavelliè aittir. Ingilizce
metinde bu sekildedir.
171
memleket vran ve nizmi perisn olur. Ve eger Iakr n-tvn iseler mlk-i ceddin
muhaIazasi mskil olub hemn ol-makle brelere gadr-i mahz olmus olur. Imdi bu
iki surette dahi nakl isknin kubh u mazarratindan gayri bir lutI u menIaati
olmadiginda sbhe yokdur. Bu keyIiyet malm oldukda n ki bir memleket-i cedde
kabza-i t asarruIa gi re, hi Iz u hi raset i n l zi m ol an budur ki ol -mlk-i ceddin
skknina itle-i dest-i taadd ve tecavz etmeyb vaz u tayin olunan asker dahi
herhalde mretteb ve muntazam ve mut ve mnkd olub hibir kimesne kendlerden
zrde ve rencde olmaz. Asker olmak lzimdir ve bu tedbr egeri cmle tedbrden
gzel grnr, lkin bu tedbr-i dil-pezr musanniIin asrinda malm degil idi. Zira ol-
zaman hkimlerin askeri muvazzaI ve mretteb olmayub gasb u gret ile taayys eder
harmi ve serseri maklesi olub muhaIaza-i memlik in ale`d-devam seIer hazerde
bayrak altinda asker ve tertib-i orta ve oda ve vaziIe ve yevmiyye ve ulIe ve dsmana
mukavemet ve memliki siynet in vaz olunan nice kavid ve kavnn-i harbiye ve
gayr-i harbiye neye derler bilmezler idi.
MusanniIin tedbr-i rbi ki 'etraIda olan zI devletler beynlerine niIk u
sikk biragub bu takrb ile kiminin kuvvetine zaaI getrb ve kimisini taraIina celb edb
kuvvetlerinin ziyade olmasina ruhsat vermemek hussudur. |30| Tamam bu vaz u
hareket zalim ve cebbar hkimlere mahss olmagla mezmm ve medhldr. Tedbr-i
makbul oldur ki bir hkim dvel-i mezbre beyninde zuhur eden mnzati dostne
deIu islah zat`l-beyne tavassut ve birisine taraIgr olmaksizin keml-i hakkaniyet ile
cemsini siynet ve insaI u adalet izhr ile hatta bu takrib cmlesini hmi olup kendye
meyl mahabbetlerini cezb ede.
Tedbr-i hmis ki 'bir har devletin kuvveti ziyade olmasina ruhsat vermemek
hussudur. Vkia bu tedbr sahih ve gzel tedbrdir. Zira har devlete kesb-i kuvvet ve
kudret ettiren hkimin akibet`l-emr zevale resde oldugu vaktimizde zuhur eden
vekyiden mcerebbimizdir
360
.
Netice-i kelm cem ns indinde cebbar ve mtegallib olanlar hi bir vechile
medh senya istihkaki olmayub devam zre istil ve tegallb ve idam ve ihlk-i
360
Burada verilen rnekler metinde eksiktir. 'Biri XII. Charles Stanislasì Polonya tahtina oturtmasi ve
digeri daha yakindir; Bkz. IM, s. 44; Hatay, a.g.e., s. 115.
172
nIus cmle indinde menIrdur. Ve dahi zalim olan hkim kabza-i tasarruIuna aldigi
demlerin kulbunu cezb etmek degil belki gadr u zulm sebebiyle bi`l-klliye
kendisinden tenIr eder. Zira Iiil-i mstekrehin her ne bahne ile olursa olsun cevaz ve
teyidi mmkn olmayub muàraza eden kimesneler MusanniI gibi halt-i kelm ederler.
Pes kuvvet-i akl u Iikrinizi nsin menIaatinden gayri umura sarI etmek kendi neIsimizi
siynet iin yedimize verilen seyI ile kendimizi mecrh etmek gibidir.
173
FASL-I RBI: VECH-I MUHAFAZA-I DEVLET BEYANINDADIR
361
Mceddeden zabt olunan memlikin muhaIazasinda nice usret ve subet
derkr iken Iskender-i Rum az mddet iinde |31| Asya memlikini kabza-i tasarruIuna
idhl edb ok zaman mrr etmeyb Iskender dr-i bekaya intikl ettikten sonra
veliahdlari tasarruI-i memlik hussunda birbirlerine olan hasede binaen beynlerinde
zuhur eden mnzaattan gayri bir trl mihnet mesakkate mbtela olmadilar ve bu
niz ve adem-i ittiIaklarindan nsi mezkr Asya`nin halki daire-i itaatten hurc ve
hkimlerine isyn etmek iktiza eder iken yine merkez-i itaat ve inkiyadda ber-karar
olduklari istigrb olunursa cevab ve beyan ederim ki tarihi mazbut olan hkmetleri
grdk ki iki vech ile zabt u idare olunur.
Vech-i evvel: Hkmet bir hkim-i mstakil ile idare olunur ki ol-hkim cem
re`yinde Iail-i muhtar olub riclinden murad eyledigini her vechile istihdama kdir ola.
Vech-i sni: Devlet bir hkim-i gayr-i mstakil ile idare olunur ki ol-hkim re`yinde
Iil-i muhtar ve murad eyledigi ricli istihdama kdir olmayub belki ez-kadm umr-i
mlke mdahaleye salahiyyeti olan ricli istihdama mecbur ola. Imdi bu misill
re`yinde mstakil olmayan hkimin ricl kibri dern-i mlkde baska baska emlk ve
reya sahibi olub reyanin bi`ttab mahabbet ve itaatleri ancak mezbr ricllere
mnhasir olmagla hkim-i merkmun kuvveti kall olur. Lkin hkim-i mstakilin
kuvvet ve kudreti kesrdir. Zira memleketinde cem arazinin sahibi olub rey ve
skkni ondan gayrisini zerlerine hkim bilmezler. |32| Ve eger riclden birisine itaat
ederler ise bir mahabbet-i mahssa in olmayub ancak hkim-i mezbra-i itibaren ve
taraIindan istihdam olunduguna binaendir.
Bu vasI olunan hkmeteyn-i mteIviteyn devlet-i Islmiye
362
ve Frane
devletinde zahirdir. Devlet-i Islmiye bir padisah-i mstakilin yed-i tasarruIunda olub
mecm-i ki br u si gr esi ri ve I er man-ber-i i t aat i ol magl a hkmet i nde vki
eyaletlerin
363
umurunu idare ve r`yet in mnsib grdg ricli nasb tayin ve
361
Bu blm basligi orijinalinden Iaklidir. Orijinalinin 'Iskenderìn isgal ettigi Dara`nin kralligi neden
Iskenderìn lmnden sonra yerine geenlere baskaldirmadi olacaktir. Bkz. Gven, a.g.e., s. 52; P, s.
27.
362
Orijinal metinde 'devlet-i Islmiye yerine Turk kullanilmaktadir. Bkz. P, s. 30.
363
Machiavelli eserinde yukarida eyalet olarak evirilen kelime iin 'sancak iIadesini kullanmistir. Bkz.
P, s. 30; Gven, a.g.e.,s. 53.
174
istemedigini azl eder. Lkin Franenin kur ve reya ve itibar sahibi, kuvveti vIir,
hnedan kibri olmagla krali olan kimesne msadeIe etmeksizin mezbrlarin mdahale
ve tasallutlarini men deI etmek mmkn degildir.
Imdi bu iki nev hkmet kem-yenbag tecesss olundukda malm olur ki bir
devlet devlet-i Islmiyeye istil ile memlikini yed-i tasarruIuna idhl etmek hayli
mskildir. Amma zaIer-yb olursa zabt u muhaIazasi sndir. Ve istil hussunda olan
usret bundan iktiz eder ki devlet-i Islmiyye ricli taraIlarindan istil etmek kasdinda
olan bir har devleti tahrk ve da`vet mmkn olmayub ricl-i devlet-i Islmiyyeye gre
isyn ve bu takrb ile tark-i istimlk sn olmak emr-i baddir. Zira sahib-i saltanatin
abd-i memlk ve erg-i mahsslari olmalarindan nsi tamaa dsrmekle yahud har
vechile iIsd u idll olunmalari emr-i mskildir. Mmkn oldugu surette dahi blda
mestr olan sebebler muktezsinca |33| ricl-i devlet-i Islmiyeyi celb cezb ve
kendlere tbi etmege kudretleri olmadigindan nsi bir-vechle mIid ve nIi degidir.
Binaenaleyh devlet-i Islmiyyenin deI-i dsman hussunda ittiIak ve ittihadi
sikr ve riclini dahi tahrk etmek dsvr olmagla istil kasdinda olan devlet ancak
kend kuvvet ve kudretine istinad etmek iktiza eder. Amma eger bir kerre devlet-i
Islmiyye zerine galib olub tekrar asker tedark edb mukavemete mecali kalmayacak
rtbelerde mnhezim ederse idam ve ihlki lzim olan sahib-i saltanatin ahlI ve
varislerinden gayrisindan havI u vesvese kalmaz. Zira ricl-i sirenin ns beyninde
itibari olmayub mstevlinin galebesinden evvel kendlerden hizmet ve menIaat mmid
olmadigi gibi galebeden sonra dahi ziyan ve zararlari mlhaza olunmaz.
Ve Franenin ve ona mmsil olan hkmetlerin de tamam aksi vki olmagla
bu misill memleketin istilsini murad eden hkim ol-memleketin riclinden mnIail
veyahud zatinda mIsid ve muharrik olan kimesneleri taraIina cezb celb imle
tarkiyle memleket-i mezbreyi kabza-i tasarruIuna idhl eylemek sndir. Zira bu
misill ricl-i sahib-i kudret mecal blda tahrir olunan sebeb ve illetden nsi tark-i
duhule delil ve rehber ve ol-memleketin Ieth teshrine suhlet hsil etmek ellerinden
gelir. Amma bade`l-Ieth zabt u muhaIaza|ya| mni-i kavi olmalariyla yalniz hkim-i
evvelin |34| ahlI ve varislerini idam ve ihlk etmek kiIayet etmeyb ricl-i mezbrn
dahi ya geregi gibi tatyb ve ikram veyahud klliyet ile katl u idam olunmak iktiz
175
eder. Ve illa Iursat bulduklarinda isyn edb memleketin mstevli elinden serian zyi
olmasina sebeb olmalari emr-i mukarrerdir.
Imdi Iskenderìn zabt u istil eyledigi Asya`da vki Dr devleti devlet-i
Islmiyye gibi olub mezbr Iskender Dara ile mukatele ve zerine galebe edb Dr`nin
askeri mnhezim ve kendsi mnadim oldukda memlikini bundan akdem taIsil olunan
sebebler muktezsinca ile`l-veIat keml-i emniyyet u rahat ile zabt u hirset eyledi. Ve
eger Iskenderìn huleI ve veliahtlari mtteIik ve mttehid olsa idiler suhlet ile yine
tasarruI ve muhaIaza ederler idi. Zira beynlerinde olan sikak u niIk muktezsinca
zuhura gelen Iitne ve niz'dan memlik-i mezbrede katan bir ihtilal zuhur etmedi.
Lkin Frane devletine msabih olan devletleri emniyyet ve rahat ile hiIz u
hirset etmek emr-i muhaldir ve bu hussa sahid ve delilim Ispanya ve Frane ve
memlik-i Rumiyyenin Roma Devleti`nin aleyhine olan isynlaridir ki cemsi
memlik-i mezbrede bulunan emlk ve rey sahibi kibrin kesretinden nesèt eyledi
ve bu misill kk hkimler mesabesinde olan ricl ve kibr mevcud olduka Roma
devleti daima msevves olub kuvvet-i khire ile tedric mezbrlari deI u izle |35|
edb tasallutlarini deI ettikten sonra sabit ve mstekarr oldu.
Netice-i kelm bu cmleye dikkat olundukda gerek Iskenderìn Dr yedinden
ahz u intiz eyledigi Asya memlikini suhlet ile muhaIazasi istigrb ve gerek
gayrlarin
364
memlik-i sireyi subet ile hiIz u hirset ettikleri isticb olunmayub
malm olur ki bu suhlet ve usrethkim ve mstevlnin kuvvet ve kudretlerinin kesret
ve killetinden nesèt etmeyb belki istil olunan memlik keyIiyetinden ve hkmet-i
muhteliIesinden iktiza eder.
Cevab-i Mmeyyiz:
Milletlerin mesreb tabiatlarini kem-huve hakkaha teIehhm ve temyz in
birbirlerine tatbik ve mukabele etmek iktiza edb MusanniI bu bbda ehl-i Islmi
Franelye tatbik eder ki ahlk ve dt ve eIkr ve mlahaztda tamam birbirlerine
mugayir ve muhaliIdirler.
364
Burada orijinal metinde 'Pirus rnegi zikredilmistir. Bkz. P, s. 33; Gven, , a.g.e.,s. 55
176
Pes devlet-i Islmiyye memlikinin su' bet i l e teshr olunub suhletle
muhaIaza olunmasinin sebeblerini tecesss edb Badehu Frane memleketinin bil-
tabin vel mesakkatin istil ve teshr olundugunun sebeblerini ve bade`l-Ieth Iiten-i
mteakkibe kz edb mstevlsini daima rahatsiz eden halti beyan eder.
Lkin MusanniI hakyik-i umra vkiI olamayub yalniz hkmetlerin bazi
kavid ve kavnne nazar etmekle devlet-i Islmiyyenin ve devlet-i Acemiyyenin
kuvvet ve kudreti hkimlerinin mstakil olub tasarruIlarinda olan kavim kendlerinin
esiri ve abd-i memlkleri mesabesinde olmalarina mebndir zanniyla hayal ettigi bir
hkim rahat ile hkmet ve dsmanina mukavemet in hkmetinde |36| geregi gibi
mstakil olmak iktiza eder.
Malm ola ki MusanniI-i mezbrun asrinda ricl-i Frane sanddlerinden
her birisi birer kk hkim makaminda olub krallarinin kuvvet ve satvetini beynlerinde
taksim ve tevz edb muttasil isyn edenlere reis ve mlkn teIerruk ve ihtilline sebeb
olurlar idi. Li hz devlet-i Islmiyye hkimi gibi Frane hkimi dahi taht-i saltanattan
hal olunmak muhatarasina ziyade giriItardir. Meger su kadar Iark ola ki padisah-i Islm
ekseriya taiIe-i Yenieriyndan zrde olub Frane krallari dahi bazi ricl-i mecnunlari
yediyle helak olmusdur. Ve bu dahi musanniIe delil-i kIi olamaz. Zira mezbrun
muradi bir memleketde umumen vki olan isyni ve ihtilli beyan olmagla bu misill
kaziyye-i mahssadan bahs iktiza etmez. Egeri Ii`l-hakka hkmete riz olan yara
trl trl lttan olmagla MusanniI bazi ltini hiss ve idrk eyledi. Lkin let-i
reisesini galiba tecesss ve teIahhus etmedi.
Malum ola ki nev-i ben demin tarz-i taayys ve teIekkrde birbirlerine
benzemeyb mugyeretlerine sebeb iklimlerinin ihtilIi ve me`klt ve mesrubat ve
terbiyelerinin mugyereti olub mesel sevdev-mesreb ve her-krda mdekkik ve
muhakkik olan Ingilizllerin mizac ve mesrebleri magrur ve mtekebbir olan
Ispanyalularin mizac ve mesreblerine be-gyet muhaliIdir. Ve kaplumbaga bat hareket
ve teenni ile mevsI ve maymun keml-i abukluk ve srat-i hareket ile marI olub
srat ve bat` ve teennide birbirlerine nisbeti |37| ne minvl zre ise Franel ile
Nederlandelnn birbirine mutabakat ve msabeheti ol-makleden olub yani Franel
177
keml-i abukluk ve srat-i hareket ile mevsI ve Nederlendel bat ve teenni ile
marIlardir ve siyak u sibak-i kelmdan malmdur.
Anadolu ahlisinden olan ehl-i Islmin tabiatlarinda bil-temayl ve niIk|a|
metanet ve istikamet merkz olub akid-i di ni yye ve dt -i dirneleri Avrupa
ahlisinin mesreb ve mezheblerine mugayir ve muhaliI olmagla
365
Avrupa ahlisinden
kIIr tabir olunan kimesneler Anadolu ahlisinden olan mezkr ehl-i Islmìn
hkimleri zerine hcum ve s-i kasdleri zhir oldukda muktez-yi diyanet ve
metanetlerinden nsi mesIr Avrupa ahlisi ne i mdd ve i hnet t t en i st i nkI ve
memliklerini iIsda say eden ol-makle kimesneler ile mukatele ve mukabeleye
mecbr olduklari beyandan mstagnidir. Ve zikr eyledigimiz vecheler devlet-i
Islmiyye memliki harin yed-i tasarruIuna dahil olmasinin mskil olduguna sebeb-i
mstakil olub MusanniIin tadd ve tahrr eyledikleri vechler esbb degildir. Ve Frane
ahlisinin ahlk u mesrebleri ehl-i Islmin ahlk u mesreblerine tamam muhliI ve
mugyir vki olmagla Frane memleketinin ihtill ve inkilbina sebeb oldu. Zira
malm ola ki mezbr Frane ahlisi bi`t-tab meyyl ve b-veI ve b-rm ve ehl-i
hev olmagla hiIIet ve televvn ile mevsIlardir. Ve bir rtbede her seyden tabiatlarina
serian gelen gelir ki bizzat |38| tebeddl ve teceddde olan mahabbet ve meyillerini
umr-i muazzamadan olan mevdda dahi izhr ve icr ederler. Ve Frane krallarinin
mtekiben mstesarlari ve basvekilleri olan kardinaller ki, Frane ahlisi indinde hem
menIr ve hem muteberler idi, daima Frane`de vki olan isyn ve ihtilli deI in
MusanniIin nakl tahriri zre yalniz ricl kibri harab u zI kilmaga kanaat etmeyb
ahlisinin dahi ahlk ve tabiatlarini tecesss ve idrk ederek iktizsi zre tedbrler
ederler idi.
Ve evvelemirde Kardinal Riselyo |Richelieu| nam bas mstesari kuvvet-i
akliyesini ricl-i devletlerini zebn ve zI etmek tedbrine sarI edb bir rtbede isabet
etti ki z-kudret olan ricl ve sanddin tasallut ve kuvvetlerinden nisne kalmayub
kralin hkmeti memlikine cri ve hkim-i mstakil oldu ki ve haleIi olan kardinal
Maarin |Mazarin| nam bas mstesari dahi seleIinin tarkine giderek egeri bir mikdar
365
Mtercim, burada orijinal metinde geen 'diIIerent kelimesini 'contrast manasinda tercme etmistir.
'DiIIerent kelimesinin kullaniminda 'mugyeret ve muhaleIet kelimelerinin kullanildigi baglamda bir
zidlik anlami yoktur.
178
zahmet ve mesakkat ekdi lkin kibeti`l-emr zaIer-yb olub memleket umrunu r`yet
ve krallarin harekt ve sekentlarina nezaret etmek in vaz olunub parlemento tabir
olunan divanlarinin serbestiyet-i kadmesini bir tarz men deI etti ki bu vaktimizde
hayal gibi kalub ricl-i divn-i mezkr herne zaman istikll ve kuvvet-i asliyelerine
rc etmek murad ettiler ise ndim ve pesimn oldular.
Badehu mezbr mdebbirler krallarinin istiklllerine geregi gibi takviyet
vermek in iki de |39| bir de isyn ve ihtille sebeb olan hiIIet-i hareket ve televvn-i
tabiat ile shret bulan kimesneleri umr-i mlke mdahaleden bi`l-klliye men ve zevk
u saIaya meyl ettirb cziyyt maklesi seyler ile mesgul kilip tamamen tebdl-i ahlk
eylediler. Syle ki zaman-i sbikda Kayser-i meshr |Sezar|
366
ile mddet-i medde
muharebe ve muktele ve nice imparatorun hkmet ve tasallutlarini zerlerinden deI
izle
367
ve IV. Henri nam krallari aleyhine ittiIak u ittihad ve krallarinin sabavetleri
esnsinda kz-i Iitne v Iesd eden Fransizlar bu eyymimizda ancak melbust icadina
ve vdi-i nev-zuhr tarhina sarI-i zihn ederek me`klt ve mesrubt ve mezaklarini
tebdl ve tagyr ve dnk gn tazm ve tevkr ettikleri seyi bugn tahkr edb daima
taassuk ve mahabbet ettikleri nesneyi tecdd ve mekn u mahallerini tebdle say
etmeleriyle rdeleri taalluk eden cem esyada hiIIet-i hareket ve televvn-i tabiatlarini
icr ederler. Bunlardan md bu tedbrlere dahi kanat etmeyb muvazzaI asker tayn
ve metn kalalar binsiyla Frane devleti bir rtbede mstahkem ve krallari dahi
merkezlerinde istikll vechi zre mstekarr oldular ki badezn gerek mukaddem ve
gerek muahhar zuhrttan ricl kibrin ve gerek ahlisinin muhleIet ve isynlardan
ve gerek etrI devletlerin hcm u istilsindan havI u hasyet etmezler
368
.
366
Orijinal metinde 'Sezardir. Bkz. IM, s. 47; Hatay, a.g.e., s. 118.
367
Orijinal metinde bulunan bir cmle burada atlanmistir. Bkz. 'Valois`lilar zamaninda yardimlarina
yabancilari agirabilecek; Hatay, a.g.e., s. 118.
368
Bu blmden sonra bir paragraI atlanmistir: 'Fransa hkmeti, Machiavelliìn kurallarindan epey
yararlandiktan sonra, bu yolda devam edecek, bu polititkacinin btn derslerini uygulayacak gibi
grnmyor. Islerin dmenini eline almis bulunan nazirin (Fleury) bilgeligi ve becerikliligi karsisinda
basaridan sphe etmek yersiz olur. Ama biz papaz de Colignacìn da dedigi gibi, sama seyler syleriz
korkusuyla laIi burada keselim; Hatay, a.g.e., s. 119.
179
FASL-I HMIS: YED-I TASARRUFA IDHL OLUNUP CUMHUR VE
ZADELIK ILE ME`LF MEMLIK BBINDADIR:
|40| Yed-i tasarruIa idhl olunan mlk eger an-asl cumhur ve zadelik ile
me`lI ise muhaIazasi tark ile mmkn olur. Tark-i evvel: Ol-memleket tahrb
olunmaktir. Tark-i sni: Mstevl ol-memlekette meks ikamet etmektir. Tark-i slis:
dt ve kavid-i memleket tagyr olunmamaktir. Ol-sart ile ki mstevlnin muhaIaza
iin tayin eyledigi kimesnelere harac verb itaat ve inkiyad eyleyeler. Ve ol-
kimesnelerin dahi azli nasbi mstevl yedinde olub beher-hal mlkn muhaIazasina
vs kudretlerin sarI edeler. Lkin mahz Mora`da vki Sistreller |Ispartalilar
369
|
cumhur ve zadelikle me`lI olan Atina
370
memleketini zabt ettiklerinde muhaIazasi
in sart-i mezkr zre taraIlarindan demler tayin etmisler iken yine yedlerinden ihrc
ettiler. Ve Roma devleti Italya`da vki Kapua |Capua| ve Ispanya`da vki Kartacna
371
lkelerini zabt eyledikde bil-tevakkuI harab etmekle zr-i hkmetinde ibk eyledi. Ve
yine devlet-i mezbre meml i k-i Roma mst evl ol dukda dt ve kav i d-i
kadmelerini tagyre taarruz etmemis iken hiIz u hirset edemeyb kibet vIir mahalleri
harab etmege mecbur oldu.
Pes bu zikr olunanlara binaen hkm ederim ki yed-i tasarruIa idhl olunan
mlk hiIz u hirset etmenin tarki ancak ol-mlk harab u iIn etmekdir. Ve ill
mstevl kendsi tahrb u iIn olunacagi emr-i mukarrerdir. Zira azadelikle me`lI olan
mlk ahlisinin zadelik lezzeti henz damaglarinda bki ve sabit olub |41| mrr-i
eyym ve evkt ve nevzis ve iltiIat ile htirlarindan hurcu mmkn olmamagla daima
Iesd u isyna mheyydirlar. Eger harab ve perisn olmazlar ise Iursat bulduklarinda
evvelki zadeliklerine rc etmege say ederler. Toskana Dkaliginda vki Piza |Pisa|
lkesi misill ve yed-i tasarruIa idhl olunan mlk-i cumhur ve zadelik ile me`lI
olmayub bir hkim-i mstakil ile idare ve tasarruI olunur mlklerinden ise Iasl-i sbikda
tahrr olundugu vech zre hkim-i evvel evlad u ahIdiyla idam ve ihlk olundukda
ahlileri gerek an-asl bi r hki me i t aat et mege me`l I ol dukl ari n ve gerek
hkimlerinin nesli nden bi r Ierd kal madi gi i n har ecni bden bi r ki mesneyi
369
Gven, a.g.e., s. 56; P, s. 37.
370
Burada 'Tebai kenti atlanmistir. Bkz. Gven, a.g.e, s. 56; P, s. 37.
371
Burada 'Numans kenti atlanmistir. Bkz. Gven, a.g.e., s. 56; P, s. 37.
180
mcerreden kendlere hkim nasb etmege ittiIak ve ittihad etmezler; belki isyn dahi
etmeyb itaat ve inkiyadda sabit-kadem olurlar. Ale`l-huss bu misill mlkn ahlisi
cumhur ve zadelik lezzet ve tarkini bilmemekle katan tahls-i girbn sevdasiyla isyn
ve muhaleIete cesaret edemezler. Ve istilsi dahi eshel oldugu buna mebnidir. Lkin
cumhur ve zadelik ile me`lI olan mlklerin mstevlsine ahlinin bugz u davetleri
kes r ve ahz-i i nt i kam et mege arzul ari veI r ol ub ve serbest i yet -i kadmeleri
dernlarindan ikmak mmkn olmadigindan tahrb perisn olunmalari veyahud
mstevlnin ol-mlkde meks ikamet etmesi enseb ve evldir.
Cevab-i Mmeyyiz
372
:
MusanniIin kavli zre 'an-asl cumhur ve zadelikle me`lI olan |42| mlk teshr
eden hkime mlk-i mezbru zabt ve muhaIaza etmek in tahrbden al tark olmaz.
Vakian skkn-i memleketin isynindan havI eden kimesnelere bundan emin ve eslem
tark olmaz. Mervdir ki ka sene mukaddem krsi-i memleket-i Ingiltere olan Londra
kasabasi nda bi r Ingi l i zl kendi si ni hel k edb p s-tahtasinda b u l u n a n vsi
yetnamesinde syle tahrr etmis ki: Min bad hasta olmamak ien psin kendm ihlk
ettim. Iste tamam-i mlk zyi etmemek in psin harab eden hkimin hareketi buna
372
Bu blmde II. Friedrichìn Skolastik IelseIeyi elestirdigi asagidaki bes paragraI mtercim taraIindan
evirilmemistir:
'Insan akli olan iki ayakli ve tysz bir hayvandir: Iskolastik IelseIenin biz yaratiklar hakkinda vardigi
karar budur. Bu tanimlama bazi kimseler iin yerinde olabilirse de byk ogunluk iin ok yanlistir,
nk ok az kisinin akli basindadir. Ve bir konu zerinde yle olsalar bile bunun tam tersi olduklari
binlercesi vardir. Denebilecek sey sudur: insan Iikirleri kaIasinda yaratip onlari biraraya getiren bir
hayvandir; iyi dsneni kt dsnene, insanligi seveni onu ezene, sayin Cambrai piskoposunu
Floransa`nin tiksin politikacisina yaklastiran da bu noktadir.
'Machiavel akli kenara attiysa, insanliga yarasmiyan bir biimde dsndyse, bunu en belirli olarak bu
blmde gstermistir: burada bir hkmdarin yeni ele geirdigi uygar ve cumhuriyeti bir devleti bir daha
kaybetmemek iin yol koyuyor ortaya.
'Birincisinde hkmdar iin hi emniet yok; ikincisine bir kudurmus basvurur ancak; tekiler kadar kt
olmiyan ncs ise, engelsiz degildir.
'Ne diye zaptedilir bir cumhuriyet, ne diye insanoglu zincire vurulur, ne diye uygar kimseler kle haline
getirilir? Adaletsizliginizi ve hainliginizi btn dnyaya gstermek iin; vatandaslarin mutlulugunu
saglamasi gereken bir iktidari kendi ikariniza evirmek iin. rkn kurallar bunlar ve ok taraItar
kazansaydi, evreni yikardi mutlaka. Machiavelìn iyi ahlka ne kadar aykiri hareket ettigi meydanda.
Simdi duygu ve tedbre ne derece ters dsndgn grelim.
'`Yeni ele geirilmis uygar bir devlet hara veren bir tbi haline sokulmali, oraya, bu memleketi sizin iin
muhaIaza etmek zere otoriteyi elinde tutacak az sayida insan yerlestirilmeli. Bu, politikacinin birinci
kuralidir, bununla da bir hkmdar hibir zaman emniyet sagliyamaz; nk sadece yeni hkmdara
sadik kalacagi garanti degildir. zgrlg klelige haliyle tercih eder ve kendisini tbi haline getirenin
boyundurugundan kurtulmak ister; su halde, baskaldirma ancak elverisli Iursat ikincaya kadar
gecikebilir; Hatay, a.g.e., s. 119-20.
181
msabih ve muvIikdir
373
. Ve MusanniIin insaniyette alakasi olmamakla bu kelmina
insniyet ve demiyyet kidesi zre cevab abes olub 'yine ilm ve teIhm murad
eyledigi hkimlerin maslahat ve menIaatleri iktizsinca taarruz ve bu vech zre cevab
veririm ki
374
.
Ey! MusanniI, hkim-i mezbrun bu gne mlk istil etmekten garazi eger
kesb-i shret ve kuvvetdir dersen nezbillh. Eger bir hkim bu misill talm ve
nasihatin zre hareket ederse kesb-i shret u kuvvet degil belki zidlarini kesb etmis olur.
Zira teshri in beher hal mazarrat-i kesre iktiz edb bade`l-istil ol-mlk harab u
iIn ve gret u yagma oldukda hsili masraIina veIa etmediginden ma'd ma mr
olmayan mlkn dahi mstevlye bir drl menIaat ve kuvvet ve shret rs etmedigi
inde`l-ùkal msellemdir. Ve zannederim ki bir hkim Arabistan`da vki cem sahra-
yi hl ve vsi zabt edb
375
malik olmagla sahib-i kuvvet u shret olmaz. |43| Ve ol-
taraIta olan arslan ve kaplan misill hayvant bir memleketi mamr ve abdn eden
reyya ve mldr olan ahli kurya, tccar ve bazergnn seIineleriyle dolu olan
limanlara ve gngn hireI-i sanayie mstid olan demlere ve askir-i mrettebeye
degmez.
El-hsil cem ns bu hussda mtteIik`l-kelmdir ki bir memleketin kuvvet
u kudreti Ishat vsatine nazaran olmayub belki skkninin kesretine ve memleketin
mamriyetine tevakkuI eder. Meselen Nederlande estti Rsiyye memlikine kiyasen
egeri Bahr-i Umman`dan zuhr etmis bir miktar gayr-i mnbit Hassleszo bataklu
cezirelerden ibaret tl kirk sekiz ve arzi kirk mil cumhur-i sagrdir, lkin bu arazi-i
kalle mecmu mahz-i kuvvet ve skkni dahi gyet-i kesr oldugundan mad ml
kudret ve istidd u kabiliyet sahibi olub ittiIak-i ehl-i tarih zre isyn-i meshr ile ol-
esnada cem devletlerden akv olan Ispanya`nin hkmet-i cebbrnesinden tahls-i
girbn edb basli basina bir devlet-i cumhuriye oldu. Ve bu devletin ahz u atsi ve
373
Burada anlam sapmasi olmustur. Tercme su olacakti: 'Masasinda bir pusula bulundu; onda hi hasta
olmamak iin canina kiydigini yaziyordu. are hastaliktan beter degil miydi acaba?; Hatay, a.g.e., s.
120.
374
Orijinal metinde yukarida tirnak ierisindeki kismin yerine su iIadeler yer aliyor: 'Din ve ahlaktan
yardim istemeden de Machiavelì bizzat kendi Iikirleriyle ondaki o menIaat dsncesiyle, kitabinin ruhu,
taptigi tek tanri, politika ve su tanrisi demek olan o menIaatle bozmak mmkndr; Hatay, a.g.e., s.
120.
375
Orijinalinde Libya ve Barca isimleri zikredilmistir. Bkz. Hatay, a.g.e., s. 120; IM, s. 51.
182
ticareti krre-i arzin arzi-i mntehsina dek mebsta ve memdde olub rtbe ve
derecesi kral-i tacidrlar akabindedir. Ve bahrde olan muntazam ve mretteb kati vIir
cenk seIinelerinden mad berren dahi vakt-i seIerde elli bin neIer cengver asker
tedark edb besliyebilir.
Ve memlik-i Rsiyye dahi gyet`l-gye vsia olub bir taraItan Tartaristan-i
kebr ve Hindistan ve bir taraItan Bahr-i siyah ve Macaristan ve bir taraItan Leh ve
Litvanya |44| ve Korlandiya ve bir taraItan Isve ile mahdd ve takriben arzi yz ve
tl alti yz mildir ve arazisi mnbit olub ale`l-huss Mosko nam memleketde ve
Tataristan-i sagr ile hem-hudd olan taraIlarinda env-i levzim-i taayys hsil olur
iken Maa-hz bu Ishat ve vsat ile cem skkni ancak on bes milyona blig olur.
Ve devletinin ki henz Avrupa beyninde kesb-i shret etmege basladi, berren ve bahren
kuvvet ve |kudreti laIz-i milyon on kerre yz bin adede itlak olunur| Nederlandelnn
kuvvet ve kudretinden ok olmayub mali dahi Nederlandelden ekalldir.
Imdi bir devletin kuvveti memlikin kesret ve vsati ve skkndan hl arazi-i
vIirenin mazarrati ile olmayub belki skknin mamuriyet ve kesretine tevakkuI
etmekle bir hkimin ancak maslahat ve menIaati zabt eyledigi memleketi mamr ve
abdn etmekdir.
Pes MusanniIin bu bbda habseti mcib-i neIret ve kelm-i hezeyn-meli
bis-i hayret oldugu bi`l-bedhe malm olmagla Ienn-i siyaseti teIhme mbaseretten
ol-Iikr-i savb ve re`y-i mstetab ne oldugunu kendsi grenmek iktiz eder idi. Ve
dahi iret eyledigi tark-i har ki 'mstevlnin mlk-i ceddde ikmet etmesidir, bu
tarkin usret ve su'betini fasl-i slisde beyan ettim.
Netice-i kelm benim re`y Iikrim budur ki bir hkim bi`l-iktiz har bir
cumhur ve zdelikle me`lI olan mlke hcum ve galebe ettikde bade`t-te`db yine
aIv ve evvelki azdeliklerini ibk etmek mukktez-yi insaIdir. Amma tama-i mni
olub zabt u tasarruIu murad ederse skknini tacz ve rencide etmeksizin yalniz
muhaIazasina asker tayin etmek tedbri kIidir. |45| Lkin kati, gIil ve ahmak
demleriz ki tasarruIa vaktimiz var ve mrmzn nihayeti yok gibi bil-kanaatin btn
dnyayi zabt etmek murad ederiz. Maahz ki mddet-i bekamiz ser`s-seyr olub
183
ekseriya bir dem kend in say eder mlhazasinda iken say u ihtimmin semeresi
vris-i n-mstahakk ve na-haleIe myesser olur.
184
FASL-I SDIS: BIR DEM AVM-I NSDAN IKEN MCEDDEDEN
HKIM OLUB FETH TESHR EYLEDIGI MEMLIKIN
BEYANINDADIR
376
Mceddeden hkim olub hkmet-i cedde peyd idenler in bast u beyn
edecegim mevdda eger meshir-i zevt-i kirmi temsil edersem istigrb olunmaya. Zira
ekseriya shrh-i mutde slk ve eslIin eIl ve harektini takld etmek ben ademin
deti olub egeri mukalled in dahi taklid olunan zevtin kemltina vsil olmak herne
kadar mmkn degil ise de yine kil olan kimesne ztinda kendden ekmel ve esreI
olan zevt-i kirmin tarkine girb daima onlara mtaat etmek gerektir ki bu takrib ile
Iazl u kemlde msvt peyda edemezse bari bir mikdar msabehet ve mukarebet peyda
eder. std-i kemankesler gibi ki nisangh olan mahal baid oldugu halde kemanlarinin
keyIiyetini bilb isabet in nisandan yukariya nazar ederler.
Imdi muhaIaza-i hkmet-i ceddenin klliyen suubet ve usreti hkimlerinin
istidd ve kabiliyetlerine gredir. Ve bir kimesne avm-i nsdan iken taht-i hkmete
sudunu ya kuvvet u kudret yahud baht u tliinde olan sereI sadet iktiza eder.
|46| Bu ikiden yalniz birine malik olan hkim zuhr eden nice usret ve
suubetleri herne kadar deI ederse dahi ikisine mlik olan hkim gibi deI edemeyb
devam ve istikrari dahi ikisine malik hkim kadar olmaz. Ve baht u tliin bir mikdar
msaadesi ve kuvvet u kudret-i mahssa muvenetiyle hkim olanlarin esreI ve
esherleri Hazret-i Musa aleyhi`s-selm-i peygamber ve te`ss-i devlet-i Acemiyye eden
Cyruss |Keyhsrev| ve bni-i devlet-i Roma olan Romols ve gayrlaridir
377
. Ve Hazret-
i Musa Iazilet-i nbvvet ile tenbiht-i ilhiyyeyi icrya me`mr olmagla bu Iazilet ve
meziyetinden baska meziyet-i digerini tecesss iktiza etmez. Lkin Keyhsrev ve har
bni-i devlet ve mstevl-i memleket olanlar rsd Ietanet ve akl u zekvetlerine gre
medh sena olunub eIl harektlarina dikkat ile nazar olundukda Allahu Tel
hazretleri gibi bir muallim-i azami olan Hazret-i Musa`nin eIl harektindan be-
herhal mteIvit oldugundan malm olur ki mecm-i msade-i baht u tli ve
376
Blm basligi anlam bakimindan orijinalinden biraz Iarklidir. Orijinali 'Insanin kendi ordulari ve
kendi becerisiyle elegeirdigi yeni prenslikler stnedir. Bkz. Gven, a.g.e., s. 58.
377
Burada orijinal metinde Theseus de zikredilmistir. Bkz. Gven, a.g.e., s. 59; P, s. 42.
185
muvenet-i kuvvet ve kudret ile env-i hkmetten mnsib grdkleri hkmeti vaz
u tayin eylemege muvaIIak olabildiler.
Zira Iazilet ve kuvvet ve kudret olmadigi surette yalniz msaade-i baht u
tliin semeresi olmayub Iursat ve ganimet Ievt olundugu misill msaade-i baht u tli
iktiz eyledigi Iursat-i rzigr dahi olmadigi halde yalniz Iazilet ve kuvvet ve kudretin
Iidesi olmaz. Mesel ben Israil memleket-i Misir`da dest-i kahr-i Firavnè giriItr u
esr |47| olmasalar idi tahls-i giribn arzusuyla Misir`dan Iirr edb Hazret-i Musa`nin
herhalde emrine imtsl ve ittiba karar vermezler idi. Ve Acemistan ahlisi dilgr ve
mnIail ve hkimleri dahi gaIil ve zevk u saIaya mil ve sanat-i harb kitl sahiIe-i
htirlarindan zil olmasaydi mezbr Keyhsrev dahi memleket-i Acemì teshr edemez
i di . Ve Romol s nam ki mesne Hazret -i Musa eIendimize oldugu gibi dikkat-i
tuIuliyetinde bir sandukaya mevzuan ilk olundugu nehirden bir dem bulub ihrc ve
hals etmeseydi bade`z-zamnin Roma memleketinin bnisi ve hkimi olmaz idi.
Imdi msaade-i baht u tlib ve muvenet-i rzigr-i muvIik muktezsi zre
zuhura gelen bu misill kaziye-i ittiIakiyeleri mezbrlar keml-i akl ile derk ve Iursati
ganimet addedb Ievt etmediklerinden gerek kendler ve gerek memleketleri suhr-i
aIk oldular. Ve bu takribiyle dahi hkim olanlar egeri evvelemirde bazi usret ve
suubete rast gelirlerse de Badehu yine c-yi hkmetlerinde ber-karar olurlar. Pes
ibtid-yi emrde zuhr eden usret ve suubetin sebeb u illeti hkim-i cedd kend
emniyeti ve memlikinin istihkm ve takviyeti in bazi kavid-i cedde vaz u tayin
eylemege mecbur oldugudur. Zira bir millet ve memleketin kavid ve kavnn-i
atkasini tatl ve mceddeden kavid ve vaz etmekden ziyade mskil ve muhatarali
bir emr olmaz. Bunun dahi sebebi budur ki kavid-i kadmeye me`lI olan kimesneler
elbette tagyr ve tecdd-i kavide tasaddi eden hkime hasm u dsman |48| olub egeri
ilerinde kavid-i cedde vazindan cerr-i menIaat mmidiyle mahzz olanlar mun ve
taraIgr olurlar. Lkin gerek taraI-i hilIda bulunanlardan havIen ve gerek halkin bi`t-
tab bidat ve vaz-i cedde nIi dahi olsa tecrbe etmeksizin olan s-i zanlarina binaen
hkim-i mezbre inetleri kall olur ve mutlaka hasm u dsman olanlar herne zaman
Iursat bulurlar ise ikaz-i Iitne ve k-i ihtilalde dakika Ievt etmezler ve muin ve taraIgr
olacak taraIin blda tahrr olundugu zre deI-i Iitne v ihtill bbinda saylari sur
186
olmagla hkimin taraIindan herhalde emniyeti mnselib ve muhatarasi ihtiml-i
glibdir.
Binaenaleyh mceddeden te`ss-i bin-yi hkmet ve vaz-i kavnn-i devlet
et mek kasdeden ki mesne i st i krr ve i st i hkmi ni ve muhat art -i melhzeden
muhaIazasini murad ederse yalniz Iazilet ve meziyet ve akvl-i mskite ile nsi ilzma
kanaat etmeyb kuvvet u kudret ile dahi itaat u inkiyda mecbur eylemek iktiz eder.
Li-hz mezkr hkimler esliha ve alt-i harbiyeyi vakt hale gre iml
ettike glib ve ber-murad ve terk ettikleri halde muzmahill ve berbad oldular. Zira zikr
olunan sebeblerden mda bi`t-tab mtegayyir ve mtelevvin olan nev-i insani bir
hussda ilzm etmek egeri sandir, lkin mddet-i vIire makam-i ilzm ve iskatda
sabit-kadem etmek emr-i dsvr olmagla bir nizam-i mstahsen vaz olunmak iktiza
eder ki mezbrlar dire-i tatten hurc sevdasinda olurlar ise kahren ve Iehmen idhl
olunub |49| itaat ve inkiyda mazbut olalar. Mesel Hazret-i Musa ve Keyhsrev ve
Romolus
378
cebr u kahri ve lt-i harbiyyeyi terk etseler idi vaz u tayin ettikleri yin ve
kavid ve kavnne halk zaman-i andn itibar etmezler idi.
Ez-cmle vaktimizde zuhur eden Jakoben nm
379
kimesneye vki oldugu gibi
ki tenbiht ve evmirine itaat ve inkiyd edeni ibk ve etmeyeni ilzm ve mahv u iIn
etmege kuvvet u kudreti olmadigindan kendsi mahv u muzmahill oldu. Netice-i kelm
hkim-i ced de evvel -emi rde ml ki ol dugu usret ve subet ve mevni ve
muhataralari deI etmek in vIir-i metanet ve cesaret iktiz edb minvl-i muharrer
zre hareketle muhliI ve muarizi iIn ve itaat ve inkiyd edeni ibk ettikten sonra c-
yi hkmette istikrar ve beyne`n-ns itibar ve istihr bulmasi emr-i mukarrerdir.
Ve Hieron nm kimesne dahi bu bbda rd eyledigim hkimn-i z-sn herne
kadar msvi degil ise lkin bazen msbih olmagla onlara zamm u ilhk olunsa ba`d
degildir. Mlm ola ki Hieron avm-i nsdan bir kimesne olub bir rtbede sahib-i akl
u Ietnet ve istihkk u ehliyet idi ki memdh ve meshr hkimlerden olmaga hemn bir
mlk hkmeti eksik idi. IttiIaken ol-esnada Sicilya ceziresinin ahlisi hcum-i
378
Teseus ismi tekrar atlanmistir.
379
Orijinal metinde bu kisinin adi rahip Girolama Savonarola`dir. Bkz. Gven, a.g.e, s. 60; P, s. 45.
187
dsmnndan b-tb tvn ve mnhezim u perisn olmalariyla mezbru istidd ve
istihkkin davet ve zerlerine serasker nasb ettiler.
Badehu msaade-i tahtin iktizasi olan Iursati Ievt etmeyb ibrz-i hidmet ve
kilne hareket |50| ederek taht-i hkmete sud eyledi ve der-akab mlkn askir-i
kadmesini tard u tebd ve mceddeden asker tertb ve ahbb-i dirnesin dahi istiskl ve
tecdd edb tertib ve peyda eyledigi askir ve ahbb kendnn nasb-kerdeleri ve erg-i
hslari mesabesinde olub herhalde mutemedleri olduklarindan nsi istedigi gibi idareye
ve meramini icraya kdir oldu.
Imdi bu cmleden malm oldu ki bir dem mceddeden hkim-i z-sn u
shret olmaga ibtid-yi emrde msade-i baht u Iursat vakt-i lzim olub badehu taIsl
eyledigim vech zre Iazilet ve kuvvet u kudret ve akl u rsd Ietnet iktiza eder.
Cevb-i Mmeyyiz:
Galiba musanniI bu bbda rd eyledigi temsilt ve kelimt ile avm-i nsi
idll ve iIsd ve hkmet diyyesine dsrmek murad eder. Zira iret eyledigi tark
tabiat-i insanda merkz olan gurur u heves ve rz-yi san u shreti tehyc ve tahrk eder.
Pes malm ola ki gurur ve heves ve rzu-yi sn u shret eger hadd-i itidli tecavz
ederse cem-i eIkr u haylttan ziyade musibet ve muhaliI-i insaniyet ve demiyyet ve
nizm-i leme muzir ve rahat u emniyet-i nsa muhill bir derddir ve avm-i nsdan bu
derd-i can-hirsa mbtel olan kimesne vcib`l-merhame mecnunlardandir. Zira bu
mislli kimesne bir drl halinden hosnd olmayub daima iztirab-i hirs u z ile b-huzur
ve her nil oldugu seye adem-i kanaat ile perisn-i suur olmagla |51| meraret-i hirs u
hevesi uzbet-i saIa-yi mevcudunu mahv eder.
Bhuss sahib-i devlet ve hkmet olan kimesne hars ve magrur ve pr-heves
olursa blda mezkr olan sahisdan ziyade muztarib ve rahat u saIasi klliyen mnsalib
olur. Zira sahib-i hkmetin hirs u hevesi kuvvet ve azametine gre ondan cunnu (?)
188
dahi ezyed oldugundan mad sahib-i hkmet-i magrurun hirs u hevesi zabt-i
memlik ve milel teshr-i kil ve dvel-i geci eIl-i sab`l-minvl olur
380
.
Avm-i nsin dahi ekseriyen heves ve hirsi mmkin`l-husl olan bazi
mensib ve kesb-i shret ve sna dair olmagla bunlarin bu gne matlablarina nil
olmalari esheldir. Ve egeri musanniIin ala-tarki`t-temsil rd eyledigi zevt-i kirama
bazi zuhr u hurc edb sahib-i kudret kuvvet ve bni-i devlet ve hkmet olan
kimesneleri zamm u ilhk etmek mmkndr. Amma yine isbat-i mddeya delil-i kIi
degildir. Zira nice kimesneler halki cezb millet ve hkmet peyda etmek iddiasiyla
zuhur edb kibet`l-emr bel-yi gn gna giriItr ve mahv u helk olduklari sikrdir.
Ve yalniz msade-i baht yahud har kazi ye-i ittiIakiyye sebebiyle
meramlarina nil olan bazi magrurn ve heveskrni beyan edb bazi meramlarina
nil olamayub hib hsir olan kimesneleri rd u beyan eylemekten musanniI-i
mezbrun kasd u muradi lemi taglt etmek olmagla
381
bu hakr hakikat-i hali isar ve
hile ve hudasini sikr etmek |52| iktiz edb cevb ederim ki: Hirs u gurur bazi
kimesneyi muradlarina sl ettiyse ekserini dahi mahv u muzmahill eyledigi bundan
malm olur ki mukted-yi Ben Israil olan Hazreti Musa aleyhi`s-selam eIendimiz ve
memlik-i Acemì yed-i mtegalibeden tahls eden Keyhsrev ve bni-i Roma olan
Romols
382
ve bunlara msbih sahib-zaman kimesneler melhzlarini icraya Iursat-yb
oldular ise nice vIir kimesne dahi bu iddia ile varta-i helke dsb env-i beliyyeye
girItr oldular.
Ez-cmle Jean de Leid nam kimesneyi preleyb bir kaIes iine salb ile ihrk-
i bi`n-nr eylediler. Ve Ingiltere devletini tegallben yed-i tasarruIuna idhl eden
380
Burada da mtercim metne yorum katmistir. Orijinalinde ilk iki paragraI su sekildedir: 'Insanlarda
ihtiras olmasaydi, Machiavelìn onlara bunu vermek istemesi hos grlebilirdi; duygusuz ve
insanoglunun hayrini saglamaktan ciz otomatlari canlandirmak amaciyla tanrisal atesi alan yeni bir
Prometheus olurdu. Is hi de yle degildir gerekte, nk ihtirassiz kimse yoktur. Bu ihtiraslar ll
olunca, hepsi toplum mutlulugunun ruhu olurlar, ama Irenleri gevsetilirde, o andan itibaren zararli ve
ogu zaman pek yikici kesilirler.
'Ruhumuza baski yapan duygular arasinda, hibiri yoktur ki, bunlarin itepisini duyanlar iin, igirindan
ikmis bir ihtiras, yalan shrete karsi asiri bir arzu kadar ugursuz, insanlik iin zararli, dnyanin huzuru
iin yikici olsun; Hatay, a.g.e., s. 122.
381
Burada bir cmle evirilmemis. 'Machiavel tersini yapip iyi yzn gsteriyor ihtirasin; ancak
aksamlari mum isiginda grlen, gnes isigindan da titizlikle kainan dzgn srlms bir yz bu;
Hatay, a.g.e. s. 124.
382
Burada eksik olan isimler vardir. Theseus, Hieron, Muhammet, William Penn. Bkz. Hatay, a.g.e., s.
54.
189
Cromwell nam kimesne egeri hayatinda muvaIIak oldu. Lkin mevtinden sonra oglu
tahtindan hal olunub babasinin lsesini mezardan ihrc ve mahall-i siyasete vaz u ilk
ile tahkr ve tezyl olundu. Ve birka yehud mehdiyyet davasiyla zuhur edb badehu
iskence ve eziyet ile mahv u helk oldular. Ve Rim Papa`nin re`yiyle Pepin nam
kimesne kend kralini hal ve taht-i hkmete cls ile ber-murad oldu. Amma
GizmalaIre dahi byle bir is greyim der iken mahv u helk oldu
383
.
M-hasal-i kelm icad-i mezheb ve cezb salb-i millet edb reis ve hkim
olmak sevdasiyla zuhur ve hurc edenlerden otuz kadar kimesne ve binden mtecviz
eskiyadan magrur ve heves-nk kimesneler ukbt-i sedde ile muzmahil ve helak
olduklari ktb-i tevrihde mestrdur.
Pes musanniIin Hazreti Musa`yi Keyhsrev ve Romols ve bunlara msbih
|53| demlerin silkine mnselik ve onlara tatbik etmesi akl-i selime mugayir ve muhaliI
grnr. Zira Hazret-i Musa vahy u ilhm-i Hudyi b enbaz ile mteserriI ve mmtaz
ve kuvvet-i nbvvet ile Allahu Telnin evmir-i aliyyesi tenIz ve icraya vsita olub
yalniz akl u tedbrleriyle mil olan sahib-i hurc ve mcid-i yin u kanun kimesnelere
msavi olmayub her cihetten hl u snlari mteIvit olmagla ehadi-hmyi hara tatbik
be-herhal muhaliI-i akl-i selimdir
384
Ve egeri blda mezkr Keyhsrev ve Romols ve bunlara msbih bni-i
devlet ve mcid-i yin mezheb olan kimesnelerin akl u rsd ve Ietnet istidd ve
ehliyet u secatleri inkr olunmaz. Lkin hal sanlari salh u Iaziletden behredr
383
Metnin orijinalinde yukaridaki tanimlamalara rnekler verilmistir. Mtercim, bu rnekleri metin
disinda birakmistir. Ilgili kisim su sekildedir: 'Bylece, Musa`nin talihi karsisina Roma imparatorlugunu
kasip kavuran ilk Gotlarin mutsuzlugu; Romls`n basarisi karsisina korkusuzluguyla kralliga ykselen,
ama cinayetlerinin kurbani olan Masaniello`nun o Napoli kasabinin Ielaketi; taci elde etmis Heironùn
ihtirasi karsisina Walensteinìn cezaya arptirilmis hirsi ikarilabilirdi; kiralini ldren Cromwelìn kanli
tahti yanina Blois`da katledilen muhtesem Guiseìn yikilmis tahti konabilirdi. Panzehir bu sekilde zehiri
izliyerek onun tehlikeli etkilerini nler, yarayi aan ve onu iyilestiren Akhilleusùn (Asil) mizragi olurdu
bu; Hatay, a.g.e., s. 124.
384
Burada II. Friedrichìn Hazreti Musa ile ilgili dsncelerini dile getirdigi bahis mana olarak tercme
edilmemis, konu genel hatlariyla mtercimin lisaniyla yazilmistir. Ilgili bahis syledir: 'Musa ya
peygamberdi ya degildi. Degildi ise o zamana ona stn-haydut, Tanri`yi alet olarak kullanmis bir hilekr
bir iki yzl gz ile bakilabilir. Sonra Musa Yahudi milletini alti haItada kolayca asabilecegi bir yoldan
kirk yilda gtrebilecek kadar az becerikliydi, Misirlilarin bilgelerinden az yararlanmisti, bu bakimdan
birer kahraman olan romuls ve Thesee`den ok geriydi. Musa peygamber idiyse ona ancak Tanri
kudretinin gr bir aleti gz ile bakilabilir; bu halde de Yahudilerin rehberi, Tanri`nin yardimiyla
yaptiklari yaninda kendi yigitlikleri de gleriyle byk isler basaran Roma kurucusundan, acem
hkmdarlarindan ve Yunanli kahramanlardan ok asagidir; Hatay, a.g.e.,s. 125.
190
degildir. Ve sahib-zuhur ve hurcun istidd ve secati kutt-i tark ve haramilerde dahi
mevcuddur. Lkin birbirlerinden Iarklari su vechiledir ki sahib-zuhurlar meshr ve
nmdr ve haramiler mechul ve n-payidr olub ettikleri zulm u teaddi sebebiyle biri
mazhar-i shret ve digeri mstahakk-i lanet olur. Zira hem-cinsi olan demiyni kayd-i
ubudiyyete giriItr etmek sevdasiyla zuhr ve hurc eden gaddar mutlakan katil ve
hunhar mesabesindedir.
Pes musanniI netice-i Iaslinda kuvvet u kudret ve Iazilet yahud tli v baht u
inetiyle avm-i nsdan taht-i hkmete sud edenler ne vechile hareket etmek iktiza
eyledigini beyan zimninda al-tarki`t-temsil onlardan Heiron nm kimesneyi rd edb
der ki mesIr Heiron meramina nil oldukdan sonra mceddeden asker tertib edb
askir-i kadmesini |54| tard u tebd ve ahbb-i dirnesini istiskl ve tecdd eyledi. Imdi
bu hareket tamam-i kIrn-i nimet olanlara mnsib bir hareket oldugundan md
bi`l-bedhe malm olur ki bu tedbrden murdar tedbr olmaz. Zira kuvvet u kudreti
tecrbe ve imtihan olunmus askere ve huls u sadakati nmyn olan ahibba ve
asdikaya istind etmek hukuk ve tecrbesi sebkat etmeyen ahbb ve askir-i ceddeye
istind ve itimad etmekten akl-i selm muktezsinca evl oldugu sek ve spheden
muarradir.
Ve malm ola ki musanniIin msade-i vakt u zaman ve muvenet-i baht u
tli olmayinca meziyet ve Iaziletin lutIu olmaz dedigi makamda laIz-i Iaziletten muradi
mekr hiledir ki Ii-neIsi`l-emr icrasi msade-i rzigra muhtadir. Halbuki Iaziletini
lutI u menIaati daima derkr, memdhiyyet ve makbuliyyeti zatinda sikrdir. Netice-i
kelm zannederim ki ale`l-itlak avm-i nsdan bir kimesne taht-i hkmete bi`l-ehliyeti
ve`l-istihkak sud etmek iki vechile olur.
Vech-i evvel: Hkimleri miras tarkiyle olmayub belki intihb ve imtiyaz
tarkiyle hkim olan memlekette bulunub kendsi taht-i hkmete icls olunmaga
davet ve sirleri beyninden imtiyz ve intihb ve ihtiyr olunma tarkiyle hkim
olmaktir.
191
Vech-i sni: Vatan-i aslsini geregi gibi mtegallibe ve gaddr v zlim ve
cabbr yed-i tasallutlarindan tahlse Iursat-yb olub hals etmek tarkiyle hkim
olmaktir
385
.
385
Ori j i nal met i nde burada bi r cmle daha vardir. 'Corneilleìn kahramanlarina gre tasvire
kalkmayalim; Racine kahramanlariyle yetinelim, bu da yeter de artar; Hatay, a.g.e.,s. 126.
192
|55| FASL-I SBI: KUVVET U KUDRET VE MEZIYYET FAZILET
SAHIBI OLMAYUB MCERRED HARIN INETI VEYAHUT KENDNN
TLI-I PR-SADETI SEBEBIYLE AVM-I NSDAN IKEN
MCEDDEDEN HAKIM OLANLARA IKTIZA EDEN TEDBR
BEYANINDADIR
vam-i nsdan olub mcerred baht-i msaid ve tli-i sad muktezsinca
mceddeden hkim olanlar egeri evvelemirde keml-i suhlet ile taht-i hkmete
sud ederler. Lkin bade`s-sud nice suubetler peyd olmagla makam-i hkmette
mstekarr olmak be-gyet asr ve muhtac-i tedbr ve re`y-i isabet-pezr olur. Zira bu
misilllerin taht-i hkmete sud edb hkim olmasi ya baska ziyade kuvvetli bir
hkimin inet ve mzheretiyle olur; meselen Dr`nin zabt u teshr eyledigi
memlikde
386
iItihar u shret ve itibar u emniyeti in istedigi kimesneleri lutIen ve
keremen imdd u inet ve mzheretiyle hkim nasb ettigi hkimler gibi. Veyahud
taviI-i askeriyeyi bir tarkiyle iIsd ve idll edb kend taraIlarina cezb celb ve imle
etmek tedbriyle hkim olur. Binaenaleyh devam ve istikrarlari be-herhal blda mezkr
olan hkim-i akvanin yahud taviI-i askeriyenin rdet ve ikbl kuvvetlerine tevakkuI
edb bu iki sey ise yani rdet ve ikbl ve kuvvet-i demiyn daima bir kararda olmayub
tebeddl ve tegayyrden hli olmamagla mceddeden hkim nasb olunan sahislar
hkmetlerine sebeb olan gerek hkim-i akv ve gerek cezb eyledikleri askire istind
ve itimad etmeyb metanet ve istihkmlarini mcib harekt |56| ve tedbr-i naIiayi
istimle say u ihtimm etmek iktiz eder.
Ve ill tedbrleri nkis olub kendlere mahss mutemedun aleyh askerleri
olmamagla serian taht-i hkmetlerinden tard u ibd olunacaklari emr-i mukarrerdir.
Ve bundan mada bu misill hkmet ekseriyen deIaten zuhur edb henz zIet`l-
esas ve kabilet`l-indirs olmagla eger hkim-i cedd olan sahs blda mestr iki
sebebin biriyle nil oldugu hkmet-i cedde-i mezbreyi hiIz u hiraset in lzim olan
tedbrleri der-akab icr ve istihkm u metaneti bbinda iktiz eden esasi bil-tehir vaz
u ibkya keml-i sràt ile mbaseret etmezse czice muhaliI-i rzigr zuhurundan ve
386
Iyonyan ve Hellespont. Bkz. P, s. 49; Gven, a.g.e. s. 49.
193
edn bir musibetin hudsundan devlet ve hkmeti yed-i tasarruIundan zil ve kends
muzmahil olur.
Imdi avm-i nsdan iken hkim olmak ya tli-i pr-sadet yahud har bir
hkim-i akvnin inet ve mzheretiyle
387
mmkn olub bu kelmimi isbat in
vaktimde zuhr u hurc ve bu iki vechile taht-i hkmete urc eden iki kimesneleri
ala-tarki`t-temsl nakl u taIsl olunmak mnsib grnmekle malm ola ki; birisi
Franesko SIorce |Francesco SIorza| nam kimesnedir ki keml-i kuvvet-i tlinden nsi
meydan dkaligini zabt kabza-i tasarruIuna idhl edb vIir usret ile nil oldugu
mezbr dkaligi tedbr-i hasene ile suhlet vechi zre hiIz u hiraset ve himayet ve
siynet edebildi. |57| Ve ikincisi Duke de Valentinois lakabiyla shret-siar Sezar
Borgia nam kimesnedir ki pederi olan Rim Papa`nin devlet u inetiyle bir memlekette
hkmet sahibi olub her nekadar devam ve istihkmi in mdebbirne ve kilne
hareket ettiyse pederinin Ievtinden sonra tard u tebd olundu. Maa-hz harektina
dikkat ile nazar olundukda herhalde kudret u san sahibi olmaga lzim olan cem esbb
ve mukaddemti kem-yenbagi hazir ve mde eyledigi sikr olur.
Binaenaleyh mceddeden h k i m o l a n l a r a g r e me z k r Du k e d e
Valentinois`den al ibret ve numne olmaz. Hayaliyle harekt u tedbrini nakl u taIsl
etmek abes degil zannederim. Zira der-ps eyledigi mlhaza-i zamri kibet`l-emr
netice-pezr olmadigi hata ve kusuru zuhurundan olmayub belki keml-i nuhset-i pr-
srrundan nese`t etti. Ve taIsil-i ahvli budur ki Rim Papa`si olan pederi mezbr Duke
de Valentinois nam oglunu taht-i hkmete isd ve bu takrb ile sanini izm etmek
in Italya memlikinden bir memleketi mezbre temlk murad ettikde husl-pezr
olmasina iki sey mni olur idi.
Evvelen biri bu idi ki ol-esnda Italya`nin bazi mahallini zabt eden Milan
dkasi ve Venedikller muhaleIet edb kil ve ve razi olmazlar idi. Saniyen taviI-i
askeriye Kulon |Colonna| ve Orsin |Orsini| nam hnedanlari ve taraIgrleri yedlerinde
olub mezbr Papa`nin izdiyd-i kuvvet u azametinden mahzz olmadiklarindan nsi
387
Orijinal metinde sade bir vatandas iken hkmdar olabilmenin birinci sarti 'ability yani kisisel beceri
olarak ikinci sarti da 'talihin yardimi, 'Iortune olarak gemektedir. Yazma metinde ise birinci sik
talihin yardimi olarak gemektedir. Ikinci sik da 'hkmdar olabilmenin sarti olarak baskasinin
yardimindan istiIade etmek olarak mtercim taraIindan Iarkli evirilmistir.
194
askiri istedigi gibi |58| tahrk ve iml ve mezkr hnednlara dahi geregi gibi itimd u
ittikl mmkn olmadi. Bi`z-zarre mevni-i mezbreyi deI izle in Italya
memlikini Iesd u ihtille verb bu takrib ile esn-i gavgada ol-dahi bir mahallini
ogluna zabt ettirdigi vech ti`l-beyn zre vki olmustur: Ol-hilalde Venedkl bazi
meslih ve mlahaztina binaen Frane kralini Italya`ya davet eylemek murad etmekle
Rim Papa`si m-Ii`z-zamrini icrya bu Iursati ganimet addedb bir trl muhaleIet
etmeksizin vrudunu teshl eyledi. Ve mezbr Frane krali dahi bundan mukaddem Iasl-
i digerde taIsl olunan sebeblerden nsi davete icabet ve vIir asker ile azmet edb
dern-i Italya`ya dhil oldu.
Pes mezbr Papa meramina nil olmak in her vechile krali taraIina cezb
etmege sarI-i vs kudret edb ez-cmle kral-i mesIr bil-sebeb zevcesini tatlk ve
tecddidine yinleri zre mezbr Papadan izn istedikde Katolik ayini zre memn'ttan
iken mcerred rizasinda bulunmak in hilI-i mezheb yin izn ruhsat verb bundan
mad har nice tabasbus ve temellk izhr etmekle kral bir rtbede mahzz ve
memnun oldu ki mukabelesinde bir mikdar asker ile mesIr Papaya imdd u inet edb
Romayna lkesini zabt ve Duke de Valentinois nam ogluna temlk ettirdi. Ve mezbr
Duke de Valentinois egeri bu takrib ile mlk hkmet sahibi oldu.
Lkin Kolon ve Orsin |59| hnedanlari hilIinda olub muni olan Frane krali
dahi bundan ziyade teksr-i memlike izn ruhsat vermediginden devam ve istikrar ve
metanet ve muhaIaza-i hkmet ve tevs-i memlekete kudret-yb olmak in muriz
ve muhaliIlerini deI iIn ve mahss asker tedark ve peyda edb harin inet ve
mzheretine istinad u ittik etmege hcet kalmadigini Iehm etmekle evvelemirde
mezkr Orsin ve Kolon hnedanlarini zI ve zebn etmek in mtteIik ve
mttehidleri olan sandd-i ricli aty-yi vIire ve hallerine gre mensib ve idrrt ve
veziI-i kesre vadiyle kend taraIina cezb imleye sarI-i zihn edb bir mertebe isabet
etti ki az mddet iinde mecmu onlarin ittihadindan r-gerdan ve mesIrun hizmetine
sitbn oldular. Badehu Kolon hnedanini teIrk ve perisn edb ve henz kuvvet ve
cemiyeti geregi zil olmayan Orsin hnedanini dahi muzmahill ve sergerdn etmek in
vakt-i Iursata nigern olub kibet`l-emr vech-i ti`l-beyan zre meramina nil
olmusdur.
195
Mezbr Duke de Valentinois ve babasi olan Rim Papanin bu tarza izdiyd-i
kuvvet u kudretleri herhalde vch ile muzirr ve harab olmalarina sebeb olacagini Orsin
hnedni ve mteallikleri hiss idrk etmeleriyle Piroz lkesinde akd-i meclis-i
mesveret ve reI-i liv-yi muhaleIet edb tard u tebdleri bbinda ikz-i Iitne ve bi`l-
ittiIak ahlisi ile isyna mbaseret etmis iken |60| mezkr Duke de Valentinois yine
Frane kralinin ineti ile tes-i Iitneyi teskin eyledi ve giriItr oldugu muhatara-i
cesme ve beliyye-i azmeden hals u emin olub makam-i hkmetine istihkm ve
umr-i lzimesine nizam verdikten sonra bir taraIa istinad u itimad etmeksizin tark-i
hile hudaya slk-birle sebeb-i isyn olan mezbr Orsin hnedani aldadub yed-i
tasarruIuna almak in izhr-i mlayemet ve ketm-i husumet ederek vIir-i nevzis ve
hedy ile ilerinden Paul nam kimesne-i mutebereyi taraIina cezb ve islah-i zt`l-
beyne ve tatmin-i kulblarina tevst eylediginden ol-hnedn-i biare mevid-i dil-
Iirbine IiriIte, devam-i mekr hilesine giriIte olub her biri birer vech ile mahv u
muzmahill oldu. Ve bu takrb ile cem muriz ve muhaliI olan kimesneleri deI idam
etmekle bnyn-i devleti mstahkem ve bil-gile cy-i hkmette mstekarr oldu.
Ve bundan mad memdhumuz olan mezbr Duke de Valentinois nam
kimesnenin nakl u taklde sez bir tedbri dahi budur ki; Romanya lkesini zabt u teshr
eyledikde mukaddem hkim olan sahs u ricli keml-i hisset ve denetlerinden nsi
ancak celb-i emvle mesgul olub nizm-i emvl-i raiyyet vaziIe-i halleri olmadigindan
ahlisi muhtell msevves ve umr-i memleket herc merc ve sagr kebrleri b-itaat
olmagla hetk-i arz ve katl-i nIus ve Iesd u ihtill ve gret-i emvle sa olduklarini
|61| msahede edicek memleket-i mezbreyi tanzm ve hos-hl ve mIsid ve yaramaz
olanlari te`db ve gsml ve zr-i itaatine idhl etmek in Romagna de Orco nm bir
zlim ve gaddar ve cesur ve kr-gzr kimesneyi kasden imtiyaz ve intihab ve vekil-i
mutlak nasb edb vestatiyla bil reÌetin vel merhametin te`db u siyaset ve tedbr
hkmet ederek matlbu olan nizmi mddet-i kallede verdikden sonra mesIrun zulm
gadrina ve siddet ve hiddetine halk tahamml ettiremeyb bi`l-klliye mteneIIr olur
havIiyla bir mikdar nevzis ve tesliyet zimninda memleketin ortasinda bir hne bina
ettirb meslih-i nsi adl hakk zre r`yet etmek in her bir karyeden birer dem
vaz u tayn ile izhr-i mlyemet eyledi.
196
Lkin yine halkin neIret ve ikrhi hakkinda ziyade olub giriItr olduklari
mezlim ve sedidi kendye haml ettiklerini hissetmekle bu misill eI'l-i gaddrne
rizasiyla olmadigini isr ve halki taglt in bir gn ale`s-seher mesIr Romagna de
Orco`yu katl vcudunu iki para edb meydan-i siyasete ilka eyledi ve mezlim-i
gzesteye kends sebeb u illet olmayub maktln tabiat-i gaddrnesinden iktiza
eyledigini beyan kasdiyla paralarin yanina bir kanli biak vaz ettikde ahli bu gne
hareket-i gayr-i me`mlesinden hayran ve ahz-i intikam etmis gibi hosnd u skran
oldular.
Imdi mezkr Duke de Valentinois hkmetinde metin ve cem muhatarttan
emin olub |62| vIir kuvvet ve asker peyd ve sl-i mazarrata kdir olanlari vech-i
mesrh zre iIn etmekle kimseden havI u pervsi kalmadi. Ill Frane krali taraIindan
bir mikdar havI ederdi. Zira mezbr Frane krali egeri ibtid-yi emrde inet ve
mzheret edb mezkrn sebeb-i riIati oldu idi, lkin bu rtbede kesb-i shret u
kuvvet etmesinden mahzz olmayub muvenet ve mzheret-i sbikasi hata-yi mahz
idigini Iehm u idrk edb ndim ve pesimn olmus idi. Binaenaleyh Frane kralindan
vesvesesi olmagla zhiren izhr-i mahabbet ve huls edb hn-i hcette mukavemete
kudret-yb olmak in huIyeten har devletler ile ittiIak u ittihd ve kendye mun
peyda etmek tedbrine zhib oldu. Ve eger ol-esnda pederi olan Rim Papa`si veIat
etmeseydi bu tedbri dahi netice-pezr olur idi.
Pes bu cmleden umr-i hziranin idaresi hussunda vki harekt-i kilnesi
mnIeham oldu. Lkin umr-i gayr-i hziradan olub huds ve zuhru muhtemel
mevdda dair psn eyledigi tedbr ve kibet-endisligi dahi syledir ki; peder ve
mstenedi olan Rim Papa`si Ievt oldukda yerine Papa nasb olunacak kimesne ya
garazan veyahud harin tahrik ve ibrmiyla seleIi olan Papanin it eyledigi memliki
istirdd ve yed-i tasarruIundan intiz etmek sevdasinda olur mlhazasiyla vehm
endiseye zhib olub |63| bu ihtimlin deIi in drt gne tedbr tasavvur ve icrasina
say-i b kusur eyledi. Evvelkisi cebren ve kahren zabt eyledigi memlikin sahiblerini
idm ve ihlk etmekdir ki bu takribiyle iddia-yi hak eder kimesne kalmamagla cedd
papanin dahi istirdda isti'ddi ve yedinde bahnesi kalmaya.
197
Ikincisi Rim memleketinin ricl ve sanddinin mahabbet u meveddet ve
gnagn dostluklar izhriyla kalblerini taraIina cezb imle etmektir ki bu surette dahi
vesatatlariyla Rim Papa`sini dil-hhi zre muktez-yi vakt hle gre bir seyden men
yahud bir seye tahrk mmkn ola.
ncs el den gel di gi r t bel er de kend er g-i ha s ve he r ha l de
mutemedlerinden kardinaller nasb edb papaliga mstahak olani intihba me`mur olan
kardinaller grhuna onlari idhl etmekdir ki; -kardinal sol kimesnelere itlak olunur ki
papa Ievt oldukda yerine papaliga mnsibini onlar teIahhus edb nasb ederler, bu
takribiyle istedigi kimesneyi ya papaliga intihb ettirmek mmkn ola.
Drdncs pederinin kuvvetinden mukaddem kav bir hkim olub dsman ile
mukavemete kdir olmak in ziyade kuvvet peyda ve vIir asker tedark eylemekdir ki
bu halde dahi zuhuru muhtemel dsmana mukavemete iktidar hsil etmis olur. Lkin bu
bast olunan drt trl tedbrlerden n geregi gibi icr edb drdncsn dahi icr
myesser olur idi, eger ol-esnada pederi veIat edb mezbru iki kav dsman arasinda
birakmasa idi. Zira henz Toskana ve etraIinda vki memliki zabt u teshre ve shret
ve kuvvetini teksre mbseret edb |64| icr-yi ma-Ii`z-zamrine bir ramak kalmis iken
babasinin veIati mni-i kll oldu. Maa-hz be-gyet sec ve mstaidd ve vakt u
hale gre hareket etmege s ve mcidd olub az mddet iinde vaz u tess eyledigi
bnyn-i hkmeti bir derecede metin ve mstahkem idi ki eger kazaen kendsi dahi
pederinin veIati esnsinda hasta ve sahib-Iiras bulunmasaydi veyahud iki dsman birden
zerine hcum etmeseler idi yine ahir zuhur eden usret ve suubetlere zaIer bulmak
mmkn olur idi.
Ve buna sahid ve delilim budur ki bundan akdem girve-i muarizn ve
muhliInden bir takrb ile pene-i kahrindan hals bulub diyar-i hara Iirar eden bazi
kimesneler mesIr papanin veIatindan sonra avdet edb mezkr Duke de Valentinoisì
hlet-i nezde hasta bulmus iken bir tarkiyle tekdr ve izrra kdir olamadilar ve Papa
nasb olunmaga lyik bir kimesneyi intihab etmek in kardinaller kaideleri zre bir
yere geldiklerinde bu zaaI-i vcuduyla egeri taraIgr ve mutemedi olani nasb ettirmege
kudret-yb olamadi, lkin yine emniyeti olmayub istemedigi demleri nasb u intihb
ettirmedi.
198
Netice-i kelm mezbrun cem harekt ve tedbri hkimne ve kilne
olmagla taklide sezdir. Pes kuvvet-i t l i yahud gayri bi r hki mi n i net i i l e
mceddeden hkim olan kimesne kuvvet-i khire veya huda v hile ile galib ve
muzaIIer ve reaya ve askeri muteber ve mekr-i dsmandan emin |65| olmaga dost ve
mun peyda ve hilaIinda olan muzirr kimesneleri idam ve iIn ve mnsib grdg
kavid ve kavnni vaz u tesyd ve hiyaneti zahir olan askeri tard u tebd ve
mceddeden asker tertib ve onlari herhalde te`db ve etraIda vki devletler ile ittiIak u
ittihad ve iktizasina gre istinad u itimad ve izhr-i secat u sehvet ile kesb-i shret
ve vakt hl e mnsib hareket etmek murad ederse bu vasI eyledigim Duke de
Valentinois`den a`l ibret ve numune bulmak mmkn degildir. Zira harekti dikkat ile
mtalaa olundukda akl u tedbri drst olub cem umrunda isabet eyledigi bhir ve
Iakat bir maddede hata ve gaIlet eyledigi zhir olur. Ve bu hata ve kusuru blda tahrr
olundugu vech zre istemedigi kimesneyi Papa nasb ettirmek elinde iken mukaddem
tekdr ve rencide eyledigi Yulys |Julius| nm kimesnenin intihb ve papa nasb
olunmasina muhaleIet etmeyb tekdirt gzeste Iermus olunur mlhazasiyla razi
oldugudur ki mezkr Yulys kendnn tamam harabiyet u izmihlline sebeb oldu. Ve
mcerrebttandir ki ekseriya kibr-i ns mukaddem tekdr olunub badehu izaz u ikram
olunsalar yine ahz-i intikam sevdasindan gemezler.
Cevab-i Mmeyyiz
388
:
Tehzb-i hulk-i sret ve talm-i tedbr-i siyaset hkmet babinda
389
Mensyo
de Fenelon nam kimesnenin ins v te`liI eyledigi kitabda |Telemachus| |66| vasI
olunan hkim isbu MusanniIin kitabinda terbiye eyledigi hkim ile tatbik ve mukabele
olundukda Mensyo de Fenelonùn vasI eyledigi hkim-i munsiI u muteber dil ve
hner-ver ve derece-i ulyda mekrim ile raste ve Iezil u meriI ile prste ve keml-i
akl u Ietneti muktezsinca nizam u intizam-i mme dde-ks-yi basiret ve ibrette
hkem-yi cihan olmaga syn bir zt-i sahib-i hamiyet olub MusanniIin ala tarki`t-
388
Bu blmn ilk paragraIi tercme edilmemistir. ok kisa olan bu paragraI syledir: 'Bir yazar iin
yaradilisinin cevherini gizlemek pek gtr; ok konusup o kadar ok konu zerinde ailir ki agzindan,
istemese de, kaan dsncelerle zn (his morals) hissettirir; Hatay, a.g.e.s. 126.
389
'Tehzb-i hulk u sret ve talm-i tedbr-i siyaset ve hkmet babinda tanimlamasi mtercime aittir.
Orijinal metinde kitabin ismi verilirken mtercim burada sadece Fenelonùn kitabina iliskin bir tariI
yapmakta kitabin ismini zikretmemektedir. Mtercimin bu tasarruIundan dolayi kitabin onun taraIindan
bilinip tanindigina isaret olabilir.
199
ta`lm vasI eyledigi hkim tamam zidd-i kmil gibi sekvet u habset ve gadr u hiyanet
ve cem hasil-i zemime ile muttasiI bir sahs-i zalim ve den ve n-munsiI belki bir
dhiye-i dehya ve musibet-i kbr idgi zhir ve sikr olur
390
.
Binaenaleyh mezkr Mensyo de Fenelonùn kitabini tetebb edb hvi
oldugu tenbiht ve nesyih ile mil olan kimesne ahlk-i hamde ve etvr-i pesendde
cihetiyle melike msbih ve mmsil olub isbu MusanniIin teliIini mtalaa ve
muktezsinca hareket eden seytn-i dzh-mekn misill mezmm-i lem ve mekh-i
ben adem olur.
Imdi musanniI-i merkm kuvvet-i tli ile peyd eyledigi kudret vesatatiyla
veyahud dostlarinin imdd u inetleriyle mceddeden hkim olanlara iktiz eden
tedbr ve harekti talm u beyn in ibret olmak zre habset ve melanet-ekn Duke
de Valentinois nam kimesneyi ala tarki`t-temsil rd u tahrr etmekle gerek bunun ve
gerek |67| meddahi olan MusanniIin keyIiyet ve tabiatlari kemah-huve hakkaha
herkese zhir olmak in cmleden akdem mesIr Duke de Valentinoisìn ahvlini tarI
ve taIsil etmek iktiza eder.
Malm ola ki mrtekib olmadigi kabahat ve senat kalmayub evvelen derd-
mend brderini san u shrette ve mbtel oldugu ask u mahabbette rakb addetmekle
bil-merhametin birgn hemsiresi mvcehesinde katl u ihlk eyledi.
Sniyen Payezibasi demekle marI memlik skinlerinden olub Isvicerus
|Isvire| tabir olunanlardan bazi kimesneler bir tarihde validesini tekdr u tahkr
etmeleriyle ketm-i adavet edb Iursatyb oldukda ahz-i intikam etmek in yine
memlik-i mezbr e ski nl er i nden R m-Papasi ni n hi zmet muhaIazasi nda ol an
Isviceruslari bil-crm ihlk u idm eyledi.
Slisen hirs u tamai sebebiyle cem kardinallerin ve maldr kimesnelerin
emvl esyasini keml-i gadr u zulm ile nehb gret eyledi.
390
Burada orijinal metinde tirnak ierisine alinan kisim 'cehennemin bile ikaramayacagi bir canavardir
bu diye tanimlanmistir. Bkz. Hatay, a.g.e., s. 127.
200
Rbian Romanya memleketini sahib-i evveli Dk de Rebin |Dk Urbino| nam
kimesnenin yed-i tasarruIundan cebren ve tasalluten ahz u kabz edb kendi let-i cevr
zulm olan b rahm u b eman Remiro d Orko |Ramagna de Orco| nm vekil-i
mutlkini icra-yi meram ettikten sonra katl u idam eyledi.
Hmisen aml-i seyyiesini icraya mni ve umr ve meslihine muhaliI zann
eyledigi ricli Sinigalya |Sinigaglia| nam eyalete dostluk suretinde davet edb her birini
birer dekk hile ile tesmmen ihlk ve iIn eyledi.
|68| Sdisen Venedik bakire kizlarindan birinin bikrini cebren izle ettikten
sonra kabahati mektme kalmak in mezkreyi gark ile idm eyledi. Ve bunlara
msbih nice taaddiyt ve mezlime izn ruhsat verb cevr gadri hesabdan eIzn ve
tahammlden brn idi.
Iste MusanniIin asrinda mevcud olan har cem ukal-yi dakka-sinslara ve
zaman-i kadmde zuhur eden sahib-kirn u z-sn kimesneler zerine b-edebne takdim
ve msaade-i rzigr ile taht-i hkmete sud edenlere ibret ve numune olmak in
rd ve teIhm eyledigi Duke de Valentinois bu zikr olunan evsI-i mezmme ile mevsI
olub evz u harekt-i mekruhsi blda tahrir u beyan olundugu vech zre idi.
Lkin neIsinde dll ve lemi mudill olan MusanniIin taglt u tadllinden halki
tahls etmek kasdiyla ve bu misill eIkr-i Isideye zhib olanlara bahne ve habset u
melanetlerini icraya ser-riste olmamak in makal-i dallet-melini redd tekzb
etmek lzim belki vcib olmagla cevab ederim ki evvelen bir kavmin emvl u esyasini
bir kimesne gasb u gret etmege kudret-yb olmak in ibtid kavm-i mezbru zI ve
zebn etmek iktiza eder. Ve zI ve zebn etmek in ikz-i Iitne ile onlari teIrk
perisn etmek lzimdir. Ve bu mesIr Duke de Valentinois Italya`da vaki hem-civar
hkimlerin ve mtemevvil riclin emvl emlkini nehb gret ve bu takrbiyle azamet
ve kudret kesb etmek in mezbrlari teIrk perisn eyledi. |69| Amma bu mlhaza
egeri mel'n ve habsler kav idi zre sahihat n-neticedir. Lkin inde`l-ukal be-gyet
mezmme ve mekrhadir.
Bundan mad MusanniI der ki Rim Papa`si oglu olan mezbr Duke de
Valentinois bir hkmet ve memleket alivermek arzusuyla Frane kralini taraIina cezb
201
inet ve mzheretini salb etmek in hilI-i yini iken li-maslahatin kral-i mezkre
Iesh-i nikh eylemege ruhsat verdi. Sbhanallah ehl-i dnya kimesnelerin hirs u
tamalari ve habset melanetleri ne dereceye vsil olmusdur ki umr-i uhreviyeden
olan tenbiht-i diniyyeyi metlib-i dnyeviye tahsiline sermaye edinb dnyayi ukbya
takdm ve tercih ederler. Ale`l-huss reis-i kilisa-yi Katolik olan Rim Papa`si kavid
ve yini zre nikh-i mezkrn Ieshi ciz oldugu surette bil-tevakkuI izn ruhsat
vermek iktiz eder idi.
Ve ill memnuttan olub Ieshini mcib sebeb olmadigi halde dnya ve mIih
in kil ve razi olmamak vaziIe-i hli idi. Ve mezbr Duke de Valentinoisìn hilaIinda
olan Orsin hnedanini teIrk u perisn ve zI u n-tvn etmek in ilerinden
mteayyin olan kimesneleri env-i aty ve hedy ile taraIina cezb imle etmesi bir
mikdar akl u tedbre yakin ve mlyim ve muamelt-i haseneye msbih ve mukrin
olmagla hr kabyih-i kesresine nazaran aIv u igmz olunur. Amma mezkr Orsin
hnedanini klliyen tahrb in izhr-i dost edb drl drl vaadler ve dekk hileler
ile |70| aldadub Sinigigalya eyaletine gtrdkden sonra mecmunu idam ve iIn
eyledigi cem ns indinde bir Iiil-i mekrh olub dekk mel`net ve kizb hiyanet ve
hulI-i vad ve yemininde hnis olmak ve katl-i nIus misill kabyih-i muzirre ve
menzureyi MusanniI tedbrden addedb bu misill irtikbti olan melùnu medh sen
ve bu takrib ile lemi iIsd eylemesi be-gyet istigrb olunur. Zira bu gne eI'l-i
mezmmenin taban mekruhiyetinden mad zerrece akli olan kimesne bilir ki mkIat
ve bed-namlikdan havI etmek cihetiyle mazarrat ve nedameti menIaatine galibdir. Ve
lem-i kevn Iesda dikkat nazariyla bakilsa bi`t-tecrbe malm olur ki mkIat ve
mczt-i amel yine cins-i amelden olub kibet`l-emr katil-i maktul ve gbin-i magbn
ve dekk hile ile nakz-i ahd yemin eden kimesneyi b-eyyi halin bi`l-istihkak
muamele-i bi`l-misle dr ve ameli ile ta'lm eyledigi huda ve desiseye kendisi giriItr
olur.
Pes mesIr Duke de Valentinois zabt u teshr eyledigi Romayna memleketini
tathr u tanzm ve gya yaramazlari te`db kasdiyla ol-b rahm emn olan Remiro d
Orko |Ramagna de Orco| nm kimesneyi intihb ve keml-i ruhsat u istikll ile degil
mutlak nasb edb vesatatiyla kendsi cebbirenin azlemi ve kezzbnin ekzebi ve
202
kahhrn ve gaddrndan ziyade kattl ve gaddr iken aml-i seyyiesinden ednsini
terakkub ve habset u melanette mukallidi olanlari |71| serm haya etmeksizin bu
vech zre hezr ukbt-i sedde ile tazb u tekdr eyler idi ki gyet mezmm ve dire-i
insaIdan dr bir vaz-i medhldr. Zira bir hkim ibtid kend neIsini islh ve tashih
etmek iktiz eder.
Binaenaleyh mstehiyt-i neIsniyeye tebeiyyet ile zene Iiil-i sen eden katl
olunmak Saksonya memleketinde kide-i meriyyeden olub bu thmet ve kabahat ile
bir kimesneyi ahz u katl buyuruldusunu imza in Leh krali olan Saksonya Herseki
nal-kiran nam |Frederikos| krala gtrdklerinde mezbr nal-kiran dahi bu illete
mbtel ve zen-dost oldugundan nsi ya bu mezkre kide-i meriyeyi tagyr ve tatl
veyahud ibtid kendsini te`db etmek iktiz eder mlhazasiyla keml-i insaIindan nsi
buyruldu. mesIru endhte-i ceyb-i nisyn ve skt ile muamele ederek gerek zni-i
mezbru helkden hals ve gerek mezkre kide-i gaddrneyi nezaketle mahv u ibtl
eyledi. Halbuki MusanniIin nakli zre mesIr Duke de Valentinois murdt ve
maksidin icra ve itmm ettikden sonra halki taglt ve mezlim-i gzeste rizasiyla
olmadigini iln zumuyla emr meramini tenIze say u ihtimm eden ve let-i cevr
zari olan mesIr Remiro d Orko`yu |Ramagna de Orco| ittihm ve bi-gayri hak katl
idm eyledi. Lkin bundan ziyade zum-i Isid olmaz. Zira bir hkimn izn ruhsati
olmayinca Ierd-i vhidin zulm gadre cesaret edemeyecegi ma'lm-i enmdir. Ve
bundan mad sera tatbik olunarak riya suretinde icra olunan taaddiyt ve mezlim
ziyade neIse agir gelb bir vechile sabr u tahamml olunmaz.
|72| Bundan mad mesIr Duke de Valentinois Rim Papa`si olan pederinin
veIatindan sonra mceddeden papa nasb olunacak kimesnenin kendye zarar u ziyani
terettb etmemek havIiyla psin iktiza eden tedbri Iikr teemml edb gasb u gret
eyledigi emlk emvli me`mnen istiml in sahiblerini idm ve ihlk eyledi. F
neIsi`l-emr bu vaz u hareketi dahi nihaye-i derekt-i gnah ve kutt-i tark ve
haramlere mahss vaz oldugunda istibah yoktur. Zira onlar byle Iikr mlhaza
ederler ki emvl esyaya dest-res olmak in har kimesnenin emvlini yagmaya
mecburdurlar. Badehu yagma ettikleri sey yanlarinda kalmak in sahib-i evvelini iIn
etmek iktiza eder.
203
Netice-i kelm MusanniIin memdhu olan mezkr Duke de Valentinois bazi
kardinalleri tesmm kasdiyla Rim Papa`si pederi hnesinde bir ziyaIet tertb edb
mezbr kardinalleri davet eyledi. Pes tenvl-i taam eder iken mheyy kilinan sarab-i
mesmmdan ikisi dahi hataen ns etmekle pederi der-akab veIat ve kendsi illet-i
mzmineye mbtel olub ktil ve gaddrlara lyik oldugu vech zre bakiyye-i mrn
derd bel ve renc s ile geirdi.
Iste MusanniIin medh senya cesaretini muktez akl u Ieraset ve hner
Iaziletin semeresi byle olursa eger ve bu te`lIi kasid ve gazaliyyt maklesinden olup
belgat ve Iesaht izhrin tahrr olunsaydi yalniz sanyi-i siiriyye ve muhassent-i
laIziyye ve maneviyye-i kelmina dikkat olunub memdhu olan zta bakilmaz idi.
Lkin murad u maksadi |73| ahlI u mteahhirne Ienn-i siyaseti talm ve iIade olmagla
dzah ve nranin adem-i tahammlnden nsi r-yi arza istigrak-i habs u b-dn Duke
de Valentinois gibi melnu medh sen ve ibret u numune olmak zre al tarki`t-
temsil tahrr ve rd ve bu takribiyle lemiyni idll u iIsd ve eIl-i kabhaya halki
tahrk eylemesi cmleye muzirr ol ub mecm -i t ahri rt i habset ve mel anet -i
cibilliyesinden iktiz etmistir. Binaenaleyh hakikat-i hli iln ve izhr zimninda vech-i
sliI`l-beyan zre taarruz ve cevaba tasaddi olundu.
204
FASL-I SMIN: HABSET VE SENAT ILE MCEDDEDEN HKIM
OLANLARIN BEYANINDADIR
Avam-i nsdan iken mceddden taht-i hkmete sud etmege Iasl-i sbikda
beyan olunan iki tarkden mada iki tark dahi vardir ki biri habset ve senat ve
ikincisi bir memleketin sigr u kibri bir kimesneyi dahi zerlerine hkim nasb etmege
ittiIaklari olub habset ve senat ve irtikbiyla sahib-i hkmet olmak murad edenlere
lzim olan harekti tecesssden mukaddem bu takrb ile hkim olanlardan iki kimesne
ala tarki`t-temsil nakl taIsl olunsa ibret numune in kiIyet eder zannederim.
Imdi bu iki kimesnelerden biri Sicilya ceziresinin skknindan Agatokles
|Agathocles| nam sahisdir ki bir Iakir ve bare mlekcinin oglu olub egeri habset ve
melanet ile mecbl idi. Lkin rsd Ietanet ve secat ve cesaret sahibi olmagla
mensib-i askeriyeyi tedric tayy ederek derece-i ulyya vsil ve vekl`d-devle
mansibina nil oldukda hev-yi saltanata dsb mstakil hkim olmak |74| sevdsina
zhib oldu ve bu meramini icr in bazi kendye msbih zevt ile menIaat ile ittiIak
ve sirrini iIs ve iIsad bir mikdar mutemedun-aleyh asker tedark ve peyd edb birgn
ale`s-seher umr-i mlkden bir huss zimninda mesveret iktiz eder bahnesiyle cem
ricl kibri bir mahalle cem ve davet eyledi. Pes hzir ve mde eyledigi demlere
isaret edb bil-merhametin mecmnu deIaten idm eyledi.
Pes bu vechile mevni bertaraI ve hkmeti ale`l-istikll yed-i tasarruIuna
idhl ettikten sonra der-akab iktiza eden tedbre tesebbs edb harben ve sulhen
makarr-i hkmetinde mstahkem oldu
391
. Fi -neIsi`l-emr hem-sehrlerini iIn ve
ahibbsini hiyanet tarkiyle Ieda edb b-dn millet ve b-mezheb insaniyet olmak
eIl-i kabhadan olub hernekadar bu misill kabyih ghice vesile-i hkmet olursa da
yine nk-namlik rs etmeyb belki sahibini beyne`n-ns mezmm ve bed-nm etmekle
391
Orijinal metinde bu paragraIin devaminda olan Iakat mtercim taraIindan atlanan uzunca bir metin
vardir: 'Daha sonra iki kez yenildigi, hatta Kartacalilar taraIindan kusatildigi halde yalnizca kendisini
savunmayi basarmakla kalmadi adamlarinin bir blmn kenti savunmaya birakip kalaniyla AIrika`ya
saldirdi. Kisa zamanda, Sirakuza`yi kusatmadan ikartti ve Kartacalilari geri ekilmeye zorladi. yle ki
pazarliga oturup AIrika`yla yetinmek ve Sicilya`yi Agatocle`ye birakmak zorunda kaldilar. Eger bu
kisinin yasamina ve eylemlerine bakarsan talihe yorabilecegin pek bir sey bulamazsin, degil mi ki
yukarida da dendigi zere, prenslige gelisi bir baskasinin kayirmasiyla degil de bibbir engel ve tehlikeye
ragmen milisteki rtbesinin ykselmesiyle olmustur; cret ve cesareti sayesinde yerinde tutunmustur;
205
bu evsI ile mevsI mesIr Agathocles dahi mstahakk-i mezemmettir. Lkin bi`t-tab
muhataralarda keml-i cesareti ve eyym-i icr-yi tedbrde metaneti cihetiyle bir
miktar medh sen olunsa ba'id degildir.
Ve ikincisi Italya`da vki Fermo memleketinin skknindan Oliverotto nm
kimesnedir ki tuIliyetinde yetim kalmagla dayisi olan Fulyani |Giovanni Fogliani| nm
kimesne mezbru zr-i himayesine alub ittiIak ve tezhb-i ahlk ve teallm-i sanat -i
harb kitl etmek in diyar-i harda skin Pol Vitelli |Pagolo Vitelli| nm bir stada
teslim eyledi. Mezbr Oliverotto istiIadeye say u ihtimam ve gsis u ikdm edb |75|
be-gyet resid u mstaidd ve ztinda sec u bahadir olmagla mddet-i kallede gerek
sir Ienlerde ve gerek sanat-i harb kitlde Iik`l-akran ve beyne`l-guzt misru`n-
benn oldukda bulundugu hle adem-i kanaat i l e vat an-i asl si ol an Fermo
memleketine bir bahne ile avdet ve sirren haberlestigi bazi hin hemsehrilerinin ittiIak
ve ihnetleriyle memleket-i mezbreyi kabza-i tasarruIuna idhl ve muttasilan kral
olmak diyyesi dernunda cay-gr olub dekk igIl kasdiyla mezbr dayisina bu
minvl zre bir mektub tahrir ve irsl eyledi ki snn-i vIireden ber diyr-i gurbette
ikamet edb hubb-i vatan iztirabiyla b-rahat olmamla vatanima ricat ve akraba ve
mtealliktima mlakat etmek arzusundayim. Lkin diyar-i gurbette tazyi-i evkt
etmeyb tahsil-i mariIet ve bulundugu halde kesb-i shret eyledigi hemsehrilerime isar
u izhr etmek in yz neIer kadar svari etb ile mann ve muhtesem vatanima dhul
etmege izn ruhsat verb ve bana olan ikram Ii`l-hakka yine size rci olmagla
memleketin kibr u riclini alub istikbalime ikanlari ric v niyz ederim.
Pes dayisi bu mektubu grdkde meIhumuna itimad edb bir trl vesveseye
zhib olmaksizin yegeni mesIr Oliverotto`ya iltimasi zre vrd eylemege izn ruhsat
verb vsil olacagi gn kend dahi memleketin cem ricliyle istikbaline ikub mlakat
u munaka ve arz-i huls u istiykdan sonra bi`l-izzi ve`l-ikbal dern-i memlekete
idhl eyledi. Imdi end rz taraIinda Oliverotto bazi mtteIikleriyle grsb
sylestikten sonra icr-yi m-Ii`z-zamr in |76| birgn kondugu hnenin bir mahI
odasina kend etbindan sec v bahadir kimesneleri ihI ve gya ziyaIet ve itm
in dayisini ve istikbline ikan ricl u zabitani davet edb ays isret tamam oldukda
ketmi lzim bazi esrr-i umr-i mlkiyeye ve etraIinda vki dvele dair kelimta
206
kasden gaz eyledi. Ve kaide-i sohbet muktezsinca davet eyledikleriyle muhataba ve
mcvebe olunarak hsil olan germiyyet-i msahabet esnsinda ihtirz suretinde dedi
ki; bu misill sohbetin iIssi muzirr ve tevatr bulmasi muhatarali olmagla baska bir
mahI odaya varilmak iktiza eder. Ve heman-dem mezbrlari alub hzir eyledigi mahd
odaya gtrd ve gya halvet edb kapulari bend ettikten sonra ale`l-gaIle mecmunu
mukaddem ihI olunan demlere katl u helk ettirdi. Ve der-akab brgirine svr olub
demleri ve minleriyle katl olunan ricl-i mesIrenin idare-i umr in skin olduklari
saraylarina nevbet ile hcum ve memleketin hazinesini ve deIter-hnesini zabt etmekle
cem skkni bi`z-zarure beyate mecbur oldular.
Badehu zerlerine mstakillen hkim olub bu hareketinden mnIail ve
hilaIinda olanlari bil-emn katl u iIn ve mnsib grdg kavid u nizami tertib ve
icra ederek bir rtbede istihkm u metanet ve shret u kuvvet u meknet kesb eyledi ki
eger Iasl-i digerde bast olunan Duke de Valentinoisìn kelm-i durguna ve dekk
hilesine IiriIte olarak Sinigaglia memleketine gelb varta-i helke msdeIe etmeseydi
nice mddet |77| makarr-i hkmetinde mstekarr olmak mukarrer idi.
Malm ola ki mezkr Agatokles |Agathocles| ve ona msabih nice habs
kimesneler env-i mezlim teaddiyti icra ettikden sonra mahkmlar taraIindan bir
trl isyn ve muhaleIet zuhur etmeksizin hkmetlere mdavemete ve etraItan hcum
eden dsmanlariyla mukavemete muvaIIak olmus iken har nice zalim ve b-merhamet
ki mesnel er dahi gadr u zul ml eri sebebi yl e seIerde degi l bel ki hazerde dahi
memleketlerini ve devletlerini muhaIazaya kdir ve muvaIIak olamayub yed-i
tasarruIlarindan zyi eyledikleri istigrb olunub hikmet u illeti sual olunursa cevab
ederim ki siddet u gadrin ve zulm cevrin hsn-i istimli yahud s-i istimlinden
iktiz eder. Ve hsn-i istimli su vechiledir ki hcet mess edb tahsil-i reIhiyet ve
emniyet in ikide bir de tecrd u tekrre muhta olmaksizin memleketin nizami ve
mIsidlerin idmi bbinda yalniz bir deIada cem mezlim ve sedid geregi gibi icra
olunmaktir ve s-i istimli yevmen Ie yevmen mezlim ve sedid tedric icra olunub ve
madem mtezyid ve ale`t-tevl gayr-i mnkati olmasidir.
Binaenaleyh sikr olur ki teshr-i memleket eden mstevller bir memleketi
zabt eylediklerinde emniyet u reIahiyet ve istikrarlari in deIa-i vhidede cem
207
mezlim u teaddiyt ve sedid u te`dbti kem-yenbag icra etmek iktiza eder ki bu
takrib ile halki dimen tekdir etmeyb esnada izhr-i inayet ile taltI eylemek dahi
mmkn ola. Ve ill ihtirz ve adem-i cesaretten nsi baska gne hareket edb evvelki
hamlede memleketini tathr etmez ise mahkmlarini l-yenkati tekdr u tacze muhta
olmalariyla ne kendleri |78| emin olmak ve ne mahkmlari sabr u tahamml etmek
hadd u imknda olur. Ve ekseriya hal-i hazira nazaran muamelt-i gzesteyi Iermus
etmek eIrad-i beserin deti olmagla ibtid-yi emrde sonra tekrar muhta olunmayacak
derecelerde cem mezlim u sedidi seran birden icr ve tekml edb Badehu nevazis
ve mlayemete tedrici mbaseret ve yevmen Ie-yevmen birer gne inyet izhriyla
mahkmlarin kalbini teIrh ve te`min etmek muktez-yi akl-i selimdir.
Netice-i kelm kil ve mdebbir olan hkim Ieth teshr eyledigi memlekette
siddet u mlyemeti ve te`db u nevzisi vech-i sliI`l-beyan zre vaktinde bir zaruret
mess etmezden mukaddem icra etmek iktiza eder. Zira tahvI-i raiyyet ve tathr-i
memleket in sedid u mezlimi deI' aten icra etmeyb mfsid olanlari ve emin
olmadigi kimesneleri al tarki`t-tedric idm ve te`db eyledigi halde tekdrt ve
sedid-i mtekibeden mahkmlari ciz olub bir kerre muhaleIet ve isyna cesaret
ettikden sonra dilhh zre te`db u izle etmek mskildir. Ve ol-esnada izhr-i
mlyemet ve nevazis dahi ederse mecbur olmagla bir drl Iide-mend olmayacagi
malm ve sikrdir.
Cevab-i Mmeyyiz
392
:
MusanniIin bu Iasilda eyledigi hezeyanini redd ibtl etmek in kesret-i
kelma ihtiya olmayub belki kendnin istiml eyledigi kelimt-i melanet-ld-i Iitne-
engizi kiIyet eder. Zira habset u |79| senat vesatatiyla ne vechile sahib-i hkmet
olmak mmkn oldugunu talm ve beyana cesaret etmesinden habset ve melaneti ve
iIsd u mazarrati bi`l-bedhe malm ve nmyn olur.
392
Bu blmn de ilk paragraIi atlanmistir. Mtercim, muhtemelen ilk paragraIta verilen bilgiyi gereksiz
grmektedir: 'Avrupa`da Monsieur de La Grangeìn Philippiques adli eserine bugne dek yazilmis n
kirici taslamanin en kuvvetlisi gz ile bakiliyor; yersiz de degil hani. Bununla beraber, Machiavel iin
syleyeceklerim La Grangeìn sylediklerinden daha serttir, nk onun eseri Fransiz naibine karsi bir
kara almadir aslinda; Hatay, a.g.e, s. 133.
208
Ve eger bu telIi yalniz bazi habs ve hin kimesnelere hitab ve mcerred
onlara iret-i tark-i melanet ve Iesd etse idi, idll u izrri mmeye olmadigindan bu
rtbede istigrb olunmaz idi. Lkin kagida basilub leme mntesir olmagla cem nsin
ale`l-huss siyaset ve hkmete min-taraIillh me`mur olub cmleden ziyade Izil ve
dil olmak lzime-i hlleri olan hkimlerin ellerinde mtedvil olacagi emr-i bedih
olub bu misilllere ta'lm-i sekvet u hiyanet ve iret-i tark-i melanet u habset
etmekten ziyade Iena sey olmaz.
Binaenaleyh MusanniI-i merkumun al tarki`t-temsil rad eyledigi Agatokles
|Agathocles| ve Oliverotto ve onlara msabih saklerin harekt ve sekent-i senalari
deyyr-i kaleme alinmayub belki beyne`n-ns mehul kalmak iktiza eder idi. Zira
mezbr Agatokles |Agathocles| ve Oliverotto ve bu misilllerin tarih ve hikyelerinin
mtalasindan Iisk u Iesda bi`t-tab mil mstid olan nev-i insanin tynet ve
tabiatinda merkz ve muzmer olub henz bilmedigi tohm-i Iesd nesv nem bulub
secere-i habset dernunda kkl enb t edri c zuhur eder ve eIkr u mlahazt-i
mtenevvia suhlet ile zihinlere sirayet etmekle nice nev-sinn sl civanlar hezeyn ve
eIsane mtalasindan Iehm Iirasetlerin idll eylediler
393
.
Hlsa-i kelm tevrih ve siyerin |80| tehzb veyahud iIsd-i ahlka dahl-i
azmi vardir ve buna delil ve sahidim sec ve cengver ve bahadir u hnerver ve
metanet u cesarette b-misl |u| b-heml meshr Isve krali Onikinci Charles`dir ki
cem Iezil u hasili mertebe-i iIrata resde olduguna binaen uyba mbeddel
olmustur. Mezbr Charles tuIliyetinden ber mr nihayet buluncaya dek Iskender-i
Rm`nin tarihini mtalaaya mesgul olub bir an zerinden eksik etmeyb bir mertebede
mteessir ve ahlk-i Iskender ile mtehallik oldu ki gerek Leh memleketini istil ve
kralini azl ve harini nasb etmesi ve gerek Rusiyel ile Poltade lkesinde olan
mukabelesi ve gayri zuhur eden muamelt ve harekti mezbr Iskender-i Rmnin eIl
ve harektina msabih u mutabik oldugunu
394
cem tarih-sinayn tahkik ve tasdik
ederler. Ve tarI-i hal ve zihn-i insanda temyz-i menzilet u san caiz olmayub mlk ve
393
Burada Gandalin ve Medor rnekleri gemektedir. Ilki bir roman kahramani, digeri de bir siir de geen
kahramandir.
394
Orijinal metinde yukaridaki anlamdan Iarkli olarak su sekilde bir cmle gemektedir: 'Kuzeyin
Alexandreìni yakindan tanimis olan birok insan da, Polonya`yi onun degil Quinte-Curce`n yakip
yiktigini, Stanislasìn da Abdolomine rneginde bir kiral oldugunu ve Poltawa bozgununa Arbeles
savasinin yol atigini israrla sylerler; Hatay, a.g.e., s. 134.
209
seltn dahi insaniyet ve hilkat cihetiyle sir ecns-i nsa msvi ve mudi l
olduklarindan temsil-i ekberden temsil-i sagre nzl olunsa endn muhaliI-i db
degil mlhazasiyla isbat-i mddeya bi r del i l i m dahi birka sene mukaddem
Ingiltere`de vuk bulan vaka-i acbe ve meshredir ki vech-i ti`l-beyan zre vki
olmustur. Birgn Ingiltere`nin mudhik ve mukalledleri ns muvacehesinde sikre
izhr-i lube v lehv eder iken Hirsizlar
395
oyununu taklid ve kutt-i tarkin zeraIet ve
nezaketlerini icra edb seyr |81| temasasindan halk bir derecede sirkaya istidd kesb
ettiler ki grdkleri sanatleri heman-dem i cr a ve ol -mahallde olanlar birbirinin
parmaklarindan yzklerini ve kutularini ve saatlarini almaga gaz edb badehu
niceleri dahi haramiler grhuna dahil olub zokak ve arslarda bile hirsizlik etmege
mil oldular. Imdi temsilt ve iber-i kabhanin rdi ne rtbede muzir ve mIsid oldugu
nakl u beyan olunan delillerden malm olur zannederim.
Pes MusanniI der ki mesIr Agatokles |Agathocles| ve Oliverotto`nun
|Oliverotto| cevr teaddileri kemlde iken hkmetlerinde mstahkem ve sabit
olmalarina sebeb illet cem mezlim u sedidi deI'aten icra ettikleridir. Ve bundan
istidll eder ki kil ve mdebbir olan maslahatina nIi grlen kahr u siyaseti ve zulm
siddeti tekerrrne hcet kalmayacak rtbelerde evvelemirde deIe icr ve tekml etmek
muktez-yi akl u tedbrdir.
Binaenaleyh sedid-i gzeste Ierms olunur mlhazasiyla hilaIinda olan
eshsdan ve advvlerinden ahz u intikamda teksl ve ihml etmeyb idamlarina ve
emin olmadigin kimesnelerin tahrblerine sitb ve tedric te`dblerinden ihtirz eyle
dey lemi tesvik ve tahrk eder; gya ki bin kadar nIusu yevm-i vhidde katl etmek
vakt be- vakt tedric helk etmekle beraber degildir
396
. Ve MusanniI-i merkmun talm
|u| teIhime cesaret eyledigi yalniz tedbr-i musibet-engzini reddetmek kIi olmayub
kendsi dahi ztinda rezil kzib ve hikyti gayr-i vki oldugunu sikr etmek
vcibdir.
395
Cartoche isminde bir haydut etesinin elebasisidir. Bkz. Hatay, a.g.e., s. 134.
396
Bu blmde, Machiavelli`nin zikrettigi Vepres Sicilienne, Saint- Barthelemy gibi toplu katliamlar
rnek verilmektedir. Bkz. Hatay, a.g.e., s. 135.
210
Imdi malm ola ki mezbr cebbar Agathoclesìn ol-kadar kabyih u cerimi
ile sde-hal ve mreIIeh`l-bl imrr-i eyym eyledigi |82| kizb-i sarhdir. Zira tiIe-i
Kartacana ile muharebe ve mukatele zre olub bilhare Iirr etmekle Kartacana`da ki
iklim-i AIrika`dir mecburen terk eyledigi skiri hcum ve isyn ve evladini katl ettiler
ve kendsinin dahi kibet`l-emr Ierzend-i asgarindan tesmm ve ihlk olundu. Ve vasI
eyledigi Oliverotto mezkr Duke de Valentinoisìn hile ve hudasiyla ceza-yi amelini
bulub hurcundan sonra bir sene zarIinda bu takrib ile zeval u izmihlli zuhur etmeseydi
hakkinda olan cem nsin kin ve adavetleri sebebiyle ber vech-i mkaIat aleyhine
tedark ve mheyy eyledikleri ceza ve te`db-i lyika msadiI olacagi muhakkak
olmagla isbat-i mddeya sahid-i zI olub bu mahalde delil makaminda rad olunmak
katàn mnsib degil idi.
Iste bu misill zI msller ile MusanniI kabyih u cerimin menIaatini isbata
say eder. Amma Iarz edelim ki mezlim u kabyihden bir trl muhatara ve vesvese
iktiza etmeyb bir cebbar ve gaddar mkIattan havI u ihtiraz etmeksizin sekvet u
senatini keml-i emniyet ile icra etmek mmkn ola. Bu misill kimse eger nice
helakden ve mstahakk oldugu muhatarattan tahls-i giribn edebilirse dahi lkin
sakveti hasebiyle beyne`n-ns hedeI-i lanet u neIret oldugundan nsi mekruh ve
menkb ve rahati meslb oldugundan mada kendnn alakligina dernunda merkz
olan sehdet-i zamri daima kendye bir ukubet-i uzm ve siyaset-i kbr olmagla
hibir tarihde |83| mutmainn`l-hal ve mreIIeh`l-bl olmak adm`l-ihtimaldir.
Ve Dnysìn |Dionysius| ve Tiberys |Tiberius| ve Neron |Nero| ve XV.
Louis nm zalim ve gaddar krallarin tevarihlerini tetebbu' ve mtal a olunsa mecm'u
nuhset ve musibet-i mtenevvia ile Iena-pezr olduklari malm ve meshr olur. Pes
malm ola ki zatinda b-rahm u b-emn olan kimesne sugreviyy`l-mizac ve vahset u
hiddet-i tab ile mecbl olub vakt-i sabavetinden ber hiddetini mlyemete tebdle ve
mizacini tadle say u ihtimm etmezse mrr-i eyym ile gyet`l-gye gaddar ve
hunhr olmak iktiza eder. Netice-i kelm hasyetullah ve seriat-i enbiya ve adalet yok
Iarz olunursa dahi yine ben adem dem oldugu cihetten ehl-i salah u Iazilet olmak
lzimdir. Zira salah u Iazilet daima sebeb-i ittihad u ittiIak ve mcib-i beka-yi nev-i
211
beser olub sikk u niIk ve zulm gadr u senat b'is-i teIerruk u harabiyet ve mris-i
ihtill u Iettir
397
.
397
Bu paragraItan sonra bir blm atlanmistir. Ilgili kisim su sekildedir:
'Machiavel`de duygu, iyi niyet ve akil diye bir sey yok. rnek olarak ileri srdklerini ele alarak
ahlksizligini ve sadakatsizligini gsterdim. Simdi onu, kaba ve gze batar elismeler iinde olduguna
inandiracagim. En cesur yorumcu, en kurnaz tercman gelsin de onu kendisiyle bagdastirsin bakalim. Bu
blmde diyor ki: 'Agathcokles yceligini kahramanca bir cesaretle korudu; bununla beraber, isledigi
cinayetlere ve ettigi ihnetlere Iazilet adi verilemez. Yedinci blmde Cesar Borgia hakkinda ise:
'Ursin`lerden kurtulmak iin Iursat bekledi ve bu Iursattan akillica yararlandi. Ayni blmde: 'genel
olarak Borgia`nin btn yaptiklari incelenirse, onlari yermek gtr ve 'Baska trl davranamazdi ki
diyor. Sorabilir miyim acaba yazara. Agathocles`le Borgia hangi ynden Iarkliydilar? Ben ikisinde de
ayni sulari, ayni hainligi gryorum. Aralarinda bir paralel kurmak isteseydi, bir noktada zorluk ekilirdi
ancak, o da hangisinin tekinden daha vicdansiz olduguna karar vermede.
'Bununla beraber gerek ara sira itiraIlara zorluyor Machiavelì o zaman Iazilete karsi vicdan borcunu
yerine getirir grnyor. Gze batacak kadar aik olaylarin zoru ile syle sylyor: 'Bir hkmdar, kt
zamanlarda tebeasini hosnut etmek zere bazi seylerden Iedakarlik yapmaya kendini mecbur
hissetmemesi iin, her zaman ayni sekilde hareket etmelidir, nk kt zamanlarda kendisinden zorla
saglanacak yumusakligin hi degeri olmaz, halk da bundan dolayi gnl borcu duymaz ona karsi.
Demek, Machiavel, zalimlik ve kendinden korkutma sanati, sizin usul usul asilamak istediginiz gibi,
politikanin biricik zemberekleri degildir ve siz de kabul ediyorsunuz ki yrekleri Iethetmek, bir
hkmdarin emniyetinin ve tebeasinin sadakatinin en saglam temelidir. Ben de Iazlasini istemiyorum;
hasmimin agzindan ikan bu itiraI bana yeter de artar. Sekilsiz, baglantisiz, dzensiz ve elismelerle dolu
bir eser meydana getirmek ve yayimlamak, kendine ve halka az saygi gstermek demektir. Yikici ahlak
kurallari kenara birakilsa da, Machiavelìn Hkmdarì yazarina neIretten baska sey kazandirmaz, nk
bu eser, aslinda, her esit Iikrin birbirine karsi oldugu, birbirine arptigi bir hlya, ara sira sagduyu
rnekleri veren bir ilginin kudurma nbetleridir.
'Vicdansizligin mkaIatati sudur ki Iazilet zararina sus pesinde kosanlar, yasalarin gcnden siyrilsalar
bile, sagduyu ve akildan yana kaybederler, Machiavel gibi.; Hatay, a.g.e., s. 137-138.
212
FASL-I TSI: BIR ZDE MEMLEKETTE RICL KIBR
MZHERETI VEYAHUT SIGR-I NSIN IANETIYLE MCEDDEDEN
HAKIM OLANLAR BEYANINDADIR.
Amma kend vataninda mcerred hemsehrilerinin ittiIak u ianeti ile
mceddeden hkim nasb olunan kimesneye Iasl-i digerde bast u beyan eyledigim
istihkak u kabiliyet ve secat u cesaret misill Iaziletler iktiza etmeyb yalniz bir rsd
istidd kiIayet eder ve bu misill hkim ya ricl kibrrin ittiIak ve ianeti veyahud
sigr-i nsin mzhereti ile nasb olunur. Zira daima bunlar her memlekette iki Iirka olub
ricl kibr sigr-i nsi tahkir ve emvlini gasb u gret |84| ve sigr-i ns ricl
kibrdan havI u hasyet etmeleriyle daimen birbirlerinden emniyetleri meslbedir.
Binaenaleyh kh ricl kibr sigr-i nsi geregi gibi dikkat ve itaate idhl
etmek in ve kh sigr-i ns dahi mezbrlarin tasallutlarindan kendlerini muhaIazaya
kudret-yb olmak sevdasiyla ekseriya ittiIaken bir kimesneyi intihb ve zerlerine
hkim nasb ederler. Ve ricl kibrin ittiIak u mzheretleriyle nasb olunan hkimn
c-yi hkmette mstekarr ve mstahkem olmasi haylice mskildir
398
. Zira mezbrlari
gurur ve tasallutlarindan nsi dilhh zre istihdam etmek mmkn degildir.
Lkin sigr-i nsin nasb ettikleri hkime vch ile itaat ve emr Iermanina
inkiyadlari olmagla hkim-i mezbr eshel-i vech zre rahat u emniyet ile hkmetinde
sahib-i metanet
399
olur ve ricl kibri mutlebe-i veIre ve teklI-i kesrelerine
msaade ile gayrilara gadr etmeksizin irz ve hosnd etmek muhl olub sigr-i nsi
sahib-i kanaat ve kasdlari ancak kendilerini siynet olmagla irz ve hosnd etmek emr-i
sehldir. Ve bundan mada sigr-i ns ricl kibra nisbet ekser olduklarindan inet u
mzheretleri akv enIa ve mazarratlari ekalldir. Lkin grh-i ricl kibr teklI-i
takat-gzarlarina nil olamayub mnIail olduklarinda be-herhal dekk melanet ve
isyn u muhaleIete slk ve onlardan geldigi vechleriyle hkimlerinin tard u tebdine
ve har bir hkim nasbina say u ihtimm edecekleri m-l kelmdir
400
.
398
Orijinal metinde bu cmle ile 'cumhuriyet sistemi vurgulanmistir.
399
Bu cmle ile 'mutlak hkmdarlik vurgulanmistir.
400
Bu son cmle ile 'Anarsiye vurgu yapilmistir.
213
M-hasal-i kelm bir hkim sigr-i nsdan olan reya ve mahkmlarini taltI
ve kulblarini te`lI edb |85| taraIina cezb etmege esedd-i ihtiyaciyla muhtatir, zira
icra-yi hkmeti ve bek-yi saltanati daima onlar ile olub ricl kibri dahi bir veIk-i
dil-hh tebdl u tagyr ve muktaz-yi vakt hle gre tazm u tahkr ve terIi u tenzl
etmek mmkndr. Ve bu surette dahi bu vechile tedbr hareket iktiz eder ki daima
ricl kibrin etvr u harektlarini tecesss ve teIahhus etmek lzimdir. Eger sadakat
zre olub kendlerinin sadet ve selametlerini hkimlerinin devlet u ikbl ve baht u
tliinden bilb ona tevekkl ettiler ise manzr ve mkerrem ve hidemtta mstahdem
olmak iktiza eder. Be-sart-i in ki zmre-i cebbire ve tamakrndan olmayalar ve eger
mezbrlar hkimin mukarreblerinden ve ibd-i hssalarindan degiller ise ictinblari ya
havI u ihtirzlarindan veyahud dekk hile ve melanetlerinden nesèt eder.
Imdi havI u ihtirazlarindan nsi tekarrub ve umra mdahale etmege cesareti
olmayanlarin mdebbir kilini intihb ve ashab-i mensib-i aliyye ve erbb-i istisare
grhuna i dhl edb dai ma onl ardan nasi hat ve mesveret t al eb et mek zi yade
mnsibdir. Zira bu misilller hlet-i ysr sadette ibraz-i hizmet u sadakat edb vakt-
i usr u mzayakada hiyanet ve sl-i mazarrata cesaret bir vechile etmezler. Lkin dekk
hile ve melanetleri olan kimesneler daima kend maslahat ve menIaatlerine
mterakkib-i Iursat olub hkimlerine bir mikdar idbr hil ve sa`di nahse mil oldugu
gibi izhr-i sadakat ve inet etmek degil belki hiyanet edb bir an akdem hkimlerinin
harab ve berbad olmasina sarI-i vs kudret eder erbbdan olmalariyla tard u ibd
olunmalari muktez-yi akl u rsd u sedadddir.
Imdi sigr-i nsin inet ve mzheretleriyle |86| hkim nasb olunan kimesne
mezbrlari gadr u cevrden siynet ve zulm teaddiden himayet ederek kendye daima
mun ve hayr-hh etmek nice menIii mstemil olub eger halkin rizasina muhaliI
reclar ve kibrin ittiIak ve inetleriyle nasb olunursa dahi yine cmleden akdem sigr-
i nsin meyl mahabbetini cezb etmege say u ihtimm ederse be-gyet Iide-mend
olur.
Bir hkim sigr-i ns vesatatiyla nasb olunmadigi surette bir mikdar iltiIat ve
istimlet ile meyl mahabbetlerin cezb etmek ziyade sehldir. Zira hizmet u zahmetleri
sebkat etmeyb mazarrat u hasret vesvese ettikleri zttan hilI-i me`ml riIk u
214
mlyemet msahede ettiklerinde elbette kend veliyy`n-nimetlerine ve nasb-
kerdelerine ettiklerinden ziyade ol-hkime riayet ve ihtiram edb herhalde memnun
olurlar. Ve halkin meyl mahabbetlerini celb cezb etmek hussu bir kide-i klliyeye
merbut olmayub muktez-yi vakt u hale gre hareket olunarak vch-i muhteliIe ile
mmkin oldugundan her trlsn tadd u tahrr etmek emr-i asrdir. Heman bu kelmi
ale`l-ihtisar beyan ederim ki mcerred bir hkim sigr-i nsin mahabbet ve ittiIak u
ittihadlarina muhta olub vakt-i hcet ve hlet-i mzayakatda onlardan gayri istimdd u
istinet edecek bir gayr-i mahalli yoktur.
Imdi memlik-i Rmiyyenin skkni ve Roma`nin askiri Mora`nin hkimi
olan Nabs nam kimesne zerine hcum eyledikleri vakitte eger sigr-i nsin dahi ona
mahabbet ve hsn-i zanlari olmasaydi istinad ve itimad eyledigi |87| yalniz bazi
kibrin imdad u ianetiyle ol-bel v hatardan hals bulmasi hadd-i imknda degil idi.
Imdi halka istinad ve itimad e tmek amur zerinde vaz-i esas-birle bina
yapilmak gibidir. Ve bu darb-i mesel-i meshru ta`rz kasdiyla rd eden kimesneye bu
vechile cevab ederim ki; bu mesel-i mezkr ancak avm-i ns hakkinda sahihdir. Zira
avm-i ns pene-i dsmandan veyahud hkkm ve zabitn elinden hals olmaga
halkin inetine itimad ederlerse ekseriyen ndim ve pesimn olurlar ki Roma
memleketinde Gram nam ve Florance lkesinde Yorgi nam kimesnelere vki oldugu
gibi. Lkin muhaleIet zre olan eyymda sahib-i temkn u metanet ve hall akd umr-i
memleket ve sigr-i nsin kendye olan meyl mahabbetini hiIz u hirsete kdir sec u
bahadir u cesur ve mdebbir olan hkim sigr-i nsin inet mzheretine itimad
eyledikde pesimn olmamasi be-herhal mukarrerdir.
Ve bundan mad devlet-i cumhuriyyede mceddeden hkim nasb olunan
kimesne ol-cumhurun sigr-i skknini cezb etmeyb ve icr-yi hkmeti kend ayn
u ricli vesatatiyla edb umrunda mstakil olmazsa katan muhataradan emin olamaz.
Zira cumhur halki ayn u ricle itaat etmege mutd olub hkim taraIindan cezb
olunmadiklari halde yn u ricl murad eylediklerinde veyahud bir edn ihtill
zuhurunda veyahud seIer vuku esnasinda hkim-i mezbru suhlet ile tard u tebd
etmeleri muhakkakdir. Badehu bir daha zimam-i istiklli yed-i tasarruIuna almak hayli
mskil olur.
215
Binaenaleyh |88| metanet u istihkmini murad eden hkim blda tahrir u
beyan olunan vechler zre hareket etmek iktiza eder. Ve dahi mahkmlarin vakt-i huzur
ve rahatta izhr ettikleri hizmet u sadakate IiriIte olmayub mezbrlari daima kendisine
muhta olacak vechile hkimne istihdam eyleye. Zira vakt-i huzurda mlk hkimden
menIaate ihtiya ve mracaatlari olmagla gya can ve bas Ieda eder suretinde trl trl
hizmetler ve secat u bahadirlik izhr edenler kati okdur. Amma vakt-i seIerde ve mlk
hkimin mahkmlara muhta oldugu zamanda uhd-i sbikayi icrada ve eda-yi
hizmette istikamet zre sabit-kadem olanlar ekall-i kalldir.
Cevab-i Mmeyyiz:
Nev-i ben dem bi`t-tab zdelige tlib ve serbestiyet zre taayyse rgib
olmalariyla ale`s-seviye el ve edn ve ulem ve chelnin dernlarinda hubb-i
serbestiyet cy-gir ve arz-yi zadelik tab-i cehllerinde takaza-pezr olub hilkatleri
rde-i hrriye zre vki ve tevelldleri kabul-i kayd-i ubdiyete mmni olmagla
Ieza-yi lemde herkes bir Ierdin cebrine tahamml edemeyb ber-muktez-yi cibilliyet
istedigi gibi taayys sevdasindadir. Binaenaleyh serbestiyet-i tabiiye ve msavat-i
asliyeye karb olan hkmet-i zade-i cumhuriyeden cmle mahzz olub bazi sahib-
hurc ve sahib-kirn kimesnelerin zuhur ve tasallutlari sebebiyle bi`z-zarure tahamml
eyledikleri hkmet-i mstakileyi kudret ve ruhsat-yb olduklarinda tekrar |89|
hkmet-i cumhuriyeyi tebdle say u ihtimam ederler. Bu sebebden bir hkmet-i
zde ve cumhuriyenin ricli veyahud sigr-i nsi ale`l-ittiIak bir kimesneyi intihab ve
zerlerine hkim-i mstakil nasb eylediklerinde hkim-i mezbr ne vech ile tedbr ve
hareket eylemek iktiza eyledigini beyan zimninda MusanniIin bu Iaslinda tahrir eyledigi
tedbirt tedbrt-i sbikasi gibi herne kadar mIside ve mudille olmayub kilne ise dahi
yine abes ve beyhude kablinden oldugunda sphe yokdur. Zira bu misill emrin vuku
nadir belki mteassir olub her kavm zde iken rdetleriyle zerlerine bir mstakil
hki m nasb eyl emekden i ht i raz eyl emel eri nden mad mahabbet-i serbestiyet
dernlarinda bir rtbede pyidardir ki zdeligi men eder. Cz seyin hudsnden be-
gyet havI u vesvese edb bir mstakil hkimin nasbi htirlarina gelse der-akab isyna
mstid olurlar.
216
Ve sidk-i kelmim bundan zahir olur ki zaman-i sbikda
401
nice milletler
zdelik mmidiyle cebbire ve zlemeden olan hkimlerin hkmet-i mstakilelerini
zerlerinden deI ve birer takribiyle ribka-i itaatlerini rakabelerinden reI eyledikleri
ktb-i tevrihde mestrdur. Lkin zde iken rdetleriyle esir gibi mukayyed olmagi
ihtiyar eyledikleri katan mesm degildir. Amma nice cumhur-i enm mrr-i eyym
ile hkmet-i mstakille olduysa dahi ya be-tavi`r-riza olmayub ancak nuhset-i
talleri iktizasinca ve zikr olunacak sebeblerden nsi mecbur olduklari b-sekk
sbhedir.
Esbb-i hkmet-i mstakille |90| evvelen bir cumhur kend serbestiyetine
halel veren hdist ve esbbi reI ve sniyen dern-i memlekette olan ricl kibrin hirs
u tama-i muzirlarini deI etmege daima muvaIIak olmak ve slisen hem-civarlarinin
tahrik u idlllerini ve aml-i haIiyyelerini men etmek ve rbian za mesabesinde olan
skkn-i meml eket i gun gn vadl er i l e cel b cezb ve i I sad ol unmalarindan
muhaIazaya ebeden basiret zre olmak ve hmisen dsmanlarin hcumlarina ve bi`l-
iktiza mbaseret ettikleri her harb kitle mansren ve muzaIIeren dil-hh zre netice
vermek ve sdisen inkilbt-i rzigr ile huds ve zuhur eden har nice mevni u
avriz-i mskileyi ve serbestiyete halel veren umru her zaman teshl ve tanzm etmek
cmlesi emr-i muhaldir.
Bunlardan mad mdaIaa-i hcum-i dsman iin iktiz eden harb kitle bir
zaI u cebn ve hiI kimesneyi serdar nasb u tayin eyleseler maglub ve sikr-i ad
olmak ihtimali derkrdir. Ve eger bu ihtimalden ihtirzen bir sec bahadir kimesneyi
tayn eyleseler mezbr eda-yi hizmet ve galibne avdet ettikde kibr gururundan nsi
dava-yi i st i kl l ve cumhuru kabza-i tasarruIuna idhl sevdasina zhib olacagi
muhakkakdir
402
.
Hlsa-i kelm Iernisden bu ana gelinceye dek nice mstakil devletler devlet-
i cumhuriyeye mbeddel ve nice cumhurlar bazi sahib-hurclar zuhuruyla evc-i
401
Orijinal metinde 'zaman-i sbik yerine 'Avrupa`da iIadesi kullanilmistir. IM, 71.
402
Yukaridaki paragraI orijinal metnin disinda mtercim taraIindan yazilmistir. Prince metninde yer alan
paragraIin tercmesi syledir: 'I savaslar monarsik bir devlet iin kt ise, zgr bir devlet iin daha da
ktdr; onlar iin lml bir hastaliktir bu: bu sayede Syla`lar Roma`da diktatrlg muhaIaza ettiler,
Sezar`lar halkin eline verilen silahlarla idareyi ele geirdiler, Cromweller tahta ikmayi becerdiler;
217
serbestiyetten kar-i zemin-i ubdiyete dsp devlet-i mstakilleye muhavvel olduklari
blda sebt beyan olunan sebeblere mebndir. |91| Mesel Atina devleti bir cumhur-i
z-kudret u meshr olub hkim Filibosùn |Philip| hcumunu birka kere deI etmege
kudret-yb olduysa lkin oglu Iskender-i Rm`nin tasallutuna mukavemet edemeyb
kibet`l-emr giriItar-i kayd-i ubudiyet oldu. Ve Roma memleketinin halki mstakil
hkimlerini tard u tebd edb serbestiyet ve zdeliklerini muhaIazaya sarI-i say u
kudret ederler iken mrr-i eyym ile ber-muktez-yi devr-i Ielek hh u n-hh mstevl
olan imparatorlara ser-Ir ve zulm ta'addilerine tahamml etmege mecbur oldular.
Imdi malm ola ki ben dem tevelld edb r-yi arzda bir mddet taayys
ettikden sonra ya hastalik ya kesret-i sinn sl sebebiyetle sahra-yi Ienya zim
olduklari gibi devlet-i cumhuriyeler dahi vcud-pezr olup end mddet kesb-i itibar u
shret ettikten sonra kibet`l-emr ya hemsehrlerinden bir kimesnenin gurur u secat ve
tama u cesaretinden veyahud adnin hcum u tegallbnden nsi Iena-pezr olmasi
mukarrerdir. Zira bu lem-i kevn Iesdda her umrun bidyet u nihayeti olub devam
u bekasi olmamagla cem devlet ve hkmet in dahi bir vakt-i muayyen olmayub
beher hal il-gayri`n-nihye devam u istikrr kaide-i sipihr-i devvr degildir. Maa-hz
devlet-i cumhuriyye bu kaziyye-i msellemeden gh olup vakti geldikde ya bir
hnedan-i z-kudret yahud civarinda vki hkimlerden bir sahib-i kuvvetin istilsi ile
serbestiyet ve zdeligi mahv u muzmahil olacagini bilr iken yine vs miktari
muhaIazasina say edb rdetiyle zerine hkim nasb etmek |92| muhldir. Sebebinden
sual olunsa Ierd-i vhidin emr re`sine itaat etmeden ez-kadm vaz u tayin olunan
kavid ve kavnn-i cumhuriyeye riayet edb serbestiyet zre taayys etmek evl ve
enIadir dey cevab ederler. Binaenaleyh bu emr-i mmteni`l-vuk in MusanniIin
t ahr i r beyan eyl edi gi t edb r ve nesyi hi abes u b -sd ve t at v l -i kelmi
beyhudedir
403
.
403
Bu blmn son paragraIi tercme edilmemistir. Szkonusu paragraIin tercmesi sudur:
'Kaldi ki mutlulugun ne oldugunu bilen ve yle olmaya can atan adamlardan zgrlklerinden vaz
gemelerini istemeye kalkisilmamalidir.
'Bir kiral, rde ve kudretiyle iyiligini gstererek ve uygulayarak devini yerine getirmeye niyetli olsa
bile, bir cumhuriyetiyi, rnegin bir Catonù bir Litteletonù monarsik bir idarenin en iyi hkmet sekli
olduguna hi inandiramazsiniz. Kabul, diyecektir size, ama hkmdarlerin bu anka kusu nerede bulunur?
EIltunùn kaIasindaki adamdir bu, usta bir heykeltirasin degisik kirk gzelligi birlestirerek meydana
getirdigi ve yalniz mermer olarak mevcut olmus Medieis`nin Vens`dr bu. Insanligin zaaIlarini biliriz;
arzularin sinirsiz istegine ve tahtin ekiciligine dayanabilecek Iaziletli kisilerde azdir. Mevcut olsaydi
218
FASL-I SIR: HAKIMLERIN KUVVET U KUDRETLERI
BEYANINDADIR:
El-hlet hzihi hkimlerin kuvvet ve kudretlerinin kemmiyet ve keyIiyeti ve
bir hkim yalniz malik oldugu kuvvet ve asker ile har bir devletin ittiIak u ianetine
muhta olmaksizin hcum-i dsmnne mukavemete ve mlkn muhaIazaya kdir
olabilir mi dey sual olunursa cevab ederim ki; emvl-i veIre ve nIus-i kesre ve
memlik-i vesasi olan hkimin mdaIaa-i dsman bbinda harin imdd ve inetine
ihtiya ve mracaati kalmaz. Amma emvl u memleketi ve skkn u raiyyeti kalle
olub mlknden tasra|ya| asker ihrac u irslinde ciz olan hkim dern-i mlknde
mahbus gibi oturmaga mecbur olmagla ihtiyatan ber degil grnr.
Maa-hz bu misill hkim makarr-i hkmeti olan mahalle kil-i metne ile
kema-yenbag metanet u istihkm verb etraIi geregi gibi muhaIaza ederse tedbr-i kIi
olub ecnibden istimdd u istinete muhta olmaz. Zira makarr-i hkmetine istihkm
verb mahkmlarina Iusl-i sbikada tahrr beyan eyledigim |93| muamelt ve
tedbri icra eden hkime dsman dahi hcumdan havI u ihtirz eder. Zira herkes husul
mskil olan umra tasaddi ve mbaseretten ictinb eder. Lkin bu sart ile hkim-i
mezbr mahkmlari beyninde menIr olmaya. Ve bu cmleye sahid delilim memlik-
i Macaristan`dir
404
ki arazisi kalle iken kil-i metne ve mstahkemesi ve arz u amk
hendekleri ve top ve cebehne ve levzim-i seIeriye ve mahzenlerinde bir sene kiIayet
edecek miktari mddehar zahresi olmagla ahlisi serbestiyet zre taayys edb
imparatorlarina dahi itaat ve inkiyadlari istedikleri vech zre olub etraIda vki sir
dvelden endan havI u hasyet et mezl er. Ve meml i k-i mezbreni n t esh r
eger, Machiavel, sizin pek metaIizik monarsiniz yeryznde bir cennet olurdu, ama bugnk haliyle
baski, dnyayi asagi yukari gerek bir cehenneme evirmektedir.
'Ikinci dsncem Machiavelìn ahlki hakkindadir. Ona gre, ikar, iyi ve kt btn islerin bel
kemigidir; bunu onun yzne ne kadar vursam azdir. Genel kaniya gre, zorba bir sistemde ikarin ok
yer tuttugu, adalet ve drrstlgn ise hi yeri olmadigi dogrudur; yalniz, saglam ve temiz bir ahlkin
kurallarina uymiyan igren politikanin kkn kazimak boynumuzun borcudur. Machiavel dnyada
herseyin ikara gre yapilmasini istiyor, tipki cizvitlerin insanlari, Tanri sevgisini birakip seytan korkusu
ile kurtarmak istemeleri gibi. Hareketlerimizin tek etkeni Iazilet olmalidir. nk Iazilet diyen akil der;
birbirinden ayrilmaz seylerdir bunlar ve akla uygun davranilmak istendigi srece de byle olacaklardir.
Mantikli olalim su halde, nk bizi hayvandan ayiran azicik akil, mevcudiyetimizi borlu oldugumuz iyi
Tanri`ya yaklastiran da, iyiliktir; Hatay, a.g.e. s. 141.
404
Orijinal metinde Almanya. Bkz. Gven, a.g.e. s. 82.
219
muhasarasinin mesakkat ve usreti zahire oldugundan etraIta olan dvel dahi hcum ve
istildan keII-i yed etmislerdir.
Binaenaleyh her kim bu Iiil-i dsvra tasaddi ve mbaseret ederse kibet`l-
emr hib hsir avdet edecegi mukarrerdir. Zira umr ve meslih-i dnya daima
televvn ve tegayyr zre olmagla bir kala muhasarasinda mddet-i medde meks
tevakkuI etmek emr-i asrdir. Pes askir-i mahssa muhasara-i medde sebebiyle giriItr
olduklari ta' b u zahmete ve kal a haricinde olan emlk u esyalari dest-i dsman ile
yagma v garet olunduguna tahamml edemeyb hkimlerinden r-gerdan olmalari
muhtemeldir dey bu kelma tarz edenlere cevab ederim ki; kil u bahadir ve sec u
mdebbir olan hkim mddet-i muhasaranin |94| hitmi ve nusret u galebe eyymi
tekarrub eyledi insaallahu tel diyerek askir-i mahsresine gayret ve tesliyet verb
kulb-i mnkesrelerini te`liI ve mezbrlari tehdid u tahvI zimninda dsmanin dahi
Iursat buldukda edecegi zulm gadrini tarI ve teIhmde mbalaga edb kend
ilerinde mIsid u muharrik olanlari birer takrb ve bahne ile idm u izle ederek bu
ihtimalin dahi vukunu derece-i muhle sl etmesi mmkndr.
Ve tedbr-i mezkrenin icrasi ve hkimin ziyadece basiret zre hareketi ibtid-
yi emrde gyet lzimdir. Zira cund-i ad muhsaraya geldikleri gibi hararet-i
hasmneleri muktezsinca kala etraIinda vki meskin ve mezrii hamle-i ulda hedm
u tahrb ve bulduklari emlk u esyayi yagma v gret etmek kide-i klliyeden olub ol-
esnda nIus-i mahsre sabr u tahamml ederler ise badehu emlk u esyalarindan
me`ys olmalariyla ahz-i intikam etmek in hkimleriyle yek-baht u yek-dil olub
mdaIaa-i hcum-i dsmana geregi gibi say u ikdm ederler.
Netice-i kelm bir hkim husn u kilina metanet u istihkm u menet ve
zahire-i lzimesine nizm verdikde mahkmlarini dil-hh zre istihdam ve makam-i
itaat u mukavemette tevakkuI ve rm etmege irza u ilzm ve mlkn hcum ve
tasallut-i dsmanndan hiIz u hirset etmege ibrm mmkndr.
Cevab-i Mmeyyiz:
MusanniIin Ienn-i hkmet ve siyaseti tahrr eyledigi vakitten bu na |95|
gelince cihan ve cihanyn bir rtbede mtegayyir ve diger-gn olmusdur ki hibir vech
220
ile tarz-i kadme msabehet ve mutabakati yokdur
405
. Syle ki Frane krallari beyninde
meshr ve nmdr olan Onikinci Louise nam kralin serdar-i sahib-iktidarlarindan biri
eger tekrar dnyaya avdet etmek mmkn olub kend asrinda muharebt-i azme ve
Itht-i cesmeleri icra ve tekmle askir-i kalle kiIayet edb bunlara dahi ed-yi
hkmetten sonra vatan ve hnelerine ricat etmege icazet ve ruhsat verilmek ve esn-yi
mukatelede zirhlar ve yek-pare demrden yapilmis libaslar ve gnagn mizrak ve
sinanlar ve arhlu tIenkler istiml olunmak kide-i meriyyeden iken bu gnlerimizde
askir-i kesre ile cenge mbaseret olunub zaman-i hazerde vakt-i seIerdeki gibi askir-i
mezkrenin daima tayint ve veziI ile hazir ve made durduklarini ve rsm in tertib
olunmus env-i libaslari ve sisl tIenkleri ve mukbele ve muhrebe ve cihad ve
muhasara-i kil u bild ve askiri mteIerrik ve persan olmadan men ve mahall-i
marekede tevkI in peyd ve icad olunan eslb-i cedde-i harbiyye ve Inn u
sanayi-i mteaddideyi msahede ise mtehayyir ve mteaccib kalacagi mahall-i istibah
degildir.
Ve bizzat MusanniI dahi el-yevm Avrupa`da cri olan tedbr ve hkmtin
tarz-i ceddini ve ol-zamanda b-nm san olub simdi kesb-i shret u itibar eden nice
z-kudret hkimleri ve hkmetlerinde meyyed ve mstekarr olan krallarin kuvvet u
kudretlerini ve tarz-i muamelelerini ve zuhuru muhtemel |96| bazi hars mtekebbirlere
mukabele ve mukavemet etmek in beynlerinde ettikleri ittihad u ittiIaklarini ve rahat-i
leme sebeb olan muvazeneyi grse bi`z-zarure hayran kalmak iktiza eder idi. Ve bu
tadd olunan mevdda ahvl-i leme tegayyrt ve tebeddlt-i klliye rs etmekle
MusanniIin nesyih ve tedbri mteahhirn-i mdebbirn indinde tila ve btila kalub
bir ise yaramadiklarini birka temsil radiyla izhr u beyan etmek lzim belki vcibdir.
405
Bu ilk cmleden sonra iki paragraI atlanmistir:
'O zamanlar klleri arasindan yiden dogmaya basliyan sanatlar ve ilimler, Hiritiyanligin dogusu,
Gotlarin Italya`yi sik sik istilsi ve bir sira amansiz, kanli savaslarin yaratttigi barbarligin etkisi
altindaydilar hala. Bugn milletler eski aliskanliklarini yenilerle tirampa etmis, gsz hkmdarlar
kudretli kesilmis, sanatlar gelismis ve Avrupa`nin yz Machiavelìn yasaigi yzyildakinden tm Iarkli
olmustur.
'O eski gnlerin bir IilozoIu dnp yeniden gelseydi dnyaya, ok aptallasir ve kendini ok bilgisiz
bulurdu: Hatta yeni IelseIenin dilinden bile bir sey anlamazdi; yeni gkler ve topraklarla karsilasirdi;
kremizin iinde bulundugunu sandigi o hareketsizllik, o sknet yerine, dnyayi ve btn yildizlari
dnme ve yerekimi kanunlarina uymus, degisik yrngelerde gnesin etraIinda, gnessin de kendi
ekseni zerinde dndgn grrd. Dsncelerindeki samaligi tumturakli konusma hevesinin kapali
hale getirdigi ve bilgisizligini gizliyen o acayip kelimeler yerine ona geregi sadelikle ve aiklikla
grmesi gretilirdi; bir romandan ileri gitmeyen Iizigi yerine, ona kesin, sasirtici ve hayranlik uyandiran
tecrbeler sunulurdu; Hatay, a.g.e., s. 141-142.
221
Ma l m ol a ki Musanni I -i mezbr zanneder ki 'hkmet-i ves a ve
memleket-i Ieshaya malik ve bu vechile nakdne-i kesre ve askir-i veIreye sahib olan
hkim gayrlarin imdd u inetlerine muhta olmaksizin yalniz kend kuvvet u kudretli
dsmanlarinin hcumlarina mukavemet etmege kdir olabilir.
Amma bu kelm-i gayr-i sahhi ecvibe-i mskite ve mlzime ile su vech zre
redd nakz olunur ki bir hkim ve vali herne kadar sahib-i kuvvet u kudret olursa dahi
mtteIik ve mttehidsiz kuvvetli adlariyla mukabele ve hir`l-emr mukavemet etmek
i mkni nda ol mayub l -mahal e bi r ka mt t eI i k ve mddehi dl er i n i net u
mzheretlerine muhta olur. Ve buna delil ve sahidim On ikinci Louis nam Frane
kralidir ki kuvvet u itibari ve kudret u istihari kemlde iken Ispanya devleti evldima
intikl etmek iktiz eder dey hakk-i veraset iddiasiyla mbseret eyledigi muharebede
mnhezim ve maglub olmaga bir ramak kalub ol dahi mtteIik ve mttehid peyd
etmeseydi |97| tasallutlarini men reI in zerine hcum eden devletlere bir vechile
mukevemete kdir olamaz idi.
Imdi akl u secaatte meshr byle bir kral-i b-mecl bil-mtteIik ve mttehid
dsmanlariyla mukabelede ciz oldugu surette ondan ezaI ve edn olan krallar mun
ve mtteIik peyda etmeyince nice yalniz kendi kuvvetleriyle mukavemet edb
hkmetlerinde mstekarr olabilrler. Ve hibir tarihte ve bir zamanda srt-i ittihad ve
muahedeye kem-huve hakkaha dikkat zre daima riyet olunmamagla ittiIak u ittihad
ve muahedeler gayr-i mId ve bil Iidedir dey eIvh-i avm-i nsda mtevatir olan
kelm-i Iikr-i savbdan gyet`l-gye devr olub hernekadar ezmine-i maziyyede ve bu
vaktimizde mlkden nice kimesneler akd-i ittiIak u ittihad etmis iken nakz-i ahd edb
taahhd eyledikleri ianet u mzhereti Iiilen icra etmediler ise yine beherhal akd-i
ittiIak ve muahede-i ittihad etmeden hli olmamak elzem ve enIadir.
Zi r a ol -mtteIik ve mttehidler szlerinde sabit-kadem ol mayub vad
eyledikleri imdd u muavenet ve mzhereti vakt-i mzayaka hcette icra etmezler ise
dahi bari bir eyym taraI-grligi birakub ale`l-gaIle izhr-i advet etmezler ve bu
takribiyle deIaten hcumleri mlhaza olunan adaveti advv kalil olur.
222
Pes memlik-i sagreye malik olub asker tedark etmege kdir olmayan kk
birincip |Principi|ler ve ziI hkimler hakkinda MusanniI bast-i kelm |98| edb der ki;
mezbrlar kend makarr-i hkmetlerine takviyet ve istihkm ve metanet verb vakt-i
seIerde bi`l-cmle askerleriyle onda tahassun etseler harin inetine muhta
olmaksizin mdaIaa-i dsmana kdir olabilrler.
MusanniIin tahrr eyledigi zI hkimlere vaktimizde olan hkimlere nisbet ile
hkim ismi dahi syetse degildir. Imdi bu misilllere nasihat ederim ki; eger etraIlarinda
vki dvel kendler gibi zI ve n-tvn iseler MusanniIin tedbri zre hareket etmek
mnasibdir. Ve ill civarlarinda olan hkimler ziyade kuvvet u kudret sahibleriyse
metanet u istihkmlari ve tedrk-i mhimmt-i msadi mel eri abes ve b -Iide
oldugundan md kendlere mzayaka-i hl perisnlik icab eder. Zira bir hkimin
mesriI ve meharici hkmetinin kuvvet u tahammlnden ziyade oldugu halde
kibet`l-emr n-tvn perisn-hal olmasi emr-i mukarrerdir. Sol hnedanlar gibi ki
kibr gururlarindan nsi hadlerinden ziyade masraI ve unvan u nmayise mil
olmalariyla mahv u muzmahil olmuslardir.
Hlsa-i kelm hkem-yi sagrenin kend hkmet-ghlarina kil u husn
binsiyla metanet u istihkm verb asker tedrk etmeleri abes ve b-Iide oldugun
sebeb ve illeti budur ki bu misill zaI hkimlere eger kendleriye hem-kuvvet ve
hem-kudret olan hkimlerden biri hcum ve istil ederse bunlardan akv olan hem-civr
hkimleri derhal tavassut edb niz v murazalarini Iasl hh u n-hh murazadan
|99| men ve beynlerini islah ve irka-i dimya muhta olmaksizin bir iki satir iskat
edici laIizlar ile belki cebredici kelimeler ile taraIeyni iIhm ve iskt eder. Ve eger
kasd-i hcum ve istil eden bir kral-i sahib-iktidar ise kuvvet-i khiresine ve kesret-i
askirine bir vechile mukavemet mmkn degildir. Binaenaleyh kil u husna istihkm
vermenin zerre kadar Iidesi olmaz.
Ve bundan md etraIda vki ve devletler beynlerinde muharebe ve mcadele
zuhur ettigi esnda yine bu misill zI ve sagr olan hkimin rahat u emniyeti meslb
olur. Zira ya bir taraIi olmayub muharebesi olan ve devlet ni ittiIak ve ittihada mecbur
223
etmek in memleketini harab ve berbad eder veyahud cengi olan devletlerin birbiriyle
ittiIak u ittihad edb makarr-i hkmeti pzde-i hayvant-i askir-i mtteIika olur
406
.
Pes MusanniIin ala tarki`t-temsil rd eyledigi memlik-i Macaristanìn ahvli
vasI u tarI eyledigi gibi olmayub bu eyymda gyet`l-gye mteIvitedir. Syle ki
Neme imparatoru mecmunu kabza-i tasarruIuna idhl etmek in yal ni z bi r
emirnamesini irsl ile kiIayet eder. Zira simdi husn u kili zIe ve mnhedime ve
ekseri kulel-i cibl-i gayr-i mstahkemeye merbut khne rahnedar dvarlardan ibaret
olub etraIlarinda vki hendekler dahi mrr-i eyyamiyla bi`l-klliye hass u hsk ve
hdken dolmusdur ve kalalar iinde olan askir ve muhaIizn-i |100| kalle ve sanat-i
harb kitlden b-behre olub is erleri ve zabitleri dahi ekseriyyen Nemel ve diyr-i
harin merdd u matrddlarindan veyahud hizmete kdir olmayan msinn u sl-horde
kimesnelerdendir. Ve bazi mevzida kil-i mstahkeme ve tedarkt-i mkemmele
ve top ve cebehne var ise de yine imparatorlarina mukavemete kiIayet eylemedigi
kerrt ile skkninin malmlari olmusdur.
El-hsil darb veya deI` muharebelere mbaseret ve ki l u meml i ki
muhaIaza veyahud muhasaraya mbderet etmek ve har bunlarin emsali eI'l-i
harbiyyeler kuvvet ve kudret-i kesre ve memlik-i vesa sahibi olan hkimlere mahss
olub bil-kuvvet ve kudret bunlara taklid-i murad eden kimesneler sanat ile radin
sad-yi mehbine taklid etmekle Allahim dey dava-yi ulhiyyet eden sahs-i Icire
benzerler.
406
Onuncu blmde asagidaki paragraI evrilmemistir:
'Neye yarar kaleleri su halde? Kk komsularina karsi Troia`daki kadar uzun bir kusatmaya dayanacak
halde bile olsalardi, gl bir kiralin ordulari nnde Jericho`daki gibi bir kusatmaya dayanamazlardi.
Sonra, evrelerinde byk savaslar oluyorsa, taraIsiz kalmak ellerinden gelmez, yoksa tm mahvolup
giderler; savas halindeki devletlerin birinden yana olunca da baskentleri bu hkmdarin savas yeri haline
geer.
'Szn ettigimiz hkmdarlara gre kudret bakimindan ok stn olan Victor-Amedee, btn Italya
savaslarinda, surlari ynnden ok zc bir sonula karsilasti; Torino sehri bile kh Fransizlarin kh
Carmen imparatorunun egemenligi altina girdi.
'Aik sehirlerin sagladigi Iayda su ki savas zimninda kimseye kaygi konusu olmazlar, onlarabirakilir
rahat rahat; Hatay, a.g.e., s. 145.
224
FASL-I HD-I ASER: ENV-I ASKIR BEYANINDADIR:
Bu na dek cem hkmtin envi ve hkmet sahibi olmanin tarkleri tariI
ve tadd ve muhaIaza-i hkmet babinda derkr olan usret ve suubetler ale`t-taIsil
vasI u rd olunub deI veyahud darb olan muharebelere dair mevddi dahi tahrr
beyan etmege mbaseret murad olundu.
Imdi bundan akdem bast olundugu vech zre her hkim metanet u istikrari in
vaz-i esas-i metin stvre muhta |101| olub cmleden akdem u elzem olan esasin
biri kavid ve kavnn vaz u tayini ve ikincisi askir-i memdha ve muntazama
tertibidir ki birbirine bunlar esedd-i irtibat ile mrtebit olub ne askir amli kavid ve
kavnnsiz ve ne kavnn ve kavid icrasi askirsiz mmkndr. Binaenaleyh env-i
askirin lutI u mazarratini ve vech-i mreccahini tecesss etmek iktiza eder.
Malm ola ki muhaIaza-i memleket in tertib olunan askir ya ol-memleket
skknindan mretteb veyahud etraI u cevnibde cret ile mctemia veya imdd u
inet tarkiyle har bir devletten mrsele veyahud bu nev askerden mahlta ve
mrekkebedir. Pes cret ile etraIdan cem veyahud imdd u inet tarkiyle har
devletten irsl olunan askirin mazarrat ve muhatarasi vIire ve adde ve bu misill
askere itimad eden hkimin her vechile emniyeti badedir.
Zira cret ile etraI u ecnibden cem olan askerler ecns-i muhteliIe ve sanat -i
harb u muktelet ve sadakat u istikametten b-behre olub icr-yi sekvet u melanette
pr-secat u cesaret lkin hn-i hcette dsman ile mukatelede pr-havI u hasyet
olduklarindan vakt-i hazerde dahi hasaret u ziyanlari ve zulm cevr-i b-pynlari
sebebiyle vakt-i seIerde sl-i mazarrat u zar eden dsmandan ziyade muzirlardir. Ve
hki me meyl mahabbet ve uguruna Ied-yi bas u can edecek sebebl eri |102|
olmamagla Iakat aldiklari cret-i harbiye in kendlerin tehlikeye ilk etmeyb karari
Iirara tebdl ederler. Ve buna sahidim Italya memlikidir ki zikr olunan misill askire
itimad etmekle harab ve berbad olmusdur.
Ve ale`l-huss asker zerine tayin olunan serdar ecneb olursa gyet`l-gye
muzirr ve mcib-i ekdardir. Zira mesIr serdar ya sec u bahadir ve kil u mdebbirdir.
yahud |d|egildir. Eger sec u bahadir ve kil u mdebbir ise kend maslahat ve
225
menIaatini be-herhal takdim edb hizmet eyledigi hkime hile ve hiyanet ve belki
istikll iddiasiyla isyn u muhaleIete cesaret eder; ve eger bu vasiIlar ile mevsI degil
ise sirI dsmandan mnhezimen ve maglben avdet edecegi emr-i mukarrerdir. Ve
isyn ve muhaleIet sudru yalniz ecnebiden degil belki her ta`yn olunan serdardan
muhtemeldir denr ise cevab ederim ki I neIsi`l-emr ihtimalden ba'd olmamagla kasd-i
harb u kitl eden hkim-i mstakil ise bi-neIsihi zim seIer ve psv-yi lesker olmak
evl v enIadir. Amma devlet-i cumhuriyye ise bi`z-zarure ricli grhundan istihkak
ve liyakati nmyn olani intihb ve serdar nasb edb kavid-i cumhuriyyeden hric
edn bir harekete cesaret etmeyecek rtbede ruhsatini tahdid etmek iktiza eder. Ve bu
minvl zre hareket eden hkimler midlerine nil ve muradlarina vsil olduklari bi`t-
tecrbe sikrdir.
|103| Mesel Roma ve Mora memleketleri blda tahrr eyledigim tarzda
hareket etmeleri ile serbestiyet ve zadeliklerini mddet-i vIire hiIz u hiraset etmege
kdir oldular. Ve Isveceruslar kend askerleri vesatatiyla ecnebiden istimdd etmeksizin
Ispanyalunun hkmet-i cebbrnesinden tahls-i girbn edb el-an zadelige evkt-
gzarlardir. Ve AIrika ahlisi Roma muharebesinden etraI u cevnibden cret ile cem
eyledigi skiri istihdam etmekle hernekadar serdarlari kend riclinden oldular ise yine
maglub ve mnhezim olmalarina bir ramak kalmis idi.
Ve bunlara msabih nice temsilt dahi vardir ki nakl beyani mcib-i itab-i
kelm olmagla terk|i| ihtiyar olundu
407
.
407
Mtercimin nakline gerek grmedigi kisimda parali askerlerin zarariyla alakali uzunca bir bahis vardir.
Mtercim bu bahsi tercme etmemis, blme yazdigi son paragraIla terk edilen kisma aiklama
getirmistir. Orijinal metin asagidaki gibidir: 'Bunlar baslangita bazi ilerlemeler saglamis ve kendi
aralarinda savastika yigit gzkmslerdir; ama yabancinin gelmesiyle ne mal olduklari ortaya ikmistir.
yle ki Fransa Krali Charles Italya`yi tebesirle alabilmistir; bunun nedeni gnahlarimizdir diyenler dogru
sylyorlardi; ama bu gnahlar onlarin sandiklari gnahlar degil, benim anlattiklarimdir: Cezasini yine
prenslerin ektikleri prens gnahlari.
'Bu birliklerden ne gibi ktlkler gelebilecegini daha iyi kanitlamak istiyorum. Parali askerlerin
komutanlari ya harika adamlardir ya da degildirler. Harika iseler onlara gvenemezsin, nk ya bizzat
sana baski yaparak ya da degildirler. Harika iseler onlara gvenemezsin, nk ya bizzat sana baski
yaparak ya da senin niyetine aldirmadan baskalarini ezerek elde edecekleri kendi byklklerine takilidir
kaIalari; ama islerinde usta da degillerse seni yine yikima gtrrler. Ve bana cevap olarak denecek
olursa ki ister parali asker olsun ister olmasin eli silahli her komutan ayni seyi yapar, karsiligim su olur:
Ordu ya bir prensin hizmetindedir ya da bir cumhuriyetin. Prens bizzat kendisi seIere ikmali ve
komutanligi stlenmelidir; cumhuriyette ise yurttaslardan biri grevlendirilir. O grevlendirilen iyi
ikmazsa, degistirilmelidir, iyi ikarsa haddini bilmezlik etmesin diye yasalarla dizginleri siki
tutulmalidir. Deneyler gsteriyor ki yalnizca silahlanmis cumhuriyetler ve prensler byk isler yapmislar
226
parali askerler ise zarar vermekten baska bir ise yaramamislardir. Ayrica kendi z kuvvetleriyle silahli bir
cumhuriyetin yurttaslarindan birine boyun egmesi yabanci kuvvetlere dayanan bir cumhuriyetten ok
daha gtr.
'Roma ve Isparta yzyillarca silahli ve zgr oldular. Isvireliler de son derece silahli ve son derece
zgrdrler. Parali askerlere eski bir rnek Kartaca`dan gsterilebilir; Roma`ya karsi ilk savastan sonra
Kartacalilar neredeyse kendi parali askerlerinin boyundurugu altina gireceklerdi oysa komutanlari kendi
z yurttaslariydi. Makedonyali Filip, Epaminondasìn lmnden sonra Tebeaililer taraIindan
komutanliga getirilmisti ve ilk zaIerden sonra Tebaililerin zgrlkleri ellerinden gitti. Dk Filippo`nun
lmnden sonra Milanolular Venediklilere karsi Francesko SIorza`yi parayla tuttular. O da
Cravaggio`da dsmanlari yendikten sonra patronlari olan Milanolular baski yapmak iin onlarla birlik
oldu. SIorza`nin babasi, napoli Kraliesi Giovanna`nin parayla tutulmus komutani iken ansizin onu
yzst birakti; yle ki kralie tahtini yitirmemek iin kendini Aragona Krali`nin kucagina atmak zorunda
kaldi. Ve eger Venedikliler ile Floransalilar varliklarini bu birliklerle byttler ve komutanlari prens
olmaya kalkismadan savundularsa derim ki Floransalilar bu olayda ok sansli iktilar; nk
ihtiraslarindan korkabilecekleri degerli komutanlarinin kimi savas kazanmamis, kimi engelle karsilasmis,
kimi de ihtiraslarini baska yerlere yneltmislerdi. ZaIer kazanmamislardan biri de Giovanni Aucut`tu.
Yenmemis oldugu iin sadakatini kanitlayamadi; ama herkes teslim ediyorki eger yenmis olsaydi
Floransa`yi avucunun iine alirdi. Her zaman birbirlerine ters dsen SIorza ve Braccio bu yzden
birbirlerini etkisizlestiriyorlardi. Francesko ihtirasini Lombardiya`ya evirdi, Broccio da Kilise ve Napoli
Kralligina. Ama gnmzde daha yakin olaylara gelelim. Floransalilar sagduyulu biri olan ve sade yurttas
iken byk ne kavusmus Paula Vitelli`yi komutan yaptilar. Piza`yi almis olsaydi kimse inkar edemez ki
Floransalilar ona boyun egmek zorunda olurlardi; zira eger o dsmanin hizmetine geseydi kendileri
aresiz kalirlardi; ama kendilerinin adami olarak kalsaydi bu kez onlar ona itaat etmek durumundaydilar.
Venediklilere gelince, ilerlemelerine bakilirsa grlrki savasi kendi z suretleriyle yaptiklarinda gvenli
ve sanli bir biimde hareket etmislerdir. Kara savasina girismelerinden nceki durum buydu; soylulari
silahlanmis halk yigite hareket ediyordu; ama, karada savasmaya basladiklarinda bu erdemlerini
unuttular ve Italyan geleneklerine uydular. Baslangita byk topraklara sahip degillerdi ve byk
nlerinden tr komutanlarindan Iazla ekinmiyorlardi; ama Carmingnola`nin ynetimi altinda
topraklarini genislettike hatalarinin ilk kanitini grdler. nk Milano Dk`n yendiginde yigitligiyle
gze arpmis iken artik savastan sogumus oldugunu Iark ettiler, onunla kazanamayacaklarini nk
kazanmayi istemedigini ama elde ettiklerini yitirmeden de onun isine son veremeyeceklerini dsndler;
onun iin gvenliklerini saglama baglamak zere onu ldrmeleri gerekti. O zamandan beri Bartolomeo
da Bergamo da Bergamo, Ruberto da San Severino, Pitigliano Kuntu ve benzerleri gibi komutanlara sahip
oldular, onlarla zaIerden ok yenilgiden korkmak durumundaydilar. Nitekim sonralari Valia`da bu da
baslarina geldi. Sekiz yzyilda onca zahmetle elde ettiklerini bir gnde yitirdiler. nk bu birliklerin
zaIerleri yavas, ge ve cilizdir ama kayiplari birden ve sasirtici olur. Imdi, bu rnekler beni Italya`nin
yillardir parali asker kullanmasi konusuna getirmisken bu konuyu daha Iazla ve daha yukaridan
incelemek istiyorum, bir seyin kk ve gelisimi bilinirse tedavisi de daha iyi olur.
'Su halde siz de bilirsiniz ki son zamanlarda imparatorlugun Italya`nin disina itilmesi ve Papa`nin
cismani gcnn daha da yayginlik kazanmasiyla Italya birok devlete blnd; nk byk kentlerin
ogu daha nceleri imparatordan aldiklari destekle kendilerini ezen soylulara karsi silaha sarildi; Kilise de
kendi cismani gcn arttirmak iin bunu krkledi; birok baska kentte de sade yurttaslar prens oldular.
yle ki sonu olarak hemen hemen btn Italya Kilise`nin ve birka Cumhuriyetìn eline getigi ve b u
papazlarla bu yurttaslar silah tasimaya alisik olmadiklari iin yabanci asker tutmaya basladilar. Bu esit
milise ilk ragbet eden Romayna`dan Alberigo da Conio`dur; onun yetistirmelerinden Braccio ve SIorza o
dnemde btn Italya`ya egemen oldular. Onlardan sonra, gnmzde bu ordulara dayanarak hkmet
eden tm tekiler geldi. MariIetlerinin sonucu Italya, Charlesìn ayaklari altinda kaldi, Louis taraIindan
yagmalandi, Ferdinando taraIindan irzina geildi ve Isvireliler taraIindan hakarete ugradi. Bu
komutanlar, ilk is olarak, kendi sayginliklarini arttirmak iin piyadenin sayginligini azalttilar. Bunlarin
kendilerine ait devletleri olmadigi ve geimlerini kendi sanatlarindan sagladiklariiin az sayida piyade
askeri onlara sayginlik kazandiramazdi; yeterincesini de onlar besleyemiyordu; svarilere yneldiler
nk yeterli sayida svari hem daha sayginlik uyandiriyordu hem de beslemesi daha kolaydi. Ve
sonunda isler o hale geldi ki yirmi bin askerlik bir ordunun iinde iki bin piyade bulunmaz oldu. Ayrica,
mesleklerini kendileri ve askerleri iin yorgunluk ve korkudan uzak kilmak zere arpismalarda
birbirlerini ldrmemek, sadece esir alip karsiliginda Iidye istememek gibi kaamaklara basvurdular.
Geceleyin saldirmazlar, kusatma altindakiler de kusatanlara karsi saldiriya gemezler; ordughin
227
Cevab-i Mmeyyiz:
lem-i kevn Iesdda cem meslih u umr tegayyr-pezr olub I zamnina
dahi tabiat ve mizac-i insan eyym-i kadmeye nisbet ile mtegayyir oldugu gibi
hkmetlerin hemn (?) mizaclari mtegayyir ve ahvl-i lem bi`l-klliye mbeddel
olmusdur. Ve mizac-i hkmetden murad hkmetin vs'at-i mevki u semti ve
Ishat-i arazi v memleketi ve skkninin mikdar u keyIiyeti ve ahz u ata ve ticareti ve
kuvvet u kudret ve satveti ve kavid u kavnni ve mesrib u mezhib ve dti ve
emvl u rdt-i muayyenesidir ki min klli`l-vch kadme mugayirdir
408
. Ve etibb
beyninde cem emrz u eskmi dIi |104| bir deva bulunmadigi gibi mdebbir-i umr-
i lem olanlar dahi her nev hkmete nIi bir kide-i klliye vaz u tayn etmek
mmkn degildir.
Binaenaleyh MusanniIin askir-i ecnebiye in olan re`y mlhazasini
tecesss etmek iktiza eder. Imdi MusanniI-i mezbr bazi ilel u temsilt rdiyla bu
mi si l l aski ri n mazarrat i ndan gayri bi r t rl l ut I u menIaat i ol madi gi ndan
istihdamlarini bi`l-klliye men eder.
Ve Ii`l-hakika yerli askir gayret hamiyetlerinden nsi hubb-i vatan sebebiyle
askir-i ecnebiyyeden vch ile mreccah olduklari nice tecrbeler ile msbet ve
msellemdir
409
. Lkin bu tedbr ve nasihat ancak memliki kesret-i skkn ile mamr
ve bdn olub askir-i Iirvn tedarkne kdir olan hkimlere mnasib ve esbndir.
Ve bu misill hkim zaruret messetmeksizin askir-i ecnebiyyeyi istihdam ederse l-
cerem pesman olur. Zira askir-i mezbrenin mahazir-i kesresi oldugundan md
kend demlerini aml-i hidemt-i seIeriyyede istihdam eylemedigi surette mecmu
evresinde ne siper kazarlar, ne hendek aarlar; kisin seIere ikmazlar. Btn bunlar, dedigim gibi,
yorgunluk ve tehlikeden kamak iin kendileri taraIindan uydurulmus askeri kurallardir. O kadar ki
Italya`yi klelige ve sereIsizlige srdler; Gven, a.g.e. s. 87-91.
408
Burada bir cmle atlanmistir:
'Bu hkmet Iarki ok belirlidir ve ayrintilara dek gitmek istenirse ok da sinirsizdir; Hatay, a.g.e., s.
150.
409
Burada bir paragraI atlanmistir. Mtercim yunan sehir devletleri ve hkmdarlarinin kahramanlik ve
savas hikayelerini genel olarak tercme etmemis, atlamistir:
'Bunu Leonidasìn Thermopyles`deki yigite mukavemeti, baska bir zaman ise Makedonyalilarin
Yunanlilara yenilmesi ve lejyonlari sade Romali vatandaslarindan kurulu olsugu srece Romalilarin
sasirtici Ietihleri gibi rneklerle desteklemek mmkndr. Dnyayi bu anli sanli ve gururlu cumhuriyetin
buyurugu altina sokan yabanci degil, milli askerler olmustur; Hatay, a.g.e., s. 150.
228
betlet ve keslete alisub metrk ve amel-mnde ve sanat-i harb u kitlden b-behre ve
b-Iide kalmalariyla vakt-i hcette dahi bir ise ve bir hizmete yaramazlar.
Binaenaleyh kil u mdebbir olan hkim daima askerini aml hidemt-i
seIeriyyede istihdam ile isgal ve mezbrlara imrr-i nazar u dikkat ederek ahvl-i harb u
kitl ve umr-i ceng cidali talm teIhmden hl degildir. |105| Amma memlik ve
skkni kalile olan hkim b-eyyi vechin etraI u eknIdan cret ile ecnebi asker
tedarkne muhta ve mecbr olub mezbrlari kend yerli askeriyle karisdirub cmlesi
nesak-i vhid zre sanat-i muharebeye igr ve nice muamelt ve tedbr-i haseneyi icra
ile tedrc sadakat ve istikameti derunlarina ilk ve mikdarlari skkn-i memleketten
ekall olmaga dikkat ederse mahzur-i melhzlarini deI etmek hadd-i imkndadir.
Mesel simal taraIlarinda vki krallardan bir kralin ettigi gibi ki askiri
cevnib-i muhteliIeden mctemia ve mahlta iken blda mestr olan vech zre
hareket etmekle hayli kesb-i kuvvet u kudret ve etraIa rs-i havI u hasyet eylemisdir.
Ve el-yevm Avrupa askirinin ekseri yerli ve ecnebilerden mretteb ve mrekkebdir.
Zira ziraat u hirsete ve sir hireI u sanayie mesgul olan ehl-i irz ve isine muksid
kimesneler taviI-i askeriyenin mesriI-i lzimesin kudretlerine gre bir mikdar vergi
verb rdet u ihtiyarlariyla seIere gitmezler ve grh-i askire dahil olanlar ekseriya
mhmel u rezil u seIih ve zelil ve Iisk u Iucra mil kimesneler olmagla gerek gayret u
hamiyyetsizliklere ve gerek hkimlerine adem-i m e y l mahabbett e aski r-i
ecnebiyeden Iarklari olub belki bed-ter olmalari muhakkakdir
410
.
Lkin yalniz Isve askeri |106| yek-pre yerli ve sehrlerden ibaret olub seIere
azmet eylediklerinde dern-i mlkde ziraat u hirsete ve har sanyi-i lzime mesgul
olacak dem kalmamagla vakt-i seIer mtemadi olursa emlk ve mezri'leri haraba yz
tutub kendleri Iakir ve perisn-hal olurlar. Imdi bu cmleden askir-i ecnebiyenin kubh
u mazarrati ve hsn menIaati malm ve sikr oldu.
410
Bu paragraItan sonra bir paragraIlik kisim atlanmistir: 'Bu askerler nerede, dnyayi Ietheden o
Romalilar nerede! Bugnk ordularda sik sik grlen o kamalar Romalilarin bilmedikleri bir seydi;
aileleri, ev-barklari, Roma burjuvazisi, kisaca, hayattta en aziz olan seyler iin savasan o adamlar, alaka
bir kaisla bir irpida bunca menIaati ayaklar altina almayi dsnmezlerdi.
'Avrupa`da byk hkmdarlarinin emniyetini sagliyan sey, askerlerinin asagi-yukari hepsinin
benzemesi ve bu ynden hibirinin tekilerden daha iyi durumda olmayisidir; Hatay, a.g.e, s. 151.
229
Pes MusanniIin bir hkim serdarlarina itimad et meyb b -neIsihi seIere
varmak iktiza eder dey tahrr eyledigi kelm sahh u vki ve lzim u nIidir. Ve Ii-
neIsi`l-emr z-kudret olan hkim kend maslahat u menIaati ve itibar u shreti in bi`z-
zat seIere azmet etmek lzime-i hal oldugundan md muhaIaza-i memlik u raiyyet
vaziIesi ve meslih-i askeriyye akdem-i umru olmagla be-herhal idare-i askiri ve
tedbr-i muharebeyi hara teslim ve ihle etmek ciz degildir.
Zira hkim hazir oldugu halde her emr vaktiyle serian icra ve ser-askerlerin
sikk u niIk-i dernlari ki mris-i env-i muhatarttir, deI olunub mhimmt-i
sirenin dahi tedrk ve tekmiline ve zehir-i mhimmenin geregi gibi cem iddihr
ve tahsiline medr-i azmdir. Ve hkimin gayret hamiyet ve secati askerine dahi
gayret verb dernlarina secat ve cesaret ilk etmesi emr-i mukarrerdir.
Amma her hkimde serdarlara lzim olan secat u cesaret |107| ve rsd
Ietnet ve tecrib-i harbiye bulunmaz denrse cevab ederim ki bu kelm akla muvIik
ve neIs`l-emre mutabikdir. Lkin maa-hz her hki mi n mahal l -i marekede
bulunmasi l zi m ol ub zt i nda i st i dd ve kabi l i yyet herne kadar yogi se dahi
mukarrebleri olan kil ve ehl-i tecrbe kimesnelerden istisare tarkiyle taallm ve
muktezsiyla amel ettiyse kIidir ve hi olmazsa mezbr hkimin vcudu seraskerlerin
hizmet-i me`murelerini lyiki zre ed etmelerine sebeb olur.
Zira hkim olan kimesne mstesarlariyla mahall-i marekede hzir u nzir
olmayub asker muharebe ahvlinden gIil olmalariyla umr-i lzimenin tanzm ve
te`diyesinde be-herhal kusur edb ve mezbr seraskerler dahi hernekadar mstidler
iseler adem-i keml-i ruhsat u istikll sebebiyle ibrz-i hizmet-i lyika ile istihkak ve
kabiliyetlerini izhr etmeleri muhaldir
411
.
411
On birinci blmn son paragraIi da tercme edilmemistir:
'Bu blm, Machiavelìn bana pek garip grnen bir cmlesini ele aldiktan sonra bitirecegim.
'Venedikliler, diyor, kitlarina kumanda eden Carmagnole dkasindan ekinerek, onun bu dnya onun bu
dnya ile ilgisini kesmek zorunda kaldilar.
'ItiraI ederim ki birinin bu dnya ile ilgisini kesmek zorunda kalmanin ne demek oldugunu anlamiyorum
ben, meger ki bu onu arkadan vurmak, zehirlemek, katletmek, kisacasi onu ldrmek demek olsun.
Alakligin piri olan bu adam, bylece deyimleri yumusatma yolu ile en kara en canice hareketlerig
gnahsiz hale sokacagini saniyor.
230
FASL-I SN-I ASER: IMDD INET TARKIYLE HAR BIR
DEVLET- I MTTEFIKA TARAFINDAN IRSL OLUNAN ASKIR
BEYANINDADIR:
Imdd u inet in irsl olunan askerin lutI u menIaati irsl eden kimesneye
rci olub iki takdirde kendye irsl olunan kimesneye zarari okdur. Zira ol-asker
maglub ve mnhezim olurlarsa kendye irsl olunan hkim dahi maglub ve mnhezim
olur. Ve eger mansr ve muzaIIer olurlarsa keml-i gurur ile |108| miynlarinda kend
maslahat ve menIaatlerini mukaddema mteahhid olduklari sadakat u istikamete
takdm edb belki mezbr hkime s-i kasd ve istil ve kibet`l-emr memlikini
yedinden intiz kidelerini icr eyledikleri kerrt ile vki olub ktb-i tevrih-i
muhteliIede tahrr olundugu vech zre herne kadar tarih-sinalara malm ise de te`yid-i
kelm zimninda bazi temsilt nakl u beyan olunmak mnasib grnr. Mesel Roma
Papasi olan Julies nam kimesne Ferrara cenginde Sicilyateyn kralindan istimdd ve irsl
olunan askere itimad etmekle ndim ve pesmn oldu. Ve Toskana halki Pisa lkesini
teshr in Fransizlardan on bin dem istimdd etmeleriyle trl trl musibetlere
giriItr oldular. Ve belde-i Kostantiniyye kayseri civar hkimlerinin tasallutlarini reI
zimninda ehl-i Islmdan
412
istinet u istimdd tarkiyle on bin neIer demi belde-i
mezbreye idhl edb itmm-i seIerden sonra ihrc edemeyb kibet`l-emr bu kaziyye
Kostantiniyyenin Ieth teshrine illet-i mstakille olmustur
413
.
Imdi maglubiyetten havI eden hkim gerek bu misill askiri ve gerek etraIdan
cem olunan askir-i ecnebiyyeyi beher-hal istihdam etmez ve ale`l-huss har
devletlerden istimdd u istinet etmeden gyet`l-gye ihtirz ve ittik edb yalniz
kend askeriyle kanaat ve iktiI etmek mnasibdir. |109| Zira blda beyan olunan
'lmden sz ederken Yunanlilarin dolambali szler sylemek adetleriydi, nk lmn korkun
taraIina gizli bir irkilme duymadan dayanamazlardi; Machiavel de cinayetleri dolambali sylyor,
nk, kaIasina karsi isyn eden yregi apaik, grettigi igren ahlaka dayanamazdi.
'Insan kendisini baskalarina iriliplak gstermekten utandigi ve kendini inceleme anindan kaindigi
zaman ne hazin bir duruma dser!; Hatay, a.g.e., s. 153.
412
Mtercim, Trk kelimesini 'ehl- i Islm olarak evirmistir.
413
Mtercim bu paragraIta, metnin esasini degistirmis, Trklerin Istanbulù alisini 'Ieth u teshr olarak
iIade etmistir. Makyavel ise Yunanistanin Trkler taraIindan alinisini Yunanlilarin Trklere kle olmasi
olarak degerlendirmektedir: 'Kendileri hi birlik olusturmamis Floransalilar ise Piza`yi elegeirmek iin
on bin Fransizi savasa srdler; bu tutumla da kendilerini herhangi bir zamandakinden ok daha byk
bir tehlikeye attilar. Kontatinopol imparatoru, komsularina karsi koymak iin on bin Trk Yunanistanà
soktu; savas bitince bunlar ayrilmak istemediler: Yunanistanìn dinsizlerin klesi durumuna dsmesi
byle basladi; Gven, a.g.e., s. 93.
231
mazarratlardan mad glib |o|lmasi dahi mmkn Iarz olunursa yine bu misill
galebenin san u shreti kendye rci degildir. B-huss gayret u hamiyeti olan hkime
gre har devletin askeriyle glib olub mddet-i medde zr-i br-girn-i itminnda
zebn olmak rindan ise yalniz kend mahss askeriyle ceng edb maglub olmasi
gayrlar indinde evldir
414
.
Binaenaleyh Iusl-i sbika da zikri sebkat eden cezire-i Sicilya hkimi
|Sirekzali| Hieron nam kimesne hkmetinde mstakil oldukda askir-i ecnebiyyeyi
serdarlariyla bir vechile deI mmkn olmadigindan bi`z-zarure mecmunu kilitan
geirb skkn-i memleketten mceddeden asker tertib eyledi ve Frane krali olan
Yedinci Charles nam kimesne kend memleketine mstevl olan Ingilterely
memleketinden tard u tebd ettikten sonra yerl askerinin gayret hamiyetlerini
teIahhum etmekle mecm piyade ve svari askeri mezbr yerllerden tertib u tanzim
eyledi.
Amma sonra oglu yerine kral oldukda yerl piyadeleri tard edb yerlerine
Isvi|e|rus halisini tayn etmekle nice It u mesib zuhuruna sebeb oldu. Ve Frane
devleti eger mesIr Isvi|e|ruslari kend askerine karisdirmayub pederi Charles kralin
vaz i zre yalniz yerli askerini istihdam edeydi elbette kuvvet u kudreti ziyade olur idi.
|110| Lkin bu hussda hata-yi mahz edb mlhaza etmediler ki bir seyin menIaat-i
zahresine IiriIte olarak mazarrat-i btina ve mstakillesine dikkat ile nazar etmeksizin
sey-i mezbrun icrasina mbaseret etmek hiIIet-i akldan iktiza eder. Zira geregi gibi
kil ve drbn olan hkim mahzurt-i muhtemel`l-vuku Ieraset ile anlayub psn are
ve tedbrine taalluk ve tesebbs eder.
Hlsa-i kelm ve netice-i meram kend askir-i mahssasi olmayan hkimin
bir drl metanet ve emniyeti olmaz. Zira kuvvet-i mstere elbette zIe ve gayr-i
414
Bu paragraIin pesi sira yeralan bir kisim atlanmistir: 'Bu konuda Cesare Borgia`yi ve hnerlerini
rnek gstermekten hi geri durmayacagim. Romayna blgesine btnyle Fransizlardan olusan bir
orduya komuta ederek yabanci birlikler girdi ve Imola ile Furli`yi ele geirdi. Ama sonra, bu adamlar ona
az gvenilir gzktkleri iin daha az rizikolu olacaklarini dsndg parali askerlere sarildi; Orsini ve
Vitellileri hizmetine aldi. Ama bunlari da gvenilmez ve sadakatsiz bularak ocaklarini sndrd ve kendi
kuvvetlerine dnd. Dk`n sadece Fransizlara mi Orsini Vitellilere mi ya da kendisine mi bagimli
olduguna gre degisken sayginligini lerek bu tr birligi birbirinden ayirt eden Iarki grmek kolaydir.
Cesare`nin kendi ordusunun tartisilmaz komutani oldugunda prestijinin doruk noktasina ulastigi
grlecektir; Gven, a.g.e., s. 93-94.
232
mstemirre olub ancak sahibini kavi ve muteber eden bendegn-i hssa ve muhlistir.
Ve yerllerden mretteb ve muntazam askerdir ki bundan akdem tahrr eyledigim
vechl er zre hareket ol unsa bu mi si l l askeri n t edark ve t ert i b u t anzi mi
mmkndr
415
.
415
Son paragraI asil metinden esas itibariyle aynidir. Fakat mtercim bu blmn devamini
zetleyerek daha kisa bir metin haline getirmistir. Asil metnin tercmesi syledir:
'Italya`dan ve taze rneklerden ayrilmak istemiyordum. Daha nce de szn ettigim Sirakzali Hieron
rnegini susarak geistirmeyecegim. Anlattigim gibi, bu adam yurttaslarinca baskomutan yapilmisti. Bu
mevkiye gelir gelmez, Italyan Candottierileri gibi davranan parali askerlerin gereksizligini anladi. Onlari
ne tutamayacagini ne de basindan atamayacagini dsnerek tmn kilitan geirdi. Daha sonra savasa
kendi z birlikleriyle gitti, yabancilarla degil. Konuya uygun dstg iin Ahdi Atik`ten bir kisiyi de
animsatacagim: Davud, Saulè Filistinli isynci Goliatà karsi arpismak istegini syleyince Saul onu
daha da yrekl endi rmek i i n kendi si l ahl ari yl a kusandi rdi . Ama onl ari kusani nca Davud i yi
dvsemeyecegini syleyerek dsmaninin karsisina kendi sapani ve biagiyla ikmak istedi.
'Sonu olarak baskalarinin silahlari ya stnden dklr, ya agir gelir ya da seni bogar. XI. Louis`nin
babasi VII. Charles Fransa`yi Ingilizlerin elinden talihin yardimi ve kendi gz prkligiyle kurtarinca
kendi z ordusunu kullanmak geeregini kabul etti, ve kralliginda oku ve piyade birlikleri kurdu. Daha
sonra, oglu Kral Louis piyadeleri dagitip Isvireli parali askerler tutmaya basladi. Kendisinden sonra
gelenlerce de yinelenen bu hata gncel olaylarin da kanitladigi gibi, bu kralligin yz yze kaldigi
tehlikelerin nedeni oldu. Zira Isvirelilere san saglamakla kendi askerlerini kk dsrd; kendi
piyadesini ortadan kaldirdigi iin adamlarini yabanci birliklerin yazgisina bagladi; |adamlari da|
Isvirelilerin esliginde savasmaya alistiklari iin onlarsiz kazanabileceklerine inanmazoldular. Dolayisiyla
Fransizlar Isvirelilere dayak atmiyorlar ve Isvirelilersiz de baskalarinin karsisina dikilmeye cesaret
edemiyorlar. Demek ki Fransiz ordulari bir blm parali askerlerden, bir blm yerli askerlerden olmak
zere karmadir. Byle bir btn sadece yardimci askerler ya da sadece parali askerlerden ok daha iyidir
ama z ordulardan ok daha az iyidir. Bu rnek yeter; nk eger Charlesìn gtleri tutulmus ve
gelistirilmis olsaydi Fransa Kralligi yenilmez olurdu. Ama insanlar sakinmasizca bir ise basladilar mi
iyinin tadina bakarken latta yatan zehiri Iark etmezler. Tipki daha yukarida szn ettigim verem atesi
gibidir bu.
'O nedenle, prenslikte ktlkleri daha u verdigi an Iark etmeyen prens gerek bilge degildir. Bu yeti de
ok az kiside bulunur. Ve eger Roma Imparatorlugu`nun dssndeki ilk neden iyi aranirsa, bunun
Gotlari orduya almakla basladigi grlr; o andan sonra Roma imparatorlugu`nun gleri yozlasmaya
basladi; birinden kaldirilan tm iyi nitelikler tekine veriliyordu. Sonu olarak, demek ki hibir devlet
eger kendi znden bir orduya sahip olmazsa gvenlikte degildir, tm yazgisi talihin eline teslim
edilmistir degil mi ki dsmanliklar karsisinda onu savunacak hibir gce sahip degildir. Ve su sz bilge
adamlarin herzaman zdeyisi olmustur: Quod nihil sit tam imIirmum aut instabile, quam Iama potentiae
non sua vi nixa (Hibirsey kendi z gcnde dayanmayan bir iktidar gsterisi kadar zayiI ve istikrarsiz
degildir. Senin z ordun tebandan, ya yurttaslarindan ya da senin yarattigin kisilerden meydana gelir.
Tm tekiler ya parali askerlerdir ya da yardimci askerler. Byle bir orduyu nasil dzenlemek gerektigini
ise yukarida anilan drt rnekteki dzenlemelerde bulmak, ve Byk Iskenderìn babasi Filipìn ve ok
sayida baska prenslik ile cumhuriyetin nasil silahlanip ordulandiklarina bakmak yeter. Dolayisiyla kendi
yargimi tamamen onlarin davranislarina bakiyorum; Gven, a.g.e., s. 94-96.
233
Cevab-i Mmeyyiz
416
:
'kil u gayr ve sec u cesur olan hkim kuvvet-i askir-i ecnebiyye ile
mansr ve muzaIIer olmakdan ise kend kuvvet-i askeriyle maglub ve mnhezim
olmasini tercih etmek iktiza eder ve bu MusanniIin bu kelmi hadd-i mbalagayi
tecavz etmisdir. Zira zannederim ki gark olmak muhatarasina giriItr olan kimesne
hals in arz olunan hibl u ahsaba taalluk ve tesebbs edb zr-i br-girn-i minnette
kalmakdan ise gark u helk olmak evladir diyenin kelm-i n-makuln sem-i kabul ile
isg |111| ve ol vakt-i zaruret ve hlet-i mahssada ol-kelmi n-ma`kl icra ve dest-
gr olan kimesnelerin inetinden ib et mek emr-i muhaldir. Ve MusanniIin bu
mlhazasi dikkat olunsa mahz-i buhl levm oldugu malm oldugundan mad bir
rtbede muzirr oldugu bi`t-tecrbe zhirdir. Zira nice hkimler shret-i nusret u
galebede hari hissedar etmemek sevdasiyla gayridan istimdad ve askir-i ecnebiyeye
itimad eylemediklerinden nsi muharebt-i kesrede maglub u mnhezim ve belki
mahv u mnadim oldular.
Binaenaleyh egeri Ii`l-hakika bir hkim yalniz ecnebi ve mtteIik u mun
asker ile cenge mbaseret etmeyb kendnn dahi kuvvet ve kudret-i mahssasi olmak
lzimdir. Lkin birbiriyle ittiIak ve muavenet ve ittihad ve iktiz-yi vakt hle gre
bi`l-mnavebe imdd u istimdd ve icr-yi surt u uhda say u ihtimm ve dikkat-i
ml-kelm eylemek muktez-yi akl -i sel i mdi r. Mesel zaman-i sbikda Frane
krallarindan On drdnc Louise nam kralin hcum ve tasallutunu deI zimninda
Neme ve Ingiltere ve Nederlande devletleri ittiIak zre olduka mezbr Frane krali
satvet ve kuvvet ve kudreti kemlde iken yine bir vech ile mtteIikler ile mukavemete
kdir olamadigi ktb-i tevrihde mestrdur. Ve Isve krallarindan Onikinci Karlos
|Charles| nam kralin bazi memliki yed-i tasarruIundan tane dvel-i mtteIikanin
askiriyle intiz olundu.
416
On ikinci blmn ilk iki paragraIi da antikagin IilozoIlarina gnderme yapmaktadir. Platonùn
Akademisi`ne vurgu yapan blm mtercimce metinden ikartilmistir. Atlanan kisim su sekildedir:
'Ilkagin btn IilozoIlari arasinda, en bilgeleri, en hakgder, alak gnll olanlari elbette ki yeni
Akademi`nin IilozoIlariydi; kararlarinda temkinli olduklarindan birseyi kabul ya da reddetmekte hi acele
etmezler, oylarini sunarkenne grnse dayanan kaninin ne de atesli mizalarinin etkisi altinda kalirlardi.
'Gnl isterdi ki Machiavel bu IilozoIlarin ll hallerinden Iaydalanmis olsun ve muhayyilesinin onu
sik sik mantik ve dzen yolundan eviren o coskun buluslarina kendini kaptirmamis olsun; Hatay, a.g.e.,
s. 154.
234
Ve bunlardan md har nice vekyi-i muhteliIeden devletlerin birbirlerine
muvenet ve mzherete muhta olduklari sikrdir. |112| ve kendnn kuvvet-i askeri
olmayub yalniz mtteIiklerin imdd u inetleriyle cenge mbaseret eden hkim
gyet`l-gye za I ve n-t vndi r. Amma kendnn askir-i mahssasi olub
mtteIiklerden dahi istimdd ve istine ederse teksr-i kuvvet ve kudret ve kesb-i san u
shret edecegi mukarrerdir.
Binaenaleyh askir-i munenin miktari istimdd eden hkim askirinden
ziyade olmadigi surette zerre kadar mazarrati olmadigindan mad menIaati zhiredir.
Ve Frane devleti Isvieruslari hizmetlerine idhl edeliden ber kuvvetlerine zaaI riz
ol du. Ve bu Musanni Ii n bu kel mi ki zb-i srih olub Franelnn zuhur eden
muharebtta ekser galebeleri mezbr Isvieruslar inet ve mzheretleriyle oldugu
siktdan istim ile malmdur. Kaldi ki Sicilya hkimi Hieron nam kimesne askir-i
mune ve ecnebiyyenin mahzur u mazarratini teIahhum edb tard u tebdlerine cesaret
eylemediginden bir takribiyle mecmunu katl u iIn eyledigi vki dahi Iarz olunursa
da yine cem ns indinde menIr ve taban dahi mekruh bir Iiil-i mezmm olmagla
zerrece akli olan kimesne bu misill hareket-i muzirra ve medhleden be-gyet
mcnebet etmek iktiza eder.
235
FASL-I SLIS-I ASER: HAKIMLERE MESL OLUB TALIMI NFI
OLAN UMR-I LZIME BEYANINDADIR
Gayret u hamiyyet ve hamaset u secaatte msarun bi`l-benn olmak in |113|
cmleden akdem hkimlere lzim ve nIi olan sanyi-i harb kitlin tahsiline sarI-i
zihn etmekdir. Zira bu sanat sebebiyle makarr-i hkmetlerinde pyidar ve ber-karar
olub keslet u betletiyle evkt-gzr ve sanat-i harb kitlden gaIil ve n-behredar
olan hkimler eshel vech zre hkmet ve memlikini yed-i tasarruIlarindan ihrac
ederler. Francesko nam kimesneye vki oldugu gibi ki avm-i nasdan olub sanat-i harb
kitli tahsil etmekle Milano memleketinin dkaligina nil olmus iken evladi gaIiln ve
cahiln olduklarindan nsi pederlerinin veIatindan sonra mezbr dkalikdan tard u
tebd olundular. Ve sanat -i harb kitlden b-behre olan hkim askiri beyninde dahi
muteber degildir.
Binaenaleyh bir hkim gerek shret ve gerek metaneti in seIer u hazerde
daima teallm-i ahvl-i harb kitle aklen ve Iiilen mesgul olmak iktiza eder. Ve Iiilen
mesgul olmak su vech ile olur ki askirini l-yenkati eIl-i harbiyede gngn
tarkleriyle iml ederek kendsi dahi zahmet u mesakkat-i seIeriyeye kesb-i idman u
meleke ve memleketinin mevki u menzilini msahede ve cibl u tell ve mehric u
medhilini muayene ve sahralarinin Ishat u vsatini ve enhr ve gllerinin sigligini ve
derinligini ve sir keyIiyetini re`ye`l-ayn mtalaa etmek in sayd u sikra ikub
memlikini gest gzr eyleye. Hatta bu takrb ile gerek memleketin hcum-i
dsmandan muhaIazasi |114| ne vechile eshel olduguna riI ve gerek memlikine kiyas
ile har memlikin dahi vihd u cibline ve enhr u telline vkiI olur. Ve mahall-i
mnasibde tevakkuI ve rm ve dsman ile mukabele ve mukateleye ikdam ve askiri
kem-yenbag idare ve husn u kili vech-i ahsen zre muhasara etmek in mevki u
menzilin mariIetini tahsil b-eyyi halin bir hkime elzem u akdemdir.
Lovadya ve ol-taraIlarin hkimi olan Filipos |Philibe| nam kimesne vakt-i
hazerde daima umr-i harbiyeyi mtalaa edb ahibb ve mstesarlariyla gest gzr
eyledigi mahallerde tevakkuI ve rm ederek eger bizim askerimiz bu taraIda olub
dsman dahi su cebelde nasb-i hiym ederse sereIiyyet-i skkn cihetiyle meziyet kangi
taraItadir ve hn-i mukabelede ne taraIdan dsman zerine hcum etmek iktiza eder ve
236
zaruret messedb pust-nm-yi Iirar olmak lzim gelrse ne vechile avdet u ricat
etmek mnasibdir ve dsman mnhezimen Iirara zim olursa mezbru ne takrb ile
takb etmek re`y-i sabittir dey mezkr Filibosùn hitab ve sualden ve ahvl-i
seIeriyeyi istisare ve istitdan hli olmadigindan nsi bir rtbede kesb-i mharet ve
teIennn eyledi ki ismi ktb-i tevrihde medh sena ile mestr ve il-hez`l-an eIvh-i
nsda zikr-i cemil ile mezkrdr.
Ve aklen mesgul olmak su vechile olur ki evkt-i maziyede zuhur eden kil ve
sec u bahadir kimesnelerin |115| harekt ve sekentina ve esIr-i sliIede olan galebe-i
nusret ve maglubiyet u hezimetlerin sebeb u illetlerine vkiI ve muttli olmak in
ktb-i tevrih-i sahihayi tetebbu ve mtalaa etmektir. Lkin yalniz mtalaaya kanaat
etmeyp bazi memdh ve meshr kimesnelere taklid u ittib etmege dahi say-i evIa
etmek lzimdir
417
.
Hlsa-i kelm memdhiyet ve istihkmini murad eden hkim tazy-i evkt
etmeyb blda beyan olunan vechler ile Iiilen ve kavlen ve aklen teallm ve teIennne
mesgul olmak iktiza eder ki bu takribiyle kesb-i kudret u istidd edb muhaliI olan
eyymda mukavemete kdir ola.
417
Makyavel, tarihte Iiilleri rnek alinmasi gereken sahsiyetleri siralamistir:
'Onlar, son derece parlak yetenekleri olan bir nderi bellerler ve hep akillarinda tutarlardir. Derler ki
bylece Byk Iskender Asilì taklit edermis; Sezar, Iskenderì, AIrikali Scipion Keyhsrevì. Ve kim ki
Keyhsrevìn KseneIones taraIindan yazilmis yasamyksn okur ve taklidin Scipionà ne kadar san
verdigini ve Scipionùn tatli dilliligiyle, insancilligiyla, eliaikligiyla ve ahlak temizligiyle modeline ne
denli uydugunu grr. Iste uyanik bir prensin nasil davranmasi gerektigi: baris zamani asla aylak
oturmamali, bu zamani dsmanlik gnlerindekendisine yardimi dokunabilecek bir birikim yaratmaya
kullanmali. Eger talihi o sirada ona dsman ise hcumlarina direnmeye bulacaktir onu; Gven, a.g.e., s.
99.
237
Cevab-i mmeyyiz
418
:
MusanniIin tenbih ve nasihati zre bir hkim yalniz eIal-i harbiye ve sanyi-i
seIeriyeye mesgul olursa elbette nkis olur. Zira Iasl-i evvelde beyan olundugu vech
zre harb kitl eIrd-i askeriyeye mahss olub hkimlere lzim olan akl u rsd
Ietanet ve tedbr u hkmet ve siyaset u idare-i umr-i asker ve memlekettir.
Ve MusanniI-i mezbrun hkimleri sayd u sikra sevk u tesvik etmesi bu
takribiyle memlikin cem mevki u menzil ve mehric u medhiline vukI ve ittil
hsil olur mlhazasina mebni olmagla daire-i akldan haric olub tazy-i evkttan gayri
bir Iideyi mntic degildir. Zira bir hkim sayd u sikr bahnesiyle memlikini re`y`l-
ayn |116| msahede etmek in sinn-i veIre ve mddet-i kesreye muhtatir. Mesel
Neme yahud Frane krallarina sayd u sikr tarki ile memlik-i vsiat`l-mesliklerini
seyr temasaya bir mr-i tabi ancak kiIayet eyleye.
Imdi her taraIin b-huss Neme memleketinin sandd ve ricli ve kisi-zde
ve krallari sayd u sikr zevkine mil olmalariyla mazarrat ve menIaatini iln ve
hakikatini beyan ve iyn etmek iktiza eyledi. Pes evvelen malm ola ki sayd u sikr
leziz ve mesgil-i cismniyeden olmagla yalniz vcudlari itb etmekle ervh ve
ezhnin inkisIini cb etmez. Amma grh-i sayyadn muaraza edb imrr-i vakt in
olan leziz-i dnyeviyenin akdem ve eltaIi mesguliyet-i sayd u sikrdir derlerse cevab
418
Bu blmn de ilk paragraIlari tercme edilmemistir:
'Btn mesleklerde msterek olan ve meslek sahiplerinin asiri ve lsz davranislarindan dogan bir
esit ukalalik vardir ki insana sama seyler syletir ve buna vurulanlari gln hale sokar.
'Bilimlerin gelismesi ugruna ilkagin bilgi dolu tozlarina gmlen, bu karanliklarin dibinden insanoglu
zerine sanki isik saan, pek tanimadiklari agdaslarina yararli olmak iin pek iyi tanidiklari llerle ve
ilkag yazarlariyla yasiyan edebiyat dnyasinin hamallari diyebilecegim kimseleri, bu hareketlerinden
dolayi hos grrz.
'Meslekleri yasadiklari yyil iine serpilmeleri ve kendilerini uygarlastirabilecek bir topluma girmelerine
engel olan birinci siniI bilginlere bu ukalalik az ok bagislanabilirse de, askerlerde dayanilmaz bir hal alir.
'Bir asker uIak teIek seylerle Iazla ugrasir, palavra savurur ya da Donkisot vri hareketler yaparsa, ukala
demektir ve bu kusurlar onu alisma odasinin tozu ve Latin memleketine zg davranisinin bir bilgini
ettigi kadar gln eder.
'Machiavelìn coskunlugu da hkmdarini bu gln hale sokuyor: Meseleyi yle sisiriyor ki
hkmdarinin askerden baska bir sey olmasini istemiyor; onu, muhayyilesi sadece savas alanlari, siperler,
istila sekilleri, cephe tutma, saldirilar, karakol yerleri, istihkmlarla dolu tam bir Donkisot yapip ikiyor,
yazarin onu nasil olmus ta cephe orbalariyla bomba seklinde breklerle, boru seklinde reklerle
beslemeyi akil etmemis ve Michel de Cervantesìn sevimli delisi gibi yeldegirmenlerine, kuzu ve
devekuslarina hcum ettirmemis hayret dogrusu.
'Herseyde makul olan orta karardan uzaklasinca, insan byle samaliklar yapar iste; makinada agirlik
noktasi ne ise ahlakta da orta karar odur; Hatay, a.g.e., s. 158.
238
ederim ki; Ii`l-hakka kidem ve letaIeti teslim olunursa dahi lkin yine itidali memdh
olub ricl-i mtekaddimn gibi klle yevmin sayd u sikra mesgul olmak gyet`l-gye
muzir ve medhldr.
Ve vakt-i cehalette b v ecddimizin muhlatat-i Iuzl ve tesahb-i ukalya
kudretleri olmamagla evkt-i hliyelerini dest khsrda takb-i hayvanta sarI ile
tazyi eyledikleri gilzet ve cehaletlerinden nese`t etmekle be-herhal taklide sayn
degildir. Zira env-i ben demi n | 117| hayvant-i sireden meziyeti ancak akl
cihetiyle olub her-br mtalaa-i hakyik-i esya ve dekyik-i maariI-i settya mesgul
olmak iktiza eder iken sayd u sikra mdavemet ve kilb u Irs ve vuhs-i hayvant ile
muhlatat etmek tavr-i akldan hric oldugundan mad bu misill kr-i n-savaba
tasaddi eden kimesnelerin ekseri humk u gabvet ile marI ve katl u tazb-i hayvant
ile me`lI olmagla hem-cinsi olan demiyna dahi b-rahm olduklari bi`t-tecrbe
malmdur.
Amma sayd u sikr hareket sebebiyle sihhat-i vcuda ve tezyd-i mre nIi
ve deI-i gam u kdret ve izhr-i hasmet u azamet ve Inn-i harbiyyede tahsil-i
mharet etmek in ricl-i sahib-iktidar ve hkkm-i b- vekarlara bir zevk-i mbah ve
bir saIa-yi b-gnahdir denrse cevab ederim ki evvelen tekmil mr-i tabi sayd u
sikrin hareket-i mIritasina mevkI olmayub nice kimesneler sayd u sikra mdavemet
etmeksizin mddet-i medde muammer olduklari malm-i enm oldugundan md
bil-iIade ve istiIade gzern eden mr-i tavlin bir trl Iidesi olmayub beka-yi insan
il inkirazi`d-devran icr-yi sr-i hayriyeye ve kesb-i nam u sana tevakkuI etmekle
lyik olan evkt-i azze-i mr mtalaa-i hakyik ve dekyik-i ul ma ve eIl -i
haseneye sarI ile zaman-i kallde malik-i mr-i cavidn olmakdir.
Sniyen hkkm u ricl sahibler|ine| (?) gre izhr-i kuvvet u azamet etmege
har nice vesile-i memdhalar var iken bahne-i sayd u sikra hcet yokdur. Belki |118|
vuhs-i hayvant kur ve kasabta sl-i mazarrat edecek rtbelerde gest zre olurlar ise
239
tathr ve takllleri avci bayraklari tabir olunur uluIel sayyadlara siparis ve tahmil
olunmusdur
419
.
Hlsa-i kelm bir hkim ancak vech-i ahsen zre icra-yi hkmete ve tahsil-i
Inn-i siyasete mesgul olmak iktiza eder. Ve sayd u sikra istigl vesile-i teallm-i
sanayi-i harb kitl olur dey MusanniIin kelmi kizb-i sarih oldugu bi`l-bedhe
zhirdir. Zira sanat-i muharebede mahir ve meshr nice demler zuhur etti ki mddet-i
mrlerinde asla sayd u sikra meyl heves etmediler. Ve bundan mad evkat-i
seIerde taviI-i askeriyeyi nizm u tertiblerine halel gelmesn dey sayd u sikrdan
men etmek ziyade lzim olub kral ve serdarlari dahi ihtiraz ve ictinb etmezlerse
muhataraya dar olmalari muhtemeldir.
Zaman-i sbi kda vki ol dugu gi bi ki Nemel nn Devl et -i Aliyye ile
muharebesi esnasinda mechul`l-ism bir hkim mahall-i mareke olan memleket-i
Macaristan`da sayd u sikr bahnesiyle gest gzr eder iken eyd-i ehl-i Islma
giriItar olmaga bir ramak kalmis idi.
Imdi bu cmleden murad u maksadim hkimleri sayd u sikrdan bi`l-klliye
men etmek olmayub mesgil-i kesre sebebiyle mctemia olan gumm ve kdrti
deI zimninda ahynen sayd u sikra azmet etseler mazrlardandir. Lkin bir hkim
zevk saI-yi mahssu ve mesguliyeti ve ihtimami ancak tamr-i memleket ve terIh-i
raiyyet ve siyaset ve teksr-i sanyi v ticarete mnhasir olmakdir.
419
Bu blmde mtercim, II. Friedrichìn avlanmanin hkimler zerindeki kt etkilerini degerlendirdigi
uzunca bir bahsi zetlemeyi tercih etmistir. Ilgili kisim tarihte avcilik yapan hkmdarlara iliskin rnekler
ieren drt sayIalik bir metin oldugundan buraya alinmamistir. Bkz. Hatay, a.g.e., s. 160-164.
240
|119| FASL-I RBI-I SER: HAKIMLERE MEDH MEZEMMET
RS EDEN HAREKT VE EFL BEYANINDADIR
El-hlet hazihi hkimlerin hb(?) u mahkmlarina ne vechile muameleye
mecbur olduklarini tecesss iktiza eder ve eger bu hussa dair ktb-i muhteliIe ve
muIassala te`lI ve tahrir eden kimesneler kati vIir olub benim tarz-i har zre bast-i
kelma mbaseret eyledigim (?) cesaret ise de lkin muradim umr u ahvlin menIaat
cihetiyle hakikatini al m-hiye aleyh tecesss ve beyan u iyn etmek olmagla kizb
tglti irtikb etmeyb mezbr melliIlerin ve sir nsin ale`l-imiyy zhib olduklari
mlhazt ve haylta ittib eylememek evl grnr. Zira ben ademin me`lI
olduklari muaseret ve musahabet ve muhalatat surt ve db-i muàseret-i sahihadan I
zamnina hz bir derecede mteIvitedir ki bir dem cereyn eden muhalatat-i
niIkaneyi terk edb db-i mvaneset zre yani huls u saIvet ile musahebet u
muhalatata mbaseret ederse mahv u muzmahill olacagi b-istibahdir.
Pes Isikn ve Icirn meyaninda salih ve zahid olmak sevdasina dsmenin
neticesi vehamettir. Binaenaleyh metanet u istihkmini murad eden hkim bi`l-klliye
salih ve nk-haslet olmayub muktez-yi vakt hale gre hareket ederek icra-yi hayr u
serre kdir olmak iktiza eder. Imdi malm ol a ki herkes bhuss makam-i lleri
sebebiyle cem nsin matmah-i nazari olan hkimler evsI-i hamde ve zemmeden
birer vasI u lakab ile mevsI ve mlakkab yani kimi cd u sehvet ya buhl u hisset ile
ve kimi kerem |120| mevhibet ya nehb gret ve kimi merhamet ve seIkat ya gadr u
mazlimet ve kimi sidk u saIvet ya kizb habset ve kimi secaat u cesaret ya cbn
hasyet ve kimi tevazu u insaniyyet ya gurur u husnet ve kimi zina v sehvet ya perhiz
u ismet ve kimi huls u sadakat ya hile ve hiyanet ve kimi hilm mlyemet ya hiddet
u runet ve kimi metanet u sknet ya ucb u hiIIet ve kimi diyanet u salbet ya kIr
dallet ile shret-yb olub egeri bu tadd olunan evsIin memdhalariyla ittisaI ve
mezmmelerinden ictinb etmek nime`l-matlbdur.
Lkin bir demde cem Iezilin ictimi mtesekkil olmagla kil mdebbir
olan hkim mecbl oldugu kabyih ve hatatin veyahud bi`z-zarure irtikb eyledigi
seyyitin bri Ihsal ari ndan ve t azy -i hkmet cb eden mezmmi yyet ve
medhliyetten hazer ve mcnebet etmek iktiz eder. Amma metanet ve istihkmi in
241
zaruret messedb ns beyninde mezmmiyyet ile shret bulan zulm gadr ve kizb
cevr misill kabyih-i Ihisenin dahi irtikb ve icrasina mecbur olursa bir an tereddd
ve tevakkuI etmeyb icrasina si ve mcidd ola. Zira mcerred salih ve memdh olmak
sevdasiyla tazy-i hkmeti mezmmiyyet ve medhliyyete takdim ve tercih etmek
mnasib ve ma'kl degildir. Fi`l-hakka ibret nazari ile |121| dikkat olunsa beyne`n-ns
memdh olan hsl-i hamde ve Iezilin nice kerre mris-i zevl u izmihll ve menIr-i
lem olan kabyih ve seyyitin deIa-i kesrede mcib-i devlet u ikbal olduklari malm
ve sikr olur.
Cavab-i Mmeyyiz:
Nakl u tahrir-i ahvl ve tedbr-i rb-i meskn ve naks u tasvir-i gngn eden
muharrirn ve musavvirndan md bir nev musavvir dahi vardir ki daima heykil-i
garbe ve seytn-i mehbe ve ucbe ve udhke teskil ve tasvirine mesgul olur
420
.
420
Bu blm de mtercim kendi tercihleri dogrultusunda yazmistir. Bu blmle orijinal metin arasindaki
Iarkliliklarinin anlasilmasi amaciyla ilgili kisim buraya alinmistir: 'Ressamlarla tarihiler arasinda
msterek bir nokta vardir: Birinciler insanlarin izgilerini, renklerini resmederler, ikincileri de
karakterlerini, taptiklari isleri ve en sonraki kusaga ulastirmak zere insan kaIasinin tarihesini ele alirlar.
yle ressamlar vardir ki, bunlarin gzellik tanriasi taraIindan ynetilen Iiralari tabiat ananin ihmal
ettigi yerleri dzeltirler, yasin getirdigi kusurlari rterler, modellerinin sekilsizliklerini haIiIletirler.
Bossuet`lerin ve Flechierlerin parlak dilleri bu iyiligi ok yapmistir; insanoglunun kusurlarini rtbas
etmisler ve sadece byk adam olanlari birer kahraman haline sokmuslardir. Tersine, ressamlar da vardir
ki irkin yapmakta birebirdirler; en gzel renkli zaambak ve glleri kendi renkleri ile berbad ederler; en
dzgn yz izgilerine irkinlik katarlar ki resimlerinde insan Praxitelusùn sahaserleri olan Yunanli
Vens`le Ask ocugunu bile taniyamaz olur. TaraI tutma zihniyeti de yazarlara ayni kusuru isletir. Peder
Daniel, Fransa Tarihi adli eserinde din adamlari ile ilgili olaylari kknden ve yanlis olarak degistirmis,
onun kadar mIrit, onun kadar akilsiz olan kimi protestan yazarlar da tutkularinin esinledigi yalanlari
gerege borlu olduklari taraIsiz dsncelere tercih etme alakligini gstermisler, bir tarihinin ilk
grevinin olaylari degistirmeden sadakatle bildirmek olduguna aldiris etmemislerdir. Isaret ettigim iki tr
ressamlardan da Iarkli daha baska ressamlar, cehennemde bile raslanilmayacak derecede irkin canavarlar
meydana getirmek iin tarihle masali birbirine karistirdilar; Iiralarinin seytani Iigrlerden baskasini
yakalamak vergisi yokmus gibiydi sanki. Iste Callot`lar Pierre Teata`lar bu cins ressamlikta neyseler;
Machiavel de bu cins yazarlikta odur. Evreni bir cehennnem, btn insanlari da iIrit olarak gsteriyor;
benzerlerine karsi duydugu hintan tr, bu insan dsmani politikaci, hepimize iItira atmak istiyor ya da
bu kitada oturanlarin hepsini kendine benzetmek iin Iazileti yoketmeyi aklina koymus diyecegi geliyor
insanin.
'Faziletten sz ederken, Machiavelli hi anlamadiklari seyler zerinde Iikir yrten kimselerin gln
haline dsyor, stelik baskalarinda kt grdg iIrata kendisi kapiliyor; nk bazi yazarlarin dnyayi
ok iyi gstermediklerine karsilik, o dnyayi ok kt gsteriyor; sarhoslugu ortasinda ortaya koydugu
bir ilkeden hareket edilse, bundan dogsa dogsa yanlis sonular dogar; ortak bir merkez olmadika bir
yuvarlak yapmak nasil imknsizsa, ilk prensip dogru olmayinca dogdu Iikir yrtmek de o kadar
imknsizdir.
'Yazarin politika ahlki, bir kismini ihtiras hesabina gzden ikararak ikara uygun dsen kusurlara sahip
olmaktan, ve baska trl davranildigi takdirde kainilmasi imknsiz olacak bir kayibi nlemek gyesiyle
dnyanin alakligina ayak uydurmaktan ileri gitmiyor; Hatay, a.g.e., s. 165-166.
242
Imdi MusanniIin bu nevden oldugunda katan sekk u sphe yoktur. Zira
keml-i habset u melanetten nsi tark-i savb u hakikatten inhiraI edb halki idll ve
iIsd etmek kasdiyla cihan ve ehl-i cihani heyèt-i asliye ve sahihalarindan hric bir
tarz-i cedd zre tarI ve tasvir eder ki zum-i Isidince olmak iktiz edeydi lemin
cehennemden ve insanin seytn-i duzah-meknden hi Iarki olmaz idi.
Pes MusanniI-i mezbrun hezeyn-i Iesd u habsetten ibaret olan kelmi ki
lem ve lemiyn beyninde salih u mtedeyyin olmak murad edenin kibeti vehamettir
dedigi mahz-i kizb u bhtan olub salhin neticesi selmet idgi ve hsl-i hamde sahibi
olan kimesnelerden mIsid u habs olan kimesneler dahi havI u hasyet zre |122| olub
mezbrlara hh u n-hh izz u itibar ve Iaziletlerinin meziyyetini mecburen ikrar
eyledikleri malm-i enmdir.
Ve ekseriya eIrd-i beser herne kadar habset u melanete bi`t-tab mil iseler
lkin mecmu habs ve mIsid olmayub ilerinde munsiI ve mutedil ve salih ve Iazil
kimesneler dahi bulunmagla muhikk ve dil olan hkim elbette her halde metn u
mstahkem olur ve mIsid u meln olanlar ya insaI edb habset-i cibilliyelerini terk
Ieragat veyahud icra-yi melanetten haIv u hasyet ederler.
Hlsa-i kelm evsI-i hasene ve memdha ile mevsI olan hkimlere ale`s-
sevi ye cem mahkml a r i n me yl mahabbetl er i ve s adakat i l e mzheretleri
kemldedir. Syle ki bir zalim-i cebbar olan hkime hcum ve istil edb memlikini
yed-i tasarruIundan ahz u intiz etmek sndir. Zira mahkmlari zulm gadrindan ve
teaddi v cevrinden mteneIIir olmalariyla der-akab isyn ve yed-i b-emnindan
tahls-i giribn etmek in be-herhal mstevli olan kimesneye inet ederler. Amma kil
u dil ve salih u Izil olan hkimi hkmet ve memleketinden tard u tebd etmek
gyet`l-gye mski l di r. Zi ra mahkml ari hosnd ve Irig`l-bl ve her cihetten
mreIIeh`l-hal olduklarindan nsi hkim-i mezbrun muhaIazasinda yek-dil yek-
cihet olub devam u istikrarina gayret u ihtimam ve mdaIaa-i dsmanne Ied-yi bas u
can ederler.
Bi naenal eyh I ngi l t er e kr al l ar i ndan di l ve memdh`l-etvr olanlarin
zerlerine |123| nice dsmanlar askir-i b-smr ile hcum ve ilgar etmisler. Lkin
243
bi`l-mukveme yine c-yi hkmetlerinde ber-karar olub zalim ve gaddar olanlarin
rakiblerinin edn bir tasallut ve hareketleriyle mahv u mzmahill olduklari ktb-i
tevrihde musarrah ve sikrdir. Imdi bir hkim habsler ile habs olmak iktiza etmeyb
mcerred salih u mtedeyyin ve Izil olmak lzimdir ki bu takrib ile 'en-nas al dini
mlkihim Iehvasinca zr-i destinde olan reya ve mahkmlarini tark-i salah ve eIl-
i haseneye irsd ve memlikini mamr ve bdn edb mIsid u mel`n olanlar
kendden lerzn u hirsn civarinda vki dvel dahi etvr-i hamde ve t edbr-i
pesenddesini taklide sitbn olalar.
244
FASL-I HMIS-I ASER: SEHVET VE CD VE TASARRUF
BEYANINDADIR
Cmle hslin akdemi olan sehvet ve tasarruIdan bed`-i kelm edb derim ki;
her hkimin cd u seh ile shret-yb olmasi be-herhal kendye nIi ve lzim olub
lkin kesb-i sn u shret ve mcerred hisset ile mezkr olmamak in mahalsiz iIrt
zre cd u sehvet ederse kal`l-mal ve perisn-hal olacagi emr-i bedihdir. Ve bundan
mad cd u sehveti lutI u atada edn bir kusur zuhur ederse veyahud bezl keremi
itidl zre olub seIahet ve tebzr rtbesinde degilse halk adem-i insaIdan nsi cd-i
seh-yi sirni |124| Iermus edb hisset u denet ile ittiham ederler.
Binaenaleyh beyne`n-ns cd u seh i l e mevsI ve mezkr olmak murad
eyleyen hkim-i mdm bir drl harc u masraIdan ib v ihtirz etmemek iktiza eder.
Lkin bu takribiyle mesriI-i kesreye mbtel olmagla cem hazin ve emvlini teleI u
izat edb tekrar lakab-i sehveti ibk etmek in bi`z-zarure reyasina tahammlden
hric teklI-i mtenevvia tahml ve zulm taadd ve msadert-i gngna tasadd
etmege mecbur olur. Pes bu misill gadr u cevri sebebiyle menIr-i lem ve akibet`l-
emr iIlasdan nsi itibardan sktuyla mekrh-i ben dem ol ub ol -esnada s ret u
mesrebini tebdl ve terk-i cd u seh etmek murad ederse ayb-i buhl u levm ve hirs u
tama ile mttehem-ter ve terk-i sehvetiyle edindigi dsmann-i bedhhn mukaddem
cezb celb eyledigi dostnindan ekser olmagla baht u tlii cz`ce zeval u idbra meyl
ettigi gibi idam olunacagi mukarrerdir.
Imdi hkim olan kimesne n ki vch ile itlI-i mal etmeksizin icr-yi cd u
seh etmek muhl oldugundan sahib-i akl u temyiz ise bu makamda hisset ile mevsI
olmakdan ihtiraz etmek abesdir. Zira hkim-i mezbr imsk u tasarruIu sebebiyle cem
eyledigi emvl ve rdt-i mukannenesiyle iktiIa v kanaat ve israI u tebzrden
mcnebet eyledigi surette be-herhal hcum-i dsmnne mukavemet ve reyasina
dahi tekliI-i skka |125| ve gayr-i mutade tahml etmeksizin harb kitle mbaserete
kdir olub cebren ve kahren tahsil-i emvl ve her emrde tecvz-i hadd-i itidl
eylemediginden cem mahkmn indinde kerim u sah makaminda olub yalniz mmid
eyledikleri ihsan ve kereme nil olmayan bazi cerrr ve sil makulesi katinda hass ve
lem addolunmus olur. Ve vaktimizde zuhur eden vkittan dahi malm olur ki aml-i
245
cesme ve eIal-i azme icrasina muvaIIak olanlar hakmne tasarruI ve imsk sahibleri
olub msriIne ve mbezzirne cd u sehvet edenler mahv u muzmahil oldular.
Ikinci Louise nam Papa papalik rtbesine sud etmek in evvelemirde egeri
cd u seh ile shret-yb olmaga |ve| gngn tedbrlere sarI-i zihn etmis idi. Lkin
vsil-i meram oldukdan sonra sehvet-i sbikasini iktizasina gre kat edb der-ps
ettigi imsk ve tasarruI-i mu`tedilnesinden ns cem u iddihr eyledigi emvl u
hazini vki olan mesriI-i seIeriyelerine kiIayet etmekle mddet-i mrnde reayasini
teklI-i skka ve gayr-i mutde ile tacz u tazyika muhta olmamisdir. Ve il hz`l-
an Ispanya memleketinde hkmet eden kral bi`l-klliye sah ve kerim olmak iktiza
edeydi; bunca eIl ve galebt-i meshreyi zuhura getrmek iItiharina nil olamaz idi.
Binaenaleyh bil-iIls u hakaret u dsmanlariyla mukavemete kesb-i kudret
etmek in reyasina zulm gadr ve teaddi v cevr etmege mecbur olmamak murad
eden hkim bu bbda hisset u tasarruI ile zemm u tayb olunmakdan havI etmemek
iktiza eder. Zira hisset u tasarruI bu makamda uyb-i muzirreden |126| olmayub belki
mcib-i temd-i rahat-i hkmettir. Lkin gerek asarin |Sezarìn| imparatorluga ve
gerek gayri Nemelerin derect-i aliyyeye resde olduklarinin sebeb u illeti cd u seh
ve lutI u atdir. deyu bir kimesne bana hitab ederse cevab ederim ki; cd u seh sahib-i
hkmet olmak iddiasinda olan deme nIi olub nil-i meram olduktan sonra gyet`l-
gye muzirrdir. Ve asar-i mezkr kerem sehsi sebebiyle imparator oldukdan sonra
gerek cd u seh ve gerek mesriI-i kesresini takll etmeyb mddet-i vIire muammer
olmak iktiza etseydi imparatorlugu zil ve kendsi iIlasdan nsi mahv u muzmahill
olacaginda sekk sebhe yok idi.
Ve tekrar kelmima tarz kasd edb keml-i cd u seh ile cenglerde muzaIIer
ve mansr ve cihana velvele-endz u meshr olan hkimleri rd edenlere cevab ederim
ki kil olan hkim elbette kendisinin hazin ve rdt-i mahssasini ve reyasinin dahi
emvlini geregi gibi hiIz ve iktiz-yi vakt u hle gre ber-vech-i tasarruI sarI edb
taviI-i askeriyeyi makam-i muharebede tevkI u tatyb ve mukateleye tergb in
dsmandan ahz eyledigi ganimi mezbrlara keml-i cd u seh ile bezl at etmek
iktiza eder. Iskender-i Rm`ni n ve Cyrussì n | Keyhsrev| ve asarìn |Sezar|
eyledikleri gibi zira kendye ve reyasina aid olmayan mal ve dinari vsatle bezl sr
246
eyledigi surette cem mahzurttan emin ve beri olup geregi gibi heybet ve salabet ve
san u shret kesb eder.
|127| Hlsa-i kelm bir hkime bil-mcib emvlini sarI u teleI etmeden
zarar-i azm terettb edb seIhet u israI sebebiyle l-cerem derece-i sehvettendir ki
iIlas u hakarete nzl ve hbt edecegi ve zaruret u Ikadan hals bulmak in bi`z-
zarure env-i mezlim irtikb ve i crasi na mecbur ol ub menIr-i lem olacagi
msellem-i memdir. Imdi hkimlere gre beyne`n-ns menIru`l- kulb olmakdan
ihtiraz etmek hazm u ihtiyat vcib olan cem seylerden akdem olub cd u seh blda
beyan olundugu vech zre mcib-i iIlas ve mstelzim-i hakaret olmagla hisset u
tasarruIu tercih etmek enseb ve elyakdir.
Cevab-i mmeyyiz:
Zaman-i kadmde memleket-i Atina ahlisi mutekadeleri olan Mezde nam
avratin suretini ber veIk-i kaide-i putperest sehr iinde bir amd-i mahssun zerine
vaz u nasb etmek emr edb ziyade musanniini intihab kasdiyla mharet ile nmdr ve
sanat-i hakkkde b-istihar olan Phidias ve Alkamenos
421
nam iki tane stad hakkklara
bas ka bas ka bi r s ur et hakk u tasvr ettirb ikisi dahi temasa eylediklerinde
Alkemenosùn mahkk ve masnunu tercih u tevkr ve Phidasìn hakk u tasvir eyledigi
vesen u sureti galzdir dey redd u tahkir ettiler. Amma mezbr Phidias bu vazdan
deyyr inIialler etmeyb dedi ki; egeri Alkemenosùn mahkku olan vesen bu mahalde
mreccah grnr, lkin benim hakk eyledigim vesen u suret kavid-i mnasebet zre
|128| ve amd u mansubun semt mesaIesine gre olmagla Iark u temyizi yakin
mahal l den mmkn ol mayub i ki si bi rden amd-i me z br z r e vaz olunursa
herbirimizin stadiyet u mhareti malm olur.
Pes vaz olundukda I neIsi`l-emr ayni vki olub mezkr Phidiasìn masnu
Iik ve takdim u tercihe lyik oldugunu mecmu Iehm idrk ettiler. Ve bu temsili
rd etmekten murad budur ki sart-i mnasebet umr-i hariciyyede dahi meri ve
muteber olmak iktiza eder. Bunca kavid ve kavnn-i muhteliIenin sebeb u illeti
421
Orijinalinde Onaltinci blmdr.
247
mevzi u menzilin mukarebet ve teIvtdr. Mesel bir memleket-i vsiaya nIi ve
mnasib olan det ve kanun har bir memleket-i sagreye muhaliI ve muzirrdir.
Ez-cmle melbst ve meIrust-i mzeyyene ve muhtesemenin tedarknde ve
me`klt ve mesrbt-i mtenevvianin tertiblerinde israI kesret-i mal u servetten nesèt
edb bir memleket-i vsiada gyet`l-gye nIidir. Zira ahz u ita sebebiyle cem
skkna sl-i menIaat ve memlekete rs-i mamuriyet ve maariI u Inn u sanayi
teksr ve agniy v Iukarasi birbirlerine muhta olmagla esbb-i taayys tevIr eder.
Syle ki eger bir hkim-i n-mstid memlik-i vsia ve mamureden mesriI-i kesre
ve israIti men sevdasina dserse l-cerem ol-memleket ahlisi Iakir u persan ve zI
u n-tvn olmasi muhakkakdir. Amma memlik-i sagrede israI u tebzr syi olursa be-
herhal memlik-i mezbrenin mesriIi rdtindan ezyed olmak iktiza etmekle az
mddet iinde Iakr u Ika sebebiyle kezlik mahv u muzmahil olur
422
.
|129| Imdi sahib-i re`y u tedbr olan memlik-i vsiayi memlik-i sagreden
Iark u temyiz edb muktez-yi vakt u hale gre hareket etmek iktiza eder ve bu hussda
MusanniIin bir kide-i klliye vaz u tayin etmesi mahza hatadir. Ale`l-huss elIz-i
seIhet ve sehvetin ve tasarruI u hissetin men-i sahhalarini Iehm temyz
edemeyb bir hkim kesb-i sn u shret in sehvet etmekden ictinb ve hisset u
tasarruIu irtikb etmek lzimdir dedgi bir cehalet-i vcib`l-mezemme ve kizb
hezeyndan ibare|t| olub cevab ederim ki; medh senya lyik ve akranina Iik olmak
422
Bu paragraI da orijinalinden Iarklidir:
'Phidias basarisini optik ve oranti meselesini iyi incelemesine borlu idi; yksege konulacak sey, yerde
grlecek seyden daha degisik kurallara tabi tutulmalidir. Iste heykeltiraslikta uygulanan bu oranti kurali
politikada da gdlmelidir noktasi noktasina. Politikada, yerler arasindaki Iarklar dsturlar arasinda
Iarklari meydana getirir, bir dsturu herseyde uygulamaya kalkmak onu kusurlu kilmak olur: Byk bir
kirallik iin Ievkalade olan bir sey kk bir devlete hi uygun dsmeyebilir; birinin ykselmesine en ok
yarayabilecekolan bir sey, tekinin yikilmasina en Iazla yol aabilir. Pek degisik ikarla biribirine
karistirilirsa, sasirtici yanlisliklara dslebilir ve z bakimindan iyi ve kurtarici olan prensipler de ister
istemez yanlis uygulanmis olur. Bolluktan dogan ve bir Devletin damarlarinda zenginlik dolastiran lks
byk bir kiralligi gelistirir; sanayii ayakta tutun odur, zenginlerle yoksullari ayni ihtiyalarla baglamak
iin iin zenginlerin ihtiyalarini arttiran gine odur; lks, byk bir imparatorlukta, insan kalbindeki
atislarla birdir. Kani atar damarlarla en uuna kadar gnderen, sonra vcudumuzu meydana getiren
degisik kisimlara yeniden yollamak zere onu kk damarlarla dolastirip kalbe getiren, bu atislar olur.
'Beceriksiz bir politikacci lks byk bir imparatorluktan kaldirmaya kalkissaydi, imparatorluk gevser,
byk lde zayiIlardi, Iaydasiz hale dsen para, zenginlerin kasasinda kapanir, sanayi mahvolur, zengin
aileler hep zengin kalirlar, yoksullar da seIaletten kurtulmak iin hibir imkn bulamazlardi.
'Halbuki lks tersine, kk bir devletin mahvina yol aabilir; insanlar asiri sarIiyatlari yznden ok
yoksullasirlar, para da yurda iktigi oranda geri gelmemekle bu zayiI vcudu eritip bitirebilir. Su halde
kk devletleri byklerle karistirmamak her politikaci iin kainilmaz bir kural oldugu halde,
Machiavelli bu blmde iste bylesine byk bir hataya dsyor; Hatay, a.g.e., s. 169-170.
248
murad eden hkime elbette cd u seh lzim olub hirs u hisset ile bir hkimin tahsil-i
nam u san ve icr-yi umr-i muhayyir`s-suur ederek meshr-i cihan oldugu mesm
degildir. Zira ibd u hademe arz u mukabeleden me`ys oldukda kalblerine Itr riz
olub sadakat u hizmette ve say u gayrette kusr ederler.
Imdi cd u seh be-herhal memdh ve lzim olub mezmm ve mstelzim-i
harabiyet olan ancak israI u tebzr u seIhettir. Binaenaleyh emvlini bil-mcib tebzr u
israI eden kibet`l-emr mIlis u mItekir ve bi`z-zarure icr-yi cd u sehda ciz u
mukassir olub bu takdirce seIahet mniat`s-sehvet ol magl a her hkim gerek
seIahetten ve gerek hissetten mcnebet ve mbadet edb emvl u rdtini tasarruI
zre kilne idare ederek b-eyyi halin mehm emken seh ve kerm olmak iktiz eder.
Frane krallarindan Franesko-i Evvel nm kral mebdi-i hkmetinde gyet`l-gye
msriI |130| ve seIh olub mesriI-i kesre ve zide sebebiyle mIlis ve muhta olmagla
derece-i iIrattan dereke-i teIrte tenezzl-birle hirs u hissete mbseret eylediginden nsi
egeri emvl-i kesre cem u iddihr etmis idi, lkin hir mrnde yine bu cihetten mahv
u muzmahill ve hkmeti yed-i tasarruIundan zil oldu. Zira iml ve idre olunmayan
mal-i medIn bir trl Iide vermez.
Pes krallardan ve avm-i nsdan kil olan kimesne malini deIn hazn etmeyb
vchuyla malindan behre-dr ve mtemevvil-i kerem-br olmak in kilne iml ve
idare etmek iktiza eder. Medici neslinden Cosmo nam kimesnenin tccardan iken
kabiliyyet ve sehveti sebebiyle Toskana dkaligina nil oldugu malm-i enmdir. Ve
bundan maad Rec kardinalin hn-i hcette ve umr-i muazzama vukunda harc ve
masraIi dirg etmemek muktez-yi akldir dedigi sahih u vkidir.
Netice-i kelm hkim olan kimesne memlikini tamr ve sanayi ve ticrti
teksr ederek mnasib vechler ile cem tahsil-i emvle mbaseret edb sehvet-i
memdhadan mbadet ve hn-i hcette mesriI-i kesre-i lzimeden b-eyyi vechin
kne mcnebet etmezse meshr-i hss u mm ve makbul-i muteber-i enm olur. Ve
MusanniIin cd u sehvet mcib-i kerhet u rezaletdir dedigi kizb-i sarih ve hass u den
ve muamelecilerin kelmi olub istimi be-herhal hkimlere lyik u syn degildir. Zira
bi r hkim-i sehb-s cd u sehsiyla resha-ps inyet u ihsan olduka memliki
249
mamr u bdn ve bu takribiyle rdt u hazini ve shret sani terakki-yb ve
Iirvn olur.
250
|131| FASL-I SDIS-I ASER: SEFKAT U MERHAMET VE GADR U
CEVR MAZLEMET BEYANINDADIR:
Cem hkimler Iazilet-i seIkat u merhamet ile shret-yb olmaga sarI-i vs
kudret etmek iktiz eyledigi inkr olunmaz. Lkin Iazilet-i mezbrenin istiml ve icrsi
gyet`l-gye t eIekkr ve mlhaza gtrr. Zira seIkat u merhamet herzaman
hkimlere sris-i menIaat ve selmet degildir. Meselen asar Borciya nam hkim egeri
b-rahm u b-emn idi lkin zulm cevri sebebiyle Romanya memleketini tathr u
tanzm etmekle Ii`l-hakka tark-i seIkat u merhametten ser-i m inhiraI etmeyen
Florance ahlisinden erham u esIak denirse sezdir. Zira mezbr Florance ahlisi
thmet-i gadr u zul mden i ht i rzen ve i ct i nben bazi mIsidleri te`db u idm
eylemediklerinden nsi Pistoia nam memleketin harabiyet u izmihlline sebeb oldular.
Imdi bir hkim nizam-i memleket in terk-i merhamet u seIkat etmek iktiza
ettikde cevr zulm ile ittihm olunacagini zikr mlhaza etmeyb nizam-i memleket
ve istihkm-i hkmet zimninda mIsidn u esirr ve muharrikn u eskiyayi bil-
tevakkuI katl u iIn ederse beher-hal igmz u msamahasi sebebiyle memleket ve
hkmetini muhtell msevves eden hkimden ziyade memdh ve muteber olacagi b-
sekk sbhedir. Zira yek-pre bir memleket harab u berbd olmadan ise zulmen ve
kahren birka kisinin idm u ihlk olunmalari elyak u ercahdir.
Ale`l-huss Vergilius nam sair dahi kitabinda bast u beyan eyledigi |132| vech
z r e 'hkmet-i ced de muhat art -i mtenevvia ve ad deden i bar et ol magl a
mceddeden hkim olan metanet u devami ve nizam u istihkmi in b-eyyi halin
ibtid-yi emrde gaddr ve zalim olmak iktiz eder. Lkin her syeden havI u hasyet
ederek yalniz vehm vesvese ile zulm gadre azmet etmeyb bir maddeyi teènni ile
taharri v tecesss ve hakikatini teIerrs ettikten sonra muktezsini icra eyleye ve ber-
muktez-yi akl cem umrda runet u husneti mcmele ve mlyemetle bir gne
mezc u taglt ede ki ne I ar t -i husnet i rs ne runet u burdet ve ne kesret-i
mlyemeti icb-i cesaret-i eskiy-yi b-mrtet eyleye.
Amma bir hkim lutI u mlyemet-i tabiyla beyne`n-ns makbl u mergb
veyahud hiddet u siddetden nsi mahI u mer`b olmadan kangisi enIa u evldir dey
251
sual olunursa cevab ederim ki ikisi dahi lzim ve muktazdir. Lkin ictimalari mskil
olmagla l-cerem mahI olmagi tercih u takdim etmek evl v enIadir. Zira cmle ns
kIrn-i ni`met ve her emrde televvn zre olub ancak kend maslahat ve menIaatleri
cnibine mr ve b- veIa ve mry olmagla hkim olan kimesne mezbrlara bil-
mracaatin inyet ve ihsn ve muamele bi`l-mcmele Iirvn ettike anlar dahi riya v
mdhene suretinde izhr-i sadakat u huls ve gngn temellk ve tabasbus ederler.
Syle ki hn-i hcette mr mallarini ve evlad u iyllerini uguruna Ieda
etmege hzir ve mdedirler. Lkin baht u tlii nuhsete mnkalib ve suret-i idbar r-
nm oldugu |133| gibi mecmu r-gerdn olub hkim dahi mevid-i drg-mz ve
akvl-i kzibelerine itimden har vechile istihkmina sa y u ihtimm etmemis
bulunmagile mahv u muzmahill olacagi emr-i mukarrerdir. Ve mltaIt ve inyt ile
istishb olunan kimesneler dost-i hakik olmak lzim iken blda bast olundugu vech
zre hilI-i kide-i mrvvet dostluklarinda sabit-kadem olmamalariyla vakt-i hcette
mezbrlardan bir drl inet ve mzheret me`ml olmadigindan mad nev-i insan
daima hiddet u siddetinden nsi mahI olan hkime sl-i mazarrat u muhaleIetten havI
u hiras zre olub mlyemet-i t abiyl a makbul u mergb ol an hkimden ihtiraz
etmezler.
Zira hiIz-i hubb vedd ve mrvet t en i kt i za eden rdet e mevkI ol ub
demiyn-i bed-kisn har taraItan cz bir Iide mid ettikleri gibi hukuk-i sbikaya
adem-i mraatiyla hubb u veddlarini nakz u Iesh ederler. Amma havI u hasyet ve
ihtirz-i tedb u siyaset leyl nehr dernlarinda pyidr ve ber-karardir. Binaenaleyh
bir hkim mahkmlari kulbuna ol-rtbede havI u hasyet ilk etmek iktiza eder ki eger
meyl mahabbetlerini dahi celb etmek mmkn olmazsa bari mezbrlarin beyninde
menIr ve mekruh olmaya.
Pes hem mahI hem gayr -i menIr ol mani n t ar ki ol dur ki evvel en
mahkmlarinin nisvnlarini Iuzl zabt u tasarruI etmemek. Sniyen bir kimesneyi katl
etmege mecbur oldukda katlini icb eden esbb u ileli tecesss ve shd-i ve udl ile
isbat ettikten sonra katl edb emvl u emlkini msadere etmemektir. Zira ns b ve
mmeht |134| ve akrabalarinin mevt helklerini seran Ierms ederler. Lkin
emvl-i mevrselerinden dr u mehcr olmalarina bir drl sabr u tahamml etmezler.
252
Ve bundan md bir hkim zulm gadre sr edb bir kerre msadere lezzetiyle
mtelezziz olduktan sonra halkin emvl u esyasini Iuzl ahz u zabt etmege ikide bir de
birer bahne peyd edecegi nsin ma'lmlari olmagla rahat u emniyetleri bi`l-klliye
mnselib olur.
Amma bir mkemmel askerin serdar ve mdebbiri olan hkim b-rahm u b-
emn addolunacagin Iikr mlhaza et meyb zabt u rabt -i asker hussunda b-
merhamet u seIkat olmak iktiz eder. Zira har bir gayri vechile askir-i mezbreyi
merkez-i inkiyad ve itatinden girzn ve mteIerrik u perisn olmadan men edb
nusret u ve galebe ile km-rn olmak hadd-i imknda degildir. |H|anibal nam serdarin
nakl olunan eIl-i kesre-i acbnesinden Iazla keml-i hayret ile rivayet ederler ki bir
memleket-i b gneye l i -ecli`l-muharebe gtrdg askir-i mt evI i r e ecns-i
muhteliIeden mrettebe iken gerek hlet-i ikblinde ve gerek vakt-i idbrinda ne asker
beyninde edn bir niz ve ihtill ve ne aleyhine bir muhaleIet u kl kl vki oldu. Ve
bu kr-i dsvrin sebeb ve illeti mcerred sir hsl-i hamde ve etvr-i pesenddesinden
mad kulb-i askire rb u hirs ilk eden gyet-i husnet u runeti idi.
Syle ki hiddet ve siddet-i tabi olmasaydi mtehallik oldugu sir ahlk-i
cemlenin |135| bu hussda bir drl Iidesi olmaz idi. Ve mezbr |H|anibalìn eIl ve
harekt-i hayret-eI zl ar i ni medh sen edb eI 'l-i mezkrenin icrasina illet-i
mstakille olan runet ve husneti zemm kadh eden bazi nkiln ve muharirnin
adem-i temyizleri istigrb olunur. Zira bir hkim ve serdar bil-runet u husnet zabt-i
askire muvaIIak olmak mmkn olmadigina sahid ve delilim Ispanya memleketinde
akl u tedbri ve Inn-i harbiyyesi sebebiyle meshr u nmdr olan Sipiyon |Scipion|
nm serdardir ki cem hsl-i hamde ile prste iken Iart-i mlyemetinden nsi askiri
yze ikub env-i sekvet ve kibet`l-emr isyna cesaret ettiler ve kendsi Roma
askirinin mIsid ve mudilli olub eger badehu vakt-i hkmetinde dahi ke`l-evvel hilm
mlyemetle imrr-i eyym edeydi rsvay ve bed-nm olacagi zahir u sikr idi
423
.
423
Bu paragraIin devamini mtercim atlamistir. Ilgili kisimda bir hkim ve serdarin askerlerine karsi
yumusak muamele etmesi halinde dogacak kt sonulara dair rnekler verilmektedir. Mtercim, konuyu
zetledigi son paragraI nedeniyle buraya alacagimiz kismi gereksiz grms olmalidir:
'Bu davranisi ona Roma ordusunun yozlastiricisi diyen Fabius Maximus taraIindan Senato`da yzne
vurulmustur. Ve Locrensi kenti de Scipionùn kk rtbeli bir komutani taraIindan yagmalandiginda
bunun ne c alindi ne de sulu cezalandirildi. Tm bunlar Scipionùn asiri gevsek tabiatindan ileri
253
Hlsa-i kelm nsin meyl mahabbet etmeleri rdetlerine mevkI olub lkin
havI u hirs eylemeleri hkimin yed-i kudretinde olmagla kil olan hkim nsin Ii`l-
hakka dostluklarinda metanetleri olmadigindan mahabbetlerine asla itimad etmeyb
istihkmi in mnasib grdg vechler ile menIru`l-kulb ve mekruh olmayacak
rtbelerde mahkmlarinin kulbuna rs-i havI u mehbet ve ilk-yi bm u hiras u
hasyet etmege say u ihtimm etmek iktiza eder.
Cevab-i Mmeyyiz:
Katl u siyaset ve aIv u merhamet Iil-i muhtar olan hkimlerin |136| emr
Iermanlarina vbeste olub ahd-i himayelerine teIvz ve siparis olunan mahkmlarin mr
hayatlari bir veda-i girn-baha olduguna binaen
424
salih ve kil olan hkimler katl-i
nIus ile hkm etmege malik olduklari kuvvet u kudreti har mtehammil olduklari
cem umr-i sakleden grnter addedb sir nsin dahi kend gibi dem olduklarini ve
mecmu mezlim ve taaddiytin ivaz u mkIti mmkn olub lkin bil-teharri
acele ile hkm olunan katl u ihlk ilac u tedbr kabul eylemedigini ilme`l-yakn
bilmeleriyle seIk-i dim ve ihlk ve iIndan gyet`l-gye ihtiraz ve ittika edb Iart-i
mlyemetten nsi mIsidn-i melanet ve Iesd-endisn Irce bulub badehu te`db u
siyaset ve nizam-i memleket zimninda ukbt-i sedde icrasina bi`z-zarure muhta
olmamak mlhazasiyla mecburen maa`l-kerhe ahyne n bazi vcib`l-katllerin
idamina riza-dde olurlar. Az-yi vcudundan bir uzvu maraz-i kileye mbtel olub
geliyordu; yle ki Senato`da onu hakli gstermek istiyen bir senatr, onun, baskalarinin hatalarini
cezalandirmak yerine kendisi hata islememeyi daha iyi bilen insanlardan oldugunu sylemisti.
Komutanlikta kalsa ve ayni tavrini srdrseydiuzun vadede bu Scipionn n ve sanini lekelerdi. Ama
Senato`nun denetimi altinda yasadigi iin bu tehlikeli meziyeti ona zarar vermek syle dursun sanini
bsbtn arttirdi; Gven, a.g.e., s. 107-108.
424
Bu blmn ilk paragraIinda da mtercim, metnin devami olan iki paragraIi zetleyerek nakletmistir.
Anti Machiavelli`de bu paragraIin devaminda yeralan kismi buraya aliyoruz:
'Mstebitler insanlarin hayatini hie sayarlar. Talihin onlari ikardigi makam, yabancisi olduklari
Ielaketlere acimalarini nler; miyop insanlar gibidirler; iki adim tesini grmezler; yalniz kendilerini
grr, geri kalan insanlari Iark etmezler; kendi emirleriyle yapilan zulm, gzlerinden uzakta yaptirdiklari
gaddarligi ve bir mutsuzun lmeden nce ve lrken ektiklerini grselerdi, belki yrekleri insaniyeti
biteviye inkar edecek kadar kati olmaz, acima duymiyacak kadar sapik bir serin kanlilik gsteremezlerdi.
'Iyi hkmdarlar tebealarinin hayati zerinde sahip olduklari bu siznirsiz kudrete grevlerinin en agir
yk gz ile bakarlar. Haklarinda hkm verecekleri insanlarin kendileri gibi birer insan olduklarini
bilirler. Kabahatlarin, haksizliklarin, zararlarin bu dnyada onarilabilecegini, ama acele bir lm kararinin
onarilamayacak bir ktlk oldugunu bilirler; yumusak davrandiklari takdirde daha kt olacagini
kestirdikleri zaman ancak sertlige basvururlar; Hatay, a.g.e., s. 173.
254
az-yi slime-i bkiyyesini siynet ve muhaIaza in bi`z-zarure uzv-i mtesennici kat
etmege azmet eden sahs gibi.
Amma musanni I keml-i habseti nden nsi bu gne umr -i az me ve
mhimmeyi cziyyt maklesinden addederek eazz u esreI-i umr olan mr-i insana
deyyr itibar etmeyb ancak matmah-i nazari olan maslahat ve menIaat-i hssiyyeti
cem Iezile takdim etmekle runet u husneti tiIet u merhametten ziyade tercih u
tasvib ve ale`l-huss mceddeden taht-i hkmete sud eden hkimleri metanet ve
istihkmlarin |137| b-rahm u b-emn olmaga tergb eder.
Lkin malm ola ki cmle tedbr u nasihati hilI-i kaide-i insaniyyet olub
muktezsinca hareket eden hkim be-herhal bir cellad-i zalim olmak iktiza eder. Ve
MusanniI-i mesIrun te`yid-i kelm zimninda al tarki`t-t emsi l i ki de bi r de rd
eyledigi asar Boriya |Sezar Borgia| nm kimesne Iusl-i sbikada taIsil olundugu
vech zre bir zalim u gaddar ve bed-nm u cebbar olmagla ztinda isbat-i mddeya
delil-i kIi olmayub
425
Vergi l i us nm sai ri i shd et mesi b -mahall oldugu sair-i
mezkrn ebyt i ni mt al aa ve si yk u si bki ni mlhaza edenl er e malm u
sikrdir
426
.
Ve bundan mad Iart-i runet u husnet vesile-i zabt u rabt-i asker ve
mcib-i galebe v zaIer oldugunu isbat in |H|anibal nm serdar mcerred runet u
husneti sebebiyle zabt-i askire kdir olub Sipiyon |Scipion| nm diger serdar riIk u
mlyemetinden nsi askerin idaresine muvaIIak olamadi. Ve bu MusanniIin tahrir
425
Bu cmlenin devaminda 'tipki Iaziletin yolunu gstermek gerektiginde Fenelonà Telamchusùn
model olmasi gibi cmlesi vardir. Bkz. Hatay, a.g.e., s. 174.
426
Mtercim asagida zikri geen isimlerin kaydini gereksiz grmektedir. Tercme edilmeyen kisim
asagidaki gibidir:
'Machiavel, Vergillusùn Didonùn agzindan sylettigi birka misrai da aniyor; ama bu anma tamamiyle
yersizdir, nk Vergillius, Didonù Voltaireìn Oidipusùnda Jacastesì konusturdugu gibi konusturur.
Sair kisilerine karakterlerine uygun bir dil kullandirir. Su halde politika zerine yazilmis bir eserde,
Didonùn ya da Jocastesìn otoritesinden yararlanmamak gerekir; rnek olarak byk adamlari ve Iaziletli
adamlari ne srlmelidir.
'Yazara bir kelimeyle karsilik vermek iin, bir dsnceyi sylemek yeter bana, o da su: sular arasinda
ylesine ugursuz bir baglanti bulunur ki bastan bir iki su islenildi mi, kainilmaz bir zorunluluk olarak
birbirini kovalarlar. Nitekim, zorbalikla ele geirmek srgn, siddeti, el koymalarive ldrmeyi srkler
pesinden. Tutunmak iin su islemenin sart olacagini bile bile hkmdar olmayi istemekte rkn bir
hainlik, tiksin bir ihtiras var midir, yok mudur, sorarim size. Dnyada bir insani zorbaliga karsi koyan
gnahsizlari yok etmeye karaar verdirebilecek hangi zel ikar vardir, ve kana bulanmis bir tacin ne
ekiciligi olabilir? Bu dsncelerin Machiavel zerinde pek etkisi olmiyabilir, ama ben evrenin onun
kadar bozulmus olmadigina eminim.; Hatay, a.g.e., s. 174.
255
eyledigi kelm-i mahz dekk hileden ibaret olub lzm-i runet u husneti isbat
etmez. Zira mezbr Sipiyon |Scipion| cem serdarn-i namdrndan dn olmagla
askiri idare edemedigi yalniz riIk u mlyemetinden nesèt etmeyb belki tedbr-i
askeriyeyede zuhur eden gaIlet u cehaletinden lzim geldi. Ve egeri taviI-i askeriyye
ecns-i muhteliIeden ve ekseriya Isik ve mI s i d ve ehl -i hev v mu annid
kimesnelerden mretteb olub cmlesi hayvant misill olmagla dernlarinda havI u
te`db ve siyaset cy-gr olmadigi surette zabt u rabtlari mteazzir oldugu inkr
olunmaz.
|138| Lkin muktez-yi akl olan te`db ve siyaseti ve runet u husneti ber
vech-i itidl icr ve istiml edb zaruret ve hcet mess etmedike katl-i nIusa cesaret
ve mbaseret etmemekdir. stad ve mdebbir reisler gibi ki gyet-i siddet-i hevda
cem tedbr ve sanayiini icra edb kr-ger olmazsa kibet`l-emr muhatara-i garkdan
nect u selmet bulmak in bi`z-zarure seIinenin iplerini ve direklerini kat eylemege
azmet eder. Imdi bir hkim ahynen muktez-yi vakt u hle gre icr-yi runet u
husnet ederse de yine gadr u zulmden mcnebet ve hn-i muharebe ve mukatelede
asker meyninda mahI olmadan mbdet edb be-herhal halkin makbul u mergbu
olmak evl v enIadir.
Pes MusanniI der ki nsin ekseri kIrn-i nimet ve televvn u melanet zre
mecbl ol ub meyl mahabbet e tmeleri rdetlerine merbut lkin havI u hirslari
hkimin yed-i kudretine ment olmagla kil olan hkim nsin her emrde bi`t-tab
metanetleri olmadigindan meveddet u mahabbetlerine asla itimd etmeyb kend
istihkmin mnasib grdg vechler ile mahkmlari kulbuna idhl-i havI u hasyet
ve ilk-yi rub u heybet etmek iktiz eder. Fi-neIsi`l-emr ns beyninde nnkr ve
mnkir-i nimet ve habs u b-metanet nice kimesneler bulundugundan mad nizam-i
mlk zimninda ahynen icr-yi runet u husnet ve tahvI u tehdid u siyaset dahi lzim
olub lkin daima tahvI u tehdid zre olan hkim menIru`l-kulb oldugundan baska
mahkmlari havI u hasyete itiyad etmeleriyle hn-i hcette eIl-i secne ve harekt-i
dilrneye kdir olamazlar. Amma ahlk-i hamde ve riIk u mlyemet-pesenddesi
|139| sebebiyle makbul ve mergb-i enm olan hkimlerin kulb-i nsi celb cezb ile
hkmetlerinde metin ve mstekarr ve nice sr-i celileye ber-vech-i memdhiyyet
256
muktedir olduklari ktb-i tevrihde mestr u mdevven ve temsiltiyla mdellel u
mberhendir.
Netice-i kelm b-rahm u b-emn olan hkim-i msIik ve halmden ziyade
varta-i dekk hi l e ve h-i i hnet ve hiyanete Itde olmak muhtemeldir. Zira
mahkmlar mezlim ve taaddiyta sabr u tahamml edemediklerinden mad l-
yenkati havI u hi rs et meden dahi b-zr olurlar. Binaenaleyh nizam ve rahat-i
lemiyn in matlb ve lzim olan hkimler slih ve nik-tab olub seIkat u merhamet
ve riIk u mlyemeti ber-vech-i itidal muktez-yi vakt u hle gre icra ve istiml
ederler. Syle ki seIkat u mlyemetleri zaaI u aczlerine haml olunmayub belki hsl-i
hamde ve mekremetlerine haml oluna.
257
FASL-I SB-I ASER: HAKIMLERIN SIDK- I KELMLARI
BEYANINDADIR
Bir hkimin incz-i vad ve I-yi ahd ederek cem harektinda sidk u hulsu
iltizm etmesi malm-i enm oldugu vech zre herne kadar memdh-i hss u m ise
lkin Ii eyyymina hz b- veIa olan hkimler mekr u tezvr ve gabn u tagrir irtikbiyla
nice umr-i muazzamanin tanzimine ve sr-i celilenin icra ve te`minine kudret-yb
olub drst-peymn ve sadiku`l-kelim olanlar kibet`l-emr ndim u pesmn ve
neticeleri dahi hsran u hizln oldugu bi`t-tecrbe zhir u iyndir.
Malm ola ki harb kitle iki vech ile mbseret olunur; ya vcb-i akl ve
kavid-i ser iktizsinca veyahud Iuzl mcerred kuvvet u kudret muktezsinca. Ve
egeri bu iki vechlerin biri insana ve hari hayvana mahssdur, lkin ekseriya hkimlere
yalniz vech-i evvel kiIyet etmemekle vech-i sni olan hayvnti dahi vakt hle gre
icraya mstaidd olmak |140| l zi m ve l -bddr. Bazi mverrihn hkimlerin
muhaIaza-i memleket in kh tabiat-i insaniyye ve kh tabiat-i hayvaniyye ile
tabiatlanmaga muhta olduklarini isrb kasdiyla meshr u nmdr hkimlerin ve ale`l-
huss kuvvet u secaatte msrn bi `l-benn olan Asil |Akhilleus| nm hkimin
muallim ve mrebbileri nisIi insan ve nisIi hayvan Kentaveres |Siron| lakabiyla
mlakkab bir mahluk-i mrekkeb idi dey nakl u rivayet ederler.
Imdi bir hkim selamet u istihkmi iin tabyi-i hayvaniyyeden dahi behre-dr
olmaga mecbur olub srler kuvvet ve heybetlerinden nsi mazarrat gerek hn-hrdan
me`mn ve rbahlar hile ve Iersetleri sebebiyle dm sikra giriItr olmadan masn
olmagla hkim-i mdebbir dahi hem sr ve hem rbah olmak iktiza eder ki bu takribiyle
gerek dsmann gerek nihdni te`db u ihlk ile tahvI u tehdid ve gerek nihdni
te`db u ihlk ile tard u tebd etmege kdir ola. Zira yalniz sebiyyet ile dm-i hiyel
tezvrt-i skkrndan emin olamaz.
Binaenaleyh kil olan kimesne kelminda sadik olub mutazarrir olmakdan ise
nakz-i ahd ve hulI-i vad etmek ercah u evldir. Bhuss ki ekseriya nsin kizb
drguyla istnsi olmagla hkim dahi kelmini icraya mecbur olmayub incz-i vadde
israr ederse ekser muhatart-i azmeye dr olur. Amma bil-sebeb nakz-i ahd ve hulI-i
258
vad ve irtikb-i kizb etmek mnasib degildir denirse cevab olunur ki tekml-i maslahat
ve kesb-i menIaat zimninda kavl-i msakdan udl u nkl etmek murad olundukda
bi rer i l l et ve bahne bul mak emr-i sehl di r . |141| Ve hki ml eri n dahi b -veI
olduklarindan nsi nice nice ahdlere ve vaadlere veIa etmedikleri bi`t-tecrbe
malmdur.
El-hsil herkim rbah misill hareket ettiyse ekseriya cmleden ziyade dil-hh
zre icr-yi meram eyledigi drl drl temsiller ile isbat olunmak mmkndr. Lkin
mekr u hilesine revac vermek in elbette riyaen suret-i salhda olmak iktiza eder ki bu
takribiyle sade-dil olan halki deIat ile aldatmak mmkn ola. Ve cem temsillerden
ziyade rda syeste olan Rim Papa`larindan Altinci Aleksi |Alexandre| nm papadir ki
mekr hile ve kizb drgda Ierd`l-asr ve sedd u ekd yeminler ile akd u te`kid
eyledigi uhd ve mevide gngn bahne ile nakz u Iesh etmekde vhid`d-dehr
olmagla halki her maddede ber veIk-i meram iskt u ilzam ve dekk desise ve kizb
drgunu be-herhal setr etmege ihtimam eder idi.
Pes bir hkime cem hsl-i hamde ile muttasiI olmak lzim olmadigindan
mad bazen zararli ve muhatarali olur. Imdi Iaideli olan hibirini iltizam etmeksizin
gya mecmunu iltizm etmis gibi halka suret-i hakdan gsteris ve zahiren riya
etmekdir. Mesel izhr-i seIkat u merhamet ve diyanet u istikamet edb btinda evsI-i
mezbrenin birini iltizm etmemek iktiza eder ki vakt hle gre aksini dahi icraya
kdir ola. Ale`l-huss taht-i hkmete mceddeden sud edenler ns beyninde
memdha olan hisl-i mezbreye bir vechile riayet edemez. Zira mezbr hkim tanzm-i
meslih-i hkmet-i cedide in sidk |142| u hakkaniyet ve diyanet u adalete muhaliI
harekta mecbur olub hayrdan bi`l-klliye mbadet etmeksizin hn-i hcette icr-yi
serden ihtirz u mcnebet etmemek ve kuvvet u zaI-i tliine gre hareket etmek
muktez-yi akl-i selimdir.
Hlsa-i kelm bir hkim hn-i mshabet u mklemede blda tadd olunan
hsl-i hamde ve Iezilden hric bir harI telaIIuz ve tekellm etmemege sarI-i zihn
etmek lzimdir. Syle ki hzir olanlar ve dinleyenler mezbr hkimi ayn-i huls u
diyanet zannedeler. Zira grh-i ns ekser zhire nazar edb suret grdkleri evz u
harekta bil-temyiz itimad etmeleriyle hkimin suret-i zhiresine nazar etmekle iktiIa
259
edb m-Ii`z-zamrine vkiI olmakda israr etmezler. Ve bazi mdekkik kimesneler
hakikat-i hle vkiI dahi olsalar ekser ekalle galib olmagla itibar u memdhiyetine
zarar u noksan terettb etmez. Ve Iil-i muhtar olub zr-i zabita-i kavid u serat
olmayan hkimlerin aml ve harektlarinin lutI u kubhlari neticelerinden malm
olageldiginden bir hkimin nizam-i hkmet ve zabt u rabt u siynet-i memleket in
istiml eyledigi vch-i vesit gerek hayr ve gerek ser madem ki mcib-i menIaat ola;
inde`l-ukal syetse-i medh sena oldugu sekk spheden muarradir. Ve hl bu
vaktimizde olan hkimlerden mechl`l-ism bir hkim egeri suret salah-i hal ve
huls-i bl ile leme pend nush eder lkin Ii`l-hakika Iezil-i mezbreye riayet edb
mcebiyle amel u hareket edeydi l-cerem b-nm u sn ve mahv u perisn olurdu.
Cevab-i Mmeyyiz
427
:
|143| Muallim-i gadr u Iesd olan MusanniIin hkimler dekk hile ve riya ile
daima lemi taglt u igIl etmek mmkndr dey tahrre cesaret eyledigi kelm-i iIsd-
miz ve idll-engzini redd mene mbaseret etmek iktiza eder.
Imdi malm ola ki nev-i insan bir hayvan-i mtecessis ve ahvl-i lemi
teIakkud u istiksa ve vkiI oldugu umr-i havdisi iln u iIsya bi`t-tab mil olub
vaziIeleri degil iken tecesss-i tabileri muktezsinca birbirlerinin harekt u sekentini
teIakkud u tecesssde dakka Ievt etmedikden sonra hkimlerinin hakikat-i hlini ve
keyIiyet-i aml u eIlini keml-i teharri ile tecessse ne derecelerde dikkat eyledikleri
beyandan mstagnidir. Binaenaleyh hkim olanlar cmleden ziyade tecesss-i nsa
mevz olub grh-i mneccimn drbn ve usturlablar ve env-i lt-i ncmiyye ve
rasadiyyeler ile kevkib-i seyyre ve sevbiti tecesss eyledikleri misill sir ns dahi
427
Bu blmn ilk paragraIi da mtercim taraIindan metin disinda birakilmistir. Szkonusu kisimi
asagiya aliyoruz: 'Temelinden kt olan bir seyin hep yle kalmasi tabiat geregidir. Ciceron`lar,
Demosthenos`lar bu noktada dnyayi kandirmak iin sanatlarinin doruguna da iksalar, bosuna olurdu:
iyi sz syleme vergileri vlr, ama bunu acinacak sekilde ktye kullanmalari yerilirdi. Bir hatibin
amaci gnahsizi mstebide veya ona kara alana karsi tutmak; insanlara bir tekine tercih edilecek bir
karar aldirabileceketkenleri ortaya koymak; Iaziletteki yceligi ve gzelligi kusurdaki igren ve
irkinlikle birlikte gstermekolmalidir; ama bunun tersi bir yolu gttkleri zaman, hatiplerden tiksintiyle
yz evirmek gerekir.
'Insanl ari n en kt s, en al agi ol an Machi avel , sua i t i bar kazandi rmak i i n, bu bl mde
kudurganliginin ona esinledigi btn delilleri kullaniyor; yalniz bu rezilce iste o kada sik tkezliyor ve
dsyor ki yapacagim tek sey onun bu dsslerini belirtmek olacak. Bu blmde raslanan karisiklik ve
yanlis dsnceler sayisizdir; bu, belki de btn eserde ktlgn ve zaaIin bir arada en Iazla bulundugu
blmdr. Onda ahlk ne kadar dskse, mantik da o kadar bozuktur; Hatay, a.g.e., s. 177.
260
hkimlerinin evz u etvrlarini tecesss ve teIahhusa mesgul olurlar. Syle ki zikr
olunan hkimlerin edn bir vaz u hareketlerinden teIsl-i ahvallerine vukI-i tm tahsil
ederler.
El-hsil kamer-i mnr vechinde olan keleI u lekesini setr edemedigi gibi
hkim dahi uyb u nekyisini ketm ihI edemez. Ve herne kadar bir mddet perde-i
hile v riya ile zist-i eIlini setr ile nsi taglt u igIl edebilrse dahi lkin kibet`l-emr
kesI-i nikb ve ayb u noksanini isrb etmemek mmkn degildir. Pes avm-i ns bir
hkimin eIlini akvline tatbk edb birbirlerine muhaleIet ve adem-i mutabakatlarini
idrak eylediklerinde bade`t-tecrbe tekrar |144| kelm-i drg-mizine aldanmak emr-i
muhl olmagla riy v hdasi ve kizb hilesi abes ve bil-Iide ve mcib-i mazarrat ve
medhliyyet-i kesredir.
Imdi bir kimesne beyne`n-ns herne haslet ile shret-yb olmak murad ederse
ol-hasliyeti Ii-neIsi`l-emr istishb etmek iktiz eder. Ve illa dernunda muzmer olan
ahlk u hisli ketm ihI ve nsi dekk riya ile mddet-i vIire taglt u igIl edb
netice-i kr hakikat-i hli ayn ve sikr olmamak hric-i dire-i imkndir. Ve Avrupa
krallarindan Ikinci Filibos |Philippe| nm kimesne ve Ingiltere kralligini Iuzl zabt
eden
428
Gromol |Cromwell| nm kimesne herne kadar mekr riyalarini ihI etmege
ihtimam ettiler ise yine nk-nmliga mazhar olamayub beyne`n-ns mezmm u medhl
idiler.
Ve bundan md hkimlerin dekk riyaya muhta olduklarini isbat zimninda
MusanniIin rd eyledigi delil ve berhn gyet`l-gye zaIe ve dradr olub
Kentevresìn hikye-i kzibesi sahiha dahi Iarz olunursa yine bu makamda delil olamaz.
Zira mesIr Kentovresìn nisI-i vcudu insan ve nisI-i hari hayvan olmasi hkimlerin
mekkr u Iettn ve vahsi v b-emn olmalarini iktiza etmez.
Lkin iIsd u idlle |re|vac vermek arzusu olan mIsid delil-i kaviyye
tedarknde ciz oldugundan bu misill berhn-i zaIeye bi`z-zarure iltic eder. Pes
MusanniI-i mezbrun tertib-i kiyas-i mntic edb hkimlere ahlk-i sr u rubh ile
mtehallik olmak iktiza etmekle uhd u e ymn ve kavl u peymna riyet etmege
428
'Sixte-Quint atlanmistir.
261
mecbur degillerdir. Ve bu tahrr eyledigi kelm ve siyaseti gayr-i sahih ve btil ve
sugar |145| ve kber-yi mslimeden r ve til ve neticesi dahi kzibe ve kavid-i
akliye ve mantikiyyeden hrice olub sahih u vki ve slim u nIi olan kelm budur ki
bu lem-i kevn Iesd msl-i lubet-gh olub ve lubet-bzn olan demiynin bazisi
slih ve drst-peymn ve bazisi mIsid ve Iettn olmagla hkim dahi bu lubet-gh-i
lemde mcerred magbn ve mahd olmamak in Inn-i dekk hileyi tahsile dikkat
amma kizb hile ile Ierd-i vhidi igIl u tagltden mcnebet etmek lzimdir.
Ve yine MusanniIin 'cem ns kizb hiynet ile mecbl olduklarindan nsi
hkimler dahi szlerinde sadik olmamak iktiz eder ve badehu tekrar bu kelmin
zeylinde 'avm-i ns sahI`l-akl ve sde-diller olmagla kezzb ve serr olanlar dimen
kizb serlerine revc verebilirler dey tahrr eyledikleri kelmlardir. Birbirine
muhleIet ve tenkuz vardir zira bu iki hasletin ictimi ve bir kimesnenin hem habs ve
hem sde-dil olmasi muhldir. Ve dahi cem nsin kizb habset ile mecbl olduklari
mahz-i iItira ve kizb-i sarih olub belki bazisi salih ve bazisi habs ve ekseri ne salih ve
ne habsdir. Lkin MusanniI cmle lemi mIsid ve habs Iarz etmede hakki vardir. Zira
byle olmadigi takdirde cem tedbrleri btil olmak iktiza eder.
Amma biz dahi MusanniIin kelmi zre Ii`l-vki cem nsi habs ve sak
Iarzedersek yine onlara taklid eylememiz dire-i akldan drdur. Mesel Karlos nm
kimesne zalim u gaddar ve katil u hunhr olmagla benim dahi onun eIl-i kabhasina
taklid eylemem lzim gelmeyb belki |146| mezbr Karlos te`db u cezasi tertib
olunmaga mstahak bir sahs-i mezmm u menhsdur dey cezm ederim. Maàhz
keml-i akl u Iazl ile shret-yb olan Karlos nm kraldan nakl olunmustur ki lemde
Iazilet u r ve azv u kr madm olursa eserleri hkimlerde bulunmak iktiza eder.
Pes MusanniI zum-i Isidince zikr ettigi kabyih u senyiin lzumunu isbat
eyledikden sonra icralarinda olan suhleti dahi inh ve im dey takribiyle skirdlerini
igv zimninda bast-i kelm edb der ki; sahib-i rsd olan riy-krn ve mekkrn be-
herhal akvl-i kzibelerine IiriIte olur nice sade-dil kimesneleri bulabilirler. Imdi bir
dem sahib-i rsd kiyset olub hemcivri ahmak u gab olmagla ni dm-i mekr u
hileye dsrrse gya mazrlardandir demek ister. Lkin hakikat-i hal byle olmayub
262
MusanniIin bu misill haylt-i btila ve nesyih-i mudillesine itibar edenlerin nice
muhtart-i azmeye giriItr ve kibet`l-emr persan u tarumr olacagi sikrdir.
Bundan maad kabyih u senyi talm ile iktiIa etmeyb kizb riyayi
mbalaga medh ederek daima isbat-i mdde in al-tarki`t-temsil zikr eyledigi
asar Boriya nm habs ancak kizb riya ve habseti sebebiyle mahv u muzmahil
oldugundan nsi bu deIa ni ishda cesaret edemeyb belki ekzeb`l-kzibn ve
ekIer`l-kIirn olan Aleksan nm papayi temsile ihtiyr edb der ki mesIr Aleksan
gyet`l-gye kzib ve b-veIa iken |147| mcerred rsd kizb riya sahibi olmagla
halkin hamkat u gabvetinden nsi dekk desise ve mekr hilesini ihI ve cem
metlib u maksidini icra eder idi. Amma malm ola ki mezkr papanin maksid u
metlibini bazan icr eyledigi halkin hamkat u gabvetinden olmayub belki rzigrin
bazi vukat ve zuhrttan iktiza etmisdir. Bhuss ol-esnada Frane ve Ispanya
krallarinin hirs u tama ve birbirlerine olan hasedlerinden nsi eyledikleri mnzaa v
mcadeleleri ve Italya hnedanlarinin neIsaniyetlerinden nsi birbirlerine olan bugz u
adavetleri ve On ikinci Louise nm kralin zaI u illeti mesIr papanin Iursat bulub ber-
murad ve km-yb olmasina illet-i mstakile olmusdur. Ve umr-i hriciyede kizb
riy v hile derece-i iIrta resde oldukda mcib-i mazarrat ve ayn-i ayb kabahat olur.
Hatta menkldr ki Kardinal Mazarin nm kimesne umr-i hariciyede ve akl u tedbrde
meshr-i enm iken veIret-i dekk hile ve riya ve huda kendye ayb verb medhl u
mezmm-i hss u m olmus idi.
Pes sart-i edeb Iazilete ve memdhiyyet u mezmmiyyete riyet etmekden
kata`n-nazar mcerred hkimlerin meslih u umrlarina nIia olan harekta nazar
olundugu takdirde yine hkm ederim ki kizb hile v riya ve hudanin bir trl lutI u
menIaati olmayub belki kubh u mazarrati kesredir. Zira bir kerre kizb hileleri
nmyn oldukda tekrar mahkmlarini tagl t u igIl edemediklerinden md sir
hkimler indinde dahi itibardan skit olurlar. Ale`l-huss bir hkim |148| lede`l-iktiza
eIl harektinin sebeblerini beyan zimninda etraI u eknIa beyannameler tahrir ve
irsl edb badehu der-akab mezmn-i mnderecenin hilIiyla amel eyledigi surette
mddet-i kallede kizbi sikr ve mekkr u hilekr oldugu alenen zhir u bedidr
olmagla bir dahi Ierd-i vhid kavl vadine itimad u itibar etmez. Ve egeri hkim
263
olanlarin li-maslahatin nakz-i muahede ve Iesh-i mslaha etmege mecbur olduklari
inkr olunmaz. Lkin byle bir zaruret mess eyledigi vakitlerde yine hkim-i mezbr
azmetinden evvel mtteIik ve mttehidlerini ikz ve ihbr etmek iktiza eder. Sart-i in ki
reyasinin emniyet ve selmeti veyahud hr bir maslahat-i azmenin temsiyeti in
mecbur olmadika hulI-i vad ve nakz-i ahdden be-gyet ihtirz u mcnebet eyleye.
Netice-i kelm MusanniI der ki; ilhd-i yin ve b-din olan hkim kIr
ilhdini zhd riya ile setr ihI edb suret izhr-i diyanet ederse mahkmlari
mezbra meyl mahabbet edb hr mezlim ve taaddiyti in eshel vech zre isyn-
i muhaleIet etmezler. Lkin bu bir re`y-i sakm ve Iikr-i gayr-i mstakmdir. Zira ilhd u
kIr misill gnah-i htat-i akliye u sakatt-i Iikriyyeden olub eIl-i cabbrne ve
gaddarne ile hibir kimesneyi tacz ve tekdr etmedigi surette zarar u ziyani yalniz
sahibine mnhasirdir. Halbuki zulm gadr leme muzirrdir. Binaenaleyh mahkmn
indinde bir hkim dil ve munsiI olub hernekadar dininde zI ise dahi mutaassib u
dindar ve zalim u gaddar olan hkimden her vechile ercah u evldir.
264
|149| FASL-I SMIN-I ASER: HAKIMLERE NSIN NEFRET VE
ADEM-I ITIBARINI ICB EDEN EFLDEN ICTINB ETMEK MUKTEZ
OLDUGU BEYANINDADIR
Hkimlere lzim olan hsl u Iezili baska baska tahrir beyan ettikten sonra
el-hlet hzihi hkimlere neIret ve adem-i itibar icb edb ictinb u ihtirzimi nzim
olan eIl u harekti ihtisar tarki zre tamamen beyan u iyn etmek mnsib grnd.
Imdi malm ola ki hkimleri beyne`n-ns menIr eden gasb u gret-i emvl-i raiyyet
ve zabt u tasarruI-i nisvn-i ahl-i memleket olub hkimler bu gne harekttan ihtirz
eyledikleri surette mahkmlarini hosnd ve skran ve s-i bi`l-Iesd olan mIsidn ve
ehl-i udvni i dam u pe rsan edb bi l -mni hkmetlerinde mstekarr olmak
mmkndr.
Amma hkimleri nsin nazar u itibarindan iskt eden tegayyr u televvn ve
hiIIet u tecennn ve adem-i cesaret u gayrettir ki bu misill kabyihden gyet`l-gye
ictinb-birle sahib-mekin olub eIl u harektinda azamet u secaat ve siddet u metanet
izhr etmek iktiza eder. Ve umr-i mlkiye ve meslih-i raiyyetten bir maddeyi geregi
gibi tecesss u teIahhus ve kem-huve hakkahu tashih u teIerrs ettikten sonra eyledigi
hkm azm u cezmden bir vechile rc eylemedigi halkin malmu oldukda bir
kimesne igIal u tadlle ve hilaI-i inh ile hkm-i evvelini tahvle cesaret edemeyb bu
vech zre hareket eden hkim ns indinde muteber olub halk dahi kendden havI u
hasyet zre olurlar. Ve bundan maad gerek ehl-i Iesd olanlar kolayligla aleyhine
ittiIak ve isyndan gerek dvel-i sire hcum u istildan ihtirz ederler ve ale`l-huss
hkim-i mezbrun hakkina mahkmlarinin |150| meyl mahabbetleri var ise emniyyet
u metneti kemlde olur.
Zira her hkimin havI u endisesi ya dern-i mlkden veyahud etraI ve dvel
cniblerinden olub eger etraI u cevnibden bir dsman kasd-i hcum ederse mademki
hkim-i mezbr blda mestr vech zre hareket eyleye, mdaIa-i dsmana lzim olan
askir ve aveneyi peyd edb daima mukavemete kdir olabilr. Ve eger skkn-i
memleketten bazi habs u mIsid olanlar sirren ittiIak ve bi`l-hiyne hal-i hkim
sevdasina zhib olurlar ise hkim inde`n-ns menIru`l-kulb olmadigi surette Iesd u
hiyanetin deI tedbri mmkndr. Ve Ii`l-hakka hain dsmanlarin s-i kasdlarindan
265
emin olmadigin halk beyninde memdh u mergb olmakdan al tedbr olmaz
429
. Zira
byle hkimin hal idmina halkin rizasi olmadigi hin ve mIsidlerin dahi
malmlari olmagla havI edb s-i kasd ve hiyanetten keII-i yed ederler. Ve bundan
mad ashab-i agrzdan bir kimesne bil mn ve mtteIik icr-yi m-Ii`z-zamr
etmek mmkn olmayub bi`z-zarure mahrem eyledigi kimesne dost-i dernu olub
hkimin hasm-i cni degil ise gerek muhatart-i melhza ve muhtemeleden havIen ve
ihtirzen ve gerek lutI-i hziri eltI-i meskke ve mehleye tercihen mahzar-i bahs u
inayet olmak midiyle beynlerinde olan sirr-i mektmu be-herhal hkime iIs eder.
Binaenaleyh bu misill ittiIak u tasmmlerin husl-pezr oldugu ndirttandir.
Ve hkim daima asker u kuvvet ve kavid u serit-i saltanat ile meyyed olub kendye
s-i kasd mlhazasinda olanlar ser-riste dosta verdikde giriItar oldugu ukbt u
te`dbt havIiyla |151| cesaret edemez. Bhuss hkim-i mesIr memdh ve mergb
oldugu halde bir ahad-i mrne s-i kasd u hiyanet etmege mbderet muhldir. Zira
mmkn olursa dahi cem mahkmn mezbr-i hine husumet-i tamme ile husumet
edb be-herhal ahz-i intikam ve cezasini tertibe ihtimam eylemeleriyle bir tarkiyle
onlardan necat bulmayacagi bi`t-tecrbe malmudur.
Ve bu kelmimi teyid eder vukt-i kesreden vaktimizde vkia-i sahihayi nakl
etmek mnsib grnmekle malm ola ki Canneshi hnedani Bolonya hkimi olan
Anibal nam kimesneye hasm u rakb olub bir takribiyle mezbr Anibalì katl u ihlk
etmekle hkmetinden hosnd olan mahkmlar der-akab hcum edb ktilleri idam
ve te`db ve hnedanlarini klliyen tahrb eylediler. Badehu harin hkim nasb
olunmasina razi olmayub maktuln sagr oglu kebr ve idare-i hkmete kdir oluncaya
dek yine ol-nesilden bir kimesneyi vekil`d-devle tayin ettiler.
Netice-i kel m mahkml ar i ni n meyl mahabbeti ni cezb eden hkim
mIsidlerin s-i kasd u ittiIaklarindan bir drl vesvese etmeyb belki menIru`l-kulb
ol an hki m be-herhal herkesden havI u endise etmek iktiz eder. Binaenaleyh
mdebbirn ve ukl cmleden akdem reyayi terIih u hos-hal ve ricl u kibri tatybe
istigal edb cmleyi me`yus etmemege sarI-i vs kudret ederler.
429
Machiavel burada zalimligiyle nl Ispartali Nabis (I. . 207-I. . 192) rnegini vermektedir. Bu
rnek, metinde atlanmistir. Bkz. Gven, a.g.e., s. 113.
266
Frane devleti ki rub-i mesknde vki dvel ve hkmt-i memdha ve
muntazamalardan biridir. Anda krallarinin istihkm u metaneti ve ahlisinin rahat u
reIahiyeti in vaz u tayin olunan cem kavid u kavnnin alsi parlamento tabir
olunur Divanìn tertibidir. Zira bu parlamentonun mcidi ve nzimi ricl u kibrin gurur
|152| ve t ama-i hamlarini ve har eket -i Iuzulnelerini ve sigr-i nsi n bi `t -tab
mezbrlara olan husmet u neIretlerini derk ve ricl kibri Ieda etmeksizin zabt u rabt
tarkini kh te`db ve kh siynet ve tatyb etmek muktez-yi akl-i selm oldugunu Iehm
edb krallari olan kimesne eger ricl kibri siynet ederse sigr-i ns dil-gr ve eger
sigr-i nsi himayet ederse ricl kibr mnIai l ol ub kral-i mesIrun al kile`t-
takdreyn mbtel-yi neIret olacagini mlhaza ile mezbr parlamentoyu vaz u tertib
eyledi ki bu misill umr sigr u kibrdan mntehab bazi kimesnelerin mariIetiyle
tayin olunan kavid u kavnn zre ryet olunmagla taraIeynden vezir-i vhid kralina
mnIail ve sikeste-htir olamaz. Ve bu tedbrden mnIeham olan budur ki hkim-i kil
tavz-i inayt ve tesriIti kendye mahss edb tertib-i ukbt u te`dbti ve mcib-i
neIret olan harekti hara tahml etmek iktiz eder.
Amma bazi kimesneler tevcih-i kelm edb nice imparatorlar blda bast u
beyan olunan re`y tedbrler zre hareket etmis iken kimi hayatini ve kimi hkmetini
tazyi eyledi dey beni tekzb etmek murad ederlerse mezbrlara cevab vermek in
imparatorlarin ve ez-cmle Marko |Markus Aurellus| ve oglu Commode, Pertinas ve
Julien, Sever, ve Antonin ve oglu Caracalla ve Macrin ve Heliogabale ve Alexandre ve
Maksimin-i namn imparatorlarinin hsl ve keyIiyt-i eIl u harektlarini tecesss u
teIahhus etmek lzim olub cmleden akdem malm ola ki ricl kibrin harekt-i b-
edebnesini men etmek hussunda sir hkimlerin giriItar olduklari usretlerden |153|
md Roma Imparatorlarina taviI-i askeriyenin hirs-i tama ve zulm taaddilerini deI
etmek subeti dahi var idi.
Bi naenal eyh Roma Imparat orl ari har hkimlerden ziyade muhtrt-i
gngne mbtel idiler. Ve sir sigr-i ns sdeg v reIhiyete ve emniyet ve rahata
ve taviI-i askeriye harb u kitle ve gasb u grete mil olub bu takdirce iki taraIin biri
ekser sahib-i sknet ve nk-h ve taraI-i har mteharrik ve hak-c olmak iktiz eder.
Imdi beynlerinde teIvt-i azme oldugundan nsi hkimleri ahad-i taraIeyni tercih ve
267
hallerine gre iki taraIi al m-yenbag tatyb etmek be-gyet mskil olmagla
taraIeynin zabt u idaresine istidd ve liyakati olmayan hkimler mahv u muzmahill
olurlar idi. Bu sebebden hkimlerin ekseri ale`l-huss mceddeden taht-i hkmete
sud edenler bu usret u subeti idrak etmekle sigr-i nsi Iikr mlhaza etmeyb
taviI-i askeriye taraIina meyl ragbet ederler idi ki tamam bu bir emr-i zarurdir.
Zira hkimler cem ns indinde makbul ve mergb olmak mmkn olmamagla
ekserinin meyl mahabbetlerini cezb etmege say u ihtimam lzimdir. Amma bu dahi
bazi sebeblerden nsi asr oldugu halde yine be-herhal taraI-i akv olan taviI-i
askeriyeyi intihb ve inIial u neIretlerine bd olan harekttan ictinb etmek iktiz eder.
Ve mceddeden imparator olanlar istihkm ve metanetlerin vIir inet u mzherete
muhta olmalariyla taviI-i askeriyeye sir nsdan ziyade izhr-i mahabbet u meveddet
ve hatirlarina riyet ederler idi. Maa-hz bu hareketin dahi mazarrati |154| muhtemel
olub be-herhal mnteIi veyahud mtezarrir olmak hkimlerin vech-i hsn kubh-i
idarelerine mevkIdur. Mesel Pertinas ve Alexandre nam imparatorlar halm u
mutedil ve mstakim ve dil kimesneler iken hsn-i idareye muvaIIak olmamagla
harab u mzmahil oldular. Ve Marko |Marcus Aurellus| nam imparator al tarki`l-
verase imparatorluga nil olub bu sebebden gerek taviI-i askeriye ve gerek sir nsin
minnetlerinden zde ve zatinda dahi sahib-i keml u Iazilet olmagla bir rtbede kilne
idare-i umr u hkmet eyledigi herkesin indinde makbul u muteber ve memdhiyet ile
muammer oldu.
Lkin blda mestr Pertinasìn ibtid-yi hkmetinde Ien-pezir oldugu
taviI-i askeriye Commode nam imparator-i seleIin eymindan ber ve keml-i ruhsat
ile icr-yi merama mutd olub Pertinasìn murad eyledigi zabt u rabttan mnIail ve dil-
gr veyahud taht-i hkmete sud etmesi hilaI-i merzlari veyahud sinn sli vIir
olmagla kendden r-gerdan ve mteneIIir olduklarindan nesèt etti. Ve bundan
mnIeham olan budur ki yalniz serr kabahat degil bazan hayr u melhat dahi bis-i
neIret olur. Ve hkim bazi kerre metanet ve istikrarin habs ve bed-kirdr olmaga
mecbur olur. Zira li-maslahatin cezb tatybe muhta oldugu taraI habs ve melnet-
pse olursa bi`z-zarure onlara tebeiyyet etmek iktiza eder. Amma Alexandre nam
imparator egeri env-i Iezi l v e hsl-i hamde i l e mut t asi I ol ub mddet -i
268
imparatorlugu olan on iki senede bil-hkm-i ser Ierd-i vhidi katl idama tasadd
etmedi.
|155| Lkin ma-hz idare-i hkmeti validesinin rey tedbrine havale ve
teslim eyledi dey adem-i liyakat thmetiyle taraI-i askirden hal idam olundu. Ve
bi`l-akis Commode ve Severe ve Caracalla ve Maximin nam imparatorlar zalim u
gaddar olub taviI-i askeriyeyi tatyb kasdiyla sir nsi vchile tahkir u tekdir etmisler
iken yine mecmu mahv u muzmahil oldular. Severe`den mad gyet`l-gye
mstid ve sahib-i liyakat olmagla vsil-i selamet olabildi. Fi`l-hakika mezkr Severe
ahlk-i s r u r bh i l e p r s t e ol ub eI l -i ki l ne ve harekt -i mdebbirnesi
mceddeden hkim olanlara ibret-nm ve medh taklide seza oldugundan nakl
taIsile syestedir.
Imdi malm ola ki mezbr Severe Bosna memleketinde olan askire serasker
olub Julius nam Roma imparatorunun adem-i secaat u liyakatini bilmekle gya
mukaddema Pertinas nam imparatoru katledenlerden ahz-i intikam etmek in kend
askerini Roma`ya idhle azmet eyledi ve bu bahne ile zamrinde cy-gr olan sevda-yi
imparatorlugu izhr etmeksizin keml-i sratle r-be-rh-i azmet olub tayy-i menzil
ve kat-i merhil ederek Roma memleketine dahil oldugu gibi askeriyle ale`l-gaIle
hcum u istil ve mesIr Juliusì katl inI edb tegallben ve tasalluten der-akab
kendsini imparator nasb ettirdi. Lkin imparatorlugun cem memlikini bi`l-istikll
kabza-i tasarruIuna idhl etmege Asya taraIlarinda Pescenniues Niger nam ve Frane
memleketinde Clodius Albinus nam kimesneler mni ve muarizi olub ikisiyle birden
mukateleye mbaseret ve mdaIaalarina mukavemet emr-i mski l ve hat ar -nk
oldugunu |156| hiss u idrak eylemekle tark-i hile ve hudaya slk-birle ahad-i hmyi
taglt ve igIal ve harini bi`l-muharebe idam u istsl etmege azmet eyledi.
Binaenaleyh Frane`de olan Albinus bir mektub-i meveddet-slub tahrir u irsl
edb Roma ahlisinden imparator nasb u intihab olundugunu iln ve ni dahi ahd
peymn ile imparatorluguna tesrk edecegini beyan ve bu takrible mezbr Albinus`dan
kesb-i itminn eyledikde cem asker u kuvveti ile Asya taraIlarinda olan Niger aleyhine
hareket ve mansur ve muzaIIer avdet ettikten sonra gya seriki olan Albinusùn hiyaneti
269
zuhur etti dey te`db in Frane`ye varub mesIru dahi idam u temdr ve memlikini
zabt u teshr eyledi.
Imdi bu cmleye dikkat olundukda mezkr Severeìn kuvvet ve secaat-i sr ve
hile-i rbhye gre geregi gibi taklid ederek makbul u muteber oldugu malm u sikr
olub itibar u shret ve istidd u liyakat-i mezalim ve taaddiytin icb eyledikleri neIret
ve mezmmiyete siper oldugunu Iehm ile bir demin avm-i nsdan iken ol-kadar
memliki ne vechile kabza-i tasarruIuna idhl edebildigi istigrb olunmaz. Ve mezkr
Severeìn oglu Caracalla nam imparator hayli Iezil ile rste olub bahadir u cengver
ve mesakkat-i seIeriyeye tkat-ver olmagla askir ve ns beyninde makbul u muteber
idi Lkin be-gyet zalim u gaddar ve kattl u hun-hr olmagla bir derecede menIru`l-
kulb ve bed-nm oldu ki kibet`l-emr askiri i inden bir sorbacisi yediyle katl u
idam olundu. Amma bu misll |157| hiyanet mrnden me`ys demin hareketi olub
men tedbri mskil vukut-i ndireden oldugundan nsi hkimlere lzim olan basar-i
basireti bz ve mukarrebnlerden bulunan muhaIizn ve ehl-i mensibi mehm-emken
tekdr u taczden ictinab u ihtirz etmektir Commode nam Imparator pederinin isrine
iktid ede idi cy-i hkmetinde mstekar olur idi.
Lkin ztinda zlim u gaddar ve nehhb u cebbar olmagla askirine vch ile
ruhsat verdiginden mad makam u derecesine lyik olmayan eIl u harekti irtikb u
tenezzl etmekle menIr u muhakkar ve kibet`l-emr maktul u mdemmer oldu. Ve
Roma askirinin mariIetiyle imparator nasb olunan Maximin nm kimesne sec u
bahadir iken evvelen gyet`l-gye Ieru-myelerden oldugundan ve sniyen Roma`ya
dhil oluncaya dek tayin eyledigi vekilleri ve kaimmakamlari env-i mezl i m u
taaddiyta tasadd edb cem ns mvekkili vekilleri gibi zalim u gaddar zann u kiyas
etmekle mezbr Maximin`den psin mteneIIir ve r-gerdan ve aleyhine isyn ile katl
idmina sitbn oldular. Amma Heliogabale ve Macrin ve Julien nmn imparatorlar
itibara syetse bir mariIet u hnerleri olmadigindan seran mbtel-yi derd mihnet ve
Itde-i hk-i mezellet oldular.
Netice-i kelm zaman-i kadmde olan imparatorlarin hali vech-i mesrh zre
idi lkin I-zamnina hkimler tavaiI-i askeriyeyi sir nsdan ziyade tatyb u taltIe
muhta degillerdir. Zira ol-vakitlerde Roma`nin askeri sir skknindan evIer ve
270
kuvveti ekser olmagla cezb tatybleri hkimlere elzem |158| idi. Lkin bu asrlarda sir
ns asker tiIesinden ekser u akv ol magl a onl ari n t al t I u tatybleri akdem-i
umrdandir.
Ve devlet-i Islmiyeden mada ki padisah-i l-makamlari taviI-i askeriyesini
be-herhal cezb etmege say u ihtimam iktiza eder, pes bu mezkrta dikkat olundukda
mezkr imparatorlarin izmihll u harabiyetleri eIl-i n-hemvarlarindan ve halkin
neIret u ikrahlarindan neset edb ber-minvl-i muharrer harekt-i mteIvite ile bazisi
devlet u ikbal ile evkt-gzr ve bazisi nahs u idbr ile dm-i derd belya giriItar
olduklari malm u sikr olur. Zira Pertinas ve Aleksan nam kimesnelere mceddeden
sahib-i hkmet olduklarindan nsi bi-tarki`l-verse hkim olan Marko |Marcus
Aurellus| nam Imparatorun eIl u harektina taklid etmek muzir ve gayr-i mIid idi.
Ve kezlik Caracalla ve Commode ve Maximin nmn imparatorlar Severe nam
imparatorun istidd u liyakatinden b-behreler iken mezkrn eIline taklid etmek
mahz-i hata idi.
Imdi hkimler mutlaka Marko veyahud Severeìn eIl ve harektlarina taklid
ve tebeiyyet etmeyb mcerreden hkim olmagin Severeè ve hkmet-i ceddeye
metanet u istihkm vermekin Marko`ya tebeiyyet ederek muktez-yi vakt hale gre
nIi u mIid olan tedbrleri her birinden intihab etmek Iikr-i savbdir.
271
Cevab-i Mmeyyiz
430
:
MusanniI keml-i habset u melanetinden nsi 'hkimler habs u gaddar ve
dekkk u hilekr olmak iktiza eder dey bast-i makl-i dallet-mele cesaret edb te`liI
u ins eyledigi kitab kutt-i tark ve eskiyaya |159| lyik u sez oldugundan mad
avm ve cehele-i nsi hkmete tahrk u igv etmekle cem cumhur ve hkimlere
muzirr ve muhill-i nizam ve mzl-i rahat-i enm ve mIsid u mudill-i lem oldugu
ml-kelmdir. Pes hkimlere lzim olan ancak adalet u melhat oldugu ezher-i mine`s-
sems olup isbati delil berhnden mstagni olmagla yalniz bazi rd u beyan eyledigi
mlahazt-i Isideyi redd mene mbaseret olunur.
Imdi MusanniI-i mezbr zann eder ki hki ml eri mekruh u mayb ve
menIru`l-kulb eden gasb u gret-i emvl-i raiyyet ve zabt u tasarruI-i nisvan-i ahli-i
memlekettir. Fi`l-hakika gasb u gret mcib-i neIret u mezemmettir. Lkin zen-dostluk
endn mcib-i mezemmet degildir. Zira Roma memleketinde skine olan avretlerin
zevci ismiyle meshr olan Roma asari Julius ve Frane krali Ondrdnc Louise ve
Leh krali Nalkiran nam kimesneler gyet`l-gye zen-dostlar iken deyyr-i neIret u
medhliyyete mahzar olmadilar. Amma mezbr asar kibet`l-emr katlolundu denrse
cevab ederim ki katl idm zen-dostlugundan iktiza etmeyb Roma`nin hkmet-i
cumhuriyyesini Iuzul hkmet-i mstakilleye tahvl etmek murad eylediginden nesèt
etti. Maa-hz bu cevabdan murad ve maksadim ber-mceb-i surt-i db kabahat u
gnah olan zinayi mubah menzilesine tenzil etmek olmayub ancak hkimlere muktaz
430
Bu blmn girisi olan ve Bati IelseIesinde ontolojik bir sistem arayisina dair dile getiren kisimlar
atlanmistir. Ilgili metini asagida vermek istiyoruz:
'Sistem zihniyeti insan mantigi iin her zaman bir tehlike olmustur; geregi yakaladiklarini sananlari ve
dsncelerine temel ettikleri bir Iikre glnce kapilanlari yaniltmistir; onlari kim olursa olsunlar,
geregin arastirilmasinda daima yikici olacak olan pesin yargilarla mesgul etmistir, yle ki sistem
meraklilari ortaya kanitlara dayanan bir sey koymaktan ok roman meydana getirmislerdir.
'Eskilerin gezegenler alemi, Descaretesìn yildizlarla ilgili dolasimi sistemi, Leibnizìn ruhla vcut
arasinda nceden kurulmus bir uyum bulundugu nazariyesi merakin sebep oldugu yanilmalardandir. Bu
IilozoIlar hi tanimadiklari ve tanimak zahmetine bile katlanmadiklari bir memleketin haritasini yapmaya
kalkismislardir; birka sehrin ve nehrin adlarini bilmisler ve onlari muhayyilelerinin nasil hosuna gitmisse
yle yerlestirmislerdir. Sonralari, bu zavalli cograIyacilari utandiracak bir sey oldu: Baska meraklilar bu
ok gzel tasvir edilmis memleketlerde yolculuk ettiler; bu yolculara da birine kiyas, tekine de tecrbe
denen iki sey rehberlik etti; bu adamlar, bu sehirlerin bu nehirlerin, yerler arasindaki bu mesaIelerin
tekilerin dediklerinden her noktada ok degisik olduklarini grerek hayretler ierisinde kaldilar.
'Sistem hirsi yalniz IilozoIlara zg bir ilginlik olmakla kalmadi, politikacilari da sardi. Bu ilginliga
dsenlerin basinda Machiavel bulunur: O, bir hkmdarin hain ve dalaverici olmasi gerektigini
ispatlamak istiyor; Hatay, a.g.e., s. 182-183.
272
neIret u mezemmet olmadigini beyan u izah etmekdir. Ve egeri hkim-i nk-hsl-i
pk-nazara gre taassuk-i nisvn avI olunur, amma be-sart-i in ki cebren ve kahren
tasarruI-i zenndan ihtirz eyleye
431
.
|160| Bundan mad musanniI 'bir hkim aleyhine olan ittiIakt u hiynttan
emin u slim olmak in mahabbet-i nsi cezb etmek iktiza eder deyb maa-hz Iasl-
i digerde dahi 'bir hkim kulb-i nsa havI u hirs ilk etmek lzimdir demekle
kelminda tenakuz vki olub kahinn ve mstahricnin rumz-i mskileleri gibi
mlahazasi ne oldugu malm degildir. Hemn ale`l-itlk cevab ederim ki; hkimlerin
mrne s-i kasd ve aleyhlerine ittiIakan hiyanet etmek egeri bu asrimizda nadir ve
431
Orijinal metinde yukaridaki paragraItan sonra yer alan alti paragraI atlanmistir:
'Ben bunu hkmdarlarin hovardaliklarini hos gstermek amaciyla sylemiyorum, ahlk ynnden kt
olabilir bu, ben burada hovardaligin hkmdarlari tiksin kilmiyacagini degil, baska bir seyi ispatlamayi
hedeI tutuyorum. Nasil ki kaIali insanlar Newtonùn eserleri arasinda Apocalypse zerine aiklamayi bir
zaaI olarak gryorlarsa, iyi hkmdarlarda da, aska, yle bir gzle bakilir.
'Yalniz, bence dsnlmeye lyik bir sey varsa, o da sudur; hkmdarlara kadin konusunda perhiz
tavsiye eden bu doktor, Floronsali idi; sahip oldugu teki iyi niteliklerinden baska, sakin Machiavel
stelik bir de cizvit olmasin.
'Simdi, neIret edilir bir hale dsmemeleri iin hkmdarlara verdigi gtlere gelelim. Onlarin ne
maymun istihali ne degisken ne alak ne kadinimsi ne de kararsiz olmalarini istiyor; bunda hakki var
elbette; ama ayirica onlara ok yce, ok agirbasli, ok cesur ve sarsilmaz grnmeyi de salik veriyor.
Cesaret iin bir sey demem, yle oluslari iyidir; Iakat neden hkmdarlar bu Iaziletlere sahipmisler gibi
grnmekle yetinsinler de gerekte bunlara sahip olmasalar? Hkmdarlarda bu nitelikler sahiden yoksa,
byle grnmeyi hi beceremiyeceklerdir ve aktrle sundugu kahraman ayri ayri kisiler olduklari
hissedilecektir.
'Machivel bir hkmdarin baskasi taraIindan yneltilmeye de yanasmasini istiyor; Iikrinin degistirilmesi
iin herhangi birinin onun zerinde etkisi bulundugu kestirilmesin diyor; hakki var; ama ben sunu iddia
ederim ki dnyada kimi ok kimi de az olmak zere baskasi taraIindan ynetilmeyen kimse yoktur.
Amesterdamìn bir vakitler bir kedi taraIindan yneltildigi sylenir. Bir kedi mi? Bir sehir bir kedi
taraIindan nasil ynetilir? Diye sorulacakti. Su birbirine bagli durumlari gzden geirirseniz, kendiniz de
buna inanirsiniz? Bu adamin gtlerini kr krne uyguladigi bir karisi vardi; bir hizmetinin de bu
kadin zerinde, bir kedinin de bu hizmeti zerindeki etkileri mutlakti; su halde sehri yneten kedi
oluyordu. Kaldi ki yle haller olur ki bu hallerde davranisini degistirmek bir hkmdar bile olur,
hatalarini anladigi her zaman da byle yapmasi beklenir. Papanin kendini sandigi gibi, hkmdarlar da
hatadan salim olsalardi, o zaman duygulari zerinde stoaci bir sarsilmazliga sahip olmakla iyi ederlerdi;
ama onlarda da kisinin btn zaaIlari bulunduguna gre, kendilerinidzeltmeyi ve gidisatlarini daha iyi
hale getirmeyi dsnmekten bir an geri kalmamalidirlar. XII. Charlesìn asiri katiliginin ve inadinin
Bender`de onu az kalsin perisn edecegini ve onu mahveden seyin, kaybedilmis birka savas olmayip bu
sarsilmaz hali oldugunu bir kere daha hatirlayin.
'Machiavelìn teki hatalari da sunlar: 'Ordularina deger verildike bir hkmdar hibir zaman
mtteIiksiz kalmaz diyor; bu da dogru degildir, ama buna, ordularina ve szne diye bir ilave yapilirsa o
baska; nk ordu hkmdara baglidir, ittiIaklarin yerini bulmasi ve ordunun davranisi onun namuslu
veya namussuz olusuna bakar; Hatay, a.g.e., s. 184-186.
273
belki mteazzirdir, lkin bu hussda MusanniIin tahrir u beyan eyledigi illet u
sebeblerin sihhati inkr olunmaz
432
.
Pes ricl u kibrin ve sigr-i nsin meyl mahabbetlerini cezbe medr olmak
in hkimler tahvI u te`db misill tekdir ve tebrd-i kulb eden umru harlara tahml
u siparis etmek muktez-yi akldir deyb bu mnsebet ile Frane parlamentosunu medh
sen eder. Lkin medh senaya lyik olan Ingiltere parlamentosudur ki cem umrun
tedbr u tanzimi ale`t-taIsil anda iltizm olunub hkimlerine icr-yi hayrdan gayri bir
seye ruhsat yokdur.
Ve musanniI-i mezbrun tadd u tariI eyledigi imparatorlarin harabiyet u
izmihllleri mcerred harekt-i n-ber-c v gaddarnelerinden iktiz edb yalniz
pkize-tynet ve nk-hsl olan hkimler daima sadet u ikbal ile evkt-gzr u km-kr
olub gaddar u bed-girdar olanlarin niceleri idbar u rezalet u demmr oldugu ktb-i
tevrh tetebbu ve mtalaa edenlere malm u sikrdir.
|161| Ve Maxi mi n Ir-mye ve mechl`n-neseb bir kimesne olmagla
hkmetinden tard u katl olundu dedgi daire-i akldan haricdir. Zira taht-i hkmete
sud eden hkimin bade`s-sud haseb u nesebine nazar olunmayub belki kesb
eyledigi kuvvet u kudret u izzete nazar olunur. Mesel Popyan nam imparator bir
tacirin ve Probos nam imparator bir bahebnin ve Div-i Kaletyan nam imparator bir
esirin ogullari iken kuvvet ve kudret tahsiliyle beyne`n-ns hayli muazzez u muteber
idiler.
Bhuss Ingiltere hkmetini kabza-i tasarruIuna idhl edb Avrupa ahlisine
rs-i rub u hirs eden Cromwell nam kimesne avm-i nsdan bir sahs-i mechlu`n-
neseb ve Ir-mye idi. Ve el-yevm dahi istih|k|ak u liyakate nazaran nice Ir-
432
'Bu Iirsattan yararlanarak ve genel olarak sylemeliyim ki Iesatlara ve cinayetlere dnyada pek
basvurul muyor art i k; hkmdarl ar emni yet t el er bu ynden, bu sul ar eski mi s, modal ari ni
kaybetmislerdir; Machiavelìn bu hususta ileri srdg nedenler de yerindedir; kala kala bu derece
korkun cinayetleri ya soIuluk ya da ruhanilik yznden isliyebilecek bazi dindarlarin taassubu kalmistir.
Fesat konusunda Machiavelìn syledigi iyi seyler arasinda ok iyi olan Iakat onun agzinda ktlesen biri
var, o da su: 'Bir Iesati, diyor, onu tehdit eden cezanin korkusuyla saskin olur, hkmdarlarsa,
imparatorlugun yceligi ve yasalarin otoritesi ile desteklenirler. Bana yle geliyor ki ikar, kiyicilik,
zorbalik ve gasiptan baska sey telkin etmiyen politikaci yazarin, yasadan sz etmesi acaip kaiyor.
Machiavel protestanlar gibi hareket ediyor. Katoliklerin dinsel inanislarini yere almak iin
inanmiyanlarin kanitlarindan yararlaniyor, protestanlari yere almak iin de katoliklerin inanlarina sebep
olan kanitlari kullaniyor. Ne cambazlik!; Hatay, a.g.e. s. 186.
274
myelerin mensib-i seyIiye ve klemiyyeye itil ve irtiklari mcib-i menIi-i kesre
olub bu sebebden haseb u nesebleri cihetinden anlari tahkr degil belki tevkr edb
anlara mun ve taraIgr olmak vaziIe-i halimdir. Zira indimde liyakat u istihkk her
vech ile haseb ve nesebden akdemdir. Ve bundan mad MusanniIin 'imparatorn-i
mtekaddimn istikrar u metanetlerin be-herhal taviI-i askeriyeyi taltI u tatybe
muhta idiler dedg galat u hezeyndir. Zira ktb-i tevrhde tahrir olundugu vech
zre ol-vakitte Roma askiri bir mertebede itaatten hurc etmisler idi ki tatyb u te`db
ile cezb zabtlari mmkn olmadigindan nsi ikide birde isyn ve gngn hiyanete
mbaseretleri nmyn olur idi
Lkin el-hlet hzihi taviI-i askeriye blk blk tertib olunub kkleri
byklerine ve cmlesi zabitnina mut u mnkad |162| ve birbirlerine merbut ve taht-i
zabit-i itaatte mazbut olub mansiblari ancak krallari taraIlarindan tevcih olunmagla
onlardan bir trl havI u ihtirazimiz yokdur. Ve Devlet-i Aliye-i Islmiyye dahi
askersini eger bu vech ile idare edeydi isyn ve tasallutlarindan be-herhal emin u salim
olmasi mukarrer idi. Imdi her hkim cem mahkmlarini bil-Iarkin ve l-imtiyazin
taltI u terIh etmek iktiza eder. Zira tarz-i har zre hareket ederse mahkmlari
beyninde hased peyda olub nice mazarratlarin sudr u zuhru muhtemeldir.
Ve MusanniIin mcerreden hkim olanlara ibret olmak zre rd eyledigi
Severe nam imparatorun harekt-i gaddrnesi be-gyet muzi r ve Marko nam
imparatorun eIl-i dilnesi nIia olub beynlerinde mugyeret ve teIvt kemlde iken
Marko`yu Severe ve ona benzer habsler iddindan addetmesinden isticb u istigrb
olunmaya.
Hlasa-i kelm kil u Izil ve munsiI u dil olan mezkr Marko nam imparator
ve onun misilliler keml-i emniyet u reIahiyyet ile muammer u km-yb u muteber olub
zalim ve gaddarlarin hernekadar istiddlari var i se dahi yine kibet`l-emr rezil u
mkedder ve makhr ve mdemmir olduklari bi`t-tecrbe sekk sbheden mu'arr ve
reyb teredddden mberrdir.
275
FASL-I TSI-I ASER: TEDBIR VE SIYASETE DAIR BAZI MEVDD
BEYANINDADIR:
Ni ce hkimler kesb-i emniyet in lt-i harbiye v eslihayi mahkmlari
yedlerinden ahz u kabza mbaseret ve niceleri mebd-i hkmetlerinde izhr-i husmet
edenleri cezb imleye sarI-i vs-i kudrete mbderet ve bazilari nihayetinde izhr-i
kuvvet u kudret in kasden |163| kendye hasim ve dsman peyd ve kimi ittiIak ve
ittihadiyla rs-i mazarrat etmeleri havIindan nsi beyne`l-mahkmn sikk u niIk ilk
ve kimi mceddeden kil u husn bina v ins ve kimi kil-i mevcude ve husn-i
kadmeyi hedm iIn ederler. Ve eger i cem memlikin ahvl u keyIiytina
hakikatleri zre vakiI olmaksizin baska baska tecesss ve bu misill tedbr u harektin
menIaat ve mazarratlarini Iehm teIerrs etmek mskildir, lkin maa-hz ale`l-itlak
nIi ve muzir olanlari mmkn oldugu rtbelerde tahrir u beyana tasaddi v taarruz
etmek mnsib grnr.
Imdi malm ola ki mceddeden hkim-i kil olanlar mahkmlarini lt-i
harbiye istimlinden men eylemediklerinden mad mezbrlara mahss esliha-i
cedide peyd ve gnagn nevzis ve ita ederek mecmunun kulbunu cezb ve
kendlere taraIgr ve mun edb hkmetlerinde mstahkem u emin ve mstekarr u
metin olurlar idi. Ve I neIsi`l-emr mecm-i skkn-i memleketi silahlandirmak
mmkn olmayub lkin iml-i eslihya intihab olunan eshs tatyb u taltI ile makam-i
sadakat u istikamette ikametlerine reh-yb olurlarsa beher-hal yakinlarindan hkimlerin
bir trl havI u ihtirazlari kalmaz. Belki mezbrlar hizmet-i muhaIazada istihdama sir
ns zerine tercih u takdim olunmalarindan bi`t-tab memnun u mahzz olub ed-yi
hizmette Ieda-yi bas u can ederler. Ve sir ns dahi onlarin ancak irtikb-i muhtrt ile
mstahakk-i inayet olduklarini Iehm derk edb bu vechile mlteIit u mkerrem
olmadiklarindan mnkesir`l-htir |164| olmazlar.
Amma b-cemihim mecmunun yedlerinden lt-i harbi ye ahz u kabz
olunursa hkimlerinin kendlere s-i zanlarina binen adem-i emniyetleri cmlesini
mnIai l u di l g r ve r-gerdan u tenIr etmege bi s ol ub bu suret t e hkim olan
kimesneler metanet ve istihkmlarin tedark-i askir-i ecnebiyeye mecbur olurlar. Ve
askir-i ecnebiyyenin mikdar-i zaI u kudretleri ve mdaIaa-i dsmanda teksl u
276
semahatleri ve mahkmlarin muhaleIetleri zuhur ettike hkimlerini muhaIazaya adem-i
kuvvetleri Iusl-i sbikada bast u tahrir olunmus idi.
Bi naenal eyh her hkim-i c e d d as ker i ni di men ol -hkmet-i c e d de
skknindan tedrk ve tertib etmek iktiza eder. Amma an-asil sahib-i hkmet olub
mceddeden bir memleketi Ieth teshr edb memlik-i mahrse-i atkasina zamm u
ilhk ederse memleket-i mezbrenin muhaIazasini askir-i mahssasina siparis ve teIvz
eyl eyb Iet hi nden evvel izhr-i me y l s a d a k a t v e inet u mzheret eden
kimesnelerden mad cem skknini iml-i eslihaya gayr-i mezun ve mrr-i
eyymiyla zI u zebn etmek muktez-yi akl-i selimdir.
Pes Pistore memleketinin hkimi beyne`l-mahkmn ilk-yi sikk u niIk ve
icra-yi esbb-i perisn v teIrika edeydi ve Piza memleketinin kil-i metnesi olaydi
Ieth teshr olunmazlar idi dey Iikr-i btil ve mlhaza-i b-til ile bu misill tedbr-i
muzirreye slk etmeleri muktez-yi beleh u hamakattir. Zira sikk u niIk ve teIrika v
adem-i viIak hibir tarihde rs-i hayr u menIaat etmeyb daima memlikin izmihll u
harabiyetine sebeb olduklari muhakkakdir. |165| Ve ale`l-huss ol-memlike hcum-i
dsman vki olsa zI olan taraI neIsaniyetlerine binaen dsmana meyl ragbet edb
taraI-i har dahi mukavemete kdir olamadigindan memlik-i mezbrenin suhlet ile
Ieth teshrine illet-i mstakille olurlar.
Venedik memleketinin cumhuru GuelIe ve Ghibellino nam iki memleketin
skknini birbiriyle mnazart ve murazt ile isgal ve bu takribiyle umr-i mlkiyeye
mdahaleden ve isyn u muhal eIet e mbaserett en ve i t t i Iak u i t t i haddan men
mlhazasiyla daima beynlerine ilk-yi sikk u niIkdan hli degil idi. Lkin badehu
bu tedbrden ndim u pesmn oldu. Zira ol-esnada Vaila nam mevzide vki olan
muharebesinde maglub ve mnhezim oldugu gibi skkn-i mezkrndan bir Iirka-i
kaviye Iursati ganimet bilb der-akab isyna mbaseret-birle ribka-i itaatlerini cumhur-
i mezbrun ribka-i rikkiyyetinden ihrc ve tahlse kudret-yb oldular.
I mdi bu misill hareket zaI alameti olmagla sahib-i kudret ol an hkim
hernekadar vakt-i hazerde nsi isgal etmek takribiyle bazen nIi ise de vakt-i seIerde
vch ile muzirr olan sikk u niIki irtikba bir tarkiyle tenezzl etmez.
277
Pes hkimler dar olduklari umr-i mskileye ve kr-i dsvra zaIer-yb
olduka shretleri mzdd ve terakki-yb olmagile baht u tli dahi hkim-i bi`l-
verseden ziyade muhtac-i nam u memdhiyyet olan hkim-i ceddi terI u izm etmek
murad eyledikde mertebe-i secaat u cesaretini ve mikdar-i istidd u kabiliyetini iln u
isaat |166| in ad v muhaliIn ve hussd u muarizn tedark u idd ve bu vech
zre hkim-i mezbru galib etmekle derece-i uly-yi satvet ve mehbete il v isad
eder.
Binaenaleyh bazi kimesneler ge-Iehm olduklarindan nsi, gya kil olan
hkim galib ve muzaIIer olub meshr u muteber olmak in kasden kendye husema
v ada tedark ve peyda etmek iktiza eder zannettiler. Bu ise kr-i kil degildir. Ve
bundan mad hkiml er ve al e`l -huss t aht -i hkmete mceddeden isd eden
kimesneler mebd-i hkmetlerinde hkim-i evvellerine sadakaten izhr-i husmet u
muhaleIet edenlerden ibtid-yi emrde bir mikdar dost u mun ittihaz etmek lzimdir.
Zira bunlardan bazen mukaddema inet ve muzaheret l eri ne itimad eyledikleri
kimesnelerden ziyade istikamet u gayret ve sadakat u hizmet msahede ederler.
Binaenaleyh Sienne hkimi ol an Pandol phe Pet r ucci nam ki mesne dai ma bu
misilllerini taraIina cezbe ihtimam ve hidemtinda istihdam eder idi, l kin bu dahi
kavid -i klliyeye muhaliI olmagla malm ola ki mukaddema izhr-i husmet u
muhaleIet edenler taayys ve emniyetlerin hkime intisab ve istinada muhta iseler
eshel-i vech zre cezb olunub thmet-i husumet ve muhaleIet-i sbikalarini Ierms
ettirmek midiyle sadakat u istikamet ibrzina be-gyet say u dikkat ederler. Ve bu
vechile mezbrlarin hkimlerine olan lutI u hizmetleri kadm dost u mun olub
istihkk-i sbiklarina magruren ol-hnde mceddeden ibrz-i hidemt ile hkimlerine
inet u mzheret |167| etmekde tekslleri olan kimesnelerin sadakat u istikamet ve
gayretlerinden ezyed u ekserdir.
Ve bundan mad skknindan bazi kimesnelerin davet u inetleriyle bir
memleketi kabza-i t a s a r r u I u n a idhl e d e n hkim o l -mui nl e r i n inet u
muzaheretlerinden nesèt eyledigini Iikr mlhaza ve sebebini hakikati zre tecesss
ve teIahhus etmek iktiza eder. Eger inet u mzheretleri hkim-i mezbre meyl
mahabbetlerinden olmayub mcerred tavr u tarz-i hkmet-i s bikadan dilgr u
278
mteneIIir olub tebdl ve tagyr sevdasiyla ise bu misillleri tatyb u irz etmek
mteassir ve dostluklari dahi sabit ve ber-karar olmak mteazzirdir. Ve hudst ve
vukat-i maziyeye nazar ve dikkat ile nazar olunsa tarz-i hkmet-i sbikadan hosnd
ve razi olub evvelemirde mstevlye izhr-i husmet ve muhaleIet edenleri badehu bir
tarkiyle dost ve hayir-hh etmek tama ve denet ve adem-i kanaatlerinden nsi
mstevl-i mezbru i anet u muzheret edenlerin meveddet u mahabbetlerini hiIz u
hirset etmeden eshel oldugu zahir u sikr olur. Ve dahi zaman-i kadmde isyn
edenleri zabt ve dsmannin hamle-i llarini deI zimninda husn ve kil-i metne
bina ederler idi, lkin I eyymina hz bu tedbr mer ve muteber degildir.
Hatta Nikola ve Nicolas Vitelli nam kimesne Castello sehrini Ieth eyledikde
muhaIazasina kdir olmagin iki dane kilasini hedm tahrb eyledi. Ve Urbin dkasi
olan Guido Ubaldo nam kimesne memlikini Borgia`nin yed-i tasallutundan istihls
eyledikde bil husn u kil Ieth teshr mskil olur zumuyla cem kili kal u hedm
eyledi
433
.
Hlsa-i kelm |168| hkimlere cem kal-i seddeden ziyade rs-i metanet u
istihkm eden ancak mahkmlari beyninde makbul u mergb olmakdir. Zira menIr-i
kulb olduklari halde mahkmlari kibet`l-emr isyn edb etraIda olan devletler dahi
Iursati ganimet addederek slere imdad u inette dakika Ievt etmeyecekleri mukarrer
olmagla husn ve kil-i metne v mstahkemin zerre kadar lutI u Iideleri olmaz. Ez-
cmle taiIe-i zenndan Contese de Forli nam avret gibi bir kimesneye kaleleri lutI u
menIaatleri oldugu hibir tarihde mesm u mer` degildir. Ve mezbre avretin hikyesi
bu vech zre vki olmusdur ki hkmet ve itaatinde olan mahkmlari isyn ve zevcini
katl idam eylediklerinde mezkre avret bir hisn-i hasne tahassun edb dvel-i etraI
ol-esnada sair maddelere mesgul bulunub slere imdd u inet edemediklerinden nsi
433
Burada eksik bir kisim vardir. Atlanan metin syledir:
'Demek ki sartlara gre kaleler iyidir ya da ktdr; ve bir yandan isine yararlarsa, br yandan da zarar
verebilirler. Bu ise syle bakmak gerekir: yabancilardan ok kendi halkindan korkan prens kale
yaptirmalidir; ama halktan ok yabancilardan korkuyorsa ona bosvermelidir. Francesko SIorza`nin
Milano`da yaptirdigi sato, bu aileye devletteki tm baska karisikliklardan daha Iazla zarar vermistir ve
verecektir. En iyi kale halkin neIretini ekmemektir; nk halk senden neIret ederse yaptirdigin kale seni
kurtarmaz; zira halk bir kez silaha sarildi mi ona yardima gelecek yabancilar eksik olmaz. Zamanimizda
bi r kal eni n herhangi bi r prense yaradi gi grl memi st i r meger ki kocasi Kont Gi rol amo`nun
ldrlsnden sonra Furli Kontesi sayila; zira halkin galeyanina karsi kaleye siginmis, Milano`dan
yardim gelmesini beklemis ve devletine yeniden sahip olmustur; Gven, a.g.e., s. 125.
279
memleket-i Milano`dan istimdd eyledigi asker inetiyle deI-i gile-i ihtilal ve
mahkmlarini tekrar daire-i itaate idhl edebildi. Amma badehu Sezar Borgia nam
kimesne mesIrenin memlikine kasd ile zerine hcum edb mahkmlari dahi mezbr
Sezar Borgia`ya tbi olduklarindan bilahire matrde ve makhre oldukda sahib-i kil
olmadan ise beyne`l-mahkmn makbl ve mergb olmak her vechile evl v enI
oldugu Iehm idrak olundu.
Imdi kila bina edenler lyik-i medh mezemmet degiller ise lkin mcerred
kil ve husna itimaden ve igtirren mahkmlarin neIretlerinden ictinb u ihtirz
etmeyenler mstahakk-i kadh u mezemmettir.
Cevab-i mmeyyiz:
|169| Hkimlere umr-i sbikaya vkiI ve ahvl-i lhikayi mtecessis u riI
olmak iktiza eyledigini beyan kasdiyla vakt-i cehalette Italya memlikinde bni-i
mebn-i hkmet olan Jans nam hkimi ikiyzl resm tasvir ederler idi. Ve I-
neIsi`l-emr bi r hkim istiIade zimninda ktb-i tevrhi tetebbu ve mtalaa edb
havdis-i kevniye-i maziyeye tahsil-i ittila ve umr-gzeste v haziradan ahvl-i
mstakbeleyi istitl ve keml-i hads Ierset ile deIter-i imrzdan vukut-i Ierdyi
kiraat ve umr-i mechuleye vukI ve intikle sarI-i vs kudret etmek be-gyet
lzimdir.
Binaenaleyh MusanniIin hkimlere rd eyledigi mevdd-i hamseyi tecesss ve
eyyam-i sliIeyi bu vakitlerimize tatbik ederek terIk u teIerrs etmek iktiza eder.
Imdi madde-i ulsi mahkmlari istiml-i alt-i harbiyeden men veyahud
adem-i men hussudur. Malm ola ki bu vaktimizde olan tarz-i muharebt zaman-i
kadmin tarz-i muharebtina msabih olmayub vch ile mteIavit olmagla memlik ve
hkmt askir-i mualleme ve mrettebe ile hiIz u hirset olunub grh-i skkndan
msellah iseler dahi havI u hasyet veyahud istimdd u istinet olunmaz. Ve eger vakt-i
muhasarada skkn-i mahsurn bi`z-zarure lt-i harbiyeye vaz-i yed ve mukateleye
mdahale ederler ise dsman bu vazlarin ekmeyb der-akab skkn taraIlarina ve
280
emvl u esya ve hnelerine mahss humpre-i tes-br ve glle-i pr-nr ile sl-i
mazarrata mbaseret eder.
Maa-hz henz Ieth teshr olunan memleketin skknindan s-i zanna
binaen |170| vesvese olundugu halde esliha ve lt-i harbiyyeleri ahz u kabz olunmak
muktez-y i a k l u tedbr-i h asendir. Zira zaman-i kad mde Romalular Ingiltere
memleketini kabza-i tasarruIlarina idhl eylediklerinde skkni bi`t-tab cebr ve cesur
ve mil-i Iesd-i dsvr olmagla mezbrlari geregi gibi zI u zebn etmedikce zabt u
rabtlarina muvaIIak olamadilar. Ve Korsika cezresinin ahlisi har memlik-i vsia
ahlisine nisbet ile bir Iirka-i kalile iken secaat ve cesaretleri kemlde oldugundan nsi
hl zabt u rabtlari ve idare-i umrlari ancak tedbr-i isabet-pezr ve suhlet u taltI u
istimlet ile mmkn olur. Hatta syle ki cezre-i mezkre ahlisini makam-i itaatte
i bk et mek i n isyn ve muhal eIet e medr ol an l t -i harbiyeyi bir tarkiyle
yedlerinden ahz etmege msra at ve ahl k u h isllerini tadl ve husnetlerini
mlyemete tebdl etmege mbaderet iktiza eder. Ve bu Korsika`nin ahvaline vkiI olub
gh ve sahib-i intibah olan kimesne arz-yi zadeg v serbestiyet kilub nsa ne
derecelerde secaat ve cesaret ilka eyledigini ve mahkmlari tazyik u tacz etmek insaI
u adaletten brn oldugundan mad ne mertebede mstelzim-i muhatart-i gn gn
oldugunu Iehm idrak eder.
Pes 'bir hkim bir memlekete mstevl olub Ieth teshr ettikden sonra vakt-i
hcumunda hkimlerinden hosnd olub mstevlye husmet ve muhaleIet edenlere mi
yahud hkim-i kadimlerine hiyaneten merkma ianet u mzheret edenlere mi itimad
u itibar etmek evldir dey MusanniIin madde-i sniyesine |171| bu gne cevab
ederim ki; bir memleket bazi skkninin hiyneti ve mstevlye inetleri sebebiyle
Ieth teshr olundukda bu misill hinlere ber-tarkiyle itimad etmek caiz degildir. Zira
sadakatten b-nsib olmalariyla daima hiyanet-i cibilliyelerini icraya mterakkib-i
Iursattirlar. Amma hkim-i evvele sadik olanlar me`mldr ki hkim-i lhika dahi sidk
u huls zre hizmet ederler ve ekseriya sidk u huls sahibleri zatlarinda kil u halm ve
mut u mstakim olub b-huss emlk u arazi sahibleri dahi olurlar ise b-eyyi halin
Iesd u Ietretten ve tebeddl teceddd-i hkmetten ihtiraz u mcanebet ederler Lkin
281
bu cmle ile muktez-yi akl u rsd sedd olan evvelemrde bila-teharr vel tecribetin
Ierd-i vhide itimad etmemekdir.
Amma eger bir memleketin skkni zalim gaddar olan hkimlerinin zulm u
taadddsine tahamml edemeyb keml-i acz u iztirablarindan nsi, tahls-i girbn
midiyle har bir hkimi bir takribiyle davet ve hkmetini kabule msraat edecek
olurlar ise meduvv olan hkim ol-mazlumlara itimad ve dil-hhlari zre inet u imdd
etmek iktiz eder. Syle ki ona iltic edb cem esyadan ziyade kiymetli olan hkmeti
yed-i kiIayetine teslim edenlere lutI u adl ile muamele eylemedigi surette tamam
thmet-i kIran-i nimet ile mezmm u medhl ve rtbe-i san u shretinden skit u hbit
olacagi b-istibahdir. Orange nm memleketinin prenasi olan Guillaume nam kimesne
Ingiltere`nin hkmetini yed-i istihkk ve tasarruIuna teslim edenlere mr nihayetine
dek izhr-i |172| mahabbet u mahremiyet ve itimad u teslimiyet etmeden hli olmayub
geregi gibi cmlesini kendye hayir-hh eyledi. Binaenaleyh hilIinda olanlar bi`z-
zarure terk-i vatan edb matrd ile diyar-i hara Iirr ettiler.
Ve dahi malm ola ki intihab olan devletlerde intihablar ekseriya istihkk u
liyakat ve ehliyet u kiIayete nazaran olmayub belki talebde mcidd ve ricli dahi vad
ve rsvet ile kendye mmid olmagla husl-pezr oldugundan zannederim ki intihab ile
taht-i hkmete sud eden hkim intihab olunmazdan evvel mun ve taraI-grlerini
herne tarkile taraIina cezb imle ettiyse bade`l-intihab dahi bazi hilIinda olanlari
yine ol-vechile taraIina cezb imle etmek mmkndr. Ve bu kelmima sahid ve
mslim Leh memleketinin devletidir ki ricl u kibri nice kerre kavid-i ve intihaba
adem-i mrt ile hkmet ve kralliklari mezadda Irhat olunan esya gibi mzayede
olunub ziyade sey vad ahd ve kendlere dil-hhlari zre rsvet-i kesre verene bey u
teslim edb bu takribiyle kral olan kimesne muhta oldugu hnedanlari ve hilIinda
olan ricli tevcih-i mensib ve tasriIt ve tevz-i mevhib u inyt ile taraIina cezb ve
kendye hayr-hh eylemisdir.
Ve madde-i slis ki eser hkim-i bi`l-verse olana mahkmlari beynlerine ilk-
yi sikk u niIk ile teIrika vermek mezbrlar ittiIak u ittihad ederek yek-dil u yek-cihet
olmadan enI olmak hussudur. Egere bu tedbr u mlhazanin menIaati MusanniIin
asrinda melhze ve muhtemele idi, lkin I asrin hza hi |173| bir hkim u mdebbir
282
bu tedbri istiml etmez, meger ber-muhtez-yi vakt hal mrat-i sart-i itidal ederek
istiml eder. Amma cumhur olan devletlerde ricli beynleri nde hased u niIk ve
rekabet u sikk olmak lzimdir. Zira bu takribiyle cmlesi Ierd-i vhidin hardan ziyade
kuvvet ve kudret ve shret u azamet kesb et memesi i n dai ma basi ret zre
olduklarindan cumhurlar mahIz ve istiklle mnkalib u mtehavvil olmadan masn
olurlar. Ve b a z i hkimler riclinin adem-i i t t i I ak u si kkl ari ni kend umr u
meslihlerine nIi ve belki lzim zannederler. Bu mlhaza ile ki ricl-i mezbre
beyninde olan adavet ve neIsniyyet birbirlerinden adem-i emniyetlerini mstelzim
olmagile umr-i mlkiye ve gayr-i mlkiyede hilaI-i inh hkimlerini igIl u taglte
cesaret edemezler. Amma malm ola ki sikk u adavetin bu yzden lutI u menIaati var
ise har yzden mazarrat ve muhatarasi kesredir. Zira ricl u kibr keml-i ittiIak u
ittihadiyla hkimleri hidemtina sarI-i vs kudret etmek iktiza eder, lkin mcerred
adavet ve neIsaniyyet-i mahssalarindan nsi birbirlerini tekzib ve tekdir kasdiyla
maslahat-i mlk Ieda ederek her emr-i mstetb ve re`y-i savbda dahi muarazt u
mnazaattan hli olmadiklarindan l-cerem hkim ve mahkmlari izrr ve muhatart u
beliyyt-i gn gna giriItar edecekleri sikrdir.
Imdi bir devlet-i mstakillenin devam u istihkmi ancak azsi makaminda
olan ricl u kibrinin ittiIak u ittihadlariyla olmagile hkim beher-hal onlari iIsaddan be-
gyet mcnebet etmek iktiz eder. |174| Ve bu tahrir eyledigim kelimt bazi hkimler
bi`l-galebe izhr-i secat u mehbet in kasden dsman peyda ederler dey MusanniIin
bast eyledigi madde-i rbiine dahi cevab olabilr. Ve dahi zannederim ki galebesiyle
shret-yb olmagin kasden dsman ve muarizn peyda etmek almet-i cnndur.
Zira daima kendye dost ve hayr-hh peyda etmek muktez-yi akl u Ieraset ve devlet
sadet oldugu malm-i enmdir.
Pes MusanniIin madde-i hmis ve siresi husn ve kilin hkimlere lzum ve
adem-i lzumu hussudur. Bu hussda kk ve zI hkimler in olan Iikr
mlhazami bundan akdem Iasl-i sirde nakl u tahrir etmis idim.
el-Hlet hzihi kuvvet u kudret sahibi olan hkimlerin muvIik ve nIi olani
bast u tahrire azmet edb vermege MusanniIin asrinda cem lem cs u hrusda olub
halk Iesd u Ietrete mstid ve her taraI cebbire ve mIsidndan meml olmagile
283
hkimler mtekiben zuhur eden isyn ve muhaleIetleri men deI in kalalar
binsina mecbur idiler. Amma bu eyymimizda gerek hkimler kuvvet u kudret sahibi
olduklarindan gerek ben dem insaI edb birbirlerini tahrb u ihlkden usandiklarindan
nsi ol-isti`dd-i isyn u muhaleIet mnselib ve itaat u inkiyda mnkalib olmagile bu
cihetten mahkmlarin zabt u rabti husn u kila muhta degildir. Lkin memliki
dsmanlarin hcum ve tasallutlarindan muhaIaza ve hirset u istillarindan hiIz u
siynet etmek in kil-i metnenin |175| lutI u menIaati okdur.
Ve bir hkime taviI-i askeriyenin lzumu herne derecelerde ise killarin dahi
lzum ve menIaati ol-derecelerdedir. Zira vakt-i muharebede mukateleye irsl olunan
asker mnhezimen avdet u Iirar etmek iktiza ederse kilin toplari altina tahassun
ederler. Ve kildan mezbrlara imdad ve takb eden dsmani toplar ile tard u ibd
etmek mmkndr. Ve bundan màd dsman i srar edb ve kaleyi muhasaraya
mbaseret ederse de Ii`l-hal Ieth u teshri mmkn olmayip vakt u zamana muhta
olmagile ol-hillde mceddeden asker ve mhimmt tedark ve tertib ve dsmani tebd
ve kaleyi muhasaradan tahls etmek kabildir. Neme imparatoruyla Frane kralinin
beyninde Falndere taraIlarinda vki olan muharebt-i muahharelerinden kesret-i kil u
husn sebebiyle taraIeynden bir galebe-i az me zuhur etmeyb yzer bin mikdar
neIertin mukateleleri ancak bazi kur ve kasabt-i sagrenin birbirleri yedlerinden Ieth
teshrlerini mntic olur idi. Amma aik ve kalesiz olan memlik ve arazide yalniz bir
veyahut iki mukabelenin galebesiyle nice memleketler belki bu ugurdan hkmetler
zabt u teshr olunur.
Iskender-i Rm`nin ve Cengiz Hanìn ve Kayser-i meshrun ve On Ikinci
Charles nam Isve kralinin mstevl olduklari memliki keml-i suhlet ile Ieth edb
tahsil-i nam u san eyledikleri kil-i metnenin killetine mebn idi. Lkin Eugene,
Villars ve Malborough namn kimesneler dahi nmdr ve sahib-i itibar serdarlar iken
kesret-i husn u kil sebebiyle dilhh zre mansr u muzaIIer olmak iItiharina nil
olamadilar. Ve Franeller | 176| kal el eri n l zum ve menIaat i ni Iehm i drak
etmeleriyle Brabant arazisinden Dauphine nam lkesine dek mstahkem kalelerden
gya bir iIte zencir ekmislerdir. Ve yine Frane`nin nice taraIlarinda vki hududunda
insa v bina olunan kaleler iki saII-i mehb ve b-eman ve toplari dahi dendn-nma
284
ejder-i merdom-hrin dehen-i ksde-i muvahhis gibi nmyn olub gya her takarrub
edeni agh(?) bel edecek vechile kulb-i dsmanne ilk-yi rab u hirs ederler.
Netice-i k e l m b u rd ol unan t emsi l t husn-i metne v e k i l -i
mstahkemenin lzum ve menIaat-i kesresini isbata kiIayet edb ziyade tatvl-i kelma
hcet yokdur.
285
FASL-I I SRN: HAKIMLERE RS-I SAN U ITIBR EDEN EFL U
HAREKT BEYANINDADIR
Hkimlere rs-i itibar u shret ve icab-i san u azamet eden eIl-i azme v
garbe ve harekt-i gayr-i mutde v acibedir. Aragon nam memlekette bir hkim zI
iken shret itibarindan nsi Ispanya krali ve cem Iseviyye krallarin akdem u alsi
olan Ferdinand nam kralin eIl u harektini tecesss eyledigimizde mecman azme ve
celle olduklarini Iehm idrk ederiz. Zira mezbr Ferdinand mebd-i hkmetinde
bil-tavakkuIin Granata ahlisi zerine seIer edb bu takrbiyle Ispanya riclini isgal ve
bu bahne ile tertib-i askir ve cem-i mal etmekle kesb-i teIerrd ve istikll ve makarr-i
hkmetinde mstahkem u pyidr ve beyne`n-ns memdh ve namdr ol du. Ve
bundan mad har bazi mevdd-i muazzamanin temsiyet u icrasina gya gayret-i
diniyeyi vesile ittihaz edb bir taassub-i cebbrne i l e mutezileden olan Maure
|Magripliler| taiIesini memlikinden tard u ibad eyledi. Ve yine bu bahne ile AIrika
|177| ve Italya ve Frane memlikine hcum ve istil eyledi. Ve daima mlahazt-i
cedde tertib ve icralarina mbaseret edb ukl-i nsi encm-i krin endsesine mesgul
etmekle har sey teIekkrne veyahut aleyhine bi r s-i kasd mlhazasina vaktleri
kalmaz idi.
Ve malm ola ki taltI u tatyb ve tehdid u te`dbde havtir-i nsdan hurc
etmeyecek rtbelerde te`sir olub sirlere ibret olmak hkimlere be-gyet nIi ve lzim
ve ale`l-itlak cem eIl u harektlarinda Iik olmaga say u ihtimam etmek elzem-i
levzimdir. Milano dkasi Bardmad |Barnabo| nam kimesne ettigi misill ve bundan
mad geregi gibi dost veyahut dsman olmak l-bddr. Yani b-taraI olmayub
hkimlerden biriyle dost ve mtteIik olub mezbra hn-i hcette inet u mzheret ve
dsmaniyla muharebeye mbaseret edeler.
Mesel bi r hkimin mahdudu olan devletlerden iki devlet beyninde ceng
muharebe vki olursa hkim-i mezbrun mansr ve muzaIIer olacak devletten isterse
havI u vesvesesi olsun isterse olmasin elbette devleteyn-i mbarizeteynden biriyle dost
ve mtteIik olub muharebeye mdahale ve mtteIikine imdd u inet eylemesi
286
muktez-yi akl-i selimdir. Zira b-taraI oldugu halde glib olan devletten emin olamaz.
Ve bir kerre gayretsizlik ile shret-yb olub hibir kimse inet u mzheretini me`ml
etmezse ona dahi kimse vakt-i zaruretinde inet u imdd etmez ve maglub ve makhr
oldukda herkes mahzz ve mesrr olur.
|178| Ve bu misill b-taraI devletlerin Ierd-i vhid memnun-i lutI u keremleri
olmadigindan mecmu onlara itibar etmeyb gayret u hamiyet ve secat u bbehet
sahibi olan hkimin ittiIak u ittihadini cezb etmege say u gses ederler. Ve bir hkimin
dostu vakt-i hcette inet u mzheretini rica ve dsmani b-taraI olmasini istid
eyledikde mezbr hkim ya havIindan yahut hamakatinden nsi mukateleye mdahale-
birle ve dostuna taraIgr u mn ve dest-gr olmazsa kibet`l-emr ndim u pesmn
olacagi nmayndir. Halbuki mbriz olan iki taraIdan birini intihb edb imdd u
inetine sitb ve bi`l-muharebe deI-i dsmana sarI-i vs tb ettikde imdd eyledigi
taraI eger glib ve muzaIIer olursa memnun-i l ut I u ineti olub be-herhal ed-yi
tesekkre ve hn-i hcette muamele-i bi`l-misle mecbur olacagi bedihdir. Amma
maglub ve mnhezim olursa yine hkim-i mezbrun inetiyle ittiIakne gayret ederek
mukavemete kudret-yb olmak mmkn oldukda il hiri`l-mr devlet-i sadki ve ikbl
idbrda mtteIik-i hakik olacagi b-istibahdir.
Ve mbriz olan devletler sagreden olub galib ve muzaIIer olacak taraIdan
bir trl havI u vesvese olunmazsa yine bir taraIa taraIgr olarak muharebelerine
mdahale etmek lzim ve nIidir. Zira bu vesile ile gerek taraI-i hari zI u zebn
eder ve gerek imdd eyledigi taraIi insaI u mrvvetine gre mnsib grdg vech
zre kullanip geregi gibi kuvvet u |179| kudret kesb etmege ruhsat vermez. Amma kil
u mdebbir olan hkim zaruret-i azme messetmedike ken|d|den akv olan hkim ile
akd-i ittiIak u ittihad etmeden mcanebet u ihtirz eder. Zira sahib-i kudret olan hkim
glib oldukda ekseriya uhd-i sliIeye mrt etmeyb be-herhal kend menIaat u
maslahatini takdim u tercih eder. Venedi k ahlisi bil-zaruretin Milano dkasinin
aleyhine kendlerden akv olan Frane devletiyle ittiIak u ittihad etmeleriyle nice
memliki yed-i t asar r uI l ar i ndan zyi et t i l er . Amma bu misilllerin ittiIak ve
ittihadlarindan dr olmak mmkn olmadigi surette b-taraI olmadan ise ehven`s-
serreyni tercih ile ittiIaklarina dahil olmak evldir.
287
Pes hkimlere lzim olan oldur ki hireI u sanyide sahib-i keml ve ale`l-
huss ticaret u ziraat |u| hirasetle ile mesgul olanlari izz u ikram ile taltI u tatyb edb
inmt ve inyt-i vIire ile memlikine rs-i mamuriyyet eden sanaatlerin icad u
teksrine tergb etmekdir. Syle ki gerek tccar havI-i tekliI-i skka ile ticaretten Irig
olmayalar ve gerek ziraat u hiraset ile evkt-gzar olanlar hezar mesakkat ile dest-res
olduklari emvli zulmen ve kahren ahz ederler vesvesesiyle ziraat u hirasetten keII-i yed
etmeyeler.
Netice-i kelm bu tedbrlerden mad nsi dahi senede birka kerre melib
temasalar tertibi ile teIrh ue tenst etmek iktiza eder. Ve her memlekette ehl-i sanat
olanlar esnaI-i muhteliIe olmalariyla hkimler mezbrlari taltI u tatyb in ahynen
kr-hnelerini kudmleriyle tesriI etseler gyet`l-gye nIidir. Amma bu sartile ki
azamet u mehabetlerini Iermus etmeyeler.
|180| Cevab-i mmeyyiz
434
:
MusanniIin bu Iasilda beyan eyledigi tedbrtin bazisi memdh u makbul ve
bazisi mezmm u medhl olmagla ibtid memdh ve mezmmuna isaret badehu
mevdda dair rey mlhazami tahrire mbaseret olunur
435
.
Imdi malm ola ki acayib-i kr-h-yi dsvr ve garib-i eIl u kirdrin
temsiyet u nizami egeri mstelzim-i hayret-i ns olur bir emr-i azmdir, lkin adl
hak zre olmadigi halde ber vechile memdh olmaz.
Binaenaleyh Tataristan taraIindan Iskender-i Rm`ye irsl olunan eliler
mezbr Iskenderè sen kutt-i tark ve eskiyayi ve zalim u gaddar olan hkimleri kahr u
434
Bu blmn ilk paragraIi da mtercimce evirilmemistir. Ilgili kisim su sekildedir: 'Yeryznde
grlt etmekle sereI kazanmak arasinda Iark vardir. Shreti iyi takdri etmesini bilmeyen halk, byk,
olaganst seyin manzarasinda kolayca kanar ve iyi hareketleri olaganst hareketlerle, zenginligi
meziyetle, parlakligi olan nesneyi saglamligi olanla karistirdigi ok olur. Aydin kisiler ve bilgeler,
hkmlerini ok baska trl verirler; onlarin potalarindan gemek pek g bir sinavdir: byk adamlarin
hayatini anatomistlerin bir kadavrayi yaptiklari gibi didiklerler. Niyetlerinin drst olup olmadigini,
haksever davranip davranmadiklarini insanlara iyilikten ok ktlk edip etmediklerini, cesaretlerinde
bilgeligin hakim bulunup bulunmadigini, yoksa bunun miza gsterisi mi oldugunu incelerler; sebepleri
sonularla degil sonulari sebeplerle bir hkme baglarlar; parlak kusurlar gzlerini kamastirmaz ve yalniz
meziyet ve Iaziletli sereIe yarasir bulurlar; Hatay, a.g.e. s. 196-197.
435
Burada II. Friedrich, Moliereìn Misanthrope ve Scapinìn Dolablari eserlerini ziretmektedir.
Mtercim bu kisimi atlamistir. Bkz. Hatay, a.g.e., s. 197.
288
tedmr ve halki serr mazarratlarindan tathr ederim dey iItihar edersin. Halbuki r-yi
arzda senden eserr u azlem dem yokdur. Zira mstevli oldugun cemi memalik-i mileli
gret u yagma edersin. Eger nebi ve peygamber ibdullhin emvline kasd u taarruz
etmeyb belki mezbrlara inyet u kerem etmek iktiza eder. Ve eger mcerred hkim
isen ne oldugunu bir iyce Iikr mlhaza eyle dey ta`rz u tevbh etmislerdir.
Pes MusanniI Milano dkasi Barnard nam kimesne gibi taltI u te`dbde
mbalaga etmek hkimlere nIi ve lzimdir demis bu bbda ben dahi cevab ederim ki
sah u kerm olan hkim be-herhal memdh u muteber olur. Ale`l-huss cd u sehsi
azamet u cellet-i ztiyyesinden nesèt edb mehell mstahakkina sarI oluna. El-hsil
Iazilet-i lutI u inayet har cem Iezilden ziyade hkimleri |181| terI u i zm ve
makbul-i hss u mm eder. Binaenaleyh te`dbt ve ukbt-i hkimiyeye cerim ve
kabyih-i mahkmiyyeden dn ve inyt u i n mt hizmetlerinden eIzn olmak
lzimdir.
Amma hkimlere zaruret-i azme mess etmedike kendlerden akv hkimler
ile akd-i ittiIak edb taraIeynden imdd u istimdd ve muharebeye srda ittihad
etmeleri taraI-i zaIe herhalde muzir ve muhataralidir deyu MusanniIin bu kelmi
sahihdir. Zira hkim-i akva hkim-i ezàIa imdad ve inet etmesinden ziyade onu zaI
u zebn eylemege say ve memlikine kasd eylemesi muhtemeldir.
Hatta bu nkteden gah ve b-haber ve dost u dsman beyninde memdh u
muteber olan Cermanya Herseklerinden ve hkimlerinden biri Franellar ile
muharebesi olan Neme imparatoruna imdd u inet in askiri ile hareket ve Reno
(?) taraIlarina azmet eyledikde Isvec krali Iursati ganimet addedb memlikine kasd ve
alel-gaIle hcum etmekle mstesar-i devleti olan ricl kibr mezbr Isve kralini tard
u t ebd bbinda Rusiyye devletinden istimdd eylemesini mezkr hkime ve
Herseklerine hernekadar ilhh u ibrm ettiler ise bir tarkiyle ilzm edemeyb keml-i
akl u rsdnden nsi cevab etti ki Rusiyye ahlisi ayu misill olub gerdenlerinden
zenciri ikardikdan sonra bir dahi mezbrlari zabt u tekrar zenciri gerdenlerine rabt
etmek mskldr. Ve Ii`l-hakika hara muhta olmaksizin kilne hareket ederek kend
askeriyle dsmani memlikinden tard u tebd edb badehu bu tedbrden pesmn dahi
olmadi.
289
Pes yine MusanniIin |182| kavli zre hkimlere gre b-taraI olmak da
muzirrdir zira bi`t-tecrbe malm oldu ki b-taraI olan hkim devleteyn-i mbrizeteyn
tasallut ve taàddlerinden emin olmadiklarindan m`d memliki ekseriya pzde-i
gruh-i mbrizn ve adem-i mdhalesinden nsi bil-Iide mbtel-yi zarar u ziyan
olmak muhtemeldir.
Malm ola ki kesb-i san u shret ve teksr-i kudret ve azamet etmege iki tark
vardir; biri harb u kitl vesatatiyla tevIr-i memlik ve tevs-i hudd u meslik etmek
ve ikincisi hsn-i tasarruI u hkmet ve tedbir u siyaset ile memleketi mamr u bdn
edb hkime rs-i servet u reIah eden Inn ve maariIi tervc u teksr etmekdir. Ve
MusanniIin dahi cem tedbr ve nesyihi tark-i evvele mebn oldugundan eltaI u enIa
olan ikinci tarka dair bu makamda bazi kelimt bast u beyan etmek mnsib grld.
Imdi taayys-i insana ehemm u elzem olan ziraat ve hiraset ve ahz u ata ve
ticaret ve har bazi muktaz sanatlar olub zihn-i insani dahi teshz eden ilm-i hikmet
ve heyèt ve hendese ve ilm-i kelm ve ncm ve siir arz ve musik ve resm u tasvir
ve mimri ve har netice-i sanyi-i latiIeler vardir. Amma memlik u eklm ihtilI
zre olub bazisinda ziraat u hiraset ve bazisinda met-i gngn ve tuhaI icadi gibi
sanat l ar ve bazisinda ticaret ve bazisinda mezkrtin mecmu keyIiyyet ve
kemmiyyet-i arzina muvIik olmagla sahib-i kuvvet u kudret olmaga ikinci tarki
intihab ve tercih eden hkim tadd olunan sanyi`den kangisi husul-pezr olacagini
idrk |183| u iz`n etmek in cmleden akdem memlikinin tabiat ve keyIiyyetini
tecesss etmek iktiz eder.
Ispanyalu ve Franellar emr-i ticaret memleketlerinde zevl bulub Ingiltere`de
kemlde oldugunu Iehm etmeleriyle Ingilterelnn ticaretine halel vermek tedbrlerine
sr ettiler. Ve eger bu azmet ve meramlarina netice verebilrler ise kati vIir
memlik zabt u teshr etmeden ziyade gerek kendleri ve gerek memleketleri mamr u
bdn ve mcerred ticaret sebebiyle mtemevvil ml dr ol an Ingi l t ere ve
Nederlandeller Iakir ve n-tuvn olacaklari zhir u iyndir.
Ve dahi memlik-i mnbiteye malik olan hkim celb-i menIaat in cem
arazi-i hliyyeyi tathr ve ziraat u hiraset ile ta`mir etmege ve hsil olan zehi r u
290
mezrtin suhlet ile nakl ve rahis-i bah ile Irhat olunmasina ve bu takribiyle
tccari cezb eylemege sarI-i vs kudret etmek muktez-yi akl-i selimdir.
Amma sanat-i icd ve met ve kumas ve tuhaI vesair sanatlarin lutI u
menIaati ekser u ezyeddir. Zira bu sanatler ile memleketin skkni levzimini grp
akelerini tasraya ikarmadiklarindan mad har memlikin emvlini dahi cem
ederler. Ve zaman-i kad mde cenb t araIi nda vki meml i k ahlisinin Avrupa
memlikine hcum ve istillari kendlerde iml ve sanyiin adem-i vcudundan nesèt
etti. Zira ancak sayd u sikra ve ziraat u harasete mesgul olub ber-muktez-yi iklim ve
memleket kesret-i tensl ile eIrad-i ns mtezayid ve mtevIir olmalariyla zer-i
hububat in ihtiyar eyledikleri arazi maiset ve menetlerine kiIayet etmediginden
nsi |184| bi`z-zarure tebdl-i skkna ve tahsil-i nna mecbur oldular.
Binaenaleyh kutt-i tark ve eskiya misill teshr-i memlik ve teksr-i arazi
sevdasiyla etraI u eknIa hcum ederleridi. Amma I-zamnina ns kesret zre olmagla
taayysleri ziraate mnhasir olmayub Inn ve sanayi-i mtenevvia imline dahi
mesgul olmalariyla arazi-i mahssalarina kanaat edb reIah-i hal ve Ierag-i bl ile
taayysde emlk-i ecnebiyyeye muhta degillerdir.
Hulasa-i kelm memleketin mamr u abdn olmasina illet-i mstakille olan
vch ve vesit-i mezkre hkimin akl u tedbrine ihale ve teIvz olunmus bir
sermayedir ki kilne idare ve iml ile kesb-i menIi ve cem-i emvl etmek iktiza
eder. Ve Inn ve sanyie i tibar olunub tevIr u teksr olunmak hsn-i hkmete
dellet eder.
Ve k i l olan hkimler hakyik-i es yayi ghi tecesss ve teIerrs-birle
zihinlerini tehzib u tenvr ve tekml-i maariI eden ukl-i zekiyye ashabi olan ulem ve
Iuzalya izz u ikram edb kendleri dahi tahsil-i ulma ve mtalaa-i ktbe mesgul
olurlar. Zira mariIet ve keml ile meshr ve nam-dr olan ieron nam kimesnenin
kavli zre tahsl-i ulm ve mtalaà-i ktb hads`s-sinn olanlara talim u terbiye ve
msinn olanlara mris-i zevk u lezzet ve zaman-i devlet u ikbalde medr-i tezayd-i
291
shret u izzet ve vakt-i nekbet u idbrda mcib-i tesliyet ve cem evkatta insana sebeb-i
menIaat olur bir mushib-i hos-sohbettir
436
.
436
Bu paragraIta Ovidius, Horasius, Vergillius vb isimler gemekle beraber tercmede bu isimler
atlanmistir. ParagraIin devaminda yer alan paragraI da konu zetlenerek tercme disinda birakilmistir.
292
EL-FASLU`L-HD VE`L-ISRIN: HAKIMLERIN MAHREM-I ESRR
VE MSTESARLARI BEYANDANDIR:
Umr-i devlette mstahdem ve mstesar ve mahrem-i esrar olan riclin |185|
intihablarinda dikkat etmek be-gyet mhim ve lzimdir. Zira hkimin akl u rsd
kurbnde olan demlerden malm ve mstedeldir. Eger ol-mukarribler sadakat ile kr-
gzar iseler hkimin rsd re`y-i sìbine haml olunur. Ve ill be-herhal hamakat ve
adem-i temyiz ile mevsI olub bir hkim-i mezmm ve medhl olur. Toskana dkasi
PandolI nam kimesnenin mstesar ve vekil-i mutlaki
437
mstid ve mdebbir olmagla
be-gyet kil residdir dey shret-yb oldu.
Ve I-neIsi`l-emr akl dereceye mnkasim olub derece-i lda olanlar keml-
i rsd zekalarindan nsi bil-taallm hod-be-hod hakayik-i esyaya intikl ederler. Ve
derece-i sniyede olanlar taallm ve teIehhmden sonra cem manzrt ve mesmti
der-akab hiss idrk ederler. Ve derece-i slisde olan kimesneler gyet humk u
beldetden nsi hibir seyin derk Iehmine kdir olamazlar.
Imdi mezkr PandolIùn akli derece-i ul da degi l i se derece-i sniyede
olduguna sekk sbhe yokdur. Ve dahi nk bed temyizine kdir olan hkim derece-i
sniyede kil olub vekil ve mstesarlarinin eIal-i memdha ve mezmmelerini Iehm
teIerrs-birle memdhalarini kabul u tahsn ve mezmmelerini redd u tehcn etmekle
mezbrlarini memdhu`l-etvr olmaga mecbur eder.
Ve malm ola ki kend maslahatini takdim ve tercih edb eIkr u harekti
kend menIaatin olan vekil mstesara itimad etmek bir tarkiyle caiz degildir. Zira
idare-i umr-i mhimme uhde-i liyakati ne siparis ve tevIz olunan vekil ve mstesar
kimesne kend menIaat ve maslahatini Iermus edb ancak hkimine rci ve nIi olur.
|186| Umr ve meslihin temsiyet u tanzimine keml-i sidk u saIvet ile sarI-i vs
kudret etmek iktiza eder. Amma hkim dahi bu misillleri ziyade ibrz-i hizmet ve
sadakate tergb in mensib u tesriIt ve mevhib u inmt ile taltI u tatyb etmek
lzimdir. Syle ki vchuyla mstagni olub har hkimden bundan ziyade mazhar-i
ikram olmak mmkn olmadigini Iehm ide.
437
Antonio da VenaIro. Bkz. Gven, a.g.e., s. 130.
293
el-Hsil vech-i mesrh zre hareket eden hkim ve mstesar birbirlerinden
emin olurlar. Ve i l l ehadhm b-eyyi halin mbtel-yi derd bel ve giriItar-i
mihnet u an olacagi sekk sbheden muarrdir.
Cevab-i mmeyyiz:
Cem hkimler iki nev olub bir nevi her umra nezaret edb bi-neIsihi
hkmet ve idaresine mbaderet eder. Ve nev-i di geri i dare-i umr u veki l
mstesarlarina veyahut bazi mukarriblerine siparis u teIvz edb mdahaleden keII-i
yed eder. Ve nev-i evvel hkimleri mlk hkmetlerinin ruhu mesabesinde olub
brgiran-i hkmeti mtehammil olmalariyla cem hidemt-i mlkiyeyi ve umr-i
etraIi kendleri eda v tekml ederler. Ve Allahu azim`s-san rdet-i aliyyesini tenIize
nIus-i zekiyye ashabini tavst buyurdugu gibi nlarin dahi ra-yi savab ve yedlerini
icraya kil u resd ve kr-gzar ve mstid riclleri vardir. Ve bu misill ricl icra-yi
ma-Ii`z-zamrin bir stad-i hzik yedinde olan lt gibidirler.
Amma ikinci nev hkimler idare-i hkmete lzim olan liyakat u ehliyyet ve
istihkak u keIet ve sir Iezil-i matlbede ksir olmalariyla |187| mstahakk ve
mstid kimesneleri intihab ve hizmetlerinde istihdam ederler ise naksa-i ztiyelerine
are-sz olmak mmkndr.
Ve malm ola ki ilel u eskamdan slim ve cem az-yi vcudu kaviyye olub
brgirn-i mesgil-i takat-gzar-i hkmete tb-ver olmaga kdir olan hkim, ihmal ve
tekslnden nsi inan-i devlet u hkmeti ricl vkel yedlerine teslim ve teIvz
ederse vaziIe-i halini icrada kusur etmis olur. Ve Ii`l-vki zaI u all ve Iazilet-i
matlbede nkis ve istiddi dahi kall oldugu halde bi`z-zarure bery-i istinet u inet
br-i hkmeti tahmil ve idare-i umru reyine ihle edecek kimesneleri intihabda
keml-i dikkat ve teharri etmezse hem kend vaziIe-i hlini icrada kusur ve hem
mahkmlarina gadr-i n-mahsr eder. Ve bu intihab bir kr-i dsvr degildir. Zira
herkesin zatinda istidd u liyakat ve ehliyyet u keIet ve hall u akd-i umra kuvvet u
kudret egeri yokdur, lkin murad olundukda gayrilarin mikdar-i isti`dd ve keyIiyet-i
liyakatlerini ve istihdama ehliyetlerini mehm-emken temyiz etmek esheldir.
294
Ve ben dem bir derecede birbirlerinin ahvalini Iark u temyiz ederler ki erbb-
i hireIden bir edn kimesne stadinin mikdar-i kemlini ve taviI-i askeriyyeden bir
ahkar kimesne serdarinin istidd u halini bi-hasebi`l-tka Iehm idrak ederler. Imdi bu
takdirce hidmetinde olan riclin istihkak u istidd-i zahirlerini Iark u temyize kdir
olmayan hkim be-gyet ahmak ve gaIil olmak iktiza eder. Amma dekkk u hilekr
olanlar hkimlerini taglt u igIal in |188| gngn dekk desise ve riya v sma-i
hasise ile etraIini ihata etmeleriyle bu misillleri seran Iark u temyiz etmek haylice
mskildir.
Lkin blda bast u beyan olundugu vech zre her hkim hizmetinde olan
riclin istidd ve liyakatlerini Iehm idrak etmek mmkndr, amma sadakat ve
istikametlerini Iark u temyiz etmek tecrib-i veIre ve dikkat-i kesreye menttur. Zira
nice kerre dernlarinda muzmer olan habset-i cibilliye ve hiyanet-i hulkiyyelerini
icraya Iursat-yb olmadiklarindan nsi salih ve nk-haslet addolunan kimesneler vakt-i
Iursatta ibrz-i m Ii`z-zamr ve icra-yi habset u hiyanette dakika Ievt etmedikleri
tarih-sinalara zahir ve sikrdir. Mesel Ti mur ve Neron ve Cal l ucul a naman
kimesneler imparator olmazdan evvel habset u melanetleri mektme olmagla beyne`n-
ns memdh u makbul ve bade zaman imparatorlar olub Iursat bulduklarinda trl
trl habset u melanetleri zuhur etmekle mezmm u medhl oldular.
Ve riclin dahi bazisi be-gyet sahib-i rsd ve Ietanet ise o kadar habs u bed-
tynet ve bazisi rsd Ietanet-i mutedile ile hlis-taviyyet ve nik-haslet olur. Imdi kil
olan hkim nk-haslet ve hlis-taviyyet olan ricline umr-i mlkiyyenin idaresini
tahml ve siparis ve gyet resid u mstidlere herne kadar habs u bed-tynet iseler dahi
meslih-i etraI ve har dvelin tanzim ve temsiyetini ihale ve teIvz eder. Zira dern-i
mlkde matlb u maksd istibk-yi nizam ve muhaIaza-i adalet | 189| olmagla bu
misill umrda istihdam olunanlar yalniz ehl-i huls ve hsn-i hulk sahibi olmalari
kiIayet eder. Amma etraI ve dvel-i sire ile olan meslih-i mtenevviada resid ve
mstid kimesneler istihdam olunmak vcib olub hsn kubh u siret-i cibiliyetlerine
andan nazar olunmaz. Imdi zannederim ki bir hkim keml-i gayret u sadakat ile
hizmet edenlere mkIt olmak zre herne kadar inayet u iltiIat etse istiksr olunmaz.
Ve cem ns dahi grdkleri Ievid-i avyid u menIiin tesekkrne kavid -i seriat
295
zre istigl eylemek Iariza-i zimmetleridir. Ve bundan m`da hkimlere bugz-i thmet
ile mttehem olanlari riIk u mlayemetle te`db ve mstahakk-i inayet olanlari
mbalaga ile taltI u tatyb etmek be-gyet lzim ve nIidir.
Zira sadakat u istikamet ile hizmet vesile-i inayet u riIàt oldugu riclin malm
ve meshdlari oldukda mecmu hiyanet u habsetten keII-i yed edb ibraz-i hidemta
sarI-i vs kudret ve eIendilerinin inayetlerine kanat ve har devletlerin iIsd
zimninda olan vad u keremlerini kabulden mcanebet etmeleri mukarerdir.
Pes bazi hkimlerin bir hatr-i azmi dahi budur ki mstesar ve vekillerini
evhm-i vhiye ile bil-mcib ikide birde azl u tebdl ve edn crm hatalarin keml-
i siddet ile te`db u tenkl ederler. Malm ola ki haIiI`l-akl ve teng-havsala olan hkim
ricl ve hademenin edn bir vaz-i n-be-clarina sabr u tahamml edemeyb ale`l-acele
hizmetlerinden tard u tebd ve istiskl eder. Amma Iikr mlhaza ve temkn sahibi
olub |190| keyIiyet-i demiyne vakiI olan hkim nev-i insan min-cihet`s-sire ve`t-
terkib birbirlerine msabih oldugundan bu lem-i kevn Iesdda mahlukt in min
klli`l-vch keml muhal olub ekseriyya Iezil ve hasil-i hamdeleri nekyis ve ahlk-
i zemime ile mahlta ve mehsinleri kabyih ile memzce olduklarini ve bu takdirce
hsn-i idare ile iktiz-yi vakt hle gre cemsinden mnteIi olmak muktez-yi akl u
tedbr oldugunu Iehm idrak etmekle ricl mstesarlarini mdemki isyn ve
hiyanetleri zuhur etmeye bazi nakslarindan igmz-i ayn u techl ve mahzurlariyla
muhaIaza ve istihdam edb bi`t-tecrbe hakikat-i hallerine ittil-i tm hsil eyledigi
kimesneler zerlerine henz tecrbesi sebkat etmeyen kimesneleri tercih u takdim
etmez; stad szendeler gibi ki mutd olduklari saz hernekadar khne ise dahi
indlerinde be-herhal cedid szdan al v erchdir.
296
EL-FASL-I SN VE`L-ISRN: MDHENEDEN NE VECHILE
ICTINAB ETMEK MMKN OLDUGU BEYANINDADIR
el-Hlet hzihi ihtiraz u ictinabi ancak gyet-i akl u temyize tevakkuI eden
musibet-i mdheneye dair bazi kelimt bast olunmak mnsib grnr. Malm-i
enmdir ki mdhene dedikleri sey her taraIda ve ale`l-huss hkimler saraylarinda
ryicedir. Zira nev-i insan bi`t-tab neIsleri mahabbetine mecbl olmalariyla kend
neIs zatlarin olan hsn-i zanlarini tasdik eder kelimattan mahzz u memnun ve bu
vechile mdahinlere magbn olurlar. Ve hkimlere gre hakarete giriItar olmaksizin
mdheneyi men deI etmek dahi hayli mskildir. Zira hkimler meddhin olanlari
men zimninda kizb mdheneden |191| neIret ve kelm-i rsttan mahzziyyet izhr
eylediklerinde herkes gya hakikat-i hali sylemege me`zun olub tedric hadd-i sart-i
edyi tecavz ve hkimleri hakkinda zerlerine vcib olan havI u itibar ve teharruzu
Iermus ederler.
Binaenaleyh mdheneni n kl l i yen meni veyahud t erv c i b e -herhal
muhatarali olub itidal zre olmasi nIi ve lzimdir. Ve mdhnenin itidli su vechile
olur ki bir hkim bazi mdebbir u kil ve resid u Izil kimesneleri intihb ve huzuruna
duhulyle km-yb edb mezbrl ari har umra mdahal e ve ki zb ri ya ve
mdheneden men tahzr-birle Iakat sual olunduklari halde neIs`l-emri ve hakikat-i
hali takdire me`zun eyleye. Ve kends dahi kelmlarini dikkat ile istim ve rey
tedbrlerini isg ve maslahatina muvIik olani icra edb mezbrlara bir tarz muamele-i
bi`l-mcmele etmek iktiza eder ki vch ile eminler olub hakikat-i hli bil riya vel
mdhenetin takrir u iIadeden havI u ihtiraz etmeyeler.
Amma hkim-i mezkr har vech zre hareket ederse yani mdahinlere
ruhsat-i tmme verirse ya mahv-i muzmahil veyahud herkesin szyle mil olarak
adem-i karar ve temknden nsi itibardan skit ve makam-i vl-yi izzetten hbit
olur
438
.
438
Machivelliìn burada verdigi Italyan hkmdar Massimiliano`nun danismanlarindan hibir sekilde
Iikir almadigi ama hibirseyi de kendi grsne gre yapmadigi hakkinda verilen bir rnek atlanmistir:
'Bu dedigimi taze bir rnekle desteklemek istiyorum. Simdiki Massimiliono`nun adami rahip Luca
majestelerinden sz ederken kimseden gt almadigini ama hibirseyi de kendi kaIasina gre
yapmadigini sylyordu. Bu demektir ki benim yukarida sylediklerimin tersine hareket ediyor. nk
297
Imdi beherhal hkimlere umrlarini istisre etmek lzimdir, amma kendleri
mnsib grdkleri vakitte. Syle ki Ierd-i vhid sual olunmaksizin talim ve nasihate
cesaret eylemeye. Ve hkimler dahi her umru istintk u istihbr edb cevab ve
kelmlarini keml-i teenni ile isg ve hakikati ketm ile kizbi irtikb edenlerden izhr-i
gazab ile inIial u ib eyleyeler.
|192| Ve istisare hkimlerin beldet ve killet-i akillarina delalet eder dey
bazilarin zanni mahz-i hatadir. Zira kaziye-i klliye-i msellemedendir ki bir hkim
zatinda kil u mdebbir olmadigi surette hernekadar ikaz zimninda kendye nush u
pend olunursa da yine kem-yenbag umrunu idareye kdir olamaz meger ki bir kil
kimesneyi tevkil edb umrunu uhde-i liyakatine ihale ve teIvz eyleye. Ve bu takdirce
dahi emin ve hkmetinde geregi gibi mstekarr u mekn olmak mteassirdir.
Ve bundan mad gIil olan hkim istisarelerinden ahz eyledigi re`yleri Iark
u temyz ve mcibleriyle mil olmakdan ciz olmagla mstesarlarindan herbiri bil-
ihtirazin kend maslahat ve menIaatlerine mutabik ve muvIik olan re`yi ilk
eylediklerinden nsi yine hkim-i mezkr istisarelerinden Iide-mend olamayub umru
muhtell u msevves ve persan ve humk u beldeti nmyn olmagla Ierd-i vhid
kendye sadikne hizmet etmez.
Netice-i kelm bi`l-istisare ahz olunan r-yi sibenin lutI u menIaati hkim
olan kimesnenin akl u tedbriyle olub r-yi sibenin lutI u menIaati hkim olan
kimesnenin akl u tedbriyle olub r-yi sibe ve istisare ahmak u gIil olan hkime akl
u tedbr rs etmez.
Cevab-i mmeyyiz:
Fi`l-vki hkimler cem ktb-i db u tevrhde mdheneye meyl ragbet
thmetiyle ittiham olunurlar. Lkin insaI olunsa bu hussda mazrlardir zannederim.
Zira ghi iktiza eyledigi vech zre mdhene ve mbalagaya meylden ictinab ve
imparator gizli bir adamdir, her kim olursa olsun hi kimseye tasarilarini amaz, kimseye danismaz. Ne
var ki tasarilarini gereklestirmeye kalkistiginda bunlarin ne oldugu anlasilir ve danismanlari da
elestirmeye koyulurlar; kendisi de dedigim dedik biri olmadigi iin Iikrinden cayar. Bir gn yaptigini
ertesi gn bozmasi, hibir zaman niyetinin ne oldugunun aika anlasilamamasi ve kararlarinin
kaliciligina gvenilememesi iste bundan trdr; Gven, a.g.e., s. 132-133.
298
semlerini sidk u hakikate mutad eylemeleri hakkinda hkimn-i mezbrne tenbih-i
ekd ve kh shret u |193| iItihara tlib ve icra-yi sr-i celleye ve eIal-i cemleye
rgib olub keml-i lutI u keremlerinden nsi meddah u mdhinlere inayet ederse de
yine medh sena ve mbalagalarini sem-i kabul ile isga eylemeleri hakkinda tenbih ve
tehdid ederler ki tamam iki tenbih birbirlerine mugayir ve muhaliI ve vs-i insandan
haric bir tekliI-i anIdir.
Pes san u itibar ve nam-i nk ile istihardan mahzz ve mteleziz olmayan
hkim ya hiss idrakden b-nsib veyahut ays u isrete ve zevk u saIaya ibtil ile
kendden b-haber bir sahs-i acbdir ki seng hacer gibi hibir seyden mteessir olub
gayret u hamiyyete gelmez. Lakin ma-hz inkr olunmaz ki mdhene zalim u cabbar
ve Iahis u gaddar hkimlerin habset ve melanet-i cibilliyelerini teksr etmekle ayn-i
semdir ve adil u Iazil ve kil ve kamil olan hkimlere gre bir pasdir ki ancak sevket ve
azametlerinin revnakini takll eder.
Binaenaleyh kil olan kimesne mdhene-i Iahiseden neIret edb meddhin-i
bed-yinleri hkimne tard u tebd eder. Ve mdhenenin bir nevì dahi budur ki
mdhin olanlar meyib ve nekyisi suret-i mehsine komak iin kelimt-i gngn
peyda edb mstehiyt-i neIsaniyyeyi esma-i memdhadan bir isimiyle tesmiye
ederler. Mesel tnd-hy v teabbse ve hiddet u siddete adalet ve seIahete sehvet
ve Iisk u Icur ve sehevta dIi-i gam ismlerini verirler. Ve bu vechile memdhlarini
medh sena i n cem seyyi t i mbah menzi l i ne t enz l ederl er ve bu nev
mdheneye ekser ns IiriIte ve magbn olurlar. Zira mbtel olduklari meyib ve
kabyihi gya bununla mesreblerince ketm ihI |194| ederler.
Amma esas-i metn-i hakikat zre mebni olan mdhene be-gyet nazik olub
mstahakkina sarI olunmagla kavid -i mdhene zre ittir zimninda hakikat-i hale
bazi ekzib dahi zamm olunursa Iark u temyzini zihn-i derrke muhta olur. Ve bu
misill mdhene eger daire-i akldan haric olan mbalaga ve ittir-yi sirneden pak ve
medh-i hakikye mnsib bazi nazikne zamrler zammiyla letaIet-nk olursa memdh-
i nazik tablar indinde makble ve mergbe olacagi b-istibhdir. Ve hi bir sahs-i
reIu`l-kadr yahud bir sahib-hurc veyahud bir hkim-i kil dostn ve meddahndan
299
sadir olan hakikate mebn medh senayi sibe-i mdheneden ri degilse dahi redd
etmezler.
'Frane krallari beyninde meshr ol an Ondrdnc Louise nam kralin
kapudanlarindan biri bazi mevdd takririn huzuruna dahil oldukda gya keml-i
havIindan lerzn olub esn-i takririnde sekte ve miknet-i lisan ile dedi ki; padisahim
beni zatimda byle hiI u cebbn zannetme. Zira senin celdet u mehbetin dernuma
ilk-yi havI eyledi yohsa dsmanlarinla muharebe ve mukatelede ayn-i gayret u cesaret
olurum. Kral-i mezkr Ii`l-vki akl u Ieraset ve gayret u secat cihetiyle ns indinde
muteber ve memdh ve ziyadesiyle mahI oldugunu bilmekle kuydtin bu vech zre
hakikate mebn mdhenesinden mahzz oldu
439
.
Pes avm-i nsdan olub sonradan hkim olanlar hl-i sbiklarini mlhaza ile
mdhin u meddhlardan ictinb etmeleri |195| muhtemeldir. Lkin taht-i hkmette
tevelld eden hkimler mebd-i mrlerinden ber mdhene ile me`lI olmalariyla
mdhin u meddahlardan ictinab edemeyb medh sensiz mr hayatlarindan dahi
zevk-yb olamazlar. Imdi bu misill hkimlere tan u tesn seza olmayub belki zaI-i
zihinlerine merhamet etmek ensebdir. Zira Ii`l-hakika mstahakk-i mezemmet-i b-
kiyas ve lyik-i neIret-i ns olanlar mdhin ve ale`l-huss mIteri gammaz ve
hkimlere hakikat-i hali ketm edenlerdir.
Ve malm ola ki asl-i yokdan mdhene etmek baska ve bi`l-istihkk medh
sena etmek baska olub biri muzirr ve digeri nIidir. 'Mesel Trayban nam imparator
medh sena olunduka mecbl oldugu Iezil u hasentin teksrine ziyade say u gayret
eder idi. Amma Tiber |Tiberius| nam diger imparator etraIinda olan kimesnelerin
mdheneleri sebebiyle icra-yi seyyiat ve kabyihinde mstekarr olur idi
440
.
439
Bu bahisin Voltaire taraIindan dipnota eklendigini Hatay iIade etmektedir. Bu notu mtercim metne
dahil etmistir. Bkz. Hatay, a.g.e., s. 209. Ingilizce metinde bu not yoktur.
440
Tirnak isareti ierisindeki son cmleler, mtercim taraIindan metne ilave edilmistir.
300
EL-FASL`S-SLISE VE`L-ISRN: VUKUT VE KAZAY- YI
ITTIFKIYTIN VE BAHT U TLIIN UMR-I DNYEVIYEYE
DUHULLERI NE DERECEDE VE TEDBIR ARELERI NE VECHILE
MMKN OLDUGU BEYANINDADIR:
Nice kimesneler zann ederler ki umr-i dnya kaza v kaderden veyahud ber-
muktez-yi devr-i Ielek-baht tli inetiyle idare olunub iml-i akl u tedbr ve sarI-i
irdetin deyyr-i l ut I u I i desi ol maz. Pes 'el-mukadderu ki nun mant kunca
temsiyet-i umrda Iikr mlhaza ve re`y endiseyi terk etmek iktiza eder. Ve I
eyymin-haz akl u kiysa muhaliI nice tebeddlt-i acbe ve tegayyrt-i garbe vuk
|196| bulmagla bu mezheb-i 'el-mukadder kinun be-gyet revac u itibar bulub ben
dahi vukuta nazar ve hudusti teIekkr ettike ona zhib olmagla kendmde bir meyl-i
dern hissederim. Amma irde-i cziyemiz dahi derkr olmagla galiba eIl
harektimizi irde-i cziye ile kaz v kader veyahud irdet-i cziye ile baht u tli
bi`l-istirak idare ederler. Ve yalniz kaz ve kader ve baht u tli iktizasiyla zuhur eden
ittiIakiyti bir nehr-i azme tesbih ederim ki tugyan eyledigi vakitlerde etraIinda vakia
arazi-i msattahada olan mezri u meskini ve escr u emkini tahrb ve teIrk eder.
Ve eger insan sarI-i zihn himmet u irdet edb etraI-i nehrde arz u amk hendekler
haIr ve muhkem sedler bina ederse tugyan-i snsinde hcum-i seddini men u hasret
ve mazarratini deI etmesi mmkndr.
Pes kaza v kader veyahud baht u tli iktizsiyla zuhura gelen ittiIkiyt dahi
hcumlarina mni olmayan taraIlarda kuvvet u kudretlerini geregi gibi icra edb
ekseriya gIil ve tedrksz olanlara cebren ve kahren glib olurlar. Hatta bu
zamanimizda mahall-i tegayyrt-i azme ve tebeddlt-i garbe olan memlik-i
Italya`ya dikkat ile nazar olunsa srt-i harem ihtiyata mràtde kusur olundugu
zahir u sikr olur. Syle ki istihkm ve muhaIazasin iktiza eden tedbri icrada sarI-
i vs kudr et ve ahali Cermenya ve Ispanya ve Frane misill hareket olundu,
mesib-i kevniyye zerlerinden deI olunub etraIin askiri ve hkimleri Ieth
teshrlerine kudret-yb olamazlar idi. Veyahud hi olmazsa |197| bu rtbelerde kaza-
zede olmazlar idi.
301
Imdi ale`l-itlak zuhur eden ahkm-i kaza v kaderin vech-i indiIì hussunda
tayy-i kelm edb esyaya tesiri olan baht u tliin tedbr aresine dair bazi
mlahaztin tahriri mnsib grnr. ez-Cmle bir hkim bu gn meveddet u ikbal ile
hos-hal ve Irig`l-bl iken tarz u tavrini tahvl etmeksizin yarin sadet u ikbali idbar u
zevle mnkalib ve bed-hal olmasindan iktiza eyledi dey istigrb olunursa cevab
ederim ki; bundan akdem tahrir beyan eyledigim vech zre yalniz baht u tlie istinad
edb tedbrde kusur eden hkim-i gIil baht u tlii zevale tahvl eyledigi gibi der-akab
mahv u muzmahill olur.
Amma muktez-yi vakt u hale gre hareket eden hkim ekseriya sadet u
devlet ile evkat-gzar olub tedbrde ve harektini iktiza-yi vakt u hale tatbikde kusur
etmediginden nsi yalniz baht tlie istinad eden kadar nuhset u idbra giriItar
olmaz. Zira gryoruz ki eIrad-i beser neyl-i san u shret ve kesb-i mal servetten
ibaret olan meram u maksatlari husl-pezr olmagin kimi harem u ihtiyati ve kimi
teIrt u iIrti ve kimi kuvvet u kudreti ve kimi sabr u teenni v tahamml ve kimi
siddet hiddet aceleyi der-ps eder.
Ma-hz bu t uruk-i muhteliIe ile mecm-i maksd u matlblarina vsil
olmak mmkndr. Ve yine gryoruz ki iki kimesne bir tark zre hareket ederler
iken biri nil-i meram ve digeri hib u n-be-gm olur. Ve tekrar iki kimesneler mesreb
u tabiatte zidd-i kmil olub mesel biri tiz-mesreb ve acl ve digeri mutedil |198| ve
sabr iken ikisi dahi melhzlarina zaIer-yb ve muradlarinca km-yb olurlar. Ve
ba`zan hem-mesreb ve hem-tabiat olan iki kimesnenin biri nil ve digeri hsir olur. Ve
bu cmlenin byle olmasi der-ps olunan turuk ve harekta vakt u rzigrin mutabik u
msaid veyahud n-muvIik ve muhaliI olmasindan nesèt eder.
Hatta blda tahrir olundugu vech zre bazi kerre iki kimesne hareket-i
mteIvite ile netice-i mutabikaya vsil olub har iki kimesne dahi bir meram-i
mutabika dest-res olmagin hareket-i muvaIika ile say ederler iken hi birisi
matlabina nil olmaz yahud biri be-km ve digeri nbe-km olur idi. Hsn kubh ve
hayr u serrin dahi zuhuru blda mestr olan sebebden iktiza eder. Zira bir hkim
harem u ihtiyata riayet ile akilne umrunu idare eder iken tarz-i tavr-i idaresine vakt u
rzigr dahi muvIik u msaid ise hkmetinde isabet ve kesb-i memdhiyyet eder.
302
Amma vakt rzigr mtegayyir ve mtehavvil oldugu gibi hkim dahi tarz u tavrini
tagyr u tahvl etmezse elbette ber-keste ve muzmahil olmasi mukarrerdir.
Ve I neIsi`l-emr bir dem her ne kadar kil u kmil ise de gerek meyl-i
tabisinden ve harekt-i me`lIe ve sekent-i me`nsesinden birdenbire keII-i yed ve
gerek bir eyyam onunla selmete vasil oldugu tark-i mcerrebini seran terk etmege
azmet edemediginden daima eIl u harektini muktez-yi vakt u hale tatbik ile etvr u
muameltini tebdl tahvl etmek hayli mskildir.
Mesel zatinda sakin ve sahib-i temkn olub |199| teenni ve mlyemetle
itiyad eden kimesne iktiza eyledigi halde acl u anI olmasi sehl degildir. Bu
sebebden bazan dem eylediginden ndim u pesimn ve Itde-i h-i hirman olur.
Halbuki vakt u rzigra be-herhal mutabakat u muvaIakat ederse baht u tli-i rzigrin
tebeddl ve tegayyr kendye endn rs-i mazarrat etmez. Hatta ikinci Julius nam
Rim Papa`si daima hiddet ve siddet ve unI u sevret ile hareket u temsiyet ve nizam-i
umrda azmet-i tmme-birle azmet eder iken ittiIakan mezkr Juliusìn bu misill
hiddet u siddet ve unI sevreti ol-vaktin haline muvaIik ve mutabik vaki olmagile
cem umrunda muvaIIak olub sinn-i kesre her cihetten emin salim oldugu halde
mreIIeh`l-hal ve Irig`l-bl-i km-kr oldu.
Ve buna delil sahidim Bologna nam memlekete olan hcumudur ki vech-i
ti`l-beyan zre su gne vki olmusdur ki Venedik memleketinin ahlisi kendisinden
havI u vesvese ve hiras u endise zre olub Franel ve Ispanyalu dahi tereddd zre
iken mezbr Papa cesaret-i tmme ile etraI u mevnii mlhaza etmeksizin ale`l-gaIle
Bolongna hcum ve duhl eyledikde Venedkl havIindan ve Ispanyalu dahi
Sicilyateynì teshre mesgul olduklarindan nsi muhaleIete mbaseret edemeyb
Franel dahi papayi taraIlarina cezb ve bu takribiyle Venedkly zaI u zebn etmek
sevdasiyla papaya inete |200| mecbur olduklarindan mesIr papa muhassal`l-meram
ve mesrur u sd-km oldu.
Syle ki mezkr papanin siddet-i tab u hiddet-i mesreb ile grdg isi har
bir papa herne kadar kil mdebbir olsa bir vechile gremez idi. Ve eger mezkr
Julius Papa muktez-yi akl oldugu vech zre sart-i harem u ihtiyata mrt ile ibtid-
303
yi emrde cem tedarkt-i lzimenin tertibine mesgul olub ol-vakt-i msidi Ievt
edeydi vakt-i aharda zaIer-yb olmamasi muhtemel idi. Zira badehu Franel inet
etmeyb Ispanyalu dahi melhz ve mer aml ar i na t emsiyet vermis bulunmagile
Venedikl ile ittiIaken muhaleIet ve mmneata mbaseret etmeleri mukarrer idi. Ve
buna msabih har nice eIl harekta tasaddi edb mddet-i mrnde baht u tli u
rzigari bir kararda oldugundan mecm-i tedbrde isabet eyledi. Lkin dahi ziyade
muammer olub tarz-i rzigr-i zr-kr ve devr-i sipihr-i n-hemvr mtegayyir u diger-
gn ve mil-i mlyemet u skn olsaydi bi`t-tab mecbl oldugu hiddet u siddeti
mlayemete tebdl edemeyb l-cerem mahv u mzmahil olacagi muhakkak idi.
Hulasa-i kelm daima bir tarz zre hareket eden kimesneler hareketleri iktiz-
yi vakt u hale mutabika ve muvaIika olduka beherhal sad u nk-baht olub tli u
rzigr mtegayyir oldugu gibi der-akab onlari dahi muvaIakat-i tmme ile hareket-i
sbikalarini tebdl u tagyr etmezler ise mdebber u bed-baht olacaklari bi`t-tecrbe
sikrdir. |201| Amma bu cml e i l e ci handa tz-mesreb ve sedd`t-tab olmak
mlayim ve mlhazali ve hazm u ihtiyatli olmadan evl v erchdir. Zira dnya bir
avret-i hasne ve nsize olub zabt u tasarruIu ancak darb u zr ile oldugundan ekseriya
skin ve mlayimlerden ziyade sedd`l-tab ve tz-mesreb olanlara rm olur. Hatta
hads`s-sinlere meyl mahabbeti ziyade olmasi mezbrlarin hirsetleri sebebiyle acl
u cesr ve sedid`t-tab ve gayr olduklarindan iktiza etmisdir.
Cevab-i Mmeyyiz:
Irde-i cziye bahsi bir madde-i mskiledir ki muarazt-i gngn ile cem
eIkr-i hkem ve enzr-i ulemayi elkb b-huss hkem-yi ilahiyni giriItr-i p u
tb etmisdir. Imdi irde-i cziye ve serbestiyet-i insaniyyeye mutekid u taraIgr olanlar
derler ki beni dem eIl u harektlarinda Iil-i muhtar olmadiklari surette hallk-i
lem olan Hak Tel hazretleri Iil olub insanin isledigi bunca kabyih u seyyitin
sebeb illeti olmak iktiza eder, b u ise ilahiyyete mugayir ve mnI oldugu
bedihiyyttandir.
Bundan mad eger Iiile getirilen kabyih u mezlim-i insaniyyeye takdir-i
ilh sebeb ise gnahkr u mcrim ve gaddar u zalim olan kimesneleri te`db etmek
304
abes oldugundan mad Iazilet ile kabyihin hi Iark u teIavt olmazidi. Imdi bu
mezheb mcib-i mahzurt-i azme ve Iesdt-i cesme olmagile hemn Iikr-i savb ve
endse-i isabet-meb olan irdet-i cezaiye-i insaniyyeyi teslim etmektir. Amma kaza v
kadere |202| ve insana cebr eden takdir-i ilhye zhib olanlar cevab ederler ki Allahu
Tel hazretleri dnya ve m-Ihayi halk edb her mahlkun ne olacaklarini ve
edecekleri seyleri bilb onlari takdir eylemedigi surette ale`l-imya sey ins v icad
eden erbb-i sanyiden dahi ziyade gaIil olmak lzim gelr idi.
Mesel bir saatci ihtir eyledigi saatin grecegi isi ve arhlarinin ne vech zre
hareket edeceklerini bilr iken il gayri`n-nihye l im-i hakayik-i esya ve zamir-i
mahlukt olan Allahu azm`s-san halk eyledigi insanin mstaid oldugu hareketi ve
mecbur olacagi azmeti bilmemek ne mmkndr.
Pes tahkik ilm-i ezelsin onlari be-herhal takdir eylemek lzim gelr ve
cem mevcudta kavaid u kavnn-i sbite ve gayr-i mtegayyire vaz u tayin edb
her biri tahte`r-rbita-i nizam iken yalniz insani serbest ve mutlak`l-inan terk etmek
hadd-i imknda olmadigi muhtac-i beyan degildir.
Pes bu emr-i muhal mmkn Iarz olundugu halde cem umr-i lemi idare
eden kaza ve kader-i ilh olmayub ancak tedbrt ve irdet-i cziye-i insaniye olmak
iktiza eder idi.
Imdi Iikr hayal-i rhan ve heva v heves-i neIsan bir zincirdir ki bir taraIi
yed-i takdir-i Allah`da olub onunla insani murad-i lsi zre idare ve tahrik ederek
kend irde-i ezeliyyesini icra ve tekmle mecbur eder.
Pes iki taraI szlerini isbat in nice delil berhn ile muarazadan hl
olmayub her biri hak yedinde zanneder. Lkin iki taraIin |203| zhib olduklari mezheb
gngn mehzirden r olmayub yagmurdan kaarken doluya rast geldi mantukunca
drl drl hatalara dr olurlar. Ve i l e`l-n bir netice-i sahhaya ve mezheb-i
mtteIekun aleyeh muvaIIak olamadilar.
Binaenaleyh ukaldan biri demis ki cmleye akl u Iikri ve kuvvet-i endise v
mlhazayi veren Allahu Tel hazretleri olub herkes kusur-i akl-i beser muktezsinca
305
hakikat-i hale vkiI olamadigindan nsi ziyade tazm in derece-i aklina mlayim ve
mnsib olan mezheb ve tarka slik u zhib olurlar. Amma kaza v kader ve
serbestiyet-i beser bahsi ilm-i kelm ebhsindan olub bu kitabin ebhsi olan db-i
tedbr u siyasetten hari olmagla bu bu makamda bahsi n ber-c ve MusanniIin dahi
bu vadiye slk etmesi mahz-i hatadir. Zira umr-i hariciyede ve hkmet ve siyaset
hussunda rde-i cziyye ve serbestiyet ve baht u tli ve ittiIkiytin umr-i
beseriyeye tesirlerini ve kuvvet-i mdahalelerini tecesss edecegimize evvel be-evvel
akl u tedbrimizi teshis u tekml ve esbba tesebbse istidd-i tahsil etmek lzimdir.
Pes malm ola ki baht u tli ve ittiIakiyt dedikleri esm-i b-mnadandir ki
hal k gaIl et u cehaletlerinden zuhur eden ahvl u havdisin sebeb u illetlerini
bilmediklerinden bu misill isimleri icad u peyd ettiler, halbuki her lzim olan seyin
bir illet-i mstakilesi vardir.
Mesel meshr asar nam imparatora mukbil u ve nk-baht ve Canon nam
kimesneye mdebbir u bed-baht dedikleri |204| asar-i mezkr rzigra muvaIik olan
tedbrt u harektta musb olmagla sad u km ve Canon-i mesIr bazi esbb u
mevniden nsi tedbr u idaresinde kusur ve rzigra muhaleIeti zuhur etmekle hib ve
telh-km olduklarindan nesèt etmisdir. Ve Iehm idrak in kaziye-i ittiIakiyeyi tavla
zarlarina tesbih etmek mnsibdir.
Mesel vakt-i bzde bir taraIin zarlari ekser dsms veyahud dbes gelb ve
sebebinden gIil ve tedbrinde ciz u til olursa be-herhal o taraI maglub olur. Lkin
her emrin sebebini tecesss eden kil u resid kimesneler maglubiyete msebbib olan
atisin tarz u tavrina ve destin darb u hareketine ve kemiyet-i zr u kuvvetine keml-i
teharr ve dikkat ile nazar edb Iark u temyize vsil olduklarinda siddet-i darb u
kuvvet-i dest takll ve keyIiyet-i remyi tagyr ederek deI aresine zaIeryb olurlar.
Pes ben dem bir mahlk-i mahddu`l-akl ve `l-kuvve olub baht u tli`
dedikleri seyin cemdarabt ve zuhurtina glib gelmek mmkn olmadigindan bri
ittiIkiyti kable`l-vuk teIerrs ve derk edb hudst ve zuhurti vsleri mikdarinca
men deI veyahud taklle say u ihtimm etmek iktiza eder, lkin mr kasr ve akl
306
dahi Iikr u mlhaza ve kem-yenbag teIehhmde ksir olmagla daima her maddede
isabet etmek mskil belki mteazzirdir.
Ve akl-i insan her madde-i muhtemel`l-vukù kable`l-vuk teIerrs ve
idrak |205| etmege kdir olamadigina sahid ve delilim henz nakl edecegim vukut ve
hudust-i ittiIakiyelerdir.
Evvelen akl u tedbr u secatte shret-yb olan Preniya Evkinas nam ceneral
Cremone kalesini muhasara eyledikde suhlet ile Ieth teshrine dest-res olmak in
kalede mahsur olanlarin biriyle huIyeten haberlesb taraIina cezb imle ve Ieth-i bb
ve teslim-i kaleyi ilzm etti. Ol-dahi ahdleri zre birgn seheri kalenin mezbelesi
taraIinda olan kuyuyu Ieth ve iret-i tark edb davet u delleti ile mezkr Evkinas
der-akab duhl eyledi. Ve ale`l-gaIle hcm ile kaleyi zabt u teshr edeceginde sekk
sbhe yok idi. Amma ittiIaken ol-gn askir-i mahsreden bir bayrak asker kideleri
zre talim-i esl i h i n vakt -i muayyenelerinden evvel erkence hareket etmis
bulunmalariyla dsman hcumundan habr olub sir askir mteyakkiz ve makam-i
mukavemette cem hzir oluncaya dek mmnaata mbaseret eylediklerinden ve
reh-nmalarin dahi tark-i rsttan haten inhiraIlarindan nsi mezbr Evkinas meram u
melhzuna adem-i neyl ile hib u hsir avdet eyledi.
Sniyen Ispanya kralligin veraseti in vaki muharebtda Ondrdnc Louise
nam Frane krali ile Anna nam Ingiltera kraliesi beyninde mnakid olan musalaha-i
hssadir ki ol-esnada inikdi be-gyet mskil ve gayr-i me`ml ve mezkr Louise
itmm ve temsiyetine keml-i ihtiyacindan nsi gngn tedbrler edb ciz ve me`yus
|206| olmus iken kibet`l-emr bir eldiven sebebiyle nizam-pezr olacagi Ierd-i vhidin
htirina hutr etmez idi. Ve bu vaka-i acbe bu vech zre vaki olmusdur ki Ingiltera
kraliesi taraIindan muharebe-i mezbreye serasker nasb u ta`yin olunan Dk de
Maldeburg nam kimesne gyt-i kesresi sebebiyle muteber ve menIaati in imtidd-i
muharebeye hhis-ger olub zevcesi dahi kralie-i mezkrenin kurbnde ve be-gyet
nazarinda olmagla zevci dil-hhi zre kralieyi msalahaya meylden men ederidi.
Syle ki msalahayi tecvz eden ricl-i si reni n say u i ht i maml ari ve
mlzimne kelmlari kr-gir olmayub kralieyi ilzmdan me`ys oldular. Gnlerden
307
bir gn kralie kend in eldivenciye bir iIt nev-zuhur eldiven ismarlayub mesIr
Dk de Maldeburgùn zevcesi dahi kend in yine ol-eldivenciye baska bir iIt
eldiven ismarladi ve kend eldivenlerini kralinin eldivenlerinden evvel yapsun dey
emr tenbih eyledi. Vakta ki kralieye eldivenlerini isteyb hzir bulmadigindan gazab
u t ehevvr ile sebebini sual eyledikde avret-i manzranin hilaIinda olanlar Iursati
ganimet bilb hased u neIsaniyetlerinden nsi bazi iItiralar zammiyla hakikat-i hli
yegn yegn kralieye nakl u beyan etmeleriyle avret-i mezkrenin bu gne hareket-i
n-ber-c ve vaz-i tahIirnesinden inIial ve mesIreyi tedric nazarinda istiskle
basladim. Bu keyIiyet-i gayr-i mterakkibe musalahayi tecvz u ibrm eden taraIin
|207| malmu oldukda trl niIklar ile her taraIdan hcm edb kibet`l-emr
kralieyi geregi gibi igzb ve tahrk ettiler. Hatta bu takribiyle avret-i manzreyi ve
zevci mesIr Maldeburg bi`l-klliye hizmet ve nazarindan dsrp meramlarina nil
oldular. Ve byle bir emr-i czyi blda mestr Louise kralini Ingiltera kraliesiyle
islaha ittiIaken illet-i mstakile olub har krallari dahi mezkr Louise ile hh u n-hh
sulh olmaga mecbur etmekle Louiseì muhatart ve beliyyttan tahls ve sebeb-i
muharebe ve niz olan Ispanya hkmetini kend hnedanina tahsis eyledi.
Iste dnyanin hl sni budur. Ve kaza v kader akl u Iazilet ve bats
azamet-i beseriyeyi istihz edb nice kerre zaI u nz sebebler dvel-i cesmelerin
baht u tlilerini tebdl u tahvl ettiler. Amma bu misill vukut-i ittiIkiyye-i gayr-i
melhza nadirttan olmagla akl u tedbrin abes ve bil-Iide olmasi lzim gelmez. Ilel
eskm gibi ki mizac-i vcd-i insani herne kadar ahyanen muharreI ederlerse evkt-i
sirede sihhat u Iiyet ile evkt-gzr olmadan men etmezler.
Imdi sahib-i hkmet olub tedbr u siyasete me`mr olanlar herhalde tedbrden
hl olmamak iktiza eder. Ve baht u tlilerini almak murad ederler ise tabiat ve
mesreblerini muktez-yi vakt u | 208| hale tatbik etmek lzimdir. Ve I -neIsi`l-emr
mesreb tabiatlari ya acele v cesaret ve husnet u runet ve hiddet u siddet veyahud
harem u ihtiyat ve sknet mlyemet ile mecbl olub bu misill hsl ahlk-i
tabiiyye ve zaruriyyttan olmagla bir hkim bu evsI u hislin hi birisine mbtel
olmayub daima her murad eyledigi ahlk ile mtehallik ve msl bu Clemon ikide bir
de mtegayyir ve diger-gn olmak muhl derecesinde mteassirdir zannederim. Lkin
308
mahz vs mikdari rzigra muvIik ahlkiyla mtehallik ve tarz-i idare-i umrunu
vakt hle tatbik etmege kdirdir. Zira vakt rzigr bazi kerre sahib-hurc ve gya
eIl-i cesme ve inkilbt-i garbe ve muharebt-i azme v Itht-i kesre ve acbe
in dnyaya gelmis cesur ve acl ve hiddet-i tabiyla mecbl olan kimesnelere mun
ve msid olur. Ve bazi kerre bu misilllerden r-gerdan olub sknet ve mlayemete
meyl harem ihtiyata mrat eden skin u mlayim tablara msaade eder. Ve bu
vakt u rzigr tuIan ve Iurtunayi takib eden limanlik gibi olub halki rahat ve sudelige
tlib ve telattuI ve mdr ile idareye rgib etmekle kil olan kimesne akl u tedbri ve
harem u ihtiyati ve lutI u mlyemeti der-ps edb ol-esnada muktez-yi rzigrile
muhabert ve mraselt ve mklemt mukatelt ve muharebtdan akv oldugundan
ns kuvvet-i seyI ile gremeyecegi isi tedbr-i kalem ile husul-pezr eder.
Binaenaleyh blda beyan olundugu vech zre |209| vaktin her tarzindan
mnteIi olmak murad eden hkim stad-i rei s gibi vakt u rzigra mutabakat u
muvaIakata kesb-i istidd etmege bezl-i vs kudret etmek vcibdir. Pes zannederim
ki bir serdar-i sahib-i iktidar secat u cesareti ve harem ihtiyati vakt-i mnsib ve
mahallinde istiml edebilrse mnhezim ve maglub olmasi muhal gibidir. Roma
serdarlarindan Fabius nam kimesne AIrika ahlisi ile muharebesinde dsmanlarinin
zaruret-i mal i ye ve ki l l et -i askeriye sebebiyle mddet-i vI i r e i kamet e t akat
getremeyeceklerini bilmekle kasden mukateleyi avk u tehir edb ve mezbrlari dahi
usandurub bi l -mukateletin mteIerrik u perisn olmaga mecbur eyledi. Ve bu
takribiyle kend askerinden Ierd-i vhid teleI olmaksizin muzaIIer u mansur oldu.
Amma AIrika ahlisinin serdari olan Hanibal nam kimesne kuvveti muvakkate ve
askiri dahi gayr-i muvazzaIa olmagile bil-tazyi-i vakt kuvveti kemlde iken tahsil-i
i t i bar u nam ve dsmanlarindan ahz-i intikam edb kendye metanet u istihkm
vermek in bir an akdem mukateleye msaraat etmek iktiza ederidi.
Tarih-i Isevi yeni n bi n yedi yz drt senesinde Bavyera Hersekì eger
dsmanlariyla muharebesi esnsinda acele edb Bavyera`dan hurc etmeseydi hem
makarr-i hkmeti olan Bavyera memleketini muhaIaza ve hem yed-i dsmanda olan
sevab-i memleketini zabt u teshr eder idi. Zira dsmanlar killet-i zehyir sebebiyle
bi`l-iztirar mtesettit persan ve Bavyera`dan baska pust-nm-yi Iirar u r-gerdan
309
olurlaridi. Lkin mesIr Bavyera Hersekì |210| iktiz etmeziken Bavyera`dan hareket
ve dsmanlariyla mukatele ve muharebeye msaraat edb tedbr u ihtiyatta kusur
etmek ile mun u mtteIikleriyle maglub u mnhezim oldu.
Pes mahv u muzmahil olan nice cesur ve tz-mesreblerden kata`n-nazar yalniz
bazi cesurlar ittiIaken devlet u ikbal ile km-yb ve meramlarina vasil olmalariyla
mcerred baht u tli` cesurlara mu`n u msaiddir dey kelm-i meshr khin ve
mneccimlerin kelm-i dur-encmlari gibidir ki ekseri halt u hezeyan iken igmz
veyahud Iermus olunub kazen biri isabet ederse mutlaka sahih olmak zre muteber
ve beyne`n-ns mtevatir olur. Lkin kil u mdekkik olanlar vukut ve hudusti sebeb
u i l l et s i z zannet meyb cem vukut u hudstin sebeb-i a s l si ni ve i l l et -i
mstakillelerini tecesss u teIahhus ederler.
Netice-i kelm cesur olan hkim daima mahkmlarini muhataraya ilk
etmeden hl degildir. Amma harem ihtiyata mrt ile mutedil olan hkim egeri
eIl-i azmenin icrasina mstid degil ise lkin memleket ve hkmetini ahsen-i vech
zre idare ve hiIz u hirset eder. Halbuki ikisi dahi bil-sbhe memdh ve muteber
olmagin ahlk ve mesreblerine muvIik vakitlerde dnyaya gelmek iktiza eder.
Pes malm ola ki Iikr mlhaza sahibleri ve ale`l-huss hkmet-i nsa
memur olan hkimler dernlarinda azmet eyledikleri zamr u melhzlarinin icra v
temsiyeti in vakt-i mnsibe mterakkiben dima esbbi teshilden hl olmayub
etvr u vukut-i rzigrda teharr ve dikkat ve muktez-yi vakt u hle gre sarI-i zihn
tedbrde dakika Ievt etmezlerse |211| cem muamelt ve hareketleri ol-meram-i
muzmeri itmm niyeti ile olursa kibet`l-emr meram-i melhzlarina zaIer-yb olmak
mmkndr. Amma bu Iezil-i nadirenin cmlesine malik hkim nerede bulunur? Ve
bunlar dahi nev-i ben adem olmalariyla nakisa-i beseriyet muktezsinca cem
vaziIeleri olan umrunu kem-yenbag eda ve bil-kusur icra etmek be-gyet mskil
olub bu misill hkim-i kmilin ank-yi mechl`l-cism gibi ismi mevcud lkin
vcudu madmdur.
310
Binaenaleyh muktez-yi insaI olan budur ki avm-i ns hkimlerinin cem
kemlta malik olmalarindan geb mezbrlarin vsleri mikdari kemlta vsil
olmaga ettikleri say u ihtimamlarina kanaat etmekdir
Ve MusanniIin isbu kitabinda bast u ta`lm eyledigi nesyih-i mIside ve
tedbr-i mudillesinden mcnebet eden hkim elbette mecmundan eIdal u al
olmak iktiz eder zannederim. Ve bu lem-i kevn-i Iesda mahlukat in min-klli`l-
vch keml muhal ol ub nev`-i beser hat a ve gnahdan muarr ve mnezzeh
olmadiklarindan ns hkimlerin huls-i kalb ve saIvet hsn-i niyetleri var ise bazi
naksalarindan ve hatalarindan igmz etmek mnsib ve lyikdir. Ve ol-memleket ki
hkim ve mahkmlari birbirlerine hsn-i zan ve hata ve gnah-i sagrlerini aIv edb
bis-i reIahiyet-i skkn olan mahabbet ve saIvet-i kalb ile taayys ederler ise cem
memalik u hkmttan esad ve ziyade hos-hal ve mreIIeh`l-bldir.
Zira muamele-i bi`l-mcmele ve hsn-i zindegn ve reIahiyet olmadigi
surette mr hayat adem-i zevk lezzetinden tahamml olunmayacak bir br-i sakl ve
dnya dahi meraret-i musibetten ibaret olur.
311
FASL-I 24: MEMLIK-I ITALYA`YI EYD-I DSMANNDAN
TAHLSE TERGB ZIMNINDA:
|212| Kelm-i mtercim-i hakr: Musanni I mevdd-i Fenn-i Hkumet ve
Siyaseti tekml edb nihayet-i kitabi olan isbu Iasli mcerred ala tarki`l-mektub
Medici hnedanina hitaben tahrir u t enm k ve mezbru Italya memlikini eyd-i
zleme-i mtegallibnden tahls ve kendsi zabt etmege tergb ve tesvik eder. Lkin
dern-i Iaslda istiIade edecek syeste-i mtalaa hibir madde olmamagla laIzen be-
laIzin tercmesi tatvl-i bil-Iide mlhazasina binaen terk olundu.
Hlsa-i kelmi budur ki ol-esnada memlik-i Italya zalim u gaddar ve nehhb
u cebbar mstevllerin tasarruI-i gaddarne ve tasallut-i cebbarnelerinden pzde v
harab olub ahlisi adem-i tahamml ile ciz u sergerdn ve mtekeddir u perisn ve
muhaleIet u isyn ile tahls-i girban etmege ez dil can Iursat ve ianete nigern ve
har bir hkimin ubdiyetini kabule sitabn olduklarindan mesIr Medici bu Iursat ve
msaade-i eyymi ganimet bilb tahls u inetlerine himmet ve askir u mhimmt-i
saire hussunda Iusl-i sbikada tahrir beyan olundugu vech zre hareket ederse
memlik-i mezbreyi suhlet ile kabza-i tasarruIuna idhl-birle himem-i aceze v derd-
mendni himayet u siynet ve hem kesb-i san u shret edb bu vesile ile mceddeden
bir hkim-i z-kudret olacagi emr-i mukarrerdir.
Ale`l-huss ki Rim Papaligi dahi yed-i tasarruIundadir amma bil-sebebin
muharebeye mbaseretten ihtirz olunursa malm ola ki li-maslahatin ve bi`l-iktiza
veyahud tesliyet-i derd-mendn ve siynet-i mazlumn in sr olunan harb kitl
aklen ve seran caiz belki vcibdir dey bu misill kelimt-i mlzime ile |213| mezkr
Medici`ye Italya`yi zabt ve cebbireyi tard edb Italya hkimi olmasini ilhh u ibrm
eder ki mtalaasi tazy-i evkat ve tasdden gayri bir Iide ras etmez.
312
Binaenaleyh mmeyyiz dahi MusanniIin kelimt-i si resi ne cevab ve
taarruzdan i rz edb yalniz mezbrun li-maslahatin ve mazlumni siyneten sr
olunan 'harb u kitl aklen ve seran caizdir dedigi kelmi te`yid ederek 'harb kitle
dair bast-i makale gaz eder.
Kelm-i mmeyyiz ki dvel beyninde maslahatin olan env-i mrselt ve
seran ve aklen harb kitli icab eden esbb u mevdd beyanindadir.
|Cevab-i mmeyyiz|:
MusanniIin is bu te`liIinde mlhazt u akvl-i Iside ile senyi u kabyihi
tervc ve habs u bed-tynet olan kimesneleri ricl-i muazzama ve mutebereden olmak
zre nakl tariI edb her maddede nikb-i Iazilet ile setr eyledigi kabyih u meIsidi
vsm miktari kesI u beyan ve hakikat-i hali izah u iln-berle lemi MusanniIin igIal
tagltinden tahls ikaz etmege say u ihtimam edb hkimlere isr ettim ki; akdem-i
tedbrleri mahkmlarinda te`dbe muhta olduklari kabyih u meyibden mcnebet
edb be-herhal kendlerini mukaddem islah etmeleriyle cem mahkmlarindan eIdl u
al olmakdir. Ve yine mezbrlara ihtar ettim ki san u shret ve itibar u memdhiyet
kesb etmek in harekt-i velvele-endz ve hayret-eIzlara hcet olmayub mris-i
rahat-i lem ve bis-i reIhiyet-i ben dem olan eIl-i mdebbirne ve harekt-i
kilne kiIayet eder.
El-hlet hzihi bu Iasl-i hire iki madde-i lzime dahi zamm etmek mnsib
grnd ki biri dvel beyninde |214| olan mrasalt ve mklemt ve digeri seran ve
aklen harb kitli icab eden esbb u mevddir.
Imdi malm ola ki dvel-i sireye mursil hkimlerin elileri irsl ve ta`yn
olunduklari hkimin harekt ve seknatini tecesss ve ahvl u keyIiyytini teIahhus
eder musellem casuslar olub vakt zamaniyla hkimlerini ikaz in mezkrn
mlhazt ve eIkrini istihbr ve istitl ve et vr u esrarina tahsil-i vukI u iktinah
etmek bi-hasebi`l-me`mriye vaziIe-i halleridir. Ve her ne kadar an-asl seIerilerinden
maksad-i aks devletini islah ve maakid-i muvlt u msaIati te`yid u te`kid etmek ise
lkin bu kaideye mraten daima imtidd-i sulh salaha sebeb olamayub belki nice
kerre harb kitle let olduklari vkidir. Ve bundan mad tayin irsl olunduklari
313
devletin esrrina vakiI ve mahrem olan riclinden ahz-i esrr etmek in gngn kizb
drg ve dekk hi leyi istiml edb sade-dilleri mekr huda ve mI si d u
mtekebbirleri niIk u mdhene ve tamakr ve harsleri rsvet ve hediye ile cezb
ederler.
Hlsa-i kelm ellerinden gelen kabyihi icrada kusur etmezler. Zira bu
misill harekta kendlerini me`mur zann edb eliliklerinden nsi dahi te`db ve
tertib-i cezadan havI u pervalari yokdur. Binaenaleyh hkimler byle casuslarin kizb
drg ve dekk hilelerini bir hosca Iikr mlhaza etmek iktiza eder.
Ale`l-huss bir maslahat-i mhimme derkr olundugu halde |215| elileri
kabul-i rsvet ile gayret ve sadakat-i matlbede kusur ederler ise Iehm derk in
mezkrlerin tarz u tavirlarini tecesss etmek lzimdir. Pes hastalarin eyym-i buhrni
gibi olan akd-i ittiIak ve ittihad ve sulh salah ve tahrr-i ahd-name misill mevdda
evkt-i sireden ziyade dikkat u basiret ile sarI-i zihn Iikret edb deruhde ve kabul
edecekleri mevddi ed v tekmle kdir olub vadlerinde kzib ikmamak in her bir
maddeyi kable`l-kabul baska baska kema-hiye keml -i teharr ile tedkik etmek
muktez-yi akl-i selimdir. Ve srt-i muhede ve musalaha ve ahd-nameler laIzen bi-
laIzin mtalaa ve siyak u sibaklari mlhaza olundukda bi`t-teenni mnIeham olan
mna-yi haki k si deIaten imrar-i nazar i l e mnIeham ol an mana-i zhirsine
benzemeyb ok kerre kable`l-mlhaza nIi ve hayirli zannolunan sey bade`t-tedkik
ayn-i mazarrat ve bis-i harabiyet-i memleket oldugu zahir olur. Ve bu gaIlet ve
hatalardan ihrzen ahd-nameleri kerrt ile mtalaadan mad elIz u l ugat ve
terkiblerini kaide-i sarI u nahv u mna zre tecesss ve mana-i asllerini teIahhus
edb mecaz u istire ve tecnislerin dahi Iark u temyizine kesb-i istidd ve umr-i
hariciyede tahsil-i istibdd edb her emrde mdekkik olmak iktiza eder. Ve akd-i ittiIak
u msalaha etmek murad eden hkimler in eslI hkimlerinin acele ve adem-i
dikkatlerinden nsi eyledikleri hatalari hvi bir mecma tahrir olunsa be-gyet lzim ve
nIi idi. Zira tetebbu ve mtalaasina mesgul olanlari ikz ve akl u |216| zihinlerini
teshiz eder idi.
Pes beyne`d-dveleteyn msalaha ve muahede daima murahhas ve muayyen
eliler i l e ni zam bul mayub ok kerre avm-i nsdan mehul kimesnelerin dahi
314
vesatatiyla sirren netice-pezr olur. Ve bu misilller rtbe v pyeden r ve kayd-i
tekellI u rsmdan ber olmalariyla mevdd-i sulh eshel-i vech zre rd ve lubali
mkleme ederler Neme imparatoru ile Frane krali beyninde mnakid olan
musalaha-i muahhara gibi ki Ingiltera ve Nederlande devletleri islah-i zat`l-beyne ve
tavassut-i devleteyn-i mbarizeteyn taraIindan tayn u irsl olunan murahhas eliler ile
akd-i meclis-i mkleme ve itmm-i emr-i msalahaya sarI-i himmet etmisler iken
hibir is grlmeyb kibet`l-emr haberi olmaksizin bir sahs-i mehul vesatatiyla
huIyeten emr-i sulha nizam verildi. Ve bu kr-i dsvrin temsiyetinden herkes hayrette
kaldi ve cmleden ziyade mstidd v kr-gzr ve dekkk hilekr olub kizb riya
ile zamr mlhazasini ketm ihI ve cem Avrupa`yi vIir zaman taglt u igIl
etmede msarun bi`l-benn olan Victoryus Amedyos nam Sardunya krali Neme
imparatoruile geregi gibi mtteIik u mttehid iken Frane krali taraIindan Maresal de
Catinat nam kimesneyi mezbra huIyeten tebdl-i cme ile papas kiyaIetinde irsl edb
mezkr Maresal de Catinat bu vech zre varub Sardunya kraliyla mlki oldukda
me`muriyyeti muktezsinca tedbr-i kilne ve akvl-i mlzimne sarI ederek mezbr
krali cezb ve imparatorun ittihadindan keII-i yed ve Frane krali taraIina meyl etmege
ilzm eyledi. Ve bu maslahat-i gayr-i me`mle bir tarz-i zarInede hakmne idare
olunub syle r`yet olundugu sy buldukda mecmu mtegayyir oldular. |217| Ve
bu msli nakl rddan muradim Sardunya kralinin tabyi u ahlkini zemm kadh
veyahud sen v medh olmayub garaz u maksadim ancak bu misill ahlk-i zemme bir
maslahat-i memdhanin temsiyetine sarI olundugu halde hkimlere mcerred hsl-i
memdhadan ziyade lzimeden oldugunu beyan etmektir.
Ve malm ola ki meslih-i mskilenin r`yet u temsiyetlerin be-gyet tz-
I ehm zeki olanlari intihab ve tayn etmek inde`l-hakmn kaide-i klliye ve
meriìyyeden olub bu misill hizmetlere me`mr olanlar yalniz mstaid-i resid ve
mtemellik ve mtebasbis olmalari kiIayet etmeyb bir rtbede mtebahhir ve hakikat-
bn olmak iktiza eder ki grsdkleri demlerin sekl semilinden keyIiyetlerine ve
dern-i kalblerinde olan esrarlarina vakiI olalar. Ve bu vechile akl u zihnleri her seye
intikl ve Iikr mlahazalari kuvveti ile istitl-i hakayik-i esya v ahvl etmek
mmkn ola. Amma dekk hile ve zeraIetin s-i istimlinden hazer mcanebet
etmek lzimdir. Zira bunlar (?) ve ibzr-i hrre gibi olub kesreti hiddet u siddetlerinden
315
nsi ve dimg-i insani muhtell ve kuvvet-i zikayi mutell ve etime-i sirenin zevk u
lezzetinden b-nsib eder. Lkin savIet u huls dima nIi ve memdh olub cem
mizaclara muvIik ve vcdlara rs-i sihhat eder taam-i hos-gvra benzer.
Binaenaleyh huls u savIeti sikr olan hkim eshel vech zre Avrupa
ahlisinin hsn-i zann ve mahabbetlerini cezb edb muteber u nm-dar ve sadet u
ikbal ile evkat-gzr ve bil-dekk hile mcerred ahlk-i hasene ve Iazileti in sahib-i
iktidar olur.
|218| Hlsa-i kelm sulh salah ve devlet ve hkmetlerin sudeg ve
reIahiyetleri bir merkez gibi Iarz olunub cem hutt-i dvel ol-merkeze vasil olmaga
sa`y u ihtimam etmek ve cem muamelt u meslihin illet-i giyyesi te`kid-i muvlt
ve msIt olmak enI u e lzemdir. Pes Avrupa`nin rahat u emniyyeti kilne ve
hakmne vaz u ta`yin olunan mvzene-i mezbreyi siyneten zI olan devletler
har bir devlet-i kaviyyeye mukabil olmaga ve hn-i hcette mukavemete kesb-i
istidd etmek in beynlerinde akd-i ittiIak u ittihad ederler. Ve eger mvzene-i
mezbre ibtal olunmak lzim gelrse Avrupa ahvli mtegayyir ve bir devlet-i kaviyye
zuhur edb bil-mni kuvvet u sat vet i ni teksr ve adem-i ittiIaklarindan nsi
mukavemette ciz olan dvel-i zIeye hcum ve tasallut-brle memliklerini zabt u
teshr edecegi b-istibahdir.
Imdi dvel-i zaiIe hkimleri istihkm u istikrarlari in beynlerinde akd-i
ittihad u ittiIaki ihmal msamaha ve teIerruka v perisn rs eden mnaIiklarin
sikk u niIklarini isg etmemek muktez-yi akl u tedbrdir. Zira bu takdirce imdd u
istimdd ederek devlet-i kaviyye ve kesreye msvi olub hcum ve tasallutunu deIe
ve kendlerini serr u mazarratindan muhaIazaya kdir olurlar. Ve bu mnayi tasdik ve
ittihadin lzumunu teIhm in konsoloslardan biri bir bargrin kuyrugunu tutub her
nekadar zor ettiyse bir vech ile koparamadi. Badehu herbir kilini baska baska ekerek
suhlet ile meramina nil oldu. Ve bu nasihat asrimizda olan bazi hkimlere be-gyet
lzimedir. Zira birbiriyle ittiIak u ittihad ederek |219| hem hevl-nk u muteber ve hem
Avrupa`nin nizam u rahatina sebeb olurlar. Ve adalet u seriatin icrasi ve beyne`n-ns
hsn-i zindegn ve msItin ibksi yalniz tedbr ve muklemt ile mmkn olsaydi
dnya in bir devlet ve sadet-i mahssa olub daima delil ve kelimt-i mlzime ve
316
muàrazt u muhtabt-i mski t eye mracaat ve kanat -birle esliha-i harbiyye
isti`mline ve muharebt u mukatelta hcet kalmazidi.
Lkin mmkn olmadigindan nsi hkimler bi`z-zarure cem tedbr u
tarklerden esedd aser olan harb kitle mecburen mbaseret ederler. Ve vakt olur ki
hkimler bir devlet-i uhrnin serbestiyetine Iuzli ve be-gayr-i hakkin taarruz eden
mstevlileri tard u tebd ve ol rencide olunan bir kabile-i zdenin serbestiyetini
istibk ve siynete himmet etmek veyahud harlarin zulm gadrlarindan nsi lutI u
mlyemetle nil olamadigi hakka zr u kuvvet ile nil olmak veyahud mahkmlarinin
hukuk ve niz u iddialarinin Iaslini bi`z-zarure muharebt ve mukatelta havale etmek
iktiza eder.
Binaenaleyh sulhn memdhu ve pyidri surt-i lzime ve tedarkt-i
matlbe ile sr olunan muharebe ile olur dey meshr olan kelm sahih ve msellem-
i enmdir.
Pes harb kitli mesr veya gayr-i mesr eden ancak ol-harb kitlin sebeb
illetleridir. Ve nice kerre zuhur eden sebebler aklen ve seran harb kitli icab
etmez iken hkimler mcerred tama-i hm ve gurur-i ml-kelmlarindan nsi heva v
heveslerine tebeiyyet ile basiretlerine perde ekilb bil-sebeb harb-i n-mesrua
mbaseret ve Iuzlne tasallut ile zulm gadre |220| mbaderet ederler, lkin lyik ve
sez degildir. Zira harb kitl son tedbr olub kil u dil olan hkim her tedbr u
areden me`ys oldukda tama u gururundan nesèt etmeyb ancak aklen ve seran
vcib oldugunu geregi gibi teIehhum ve teakkul ettikten sonra bi`l-iktiz muharebeye
azmet eder.
Ve malm ola ki env-i muharebttan deI muharebeler yani siynet u
muhaIaza-i mlk ve deI-i hcum ve tasallut-i dsman in olan harb kitl bila-sbhe
vcib ve mesrdur. Ve bazi hkimler hakk zre olan iddialarini icra kasdiyla
muharebeye mecbur olub esliha-i harbiyye ile haklarini dava ederler. Ve bir nev
muharebe dahi muktez-yi akl u tedbr oldugu zre ihtiyaten sr olunan muharebedir
ki egeri hakikatte darb muharebeden Iarki yokdur, lkin vcb u lzumu zhirdir.
317
Mesel bir hkimin kesret-i kuvvet u kudreti ve tevs-i memlik ile peyda
eyledigi ve Iart-i sevket u satveti mzdd ve gittike memlik ve dvel-i sireye itle-i
dest-i tecavz ve tasalluta kesb-i istidd eder dey rs-i havI u hasyet ederse havI
eden hkim ihtiyaten psn zerine hcum ve bi`l-muharebe hudd-i asliyyesine irc
ve kuvvet u kudretini takll etmek iktiza eder. Ve dsman ile mukavemete yalniz kend
kuvveti kiIayet etmezse bu gile ve muhatara-i muhtemeleden emin olmayan cem
hkimler ile akd-i ittiIak u ittihad ve birbirleriyle imdad u istimdd etmek elzemdir.
Eger zaman-i kadimde Misr u Acem u Rum ile hkimleri Roma Devleti aleyhine ittiIak
u ittihad etmis olsalar idi Roma Devleti |221| bir vechile zerine ne birden
mukavemete ve kahr u tedmrlerine kudret-yb olamaz idi. Ve mezbrlar ittiIak u
ittihad-i kilne ile bir muharebe-i secneye mbaseret etseler idi dnyayi zabt u
teshr eden Roma devletinin harekt-i magrurnesini men deI etmek mmkn idi.
Ve bunlardan mad ehven`s-serreyni ve malmu mechule tercih etmek
muktez-yi akl u t edb r ol magi l e bi r hki m i gmaz ve msamaha i l e kendsini
muhatara-i azmeye ilk etmeden ise galib olub dsmanini zI etmek veyahud
bade`l-muharebe tasallutundan emin olacak vech zre msalahaya nizam vermek vs
kudretinde iken tazy-i vakt etmeksizin psn ihtiyaten darbi muharebeye azmet
etmek evl v enIdir. Zira ihtiyata adem-i mrat ile dsmanina ruhsat verirse
dsman yevmen ve yevmen teksr-i kuvvet ederek mterakkibb Iursat olub ol-hkime
bir vakt-i perisnsinde ale`l-gaIle hcum ve mezbru muhaleIete vakt u mecli
kalmamagile kahr u tedmr ve memlikini zabt u teshr eder.
Hatta durbdandir ki dsmana evvel davranmak evldir. Ve kil mdebbir
olanlar dsmanlari galebeye kesb-i istidd edb tasalluta Iursat-yb olmazdan evvel
kuvvet u kudretlerini Iiile getrb km-yb oldular. Ve nice hkimler mtteIiklerinin
azmet eyledikleri muharebelere mdahaleye ve beynlerinde olan muhede ve ahd-
nameler muktezsinca mezbrlara bir mikdar asker irsliyle imdad u inet etmege
mecburlardir. Zira Avrupa devletlerinden hibir devlet yalniz kendi kuvvet u askeriyle
mukavemet ve muhaIazasina kdir olmamagla har devletler ile ittiIak u ittihada
muhta olub vakt-i hcette birbirlerine imdd u muvenet edb bu takribiyle metanet u
istihkm |222| ve emniyet u nizamlarina takviyet verirler. Ve semere-i ittihad u ittiIak
318
mtteIiklerden kangisina olacagi zuhurt-i kevniyeye gredir. Mesel bi r sebeb
zuhuruyla mtteIiklerden biri mnteIi ve behre-mend ve kh bir gayrisi msaade-i
rzigr ile ittiIaka mtemetti ve hisse-mend olur.
Hlsa-i kelm hkimler ahd misklarinda drst u sadik olub kavl
vadlerini keml-i dikkat ile icra etmek muktez-yi akl ve sart-i edebdir. Alel-huss ki
blda mestr oldugu vech zre bu ittiIak u ittihad kuvvetiyle hem kendleri ve hem
mahkmlarini siynet ve muhaIazaya ziyade kuvvet u kudret kesb ederler. Imdi
mtegallib ve mstevlleri deI ve magrur u harslerin zulm gadr u tegallb ve
cevrlerini men ve hukuk ve mdde-yi mesralari muhaIaza ve hiraset lemin zadeg
v rahatini istibk ve siynet in sr olunan harb kitl seran ve aklen vcib olub
bu misill muharebeye mbaseret eden hkim sebeb-i irke-i dem-i ben dem oldu. Ve
bu mnIaìl ve mstahakk-i taan u tesni olmaz. Zira bi`z-zarure mecbur oldugundan
màda tadd olunan sebebler in iktiza eden muharebe msalahadan be-herhl
evldir.
Ve bazi hkimler bir ticaret-i gayr-i mesma ve nev-zuhura dahi slk edb
askerlerinin kanlarini Irht ederler ve saraylari bir mezar-gh gibi olub askerlerini
muharibeleri olan devletlere bey-i men-yezid eserler. Halbuki taviI-i askeriyyeyi
tayn u tertibden murad ancak siynet ve muhaIaza-i mlk vatan olub mezbrlari
bil-mecburiyyet-i ittiIak u ittihad mcerred tama-i hmlarindan nsi ticaret sevdasiyla
hayvant Irht olundugu gibi har devletlere car etmek tamam | 223| mugayir-i
insaniyyet ve muhaliI-i Ievid-i muharebe ve ticarettir. Ve meshr-i lem oldugu vech
zre eger Ii`l-vki esya-yi neIse ve mteberrikeyi Iruht etmek gnah ise cmle
esyadan eazz olan hayat-i insani Iruht gnah-i ekber degil midir?
Amma mezhib u edyn in olan muharebt iki nev olub bir nevi bir
hkimin edyn-i muhteliIe ile mtedeyyin ve mezhib-i muhteliIeye zhib olan skkn-
i memleketi beynlerinde olur ve bir nevi dahi kezlik edyn-i muhteliIe ve mezhib-i
mtesettite ashabi olan dvel-i muhteliIe beynlerinde olur.
Imdi bir hkimin taht-i hkmetinde nev-i evvel misill olan skkn-i
memleketi beynlerinde vaki olan muharebt ol -hkimin hiIIet-i a k l ve adem-i
319
tedbrinden nese`t eder ki iktiza etmeksizin bir mezhebe inet u mzheret ve digere
muhaleIet u mmaneat veyahud bazisini tazyk ve bazisina keml-i ruhsat ile
yi nl er i ni al enen i cr aya msade ve mutekidlerini tecv z ve muarazt ve
muharebtlarini tervc eder. Maa-haz bu misill muharebt hkim b-taraI olub
mdahale etmedigi surette bir serare-i ser`z-zevldir. Amma hkim mdahale edb
istiline inet ederse bir hark-i azm olur.
Binaenaleyh mezheb taassub nizlarindan nsi zuhur eden Iesd u ihtilalden
memleketini siynet etmek murad eden hkim siyaset hkmet ve idare-i umr-i
memleket ve istibk-yi nizam-i devlete nezaret u dikkat edb bil-tahsis alenen herkese
icr-yi yi ne i z n u ruhsat vermek ve mezheb hussunda Ierd-i vhide cebrden
mbdet etmek iktiza eder. Ve hkimler ve dvel-i muhteliIe ve memlik-i sire
beynlerinde gayret-i diniyye in mukatele ve muharebeler be-gyet acbe ve garbe
|224| ve mahz-i musibet ve cnn u gaIlet ve gadr u mazlemetten ibaret olub zaman-i
sbikda Karlomania |Charlemagne| nam imparatorun ettigi gibi Saksonya ahlisini
cebren kend dinine komak in Alasapel nam payitahtindan hareket ve esliha-i
harbiyye ile Saksonya`ya azmet ve seIin techz edb Misir hkimine dahi tekliI-i
tagyr-i mezheb in mezbr ile muharebeye mbaseret etmek eIl-i nsa o harekt-i
n-ber-cdandir. Ve kurn-i sliIede Kuruete tabr olunur din gayreti in tecemm
ve Kuds-i SeriIìn istihlsina ve sir memlik-i badeye seIer eden gnlllerin cs u
hurslari ve tehevvr u cnnl ar i I -eyymina mnkati ol ub ba de-zn tekrar
zuhurundan Allahu Teala hazretleri mecmumuzu hiIz eyleye min.
Pes mutlaka harb ki t l bi r r t bede mci b-i musibet v e mstetebi-i
harabiyet-i memleket ve kibet u neticesi mechuledir ki bir hkim karar u azmetinden
evvel her nekadar tereddd ve teenni ile teIekkrde mubalaga ederse lyik u sezdir.
Ve bil-mcib ceng harbe mbaseret eden hkimin harb kitl sebebiyle kend
memlikine aid ve nzil olan ekdr u mesib u beliyyta nisbet ile taviI-i askeriyyenin
dsman arazisinde eyledikleri zarar u hasaret bir sey degildir.
Ve eger hkimler muharebtin ben deme rs eyledikleri derd mihnet ve
bel v zahmetlerin resm-i sahihini kema-huve hakkaha teIehhm ve teIerrs etseler idi
seIkat ve merhamete geleceklerinde sekk sbhe yog idi. Lkin rtbe ve makamlari
320
sebebiyle bu misill derd beldan masn olmalariyla hiddet u siddetleri ne derecede
oldugunu hiss idrakde |225| akl u zihnleri ksirdir. Mesel nsi ta`cz u tekdir eden
brgirn-i teklI-i skkanin tahammlden hric sikletini ve grh-i askere idhl in
cem ahz olunan kr u kesbe kdir hads`s-sinn bahadir olan skknindan
memleketin mahrumiyyet ve mIarakatini ve askiri tahrb u iIna eden emrz u
eskmin Iet u sirayetini ve mukabele v mukatelenin hiddet u siddetini ve ol-esnada
kulb-i mbrizna ilk olunan dehset u vahseti ve muhasartin mstelzimet`l-helk
olan muhatart i ni ve kr u kisb ve t a ayyslerine let olan azalarindan esn-yi
mukatelede mahrum olan mecrhlarin izmihll u mahzuniyetlerini ve peder u
akrabalarinin helklerinden nsi b-kes u b-rahm kalan yetimlerin gam u hasret ve
keder u melletlerini ve vcudlari devlet u hkmete lzim u nIi nice kimesnelerin
mr-i tabiyi itmamdan evvel harb kitl sebebiyle helk ve idamlarini terettb eden
mazarrati hkimler bil-tecrbe nice derk hissedebilirler?
Maa-hz herkes byle b-rahm olmayub ancak mahkmlarina esir nazariyla
nazar eden hkim mezbrlari bil-merhametin mehlike ve mahall-i muhataraya ilk ve
bil-sebeb-i ser v akl sedyid ve mesib-i harbiyyeye mbtel ve bil-teessI iIn
eder. Amma ben demi birbirlerine hilkat u insaniyet cihetiyle msav ve kendye
bil-Iark msabih ve mmsil bir mahluk bilb mahkmlari vcudlarinda kendis ruh
mesabesinde oldugunu mlhaza eden hkim abes irke-i dimya adem-i riza v
ruhsat ile mrlerini ve hayatlarini muhaIaza ve siynet eder.
Netice-i kelm isbu teliI resde-i hi t am ve pez r-yi encm olub cem
hkimlere |226| rica v niyazim oldur ki cesaret ile bu tarzda hitab-i lubaliyne ve
akvl-i b-muhbnemden inIiàl buyurmayalar. Zira murad u maksadim kimseye tarz
veyahud mdhene olmayub mcerred sihhat-i makali ve hakikat-i hli beyan u tenmk
ve herkesi hayrt u hasenta ve Iezil u mberrta tahrik u tesvik etmekdir. Ale`l-huss
ki zamanimizda hkmet eden hkimlere olan hsn-i zannim muktezsinca mecmunu
hakikat-i esyaya dair sidk-i kelmi sem-i kabul ve riza ile isgaya mstidler hayal
ederim.
Ve egere Ii`l-vki evkt-i sliIede zuhur eden Neron ve Altinci Aleksandre
ve Sezar Borgia ve On Birinci Louise-i nmn misill cebbr u gaddar ve zalim u
321
hilekr kimesnelere hakikat-i hali iIadeye cesaret olunmaz idi. Lkin elhamdlillh-i
teàla bu eyym-i insaI-irtisamimizda Avrupa ve hkimleri beyninde ol-cebbire ve
mtegallibelere msabih bir hkim bulunmayub azam-i medh senalari muhaliI-i sart-
i hkmet ve mugayir-i seriat u adalet olan mevddi huzurlarinda bil-ihtirazin nakl u
beyana keml-i ruhsat ile cesaret olundugudur.
Temmet`l-kitab b-avni`l-Meliki`l-Vehhb
al yedi mtercimihi
ve ktibihi el-abd`l-memlk.
322
SONU
Anti-Machiavelli` i n Tr ke` ye t er cmesi , Onseki zi nci yzyi l Osmanl i
dsnrlerinin Bati siyasal dsncesine olan ilgilerinin bir tezahrdr. Onsekizinci
yzyil Osmanli siyaset dsnrlerinin eserlerinde, 1774 Kk Kaynarca Antlasmasinin
yarat mi s ol dugu bunal i m ve buhrani n et ki si aik veya rtk olarak msahede
edilmektedir. Devlet sistemine gvenin zlmeye basladigina dair, ok aik bir dille
iIade edilmese de, Iikirler ileri srlmektedir. Devlet adamlarinin, zellikle 1768-1774
Osmanli Rus harbinin yenilgisine dair yazmis oldugu metinlerde, yeni bir askeri
sistemin gerekliligine, idari ve mlki yapinin yeniden dzenlenmesine dair tekliIler
gzkmektedir.
Anti-Machiavelliìn bu dnemde tercme edilmis olmasi, yazarinin 'askeri
deha olarak tanimlanan bir hkmdar olusuyla irtibatli olmalidir. Prusya krali II.
Friedrichìn diplomasi sahasinda gstermis oldugu basari, tanzim ettigi kanunlarla
devletinin idari ve askeri birimlerinde saglamis oldugu merkezilesme, dneminin devlet
adamlarinca takdir edilmistir. Osmanli devleti gibi askeri ve mlki alanda yenilesmeyi
ngren lkeler iin de 'Prusya tipi bir merkezilesme szkonusu edilmeye baslamistir.
Bu yaklasimin tesiriyle olsa gerek II. Friedrichìn, askeri sistemin isleyisine dair yazmis
oldugu vasiyetname ve Prusya askeriyesinin nizami tercme edilmis, yazma iki eser
olarak II. Friedrich klliyati ierisinde yerini almistir.
Prusya kralinin sahsiyetine dair byk bir saygi duyuldugu dnemin kronik ve
seIaretnamelerinde geen iIadelerden anlasilmaktadir. Bu sebeple bir yzyil sonra
Prusya krali ile ilgili kitap ve makale sayisi artmistir. Bu bakimdan Anti-Machiavelli
eserini tercme eden ve ettiren Osmanlilarin nezdinde, Machiavelli`den daha ziyade,
reddiyeyi yazan II. Friedrichìn bir ilgi odagi oldugunu hatta gndem olusturdugunu
syleyebiliriz.
Anti-Machiavelli, Machiavelliìn ahlak ve siyasetine dair yazilmis ok nemli
bir metindir. Prusya krali II. Friedrichìn, bir kralin, kaleminden ikmis oldugu iin de
ayri bir hususiyeti vardir. Bunun yaninda eserin, Trk dsnce tarihinde, bilinen
323
Machiavelli tercmelerinden daha erken bir eviri metin olmasi, Princeìn Onsekizinci
yzyil siyaset ve IelseIe terminolojisiyle iIade edilmis bulunmasi sebebiyle Onsekizinci
yzyil Osmanli dsnce ve IelseIe tarihi alismalari iin dikkate deger bir nemi vardir.
Bununla birlikte saray ktphanesine kayitli olan eserin, tercme edildigi dnemden
i t i baren Machi avel l i al i smal ari na bi r muharri k g ol ust urdugunu, Osmanli
siyasetilerinin ve devlet adamlarinin dikkat ve ilgisine mazhar oldugunu, dneme ait
kaynak ve incelemeler szkonusu oldugunda sylememiz mmkn degildir.
Yazma eseri n mt erci mi , eseri n t ercme edi l i s t ari hi ve gayesi yapmis
oldugumuz alisma neticesinde tam olarak vuzuha kavusturulamamistir. Kapakta ve
metin ierisinde tercme eserin orijinal adi ve yazarinin kimligi (sanki hususen) gizli
tutulmustur. Metinde Machiavelliìn kendi eserine yapmis oldugu gnderme disinda
eserin yazarina ait herhangi bir bilgi yoktur. Tercme eserin Italyan bir melliI
taraIindan yazildigi son blmn disinda anlasilmamaktadir. Eserde reddiyenin sahibi
Prusya kralinin kimligini aiga ikaracak bir ize de rastlanmaz. Bu bakimdan metin
adeta yasak yahut mahrem bir eserin iki kapak arasinda gizli-sakli tercme edilmis
halidir.
Fakat metin zerinde yapmis oldugumuz alisma, orijinal metinlerle yapilan
karsilastirma gstermistir ki; mtercim metni alelusul evirmemistir. Metin zerinde
birtakim tasarruIlarda bulunmus, muhtemel olarak da metni takdim edecegi makamin
i l gi ve tepkilerine gre hareket etmistir. Eseri tercme ederken, metin ierisinde
konulari nem sirasina gre siralamis, nemsiz buldugu bahisleri metinden ikarmistir.
zellikle Antikag ve Ortaag IelseIesi ve siyasal dsncesi ile ilgili bahisler, Avrupa
tarihinden rnekler metin disinda birakilmistir. Avrupa siyaset tarihine ait isimler,
olaylara yapilan gndermeler, birtakim metin ii anekdotlar tercme edilmemistir. Bazi
uzun bahislerde de mtercim metni zetlemis, bazan birka paragraIi, bazan da birka
sayIayi metin disinda birakmistir. Metin tahkiki sirasinda tespit ettigimiz bir diger husus
da sudur ki mt er ci m, bazi metinlerde konuyu yorumlayarak kendi grs ve
dsncelerini tercmeye ilave etmistir. Mtercimin tasarruIlari, metinden ikardigi
kisimlar, yorumladigi bahisler, dogrudan eviriye ilave ettigi kisimlar transkripsiyon
324
metnin dipnotlarina ilave edilmis, 'Tercme Metnin Problemleri basligi altinda da
degerlendirilmistir.
Bu alismada, Machiavelliìn siyaset IelseIesinin temel kavramlari incelenirken
ayni zamanda Osmanli siyaset dsncesi ve IelseIesi kavramlari ile de karsilastirilmaya
alisilmistir. Machiavelliìn Antikag ve Ortaag siyaset dsncesinden apayri siyasi
ilke ve ahlaki degerler zerine insa ettigi kitabinda, devlet ve hkmdar kavramlarinin
sadece iktidar ve gcn devami ilkesi zerine konumlandirildigi grlmstr. Bu
sebeple hkmetme hakki, gl ve becerikli olanindir. Hkmetin mesruiyeti, iktidar
gcne sahip olmaya ve kisinin talihine bagli grlmstr.
Machiavelliìn devlet ve hkmdarlik sisteminin kurumsalligindan hibir sekilde
szedilemez. Idari ve mlki sistemin isleyisini belirleyen kanun ve teamller
hkmdarin istegi dogrultusunda kolayca ortadan kaldirabilir. Machiavelli`de iktidarin
gcn ve sinirlarini belirleyen l, hkmdarin hirs ve yetenekleridir. Osmanli
padisahinin yetkilerini ve yetkilerini kullanma biimini sekillendiren mevcut devlet
gelenegi ve siyasi ilkelerdir. Bunun yaninda Osmanli siyaset geleneginde hkmdarin
ve hkmetin, iktidarini kullanma hakkini, lsn belirleyen gl bir adalet anlayisi
ve onun stnde seriat/kanun Iikri vardir. Machiavelli`de i se byle bir adalet algisi,
hkmdarin yetkilerini kullanmasini sinirlayan bir engel olarak grlmektedir. II.
Friedrichìn Machiavelliè yazdigi reddiyenin temeli de 'adalet anlayisinin alt-st
edilmis olmasidir.
'Talih, cesur olanlarindir anlayisini savunan Machiavelli, aksiyoner, kural
t ani maz, cesur ki si l eri n iktidarini srdrebilecegini iIade etmektedir. Ortaagin
teslimiyeti, tevekkl sahibi insan tipine karsi ikmaktadir. Ilkag ve btn Ortaag
boyunca hkmdarlar iin takdir toplayan siIatlari asagilamaktadir. Kilisenin devletler
zerindeki baskisina karsi ikmakta, Italya`nin birligi nnde dini otoriteyi en byk
engel olarak grmektedir. Bununla birlikte Machiavelli, elestirilerinin muhatabi olarak
kiliseden ok Papalari ve onlarin kisisel hirslarini gstermektedir. Onun bu tr
elestirilerini ieren on birinci blm, dini otoriteyi devlet islerinin tanziminde bir merci,
Ietva kurumu, haline dnstren Osmanli devlet sistemine ters olarak grlms olmali
ki, yazma metinden ikarilmistir.
325
Anti-Machiavelli tercmesinin Kavramlar Szlg alismasi sinirlari ok dar
olmakla birlikte tercme metinlerde, bir dilden digerine aktarilan kavramlarin mana ve
muhteva olarak degistigini, anlam kaymasina ugradigini gstermistir. Farkli iki dsnce
sistemi, Iarkli terminolojilerle iIade edilirken, bir dilden digerine yapilan tercme ile
kavramlar arasindaki irtibat ve hiyerarsi degismekte hatta bozulmaktadir. Kavramlar
zerine yapmis oldugumuz inceleme, bunun birka rnegini grmemize imkan
saglamistir. S z l k alismasi, ayni zamanda Trke`de kullandigimiz siyasal
terminolojinin, dnem ve yzyil itibariyle anlam ve muhteva olarak Iarklilasmasina dair
nmzde kk bir rnek olusturmustur.
Tezimizin sinirlarini asan Iakat konumuzla irtibati olan birka hususu burada
i Iade et memi z gereki yor. FelseIe tarihi alismalarinda, Machiavelli metinlerine
gsterilen yogun ilgi on dokuzuncu yzyila tekabl etmektedir. Trkiyede IelseIe tarihi
metinlerinde Machiavelli ve onun grslerine dair benzer sekilde dnemsel bir ilgi olup
olmadigi sorusu bu alismanin sinirlarini asmakta ve baska bir arastirmanin konusunu
olusturmaktadir. Ayni zamanda Bati siyasal dsnce tarihinde Machiavelliè reddiye
olarak yazilmis eserlerin tespiti ve bu eserlerin, Machiavelliì elestirisi bakimindan
incelenerek degerlendirilmesi gerekmektedir. Bu arastirma da baska bir alismanin
mevzusu olmalidir.
326
BIBLIYOGRAFYA
Yazma Eserler:
MAHMUD SABIT, Tarih-i Cedid-i Silistre, Sleymaniye Ktphanesi, Resid EIendi,
Nr. 625.
| II. Friedrich| Tenbihat-i Hkmran b Ser-Askern, ev. Sanizade Ataullah EIendi,
|II. Friedrichìn Askerlere 'Talimat-i HaIiyyesi|, Sleymaniye Ktphanesi, Hsrev
Pasa, 817-1 ve 817-2.
Kitap, Makale ve Arsiv Kaynaklari:
ABDURRAHMAN SEREF, 'Berlin hazine-i evrakinda vesaik-i kadime-i Osmaniye,
TOEM, 44, Istanbul, 1 Haziran, 1333/1914, s. 65-92.
ACAR, SeriI, Nicolai Machiavelli, Thomas More, Tommaso Campanello ve Francis
Baconìn Devlet gretileri, Li sans Tezi , Ist anbul niversitesi, Edebiyat
Fakltesi, Istanbul, 1975, 49 s.
ADIVAR, Adnan, Osmanli Trklerinde Ilim, Haz. Aykut Kazancigil-Sevim Tekeli,
Istanbul, Remzi Kitapevi, 4.b., 1982 .
AFYONCU, Erhan, Tarih-i Kirim (Rusya SeIaretnamesi), M. . Sosyal Bilimler
Enstits, Basilmamis Yksek Lisans Tezi, Istanbul, 1990.
AHMED AZMI EFENDI, SeIaretname, Kostantiniyye, Matbaa-i Ebzziya, 1303.
AHMED REFIK, Byk Frederik, Kanaat Ktphanesi, 1931, 97 s.
327
, Osmanl i l ar ve Byk Fredri k (1179-1133), Istanbul, Matbaa-i
Orhaniye, 1333, 48s.
AHMED RESM EFENDI, Hulsat`l-Itibar, Dersaadet Mhendesiyn Matbaasi,
1286.
, SeIaretname-i Ahmed Res m , Kostantiniye, Matbaa-i
Ebzziya, 1303.
ALDERSON, Anthony Dophin, Osmanli Hanedaninin Yapisi, Istanbul, Iz Yayincilik,
1998, 311 s.
AKARLI, Engin, 'Osmanlilarda Devlet, Toplum ve Hukuk Anlayisi, 16. yy`dan 18.
yyà agdas Kltrn Olusumu iinde, Istanbul, Metis Yayinlari, 1986, s. 19-
30.
AKHISAR, Hasan KaIi, Usul`l-Hikemi F Nizam-i`l-lem, terc. SeriI Ahmed Resid
Pasa, Hicaz Vilayeti Matbaasi, 1331.
AKMAN, Bahar, Italyan Rnesansi ve Machiavelliìn Hkmdarì, Lisans Tezi,
Istanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi, 1971, 34 s.
AKSAN, Virginia, 'Ottoman Political History, 1768-1808, International Journal oI
Middle East Studies, 25, 1993, s. 53-69.
, Savasta ve Barista Bir Osmanli Devlet Adami: Ahmed Resmi EIendi
(1700-1783), ev. zden Arikan, Istanbul, Tarih VakIi Yurt Yayinlari, 1997.
, 'An Ottoman Portrait oI Frederick the Great, Oriente Moderno,
XVIII/1, 1999, s. 203-215.
AKSOY, Blent, 'Rahip Toderini, ve eseri stne, Tarih ve Toplum, VIII/45, Eyll
1987, s. 42-51.
ANAY, Harun, 'Bati FelseIesiyle ilgili Trkiye`de yapilan Tezler, Divan, !998/2, Yil:
3, Sayi: 5, s. 117-240.
328
ARSLAN, Mahmut, 'Niccolo Machiavelli ve Machiavelizm, Sosyoloji Dergisi, dizi: 3,
sayi: 3, 1992, s. 167-185.
ARSLANTRK, Zeki, Naima`ya Gre Osmanli Devleti`nin ks Sebepleri, Ankara,
Kltr Bakanligi Yayinlari, 1989.
ARU, Celal Brhan, Makiyavel, Alaeddin Kiral Basimevi, 1942, 48 s.
ATIK, Kayhan, 'Kayserili devlet adami Drr Mehmed EIendi ve Layihasi, II. Kayseri
ve Yresi Tarih Sempozyumu Bildirileri, Kayseri, 1998, s. 69-74.
AYDIN, M. AkiI, 'Hkmet, DIA, c. 18, Istanbul, 1998, s. 468-470.
AYDZ, Salim, 'Lale devrinde yapilan ilmi Iaaliyetler, Divan, Sayi: 3, 1997, s. 143-
170.
BAGDATLI, zlem, ' Kutadgu Bilig`de devlet ve devletin amaci, Kutadgubilig
FelseIe-Bilim Arastirmalari Dergisi, sayi: 13, Mart 2008, s. 43-64.
BENLI, Nese Kildaci, Machiavelli`nin Hkmdar evirilerindeki eviri Sorunlari,
Yksek Lisans Tezi, Dan. Glisik Alka, Istanbul niversitesi, Sosyal
Bilimler Enstits, Edebiyat Fakltesi, Italyan Dili ve Edebiyati Anabilim
Dali, 1994, 170 s.
BERKER, Aziz, 'Mora Ihtilli Tarihesi veya Penah EIendi Mecmuasi, Tarih
Vesikalari , Haziran 1942, II,/7 s. 63-80; Agustos 1942, II/8, s. 153-160;
Ilktesrin 1942, II/9, s. 228-240; Ilkknun 1942, II/ 10, s. 309-320; Subat 1943,
II/11, s. 385-400; Nisan 1943, II12, s. 473-480.
BOA, Irade Hariciye, 254/15084.
BAYCAR, Adnan, Osmanli Rus Iliskileri Tarihi-Ahmed Cavid Beyìn Mntehabati-,
Istanbul, Yeditepe Yayinlari, 2004.
BAYKAL, Bekir Sitki, Koca Ragib Pasa-Byk Friedrich, Ankara, 1939.
329
BENLI, Nese Kildaci, Machiavelli`nin Hkmdar evirilerindeki eviri Sorunlari,
Istanbul niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Basilmamis Yksek Lisans
Tezi, Istanbul, 1994.
BEYDILLI, Keml, Byk Friedrich ve Osmanlilar, Istanbul, Istanbul niversitesi
Yayinlari, 1985.
, 'Kk Kaynarca`dan Tanzimatà islahat dsnceleri, Ilm
Arastirmalar, 8, 1999, s. 25-64.
, 'Kk Kaynarca Antlasmasi, DIA, XXVI, 2002, s. 524.
BILGEGIL, Kaya, Rnesans agi Edebiyatinda Trk Takdirkrligi, Erzurum, Atatrk
niversitesi Basimevi, 1973.
BIZBIRLIK, Alpay, 'Kroniklerde Osmanli Devleti Yneticilerine Yapilan Elestiriler
zerine (Baslangitan XVI. Yzyilin sonuna kadar), Bilig, Sayi: 31, 2004, s.
53-67.
BOLAY, Sleyman Hayri, FelseI Doktrinler Szlg, Istanbul, tken Yayinlari, 2. b.,
1981, s. 166-167.
CASSIRER, Ernest, Devlet EIsanesi, ev. Necla Arat, Istanbul, Remzi Kitabevi, 1984,
311s.
AGRICI, MustaIa, 'Fazilet, DIA, XII, Istanbul, 1995, s. 268-271.
ALISKAN, Muharrem SaIIet, Enver Sadullah EIendi ve Tarihinin I. Cildinin Metin
ve Tahlili (1182-1188/1768-1774), M. . Trkiyat Arastirmalari Enstits,
Basilmamis Doktora Tezi, Istanbul, 2000.
INAR, Ali Osman, Mehmed Emin Edb EIendi`nin Hayati ve Tarihi, M. . Trkiyat
Arastirmalari Enstits, Basilmamis Doktora Tezi, 1999.
DAVUTOGLU, Ahmet, 'Devlet, DIA, c. 9, Istanbul, 1994, s. 234-240.
330
DEFTERDAR SARI MEHMET PASA, Devlet Adamlarina gtler, Haz. Hseyin
Ragip Ugural, Ankara, Trkiye ve Ortadogu mme Idaresi Yayinlari, 1969.
DONUK, Abdlkadir, 'Eski Trklerde Hkmdarin VaziIeleri ve VasiIlari, Trk
Dnyasi Arastirmalari, sayi: 17, Nisaan 1982, s. 103-152.
EBERKIN, William, Siyasi FelseIenin Byk Dsnrleri, Istanbul, Sule Yayinlari,
1996, s. 366.
EROGLU, Haldun Eroglu, Osmanlilar Ynetim ve Strateji, Istanbul, Gkkubbe
Yayinlari, 2006, 1.b., 195 s.
ERNSAL, Ismail, Trk Ktphaneleri Tarihi, II, Ankara, Atatrk Kltr Merkezi
Yayini, 1988.
|DEKAT, Henri|, 'Byk Frederikìn hususiyet-i ahvli, |mtercimi yok|, Mecmua-i
Ebzziya, V/49, Gurre-i Zilhicce 1303, s. 1541-1545; devami Mecmua-i
Ebzziya, V/50, 15 Zilhicce 1303, s. 1572-1576; devami Mecmua-i Ebzziya,
V/52, 15 Muharrem 1304, s. 1637-1643; devami Mecmua-i Ebzziya, V/53,
Gurre-i SaIer 1304, s. 1677-1681; Mecmua-i Ebzziya, V/54, Sevval 1313, s.
1697-1699.
|II. FRIEDRICH|, Anti-Machiavelli, Examen du Prince de Machiavel, Alahaie, 1743,
2. b., 483 s.
FREDERICK OF PRUSSIA, Anti-Machiavelli, Translation and Notes by Paul Sonnino,
Ohio University Press, 1981, 173 s.
'FREDERICK II OF PRUSSIA, www.wikipedia.com, 14.07.08 tarihli erisim.
GKBILGIN, Tayyib, Osmanli Messeseleri Teskilati ve Medeniyeti Tarihine Genel
Bakis, Istanbul, Istanbul niversitesi Yayinlari, 1977, 194 s.
GRCAN, Esin, Thomas Morus, Thomas Campanella ve Nicolai Machiavelli`nin
Devlet FelseIeleri, Lisans Tezi, Istanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi,
Istanbul, 1972, 11 s.
331
GRGEN, M. Bayram, Nicola Machiavelli ile Francis Baconùn Devlet gretileri
Iinde Hkmdar Anlayislari, Lisans Tezi, Istanbul niversitesi, Edebiyat
Fakltesi, 1971, 37 s.
GVEN, SeIer, Nicola Machiavelli`nin Hkmdarlik Anlayisi, Lisans Tezi, Istanbul
niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Istanbul 1972, 29 s.
HANIOGLU, M. Skr, Osmanli Ittihad ve Terakki Cemiyeti ve Jn Trklk, Istanbul,
Iletisim Yayinlari, I, 1985.
, The Young Turks in Opposition, Newyork, OxIord, OxIord
University Press, 1995.
INALCIK, Halil, 'Padisah, I.A. IX, 1964, s. 491-495.
, 'Mehmed II, I.A. , VII., 1970, S. 506-530.
, 'Trk tarihinde Tre (Tr) ve Yasa gelenegi, Dogu Bati
Makaleler I iinde, Ankara, Dogu Bati Yayinlari, 2005, s. 64.
IPSIRLI, Mehmet, 'Lale Devrinde teskil edilen tercme heyetine dair bazi gzlemler,
Osmanli Ilm ve Meslek Cemiyetleri, Haz. Ekmeleddin Ihsanoglu, Istanbul,
1987, s. 33-42.
, 'Hkmet, DIA, c. 18, Istanbul, 1998, s. 470-471.
KARABULUT, Ali Riza, 'Sanizade Tabib Mehmed Ataullah EIendi`nin Eserleri,
Sanizade Ataullah EIendi (1771-1826), iinde, Kayseri, Erciyes niversitesi
Gevher Nesibe Tip Tarihi Enstits Yayinlari, 1989.
KARATAY, Fehmi Edhem, Topkapi Sarayi Mzesi Ktphanesi Trke Yazmalar
Katologu, Istanbul, Topkapi Sarayi Mzesi, 1961, s. 513.
KARLIGA, Bekir, Machiavelli`ye Gre Hkmdar-Devlet Iliskisi, Lisans Tezi, Istanbul
niversitesi, Edebiyat Fakltesi, 1977, 21 s.
332
KINALIZADE, Ali elebi, Ahlk-i Ali, Haz. MustaIa Ko, Istanbul, Klasik Yayinlari,
2007.
LEWIS, Bernard, Modern Trkiye`nin Dogusu, ev. Metin Kiratli, Ankara, Trk Tarih
Kurumu Yayinlari, 1996.
LTFI PASA, LtIi Pasa AsaInmesi, Haz. Mbahat S. Ktkoglu, Istanbul, I. .
Edebiyat Fakltesi Yayinlari, 1991.
MACHIAVELLI, Hkmdar, ev. Mehmed SeriI, Hukuk Matbaasi, 1335-1338.
, Hkmdar, Istanbul Matbaacilik ve Nesriyat, Istanbul, 1932.
, Adamotu, ev. Samim Sinanoglu, Istanbul, Milli Egitim Bakanligi
Basimevi, 1951, 70 s.
, Hkmdar, ev. YusuI Adil Egeli, Ankara, Yildiz Matbaasi, 1955.
, 'Francesko Vettori`ye Mektup, ev. Samim Sinanoglu, Tercme,
XVI/77-80 iinde, 1964, s. 61-65.
, Hkmdar ve Byk Frederikìn Machiavelli ì rtme Denemesi,
ev. Vahdi Hatay, Istanbul, Remzi Kitabevi, 1965.
, Hkmdar, ev. Selahattin Bagdatli, Istanbul, Sosyal yayinlari,
1984.
, 'Floransa Tarihi`nden, ev, Bilge Karasu, Gergedan, No: 13,
Mart 1988, s. 69-70.
, 'Niccolo Machiavelli`den Francesca Vettori`ye, ev. Fatih
zgven, Gergedan, No: 13, Mart 1988, s. 74-75.
, Hkmdar, ev. Kemal Karabulut, Istanbul, Sosyal Yayinlari,
1988 (ayni tercme 5. b., 1996)
, The Prince, HertIordshire, Wordsworth ReIerence, 1993, 296 s.
333
, Hkmdar, ev. YusuI Trk, Istanbul, 1996.
, Hkmdar, ev. Anita Tatlier, Istanbul, Gebe Yayinlari, 1997.
, Hkmdar, ev. Mehmet zay, Istanbul, Sule Yayinlari, 1997.
, Prens, ev. Rekin Teksoy, Istanbul Oglak Yayinlari, 1999.
, Prens, ev. Nazim Gven, Istanbul, Anahtar Yayinlari, 2.b.,
1994, 142 s.
, Savas Sanati, ev. Berna zen, Istanbul, zne Yayinlari, 1999, 1.
b., 263;
, Savas Sanati, ev. Berna zen, Istanbul, Doruk Yayinlari, 2007 2.
b., 304 s.
, Siyaset zerine Konusmalar, ev. Hakan Zengin, Istanbul, Dergah
Yayinlari, 2008, 1. b., 502 s.
, Niccola Machiavelli, Hkmdar, ev. Gaye Demircioglu, Ayse
avdar, Istanbul, Dergah Yayinlari, 2008, 117 s.
MAHMUT SABIT, Tarih-i Silistre, Haz. Vedat Koldas, Istanbul niversitesi, Edebiyat
Fakltesi Tarih Blm, Mezuniyet Tezi, 1965-1966.
MERI, Cemil, Sosyoloji Notlari, Istanbul, Iletisim Yayinlari, 1993, s. 147-153, 184-
192.
MUSTAFA KESB, Ibretnm-yi Devlet, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yayinlari, 2002,
s. 137.
NAFF, Thomas, 'Ottoman Diplomatic Relations with Europe in the Eighteenth
Century: Patterns and Trends, Studies in Eighteenth Century Islamic History,
ed. Thomas NaII and Roger Owen, 1970, s. 88-107.
334
Z, Mehmet, Osmanli`da zlme ve Geleneki Yorumculari, I stanbul, Dergah
Yayinlari, 1997.
ZCAN, Abdlkadir, 'Fatihìn teskilat kanunnamesi ve nizam-i lem iin kardes katli
meselesi, I. . Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, Sayi: 33, Mart 1980/81,
s.15-46.
, 'DeI t er da r S a r i Me h me d P a s a , T e mmu z 2 0 0 6 ,
www.ottomanhistorians.com, 29.11.2007 tarihli erisim.
ZKAYA, Ycel , 'Cani kl i Al i Pasa` ni n Ri sal esi 'Tedbr`l-Gazavt, Tarih
Arastirmalari Dergisi, VII/12-13, 1969, s. 119-173.
, 'Canikli Ali Pasa, Belleten, XXXVI/144, 1972, s. 483-525.
, 'XVIII. Yzyilin sonlarinda timar ve zeametlerin dzeni
konusunda alinan tedbirler ve sonulari, Tarih Dergisi, Sayi: 32, 1979, s.
219-254.
ZTRK, Necdet, 'Istanbul Arkeoloji Mzeleri Ktphanesindeki Tarih Yazmalari,
Trk Dnyasi Arastirmalari, Sayi: 63, Mart 1990, s. 129-175.
SAATIOGLU, Isil, 'Machiavelli: Virtoz, Gergedan, No: 13, Mart 1988, s. 67-68.
SABINE, George, Siyasal Dsnceler Tarihi, ev. Alp ktem, Ankara, Trk Siyasi
Ilimler Dernegi Yayinlari, c. II, 1969, 324 s.
SAVAS, A. Ibrahim, 'Layi ha gel enegi i i nde XVIII. Yzyi l Osmanl i i sl ahat
projelerindeki tespit ve tekliIler, Bilig, Sayi: 9, Ankara, 1999, s. 87-112.
SIRRI MaariI-i Umumiye Mektupusu, 'Byk Frederik, Mecmua-i Ebzziya, V-
VI/58, SaIer, 1314, s. 2198.
SKINNER, Quentin, Machiavelli, Istanbul, Altin Kitaplar Yayinevi, 1. b., 2002, 143 s.
SEHID ALI PASA, 'Talimat-i Sehid Ali Pasa, TOEM, I/3, 1328, s. 140-141.
335
SEM`DN-ZDE Findiklili Sleyman EIendi, Mri`t-tevrih, Hazirlayan: Mnir
Aktepe, Istanbul, Edebiyat Fakltesi Matbaasi, II/A, 1978.
, Mri`t-tevrih, Hazirlayan: Mnir
Aktepe, Istanbul, Edebiyat Fakltesi Matbaasi, III, 1981.
SEMSEDDIN SAMI, Kamus-i Trk, Dersaadet, Ikdam Matbaasi, 1317.
SEN, Adil, Ibrahim MteIerrika ve Usuli`l-Hikem I Nizm`l-mem, Ankara, Trkiye
Diyanet VakIi Yayinlari, 1995.
Aydin Taneri, Osmanli Devleti`nin Kurulus Dneminde Hkmdarlik Kurumunun
Gelismesi ve Saray Hayati-Teskilati, Ankara, A. . Dil ve Traih CograIya
Fakltesi Yayinlari, 1978, 349 s.
TANSEL, Sabahaddin, 'Byk Frederich devrinde Osmanli-Prusya mnasebetleri
hakkinda, Belleten, X, 1946, s. 133-165; devami Belleten X/38, s. 271-280;
, '1768 seIeri hakkinda bir arastirma, A. . Di l ve Tari h
CograIya Fakltesi Dergisi, VIII, 1950, s. 477-536.
TODERINI, Abbe, De la Litterature des Turcs, Paris, 1789, I.
TOLGA, Alev, Machiavelli`nin Siyaset FelseIesinde Mesruiyet Sorunu, Doktora Tezi,
Dan. Necla Arat, Istanbul niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, FelseIe ve
Anabilim Dali, 2006, 155 s.
TOPAL, Hatice, Machiavelli`nin Devlet FelseIesi, Lisans Tezi, Istanbul niversitesi,
Edebiyat Fakltesi, 1980, 44 s.
TOPALOGLU, Bekir, 'Baht, DIA, IV, Istanbul, 1991, s. 521-522.
TUNAY, Met e, Bat i `da Si yasal Dsncel er Tari hi , Istanbul, Istanbul Bilgi
niversitesi Yayini, 2002, s. 41-79.
TURHAN, Mevlut, Machiavelli`de Siyasal Devlet FelseIesi, Lisans Tezi, Istanbul
niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Istanbul, 1973, 22 s.
336
TMER, Mualla, Niccolo Machiavelli`nin ve Francis Baconùn Devlet Anlayislari,
Lisans Tezi, Istanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi, 1968, 31 s.
UGUR, Ahmet, Osmanli Siyset-nmeleri, y.y, Kltr ve Sanat Yayinlari, t.y., 200s.
UZUNARSILI, Ismail Hakki, Osmanli Devletinin Saray Teskilti, Ankara, Trk Tarih
Kurumu Yayinlari, 1988, 3. b., ?
, Osmanli Tarihi, IV. Cilt, I. Blm.
LKEN, Hilmi Ziya-Ziyaeddin Fahri, Ibni Haldun, istanbul Kanaat Kitabevi, 1940.
LKEN, Hilmi Ziya, Trkiye`de agdas Dsnce Tarihi, Istanbul, lken Yayinlari,
5.b., 1998.
, Uyani s Devi rl eri nde Tercmeni n Rol , Istanbul, lken
Yayinlari, 3.b., 1997.
YARAR, Selim, Machiavelli`nin Devlet FelseIesi, Lisans Tezi, Istanbul niversitesi,
Edebiyat Fakltesi, 1968, 33 s.
YEREBAKAN, Ibrahim, Makyavelizm ve Christopher Marlowe`dan Makyavelist Bir
Oyun: The Jew oI Malta, Dan. Yildiz Aksoy, Atatrk niversitesi, Sosyal
Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi, Erzurum, 1988, 102 s.
YILMAZ, Hseyin, 'Osmanli tarihiliginde Tanzimat ncesi siyaset dsncesine
yaklasimlar, Literatr Dergisi, I/2, 2003, s. 231-298;
YILMAZ, Coskun, 'Osmanl i si yaset dsncesi kaynakl ari i l e i l gi l i yeni bi r
kavramsallastirma: Islahatnameler, Literatr Dergisi, I/2, 2003, s. 299-338.
YURDAGLEN, Emel, Machiavelli`nin Devlet 'Anlayisi, Lisans Tezi, Istanbul
niversitesi, Edebiyat Fakltesi, 1979, 44 s.
YURDAYDIN, Hseyin, Islm Tarihi Dersleri, Ankara, A. . Ilahiyat Fakltesi
Yayinlari, 2.b., 1982.
337
YUSUF |Mehmed| Tahir, 'Byk Frederike mensub mlahazt-i hikemiye, Mecmua-i
Ebzziya VII/60, Rebiulahir 1314, s. 681-683; devami, Mecmua-i Ebzziya,
VII/61, Gurre-i Muharremi 1315, s. 725-728; devami, Mecmua-i Ebzziya,
VII/62, 15 Muharrem 1315, s. 780-784.
ZLFIKAR, Bedi zel , 'Sani zade Hayat i ve Eserl eri , XIX. Yzyilda Osmanli
Imparatorlugu`nda Anotomi, Haz. Aykut Kazancigil, Istanbul, zel Yayinlari,
s. 82.
338
EKLER
EK-1. Voltaireìn nsz
Machiavelì Elestirme Denemesi`ni yayimlamakla insanlara bir hizmette
bulunduguma inaniyorum. Amaci rtme olan bu eserin nl yazari, inandiklari
kurallar ve rnek hayatlariyle insan oglunu Iazilete dndrmek iin Tanri`nin nadir
olarak yarattigi o yce ruhlardan biridir. SirI yreginin kendisine Iisildadigi gerekleri
yazma amaciyle birke yil nce dsncelerini kaleme aldi. ok genti o gnlerde,
bilgelikte ve Iazilette kendini yetistirmek istiyrodu sadece, bizzat kendine dersler
vermekten baska tasarisi yoktu, ama bu dersler btn kirallar iin ders olmiya
layiktirlar, btn insanlarin mutluluk kaynagi da olabilirler. El yazisi kitabini bana
gndermekle sereI verdi. Ondan yayimlamak iznini istemeyi dev bildim. Machiavelìn
zehri ok yaygindi, panzehrinin de yle olmasi gerekti. El yazisi kopyalari simdiden
kapisiliyor, ok hatalilari elden ele geiyordu; su dogru olani ortaya koymayi
dsnmeseydim, eser taninmazhale dsecekti, basilmasi iin verdigim tbilerin de ona
tipa tip uyacaklarini umarim. Okuyucular, pek stn, pek kuvvetli ve ogu zaman pek
temiz bir slupla Fransizca yazan bu kisinin Fransa`ya hi ayak basmamis bir yabanci
oldugunu benden grenince, sasacaklardir hi sphe yok. Fransizca`yi nszn bu
deneme ile birlikte bastirdigim Amelot de la Houssaye`den bile daha iyi iIade ettigi
grlecektir. Isitilmemis bir sey bu, ben de kabul ederim; yalniz, eserini yayimladigim
bu kisi, kendini verdigi herseyde byle muvaIIak olmustur. Ingiliz, Ispanyol ya da
Italyan olmus, ne nemi var? Burada szkonusu olan vatani degil kitabidir. Ben bu
kitabin Machiavelìnkinden daha iyi dzenlenmis, daha iyi yazilmis olduguna
inaniyorum; sonra Iaziletin kusurdan daha stn kata konulmasi insan soyu iin ne
mutlu!
Bu degerli emanet elime geince, Fransizca olmiyan, ama olmayi hakeden,
bazi deyimi ikarip atmadim ve cesaret edip bu kitabin hem dilimizi hem de trelerimizi
olgunlastiracagini syliyecegim. Zaten su noktayi aikliyayim ki btn blmler
Machiavelì rtmeyi hedeI tutmamistir, nk btn kitabinda suu vaaz etmemistir
bu Italyan. Sundugum eserde, birka yer var ki bunlar Machiavelè karsi degil, onun
zerine yazilmis dsncelerdir daha ok; kitaba Machiavelì Elestirme Denemesi adini
339
vermem de bundan ileri geliyor. nl yazar, Machiavelè eksiksiz cevap verdigine bana
burada Amelot de la Haussayeìn nszne kisaca ilismek dsyor.
Bu mtercim politikaci geinmek sevdasina kapilmistir; ama sunu kesinlikle
syl i yebi l i ri m ki el est i rmesi yl e Machi avel ì n karsi si na di ki l en nl ki si i se
Amelotùnun sevdasina kapildigi siIata gerekten sahiptir.
Amelot lehinde sylense sylense su sylenebilir belki. O, Machiavelìn
Hkmdarìni dilimize evirdi, dsturlarini savundu, ama bunu inandirmak amaciyla
degil, kitabini kolayca satmak amaciyla yapti daha ok. Tercmesinin ithaI yazisinda
hikmet-i hkmet`ten ok sz ediyor; yalniz, elilik sekreterliginde bulunulan
yoksulluktan siyrilmak sirrini bulamamis bir adam, bence, hikmet-i hkmeti
kavrayamaz pek.
Machiavelì gya bilgili ve politikaci oldugu kadar dindar bir adaqm olan
Juste-Lipseìn onun hakkinda syledikleriyle temize ikarmak istiyor. Bunun zerine
derim ki:
1- Juste-Lipseìn ve btn bilginlerin insan soyu iin ok yikici olan bir
inanis lehine sz sylemeleri bosuna olur;
2- Burada yersiz olarak bir zirh gibi kullanilan din, tam tersini gretir;
3- Katolik dogan, sonra Luther, ardindan Calvin tarikatlarina geen,
sonunda yeniden Katolik olan Juste-Lipse, Meryemzerine yazdigi ok kt misralara
ragmen dindar bir adam kabul edilmemistir hibir zaman;
4- Pol i t i ka zer i ne yazdi gi kal i n ki t abi es er l er i ar as i nda en
begenilmeyenidir, hatta imparatorlar, kirallar, prensler adina armagan edilmis olsa da;
5- Kitabinin 9 uncu sahiIesinde Amelot`nun ileri srdgnn tam tersini
syler o, 'Tanri isteseydi de Machiavel hkmdarini Iazilet ve sereIin tapinagina
gtrms olsaydi keski! Ama, yalniz yararin pesi sira gitmekle, drstn sahane
yolundan ok ayrildi. 'Bu szleri kasten kaldirdi Amelot, nk zamaninin modasi
baskasinin adini yersiz ileri srmekti hala; ama bylesine esasli bir kismi bozmak,
340
okbilmislik degil, aldanmak da degil, iItira etmektir dpedz. Kitabini bastirttigim
byk kisi, kimsenin adini anmaz; ne var ki, ya ben kknden yaniliyorum ya da onun
adi, akli ve adaleti sevenlerce her zaman anilacaktir.
Amel ot , Machi avel ì n di nsi z ol madi gi ni i spat lamak abasi iindedir,
sankiburazi dindarligin yeriymis gibi! Bir adam dnyaya cinayet ve zehirleme dersleri
veriyor, mtercimi ise onun dindarligini agzina almaya kalkisiyor! Okuyucular byle bir
oyuna hi gelmezler. Amelot, yazarinin dinsel tarikatlardan Cordelier`leri ve
Jacobin`leri vdgn istedigi kadar sylesin, burada papaz degildir ki sz konusu olan;
mesele yazarin kt olma sanatini gretmek istedigi hkmdarlar zerinde dnyor,
insanlar da bunu ona hacet kalmadan lzumundan Iazla bilirler.
Su da var: Dinden yana ok iyi duygulari vardir diyerek Cortouche, Jacques
Clement ya da Ravaillac
441
gibiler temize ikarabilir mi? Ve suta en igren ne varsa
onu rtmek iin hep bu kutsal yasmak mi kullanilacak? Cesar Borgia yeni (yani
zorbalikla) hkmdar olmus kimseler iin iyi bir rnektir, diyor mtercim. Medicis`ler
yeni hkmdarlardi, ama onlari zorbalikla sulandirmak mmkn degildi. Ikincisi, hep
tiksinti uyandirmis ve oklukla mutsuz olmus olan o pi VI Alexandre rnegi, her esit
hkmdar iin ok kt bir modeldir. Son olarak, Machiavel zulmden neIret ederdi,
diye iddia ediyor La Houssaye; elbette, kim etmez ki! Ama hem neIret etmek hem de
gretmek ok alaka ve ok irkin bir davranistir. Dahasini sylememe lzum yok,
Iaziletli yazari okumak gerek; devam et t i gi m t akdi rde, onun duygul ari ni n ve
deyimlerinin kuvvetini azaltmis olurdum sadece
442
.
La Haye, 12 Ekim 1740-F. De Voltaire
441
Cartouche: Hirsizlar etesinin basi; Paris`te dogmus, atakligi dillere destan olmustur. (1693-1721)
Jacques Clement: III. Henri`yi 1589 da ldren cani papaz.
Ravaillac: IV. Henri`nin katili. (1578-1610)
442
Yukarida imzasi olan ben, kitabin el yazisi aslini La Haye`de Fransiz kilisesinin yneticisi Monseur
cyrille le Petit`ye verdim; bu orijinal el yazisi Machiavelì Elestirme Denemesi adindaki kitaba her
noktada uygundur; baska herhangi bir baskisi yanlis olacagindan kitapilar her yerde bu sundugum
kopyasina uymalidirlar.
341
EK-2. On Birinci Blm: Ruhban Prenslikleri stne
Simdiki halde anlatacak bir tek ruhban prenslikleri kaliyor ki bunlar iin btn
glk elde etmeden ncedir; zira ister bilek gcyle ister talihle elegeirilmis olsunlar
ne biri ne de br olmadan da elde tutulurlar; nk dinin ok eskiye dayanan
kurumlarinca desteklenirler. Bunlar ylesine gl ve o denli saglam ikmislardir ki
hareket tarzi ve yasantisi nasil olursa olsun prensleri yerlerinde tutunurlar. Bir tek
ruhban prensler hi savunmadiklari topraklara, hi ynetmedikleri tebealara sahiptirler;
ve devletleri savunulmasalar da ellerinden alinmaz; tebealari ynetilmeseler de bunu
dert etmezler, baskasinin saIina gemeyi de ne dsnebilirler ne de yapabilirler. Demek
ki gvenlik iinde ve mutlu olan prenslikler sadece bunlardir. Ama, insan aklinin
yakl asamayacagi kadar st n ger ekel er l e ynet i l di kl er i i i n bu konuda
konus mayacagi m; nk bunl ar Tanr i ` ni n i nayet i yl e kur ul mus l ar di r ve
korunmaktadirlar, haklarinda konusmam ukalalik ve kendini bilmezlik olur. Bununla
birlikte, Alexanderè
443
dek Italya`nin ndegelen yneticileri ve beyzadeleri ve sadece
bu nvani gerekten hak edenler degil, en kk baronlari ve beyleri bile Papaligi pek
Iazla saymazken bugn Kilise`nin cismani gcnnbir Fransiz kralini titretecek, onu
Italya`dan kovacak ve Venediklileri kertecek
444
kadar nasil arttigi bana sorulacak
olursa, herne kadar anlatacaklarim biliniyorsa da bu soruya cevap vermekten kainmam.
Fransa Krali Charlesìn
445
Italya`ya girmesinden nce bu lke Papa`nin,
Venediklilerin, Napoli Kralinin, Milano Dknn ve Floransalilarin ynetimi
altindaydi. Bunlarin baslica iki kaygilari vardi: Biri, yabanci biri ordularini Italya`ya
sokmasin; br aralarindan herhangi birinin topraklari genislemesin. En ok
gzlenenler Papa ve Venediklilerdi. Venedikì susta tutmak iin Ferrara savunmasinda
oldugu gibi btn tekilerin birlik olmasi gerekmisti; Papa`yi dizginlemek iin ise
tekiler Romali baronlari kullaniyorlardi. Oysa bunlar srekli birbirlerini yiyen iki
hizibe blnmslerdi, Orsiniler ve Colonnalar. Papa`nin gz nnde bile kili elde
443
Papa VI. Alexander
444
1508 yilinda Venediklilere karsi Papa II. Julius, Fransa Krali XII. Louis, Cermen Imparatoru
Maximilien ve Ispanya krali Ferdinando`nun olusturduklari Cambrai Ligasi kastediliyor. Bu liga
araciligiyla Fransa Krali XII. Louis Papa`nin iradesi dogrultusunda Agnadello (Lombardiya`nin bir kenti)
savasinda Venediklileri yenilgiye ugratti. (1509) Bundan az sonra da Papa, Fransizlari Lombardiye ve
Cenova`dan kairtti. (1512-1513)
445
VIII. Charles
342
dolastiklari iin papaligi zayiI ve aciz dsryorlardi. Kimi zaman Sixtus gibi yrekli
bir papa ortaya iksa bile ne talihi ne de yetenegi onun da g durumdan kurtulmasina
yetmemistir. Saltanatlarinin kisaligi bunun nedeniydi. Zira bir papa hkm srdg on
yil iinde hiziplerden birini g bela zayiI dsrebilirdi. Onlardan biri, diyelim, istisna
olarak Colonnalarin ocagini neredeyse sndryordu ise onun yerine geen, Orsinilerin
dsmani kesiliyor ve Colonnalari diriltiyor ama Orsinileri sndrecek zaman
bulamiyordu. Bu durum Papa`nin cismani gcnn Italya`da pek ciddiye alinmamasina
neden oluyordu. Sonunda VI. Alexander gelerek daha nceki dini nderlerin hibirinin
yapamadigi birseyi, para ve asker gcyle bir Papa`nin neler yapabilecegini gsterdi;
Valentino Dk`nn yardimi ve Fransizlarin Italya`ya inmelerinden de yararlanarak
yukarida Dk`n eylemlerinden sz ederken anlatiigim isleri yapti. Geri niyeti
Kilise`yi degil Dk` glendirmekti ama sonuta bundan Kilise yararlandi nk
kendisinin ve oglunun lmnden sonra onlarin abalarinin mirasina kondu. Julius
446
papa oldugunda Kilise`yi byms, btn Romanya`ya yayilmis, Roma baronlarini
ocagi sndrlms, Alexanderìn darbeleri altinda hizipleri tasIiye olmus halde buldu;
ayrica Alexander`den nce hi denenmemis olan para bulma isinin yolu ailmisti
447
Julius yalnizca bu yolda yrmekle kalmadi daha da ileri gitti; Bolonya`yi almayi,
Venediklileri ezmeyi ve Fransizlari Italya`dan kovmayi kurdu; ve tasarladigi tm bu
isleri basardi; bunlari kisisel ikari iin degil de Kilise`nin glenip bymesi iin
yaptigindan tr de daha byk bir san kazandi. Ayrica Orsini ve Colonna`lari
buldugu durumda birakti; kendi arala, Kilisenirinda bazi anlasmazlik nedenleri kalmis
olsa da iki sey bunlari rahat durdurttu: Biri Kilise`nin korkutucu hale gelen gc; br,
aralarinin ailmasinin ardindaki neden olan kendi ilerinden kardinal ikartabildike bu
iki hizipin asla birbirleriyle barisik olmayacaklaridir; nk Roma`da ve disarida
onlarin rekabetini krklyorlar ve baronlar arasi anlasmazlik ve geimsizlik yksek
dereceli din grevlilerinin ihtiraslarindan doguyor. Bundan tr Papa Leo
448
hazretleri
papaligi ylesine gl buldu. Umulur ki kendinden ncekilerin silah zoruyla
446
II. Julius adiyla papa olan (1503-1513) Giuliano Della Rovere. Kilise`ye cismani gcn yendiden
kazandirdi. Venediklilere karsi Cambrai Ligasi`nin (1508), Fransizlara karsi da Kutsal IttiIakìn (1512)
kurulmasina nclk etti.
447
Bulunan are st dzey Kilise grevlerinin el altindan ruhbanlardan en Iazla parayi verene
satilmasiydi.
448
X. Leo adiyla Papa olan (1513-1521) Jean de Medicis .
343
bylttgn o, iyiligi ve sayisiz teki meziyetleriyle ok daha byk, ok daha
saygideger kilacaktir
449
449
Machiavelli, Prens, ev. Nazim Gven, Istanbul, Anahtar Kitaplar Yayinevi, 1994, 2.b., s. 83-85.
344
EK-3. II. Friedrichìn On Birinci Blme Yazdigi Reddiye:
Kendilerine havarilerin seleIleri diyenlerin bununla su neIse eziyeti ve
pismanligi dillerinden dsrmeyen birtakim utanmazi kastediyorum- genis mal mlke
sahip oluslarina, sataIata herkese tas ikarmalarina, hayatin hiligi ve br dnyada
kendilerini kurtarma isi zerinde dsnme zorundaki kisileri bununla mesgul etmekten
ziyade, yzyilin bos gururunu ve byklk heveslerini doyurmaya elverisli makamlari
isgal etmelerine hep sasmisimdir. Nitekim Romen kilisesi ileri gelenlerinin sinirsizca
zengin olduklari piskoposlarin hkmdarlik makamina getikleri ve hiristiyanlarin
birinci byg olan adamin, papanin, cismani ve ruhani kudretiyle kirallarin salt
buyurucusu ve Tanri`nin yeryznde drdnc kisisi haline geldigi gzden kamiyor.
Bu blmde din adamlarinin bu sasirtici kudreti ve cismani hkmetleriyle
ilgili btn hususlar ele alinmis bulunuyor.
Machiavel, ne tebeasinin bas kaldirmasindan ne de komsularinin, mlkne gz
dikmesinden korkacak durumda olmamalari yznden, din adami olan hkmdarlarin
ok mutlu olduklarini kabul ediyor; Tanrinin saygi ve korku yaratan adi, ikarlarina ve
byklklerine engel olabilecek herseye karsi kalkan devi grr; onlara saldiracak bir
hkmdar Titan`larin onlara karsi itaatsizlik gsterecek milletler de kutsal seylere el
uzatmislarin akibetine ugramaktan korkarlar. Bu esit hkmdarlarin dindarca
pol i t i kal ari ni n hedeIi , dnyayi Boi l eau`nun su mi srada pek gzel dedi gi ne
inandirmaktir: Cotinì sevmiyen, Tanriyi da, kirali da sevmez.
Insanin tuhaIina giden sey, bu hkmdarlarin, saIliklari iyi niyetli oluslarindan
gelen ve din adamlarinin kaIalarina sokmak istedikleri seyleri hi muhakeme etmeden
kabul eden yeterince insan bulmalaridir.
Ne var ki, hibir memlekette de, papazlarin memleketlerindeki kadar dilenci
kaynasmadigi kesin bir gerektir; insan yoksullugu zerinde en dokunakli tablo oralarda
grlebilir ve bu yoksullar eli aik hkmdarlarin sadakalarina kosan, zenginlere
yapisan ve bollugun pesini birakmayan hasareler degil, gereksiz harcamalarda ileri
gitmeye alisik halkin bu kt adetini nlemek iin, iyilik sever papazlarca kainilmaz
ihtiyalarindan yoksun birakilan avurdu kms dilencilerdir.
345
Bunlar elbette ki paranin yasak oldugu Sparta`nin yasalaridir, bu ruhani
hkmetlerin prensipleri de bu yasalara uyar, su Iarkla ki tebealarini soIuca soyan bu
yksek papazlar, onlardan aldiklarini kendilerine mal ederler: yoksullar mutlu kisilerdir
derler onlar, nk gklerdeki saltanata onlar konacaklardir. Herkesin de kurtarilmasini
istediklerinden, herkesi yoksul etmeye bakarlar. Ah su kilise adamlarinin dindarligi,
kurnazca ihtiyati nerelere kadar gtrmez ki!
Kimse seIlerinin ya da papalarin tarihi kadar insanin gzn aan hibirsey
olamaz; orada temiz ve kusursuz hareketler bulacagini sanir insan; ama tam tersine,
utanmazca davranislarla, rkn hareketlerle, rezalet kaynaklariyle karsilasilir ve
papalarin hayati okunurkeninsan onlarin amansizligina, alakliklarina lanet okur
durmadan.
Bu tarihte onlarin cismani kudretlerini ve yceliklerini bytme hirslari grlr
oklukla ve yegenlerini, metreslerini ya da pilerini zenginlestirmek iin nemli mal
mlk ailelerine aktarirken ileri srdkleri haksiz oldugu kadar alaka bahaneleri ve
igren pintilikleri arpar gze.
Derin dsnemiyenler, bu esit hkmdarlarin baskisina halkin bu derece
yumusak baslilikla ve sabirla dayanmasini bu seyler basinda ta olandan gelse
tahamml etmiyecegi halde, basi tiraslilardan gelince ses ikarmmasini acaip bulurlar.
Oysa bu olay, bos inanin budalalar zerinde, gericiligin insan kaIasi zerindeki etkisini
bilenlere o kadar garip grnmaz; bunlar bilirler ki, din, hi eskiyip yipranmiyacak olan
ve milletlerin, sadakatini saglamakta, insan mantiginin itaatsizligini ksteklemekte
herzaman Iaydalanilmis eski bir makinedir. Yine bilirler ki, aldanma en kavrayisli
insanlari kr edebilir, meramlarina erismek iin gg, Tanriyi ve cinleri harekete
getirenlerin politikasi, basari iin en iyi olanidir. ylesine dogrudur ki bu, gerek din
bile, evet, bildigimiz btn Iailetlerin en temiz kaynagi olan din bile, ktye
kullanmanin en asagilik sekilleriyle btn acilarimizin baslangici ve ruhu olur.
Yazar papalik hkmetini en Iazla ykselten seyi ok gzel gryor. Bunun
belli basli nedeni olarak, VI. Alexandreìn baskisini, ihtirasini grlmemis bir dereceye
ikaran ve alakliktan baska bir adalet tanimiyan bu papanin, becerikli ynetimini
346
gsteriyor. Demek ki bu papanin ihtirasinin meydana getirdigi yapiyla Tanrinin eserini
birbirine karistirmakla insan bir esit gnah isler. Demek ki Tanrinin bu cisman
byklgn artmasinda en uIak bir hissesi olamaz; olsa olsa ok hain ve ok ahlaksiz
bir adamin eseridir bu; byle olunca, yapilacak en iyi is, hangi mertebede olursa
olsunlar, din adamlari arasinda, tanrinin kutsal emirlerini aikliyan aracisiile ihtiraslarini
doyurmaktan baska sey dsnmeyen ahlaksiz insani birbirinden titizlikle ayirmaktir.
Blm, X. Leoanùn vlmesiyle son buluyor; ama Machiavel bu papanin
agdasi oldugundan bu vme degerini kiaybediyor. Bir hizmetkarin eIendisini, bir
yazarin bir hkmdari vmesi; ne derse denilsin, dalkavukluga yakin grnr. Bizim
hakkimizda heyecansiz ve ikarsiz hkm veren gelecek kusak karar vermelidir.
Baskasina bakarak Machiavelìn dalkavukluga dsmasi daha az beklenirdi, nk
I azi l et i n ne ol dugundan haber i bi l e ol madi gi ndan ger ek mezi yet i t akdi r
edebileceklerden degildi o; sonra onun taraIindan vlmek mi, yoksa kinanmak mi daha
iyidir, bilmem. Okuyucuya birakirim bunu; hkm o versin
450
.
450
Hatay, a.g.e., s. 146-149.
347
EK-4. Yi r mi Dr dnc Blm: Neden Italyan Prensleri Devletlerinden
Oldular?
Yukarida yazili seylere bilgece uyulmasi prensi yeni oldugu yerde eskiden beri
imis gibi gsterir ve devletinde sanki kirk yildir kk salmis gibi daha bir kendine
gvenli ve kararli kilar. nk yeni bir prensin eylemlerini soydangelme olandan ok
daha Iazla gzlerler; ve onda g ve beceri Iark ettiklerinde eylemleri insanlarin
gnln kazanir ve onlari basit bir soy eskiliginden ok daha Iazla prense baglar. nk
insanlar bugne gemisten ok daha Iazla dskndrler ve o gn kendilerine uygun
bulurlarsa kapilip giderler, baska sey de dsnmezler; hatta her areye basvurarak
beylerini savunurlar yeter ki o da her bir seyde adina layik bir bey olsun. Bylece iIte
sana konmus olacaktir, yeni bir prenslik kurmus olmak sonra da o prensligi iyi
yasalarla, iyi silahlarla, iyi dostlarla ve iyi rneklerle donatip daha bayindir, daha gl
kilmak. Tersine prens dogmus olup da akilsizligindan tr onu kaybedenin ayibi ise iki
kat olur.
Ve eger gnmz Italya`sinda Napoli Krali
451
Milano Dk
452
ve baska
bazilari gibi devletinden olan prenslere bakilirsa bunlarin, ilkin, ordu konusunda
yukarida uzun uzadiya szn etmis oldugumuz ortak bir yanlislari oldugu bulunur;
sonra, ilerinden bazilari ya halkin neIretini ekmisler ya da halka kendilerini sevdirmis
iseler de byklerin destegini kazanmasini bilememislerdir; nk bir orduyu seIere
hazir tutacak kadar gc olan bir prens bu iki hatayi islemedike devletlerinden olmaz.
Makedonyali Filip, ama Iskenderìn babasi olan degil de Besinci Titus taraIindan
yenilgiye ugratilan
453
istilaci Romalilar ve Yunanlilarin karsisinda onlarinkinden daha
byk bir devlete sahip degildi; bununla birlikte savaskan biri oldugu ve kendisini
halkina sevdirmesini, byklerin de destegini almasini bildigi iin dsmanlariyla uzun
yillar savasabilmistir. Sonunda birka kenti yitirdiyse de tahtindan olmamistir.
Uzun yillar prenslikte kaldiktan sonra onu ellerinden kairan prenslerimiz
talihlerini degil yalnizca tembellikleri yznden kendilerini sulamalidirlar. Zira baris
zamaninda bu dnemin bir gn degisebilecegini asla dsnmeyip (iyi havalarda Iirtinayi
451
Federico dÀragona. Bkz. BI. I.
452
Ludovico il Moro. Bkz. BI. III.
453
I. . 197`de V. Filip Yunan kentlerini isgal etmeyi birakip Makedonyaya eekilmisti. Bkz. B1 III
348
ngrmeyen tm insanlarin ortak eksikligidir bu) sonra Iirtina koptugunda kendilerini
savunmak yerine kirisi kirdilar; halkin istilacinin zulmne dayanamayarak kendilerini
geri agiracagina gveniyorlardi. Bu yol, baska are yoksa iyidir elbette; ama teki
arelere daha bastan sirt evirmek byk enayiliktir. Bu tipki, nasil olsa biri kaldirir
umuduyla insanin kendini dsmeye birakmasi gibidir. Sundan ki ya olmaz ya da olsa
bile bu alaka ve senin elinde olmayan bir savunma biimidir. Oysa sadece senin
kendinden ve gcnden kaynaklanan savunma iyi, gvenilir, kalici olur
454
.
454
Gven, a.g.e., s. 134-135.
349
EK-5. II. Friedrichìn Yirmi Drdnc Blme Yazdigi Reddiye:
Yeni ldrdg bir ejderin dislerini tanrilarin emriyle topraga eken ve bundan
birbirlerini mahveden savasilar dogmasina yol aan Cadmusùn
455
manzum masali,
ok uygun dsyor bu blmn konusuna. Bu ustalikli masal, insanlardaki ihtirasin,
kiyiciligin, ve sonunda onlar iin kt olan nankrlklerinin remzidir. Insanoglu
gznde Italya hkmdarlarini igren hale getiren sinirsiz ihtiraslari, kiyiciliklari
olmustur; perisn olmalarina da birbirlerine reva grdkleri ktlkler, ihanetler yol
amistir. XIV. Yzyilin sonundan XV. Yzyilin sonundan XV. Yzyilin baslarina kadar
olan Italya tarihini okuyunuz: Gaddarliklar, ayaklanmalar, zorbaliklar, birbirlerini
mahvetmek iin komite kurmalar, haksiz mal iktisaplari, cinayetler, kisaca dsnlmesi
bile tiksinti ve hin uyandiracak kocaman bir su yiginindan baska sey gremezsiniz.
Machiavel gibi dsnp adaleti ve insanligi yikmaya kalkismasaydi, btn
evren batardi muhakkak; kimse elindekiyle yetinmez, herkes gzn baskasinin malina
dikerdi; insanlari hibir sey durduramayacagindan agzllklerini doyurmak iin en
tiksin vasitalari kullanirlardi. Biri komsularinin mali zerine oturur, ondan sonra
gelecek bir tekisi de ayni seyi ona yapardi; artik kimse iin emniyet diye bir sey
kalmaz, yeryznde en glnn hakki tek adalet olur ve bylesine bir ktlkler seli,
ki sa zamanda bu ki t ayi engi n ve hazi n bi r sessi zl i ge gmerdi . Demek, It al ya
hkmdarlarini yine kendilerinin haksizliklari, canavarliklari mahvetmistir, tipki
Machiavelìn yanlis kosullarinin, bunlari uygulamak ilginligini gsterecek olanlari
mutlaka mahvedecegi gibi.
Hi bi r seyi gi zl i yor degi l i m: I t al ya hkmdar l ar i ndan bazi l ar i ni n
mahvolmasina alakliklari kadar, korkakliklari sebep olabilir; Napoli krallarinin zayiI
oluslari onlari perisn etti, elbette. Kaldi ki, politikada dilediginizi syleyin bana,
istediginiz kadar Iikir yrtn, sistemler kurun, rnekler sunun, mugalataci IilozoIlarin
btn inceliklerini ortaya srn, sonunda yine isteseniz de istemeseniz de adalete
dnme zorunda kalacaksiniz, meger ki sagduyu denen seyi ayaklar altina almiya razi
olasiniz. Machiavel de, baska baska kosullar gretmek isterken acinacak bir lI
edebildiginden baska bir sey yapmiyor ve ne yapmissa, prensipleri nnde gerege diz
455
Cadmus: Yunanistan`da Theb sehrini kuran yari evsanevi bir Finikeli.
350
ktrememistir. Bu blmn bas taraIi bu politikaci iin can sikici bir kisimdir;
ktlg, iinden ikmak iin Ariane`nin harika ipini
456
bosyere aradigi bir labirente
yuvarlamistir onu.
Izin verilirse, su szlerle ne demek istedigini sormak isterim Machiavelè:
'Hkmdarligi yeni elde etmis bir adamda (yani bir dalavericide) akil ve dirayet
bulunursa, byle birisine, yceliklerini doguslarina borlu olanlardan daha ok
baglanilir. Sebebine gelince, hal, gemisten daha Iazla etkiler insani, halden hosnut
olununca da, Iazlasi aranmaz.
Machi avel , ayni derecede degerl i ve aki l l i i ki i nsan arasi nda, hal ki n
dalavericiyi mesru krala tercih edecegini mi tahmin ediyor, yoksa bunu Iaziletsiz,
degersiz bir hkmdarla yigit ve kabiliyet dolu bir gasip arasinda mi dsnyor?
Birincisini yazarin dsncesi olarak kabul etmeye imkn yoktur, sagduyunun bilinen
btn anlamlarina aykiridir bu: Krallari olmak iin zorbaliga basvuran bir adama bir
milletin yakinlik duymasi sebepsiz bir sonu olurdu, kaldi ki byle bir kisinin mesru
hkmdarin meziyetlerine tercih edilebilecek hibir meziyeti de bulunmazdi.
Mugalataci IilozoIlardan ve hatta Buridanìn eseginden
457
kuvvet alan Machiavel, bu
sorunun zmn bulamaz bana.
Ikincisi de olamaz, nk o da birincisi kadar yersiz; zorba bir adama ne nitelik
verilirse verilsin, herkes kabul ederki yce kata ykselmek iin giristigi siddet hareketi
bir adaletsizliktir. Imdi, ise su islemekle baslamis bir adamdan baskili ve zalim bir
idare beklenmez de ne beklenir? Evlenen ve gerdege girdigi gn karisi taraIindan
Acteon haline sokulan
458
adam hakki nda ne dsnl rse, bunun hakkinda da o
dsnlr: Hoppaligi bakimindan verecegi bu esit rnekten sonra yeni karisinin
sadakatinin ne olabilecegini kestirir sanirim.
456
Ariane: (Mitolojiye gre) Minosùn kizidir; Thesee`ye dstg labirentten kurtulmasi iin ip
uzatmistir.
457
Buridan: 14. yzyilda yasamis bir adam. Buldugu ve 'Buridanìn esegi denilen bir dsturla n
salmistir: Bir esek hem a hem susuzdur. Ayni mesaIede konmus bir kova su ile bir bek yulaI arasinda
bulunur. nce hangisine gidecektir. Bununla iki sey arasinda kalmis ve ne yapacagini bilemeyen adamlar
kasdedilir.
458
Acteon: Evsanev bir avci: Dianeì banyoda gaIil avlayinca, bu tanria taraIindan geyik sekline
sokuldu ve hemen kendi kpekleri taraIindan da paralandi.
351
Bu blmde Machiavel kendi kosullari hakkinda mahkmiyet katranini kendisi
veriyor; aika sylyor ki halkin sevgisi, ileri gelenlerin mahabbeti ve ok disiplinli bir
ordu olmazsa, tahtta tutunmak imknsiz olur bir hkmdar iin. Gerek, bu saygiyi
gstermeye onu zorluyor gibi grnyor, tipki Tanri`yi taniyan Iakat kIreden
lanetlenmis meleklere din uzmanlarinin saygi gstermeleri gibi.
elisme su: halkin ve ileri gelenlerin sevgisini kazanmak iin, insanin iinde
esasli bir dogruluk ve Iazilet duygusu bulunmasi gerek; hkmdarin insaniyetli ve
iyiliksever olmasi ve ona gven beslenebilmesi iin bu yksek nitelikleriyle birlikte
onda yklendigi zahmetli grevi bilgelikle yerine getirecek kadar kabiliyet de
bulunmasi sarttir. Bu niteliklerle Machiavelìn hkmdarina verdikleri arasinda ne
byk bir elisme var! Kalbleri Iethetmek iin syledigim gibi olmak gerek, yoksa
Machiavelìn btn bu eserde grettigi gibi haksiz, amansiz, agzl ve sadece byme
areleriyle mesgul bir adam degil.
Yasadigi yzyilda byk adam olarak kabul edilen, birok bakanlarca tehlikeli
bulunmakla beraber yine de onlarca izlenilen, tiksin kosullari hkmdar olacaklara
gretilen, kimseden henz agzinin payini almamis bulunan, bir hayli politikacinin
maskesi byle dsrlebilir ancak.
Yeryznde Makyavelizmi kknden yikabilecek adama ne mutlu! Ben onun
dsncelerindeki elismeleri gsterdim; gzler nne Iazilet rnekleri sermek dnyaya
hkmedenlere dser. Daha ileri giderek halkin politika hakkindaki yanlis Iikrini
dzeltmenin de onlarin boyunlarinin borcu oldugunu syliyecegim; esasinda bilgelik
sisteminden baska bir sey olmamasi gereken politika, herkesce dalaverenin, haksizligin
akil kitabi saniliyor. Anlasmalardaki kurnazliklari ve kt niyeti ortadan aldirmak ve
hkmdarlar arasinda dogrusu pek bulunmayan drstlge ve temizlige btn gcn
kazandirmak onlara dser. Kendi topraklarini muhaIaza etmekte ne kadar kiskansalar,
komsularinin eyaletlerine gz dikmekten de o kadar uzak olduklarini gstermek yine
onlara dser. Hkmdarlara karsi saygi beslenir; bu bir dev, hatta bir zorunluluktur da
ama nIuzlarini arttirmaya daha az alisip iyi ynetmeye daha ok dikkat ederlerse daha
ok sevilirler. Birisi garanti edilemeyecek bir muhayyile rndr; tekisi ise dogruyu
bulan ve devin saglamligini gururun sataIatina tercih eden drst bir kaIanin isaretidir.
352
Herseye sahip olmak isteyen bir hkmdar, nasil sindirecegini dsnmeden etle
oburcusuna tikinan bir mide gibidir. Iyi ynetmekle yetinen bir hkmdarsa, az yiyen
ve midesi iyi sindirim yapan bir kimse gibidir
459
.
459
Hatay, a.g.e., s. 209-213.

Makyavelist Dusuncenin Turkiye Ye Girisi Onsekizinci Yuzyil Osmanli Siyaset Felsefesi Introduction of Makyavelist Idea To Turkey Xviii Century Ottoman Political Idea

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Makyavelist Dusuncenin Turkiye Ye Girisi Onsekizinci Yuzyil Osmanli Siyaset Felsefesi Introduction of Makyavelist Idea To Turkey Xviii Century Ottoman Political Idea

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1

You might also like